POST SCRIPTUM_3_2022_17_

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

ŻADEN MALARZ NIE MALUJE W PRÓŻNIĘ 

ARTUR SMOŁA 

RAMADAN HUSSIEN 

Człowiek jest najważniejszy 

WOJENNE ANAGNORISIS 

MARII PAWLIKOWSKIEJ-JASNORZEWSKIEJ 

POWIĄZANA RZECZYWISTOŚĆ 

Viola Śpiechowicz 

JOHN PORTER 

Gość specjalny 

YOU LOOK GOOD IN BLACK 

gość specjalny 

POLSKA SZTUKA NA LITWIE 

ARTYSTA ROKU 2021 

PIOTR KAMIENIARZ 

GRUPPA SIEDEM 

ANTARKTYDA 

KATARZYNA KOMAROWSKA 

fb: post scriptum 

fb: 3 post / 2022 scriptum (17) 

23 / / 2021 (12) (13) 

www.postscriptum.uk 

fb: post scriptum 

Uwaga: bomba zegarowa! 

FELIETON JULIUSZA WĄTROBY 

AURÈLE RICARD 

„LOST DOG” – pies w kolorze nadziei 

Barbara Gruszka-Zych: poezja 

BRONISŁAW KRZYSZTOF – Jestem wierny sobie 

POST SCRIPTUM 

1

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

SPIS TREŚCI: 

PROZA: 

16. Wojenne Anagnorisis Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – prof. Izolda Kiec 

48. Esej Renaty Szpunar O szczęściu 

66. Lewis-Stempel – Szarak za miedzą. Prywatne życie pola – recenzja – Robert Knapik 

78. Lucy – Katarzyna Brus-Sawczuk – OPOWIADANIE 

92. Tęsknota – Maja Chałubińska – OPOWIADANIE 

98. Wylęgarnia geniuszy – felieton Juliusza Wątroby 

102. Barys – Kości, które nosisz w kieszeni – recenzja – Robert Knapik 

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/xx/document/ 

view/66536734/post-scriptum-1-2022-15 

https://issuu.com/post.scriptum/docs/post_ 

scriptum_1_2022_15_ 

PARTNERZY MEDIALNI 

SZTUKI WIZUALNE: 

24. Wywiad z malarzem ARTUREM SMOŁĄ – Renata Cygan 

54. Polska sztuka na Litwie – Paweł Krupka 

57. Wywiad z malarką DANUTĄ LIPSKĄ – Paweł Krupka 

68. GRUPPA SIEDEM – Izabela Winiewicz-Cybulska 

82. RAMADAN HUSSIEN – malarstwo 

POEZJA: 

14. JACEK JASZCZYK– wiersz 

23. I zaskrzypiał próg – PROZA POETYCKA – Wanda Dusia Stańczak 

38. Proza poetycka – ARTUR DUDZIŃSKI 

53. Wiersze – DARIUSZ ZELLER 

58. Wiersze – DOROTA NOWAK 

76. SATYRA 

81. Ojciec – Antologia SAP-u – Wanda Dusia Stańczak 

91. JULIUSZ WĄTROBA – aforyzmy 

96. Wiersze polecane – MARCIN ZEGADŁO 

ROZMAITOŚCI: 

4. PIOTR KAMIENIARZ – ARTYSTA ROKU 2021 

6. Powiązana rzeczywistość – Anna Maruszeczko rozmawia z VIOLĄ ŚPIECHOWICZ 

44. Światło dla poloneza – Wanda Dusia Stańczak 

60. JOHN PORTER – gość specjalny – wywiad – Katarzyna Brus-Sawczuk 

70. Joanna Nordyńska – Antarktyda – rozmowa z KATARZYNĄ KOMAROWSKĄ 

2 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Katarzyna Brus-Sawczuk, Joanna Nordyńska, Juliusz Wątroba, Izolda Kiec, 

Wanda Dusia-Stańczak, Renata Szpunar-Kubczyk, Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński, 

Anna Maruszeczko, Paweł Krupka, Agnieszka Woźniak, Izabela Winiewicz-Cybulska (gościnnie) 

Rysunek satyryczny: Konrad Wieczorkowski, Sergio Palazon 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Dominika Paluch, Joanna Olszewska i Małgorzata Nowak 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan 

Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan 

POST SCRIPTUM

Obraz na okładce: 

Artur Smoła 

WSTĘPNIAK 

Nasza teraźniejszość jest mocno zapętlona: przesyt bodźców, kłębowisko informacji 

(a nazbyt często dezinformacji), kalejdoskop jaskrawych kolorów. Ogólny galimatias. 

Jak odnaleźć porządek i spokój w tym chaosie? Jak zatrzymać pędzący na oślep tramwaj, 

z którego coraz trudniej wysiąść? 

Odpowiedzią na te pytania, swoistym remedium na bolączki współczesnego bytowania, 

zawsze były i są literatura i sztuka. Interesująca książka, piękny obraz, poruszający film czy 

dobra poezja pomagają odzyskać równowagę, dają wytchnienie i pobudzają do refleksji, 

a tym samym wywołują pozytywne zmiany w układzie nerwowym. 

Sztuka koi i wzbogaca, i zamienia poplątaną teraźniejszość w powiązaną rzeczywistość. 

„Powiązana rzeczywistość” to tytuł bardzo ciekawego i inspirującego wywiadu Anny Maruszeczko 

z Violą Śpiechowicz, jedną z czołowych polskich projektantek mody. Viola wiąże 

swoją rzeczywistość, m.in. projektując suknie dla księżniczek bhutańskich, szyjąc zimowe 

ubranka dla Żubrówki, czy tworząc oryginalne obrazy z rozrzucanych nici, gdzie każda niteczka 

ma znaczenie. Jej sztuka to przykład na to, jak z chaosu rodzi się ład. 

W rzeczywistość naszego kolejnego gościa wplątują się madonny, konie i sport. Pochodzący 

z Pilzna Artur Smoła miał zostać sędzią, ale los napisał dla niego inny scenariusz – został malarzem. 

Miłośnik Kory i Fridy kreuje oryginalne, demoniczne, władcze kobiety łączące w sobie to, 

co grzeszne i boskie. Unikatowy styl, feeria kolorów, nietypowe formy – to cechy charakterystyczne 

twórczości artysty. Zapraszamy do galerii jego zapadających w pamięć obrazów. 

Dla wielu punktem odniesienia, a czasem jedynym realnym (nierealnym?) bytem jest muzyka. 

Gościem specjalnym tego numeru jest John Porter. Myślę, że nie trzeba go szczególnie 

przedstawiać. Walijski muzyk, który swoją rzeczywistość związał na stałe z Polską, 

jest ważną postacią naszej rodzimej sceny muzycznej. Katarzynie Brus-Sawczuk udało się 

namówić Johna do zwierzeń przy filiżance kawy. 

Dorastanie w biedzie, ucieczka przed wojną i emigracja (aktualne obecnie zjawiska – 

także za naszą miedzą) odcisnęły piętno na spojrzeniu na świat i ludzi naszego kolejnego 

bohatera – syryjskiego malarza Ramadana Hussiena. Jego rzeczywistość nie była różowa, 

co objawia się w poruszającej twórczości artysty. 

Powiązaliśmy dla Państwa wiele wątków, które składają się w jedną, interesującą całość 

w postaci tego numeru „Post Scriptum”. 

Zajrzeliśmy także do Wilna, odwiedziliśmy Antarktydę, zatańczyliśmy poloneza. Piszemy 

o szczęściu, tęsknocie i konkursowaniu, zaznajamiamy się ze świeżo powstałą Gruppą Siedem 

i zamyślamy nad wojennym anagnorisis Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. 

Gorąco zapraszam do lektury i życzę Państwu miłej podróży między słowem a obrazem. 

Redaktor Naczelna 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

PIOTR KAMIENIARZ 

ARTYSTĄ ROKU 2021 

GRATULUJEMY! 

4 


A R T 

A K T Y 

P O S T 

SCRIPTUM 

Już po raz drugi, pod auspicjami „Post Scriptum”, odbył się plebiscyt 

na ARTYSTĘ ROKU. W wyścigu o wygraną oraz piękną, 

oryginalną statuetkę „ArtAkty Post Scriptum” wzięło udział 

20 komisyjnie wybranych artystów, którzy w roku 2021 gościli na 

łamach naszego kwartalnika. 

Wszyscy nominowani byli absolutnie i bezapelacyjnie godni tego 

zaszczytnego tytułu, wszyscy mieli równe szanse. Każda z tych 

postaci to osobowość nietuzinkowa, tworząca niezwykłe dzieła 

sztuki: piórem, dłutem, pędzlem, ołówkiem, pisząc, rzeźbiąc, 

malując, rysując, wystukując teksty na komputerze, mieszając 

żółtka z pigmentami, wyskrobując kolejne warstwy ze żmudnie 

nałożonych pokładów barwnika, wędrując z głową w chmurach 

(bo tam najpiękniej pączkują wiersze), czy biegając z uwieszonym 

u szyi ciężkim sprzętem, by nie przegapić „tego” ujęcia. 

No, ale zwycięzca może być tylko jeden… Czytelnicy zdecydowali, 

że Artystą 2021 roku zostaje Piotr Kamieniarz – malarz 

i rysownik, którego niezwykle oryginalne, niesamowite, niepokojące 

i emocjonujące obrazy zapadają w pamięć i w serca każdego 

odbiorcy jego oryginalnej sztuki. 

Miejsce i czas uroczystego wręczenia „ArtAktów Post Scriptum” 

ogłosimy na naszej stronie internetowej, Facebooku i Instagramie, 

a w następnym (wrześniowym) numerze będą Państwo 

mogli przeczytać relację z gali. Przypominamy, że autorem statuetki 

jest znany bułgarski rzeźbiarz Ilian Sharkov. 

Bardzo serdecznie gratulujemy wszystkim nominowanym, dziękujemy 

czytelnikom i przyjaciołom „Post Scriptum” za zainteresowanie 

i oddane głosy, ale przede wszystkim chylimy głowy przed Piotrem 

Kamieniarzem – za to, że przekonał do swojej sztuki rzesze odbiorców 

i za to, że otrzymał zaszczytny tytuł ARTYSTY ROKU 2021. 

Wielka to dla nas radość móc obcować z ludźmi tak pięknymi, 

obdarzonymi niezwykłym talentem, którzy potrafią uskrzydlać, 

uwrażliwiać i napędzać do działania. [PS]

WIOSENNA MIŁOŚĆ 

GNIAZDO II 

RANDKA W CIEMNO 

ROMEO I JULIA 


5

6 


VIOLA ŚPIECHOWICZ 


7

Viola Śpiechowicz 

Viola Śpiechowicz, projektantka mody. Absolwentka malarstwa na Wydziale 

Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Tworzy tekstylne 

obrazy opracowaną przez siebie techniką. Projektuje akcesoria, biżuterię, szkło 

i druki na tkaninie. 

Od 2006 roku pracuje pod własnym nazwiskiem, projektuje kolekcje wieczorowe 

i casual. Jej styl jest konsekwentny i rozpoznawalny, a nowatorskie podejście do 

projektowania owocuje oryginalnymi rzeźbiarskimi konstrukcjami. Jest autorką 

strojów projektowanych na zamówienie bhutańskiej rodziny królewskiej. 

Trzykrotnie otrzymała tytuł Doskonałość Mody magazynu „Twój STYL”, tytuł 

Projektant Roku przyznawany przez Krajową Izbę Mody oraz Trofeum magazynu 

„ELLE”. Laureatka wielu prestiżowych nagród, w tym nagrody włoskich targów 

mody Pitti Immagine. 

W 2016 roku na New York Fashion Week odbyła się premiera jej kolekcji „Light 

Union”. Twórczość Violi Śpiechowicz została zaprezentowana przez telewizję 

CNN w programie opisującym polskie zjawiska innowacyjne pt. „Made in 

Poland”. W 2017 roku na Europejskim Kongresie Gospodarczym otrzymała 

statuetkę Wizjonera przyznawaną przez „Dziennik Gazeta Prawna”. 

8 


ozmawia anna maruszeczko 

POWIĄZANA RZECZYWISTOŚĆ 

W jakich okolicznościach wyświetlił Ci się koncept 

„Powiązanej Rzeczywistości”? 

Od dawna towarzyszy mi świadomość połączenia i poczucie 

przenikania się różnych dziedzin, i to nie tylko w sztuce. 

Już w latach 90. ubiegłego wieku, w ramach dyplomu 

z malarstwa, pokazałam obrazy i kolekcję ubrań. Ten 

koncept miał stanowić całość inspirowaną fazami słońca 

i zmieniającym się wraz z nimi światłem. Odważyłam się 

na to, choć tym samym, nie wykazałam się szczególnym 

rozsądkiem. (śmiech) 

Dlaczego to deprecjonujesz? 

Ponieważ szkoła nie oczekuje wyjścia poza schemat, 

a jeśli się na to decydujesz, nie spodziewaj się poklasku. 

Moja praca dyplomowa polegała na aranżacji przestrzeni 

malarstwem. Nie chciałam, żeby wystawa sprowadzała 

się do ekspozycji obrazów na ścianie. Zwiedzający musiał 

poszukać własnego miejsca patrzenia i tym samym – swojego 

punktu widzenia. Dodatkowo podczas wernisażu 

pojawiły się modelki w mojej kolekcji ubrań. Moda stanowiła 

integralny element rzeczywistości, którą stworzyłam. 

Wszyscy byli mocno zaskoczeni. Tylko niektórzy 

pozytywnie. Myślę, że mieli mnie za wariatkę. Ale jeden 

z profesorów powiedział, że ten event powinien się odbyć 

w Nowym Jorku! (śmiech) 

Bo był prekursorski? 

Ja tego wtedy tak nie nazywałam. Interesowało mnie nie 

tylko malarstwo, ale także projektowanie ubrań. Nie rozumiałam, 

dlaczego miałabym zachowywać jakąś gatunkową 

czystość. Łączenie sztuk wydawało mi się naturalne 

i oczywiste. Ciekawiło mnie wyjście w przestrzeń, lubiłam 

rzeźbę, a ona ma duży związek z konstrukcją ubrania. Kiedy 

je projektujesz, wyobrażasz sobie, jak będzie wyglądało 

z każdej strony, w ruchu, w różnych okolicznościach 

ekspozycyjnych. A więc czułam te połączenia i miałam na 

nie ochotę, mimo że moja uczelnia nie była wówczas przygotowana 

na taką interdyscyplinarność. 

Wrodzona potrzeba transgresji? 

Chyba i wrodzona, i nabyta. Ukończyłam malarstwo. Jednak 

szybko zmienił się mój główny środek wyrazu. Przerzuciłam 

pędzel z płótna malarskiego na tkaninę. Chociaż 

nie od razu miałam możliwość projektowania nadruków. 

9 


Chyba bardzo „nie od razu”. Jeżeli chodzi o większą skalę, 

to możliwość projektowania tak zwanych printów 

przez projektantów mody jest zdobyczą ostatnich lat. 

Tak. Wcześniej można było kupić tkaniny z nadrukiem 

od producentów, u których zaopatrywaliśmy się w materiały, 

i nie zawsze to było satysfakcjonujące. Ja rzadko 

korzystałam z gotowych druków. Miałam wewnętrzny 

opór. Wzór bardzo definiuje projekt. Gdy projektujesz 

z nadrukowanej tkaniny, konstrukcja ubrania, pomysł na 

nią schodzi na drugi plan. I tych „gotowych danych” jest 

tak dużo, że przestajesz czuć związek z powstałym projektem. 

To mi przeszkadzało, dlatego zawsze pragnęłam 

mieć własne wzory. 

10 


I przyszedł czas, że pojawiły się takie możliwości. 

W pewnym momencie stało się to możliwe dla projektantki 

i jednoosobowej producentki. Wreszcie mogłam wyprodukować 

kilkaset, a nie od razu tysiące metrów nadrukowanej 

tkaniny – z myślą o zwykle krótkich seriach swoich kolekcji. 

Wróćmy do genezy „Powiązanej Rzeczywistości”. 

Tak się złożyło, że byłam w posiadaniu dużej ilości nici 

i szukałam dla nich zastosowania. Wpadłam na pomysł, że 

mogę tworzyć obrazy z tej niezmierzonej ilości kolorowych 

nitek. Pierwotnie miały posłużyć do zrobienia projektów 

tkanin – miałam je sfotografować i przetransferować na 

tkaninę. Ale okazało się, że powstałe obrazy mają potencjał 

dekoracyjny, i może nawet są czymś więcej niż tylko kłębowiskiem 

nitek.

Zanim porozmawiamy o technologii, powiedz, 

co to znaczy: „dużej ilości nici”? 

To był ogrom. Powiedzmy: „tir nici” w różnych kolorach. 

Kiedy coś szyję, muszę idealnie dopasować odcień 

nici. Ale nie zawsze go w tym „tirze nici” znajduję. 

Można by wysnuć wniosek, że do pełni szczęścia tir to 

ciągle za mało. 

To musi rozpalać wyobraźnię! Ale czym to dla Ciebie 

było na samym początku – radością czy brzemieniem? 

Cieszyłam się, że będę miała dużo nici w szerokim 

spektrum kolorów, ale fakt, trudno było znaleźć na nie 

miejsce w mojej przestrzeni życiowej. (śmiech) Jednak 

już na starcie traktowałam to jako potencjał. Zdecydowanie. 

Ta wielość kolorów dawała możliwość mieszania 

i tworzenia barw. Przewidywałam, że laserunkowe, 

czyli warstwowe nakładanie na siebie różnych, przenikających 

się kolorów nici, może prowadzić do powstania 

czegoś atrakcyjnego pod względem strukturalnym 

i kolorystycznym. 

Zatem pracujesz tak, jak przy klasycznym obrazie, 

gdzie nakłada się na podłoże kolejne laserunki, czyli 

przezroczyste lub półprzezroczyste warstwy, tylko 

że tworzywem nie są nici, a farby? 

Dokładnie tak. Tworząc pierwsze prace, myślałam wyłącznie 

o tkaninie, ale później nici same zaczęły dryfować 

w kierunku bardziej zaawansowanych form artystycznych. 

W ten sposób zaczęłaś tworzyć podwaliny pod tkaninę, 

a tymczasem… 

A tymczasem, gdy patrzyłam na to kłębowisko nici 

z oddalenia, stawało się ono malarstwem, za którym 

tęskniłam. To były płaskie obrazy przyciśnięte szybą. 

Miały swój urok, ale kiedy zrobiłam tych prac więcej 

niż kilka, zaczęłam się zastanawiać, co zrobić, by wyjść 

z nimi w przestrzeń. Zaczęłam tworzyć obrazy z nici 

w ramach 3D. Pozwoliło mi to pokazać nie tylko koloryt, ale 

także ekspresyjne pofałdowania materii. Później okazało 

się, że można wyjść z nimi w przestrzeń jeszcze bardziej. 

Co to znaczy, że wyszłaś w przestrzeń z tymi obrazami? 

Robiłam takie próby, że zdejmowałam z podłoża obrazu 

nakładane wcześniej warstwy nici. Mam sposób na 

ich scalenie. Utrwalam je fiksatywą albo lakierem do 

włosów, a później przeszywam, zabezpieczając przed 

rozpadem. 

Czyli to nie są byty efemeryczne? 

Choć staram się je utrwalać, one i tak są skore do 

rozpadu. Nie mogę walczyć z ich naturą. Ich delikatność 

i ulotność czuje się, zwłaszcza gdy je podniesiesz 

z podłoża. Moim kolejnym planem jest pokazanie tej pajęczyny 

z nici właśnie po zdjęciu z pierwotnej formy obrazu. 

Czym jest dla Ciebie tworzenie „Powiązanej Rzeczywistości”? 

W takim obrazie można zawrzeć spore pokłady ekspresji. Mam szansę 

się wyładować, dać upust różnym trudnym, targającym człowiekiem 

emocjom. Poza tym mam poczucie kontynuacji, ciągle przerywanej 

końcem czegoś, co daje początek następnemu. 

Ja bym powiedziała, że taka praca to przeżycie egzystencjalne. 

Mieszanina kolorów jest wyrazem emocji. 

U zarania jest kłębowisko. To splątanie, spętanie, gęstość może być 

metaforą czegoś bardzo skomplikowanego – zagubienia, chaosu. 

W finale widzę dużo harmonii. 

Uderzyłaś w punkt całego procesu. Gdy zaczynam pracę i układam 

pierwsze warstwy z pojedynczych nitek rozwijanych ze szpulek albo 

z nerwowo rozrywanych kłębów, to one nic nie oznaczają, są nudne. 

Długo wyglądają nieciekawie. Na początku jest nic, nic, nic albo chaos, 

ale w wyniku żmudnej pracy z tą materią, zaczyna wyłaniać się forma. 

Z chaosu wyłania się kosmos. Wiesz, do czego dążysz, gdy zaczynasz 

układać nici? 

Czasem mam konkretny plan. W jednej z serii tworzyłam sugestię podłoża 

organicznego, jak mech czy runo leśne. Później ten koncept sam 

mnie opuścił i zaczęłam nakładać nici, nie myśląc o tym, co mam w planie 

– żeby rzeczy same się działy. Kiedyś wyłonił mi się taki niciany ogień. 

Nie chciałam go, bo był zbyt oczywisty, i próbowałam go zmieniać, ale 

pomimo wielu przeróbek ten obraz nie chciał przestać być ogniem. 


11

To nie są miniaturowe formaty. Zwykle 80/100, czasem większe, 

więc trzeba się naprawdę długo mocować z tą cieniutką, bezkształtną 

materią. Na początku mam bolesne poczucie, że się 

z tego wręcz nie wydobędę. Mogę powiedzieć, że to proces przejścia 

przez cierpienie do poczucia satysfakcji. Ale to tylko w przypadku, 

kiedy przebiegnie pomyślnie. (śmiech) 

Jak w życiu, kiedy na początku przeraża nas, że problem, który 

nas dotyka, jest nie do rozwiązania. 

Tak. To oznacza, że powinniśmy traktować problem jak wyzwanie 

i nie poprzestawać na działaniu. 

Idąc dalej w metafory związane z moimi nićmi – nakładanie kolejnych 

warstw wymaga koncentracji, a to pozwala zauważyć, że nawet 

jedna niteczka rzucona we właściwym miejscu ma znacznie. 

Rzeczywiście – tak jak w życiu. Pozostawanie w harmonii uwrażliwia 

na drobiazgi, które wpływają na całokształt. 

Czym zatem jest dla Ciebie ten proces? 

Na pewno ma walor medytacyjny. Może nie taki sam jak wtedy, 

gdy siedzisz w lotosie, ale koncentracja nad tą subtelną materią 

niewątpliwie pozwala się oderwać… 

Na przykład od kłębowiska myśli. 

Właśnie. 

Czy „Powiązana Rzeczywistość” ma związek z ekologią? Szacunek 

do natury od zawsze jest obecny w tym, co robisz. Korzystasz 

z naturalnych tkanin, nie dajesz zmarnować się ciężarówce 

nici, ze skrawków materiałów z poprzednich kolekcji tworzysz 

efektowne dodatki do nowych… 

Związek człowieka z naturą jest kluczowy dla naszej egzystencji. 

Hasło „Powiązana Rzeczywistość” ma zwrócić uwagę na prawo 

przyczyny i skutku, na powiązanie naszych działań z istniejącym 

stanem rzeczy i z tym, co może wydarzyć się w przyszłości. 

W tym, co mówisz, czuję ducha Olgi Tokarczuk. Łączenie to leitmotiv 

jej przekazu*. 

To nie jest świadome nawiązanie, ale niewątpliwie czuję związek 

z przekazem Olgi Tokarczuk. Mamy więc ze sobą związek – 

bo wszystko się z czymś wiąże. [AM] 

*Fragment mowy noblowskiej Olgi Tokarczuk: 

„Całe życie fascynują mnie wzajemne sieci powiązań i wpływów, 

których najczęściej nie jesteśmy świadomi, lecz odkrywamy je 

przypadkiem, jako zadziwiające zbiegi okoliczności, zbieżności 

losu, te wszystkie mosty, śruby, spawy i łączniki, które śledziłam 

w Biegunach. Fascynuje mnie kojarzenie faktów, szukanie porządków. 

W gruncie rzeczy – jestem o tym przekonana – pisarski 

umysł jest umysłem syntetycznym, który z uporem zbiera wszystkie 

okruchy, próbując z nich na nowo skleić uniwersum całości”. 

Autorka podcastu #Wojowniczki&Wojownicy na Spotify: 

12 

https://open.spotify.com/show/3RjoeghoM8ZSU9RiAX2cmA 


NAWET JEDNA NITECZKA 

RZUCONA 

WE WŁAŚCIWYM MIEJSCU 

MA ZNACZNIE 


13

Jacek Jaszczyk 

*** 

Do pustego pokoju, w którym opłakuję tęsknotę twoich ust, 

przyszła pocieszyć mnie Pearl Buck, powiedziała: 

Prawdziwa miłość to miłość do kogoś, 

od kogo nie oczekuje się żadnych korzyści. 

W samo południe, przechodząc obok mego domu, 

odwiedził mnie Blaise Pascal. 

Miał na sobie żółty płaszcz. 

Powiedział: Kropla miłości znaczy więcej niż ocean rozumu. 

Rozmawialiśmy o samotności Jeana Paula, 

który idąc samotnie przez pustynię, wyszeptał: 

Wspomnienia są jedynym rajem, 

z którego nie możemy zostać wypędzeni. 

Żegnając dzień w pajęczynach, 

spotkałem Carla Spittelera. 

Był staruszkiem. 

Klęczał pośród malin, spoglądając w niebo. 

Usłyszałem, że płacze nade mną od kilku nocy i dodał: 

Znaleźć wrażliwych ludzi, którzy czują to co my, 

jest największym szczęściem na ziemi. 

14 



15

Izolda Kiec 

PROF. Izolda Kiec 

WOJENNE 

ANAGNORISIS 

Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej 

Głupcy robią z ziemi muzeum okropności, mądrzy zrobiliby raj i dzieło sztuki. 

(M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Notatnik, 24 lipca 1944 roku) 

16 

I Z O L D A K I E C 

26 stycznia 1941 roku poetka i dramatopisarka Maria 

Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945) pisała z Londynu 

w liście do Antoniego Słonimskiego: „[…] nie jestem 

saturniczną duszą, mam słońce w horoskopie… rozumiesz. 

Nie kocham cierpienia. Nie wierzę w krwawe bóstwa 

[…]”. Ścieżką wyznaczaną przez Saturna, planetę 

wielkiego nieszczęścia, stąpała niepewnie, opuszczona 

i przerażona. Jej przeznaczeniem i znakiem rozpoznawczym 

poetyckiego słowa była bowiem urodziwa, wiecznie 

zakochana Wenus. 

Dla dzisiejszego czytelnika pozostała, podobnie jak 

dla siostry, Magdaleny Samozwaniec – Zalotnicą Niebieską; 

jak dla poety, Juliana Tuwima – staroświecką 

młodą panią z Krakowa; jak dla badaczki, Elżbiety Hurnikowej 

– Naturą w salonie mody. Ów subtelny, pozbawiony 

ciemnych barw i zarysowań portret narodził się 

w odległym świecie, tym ze słońcem w horoskopie, który 

skończył się 1 września 1939 roku. W następującym 

po nim świecie rządzonym przez krwawe bóstwa, czyli 

w tym, w którym niegdysiejsza rozpieszczana i kapryś- 


na Lilka Kossakówna, jedna z trojga dzieci wybitnego 

malarza Wojciecha Kossaka, zapisywała epilog swojej 

drogi, bezbrzeżnej samotności, trudnej do wyobrażenia 

udręki, była – jak sama mówiła o sobie – niepotrzebnym 

ślepcem-poetą, podstarzałą kobietą, dziadówką 

pod kościół… 

Krytyk teatralny Tymon Terlecki, który w 1950 roku 

opublikował fragmenty zapisków Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej 

z lat 1939-1945, skomentował ów dramatyczny 

czas wojny, umierania i śmierci następująco: 

„W ostatnich latach jej życia i w twórczości tych lat nie 

ma nic z fosforyzacji, fluorescencji, z iskrzenia się i migotania, 

które były od początku jej tajemnicą, jej guślarskim, 

czarnoksięskim zabiegiem. Te lata przywodzą na 

oczy obraz nieustannego krwawienia z otwartej rany. 

Szarpał Pawlikowską sprzeciw moralny, dręczyła samotność 

i żarła nieuciszona tęsknota. Wszystko to było 

w niej tak natężone, że prawie nieuchronnie musiało 

się przetłumaczyć na śmiertelną chorobę. Ta choroba 

wydaje się metaforą, niejako fizyczną przenośnią tego, 

co Pawlikowska wtedy czuła i myślała”.

Izolda Kiec 

Wygnanie 

1 września 1939 roku Maria Pawlikowska-Jasnorzewska 

była w Warszawie, zamierzała czas spędzić 

przy ulicy Akacjowej na urządzaniu mieszkania, które 

otrzymał z przydziału służbowego jej nowo poślubiony 

mąż Stefan Jasnorzewski (1901-1970), Lotek, pilot 

w stopniu kapitana, zatrudniony w dowództwie lotniczym 

w stolicy. 

2 września w Teatrze Nowym odbyło się warszawskie 

przedstawienie Baby-Dziwo, tragikomedii napisanej 

przez Pawlikowską w 1938 roku, wykpiwającej 

faszyzm i jej głównego ideologa – kanclerza Adolfa 

Hitlera. W zaciemnionym budynku teatru, podczas 

obowiązującego już wojennego alarmu, na widowni 

zasiadło czternaście osób, w tym najbliższa rodzina 

Lilki, rodzice i siostra, którzy specjalnie z okazji premiery 

przybyli z Krakowa. Na scenie w roli tytułowej 

wystąpiła niezrównana Stanisława Wysocka. „Piękne 

przedstawienie i wzniosłe. Wielki wieczór mojego życia” 

– zapisała autorka w dzienniku. Czy przeczuwała, 

że to ostatnie wielkie i wzniosłe zdarzenie w jej 

biografii? Pożegnanie ze światem iluzji. 

Nazajutrz bowiem, na rozkaz przełożonych kapitana, 

państwo Jasnorzewscy opuścili Warszawę. Udali się 

do Lwowa, następnie przez Zaleszczyki do Rumunii, 

skąd w styczniu 1940 roku przybyli do Paryża. Dalej 

ich droga wiodła przez Lyon i Gibraltar do Londynu, 

a wreszcie do Blackpool. Maria Jasnorzewska nie towarzyszyła 

mężowi jako charyzmatyczna, podziwiana 

poetka, była niechcianym przez wojskowe dowództwo 

obciążeniem. „Kobietami pomiatano” – pisała 

krótko do Słonimskiego. W prowadzonym na własny 

użytek dzienniku była bardziej dosadna, definiując 

swój status żony oficera jako „szmelc żeński”. Czuła 

się napiętnowana – jako ta, która nie zdecydowała się, 

by zostać w domu i jak „prawdziwa Polka” – „urodzić 

córę”. Czas spędzała w hotelowych, tanich pokojach, 

najczęściej czekając na Lotka wciąż zajętego pracą 

w Royal Air Force, izolując się od grupy plotkujących 

pań z Polski, unikając emigracyjnych swarów, drżąc 

z powodu tęsknoty i niepokoju – o Madzię, o Mamidło 

i o Tatkę. Pozbawiona środków do życia, pozbawiona 

podziwu otoczenia i męskiej adoracji, odarta 

z atrybutów kobiecości. Zrozpaczona wiadomościami 

o śmierci obojga rodziców (ojca w 1942, matki w 1943 

roku), wreszcie – własną niemocą. Umierała w upokorzeniu, 

pokonana przez odbierającą jej siły i godność 

chorobę – raka szyjki macicy, który wykryty w połowie 

1944 roku błyskawicznie dał przerzuty do kręgosłupa. 

Na trzy tygodnie przed śmiercią, w czerwcu 1945 roku, 

udręczona kobieta pisała do Terleckiego: 

„Leżę w upiornych cierpieniach krzyża, a ciągłe zastrzyki 

coraminy i morfiny muszą mnie dobić. Bezwład 

mój sięga do pasa i jest jak ciężki opatrunek z gipsu. 

Nie mogę pojąć, że mogłam wpaść w t a k i w i l c z y 

d ó ł . Chciałabym być wyniesiona do lasu i porzucona 

tam pośród paproci i traw, gałęzi osłaniających i całkowitej 

samotności, mieć ziemię za jedyną pielęgniarkę 

i zapaść się w ten sen, z którego nie budzi nurse 

obowiązkowa ze swoją herbatą czy termometrem. 

Rozumiem teraz wstyd zwierząt, gdy się kryją z cierpieniem. 

[…] Czuję się spalona do połowy. W każdym 

razie jestem kompletnie zniszczona”. 

Zakończeniem wojennej tułaczki Marii Pawlikowskiej- 

-Jasnorzewskiej był Manchester: miejscowy szpital, 

gdzie kobieta dwukrotnie była operowana, i gdzie 

zmarła 9 lipca 1945 roku, oraz cmentarz przy Barlow 

Moor Road, gdzie pochowano ją następnego dnia. Na 

pogrzebie, oprócz Stefana Jasnorzewskiego, obecni 

byli Tymon Terlecki oraz pisarka i aktorka Teodozja 

Lisiewicz. Poza tym kilkoro gapiów. „Staliśmy tam, na 

brzegu mogiły zdrętwiali od wewnętrznego zimna – 

wspominał Terlecki. – Właściwie tylko my dwaj, my 

troje, wiedzieliśmy, co zawiera ta brązowa skrzynka, 

dziwnie zmalała, jakby skurczona z bólu. Na okamgnienie 

przemknął mi przez głowę obraz tego samego 

pochówku w Krakowie matejkowskim, wyspiańskim, 

kossakowskim, w Krakowie paradnych, teatralnych 

pogrzebów. Nagle zrozumiałem na wskroś to trochę 

staromodne, dla nas zbyt patetyczne słowo: wygnanie. 

Zdawało mi się, że umarłą jeszcze po śmierci rani 

zetknięcie z cudzą, odpychającą ziemią, z nieżyczliwym 

niebem, z światłem czarnym od dymu, a może tylko od 

żalu. […] Modliliśmy się szeptem, nie chcąc powietrzu 

powierzać słów, aby nie zamarzły, jak dech na mrozie 

i nie spadły ciężarem na cierpiącą trumnę. Gdy zniżyła 

się do naszych oczu, nakryliśmy ją milczeniem”. 

17 


Izolda Kiec 

Wojny 

25 marca 1941 roku Pawlikowska-Jasnorzewska pisała do 

Słonimskiego: „Masę teraz wojen rzuciło się na mnie”. 

Dostrzegała bowiem wojnę nie tylko we wszelkich przejawach 

funkcjonowania otaczającego ją świata, lecz także 

własnego w nim i obok niego istnienia. To, co wokół, 

zniszczenie, ruiny i wszechobecna śmierć, było odrażające, 

„kuchenne” – jak dowodziła w listach – i miało „kwaśny 

zapach służbowego pokoju, gdzie Marysia, moja niańka, 

przemądrzała góralka, czytała głośno jakieś groźby św. Malachaisza, 

Brońcia cierpiała na zęby, a kucharka na żylaki – 

i mówiły, że Pan Jezus kazał cierpieć”. To, co dotknęło ją 

osobiście, było rozpadem wszystkiego tego, co utożsamiała 

z kobiecością, zalotnością, uwodzeniem – garderoby, biżuterii, 

domów mody, a wkrótce stało się prawdziwą walką 

toczoną ze starzejącym się i pustoszonym chorobą ciałem. 

Najpierw zatem żegnała swoje suknie, tak jak najbliższe 

przyjaciółki, a nawet więcej, bo jak dawną siebie – tę ze 

słońcem w horoskopie. Ubrania przypominały nie tylko 

spotkania, rozmowy i emocje. Były również schronieniem 

dla zapachu i dotyku – wspomnieniem t a m t e g o 

ciała, powabnego, podziwianego, młodego… „Co się stało, 

nie pamiętam już, z moją śliczną suknią jedwabną różowo-zieloną? 

– Zapisała poetka we wrześniu 1939 roku 

w dzienniku. – Sprzedana była? […] A to cudo lekkości, 

gaza szara w drobne kwiaty i do tego peleryna z crepe satin 

i mufeczka, jak się tego nigdy nie nosiło […] zmarnowana, 

zeszła na psy i zrobiwszy kawałek drogi wojennej sprzedała 

się za bezcen w Bukareszcie. I suknie mają swój los, swoje 

gwiazdy…” Znakiem nowej, odmienionej wojną Jasnorzewskiej 

stawały się jej cudem zdobywane rzeczy, z przydziału, 

za wyżebrane kupony albo pożyczone drobniaki, 

przypadkowe, coraz bardziej obce, coraz bardziej niemiłe 

ciału, przechowujące kuchenny zapach wojny i dotyk wywołujący 

cierpienia. „Co mnie uratuje od tej melancholii 

i od tego okropnego ubrania, ubabrania, nieubrania. Ile by 

to trzeba tysięcy (czego?), aby tę stajnię Augiasza, którą 

jest moja garderoba, przewalczyć. Zniszczyć płaszczysko 

ponure, suknię głupią niebieską i kapturek-szapturek ordynarny” 

– tak w dzienniku datowanym na 17 grudnia 1939 

roku notowała swoje wzburzenie. 

A przecież już wkrótce owo ubabranie, ponurość i ordynarność 

dostrzegła poetka we własnym, zmieniającym się 

ciele, które pozbawione oprawy salonu, męskiego spojrzenia 

podziwu i kobiecego błysku zazdrości, zaczęło ujawniać 

swoje niedoskonałości, zmęczenie i wiek. „Wyglądam 

źle… i nie podobam się już stewardom” – skarżyła się podczas 

podróży do Wielkiej Brytanii 27 czerwca 1940 roku. 

„Dzisiaj w Blackpool, patrząc do lustra drugim lusterkiem 

ręcznym zauważyłam, że wyglądam przeraźliwie – pisała 

w dzienniku 18 sierpnia 1940 roku. – Twarz chuda, wkoło 

ust zmarszczki aktorskie męskie, oczy trochę wysadzone 

[…]. Wynędzniała. I to w Anglii, kraju mężczyzn? Ważę o 5 

kilo mniej niż w Polsce, ramiona mam chude obrzydliwie, 

skórę zwiędłą […]. Język mam szary, twarz bez policzków, 

ręce stare, paznokcie połamane”. Niemal pięć lat później, 

odchodząc pokonana przez chorobę, nie miała ani odrobiny 

litości dla własnego udręczonego ciała, było obce, odrażające, 

przynależało do świata kreowanego w opowie- 

18 


ściach czytanych przez nianię Marysię i do podobnego 

mu, rozciągającego się wokół: „Najstraszniejsza moja 

golgota. Madejowe łoże. Nogi kalwaryjskiego dziada. 

Brzuch topielca, klatka piersiowa jak u konia w polu leżącego 

– straszliwa carapace [ang. pancerz, skorupa] 

o twardości żelaza. Biodro obce. Starczy, duszący kaszel 

co się wykaszleć nie może” . 

Odczuwane wyraźnie, krwawiące, przepełnione bólem, 

zatem boleśnie własne, sponiewierane i odpychające 

ciało przestało być schronieniem dla finezyjnych 

myśli i poetyckich metafor. Zdradziło, przynależało do 

t a m t e g o świata – totalnego zniszczenia. Pawlikowska 

nawet nie próbowała oswoić saturniczej rzeczywistości, 

tak jak nie próbowała pogodzić się ze starością 

i z chorobą. Wszechogarniającej, bo rozgrywającej się 

także w jej organizmie wojnie odpowiedziała wszechogarniającą 

rezygnacją. Winy upatrując w potężnej 

naturze, agresywnej i wojowniczej. Poetka, pacyfistka 

i estetka, piewczyni przyrody uległej w ludzkich rękach, 

kapitulowała w obliczu zdziczałego żywiołu. Naturalny 

porządek świata nie miał w sobie nic z łagodności ani 

delikatności. Czas rozpadu nie oszczędził nikogo i niczego: 

„Wojna to tylko na ostatnią strzałkę żaru i napięcia przesunięte 

życie. Przyśpieszone tempo czasu, który nigdy 

nie był pacyfistyczny. Spójrzcie, zważcie: oto sędziwa 

jakaś kobieta, drobna, upiorna w swojej białości, która 

ją upodabnia do wielkiej przeżartej muchy jesiennej, 

brzęczy żałośnie słabym głosikiem, żądając w sklepie 

świec, ciemnego papieru, pluskiewek – wszystko to dla 

obrony przeciwlotniczej, w myśl ogólnych wskazówek. 

A czyż ją sama obronił kto od pocisków starości, od inwazji 

tego czy innego wroga, od zniszczenia tych pól 

i łąk, tych ogrodów różanych i winnic, tej rozbudowy, 

tej instytucji kwitnącej, która stanowiła jej młody orga- 

Mężczyźni, czegoż to 

szukacie u wojny?

Izolda Kiec 

nizm, jej zamknięte w sobie państwo, jedyne w swoim 

rodzaju, bo niepowtarzalne? 

W gruzach leży ta drobna monarchia, zbombardowana 

przez godziny, przez dni, zmotoryzowanymi jednostkami 

lat silnie prącymi naprzód, nieubłaganie, do ostatka zajmowana. 

Straszliwe naloty czasu, pustoszące piękność i czar miłosny, 

wreszcie poddanie się, z podniesieniem w górę suchych, 

drżących rąk i opuszczeniem zwiędłych powiek… 

Twardość serca, wyrabiana przez wieczystą i nieustającą 

wojnę na tym świecie, broni nas przed płonnym płaczem 

na widok ruin i bezładnego rumowiska tej oto Kartaginy, 

która była kobietą” (Szkicownik poetycki II) . 

Powyższy fragment szkicownika poetyckiego Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej 

brzmi jak wojenne anagnorisis 

wenusjańskiej poetki. Rozpoznanie, po którym nie nastąpi 

akt oczyszczenia – katharsis. Nie będzie łez ulgi ani 

uspokojenia. Dramat pokonanej przez wojny kobiety polegał 

na niemożności dokonania innego wyboru jak tylko 

ten: rozpaczliwe wdzieranie się do nieakceptowanego 

i brutalnego świata wojowniczej natury, wpisanie się 

w cykl jego funkcjonowania przez gorzkie zrozumienie 

i opisanie własnej doli, przez uświadamianie bezwzględnej 

siły oraz prostej mowy obowiązujących na drodze 

Saturna. Matka natura odwróciła swoje czułe oblicze 

i zamknęła przed kobietą opiekuńcze ramiona. Ta nie 

miała dokąd się zwrócić, bo cywilizowany rzekomo świat 

stworzony przez mężczyzn zatrzasnął przed nią drzwi 

znacznie wcześniej. Najpierw, już 4 października 1939 

roku, sama Pawlikowska obarczyła ich odpowiedzialnością 

za wzniecenie wojny: „Mężczyźni, czegoż to szukacie 

u wojny? Miłości, nowości, natchnienia, wielkości, postępu, 

zmiany losu? Znajdujecie: grozę, kalectwo, niesprawiedliwość, 

poniżenie, rozłąkę, znużenie, obrzydzenie 

do klęsk i zwycięstw”. Z każdym następnym dniem, przegrywając 

własną walkę z oznakami starzenia i choroby, 

poetka uświadamiała sobie, że przecież i tamta, przedwojenna, 

androcentryczna rzeczywistość nie miałaby 

jej, kobiecie boleśnie przemijającej, do zaoferowania 

niegdysiejszego zainteresowania, podziwu i adoracji… 

„Kobieto podstarzała, czegóż się rzucasz chcąc swoje ja 

jeszcze raz, jeszcze wiele razy objawić, olśnić nim ludzi. 

Czy nie pamiętasz pogardy Jurka [Jerzego Kossaka, brata 

Marii – przyp. aut.] i innych t[ym] p[odobnych] – i nawet 

Tatki dla «starych pudeł»? Takich cudów nie ma, aby 

starka mogła czymkolwiek zainteresować świat. Podbić 

serca” – pisała 10 marca 1945 roku. Wcześniej, 21 lipca 

1944 roku, notowała: „Dawniej żałowałaś, że nie masz 

Wojna to tylko na ostatnią 

strzałkę żaru i napięcia 

przesunięte życie. 

rzęs na palec długich, czarnych, wyrośniętych – Pociesz 

się, że gdybyś je teraz miała, nie znaczyłyby nic. Pudło 

ma rzęsy czy nie ma, obojętne”… 

Poezja 

Wojenna erozja musiała dotknąć także poezji i samego 

procesu twórczego autorki Niebieskich migdałów i Różowej 

magii. Odstręczało ją lubowanie się publiczności 

w tak zwanych ojczyźniakach. Jak długo mogła i potrafiła 

– chciała chronić swoją poezję przed „obowiązkiem” 

ratowania ojczyzny, podtrzymywania na duchu 

uchodźców i pozostałych w okupowanym kraju rodaków, 

upowszechniania ducha walki i oficjalnej ideologii 

emigracyjnych sfer rządowych. „Spadłam do rzędu 

proletariuszki, jąkającej coś z trudem, a moje wartości 

leżą w Warszawie pod gruzami, co znaczy na świecie 

niejadalna poetka polska, której książek nie będzie nawet 

nikt chciał wydać na nowo… Prędzej Pietrkiewicza 

retrospektywnego wydadzą niż mnie… Powinnam już 

mieć dawno zamówienie i składać nowy gruby tom – 

ale kiedy «niewojenny», moda na okropności. Bez tej 

przyprawy tłum polskich włóczęgów uzna rzecz za niepotrzebną, 

nudną, nieaktualną” – pisała 18 sierpnia 

1940 roku. 

Oprócz wewnętrznego buntu przeciwko tworzeniu na 

zamówienie, obawiała się opinii pierwszego czytelnika 

(cenzora?) swoich nowych utworów – męża Stefana 

Jasnorzewskiego. Rozżalona, notowała w dzienniku 

19 


15 listopada 1940 roku: 

„[…] piszę wiersze do niczego 

i bez sensu, bo nie 

to, co teraz każdy chce i rozumie 

coś. Najlepsze wiersze 

mi [Lotek] osądza jako 

nic i nie radzi drukować” . 

Izolda Kiec 

20 lipca 1941 roku Jasnorzewski 

listownie upominał 

żonę: „A proszę nie 

posyłać do druku nic beze 

mnie – pamiętaj! […] Nic 

z tego, co mi przysłałaś, 

nawet nie myśl drukować”. 

I tego samego dnia: „Zwracam Ci pierwsze i drugie twoje 

wypracowania, lecz z kategorycznym zastrzeżeniem, byś 

czasem tego do druku nie posyłała. Nie masz pojęcia, 

jak by mi przykro było to przeczytać, gdyby było wydrukowane, 

że tak powiem, publicznie. Nie zdajesz sobie 

sprawy widać z tego wszystkiego. Ciężar gatunkowy naszych 

czasów jest tak wysoki, że to co się dziś pisze, musi 

mieć swą «wagę». A Ty Bajbaczku piszesz, że «wojna to 

powolne wysuszenie, zanikanie i więdnięcie sklepów…» 

Psia krew!!!” . 

Wreszcie sama poetka w jednym z listów do męża, zbolała 

i przerażona wojną, zapisała wiersz z zastrzeżeniem 

„ale nigdy do druku”. Pełna sarkazmu parodia znanej 

legionowej piosenki współgrała z sarkastycznym powtórzeniem 

zastrzeżeń osobistego cenzora: 

Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani, 

Śpiewał żołnierz, aż kulą w łeb trafiony urwał. 

Pozwólcie mi błąd jeden sprostować, kochani: 

Przede wszystkim nie pani żadna, ale k...a. 

20 

Mimo wszystko – publikowała. Ogłaszała wiersze 

w londyńskich „Wiadomościach” Mieczysława Grydzewskiego, 

wydała dwa tomy poetyckie: Róża i lasy płonące 

(Londyn 1940) oraz Gołąb ofiarny (Glasgow 1941). Nie 

dla sławy i nie dla uhonorowania lirycznego słowa. Dla 

pieniędzy. Uciekinierka, bezdomna, starzejąca się i chora 

kobieta wyprzedawała to, co łączyło ją z czasem słońca, 

salonu i cywilizowanego świata. 3 maja 1941 roku pisała 

do Jadwigi Harasowskiej (przed wojną dziennikarki „Ilustrowanego 

Kuriera Codziennego”, od 1939 roku mieszkającej 

w Glasgow i prowadzącej własną oficynę Książnica 

Polska), wydawczyni swojego drugiego wojennego 

tomu wierszy: „Droga Pani, posyłam mój zbiór wierszy. 

Chcąc być całkiem szczera z Szanowną Panią, powiem, 

że wcale a wcale mi nie zależy na wydaniu wierszy. […] 

Natomiast chcę coś s p r z e d a ć , po prostu mam za 

mało fantastycznie trudnych do zdobycia funtów i to jest 

moja, niewysokiego zasięgu, myśl przewodnia, w chwili, 

gdy posyłam Pani ten tomik”. 


Izolda Kiec 

Wśród opublikowanych w tomie z 1941 roku wierszy 

znalazł się i ten, zatytułowany Do własnego organizmu. 

Wiarygodny tylko wtedy, gdy czytany à rebours: 

Leżę 

w upiornych 

cierpieniach 

krzyża, 

a ciągłe 

zastrzyki 

coraminy 

i morfiny 

muszą 

mnie dobić. 

Bezwład 

mój sięga do 

pasa i jest 

jak ciężki 

opatrunek 

z gipsu. Nie 

mogę pojąć, 

że mogłam 

wpaść w taki 

wilczy dół. 

Nie bądź mi nigdy wrogiem, kapryśnym tyranem, 

co się radosnej duszy przeciwstawiać sili! 

Noś mnie na rękach, ciało jasne i kochane, 

I szanuj mnie nawzajem. A w ostatniej chwili, 

Gdy nas ludzie odstąpią, gdy zgaśnie nadzieja, 

Wspomnij o mojej prośbie, przyjacielu drogi: 

Zgińmy tak lekkomyślnie jak więdnie spirea, 

Błaha gwiazda roślinna – jak cichnie piosenka 

I jak kochanka serce oddaje – bez trwogi… 

*** 

Nie w objętych mężowską cenzurą opublikowanych 

wierszach poobijanej przez wojenną tułaczkę Marii 

Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej szukam choćby namiastki 

prawdy o jej emocjach i przeżyciach. Nawet 

nie w listach pisanych do rodziny i znajomych, bo 

w nich jest wciąż coś z dawnej Lilki, rozkapryszonej 

damy. Szukam i wydaje mi się, że odnajduję płacz, 

szept i krzyk osamotnionej, przerażonej wojną kobiety 

w jej w notatnikach, szkicownikach i dziennikach 

– tych pisanych wyłącznie dla siebie. Izolując 

się od ludzi, wśród nieprzyjaznych, cudzych rzeczy 

– Pawlikowska tkwiła w absolutnej pustce. W kreślonych 

wówczas słowach, brutalnych, bolesnych, 

musiała zdobywać się na szczerość z samą sobą. 

A skoro tak, to i słowa ulegały destrukcji – tak jak 

pozbawione bezpiecznej przestrzeni domu myśli 

i jak coraz bardziej niedomagające ciało. Zdania pisane 

przez poetkę rwą się tak jak droga, którą przemierza, 

nic tu nie jest uporządkowane, spójne ani 

zdrowe. Język najpełniej odzwierciedla stan umysłu 

i demaskuje erozję organizmu. Nie służy komunikacji 

z innymi ludźmi. Jest bezwzględnym narzędziem 

samopoznania. „Po prostu trudno być mną. Tyle 

kantów. Nie dziw, że czasem trudno mi po prostu 

mówić, i dopiero samotność wraca mi przytomność. 

Złudzeniem jest, abym mogła utrzymać stosunki 

z ludźmi, to się nie da” – przyznała poetka 

w notce z dziennika zapisanej 24 maja 1940 roku. 

Być może to właśnie ten ostatni etap życia Marii 

Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, jej saturnicza droga, 

uświadamiają mi jasno wagę słowa, słowa pisanego, 

tu: słowa pisanego przez uwielbianą autorkę 

eterycznych Pocałunków. Słowa nie-ulotnego, słowa 

o wadze życia – świadectwa absolutnej pustki, 

studium rozkładu świadomości, duszy i ciała. [IK] 


21

22 


Życie to plansza z polami niewiadomych, a los rzuca 

kostką i nie da się ubłagać. 

I pochłonęła tęczę ciemność płonących zniczy… 

I Z A S K R Z Y P I A Ł P R Ó G 

Jutro szkicuje kolejne jutra węglem czarniejszym od 

smoły. Czas bez znieczulenia rani odłamkami bez prawa 

do obrony. Na ścianie wyblakły ślad po wielu kalendarzach. 

Nie ma farby na wspomnienia. Nijakie 

dni płyną pod prąd bez szansy na odwrócenie biegu. 

W labiryncie zaplątanych myśli ani jednej uczesanej. 

Szukam kawałka prostej. 

Kolejna wiosna rani zapachem kwiecistej sukienki, 

muzyką drzew. Powoli rośnie odporność na ból. 

Szare dni bez makijażu nie odzierają z kobiecości. 

Podnoszę głowę, niepewnie ubieram policzki 

w delikatny róż. Zaczynam widzieć, słyszeć, zauważać, 

czuć inaczej i… 

Bywa taki magiczny dzień, co zmienia zapisane jutro. 

Ten był właśnie taki. Po moim prywatnym wymyślonym 

tarasie widokowym błądzi niepewność. Otwieram 

się na niepokoje. Z głębokiego snu obudziły mnie dziś 

jaskółki. Poczułam, że ty jesteś tą najgłośniejszą. I zaskrzypiał 

próg obcą podeszwą buta… 

Przełamałam się z wczoraj na zgodę jak opłatkiem. 

Rozgrzeszona idę dalej. Przepraszam moją pamięć, że 

kazałam jej zapomnieć. Jak zachód słońca nad morzem 

moje niebo pąsowo trąciło zażenowaniem. Wszystko 

do ukrycia „pomiędzy” jest widoczne najbardziej. 

Stopniowo wraca czucie. Obce buty ciągle na progu. 

Powoli dostawiam jedną czerwoną szpilkę. 

Pierwszy przemówił odkurzony wazon delikatnym bukietem 

nieśmiałej śmiałości. Magiczna róża sprawiła, 

że najwięcej słów zawisło w przestrzeni ciszy. Dłonie 

zaszeptały niby przypadkowo i poczułam, że między 

słowem a słowem płonie stos najpiękniejszych niedomówień. 

Grzeją wyobraźnię do czerwoności, zawstydzają 

pragnienia. Na nowo uczę się języka znaczeń. 

Słowa, gesty, pragnienia wymykają się z klatki zwyczajowych 

prawideł. 

Policzek bywa straszną gadułą, mówi kolorami. Teraz 

wybrał tylko czerwień. Wiedziałam, że usta szepczą. 

Zapomniałam, że najpiękniej dotykiem. Oddech zwykle 

spokojem stoi, ale bywa rozgadany, splątany, rozpędzony. 

Najbardziej lubię ten, co bywa… Spojrzenie za 

siebie budzi uśpione, każe pamiętać i wspominać, ale 

już inaczej. Delikatne pastele szkicują tęczę. 

I zaskrzypiał próg nową melodią twojej podeszwy. 

Dostawiam drugą czerwoną szpilkę… [WDS] 

Ilustracje: Renata Cygan 


23

24 


ARTUR SMOŁA 


25

ARTUR SMOŁA 

Żaden malarz nie maluje w próżnię 

R o z m a w i a R e n a t a C y g a n 

Prawnik z wykształcenia, sportowiec z zamiłowania, 

artysta malarz z wyboru – kiedy i dlaczego dokonałeś 

takiego wyboru? 

Na ostatnim roku aplikacji wiedziałem już, że nie jest to 

zawód dla mnie. Mam taką cechę, że lubię stawiać na swoim, 

a w tej pracy decyzje ciągle zostają poddawane weryfikacji, 

kontroli. W moim przypadku taki stan rzeczy oddziałuje 

nie tylko na sferę zawodową, ale i emocjonalną. Chciałem 

robić rzeczy, nad którymi mam pełną kontrolę. Wtedy 

jeszcze nie uważałem, że musi to być robienie sztuki. 

To przyszło z czasem, choć przez cały ten okres zajmowałem 

się mniej lub bardziej malowaniem (i robię to już 

26 


od ponad 20 lat). Decyzja o porzuceniu sądu była bardzo 

trudna, gdyż wiele pracy włożyłem w to, by się tam znaleźć. 

Jednak nie żałuję, ponieważ miałem szczęście spotkać 

na swojej drodze wspaniałych ludzi, z którymi do dziś 

mam więź. A i nie każdemu jest dane zobaczyć od środka, 

jak funkcjonuje praktyka prawnicza. Studia to jednak tylko 

ciągle teoria. 

Sport jest bardzo ważny w Twoim życiu. Co sprawiło, 

że Twoja droga zawodowa nie jest związana ze sportem? 

Tu też kwestie wolnościowe grają rolę. Sport jest dla mnie 

bardzo ważny. Towarzyszy mi całe życie, ale nie chciałbym, 

żeby się stał jego istotą, celem samym w sobie. Biegam, 

pływam, jeżdżę na rowerze. Robię to, bo lubię. Z wyboru.

Nie wyobrażam sobie, że musiałbym. Szanuję sport, bo bardzo 

dobrze wpływa na moją psychikę. Wielkim bonusem jest 

to, iż trzyma w dobrej formie fizycznej. Podchodzę do siebie 

w tym względzie dość holistycznie. Sport to energia, dyscyplina, 

zdrowie. Kocham pływać. Woda daje wolność totalną, 

jak nic innego… No, może jeszcze malowanie. Woda daje też 

tę absolutną samotność, której czasem bardzo potrzebuję. 

Uważany jesteś za jednego z najlepszych artystów Młodej 

Sztuki. Jak zdefiniować Twój styl? 

Nie wiem, czy jestem tak postrzegany. Nie skupiam się na 

tym. Sztuka jest oceanem – każdy ma tę samą odległość do 

brzegu. Moje malowanie opiera się na trzech filarach. Są to: 

TREŚĆ, KOMPOZYCJA i MOJA KRESKA / STYL. Reszta może 

być, ale nie musi. Nie lubię patosu, dosłowności i popisów. 

Nie trzeba pokazywać, oddawać ludziom wszystkiego, na co 

nas stać, żeby robić dobrą sztukę. Pewne rzeczy trzeba zachować 

tylko dla siebie, żeby ocalić swoje JA. Nie umiem zdefiniować 

mojego stylu. Chyba wszystko już było, ale to mnie nie 

zniechęca do pracy. Może nawet w pewien sposób napędza. 

No właśnie, wielu artystów całe życie poszukuje własnego 

stylu. Twoje obrazy są oryginalne i rozpoznawalne. Kiedy 

i jak dopracowałeś się własnego języka artystycznego? 

Czy (jak większość początkujących malarzy) zaczynałeś od 

kopiowania mistrzów? 

Miałem mnóstwo fascynacji. Cenię Mistrzów. Nigdy jednak 

nikogo nie kopiowałem. Zawsze skupiam się tylko na tym, 

co mam w głowie. Pozostawała kwestia środków wyrazu 

i możliwości. Praktyka doprowadziła mnie do tego miejsca, 

gdzie jestem teraz. Malowałem bez względu na to, czy miałem 

z tego pieniądze, czy nie. A bardzo długo ich nie było z 

tych moich działań. Zresztą teraz też za wiele o tym nie myślę. 

Choć uważam, że dobre pieniądze mają wpływ na szacunek 

do pracy. Niestety tak to działa… To jest taki powszechny 

miernik, który włącza się ludzkości przy dokonywaniu wartościowania 

świata w wielu aspektach. Ciężko chyba z tym 

walczyć. 

artur smoła 

Rocznik 1976 

Pochodzi z Pilzna 

Od początku lat 90. 

związany 

na stałe z Tarnowem 

Prawnik z wykształcenia 

W latach 2005–2008 

odbywał aplikację sądową 

Większość jego prac 

to obrazy olejne 

w mniejszym zakresie 

grafiki komputerowe 

oparte na szkicach 

Autor trzech 

wystaw malarskich: 

„Droga na Meksyk” 

„Hotel Tokio” oraz 

„Wysoka Wielka Woda” 

W jednym z wywiadów wyraziłeś opinię, że artyści tłumaczą 

życie. Co Ty tłumaczysz odbiorcom Twojej sztuki? 

Przede wszystkim pokazuję świat z mojej perspektywy za 

pomocą tych środków, którymi sprawnie operuję. Nie wiem, 

czy ten przekaz z założenia jest konkretny. Może to jest tak, 

że rzucasz kulą wypełnioną energią i dopiero gdy ona wybucha, 

okazuje się, w jaki sposób oddziałuje na otoczenie. 

Powiem inaczej: używam dość wyraźnych symboli, które są 

dla mnie ważne, i okazuje się, że są też ważne dla innych. 

To mnie bardzo buduje. Energia do mnie wraca. To sprawia, 

że chcę dalej to robić. Poza tym żaden malarz nie maluje w 

próżnię. Mam ogromne szczęście, że moja sztuka skupia wielu 

wspaniałych ludzi, z którymi mam przyjemność i zaszczyt 

prowadzić w miarę regularny dialog. Może czasem jest mnie 

więcej, częściej się pojawiam, ale nie jest to efekt kalkulacji. 

Wyłaniam się, gdy mam coś do powiedzenia. Kiedy nie mam 

konkretnego przekazu, to sobą nie epatuję. Z drugiej strony 

„chcącym nie dzieje się krzywda”. Kiedyś przecież mnie nie 

będzie, na zawsze… Jak każdego z nas. 


27

Wyłaniam się, 

gdy mam coś do powiedzenia 

28 


Podziwiam Twoją serię sportową: Czarne pantery 

z Pekinu, Wolno płyną wolno płyną wolno płyną 

łodzie, Wielobój klasyczny, Iron Lady, Sobotnie skoki 

w wodę, Narciarki, Tajskie sztuczki i in. Na tych 

wszystkich obrazach są kobiety. W ogóle malujesz 

głównie kobiety: silne, dumne, niezależne, dominujące, 

wysportowane. Często w otoczeniu natury 

i zwierząt. Nawet jak się pojawia postać męska 

(Chłopak Siuksów i zjawy), to jest otoczona wianuszkiem 

kobiet. Dlaczego kobiety? 

Hmm… U mnie Kobieta/Madonna to już chyba stan 

umysłu. (śmiech) 

Wszyscy jesteśmy kobietami – trochę żartuję oczywiście, 

ale coś w tym jest. Jako facet daję przede wszystkim 

sygnał, że jesteśmy bardzo niejednoznaczni we 

wszystkich aspektach życia. Kobieta to symbol matki 

– najbliższej człowiekowi. Matka może totalnie zrujnować, 

ale nikt jak ona nie zbuduje człowieka. To też 

Natura… Potężna, łaskawa dla nas. Nie zasługujemy 

często na tę łaskę. To ważny teraz symbol – kiedy świat 

na naszych oczach pędzi ku katastrofie, ona zastyga 

w powietrzu i patrzy. To energia, to życie, to źródło 

wszystkiego. To początek i koniec. Nie chcę brzmieć 

patetycznie, ale tak właśnie uważam. Poza tym powinna 

nastać era kobiet, do czego coraz bardziej się 

skłaniam w swoim przekonaniu, patrząc przez okno 

i w telewizor. Niepotrzebnie wprowadza się ten ostry 

podział na kobietę i mężczyznę – nie lubię tego. Taki 

podział zawsze każe nam przyjmować optykę opartą 

na stereotypie. Podziwiam też mocne kobiety za to, 

że zazwyczaj, za pomocą silnych charakterów, potrafią 

kreować świat bez używania przemocy, do której częściej 

uciekają się jednak mężczyźni. A Siuks – cóż, to 

chyba jednak autoportret bezpośredni, bo niektórzy 

widzą mnie w spojrzeniach głównych bohaterek moich 

obrazów. 

W czasie gdy kształtowałem się jako człowiek, to kobiety 

w większym stopniu budowały moje życie. Jego 

dekonstrukcja była bardziej udziałem mężczyzn. Możliwe 

że przez atawistyczny element rywalizacji. Teraz 

już nie daję się wciągać w takie gierki, a chęć nadmiernego 

konkurowania, podobnie jak przemoc, uważam 

tylko za wyraz słabości. Śmieszy mnie to. Dla mnie 

wszystko, co pochodzi z zewnątrz i jest dobrem samym 

w sobie, tylko mnie wzbogaca i nigdy nie stanowi 

zagrożenia. W tzw. męskim świecie, niestety, często 

bierze górę koncepcja wzajemnego zwalczania „przeciwnika”. 

Stąd biorą się tylko wojny (choć oczywiście, 

chcąc być sprawiedliwym, trzeba pamiętać, że historia 

zna przypadki także wielkich okrutnic). 

Moje dwa ważne dla mnie obrazy, Karmin na ustach 

Czarnej Madonny oraz Madonna z dzieciątkiem, prezentowane 

były w ubiegłym roku w ramach wystawy 

„Kobiety” w Vinci Art Gallery w Poznaniu. Z tego miejsca 

pozdrawiam panią Monikę Pietrzak, sprawczynię 

całego przedsięwzięcia. Prace spotkały się z fantastycznym 

przyjęciem. 


29

Siłowanie się konia z innymi bytami 

na moich obrazach 

Swoje kobiety otaczasz naturą, zwierzętami, dużo u Ciebie 

koni. Wziąłeś nawet udział w wystawie „Bułane, cisawe, 

kasztanki”, której tematem były konie. Lubisz konie? 

Czy stanowią dla Ciebie szczególny symbol? 

Koń to przede wszystkim piękne zwierzę. Symbol siły i wolności. 

To siłowanie się konia z innymi bytami na moich obrazach, 

to wieczna walka głównie o wolność. O wolność, 

czego uczy nas historia, trzeba walczyć w każdej minucie 

życia. Zawsze pojawi się ktoś, kto będzie chciał ją nam 

odebrać w taki czy inny sposób. Taka jest natura ludzka. 

Oczywiście można pójść na kompromisy, i niekiedy są one 

konieczne. Jednak bądźmy zawsze w stanie gotowości. 

To nie jest tylko moja paranoja. 

Miałem szczęście dorastać w małym miasteczku i widok 

koni był codziennością. Jako dziecko totalnie się nimi fascynowałem. 

Widokówki, kalendarze i inne fanty musiały być 

spod znaku konia. W dni targowe siadałem z moją babcią na 

schodach lodziarni moich rodziców i całymi dniami patrzyłem 

na konie przemieszczające się ulicą tam i z powrotem… 

30 


Co Cię łączy z Meksykiem? 

Frida. (śmiech) Kocham ją za ten cały tragizm. Jej sztuka 

jest przejmująca. Lubię też ten folklor, podejście do 

zagadnienia śmierci, tajemnicę, proste przekazy etc. Nie 

byłem jeszcze w Meksyku. To bardziej moja podróż mentalna. 

Ja w ogóle nie przepadam za podróżami. 

Twoje obrazy są albo bardzo minimalistyczne (czysta 

forma, ostre kontury, oszczędność w posługiwaniu się 

kolorem), albo bogate, pełne detali, ozdób i odwagi 

w zestawianiu kontrastowych barw (co Cię trochę łączy 

z Fridą właśnie). Z czego to wynika? 

To wyraz podwójnej natury, którą łączy jednak wspólny 

ścieg. To dążenie do balansu. Tak już jest, że czasem lubimy 

tak, a czasem inaczej. Nie robię tego na postawie 

jakichś założeń. To się dzieje, kiedy potrzebuję przejścia 

z jednego stanu w drugi. Z czasem te przejścia powodują, 

że pojawia się nowa jakość. Dzięki temu nie zastygam 

w bursztynie. Malując minimalistyczny obraz, nabieram 

właściwej perspektywy wobec innych bogatych form, 

przez co, kiedy do nich wracam, nie powstaje efekt kalki.

to wieczna walka o wolność 

Ale za dużo o tym nie rozmyślam. Zauważam po prostu, 

że tak się dzieje. Oczywiście oba rodzaje kompozycji łączy 

wszystko, co moje. Każdy z nas żyje w gestach i pozach. 

Każdy z nas pędzi i przystaje… Ten mechanizm jest wpisany 

w naszą naturę. Dodam tylko, że oszczędny obraz często 

jest trudniej wykonać. Tam już nie ma pola na błąd. Tam 

już nic nie odciągnie uwagi od potknięcia. 

Barwy, których używam, są zazwyczaj mocne (dla niektórych 

zbyt mocne). Ale to moja energia. Taki jestem i nie 

będę tego pudrował. Lubię czasem taką przesadę, teatralny 

charakter, a nawet tzw. manierę, z której niektórzy czynią 

zarzut. No, ale oni nie czują mojego bluesa. (śmiech) 

I nie muszą. Mają do tego pełne prawo. 

Lubisz obcować z materiałem (olej, płótno), ale tworzysz 

także grafikę komputerową. Czy obydwie te formy sprawiają 

Ci jednakową frajdę? 

O, to jest dobre pytanie. Przede wszystkim najważniejsza 

jest myśl. Jest bezcenna, bo to nośnik całej konkretniej 

pracy. Ja zawsze muszę mieć dobry powód do działania. 

Olej i płótno jednak pozwalają na obcowanie z obrazem 

krok po kroku. Z bliska. Materia wyzwala odpowiednie nastawienie 

emocjonalne wobec nowej pracy. To też powoduje, 

że człowiek z czasem nabiera szerokiej perspektywy, 

bo malowanie olejem to dłuższy proces, który się zawiesza 

i do którego się wraca… Cytując Kocham Cię kochanie 

moje – to rozstania i powroty. 

Lubię swoje grafiki. To są tzw. krótkie piłki, pojedyncze 

„strzały”, które zawsze oparte są na odręcznych szkicach, 

bo żaden ze mnie komputerowiec. Potrzeba jest jednak 

matką wynalazku. Większość grafik to właściwie projekty 

do moich obrazów. Po prostu nie wszystkie jestem 

w stanie namalować, a co do niektórych, to z czasem tracę 

zapał… Pojawia się ciągle coś nowego. 

Skrupulatnie katalogujesz swoje obrazy. Dotychczas powstały 

cztery albumy Twoich prac: Droga na Meksyk, 

Hotel Tokio, Wysoka Wielka Woda, Karmin na ustach 

31 


32 


Róbmy swoje najlepiej, jak potrafimy, bo nie jest wiadome, kiedy nam zgaszą światło 


33

Tak jak sport 

poprawia jakość 

mojego życia, 

tak sztuka 

bez przerwy je ocala 

Czarnej Madonny. W jakim celu powstały, kto jest wydawcą 

i gdzie można je nabyć? 

Tak. Zaczęło się to od mojej pierwszej wystawy w 2008 

roku i ta forma wrosła w moje upodobania. Moje katalogi 

można dostać w trzech galeriach w Polsce: Vinci Art Gallery 

w Poznaniu, Mazowieckim Domu Aukcyjnym w Warszawie 

i w Cosma w Sopocie. Jest też dostępny w Gemini Gallery 

w Eindhoven w Holandii. Skupiam się na tym czwartym 

wydawnictwie, gdyż jest najpełniejsze, w kilku miejscach 

retrospektywne. Jest w nim 41 prac, 52 strony. No i jest 

dojrzałe, aktualne. Jego treść pokrywa się z moim zaistnieniem 

w przestrzeni bardziej publicznej. Wszystkie katalogi 

wydawałem własnym sumptem, choć przy dwóch pierwszych 

publikacjach kilku sponsorów pokryło część kosztów. 

(Odpowiedzi są czasami bardzo zaskakujące). Czym jest 

dla Ciebie sztuka? 

Moja sztuka to ja. Sztuka w ogóle to ludzie. To encyklopedia 

wiedzy o człowieku. To ważny drogowskaz. To wartość dodana 

i ciągle dodawana. Wyraz czynnika boskiego w człowieku. 

Zaprzeczenie nicości. To dowód na nasze istnienie i na to, że 

jest ono jednak dobrem samym w sobie. Sztuka oczywiście ma 

więcej znaczeń, ale nie chcę za dużo o tym ględzić. Tak jak sport 

poprawia jakość mojego życia, tak sztuka bez przerwy je ocala. 

Czuję, że powinnam zapytać o Korę… 

Kora to ucieleśnienie Czarnej Madonny. To mój wielki przewodnik. 

Jest dla mnie jak święta. To, kim była, co robiła, 

jak to czyniła, całkowicie pokrywa się z energią, która jest 

mi najbliższa. Kora jest nieoczywista, czasem przesadzona 

i manieryczna, ale zawsze prawdziwa. Jest bardzo tajemnicza. 

Moja miłość do niej nie była bezkrytyczna, ale zawsze 

prawdziwa. Zresztą z czasem chyba zaczynam rozumieć ją 

pełniej. Płynący od niej przekaz wpłynął na wiele moich 

ważnych decyzji w życiu. Choćby na tę o odejściu z zawodu 

prawniczego, by ocalić siebie i być sobą w pełnej zgodzie 

z tym, kim tak naprawdę jestem. Życie jest jedno i krótkie. 

I tak wiele spraw w nim człowiek spieprzył, niech więc 

zawalczy przynajmniej o to, co jest istotą. Poza tym Kora 

nie jest jednoznaczna. Nie jest skrajna jako kobieta. No po 

prostu anioł! Dużo by mówić. Korze dedykuję mój ostatni 

katalog. Jest w nim dużo odniesień. Kto zna, ten wyłapie te 

złote rybki. To jest mój hołd dla niej. 

A teraz zadam Ci pytanie trochę banalne, ale zadaję je 

każdemu artyście, z którym przeprowadzam wywiad. 

34 


Warto też przerzucić ciężar w pytaniu 

z „czym jest sztuka” na „co nią jest”. Pojawiają 

się stwierdzenia, że od dłuższego 

czasu żyjemy w postkulturze wobec tego, 

że wszystko może być/jest sztuką. Zastanawiam 

się ciągle nad tym i nie potrafię sobie 

na to pytanie do końca odpowiedzieć. 

Co do zasady się z tym nie zgadzam, jednak 

uważam, że przy ocenach trzeba wyjść 

poza granice własnych upodobań. Chcąc 

być sprawiedliwym, nie można zaspokajać 

tylko własnych preferencji. Tylko to warunkuje 

rozwój. Nie możemy kręcić się w kółko 

swojego tzw. gustu. Tu ważna jest intuicja, 

emocje. Dla mnie niesłychanie ważny jest 

walor wyjątkowości, który oczywiście musi 

być podparty czymś jeszcze. 

I na koniec: w jakim kierunku przebiega 

Twój rozwój? 

O! To wielka niewiadoma. Tajemnica, która 

mnie przyciąga. Gdybym to wiedział, to nie 

wiem, czy bym z takim zapałem zmierzał do 

celu. Jestem bardzo ciekawy, kim będę, 

jaki będę i gdzie będę. Wiem jednak, że 

to, jakie to wszystko będzie, zależy od 

tego, co i jak robię teraz. Więc działam 

najlepiej, jak potrafię, dobrze się przy 

tym bawiąc. Cała reszta to tylko czysta 

spekulacja. To dotyczy wszystkiego, nie 

tylko malowania. Róbmy swoje najlepiej, 

jak potrafimy, bo nie jest wiadome, 

kiedy nam zgaszą światło. 

Mam nadzieję, że Twoje światło będzie 

mocno świecić, a nas, odbiorców Twojej 

sztuki, ogrzewać pięknymi obrazami 

jeszcze wiele lat. Wierzę, że niejednokrotnie 

nas jeszcze zaskoczysz. 

Dziękuję. Bardzo fajna rozmowa. Idę 

pływać. [RC] 


35

36 



37

Urodził się w Poznaniu w 1967 roku. Debiutował w 2017 

w „Twórczości”. Publikował dotąd w „Wizjach”, „Wydawnictwie 

j”, „Krytyce Literackiej”, „Przeglądzie Prawosławnym”, 

„MEGA*ZINE LOST&FOUND”, „Czasie Literatury”, 

„Protokole Kulturalnym”, „eleWatorze”, „Akancie” i „Twórczości”. 

Jest autorem trzech tomów artystycznej prozy: 

Kąty (2018 - Liberum Verbum), Dyptyk wschodni (2018 - 

Miniatura), Człekołak (2019 - MaMiKo). Współpracował ze 

Sceną Nowej Dramaturgii Teatru w Rzeszowie i z Instytutem 

Teatralnym nad sceniczną adaptacją Człekołaka. Z utworów 

opublikowanych (2017-2020) na uwagę zasługują krótsze 

i dłuższe opowieści: Pani Zofia, Mahler, Adela, Kotłownie. 

W roku 2019 Pani Zofia otrzymała wyróżnienie w literackim 

konkursie im. Bronisława Faca. Rok 2019 zakończył się dla 

autora pojawieniem się bardzo pozytywnych recenzji jego 

prozy autorstwa Gerarda Ronge („Nowe Książki” 11/2019) 

i Leszka Żulińskiego („Twórczość” 11/2019). 

Artur Dudziński 

DRŻENIE 

Odrzucili go literaci Poznania z obawy, że obłędem talenta 

im pozaraża. Odrzucili go mieszczanie ze strachu, że maszyny do 

pisania potracą. Odrzuciła Krystyna z lęku przed własnym wzrokiem 

i pytaniami świata. Jedyny nie odrzucił Andrzeja – most. Andrzej 

strącał z ramienia mostu strzępy wierszy, które nie chciały własnych 

narodzin. Kiedy Andrzej pytał, most odpowiadał drżeniem. W pewien 

majowy wieczór, nieważne którego dnia i roku, Andrzej poprosił, aby 

most objął go ramieniem. Ramię mostu zadrżało. Architekci zakuli 

je w formę użyteczną, nieczułą. Poeta wspiął się ku ramieniu mostu 

i naraz… drżenie ustało – mięśni poety i wierszy, co formą zostaną 

bezużyteczną i czułą. 

38 



39

CISZA GÓR 

Zegar. Miarowość nadaje równowagę przestrzeni. Cisza staje się słyszalna i widzialna jak ciemność, 

gdy miejsca, przedmioty czekają na istnienie. Tymczasem są dźwiękiem. Szumem. Strumieniem 

nocy majaczącej na granicy z dniem. Strumieniem przejmującym melodie krzątanin i metrum oddechu. 

Mięśniami twarzy miętoszę powieki — wyciskam wyrazistość słyszenia. Szum to? Ton? Zgniatam twarz 

dłonią, aby dotarły do mnie motywy przewodnie rur o dominujących strumieniach wód i działaniach 

palacza. I naraz z promieniem świetlistej bieli, w wietrznym zawodzeniu, sypie się okienkiem skruszały 

lukier. Kruszyny ułamkami szelestu dotykają celofanu. Słodycz zamieci granej przez wiatr, który w szparach, 

szczelinach i pęknięciach schroniska uwypukla kontrapunkty brzasku i ciszy. 

JEDNONOGI ŁYŻWIARZU 

Szukasz żyletki? No, w którymkolwiek kiosku. Zapakowane razem. W pudełeczku. Więc którą? 

Wybraną odwijasz z papieru jak kunsztowną porcelanę. Obracasz w palcach jak złotą monetę. Szukasz 

własnego odbicia. To głupie. Podciągasz lewy rękaw. Żyletkę trzymasz w prawej. To pewniejsze. Po co 

kaleczyć się przed czasem. Podciągasz lewy rękaw i, niczym jednonogi łyżwiarz, badasz taflę przegubu 

albo naprężenie membrany skóry. Nabierasz prędkości, hamujesz. Wszystko na jednej płozie. 

Ruch w głąb, o którym tyle razy myślałeś, o którym myślało wielu, jest… Możesz teraz uwolnić krew, 

pozwolić jej wreszcie zaczerpnąć tchu, ale ty – podziwiasz refleks słońca na płozie i ruch zbocza schodzącego 

sosnami… 

PTAK 

Cud Dziewczynka poczuła w piersi szamoczącego się 

ptaka. Cud Dziewczynka wiele myślała o ptaku. Pamiętała, 

jak wychodzące z kościoła dzieci i stare kobiety trzymały na 

piersiach dłonie. Szły do domów z opuszczonym wzrokiem 

i wstydem zapamiętanym z oblicza Madonny. Z twarzami 

przenikniętymi tkliwością. Napisanymi od nowa przez błogość 

darowaną przez sacrum. Ręce na piersiach starych kobiet 

i dzieci wskazywały miejsca, z których Bóg wyrywał ptaka tym, 

którzy przyszli Go o to poprosić. Cud Dziewczynka tęskniła 

za tajemnicą kościoła, która, jak powtarzała babcia, pozbawia 

wiernych ciężaru ich ciał, a z serc zrywa grube i czarne story. 

I, co najważniejsze, uwalnia ptaka. 

40 



41

JAŃSKIE ŁAŹNIE 

Skwar stygł. Skwer po żołniersku przystrzyżonej trawy, 

z klombem krwistoczerwonych centyfolii, okrążały 

elektryczne wózki inwalidzkie, pojedyncze bądź połączone 

w pary, kuracjusze zdolni poruszać się o własnych siłach, 

młode kobiety ze spacerówkami, przebiegające drogę 

dzieci, parę zakonnych sióstr, starców, wreszcie — kilku 

turystów poszukujących obojętnie, a może dyskretnie, 

skrawka wolnego miejsca w szeregach ocienionych dopiero 

i okupowanych ławek. „Senna atmosfera uzdrowiska” 

— jak czytamy w bedekerze: „na trawiastym rynku gra kapela 

ludowa, a w herbaciarni na ławkach dokoła przesiadują 

pacjenci”. W zaludnionym ustroniu, jak dopowiadamy 

sami, uwaga przybyłych koncentruje się na chwili obecnej, 

a najbardziej uprzywilejowanym zmysłem jest wzrok — 

poddany zostaje pieszczocie i zarazem estetycznej kuracji: 

raz, gdy muska detale, innym razem, gdy obejmuje całość 

kształtu secesyjnej hali spacerowej, sali koncertowej, kawiarni 

i krytej promenady, zwanej kolonadą, położonej 

przez budowniczych u stóp karkonoskich gór. Meisterstück 

architektury, perła stylu. 

Piękno — to zdrój. 

REQUIEM 

The Peacocks — wycie zdobione diamentami tonów. 

Stan Getz i Bill Evans osiągają jednię i bezkres barw w dialogu 

wiążącym ich na wieczność. 

Muzyka zatrzymuje się, bo wie o istnieniu końca. Koniec 

nie raz w historii wzywał tę sztukę na służbę. Czynił to poprzez 

Verdiego, Brittena i innych. 

U Evansa brak pustosłowia. Porządek jak u Wolfganga 

Amadeusza. Dźwięki kłują jak reflektory. Getz jest wyrazisty 

i zwierzęcy niczym godowy samiec. Tańczy i kokietuje. Evans 

kładzie plamy gęste i wyrazistsze od witraży Chartres. Wielopoziomowe 

egzystencje wibrują kolorami po złudzenie smaku. 

Są impresjonistyczne jak Debussy. Pianista stawia w basie 

drogowskazy. Zdaje się opuszczać tonację utworu, jak opuszczał 

rzeczywistość, otwierając furtkę kluczem kokainy. Akordy 

są jak stawiane wolno kroki. Każdy następny nie przypomina 

poprzedniego i jest jak nowe spojrzenie z pawiego trenu, jest 

płótnem, na tle którego gnie się kobieca szyja saksofonu. Powietrze 

z dętego instrumentu jest ze złota. 

Saksofon i jego Stan. 

Fortepian i jego uśmiech przez łzy. Bill ze spuszczoną 

głową i w ciemnych okularach słucha wnętrza i posłusznego 

chordofonu. 

Oto żałobna msza i katedra końca. Kolumnami fortepianowych 

akordów pnie się bluszcz saksofonowej frazy. Muzycy 

wznoszą budowlę w dniu urodzin pianisty 16 sierpnia 1974 

roku. Jeszcze poprawki, ornamenty, aż zabrzmią życzenia 

i brawa. Oto pogrzebowy marsz na fortepian i tenorowy saksofon. 

Oto pieśń końca we wzajemnym śpiewie artystów. 

42 


Rysunki: Agnieszka Ograszko 


43

Światło 

DLA POLONEZA 

Majową niedzielę zdominował w Wieliczce taniec. 

I nie taki, co to każdy po swojemu… Ponad 

sto par ruszyło na Rynku Górnym do poloneza. 

Uroczyście, z gracją, elegancko, z dumą i wzruszeniem. 

Tancerze i amatorzy, bardzo młodzi i bardzo dojrzali. 

Wszyscy zainaugurowali projekt „Rynek w centrum 

kultury 2022”. Ale ja nie o projekcie, choć na pewno to 

ważna inicjatywa dla lokalnej społeczności. Moją uwagę 

zwrócił polonez. Taniec, bez którego ważne, uroczyste 

wydarzenia nie mogą się obejść. Taniec, który budzi 

emocje i wieczny podziw, wprowadza szczególną atmosferę, 

jednoczy, zniewala pięknem, a w muzyce odzywa 

się echo historii… 

4 czerwca 2022 miałam zaszczyt uczestniczyć w uroczystości, 

którą również rozpoczął polonez. Wykonali 

go, w strojach dalekich od znanych z XXI wieku, członkowie 

Zespołu Tańca Historycznego CHOREA ANTIQUA. 

W warszawskim Muzeum Kolekcji im. Jana Pawła II (Galeria 

Porczyńskich) odbyła się międzynarodowa konferencja, 

połączona z debatą „Tożsamość narodowa siłą 

pokoleń”. Udział w debacie wzięli: Maria Czerwińska – 

prezes Fundacji Przyjaźni Ludzi i Zwierząt CZE-NE-KA, 

44 


kierująca zespołem CHOREA ANTIQUA; Romana Maciuk- 

-Agnel – historyk sztuki, choreograf, tancerka, założycielka 

jedynego w Polsce Baletu Dworskiego „Cracovia Danza”; 

Mirosław Perzyński – prezes Towarzystwa Polsko-Serbołużyckiego, 

miłośnik kultury sarmackiej, historii, literatury 

i Paweł Świętorecki – śpiewak, znawca i propagator muzyki 

klasycznej, bankowiec. I tak właśnie wyglądało… uroczyste 

otwarcie VIII Międzynarodowego Festiwalu Poloneza 

w Polsce. Okazja do wyjątkowej oprawy spotkania była 

szczególna. Taniec ten znalazł się – po długich, wytyczonych 

procedurą staraniach – na krajowej liście narodowego 

dziedzictwa kulturowego, co daje szansę na wpis na 

listę reprezentatywną dziedzictwa kulturowego ludzkości 

UNESCO. Narodowy Instytut Dziedzictwa złożył już odpowiedni 

wniosek. Procedura jest żmudna, trwa około osiemnastu 

miesięcy, ale kompetentni znawcy tematu i zaangażowane 

zawodowo osoby są zdania, że pod koniec przyszłego 

roku zapadnie decyzja pozytywna i polonez znajdzie się 

na liście UNESCO. 

Otwarty uroczyście festiwal, który potrwa do 25 czerwca, 

nie pozostanie bez wpływu na ocenę złożonego wniosku. 

Zaplanowano warsztaty, pokazy, prezentacje w sercu War-

Zdjęcia: Jolanta Bogusławska 

szawy, korowody spontaniczne, a wielu aktywnościom przewodzić 

będzie m.in. CHOREA ANTIQUA z Marią Czerwińską 

na czele. Wystąpią również muzycy oraz śpiewacy. Niektórzy 

zachwycili już podczas inauguracyjnego spotkania. Znakomita 

pianistka Bożena Sitek zagrała poloneza Stanisława Moniuszki 

ze Strasznego dworu, Piotr Latoszyński wykonał poloneza 

A-dur op. 40 nr 1 Fryderyka Chopina, a Piotr Chróściak poloneza 

Ogińskiego Pożegnanie ojczyzny. Francisco Rodriguez Ortega, 

niewidomy muzyk i śpiewak operowy z Meksyku, od 10 

lat mieszkający w Polsce, wzruszył utworem Spośród krajów 

na świecie, podobnie jak utalentowany śpiewak pochodzący 

z Besarabii – Leonid Volodko-Kunicki, który wykonał poloneza 

Tollere liberum (Urodzony wolnym). Zespół CHOREA ANTIQUA 

zachwycił tańcem i strojami, a na zakończenie wszyscy zaproszeni 

zostali do poloneza. I wzruszenie trochę pobrudziło tuszem 

policzki pań… 

*** 

Z pewnością w uzyskaniu pozytywnej opinii UNESCO 

pomoże każda inicjatywa ukazująca rozpowszechnienie 

poloneza we wszystkich dziedzinach nauki, sztuki, kultury, 

w tym tworzenie klubików czy uliczne korowody – 

oczywiście, nie tylko w Polsce. To niezwykle ważne, by 

nasz najważniejszy taniec narodowy trafił na listę niematerialnego 

dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. 

Ten numer „PostScriptum” ukazuje się właśnie w czasie 

trwania festiwalu. Warto śledzić związane z nim wydarzenia 

i w miarę możliwości włączyć się w kampanię, bo 

polonez to niezwykły taniec. W nim słychać bicie serc. 

Naszych… [WDS] 


45

46 Ilustrcja: Renata Cygan 



47

O szczęściu 

R e n a t a S z p u n a r 

Dialog z Przyjacielem, który wyjechał w najdalszą podróż… 

Czym jest szczęście, za którym tak bardzo tęsknimy na 

przekór naszemu fatum? Na przekór każdym czasom, 

zarazom, wojnom i wszelkim przeciwnym wiatrom? 

Może najłatwiej jest odpowiedzieć poetom, bo lekkość ich 

myśli odnajduje najbardziej celne i pojemne słowa… 

Szczęście 

Jorge Luis Borges 

Ten, co obejmuje kobietę, jest Adamem. Kobieta jest Ewą. 

Wszystko zdarza się po raz pierwszy. 

Zobaczyłem coś białego na niebie. Mówią mi, że to księżyc, ale 

cóż mam począć z tym słowem i z całą tą mitologią. 

Drzewa budzą we mnie jakiś lęk. Są takie piękne. 

Spokojne zwierzęta podchodzą, abym nazwał je po imieniu. 

Nie ma liter w księgach biblioteki. Lecz, kiedy je otworzę, wynurzają się. 

Kartkując atlas, wymyślam kształt Sumatry. 

Ten, co w ciemności rozpala zapałkę, właśnie wynalazł ogień. 

W głębi lustra jest ktoś inny, zaczajony. 

Ten, co patrzy na morze, widzi Anglię. 

Ten, co wygłasza wiersz Liliencrona, rozpoczyna bitwę. 

Śniłem o Kartaginie i o legionach, które pognębiły Kartaginę. 

Śniłem o mieczu i o wadze. 

Pochwalona niech będzie miłość, w której nie ma strony 

posiadającej i posiadanej, bo tych dwoje oddaje się sobie. 

Pochwalone niech będą koszmary senne, albowiem dzięki nim możemy 

uwierzyć w piekło. 

Ten, co wchodzi do rzeki, zanurza się w Gangesie. 

Ten, co patrzy na piaskową klepsydrę, widzi, jak rozsypuje się imperium. 

Ten, co sztyletem się bawi, śmierć Cezara przeczuwa. 

Ten, co śpi, jest wszystkimi ludźmi. 

Na pustyni ujrzałem młodego Sfinksa 

o dopiero co wyrzeźbionych kształtach. 

Nic dawnego pod słońcem. 

Wszystko zdarza się po raz pierwszy, ale na modłę wieczności. 

Ten, co mnie czyta, stwarza moje słowa. 

Odnajdujemy szczęście w akcie kreacji. W każdym podniosłym 

momencie, gdy czujemy, że stwarzamy nowy byt, lub 

gdy sami nadajemy pierwsze znaczenie temu, co istnieje, 

i co napotykamy. Uskrzydla nas moment stawania się. Czujemy 

się wtedy silni. Podobni bogom. Zdolni do tworzenia 

rzeczywistości. Posiadamy na nią wpływ. A kiedy posiadamy 

wpływ – nie czujemy lęku i wymykamy się fatum. Ogarnia 

nas spokój i zadowolenie. Radość z samego faktu życia 

i możliwości bycia na tym fascynującym świecie. 

Lecz to jeszcze nie wszystko. Do szczęścia potrzebny nam drugi 

człowiek. Potrzebna nam wzajemna opowieść. Ktoś, kto słucha 

– i milczy, lub sam opowiada. A czasem wystarcza sama 

obecność, poczucie, że ktoś po prostu jest. Wtedy już nie jesteśmy 

sami, bo wokół są inni – tacy sami samotni, jak my. 

48 


Dawno temu napisałam w jednym z esejów: 

Szukam porozumienia. Nie tego najoczywistszego, tego 

złudnego, które odbywa się w rozmowie, z pomocą słów. 

Nawet nie tego, które nawiązuje się we współobecności. 

Pragnę porozumienia, które przychodzi samo. W ciszy, 

w milczeniu, we wspólnocie jednego losu…

Szukałam kogoś, z kim mogłabym 

nawiązać dialog o najważniejszych 

ziemskich sprawach. Los okazał się 

dla mnie łaskawy – zesłał mi Przyjaciela, 

z którym potoczyła się moja 

rozmowa. Okazało się to szczęśliwą 

okolicznością, nie przypadkiem spotykamy 

niekiedy właściwych ludzi na 

drodze swojego życia. Takich, którzy 

dają możliwość zajrzenia w głąb samych 

siebie i są jak otwarte przestrzenie 

dla naszych swobodnych 

myśli, które odbijają się w nich jak 

w kryształowym zwierciadle. Ponieważ 

w rzeczywistości dialog z drugim 

człowiekiem bywa dialogiem 

z samymi sobą. Bywa drogą dochodzenia 

do własnej wewnętrznej 

prawdy. Do odnajdywania siebie samych 

w duszy drugiego człowieka. 

Stanisław Lem pisał o tym w Solaris 

tak: Nie szukamy nikogo oprócz ludzi. 

Nie potrzeba nam innych światów. 

Potrzeba nam luster. 

Wszyscy jesteśmy podobni w naszych 

najgłębszych pragnieniach. A kiedy 

to odkrywamy – czujemy prawdziwą 

więź z własnym wnętrzem, z drugim 

człowiekiem, z innymi ludźmi, 

z całą planetą i bezkresnym wszechświatem. 

Rozpływamy się wówczas 

w swoim zaspokojeniu podstawowej 

potrzeby uśmierzenia naszej egzystencjalnej 

samotności. Na moment 

znika cały ludzki lęk. To chwile szczęścia. 

Błogości. Chwile pozbawione 

cierpienia. Mistycy mówią wtedy 

o spotkaniu z Bogiem. 

W swojej ostatniej powieści pt. Noc 

w Lizbonie Erich Maria Remarque 

opisał sytuację, gdy człowiek oddaje 

bilety na statek, który może 

zawieźć go do wolności i bezpieczeństwa 

– za cenę możliwości opowiedzenia 

przypadkowemu towarzyszowi 

swojej historii. Może uciec 

przed wojną za ocean – a jednak 

zostaje na brzegu Hiszpanii – pozbywając 

się balastu własnego życia. 

Nieprzyjemne wspomnienia mają 

jedną dobrą stronę i przekonują człowieka, 

że jest szczęśliwy, choć jeszcze 

przed chwilą nie był. Szczęście to 

kwestia porównania. Myślałem nad 

tym, że powinienem czuć się bardzo 

szczęśliwy, a jednak nie było tak. 

(Noc w Lizbonie, E. M. Remarque) 

Wszystko, co się nam przydarza, za 

moment staje się wspomnieniem. 

Bywa, że przytłaczającym bagażem. 

Możliwość zaufania drugiemu człowiekowi 

i powierzenia mu słowem 

własnej opowieści, jak dobrowolna 

spowiedź, bywa szczęściem. Niekiedy, 

oprócz katharsis daje to również 

poczucie, że zostało się utrwalonym 

na wieczność, i że cierpienie miało 

sens, a własna historia nie przepada 

w mroku niepamięci. A czegóż pragniemy 

bardziej niż nieśmiertelności? 

I tego, by nasze cierpienie, nasze 

życie nie minęło bezsensownie? 

Pragniemy wplecenia siebie w nurt 

rzeki zdarzeń, w której będziemy jej 

ważnym elementem. Każdy z nas jest 

istotną częścią historii, nasze bycie 

oddziałuje na każde inne istnienie, 

które napotykamy. Jesteśmy połączonymi 

naczyniami – nasze słowa, obrazy 

– wpływają na siebie nawzajem. 

Podobnie jak bohater Remarque’a 

w obliczu ostateczności zachowuje 

się rycerz Antonius Block w filmie 

Siódma pieczęć Ingmara Bergmana. 

Gra w szachy ze śmiercią, żeby zyskać 

czas potrzebny do odpowiedzenia 

sobie na najważniejsze pytania: 

czy istnieje Bóg? i jaki sens ma życie? 

Nie znalazł ani obiecanego Boga, ani 

szczęścia przez dziesięć lat wojennej 

wyprawy krzyżowej w Ziemi Świętej. 

Jak ma więc teraz umrzeć – czując, 

że strawił swoje życie, służąc iluzji? 

Czy został oszukany? Jak Odyseusz z 

Troi wraca do swojego domu, do czekającej 

na niego wiernej mu kobiety 

– po to tylko, żeby na krótki moment 

poczuć szczęście i spokój własnego 

miejsca na ziemi – i zaraz umrzeć. 

Czy żeby odnaleźć swoje szczęście 

w najprostszym byciu, trzeba przewędrować 

całe swoje życie? Jak napisał 

w wierszu Itaka Konstandinos Kawafis: 

Itaka dała ci tę piękną podróż, 

bez Itaki nie wyruszyłbyś w drogę. 

Niczego więcej już ci dać nie może. 

I choćbyś ujrzał, że jest biedna - nie 

oszukała cię Itaka. 

Wróciwszy tak mądry, po tylu doświadczeniach, 

zrozumiesz prawdziwie, co to jest 

Itaka. 

Film Siódma pieczęć rozpoczyna się 

czarno-białym przejmującym kadrem 

nocnego nieba, z chmurami prześwietlonymi 

jasnym światłem księżyca. 

Do dramatycznej muzyki dołącza 

rozdzierający śpiew – Dies irae – wykonywany 

na najwyższych, przejmujących 

tonach. Kolejnym kadrem 

jest obraz ptaka, który jak uwolniona 

z ciała dusza szybuje wysoko na 

nieboskłonie. A potem pojawia się 

czarny wysoki klif z przestrzenią 

rozświetlonego nieba i skrawkiem 

morza. Wtedy odzywa się głos narratora 

czytającego fragment Apokalipsy, 

mówiący o Siedmiu Aniołach 

Zagłady… A potem widzimy 

śpiącego na kamieniach rycerza 

i słońce, które powoli wstaje ponad 

morski horyzont. Na jednej ze 

skał leży plansza szachownicy, na 

której za chwilę rycerz rozpocznie 

swój ostatni pojedynek ze śmiercią… 

Serce mam puste. Pustka jest zwierciadłem 

zwróconym ku mej twarzy. 

Widzę w niej siebie, i ogarnia mnie 

odraza i strach. Obojętność wobec 

ludzi sprawiła, że żyję teraz samotnie. 

Jedynie pośród zjaw. Zamknięty 

w snach i fantazjach – wyznaje rycerz 

na spowiedzi, nie zauważając, że 

mówi do Śmierci. Straszne musi być 

takie odkrycie w sobie pustki w obliczu 

końca własnego życia. Życie każdego 

człowieka domaga się wypełnienia 

treścią, sensem, uczuciami. 

Dlaczego nie mogę zabić Boga 

w sobie? – pyta rycerz Śmierci. – Dlaczego 

ciągle żyje we mnie tak boleśnie 

i tak upokarzająco, mimo że złorzeczę 

Mu i pragnę wyrwać z serca? Dlaczego, 

mimo wszystko, jest On tą złudną 

prawdą, z którą nie potrafię się rozstać? 

Pytasz dlaczego? Bo próbujesz wyrwać 

ze swojego serca Miłość, rycerzu 

Antoniusie Blocku… A wtedy 

twoje serce umarłoby. Stałoby 

się nieczułe, lodowate i obojętne. 

Choćbyś jeszcze chodził po tym 

świecie – byłbyś martwy za życia. 

Nie stawiałbyś już sobie, ani innym, 

tych ważnych dla ciebie pytań, nie 

czułbyś rozpaczy braku odpowiedzi 

– te sprawy byłyby już dla ciebie 

obojętne. Cierpisz, bo czujesz 

jeszcze życie całym swoim sercem. 

49 


Nie zniszczyły cię ostatecznie długie 

lata bezsensownej wojny, dlatego teraz 

widzisz swoją wewnętrzną pustkę. 

Ona cię przeraża, ale to dobrze i bardzo 

szczęśliwie, że ją jeszcze czujesz… Nie 

jesteś obojętny, nie jesteś zimny. Jest 

w tobie jeszcze żar wielkiej namiętności 

poszukiwania prawdy. Mimo całego 

twojego niepokoju – jesteś szczęśliwy, 

bo doznajesz pełni życia, nawet na 

dnie swojej rozpaczy, poczucia bezsensu 

i wewnętrznej próżni. Twoje życie 

jest wypełnione emocjami, w twojej 

piersi bije serce, które czuje. Ten milczący 

Bóg, jakkolwiek pojmować Jego 

istnienie i rozumieć Jego istotę, nadal 

w tobie żyje, dopóki twoje serce jest 

gorące. Zachować w sobie ten niegasnący 

żar – jest szczęściem. 

50 


Przyjaciel zapytał mnie kiedyś w liście, 

czy jestem szczęśliwa – nie bał 

się stawiać trudnych pytań i otrzymywać 

skomplikowanych odpowiedzi. 

A kiedy moja poszukująca myśl zmierzała 

w mrok, kierował ją ku Światłu. 

Zmarł pół roku później, z powodu 

współczesnej pandemii, podobnie 

jak rycerz Antonius Block w średniowieczu. 

Czytał na koniec, jeszcze nie 

wiedząc, że dopadnie go podstępna 

choroba, Kres istnienia Franco De 

Masi i Gdy rozerwą się więzy czasu… 

Michała Hellera, zadając sobie 

pytania o ostateczność… Na koniec 

widział czarne tunele śmierci, 

a w nich świetliste anioły rozjaśniające 

Jego obezwładniającą trwogę. 

Pytam teraz ja Ciebie, Przyjacielu, czy 

po tamtej stronie śmierci napotkałeś 

nicość? Przecież tam już nie ma cierpienia 

i nie błądzi się w ciemności 

niewiedzy… Znasz już wszelkie odpowiedzi 

na wszystkie ważne pytania. 

Czy jesteś teraz szczęśliwy? Może 

ostateczne szczęście jest powrotem 

do pramaterii świata? Powrotem 

do początku, do źródła… Wejściem 

w Światło, w Miłość – i zespolenie 

z Nią na wieczność…? 

Jednym z ulubionych filmów mojego 

Przyjaciela był wzruszający biograficzny 

dramat Maudie, wyreżyserowany 

przez Aislinga Walsha. To 

niewątpliwe arcydzieło opowiada 

o znanej kanadyjskiej malarce naiwnej 

– Maud Lewis. Bardzo skromne 

było życie tej niepełnosprawnej 

artystki, w którym jedynym jasnym 

promieniem światła wydaje się być 

ogromna radość z malowania kwiatów 

na ścianach ubogiego domku 

i spoglądanie przez jego maleńkie 

okno na świat… Na pytanie przyjaciółki 

– co daje Ci siłę? – krucha, odrzucona 

przez rodzinę, schorowana 

na artretyzm, kaleka, bardzo uboga 

i nieszczęśliwie zakochana w gburowatym 

człowieku Maudie odpowiada: 

Nie wiem. Chyba po prostu 

nie potrzeba mi wiele. Tak długo, 

jak mam pędzel w ręku i mogę malować 

– jest dobrze… Okno – uwielbiam 

przez nie patrzeć. Czasem 

przeleci ptak… czasem trzmiel… co 

dzień coś innego. I to jest całe życie... 

całe życie oprawione w ramę… Tak. 

Może szczęściem jest więc po prostu 

żyć, móc tworzyć, czuć głęboko i kochać, 

mieć wątpliwości, poszukiwać 

i zadawać sobie pytania – by na koniec, 

na dnie własnego serca odnaleźć 

najprostsze z możliwych odpowiedzi… 

Esej poświęcony pamięci przedwcześnie 

zmarłego na covid-19 artysty 

malarza, literata, krytyka sztuki i barda 

– Stanisława Tabisza. 

Kraków, kwiecień 2022 rok 

[RS]


51

52 


*** 

A WOKÓŁ MNIE PŁONIE 

pozostań ze mną arlekinie 

w przyblakłym świetle ogarków 

choćby na trochę 

lub ciut dłużej 

niech klepsydrze ubywa w ciszy 

a chwile płyną przez palce 

ku deltom zapomnienia 

bądź 

leżę taki na wpół 

kłęby wizji zarosły powietrze 

od samego progu 

staczam me żródło w przeciągu 

lżejszym od nadciężaru 

bytuję w świadomości 

dom zajął się słowami 

spalam sie mimowoli 

o brzasku 

głucha satysfakcja chwili 

pozostała w martwym punkcie 

pieszcząc ulotność 

naszej niezłomnej postawy 

jesteśmy niewidzialni 

ubodzy w doskonałość 

bardzo niemi 

a jednak bliscy 

POZOSTAŁYM 

a na koniec wszyscy spłyną z płócien 

rozejdą sie po drogach 

zmierzając ku horyzontom 

pozostań proszę 

zanim dosięgnie nas powaga 

i ulotny ciężar przeznaczenia 

w drodze ku słońcu 

chciałbym napisać o pozostaniu 

ale ich już nie będzie 

nie będzie świtów pełnych natchnienia 

i słów na wiatr 

KIEDY KOT ŚPI 

Na zaciszu 

zalęgły się ogrody 

Wdzięczą się nieskromnie 

kontrastując z otoczeniem 

Wyszukują krwistoczerwonej róży 

żebrząc o zmysły 

Dariusz Zeller 

cudne manowce zbieleją w ramach 

złuszczy się pozostałość 

i pozostaną jedynie spojrzenia 

niewinnie bezpowrotne 

chciałbym przekazać sens 

ale spływam farbą 

ku źródłom 

autorzy pozostaną wierni kolorom 

pomimo i na przekór 

z improwizacją na ustach 

niechcianego namaszczenia 


53

Polska sztuka na Litwie 

Już w poprzednim numerze „Post Scriptum”, przedstawiając 

polską literaturę tworzoną obecnie na Litwie, zwróciłem 

uwagę, że nasi rodacy stanowią w tym sąsiednim kraju najliczniejszą 

mniejszość narodową, dobrze zorganizowaną w zakresie 

edukacji oraz życia społeczno-kulturalnego. Należałoby 

więc nazwać truizmem stwierdzenie, że w każdej dziedzinie 

twórczości Polacy na Litwie mają wiele do powiedzenia, a ich 

obecność jest zauważalna i ceniona przez publiczność i krytykę. 

(Dotyczy to, oczywiście, także sztuk plastycznych). Od wielu pokoleń 

czynni są tam polscy plastycy tworzący w różnych dziedzinach 

sztuk wizualnych. Zawsze ceniono tam polskich grafików, 

ilustratorów, fotografów i rzeźbiarzy. Jednak to malarstwo pozostaje 

ulubioną i najczęściej uprawianą gałęzią sztuki naszych 

rodaków znad Wilii. 

Malarze od kilku pokoleń stanowią najliczniejszą grupę wśród 

polskich plastyków na Litwie i w tej dziedzinie nasi rodacy odnoszą 

od lat największe sukcesy. Obecnie kilkoro z nich liczy się 

w ogólnokrajowym życiu artystycznym. Robert Bluj, Ryszard Filistowicz, 

Czesław Połoński – to artyści, którzy w opinii krytyki 

należą do czołówki litewskich twórców, a ich dzieła są wystawiane 

w najbardziej prestiżowych galeriach i ośrodkach wystawienniczych 

Wilna, Kowna, a także mniejszych miast. 

Od niemal trzydziestolecia działa też na Litwie Twórczy Związek 

Polskich Artystów Malarzy „Elipsa”. Działalność tego stowarzyszenia 

skupia się głównie na integracji środowiskowej polskich 

twórców na Litwie i tworzeniu oferty kulturalnej dla polskiej 

mniejszości narodowej. „Elipsa” regularnie organizuje wystawy 

indywidualne i zbiorowe swoich członków w ośrodkach kultury 

w miejscach, gdzie znaczny odsetek ludności stanowią Polacy. 

Do związku należą zarówno artyści o wykształceniu akademickim, 

jak i uzdolnieni amatorzy samoucy. 

Mimo zdecydowanej dominacji malarstwa sztalugowego, polscy 

twórcy z Litwy liczą się także w innych sztukach wizualnych. 

Jednym z najbardziej utalentowanych artystów fotografii, od 

kilku lat zauważanym w konkursach i docenianym przez publiczność, 

jest pochodzący ze Szczecina mieszkaniec Wilna Bartosz 

Frątczak. W grafice wydawniczej solidną pozycję zdobył sobie 

młody wileński twórca Daniel Samulewicz. W filmie krótkometrażowym 

i multimediach skutecznie konkurują z litewskimi kolegami 

Romuald Ławrynowicz i Bartosz Połoński, syn uznanego 

malarza i czołowego konserwatora sztuki Czesława. 

Polskie sztuki plastyczne na Litwie rozwijają się dynamicznie, 

a życie artystyczne w każdym pokoleniu ujawnia wiele młodych 

talentów. Godne podkreślenia jest zaangażowanie 

większości zdolnych młodych artystów w rozwój kontaktów 

i współpracy artystycznej między Litwą i Polską. [PK] 

Czesław Połoński 

Danuta Lipska 

54 

Mirosław POST BryżysSCRIPTUM 

Stanisław Plawgo

ROBERT 

B L U J 

gwiazda 

litewskich 

galerii sztuki 

Robert Bluj 

W 

całkiem licznym gronie polskich malarzy 

działających na Litwie na szczególną uwagę 

zasługuje Robert Bluj. Absolwent warszawskiej 

ASP od wielu lat nie tylko odnosi sukcesy 

w litewskich i polskich galeriach sztuki, ale swą 

działalnością dydaktyczną oraz promocyjną rozwija 

polskie życie artystyczne na Litwie i łączy środowiska 

plastyczne obu krajów. 

Bluj zyskał pozycję i renomę zarówno solidnym 

warsztatem malarskim, elegancją twórczości i oryginalnością 

stylu, jak również aktywną postawą działacza 

i społecznika. Tworzy głównie akty i pejzaże 

charakteryzujące się dokładnością rysunku, plastycznością 

formy, przejrzystością kompozycji i efektownym 

kolorytem opartym na czystych, podstawowych 

barwach. Dekoracyjny, nieco monumentalny styl 

sprawia wrażenie dojrzałej klasyki dzięki bardzo starannemu 

warsztatowi. Powyższe walory sprawiły, 

że Robert już w młodym wieku zapewnił sobie poczesne 

miejsce wśród litewskich kolegów, choć należy 

do mniejszości narodowej i bynajmniej nie ukrywa 

swej polskości. Przeciwnie, szczyci się nią i wykorzystuje 

kontakty w obu krajach na rzecz wspólnych inicjatyw 

artystycznych. 

Malarz debiutował wystawą indywidualną w wileńskiej 

galerii „Lietuvos Aido” u progu nowego tysiąclecia. 

Przez minione dwie dekady objechał z wystawami 

swej twórczości całą Litwę i Polskę. Uczestniczył 

też w licznych wystawach zbiorowych malarzy litewskich 

i polskich w najbardziej prestiżowych galeriach 

i ośrodkach wystawienniczych obu krajów. Ukoronowaniem 

jego dotychczasowej kariery plastycznej 

jest udział w otwartym właśnie renomowanym pawilonie 

polskim NordArt w Büdelsdorfie, gdzie znalazł 

się wśród 25 polskich twórców jako członek sześcioosobowej 

grupy reprezentującej polską diasporę 

z całego świata. 

Równie ważna jak 

twórczość własna 

jest dla Roberta 

praca dydaktyczna. 

Od 2000 

roku prowadzi 

w swej pracowni 

w Domu Kultury 

Polskiej w Wilnie 

studium rysunku 

i malarstwa, 

gdzie uczy adeptów 

sztuki w każdym wieku. Wśród uczęszczających 

na zajęcia dominuje młodzież (co dość oczywiste), 

ale przychodzi też niemało osób w dojrzałym wieku. 

Wysokie kwalifikacje i doświadczenie pedagogiczne 

Bluja zostały docenione przez jego macierzystą uczelnię. 

Przed dwoma laty uzyskał na warszawskiej ASP 

stopień doktora habilitowanego sztuki. 

Bogactwa działalności wileńskiego artysty dopełnia 

jego praca promocyjna na rzecz polskiej sztuki. 

Od kilku lat w podziemiach wspomnianego Domu Kultury 

Polskiej Robert prowadzi Galerię 008, nazwaną 

tak od numeru jego pracowni, położonej nieopodal. 

Regularnie organizuje w niej wystawy prac liczących 

się malarzy i grafików z Polski, w większości zasłużonych 

pedagogów z uczelni plastycznych. 

Robert Bluj to postać barwna i nietuzinkowa. Ten utalentowany 

artysta, oddany społecznik, świetny sportowiec 

i pasjonat wędkarstwa, spędzający chętnie 

każdą wolną chwilę na łonie dzikiej natury, zasługuje 

z pewnością na miano gwiazdy, która świeci jasno na 

litewskim firmamencie sztuki. [PK] 


55 

fot. Bartosz Frątczak

SZKOŁA 

MALARSTWA 

I GRAFIKI 

WILEŃSKIEJ 

Danuta Lipska 

DANUTA LIPSKA 

Danuta Lipska 

56 


GRUPA ELIPSA

Wywiad z polską malarką z Wilna Danutą Lipską, 

prezeską związku malarzy polskich na Litwie „Elipsa” 

Jak powstał związek „Elipsa”? 

Twórczy Związek Polskich Artystów Malarzy „Elipsa” powstał 

w 1993 roku. Znaliśmy się już wcześniej, mieliśmy wspólne 

wystawy w domach kultury i nie tylko. Również indywidualne 

– ja miałam pierwszą dużą wystawę w Domu Kultury przy 

Zakładzie Aparatury Paliwowej w Wilnie. W skład naszego 

związku weszli artyści mieszkający w Wilnie i jego okolicach, 

których oprócz pasji malarskiej łączyło poczucie przynależności 

do polskiej kultury oraz miłość do ojczystego kraju. Założycielami 

„Elipsy” byli Władysław Ławrynowicz – jej pierwszy 

prezes, Stanisław Kaplewski, Lilia Miłto, Anna Kudriaszowa 

i ja, która przejęłam funkcję prezesa po śmierci kolegi. Później 

do „Elipsy” dołączyli inni malarze. 

Jakie są Wasze osiągnięcia i recepcja Waszej działalności? 

„Elipsa” jest dobrze znana nie tylko na Litwie, lecz także 

w Polsce, gdzie tematyka wileńska i prace autorów z grodu 

nad Wilią cieszą się niezmiennym zainteresowaniem. 

Wystawy „Elipsy” były eksponowane na Litwie, Białorusi, 

w Polsce, Niemczech, Francji, Izraelu, Włoszech, 

Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Kanadzie i USA. Uczestniczymy 

w międzynarodowych plenerach i wystawach tematycznych. 

W 1998 roku na 200-lecie urodzin Adama Mickiewicza, 

który w młodości mieszkał w Wilnie, malarze „Elipsy” 

współorganizowali konkurs i wystawę w Celi Konrada 

w Wilnie. Później była ona prezentowana w Lidzbarku Warmińskim. 

„Elipsa” przedstawiała swoje prace na Światowych 

Dniach Poezji na Wileńszczyźnie w latach 2008–2013. 

Uczestniczyliśmy w wystawach Festiwalu Kultury Kresowej 

w Mrągowie w latach 1994–2021. W 2007 roku staraniem 

samorządu Wilna odbyła się nasza wspólna ekspozycja 

z malarzami z Ukrainy. „Elipsa” wraz z innymi malarzami 

Europy brała udział w malowaniu Drogi Krzyżowej do meksykańskiego 

sanktuarium w Guadalupe. Wisi tam nadal obraz 

Władysława Ławrynowicza. Staliśmy się współtwórcami 

międzynarodowych projektów organizowanych przez galerię 

ADI ART w Łodzi: Wilno pokoju (1999), Charlie Czaplin 

w sztuce (2001) i Golf w sztuce (2008). W 2010 roku „Elipsa” 

przygotowała wystawę prac artystów z mniejszości narodowych 

Litwy w Domu Kultury Polskiej w Wilnie. 

Ilu Was było na początku, a ilu jest teraz? 

Na początku była nas piątka. Potem malarze przychodzili 

i odchodzili. Obecnie „Elipsa” zrzesza siedemnastkę artystów 

z Wilna i Wileńszczyzny. 

Co wyróżnia członków „Elipsy” pod względem warsztatu 

i tematyki twórczości? 

Malarze „Elipsy” są wszechstronni – malują, śpiewają, 

piszą muzykę, zajmują się ilustracją książek dla dzieci 

i dorosłych. Wydają zbiory swojej poezji. Niepowtarzalny 

urok Wilna i okolic są często tematem ich prac, a poprzez 

swoją twórczość starają się kontynuować i rozwijać tradycje 

szeroko znanej szkoły malarstwa i grafiki wileńskiej. 

Jak „Elipsa” pomaga swoim członkom w promocji 

ich twórczości? 

Reklamujemy nasze wystawy indywidualne i zbiorowe 

w środkach przekazu, w miarę możliwości drukujemy 

katalogi, pomagamy w znajdowaniu sal wystawowych, 

organizujemy wyjazdy i plenery. 

W jaki sposób współpracujecie z innymi litewskimi stowarzyszeniami 

twórczymi? 

Malarze „Elipsy” od lat współpracują z polskimi literatami, 

zespołami pieśni i tańca, muzykami i organizacjami 

dobroczynnymi z Litwy, a także z twórcami litewskimi 

oraz z malarzami polskiego pochodzenia na Białorusi 

i Ukrainie. Upiększają swymi pracami rożne imprezy poetycko-muzyczne 

w całym kraju. Łączy nas m. in. stała ścisła 

współpraca z Centrum Kultury Polskiej im. Stanisława 

Moniuszki, z Instytutem Polskim w Wilnie, z Akademią 

Trzeciego Wieku i z Muzeum Etnograficznym w Niemenczynie, 

a także ze szkołami Wileńszczyzny. Uczestniczymy 

w warsztatach malarskich na Litwie i w innych państwach 

Europy. Bierzemy też udział w festiwalach, na Litwie 

i w Polsce. 

W przyszłym roku „Elipsa” będzie obchodziła piękny 

jubileusz 30 lat działalności. Jak zamierzacie go uczcić? 

Chcemy wydać okazały katalog z reprodukcjami naszych 

prac i poezją oraz zorganizować wielką wystawę w Domu 

Kultury Polskiej. To ogromne koszty, będzie trudno zdobyć 

na to wszystko pieniądze. Może udałoby się znaleźć 

sponsora np. w Wielkiej Brytanii? 

Co w działalności „Elipsy” najbardziej cenisz? 

Jesteśmy dumni, że język pędzla i ołówka jest językiem 

uniwersalnym, który potrafi łączyć ludzi rożnych narodowości. 

Szczególnie zaś napawa mnie dumą to, że mam 

wokół siebie tylu fantastycznych zakochanych w sztuce 

ludzi, szczególnie moją kochaną młodzież! Stale ich 

wspieram radą, rozmową i miłością… [PK] 


57

ILUZJA 

miałam pięć lat 

oraz pewność że jeśli zdołam 

wspiąć się na mur i wyciągnąć rękę 

to złapię księżyc i zamknę go w dłoni 

że wtedy zdarzy się wszystko – główna 

rola w jeziorze łabędzim i każda miłość 

również ta od pierwszego wejrzenia 

dzisiaj trzymam księżyc w dłoni 

zadziwiające ile światła można wydobyć 

z popiołu 

ODMIENNY STAN 

Dorota Nowak 

W 

I 

E 

R 

S 

Z 

E 

pamiętam skrzypiącą podłogę w schronisku 

akurat próbowaliśmy zaczerpnąć powietrza 

gdy poruszyłeś głową w tak nieziemski sposób 

że jezioro wyrzuciło na brzeg mgławice 

połknięte przez dwuczube perkozy i rybitwy 

do płuc dostał się obłok kosmicznego pyłu 

leżeliśmy w środku bukowego lasu historia 

zapisywała się na korze drzew przyrastały słoje 

trzymałeś mnie za rękę czuliśmy jak molekuły 

gęstnieją warunkując przebieg nowego życia 

SPOKÓJ 

wstaliśmy późno woda pod prysznicem była 

wyjątkowo chłodna pomidory smakowały pleśnią 

i niedzielnym brakiem subordynacji sroki podkradały 

kocią karmę sąsiedzi prześcigali się w kształtowaniu 

swoich dzieci – na ich głowy padał perłowy deszcz 

nie wiem dlaczego właśnie wtedy przypomniał mi się 

wieczór gdy nasze nastoletnie ciała zanurzyły się 

w zimnym nurcie a ty w ciemnościach okryłeś mnie 

ramieniem obiecując że zimno zahartuje nas na zawsze 

58 


RANO OTWIERAM OCZY 

znajomy widok drewnianego okna 

upewnia mnie że oczy dzikich 

zwierząt i zimna woda z rzeki 

które usiłowały zamieszkać we mnie 

to nawracający sen – za dnia światło 

pojawia się i gaśnie na przemian 

ciemność ze snu i jasność za oknem 

mają tak pozazmysłową intensywność 

że opowiadanie się po którejkolwiek 

stronie przestaje mieć znaczenie 

DZIKOŚĆ 

od czasu gdy lekarz powiedział 

trzeba poczekać na wyniki badań 

w środku nocy budzi ją natarczywe ujadanie 

nie wie czy to głos dzikiego zwierzęcia 

które tego lata przychodzi do ogrodu 

czy wilka próbującego w niej zamieszkać 

nieokiełznane oczy ze snu nad ranem 

wydają się mniejsze szczekanie zastępuje 

warkot silników odsłanianych okien 

porannych odgłosów a jego ciche krzątanie 

łagodzi lęk – znów wszystko w rękach 

Boga który jest miłością która jest

o b r a z : S e r g i o P a l a z o n 


59

60 

YOU 

LOOK 

GOOD 

IN 

BLACK 


foto: Katarzyna Idzkowska 

rozmawia 

katarzyna brus-sawczuk 

JOHN 

PORTER 

John Frederick Porter – walijski muzyk, 

kompozytor i tekściarz, członek Akademii 

Fonograficznej ZPAV. Studiował politologię, 

już wtedy grał na gitarze w klubach muzycznych 

i pubach. Po hippisowskich zmianach 

wyjechał za granicę, jak wielu mu współczesnych 

Brytyjczyków. Mieszkał i pracował w 

Berlinie Zachodnim oraz Australii. Od 1976 

żyje w Polsce, gdzie zaczął tworzyć, komponować, 

robić karierę jako muzyk. Z Markiem 

Jackowskim i Korą stworzyli pod koniec lat 

siedemdziesiątych trio o nazwie Maanam- 

-Elektryczny Prysznic, późniejszy Maanam. 

Współpraca trwała dwa lata, Porter grał tam 

głównie na gitarze akustycznej i wraz z Markiem 

Jackowskim towarzyszył wokalnie Korze. 

W 1979 roku John założył Porter Band. 

Z grupą nagrał słynny, grany przez wiele lat, 

utwór Helicopters. Zapoczątkował on erę nowoczesnej 

muzyki rockowej w Polsce. Artysta 

jest cały czas aktywny, ma na swoim koncie 

wiele dostrzeżonych i nagradzanych płyt 

i współpracę z wieloma uznanym wokalistami 

i muzykami. 

Na spotkanie – po kilku próbach i „oswajaniu” 

tematu – umawiam się z legendarnym 

Johnem Porterem w miejscu, które na mapie 

Warszawy jest mekką dobrego jedzenia 

i dobrej muzyki. Wpada odrobinę spóźniony, 

ze słowami na ustach: „Nienawidzę wywiadów!”. 

W czerni od stóp do głów, szczupły, 

jednak zdecydowanie silny. „Nie będzie 

łatwo” – myślę, ale w miarę jak mija czas, 

rozmowa układa się w zgrabną całość, a na 

twarzy Johna pojawia się uśmiech.


John, pewnie każdy zadawał Ci pytanie: „Jak znalazłeś 

się w Polsce?”. Ja chcę zapytać: dlaczego nie wyjechałeś 

z Polski? 

Myślę, że nie wyjechałem pewnie dlatego, że w pewnym 

momencie miałem już ułożone swoje życie, znalazłem swoje 

miejsce. Miałem przyjaciół. Mam. Jeśli jest Ci dobrze, 

nie masz wewnętrznej potrzeby, aby wszystko zmieniać. 

Nie było tu dla Ciebie „czarno”? 

Masz na myśli czasy zaraz po przyjeździe, kiedy Polska była 

częścią reżimowego ustroju? Tu nie było „czarno”, było raczej 

bardzo, bardzo ciemno-szaro. (śmiech) 

Ale we wszystkich odcieniach szarości, czy to był jednostajny 

szary? 

Rzeczywistość była bardzo szara, ale za to ludzie – kolorowi, 

ciekawi. Teraz na świecie często jest na odwrót. Miałem 

bardzo duże szczęście do ludzi, których spotykałem 

na swojej drodze. Już na samym początku mojego życia 

w Polsce poznałem Macieja Zembatego, to on wprowadził 

mnie w świat warszawskiej bohemy. Poznałem mnóstwo 

ciekawych artystów: Małgorzatę Braunek, Jacka Kleyffa 

i wielu innych. Myślę, że w Londynie nie miałbym możliwości 

poznania tak wielu znanych w kręgach artystycznych ludzi. 

Ja byłem pod wrażeniem, oni też byli pod wrażeniem. 

Tak zawiązywały się moje przyjaźnie. 

Z Maciejem Zembatym wykonywaliście utwory Cohena. 

To była planowana przygoda czy spontaniczny projekt? 

Tak spontanicznie wyszło, przez dłuższy czas byliśmy 

z Maciejem w zażyłej znajomości, lubiliśmy się. Maciej miał 

w planach nagrywanie Cohena, ja nie byłem wtedy wielkim 

fanem jego muzyki. Byłem natomiast fanem jego poezji. 

Od słowa do słowa projekt jednak powstał, zająłem 

się aranżacją, akordami. Maciej nie miał bardzo dobrego 

poczucia rytmu, czego miał świadomość. (śmiech) Jednak 

wspólnymi siłami udało się stworzyć piosenki, i graliśmy je. 

Mówisz, że cenisz poezję Cohena. Ja chciałabym zadać 

pytanie o Twoją poezję. Czy słowa, które piszesz, wykorzystujesz 

jako pomysły do swoich piosenek i aranżacji? 

Czy może piszesz jedynie do szuflady? A jeżeli tak, to 

czy Twoja poezja ujrzy któregoś dnia światło dzienne? 

Wydasz książkę poetycką? 

Czy to jest poezja? Nie wiem. Owszem, czasem napisane 

słowa służą jako baza do powstających piosenek. Piszę bardzo 

dużo. Czasami konfesyjnie. To tak, jak malarze często 

w tym, co tworzą, pokazują swój portret. Jeśli w mojej głowie 

powstają słowa, które zapisuję, nie zakładam z góry, 

że to będą piosenki czy poezja, są różne inspiracje. Dużo 

czytam, w taki sposób także powstają pomysły na słowa. 

Do wydania książki poetyckiej jednak, uważam, jest daleko. 

Może „Post Scriptum” obejmie kiedyś patronat artystyczny 

nad wydaniem Twoich wierszy… John, w jakim 

języku piszesz poezję? 

Po angielsku. Myślę, że najbardziej zrozumiałe jest pisanie 

w swoim oryginalnym języku. Poezję trudno tłumaczyć, zawsze 

są niuanse, można łatwo stracić sens. Wśród nazwisk 

poetów, którzy mieli wpływ na to, jak postrzegam świat 

61 


Muzą 

jest 

moje 

życie 


JOHN PORTER JOHN PORTER JOHN PORTER JOHN PORTER J 

i jak piszę, należy wymienić na pewno Charlesa Bukowskiego, 

Johna Coopera Clarke’a, Johna Berrymana czy Dylana 

Thomasa. 

A teraz nie chciałbyś wyjechać z Polski? Przy tym wszystkim, 

co dzieje się naokoło? 

Prawdę mówiąc, nieraz były takie dyskusje, nieraz się zastanawiałem. 

Jednak teraz nie zrobię tego. Mam swój dorobek 

tutaj w Polsce i siedemdziesiąt jeden lat. Trzeba robić 

swoje. W wielu miejscach na świecie, również w Wielkiej 

Brytanii, rzeczywistość nie jest do końca różowa i dzieje 

się wiele niepokojących rzeczy. Mechanizmy polityki i brak 

odpowiedzialności wszędzie są podobne. 

Jaka była Twoja współpraca z Nergalem (pseudonim 

sceniczny Adama Darskiego – przyp. red.)? Twórczość 

zespołu Behemoth, którego Nergal był współzałożycielem, 

stała się niejednokrotnie przedmiotem dyskusji medialnej 

i społecznej, angażując przedstawicieli zarówno 

mediów, duchowieństwa, jak i polityki. Nie spotkałeś się 

z ostracyzmem? 

Nigdy nie miałem takiego problemu, poza tak zwaną branżą 

– ludzie mnie lubią. Z Nergalem połączyła mnie muzyka 

62 


i komponowanie. Mieliśmy w życiu epizod, kiedy pokłóciliśmy 

się, ale ostatecznie zagraliśmy razem na koncertach 

w europejskiej trasie Nergala z zespołem Me and That 

Man. Mimo iskier w przeszłości, teraz nie naruszamy nawzajem 

własnej suwerenności. Jest wręcz „miło”. 

Czy John Porter ma swoją filozofię? 

Filozofię? Żyję codziennie tak, jak uważam, że jest dobrze. 

Bliskie mi są buddyjskie zasady. Ważne, żeby nie robić nikomu 

krzywdy. Przynajmniej, dopóki nikt nie robi mi krzywdy. 

(śmiech) 

Masz charyzmatyczną, charakterystyczną twarz. 

Mam wadę wzroku, która w przeszłości była dużym problemem 

i wiązała się z wieloma cierpieniami i bólem. 

Być może dlatego moja twarz jest charakterystyczna. 

Która piosenka w Twoim dorobku jest dla Ciebie najważniejsza? 

A może takiej jeszcze nie ma? 

Każdy artysta ma nadzieję, że stworzy coś nowego, lepszego, 

niepowtarzalnego. Ktoś zapytał się mnie, czego żałowałbym 

przed śmiercią. Następnej płyty. Więc mam nadzieję, 

że najlepsza kompozycja jest jeszcze ciągle przede mną.


JOHN PORTER JOHN PORTER JOHN PORTER JOHN PORTER 

Zanim powstał Porter Band, współpracowałeś z Korą 

i muzykami przyszłego zespołu Maanam. Nie żałujesz, że 

ta współpraca skończyła się, że nie nagrałeś z Korą już 

niczego innego? 

(śmiech) 

Nie żałuję. Współpraca z Korą nie była najłatwiejsza. Kora 

nie była najłatwiejsza! Pewnie w końcu zabilibyśmy się nawzajem, 

gdybyśmy chcieli kontynuować wspólnie muzykę. 

Na początku zespół nie był sławny, ale w miarę jak jego 

muzyka nabierała popularności, Kora stała się bardzo pewna 

siebie i czasem wręcz, hm, nieznośna? Ba, też na pewno 

miałem swoje za uszami. (śmiech) W sposób naturalny poszedłem 

własną drogą. Założyłem Porter Band. W zespole 

(który miał kilkuletnią przerwę) grali przez lata różni artyści. 

Powstało bardzo dużo wartościowej muzyki. 

Jakie książki czyta John Porter? 

Czytam bardzo różne książki. Jeden z moich ulubionych gatunków 

to literatura amerykańska noir np. Harry Crews czy 

Brian Evenson – to także szalony pisarz, bardzo go cenię. 

Lubię prozę Daniela Woodrella, Kevina Barry’ego, Jamesa 

Ellroya. Jednak mam w swoim życiu takie okresy: albo dużo 

komponuję i wtedy nie czytam, albo dużo czytam i wtedy 

trudniej z komponowaniem. 

Książki czytasz po angielsku? 

Tak. Stanowczo. Było kilka tłumaczeń, które próbowałem 

przeczytać po polsku, ale to nie to samo. 

Sięgasz także po literaturę polską? 

Tak, staram się czytać również książki polskich autorów. 

Może rzadziej niż po tytuły anglojęzyczne, ale sięgam. 

Również noir? 

Nie, chociaż prawie wszystko polskie jest noir… (śmiech) 

Czytanie inspiruje. Pobudza mózg. Mam w swojej bibliotece 

również serię tytułów pisarzy chińskich – Mo Yan, Gao 

Xingjian (noblistów), a także Ha Jin i Eileen Chang. To jest 

zupełnie inna niż znana nam w Europie literatura. 

Wielu ludzi uważa, że ktoś kto nie czyta, nie jest nigdy 

w stanie napisać wiersza… 

Ja tak nie uważam. To zależy, czym jest poezja. Jaką nadamy 

jej definicję. 

Tym, co w duszy gra…? 

Kiedyś poezja nie była słowem pisanym. Były to opowieści. 

Przekazywane, mówione, powtarzane. Potem przyjęły 

formę pisaną. 

63 



T a l e n t u n i e d a s i ę u k r y ć 

Opowiesz mi o swoich muzach? 

Nie mam… (śmiech) Muzą jest moje życie i wspomnienia. 

Hm, czy mam napisać, że muzy są wspomnieniem Johna 

Portera? 

Właściwie tak, bo muzy potrzebują bardzo dużo energii, siły 

i cierpliwości. Aby być inspiracją, wymagają nieustannego zainteresowania. 

A ponadto, potrafią być bardzo wybredne… 

Czyli muzy obecnie gdzieś tam fruwają… Siłą rzeczy, powrócę 

do Twojego muzycznego i życiowego związku 

z Anetą Lipnicką. Tamten czas zaowocował trzema wspólnymi 

płytami i mnóstwem przebojów. Utwór Bones of 

love utrzymywał się wiele tygodni na listach przebojów. 

Powiedz mi, gdybyś teraz miał nagrać z Anitą muzykę, to 

co mogłoby to być? 

Byłaby to podobna muzyka, historia czasem lubi się powtarzać. 

Muzycznie jesteśmy w innych miejscach, nie jesteśmy 

też razem, ale przyjaźnimy się bardzo i szanujemy. Poza 

tym, wychowujemy nasze wspólne dziecko. Ja w swoim życiu 

nieustająco mam dużo inspiracji. 

64 


Rozumiem, że muza też może być muzyką… 

Nie… (śmiech) To nie jest to samo. 

Też potrzebuje przecież dużo energii… Powiedz mi, 

w której sali koncertowej chciałbyś zagrać, gdybyś miał 

możliwość? 

Moim marzeniem byłaby trasa koncertowa w Stanach Zjednoczonych. 

Jest tam kilka miejsc, w których chciałbym wystąpić. 

Inny jest też odbiór muzyki. Nawet kiedy gościnnie 

z Nergalem robiliśmy trasę i serię koncertów w Europie, publiczność 

była zupełnie inna, i kontakt z nią zupełnie inny. 

Zrobiło na mnie wrażenie to, że ludzie jednoczą się na koncertach, 

znają się, wiedzą, po co na nie przychodzą. Zupełnie 

inna atmosfera. Nie myślę o konkretnej sali koncertowej 

czy miejscu, ale o trasie koncertowej, o możliwości zagrania 

w tej atmosferze, która powoduje ogromne emocje. 

John, w ostatnich kilku latach świat nas nie rozpieszczał. 

Najpierw pandemia, mnóstwo konfliktów na całym 

świecie, teraz tocząca się tuż obok wojna. Jak przeżyłeś

GRAVEYARD 

Once we placed stones on our dead children's eyes 

Burnt crosses in deep anguish 

The winds battered our tormented and fatigued souls 

We cried tears of blood 

That's what they told us ... 

Barbarien punks we were 

Without a home, without love 

Built our own personal churches, 

Our brave insurrection 

Within our vanquished hearts 

We played that rebel music 

To celebrate the impossibility of Life 

Forever against, never for … 

The night runs slowly now 

A jeans shirt stuffed inside an acoustic guitar 

Moonlight trudge, a memory nudge 

Running out of miles, running out of road 

Running out of running … 

Forever against, never for … 

i zawiozła mnie tam po odczytaniu mojego wyniku na pulsoksymetrze. 

Protestowałem, bo tego dnia był mecz Ligi 

Mistrzów, który chciałem obejrzeć. Wszystko skończyło się 

szczęśliwie, lekarze uświadomili mi jednak, że byłem bardzo 

blisko śpiączki… W szpitalu dokonałem swoistego rodzaju 

podsumowań, był to, można powiedzieć, pewnego 

rodzaju reset. Słuchałem muzyki, miałem dużo czasu. Tak, 

że mimo okoliczności, ten czas nie był zły. 

W jakim języku śnisz? 

To zależy. Mam sny zarówno w języku angielskim, jak 

i polskim. Jest to dziwne, ale tak się to naturalnie dzieje. 

Ja mam sny jak w Netflixie, trochę akcji, potem budzę się 

i śnię następny odcinek. 

Wrócę do najsłynniejszej piosenki zespołu Porter Band – 

Helicopters. Dla nas, Polaków, to był prawie hymn, uczucie 

nadchodzącej zmiany. 

Masz rację. Piosenka miała takie przesłanie. W czarno-szarej 

rzeczywistości nadlatujące helikoptery miały zaniepokoić, 

poderwać, zmienić ją. Może jednak, gdyby powstała 

gdzie indziej i była promowana na świecie, rozmawialibyśmy 

w zupełnie innych okolicznościach i innym miejscu. 

Powiedziałeś: „Talentu nie da się ukryć”… 

Ja powiedziałem? 

Tak! 

Może mówiłem o sobie. (śmiech) Z talentem tak jest, rzeczywiście. 

Jeśli masz, to masz. Ja mam bardzo dobre wyczucie. 

Zresztą, z komponowaniem jest tak samo, jak z pisaniem 

poezji. Musisz być nieustannie czujny. 

Gorąco wierzę, że Twoja poezja ujrzy światło dzienne 

i zostanie wydana. 

Ja jestem trochę ousiderem. Poezja – być może, chociaż 

uważam, że na to jest za wcześnie. Wiem natomiast 

na pewno, że nie będzie biografii o mnie, bo nie chcę. 

ten czas zamknięcia? Pamiętam, że codziennie na Facebooku 

zamieszczałeś swoje kompozycje, śpiewałeś, 

akompaniując sobie na gitarze. Twoje posty stały się 

bardzo popularne, miałeś wielu słuchaczy i wiele odsłon. 

Czy to był sposób na odreagowanie izolacji? 

Był to sposób na funkcjonowanie w tym, pozbawionym 

wydarzeń kulturalnych, smutnym i samotnym, czasie. Dawałem 

sobie powód, żeby wstać i przynajmniej raz dziennie 

coś zrobić. Zmotywować siebie do działania. Czasem, 

nawet kiedy nie chciało mi się grać, słuchacze odzywali 

się: „Dlaczego Cię nie ma, czekamy…”. W tym czasie zaśpiewałem 

sto piosenek; moich własnych kompozycji. 

Może powstanie płyta? 

Ludzie proszą o to, ja sam również myślę o takim projekcie. 

Zobaczymy. Na koniec covidowej historii niestety 

zachorowałem. Myślałem, że minie. Znajomy lekarz 

przestrzegał, że mam regularnie mierzyć sobie utlenowanie 

krwi. Właściwie żyję dzięki Anicie. To ona zmusiła 

mnie, a w zasadzie znalazła dla mnie miejsce w szpitalu 

Najbliższe plany, marzenie do zrealizowania? 

Staram się żyć jak najlepiej i robić to, na co mam ochotę. 

Obecnie zaangażowałem się w projekt realizowany 

z Agatą Karczewską – młodą, niesamowicie zdolną piosenkarką 

country. Kiedy zaprosiła mnie, powiedziałem, że ja 

nie śpiewam muzyki country, ale skomponowałem utwór, 

a ona napisała słowa, i tak to się zaczęło. W jej tekstach 

są uczucia, jest sporo tragizmu i realizmu, nie ma bzdur. 

Cierpisz – śpiewasz o tym. Jesteś szczęśliwy – śpiewasz 

o tym. Nie sprzedajesz kitu. Chociaż doświadczając smutku, 

pewnie śpiewa się lepiej. Zaproponowałem wspólne 

nagranie płyty. 

To jasne, talentu nie da się ukryć. Dziękuję za rozmowę 

i trzymam kciuki za Twoje dalsze projekty i Twoje wiersze. 

[KBS] 


65

Ostatni mak na Flinders 

John Lewis-Stempel Szarak za miedzą 

Noga mi drży, z trudem dociskam pedał gazu. Dlaczego 

zwierzęta nie uciekają przed kombajnem? Królik wylatuje 

w górę i dostaje się między ostrza, zabarwiając sztuczną 

chmurę burzową tryskającym szkarłatem. 

Po jednym przebiegu wzdłuż iście kanadyjskiego bezkresu Olly 

mnie zmienia. Na szczęście nie ja prowadzę kombajn, kiedy to 

się staje. 

Teriery przyszły z nami na pole, bo ich ulubioną rozrywką 

jest uganianie za szczurami wyskakującymi ze zboża. Jeden 

szary szczur decyduje się na szybki nawrót, skręca w kierunku 

kombajnu. A Bella, brązowo-biała terierka, siedzi mu na 

łuskowatym ogonie. 

Wrzeszczymy z Olliem jak szaleni: „Bella!”. 

Ale Bella nie słyszy, łoskot maszyny wszystko zagłusza. Jej ucięta 

głowa leci prosto na nas, oczy ma szeroko otwarte ze zdumienia. 

Pamiętam, że zwymiotowałem. Pamiętam, jak Olly rozpaczliwie 

walił ręką w barierkę. Bella to pies mojej kuzynki Alys, ktoś 

będzie jej musiał powiedzieć, kiedy wrócimy na farmę. Nie 

zatrzymujemy się, nie wyłączamy silnika, bo massey może już 

nie zrestartować. Zostawiamy za sobą dużo sprasowanych bel. 

Za drugim przebiegiem kombajnu widzę belę słomy z kłakami 

brązowego i białego futra oraz kawałki mięsa koloru ochry, jak 

w rzeźni. 

Są książki, w przypadku których trudno powiedzieć, co 

w nich jest – łatwiej za to wyszczególnić braki, puste 

miejsca. Czytelnik daje drugą, trzecią szansę, bo jest 

potencjał, coś się zaczyna, lecz później historia zaczyna 

emigrować w dobrze znane ścieżki i staje się oklepana. 

Niech autor wskoczy na głęboką wodę, rzuci się w wir skojarzeń 

oddalonych od głównego nurtu, byleby to nie była 

kolejna znana melodia. Najgorszym możliwym wyjściem 

w tej sytuacji jest potraktowanie książki jako zadania do 

wykonania i odhaczenia. Polot znika, a ktoś, kto dostaje 

do ręki ów materiał, ma czasami wrażenie, jakby czytał 

rozkład jazdy pociągów, tyle że może bardziej rozbudowany 

i przeplatany mniej istotnymi uwagami. I tak się dzieje 

w przypadku publikacji Szarak za miedzą. Prywatne życie 

pola Johna Lewisa-Stempela. Brytyjski przyrodnik obmyślił 

sobie plan, scenerię – pole, które wcześniej wydzierżawił, 

aby eksperymentalnie obsiać je zbożem oraz różnymi roślinami. 

Na bazie obserwacji stworzył dziennik, są bowiem 

w książce daty dzienne. Jest to swego rodzaju rok z życia 

pola w pigułce. Problem w tym, że z samego opisu tego, 

co się na nim działo, nie wynikają jeszcze walory literackie. 

Jeden z czytelników ujął to dość zgrabnie w swoim 

komentarzu, traktując Prywatne życie pola jako „produkcyjniak 

podpinający się pod modne trendy”. Skąd się wzięły? 

66 


Otóż można by potraktować książkę Lewisa-Stempela jako 

swego rodzaju emanację idei slow life, wracanie do korzeni, 

obrzędów, obserwowanie ptaków, polnych gryzoni oraz 

igraszki życia ze śmiercią. Skądinąd, jest w publikacji konkretny 

opis prac rolniczych: orka, siewy, żniwa. Po skróceniu 

niektórych fragmentów Prywatne życie pola mogłoby 

posłużyć za elementarz, opowiastkę pokazującą przemiany 

pór roku, zmiany w przyrodzie. 

Lewis-Stempel poszedł jednak w zupełnie innym kierunku. 

Poprzeplatał swój dziennik wypisami z poezji angielskiej, 

załączył, co prawda, ciekawe opisy obrzędów, ale przynajmniej 

moją motywacją do lektury było to, by dowiedzieć 

się czegoś więcej o współczesności na wsi. Z uwagi na to, 

że miałem do czynienia z pracami polowymi, łatwiej jest mi 

odnaleźć nutkę fałszu. Lewis-Stempel stara się być wnikliwy 

w tym, co opisuje, ale gdzie jest antropocen, wizja człowieka 

królującego nad stworzeniem, śmieci walające się 

w przydrożach, gwałtowne zjawiska pogodowe, susza, wichury? 

Czytając Szaraka za miedzą, ma się w głowie obraz 

z gatunku „wieś tańczy i śpiewa”. Autor pokazuje mechaniczną 

rewolucję, wyniszczenie przyrody przez brutalną obróbkę 

ziemi, intensywne nawożenie, pestycydy oraz opryskiwanie 

środkami ochrony roślin. Gdzieś tam przemykają 

motywy rodzinne, być może wciska się też nienachalny 

sentymentalizm, jednak są to ozdoby mało istotne. 

Równolegle do opowieści o „prywatnym życiu pola” przewijają 

się informacje o sąsiadujących włościach należących 

do Chemical Brothers1. To właśnie tam widać monokulturę, 

zupełny brak różnorodności. Nie ma owadów, ptaków, borsuków, 

zajęcy oraz reszty wiejskiej gromady. Lewis-Stempel 

stara się unaocznić problem nadmiernej eksploatacji 

w rolnictwie, niepotrzebnej, w gruncie rzeczy, ekspansji 

tylko wybranych gatunków roślin, a zagłady innych okazów 

flory. Do tego celu służą zestawienia zgromadzone w tabelkach. 

Materiał poglądowy unaocznia, jak wiele złego wyrządziła 

masowa uprawa i do czego zdolny jest człowiek, aby 

mieć jak największy zysk ze zbiorów. Pisarz przynajmniej 

kilka razy podkreśla, że zbiory z pola obsianego rozmaitymi 

polnymi roślinami oraz niepotraktowanego chemią nie są 

wcale mniejsze, a przynoszą o wiele więcej korzyści dla dobrostanu 

ziemi i zamieszkujących ją stworzeń. 

Wspomniałem o zającach – one chyba najbardziej wyróżniają 

się na polnej arenie pośród innych zwierząt, przede 

wszystkim zwinnością. Wedle ludowych wierzeń są to czarownice, 

które zmieniły nieco swój wygląd2. Szarak za mie- 

1 Chemical Brothers (ang.) – Chemiczni Bracia. 

2 Czarownice. Odczarujmy Czarownicę, by kobiety zaczęły 

oddychać pełnią… [online] https://czarownice.com/zajac-krolik/ 

(10.02.2022).

Prywatne życie pola 

dzą z tytułu to ten jeden z wielu zajęcy, o które autor się 

troszczy i zabiega, aby nie zabrakło ich przypadkiem na 

polu. Zające, co prawda, pojawiają się na ilustracjach, ale 

borsuków czy jeży już nie ma. Nie ma zdjęcia pola, o którym 

pisze nierzadko w czułym tonie. Nie mówiąc już o taszniku 

pospolitym, który ozdobiony jest „sakiewkami”, trybuli 

leśnej pleniącej się w szybkim tempie czy kąkolu, którego 

nasiona zanieczyszczały niegdyś zboże. Książka nie zawiera 

ilustracji czy rycin, oprócz tego Lewis-Stempel podaje czasami 

informacje rodem z Wikipedii. Te same obawy pojawiły 

się w przypadku Jej wysokości gęsi Jacka Karczewskiego. 

Lewis-Stempel idzie jednak o krok dalej. Mówi o doświadczeniu, 

scholastyce, możliwości pełnego zrozumienia omawianych 

zagadnień. Doświadczenie jest istotne – unaocznia 

je ustęp zamieszczony w książce. Chodzi nie tylko o to, aby 

prezentować gatunki roślin, ale doświadczać ich właściwości 

na własnej skórze, pokazywać przyrodę i ludzi w jednym 

wspólnym ujęciu. Choćbyśmy opisywali nie wiadomo jak 

urocze krajobrazy leśnych rezerwatów czy parków narodowych, 

będzie to w sprzeczności z ogólnym przesłaniem, 

na miarę możliwości zgodnym z prawdą. Na zboczach leśnych 

ostępów, pośród łąk, jezior czy morskich pejzaży, 

wszędzie są ludzie, nie zawsze postępujący w godny naśladowania 

sposób. Ten postulat ukazywania rzeczywistości 

w szerszym aspekcie, bo przecież przyroda to też człowiek, 

wydaje się jak najbardziej uzasadniony. Lewis-Stempel jednak 

nie do końca podąża tym tropem. Czegoś o życiu na 

roli się dowiedziałem, natomiast o samym autorze wiem raczej 

niewiele. Za jego sprawą dowiadujemy się, jak wygląda 

dzień z życia rolnika. I to nie jest raczej rozrywkowy obraz, 

mając w pamięci takie programy jak „Rolnicy. Podlasie” 

czy „Rolnik szuka żony”. Swoją drogą, zajęcia rolnicze mają 

mało wspólnego z rozrywką. Media spłycają, pokazując tylko 

wycinek z całości (pars pro toto). Książka Lewisa-Stempela 

jednak tego obrazka za bardzo nie poszerza. Pojawia 

się wątpliwość, czy przepisywanie Internetu w książce nie 

czyni z niej podręcznika, no i czy nie lepiej zajrzeć do sieci, 

tym bardziej że jak już wspomniałem, Szarak za miedzą. 

Prywatne życie pola nie ma żadnych załączonych zdjęć. 

Tańce kuropatw, patrole gawronów, wróbli i grzywaczy 

w poszukiwaniu pożywienia nieco przypominają teatralne 

umizgi. Scenerią jest zachodzące słońce, deszcz, wichura 

albo szary mróz. W łanach zboża starają się ukryć kuropatwy, 

przenoszą się z jednego miejsca w drugie, chcą zmylić 

drapieżnika. Lewis-Stempel jednak niejednokrotnie pokazuje, 

jak króluje śmierć: wypatroszony jeż czy wrona wydłubująca 

oko z padłego zająca. Nie da się uniknąć strat. Bilans 

w naturze następuje samoistnie. Prawo karmy, najpierw 

ptak zjada robaka, potem robaki zjadają ptaka. Oprócz tego 

mozolne naprawianie maszyn w czasie żniw, bo niestety, 

niejedno zwierzę wpadnie w tryby kombajnu. Prywatne życie 

pola w ogólnym rozrachunku nie oddaje aury pracy na 

roli, być może specyfika tego zajęcia zapodziała się podczas 

tłumaczenia książki. Jeśli John Lewis-Stempel da kolejne 

zaproszenie, aby zaznać prywatnego życia lasu, sadu czy 

sadzawki, raczej podziękuję. 

John Lewis-Stempel, Szarak za miedzą. Prywatne życie 

pola, przeł. Hanna Jankowska, Wydawnictwo Poznańskie, 

Poznań 2021. 

JOHN LEWIS-STEMPEL 

Jest pisarzem i rolnikiem. Pisywał dla „Sunday Express” 

oraz magazynu „Country Life”. Dwukrotnie zdobył prestiżową 

brytyjską nagrodę The Wainwright Prize, przyznawaną 

autorom książek przyrodniczych i podróżniczych 

– w 2015 roku za Szaraka za miedzą. Prywatne 

życie pola. 

Napisał kilka innych książek przyrodniczych i historycznych, 

za które otrzymał wiele nominacji i nagród oraz 

tytuł jednego z najlepiej sprzedających się autorów według 

gazety „The Sunday Times”. 

Mieszka na pograniczu Anglii i Walii wraz z żoną i dwójką 

dzieci. [RK] 


67

PIOTR JAKUBCZAK 

Artyści wywodzą się z różnych środowisk i uczelni. Niektórzy mają 

już za sobą udział w tworzeniu artystycznych formacji, jak na przykład 

Leszek Żegalski i Jan Szpyt – współtwórcy nieistniejącej Grupy 

Trzech czy Dariusz Miliński – współtwórca grupy artystycznej 

Pławna 689. Malarstwo jest dziedziną sztuki im najbliższą, choć nie- 


którzy wypowiadają się również w malarstwie ściennym, scenografii 

czy plakacie. Jan Dubrowin realizował dyplom z tkaniny unikatowej, 

a Piotr Jakubczak ma za sobą bogate teatralne doświadczenia. 

Monika Ślósarczyk zajmuje się też wystrojem i dekoracją wnętrz, 

a Jan Żyrek – rzeźbą. Wszystkich łączy jednak malarstwo, w którym 

głównym motywem jest człowiek – jego postać w świecie rzeczywistym 

albo widziana przez pryzmat religii, mitologii czy tak jak 

u Dariusza Milińskiego – przez pryzmat bajkowej ilustracji, trochę 

w stylu Boscha i Bruegla. Człowiek w portrecie, rodzajowej scenie czy 

religijnej wizji, jest w tym malarstwie w kręgu rzeczywistym (akt, portret) 

albo w ezoterycznym świecie realizmu magicznego (Robert Heczko). 

Może być wpisany w określoną sytuację, zainspirowany malarstwem 

barokowym, jak na przykład w obrazach Janusza Szpyta, albo 

osnuty tajemniczą tenebrosą – jak u Jana Dubrowina. W dorobku artystów 

znajdziemy obrazy inspirowane klasyką sztuki – romantyzmem 

czy postimpresjonistycznym koloryzmem – nieco uproszczone, zbliżające 

się do ekspresjonizmu. Jednak przede wszystkim czytelna jest inspiracja 

rzeczywistością, bo to ona podsuwa te najciekawsze tematy, 

które malarz pokazuje przez pryzmat własnej wyobraźni, uciekając 

się do lekkiej deformacji czy decydując się na drastyczną prowokację 

(Żyrek, Jakubczak). 

GRUPPASIEDEM 

Artyści identyfikują własne życie ze swoim dziełem, bo ich życiem 

jest przede wszystkim malarstwo, którego nie można uprawiać 

ot tak – z doskoku. Sztuka nie jest ozdobą takiego życia, jest celem 

i sensem i zapewne jest też po to – jak powiedziałby Picasso – aby 

zmyć z duszy kurz codzienności. Czasem przydaje się do rozliczenia 

z przeszłością, do wyrażenia buntu wobec obowiązującego porządku, 

jest niezgodą na rzeczywistość i jest też po to, by pomóc widzowi 

rozwikłać osobiste, wewnętrzne dylematy w poszukiwaniu własnej 

tożsamości. Sztuka dotyka rzeczywistości i możemy odnaleźć 

w niej prawdę o nas samych, pod warunkiem, że spróbujemy dzieło 

sztuki odczytać, zrozumieć zawartą metaforę i ukryty sens. Do tego 

potrzebna jest odpowiednia forma. Doświadczenie w jej tworzeniu 

artyści nabierają przez lata, a jeśli średnia wieku grupy twórców 

zbliża się do sześćdziesięciu (i w artystycznych życiorysach są liczne 

wystawy, plenery, prezentacje), to takiej malarskiej formie można 

z powodzeniem przypisać warsztatową rzetelność, choć każdy 

z twórców ma swój własny styl, wypowiada się w różnych technikach 

i ma również swoje ulubione gatunki malarstwa, w których 

przez lata się wyspecjalizował. 

Zwyczaj łączenia się w artystyczne grupy znany jest od dawna. 

Twórcy wybierają określony cel, mają potrzebę spotkania – potrzebę 

dialogu w języku, w którym rozumieją się bez słów. Co tak 

naprawdę będzie artystycznym credo grupy malarzy, którzy prezentują 

swoje prace na wspólnej wystawie? Czy będą tworzyć 

artystyczne manifesty? Czy o ich spotkaniu zadecydował przypadek, 

a może świadomy wybór, i czy ten wspólny pokaz stanie się 

początkiem czegoś nowego? Odpowiedzi na te pytania być może 

przyniesie czas. 

Sztuka nie wyznacza granic, daje swobodę w interpretacji rzeczywistości, 

nie musi też kapać od metaforycznych znaczeń, choć każde 

dzieło jest wyzwaniem i za każdym razem widz może zadać pytanie: 

o co tu właściwie chodzi? Sztuka ma ukryty sens. Wydaje się, że dla 

grupy tych właśnie twórców optymizm nie jest w wysokiej cenie, a ich 

prace – tworzone na przestrzeni lat – czasem nie są zbyt jednoznaczne 

w odbiorze, choć są i takie, które dostarczają bezsprzecznie estetycznych, 

optymistycznych doznań (w końcu sztuka ma zaspokajać potrzebę 

piękna). Bezpiecznym tematem na pewno pozostanie pejzaż, bez 

zbędnego patosu i filozofii. W Gruppie Siedem (bo prawdopodobnie 

artyści zdecydują się na taką nazwę) widzimy podejście do malarstwa 

poważne, zaangażowane, a znakomity warsztat malarski może z powodzeniem 

ułatwiać dotarcie do prawdy w sztuce, skłonić do refleksji 

i głębokich przeżyć. Artyści nie uciekają w stronę wieloznacznej abstrakcji, 

a podstawą ich sztuki wydaje się rzetelny realizm, choć figuracja 

jest czasem bardzo osobistą wersją. Nie ma tu zbyt wiele symboliki 

i może dlatego właśnie symbol zawiera się w nazwie grupy – wzmocniona 

litera „p” i liczba „siedem” (taka miała być na początku liczba 

członków) to swoisty związek czasu i przestrzeni i przede wszystkim 

synonim doskonałości. 

Wszyscy mamy wrażenie, że nasz świat trwa w złym czasie. Czy sztuka, 

choć daje wolność, jest teraz w ogóle potrzebna, czy może jest tylko 

dla wąskiego grona koneserów i krytyków? Czy dobre i rzetelne malarstwo 

nie utopi się w masowej kulturze? Malarze będą istnieć jednak 

zawsze. A może teraz właśnie powinni mówić najgłośniej? Może to 

malarstwo odrodzi wrażliwość, ocali największe wartości? Ale w obrazie 

nie można powiedzieć za dużo, bo… się go zabije – powiedział 

nasz polski kolorysta Artur Nacht-Samborski – i miał rację. Trzeba zostawić 

coś widzowi, mimo wszystko, i skłonić go do głębokiej refleksji 

za wszelką cenę. [IWC]

JAN ŻYREK 

MONIKA ŚLÓSARCZYK 

LESZEK ŻEGALSKI 

JAN DUBROWIN 

DAREK MILIŃSKI 

JANUSZ SZPYT 


ROBERT HECZKO 

69

ANTARKTYDA 

Foto: K. Komarowska – Antarktyda widziana z Wyspy Króla Jerzego 

Z Katarzyną Komarowską ROZMAWIA JOANNA NORDYŃSKA 

Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego to całoroczna stacja naukowo-badawcza położona nad Zatoką 

Admiralicji na Wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych, jedna z kilkudziesięciu w tym rejonie. 

Nazwano ją na cześć badacza Antarktyki, Henryka Arctowskiego. Stacja działa od 26 lutego 1977 roku. Składa się z 14 

budynków położonych między Zatokami Arctowskiego i Półksiężycową a Klifem Wydrzyków oraz 2 baz terenowych 

(Lions Rump i Demay). Jest kierowana przez Zakład Biologii Antarktyki wchodzący w skład Instytutu Biochemii i Biofizyki 

PAN i prowadzi badania w takich dziedzinach, jak: oceanografia, geologia, geomorfologia, glacjologia, meteorologia, 

klimatologia, sejsmologia, magnetyzm oraz ekologia. Rokrocznie zespół stacji zmienia się rotacyjnie podczas dwóch 

zmian. Grupa zimowa pracująca w stacji przez okres całego roku (od października do listopada kolejnego roku) składa się 

maksymalnie z 12 osób, natomiast liczniejsza grupa letnia to maksymalnie 40 osób. W roku 2023 planowane jest oddanie 

do użytku nowego obiektu stacji, co podyktowane jest m.in. zagrożeniem zalania starego budynku wskutek podwyższenia 

poziomu wód. Rozmawiam z jedną z całorocznych rezydentek stacji, Katarzyną Komarowską: 

Czym urzekła Cię Antarktyda? Kiedy 

w Twojej głowie pojawił się pomysł 

odwiedzenia tego odludnego lądu? 

A może był to przypadek? Który 

sezon z kolei tu spędzasz? 

Antarktyda urzekła mnie przede 

wszystkim surowym klimatem oraz 

fauną. Kocham zarówno ptaki, jak 

i walenie, więc miejsca takie jak 

Wyspa Króla Jerzego są moim naturalnym 

wyborem. Pomysł pracy w 

stacji antarktycznej chodził za mną 

od 2017 roku. Postanowiłam wtedy 

wyprowadzić się na studia do Cambridge 

i próbować potem zyskać 

miejsce w stacji British Antarctic 

Survey na Georgii Południowej. Jeszcze 

nie zdążyłam skończyć studiów, 

70 


gdy udało mi się dostać po raz pierwszy 

do Polskiej Stacji Antarktycznej 

im. H. Arctowskiego, znajdującej się 

na Szetlandach Południowych. Teraz, 

już po studiach, jestem tu na pełen rok 

i mimo że nie jest to stacja brytyjska, 

to czuję, że jestem we właściwym 

miejscu i mój pobyt tutaj nie jest 

przypadkowy. Aktualnie jestem po 

drugim sezonie letnim. Pierwszy zaczęłam 

w 2019 roku. Na drugi wróciłam 

tu pod koniec 2021 roku, a teraz 

zaczynam zimowanie. 

Jakiego rodzaju wiedzy specjalistycznej 

oraz szczególnych predyspozycji 

wymaga udział w misji 

antarktycznej? 

Specjalistyczna wiedza z danej dziedziny 

to warunek konieczny, żeby 

móc pracować w naszej stacji. Oczywiście 

predyspozycje do pracy w małych 

i zamkniętych grupach również 

należą do cech poszukiwanych przez 

pracodawcę. 

Czy trudno było Ci się odnaleźć w tak 

elitarnym zespole? 

Na początku tak, ale to dlatego, że 

mamy tu zwykle po jednym specjaliście 

z danej dziedziny i wspólnych tematów 

trzeba szukać na innych płaszczyznach 

niż własne ukierunkowanie. 

Z czasem łatwiej jest się zintegrować 

z pozostałymi polarnikami, ponieważ 

wspólne posiłki, imprezy urodzino-

Foto: K. Komarowska –Stacja 

Antarktyda urzekła mnie surowym klimatem 

we i wieczory w mesie zbliżają ludzi 

niezależnie od stanowiska, na którym 

pracują w stacji. 

Czy nigdy nie korciło Cię, żeby 

wyrwać się na biegun? Jesteś 

przecież tak blisko (przynajmniej 

z naszej perspektywy). 

Szczerze powiedziawszy, nie, nigdy 

mnie nie korciło. Nie jestem typem 

zdobywczyni, która musi wejść na 

najwyższy szczyt w okolicy, postawić 

stopę na każdym kontynencie czy być 

w najbardziej niedostępnych miejscach. 

Zależy mi na tym, żeby mieć 

święty spokój i móc obserwować 

zwierzęta w ich naturalnym środowisku 

w ramach swojej pracy. Dlatego 

właśnie w pełni świadomie wybrałam 

pracę w Polskiej Stacji Antarktycznej 

im. H. Arctowskiego, gdzie nie ma takiej 

możliwości, żeby się „wyrwać na 

biegun” czy nawet podpłynąć w okolice 

Półwyspu Antarktycznego. 

A jak daleko od stacji podążyłaś za 

antarktyczną fauną? 

Najdalej dokąd udało mi się dotychczas 

dotrzeć to na Wyspę Pingwina, 

która jest zlokalizowana około 40 km 

na południowy wschód od stacji. Jednym 

z moich zadań było rozstawienie 

fotopułapek rejestrujących tamtejszą 

faunę. 

Jak wygląda życie codzienne w stacji? 

Życie w stacji uzależnione jest od pogody. 

Jeśli warunki atmosferyczne 

są odpowiednie, tj. wiatr nie wieje 

i nie ma opadów, to praktycznie 

wszyscy uczestnicy wychodzą w teren 

i zajmują się swoimi monitoringami. 

Natomiast jeśli pogoda nie sprzyja, 

to zostajemy w Stacji i planujemy 

kolejne monitoringi, przygotowujemy 

sprzęt naukowy i zajmujemy się 

pracami komputerowymi, takimi jak 

wprowadzanie do tabelek danych zebranych 

w terenie. 

Czy będąc w tak odległym od 

domu zakątku świata, czujesz 

się wyobcowana (to zapewne 

szczególna sytuacja dla osoby w 

tak młodym wieku)? Pewnie nie, 

bo jest wi-fi, telefon satelitarny, 

ponadto absorbująca praca, książki, 

ale czy jednak nie doskwiera Ci brak 

bezpośredniego kontaktu z bliskimi? 

Jak długo trwa jednorazowy angaż? 

Właściwie nie odczuwam, żebym była 

wyobcowana. Mam stały kontakt z rodziną 

i przyjaciółmi przez WhatsApp 

i Messenger, a poza tym trafiła mi się 

naprawdę znakomita grupa zimująca, 

w której czuję się bardzo dobrze. Zimą 

będziemy tu w zaledwie 9 osób, ale 

ani mnie to nie przeraża, ani nie martwi. 

Mogłabym nawet rzec, że taki 

stan rzeczy mnie nawet cieszy, gdyż 

na co dzień będąc w Europie, czuję 

się „przebodźcowana” i przygnieciona 

obecnością tłumów. Poza tym miałam 

ogromne szczęście, że mogłam 

tu przyjechać z bliską osobą – z moim 

chłopakiem. Długość pobytu zależy 

od stanowiska i dostępności środków 

transportu. Jedni przyjeżdżają tu na 

rok, drudzy na pół roku, a jeszcze inni 

tylko na parę miesięcy. Ja najpewniej 

będę tu do końca roku kalendarzowego. 

Kiedy dokładnie wracam? Tego 

jeszcze nie wiem. Mogę przypuszczać, 

że pod koniec tego roku, ale to 

w dużej mierze zależy od możliwości 

transportowych oraz dyspozycyjności 

mojego następcy. 


71

Foto: K. Komarowska – Pingwiny białobrewe 

Czy coś Cię tu zaskoczyło, czy raczej 

„wszystko zgodnie z planem”? 

Wybierając się na stację polarną w dobie 

covidu i niekiedy nieprzewidywalnej 

sytuacji politycznej w krajach, które 

pomagają nam przy zaopatrzeniu 

i transporcie, wręcz należy spodziewać 

się, że coś nas zaskoczy. Dlatego, gdy 

występują zmiany organizacyjne tego 

typu, nie jestem zdziwiona. Przyjmuję 

to raczej ze spokojem i zrozumieniem. 

Niestety niełatwo było mi zachować 

spokój, gdy kilka dni przed przypłynięciem 

ostatniego statku w tym sezonie 

mój chłopak, który miał tu ze mną zostać 

na cały rok, dostał mail z wypowiedzeniem 

umowy o pracę. Wśród 

argumentów znalazła się m.in. trudna 

sytuacja geopolityczna. Było mi bardzo 

przykro, że musieliśmy się rozstać, 

ale jestem też wdzięczna, że mogliśmy 

spędzić tu razem okres letni. 

Co porabiasz w tzw. wolnym czasie? 

Tak naprawdę to dopiero teraz, pod 

koniec kwietnia, powoli dowiaduję 

się, czym jest czas wolny w stacji. 

Latem było bardzo dużo pracy w terenie 

i przy komputerze, więc brakowało 

czasu na rozwój jakichś wyszukanych 

zainteresowań. Cieszyłam się, 

kiedy znalazłam chwilę na obejrzenie 

filmu czy poczytanie książki. Odkąd 

zaczęła się zima, nieznacznie zmniejszyła 

nam się lista prac terenowych, 

ale przez fakt, że zostaliśmy tu tylko 

w 9 osób, nadal jesteśmy bardzo zajęci. 

Nie mamy tu na zimę kucharza, 

więc dyżurujemy w kuchni i na zmianę 

sprzątamy poszczególne pomieszczenia 

stacyjne. Jednak myślę, że 

gdy już oswoimy się z życiem w stacji 

w czasie zimy, to zaznamy więcej czasu 

wolnego, w którym będziemy mogli 

realizować swoje pasje. Ja na pewno 

zamierzam zrobić kilka internetowych 

kursów, do których dostęp wykupiłam 

sobie przed przyjazdem tutaj. 

Co urzekło Cię najbardziej w tym 

odludnym miejscu? 

Całkiem sporo rzeczy. Myślę, że jedną 

z nich było właśnie to, że to miejsce 

rzeczywiście jest odludne, szczególnie 

dla osoby takiej jak ja, która sporo 

czasu spędza w terenie i czasem 

nocuje nawet w bazach terenowych 

z dala od stacji. Poza tym nigdy nie 

zapomnę swojej pierwszej wizyty 

w kolonii pingwinów białobrewych, 

pierwszej obserwacji lodowej góry 

stołowej czy górzystego widoku Półwyspu 

Antarktycznego na dalekim 

horyzoncie. Takie widoki i przeżycia 

na długo zostają w pamięci. 

Jak często zdarzają się wizyty 

ciekawskich turystów? 

Przed pandemią zdarzały się sporadycznie, 

zwykle w okresie letnim (na 

Antarktydzie to grudzień i styczeń). 

Aktualnie nie odwiedzają nas żadni 

turyści ze względu na covidowe obostrzenia. 

Zdarzają się awarie systemów, 

brak prądu itp.? Czym wówczas się 

zajmujecie? 

Czasami, gdy bardzo mocno wieje, 

mamy problem z dostępem do internetu, 

ale poza tym awarie raczej się 

Współczuję zapewne obopólnego 

rozczarowania, ale tak w życiu bywa. 

Tym razem to kobieta występuje 

w roli „marynarza”… Czy mimo 

to chciałabyś ponownie znaleźć 

się w ekipie antarktycznej? Czy to 

zazwyczaj zgrana grupa? 

Myślę, że tak. Nie jestem jeszcze pewna, 

czy miałabym ochotę wrócić na tę 

samą stację, ale na pewno chciałabym 

się znaleźć jeszcze w jakiejś ekipie antarktycznej. 

Naturalnie, nigdy nie wiadomo 

w jakiej grupie się wyląduje, ale 

jeśli trafi się na dobrych ludzi, tak jak 

ja trafiłam teraz, to ma się motywację 

do podjęcia kolejnego ryzyka. 

72 


Foto: M. Kowalski – Monitoring fenologiczny

Foto: M. Kowalski – Zbieranie materiału do badań 

KATARZYNA KOMAROWSKA 

Pasjonatka ornitologii, od najmłodszych 

lat zainteresowana 

przyrodą. Od 2015 roku obrączkarka 

ptaków, szkoląca się m.in. 

na obozach ornitologicznych 

w Polsce, Anglii i Palestynie. 

Ukończyła zoologię na Anglia 

Ruskin University w Cambridge 

w 2021 roku. Zwyciężczyni ogólnoangielskiego 

konkursu 2020 ASET 

Student Competion na najlepszy 

opis stażu studenckiego. Współtwórczyni 

bloga przyrodniczego 

„Ornithoholics”. W Polskiej Stacji 

Antarktycznej im. H. Arctowskiego 

spędziła już łącznie 12 miesięcy. 

W chwilach wolnych od pracy tańczy, 

czyta na temat antynatalizmu 

oraz składów kosmetyków, a także 

podróżuje w poszukiwaniu ptaków, 

spokoju i bioróżnorodnych miejsc 

do snorkelingu. Interesuje się także 

malarstwem akwarelowym. 

Foto: M. Kowalski – Ciekawski młody wydrzyk brunatny 

Foto: M. Kowalski – Z tablicą pamiątkową Stacji 


73

Foto: M. Kowalski – Pokój prywatny K. Komarowskiej 

Foto: K. Komarowska – Wydrzyk brunatny 

nie zdarzają. Zbyt dużo zależy od kondycji 

i funkcjonalności tutejszego sprzętu, żebyśmy 

mogli dopuścić do jakiejkolwiek 

awarii. Wszelkie urządzenia są regularnie 

bardzo dobrze sprawdzane, aby 

uniknąć tego typu niespodzianek. 

Czy śnią Ci się ciepłe kraje? 

W zasadzie nie za wiele mi się tu śni, ale 

gdy już o czymś śnię, to na pewno nie 

są to ciepłe kraje. (śmiech) Nie lubię gorąca, 

którego zwykle w takich krajach 

doświadczałam. Dużo bardziej wolę 

chłód. Lepiej mi się wtedy oddycha, myśli 

i pracuje. Oczywiście nie lubię marznąć, 

ale dzięki puchowej kurtce i puchowym 

spodniom czuję się komfortowo nawet 

74 


przy temperaturze odczuwalnej -20 

stopni Celsjusza (dzisiaj mieliśmy taką 

temperaturę). 

Jaki wpływ na Twoje późniejsze 

życie może mieć obecny pobyt na 

Antarktydzie? Czy to jakiś rozdział w 

Twojej naukowej karierze, czy tylko 

tzw. fanaberia? Mam na myśli dalsze 

plany. 

Praca w stacji polarnej to genialny 

punkt do wpisania w CV. Jestem 

przekonana, że doświadczenie, które 

tu zdobywam, pomoże mi kiedyś 

w dostaniu się na inne terenowe stanowiska, 

takie jak na przykład strażnik 

parku narodowego. Do tego dochodzi 

jeszcze kwestia przyszłości z perspektywą, 

że zrealizowało się swój życiowy cel 

już w młodym wieku. Przyznam szczerze, 

że jestem z siebie niesamowicie dumna, 

że udało mi się tu dostać, i to dwukrotnie. 

Czuję się spełniona i niezależnie od 

tego, co się wydarzy dalej w moim życiu, 

myślę, że będę zadowolona. Wynika 

to głównie z tego, że nie odczuwam już 

presji, że muszę się ciągle starać, żeby coś 

osiągnąć, bo właściwie już to zrobiłam. 

Czasem nawet myślę, że gdybym miała 

jutro umrzeć, to nie czułabym dzisiaj żalu, 

że czegoś nie udało mi się dokonać. Praca 

w stacji polarnej to nie jest łatwe zadanie, 

ale uważam, że dla takiego poczucia 

warto było się jej podjąć. Na pewno jest 

to jakiś rozdział w życiu, ale z racji tego, że 

nie uznaję siebie za naukowca, nie jest on 

częścią kariery naukowej. Jestem raczej 

pasjonatką przyrody, która szuka świętego 

spokoju, tak więc pogoń za kolejnymi 

publikacjami kłóci się z moim sensem życia. 

Wolę być tutaj i zarabiać zbieraniem 

danych dla kogoś innego, kto potrzebuje 

ich do celów naukowych. 

Zatem gratuluję Ci osiągnięcia celu, 

o którym wielu śmiałków zapewne może 

tylko pomarzyć, i życzę, aby kolejne 

lata przyniosły Ci zadowolenie z pracy 

i szczęście w życiu prywatnym. Dziękuję 

za rozmowę. [JN]

Foto: K. Komarowska – Pierzące się pingwiny maskowe 

Jestem 

pasjonatką 

przyrody 

Foto: K. Komarowska – Kolonia pingwinów białobrewych 

Foto: M. Kowalski – Monitoring ekologiczny 


75

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka – Ignacy Krasicki 

DOBRA GOSPODYNI DOM 

WESOŁYM CZYNI - MAKATKA 

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

Rysunek: Konrad Wieczorkowski 

BANALNA HISTORIA 

Historia banalna w istocie, 

choć trudno ją będzie powtórzyć. 

Kwiat róży zakochał się w kocie, 

kot w nocy, a noc w płatkach róży. 

Kot oczy miał złote, jak mika. 

Kwiat płatki szkarłatne jak rana. 

Noc czarna jak sadza z piecyka. 

Ach, jaki banalny to dramat! 

Tak trwali w absurdu impasie, 

aż czas te relacje uprościł. 

Kot zaczął do róży się łasić, 

a noc umierała z zazdrości. 

Od czego są jednak poeci, 

szczęśliwych zakończeń prorocy? 

Złotymi oczami noc świeci. 

Kot w końcu się zmienił w czerń nocy. 

A róża? Co z różą w ogrodzie? 

Czy jej w tej historii nie było? 

Na śmierć zakochała się w sobie. 

Historia banalna, jak miłość. 

Rozbudziłam w sobie pychę 

diabeł nie śpi trzeba działać 

tusz na rzęsach cnoty liche 

wstyd doprawdy kim się stałam 

i choć dużo z tego forsy 

nie przystoi praca w korpo 

dziś studiuję mulier fortis 

na piedestał wznosząc skromność 

buzia w ciup a rączki w małdrzyk 

kupię harfę by mężowi 

strudzonemu grać w nostalgii 

stać się żoną co się zowie 

niechaj płoche cnoty gaszą 

ja przestaję w mrzonkach błąkać 

zająć haftem (jak raz) zda się 

być ostoją dla małżonka 

wstawać kiedy noc za oknem 

by domowi rozdać żywność 

bać się pana wieść byt godny 

zmieść jak brud tę całą inność 

świerzop buja się za płotem 

dzięcielina wzrok mój pieści 

splatam warkocz klnąc egotyzm 

w gruntowaniu cnót niewieścich. 

Renata Cygan 

Adam Gwara 

76 


*** 

Jest wspólnota zakonnic z Bogoty, 

której progów, pomimo ochoty, 

nie przekroczy mężczyzna, 

jeśli wcześniej nie wyzna, 

że się zgadza być członkiem wspólnoty. 

*** 

Pewien człowiek nieszczęsny z Madery, 

chcąc odpocząć od żony megiery, 

uciekł aż do Profumo, 

gdzie zaraził się dżumą, 

lecz przynajmniej się pozbył cholery. 

*** 

Ślimakowi rzekł dzięcioł w Bergamo - 

Od tygodnia powtarzam to samo, 

gdy z uporem, dzień w dzień, 

stukasz głową o pień, 

że z adopcji cię wzięliśmy z mamą! 

Rysunek: Sergio Palazon 

*** 

Moja głowa stała się hipermarketem 

Wszystko w niej głupie tanie 

łatwo dostępne nic nie warte 

Chodzi tylko o to by ruch był w interesie 

a interes w ruchu 

Moja głowa pracuje 

dwadzieścia cztery godziny na dobę 

Jest w niej wszystko czego mi 

nie potrzeba 

Juliusz Wątroba 

*** 

Pewien biedak, co żonę wziął z Nędzy, 

doszedł z nią do ogromnych pieniędzy 

i wyjaśniał na blogach – 

Sukces kryje się w nogach 

mojej żony, a zwłaszcza pomiędzy. 

*** 

Pewien audytor z Małdyt 

chciał przeprowadzić audyt 

pani Bożeny. 

Lecz do oceny 

narzędzie wątłe miał zbyt. 

*** 

Pewien gangster, co mieszkał na Bronxksie, 

stracił twarz, bo rozniosło tam w krąg się, 

że gdy trafił na szezlong 

u psychiatry, to się zląkł, 

a psychiatra gangstera nie zląkł się. 

*** 

Godzinami pan pewien w Chartumie 

balansuje na linie i w sumie 

to jest przykre. Być może, 

gdyby lin był węgorzem, 

ten pan zszedłby. A z lina nie umie. 

Adam Gwara 


77

Lucy 

Katarzyna Brus-Sawczuk 

Mama spojrzała niespokojnie w stronę palm. 

Na Sri Lance biały człowiek na plaży oznacza coś 

do jedzenia i ciepłą, przyjazną dłoń. Mama mówi, 

że jak nie ma sezonu, można policzyć na niej wszystkie żebra. 

Jej piersi nie mają mleka, ale ja i tak jestem już za duża 

na mleko. Niepokoję się, bo mama mówi, że sezonu nie 

było dawno i nikt nie wie, co się stało. Myślę, że to może 

mieć coś wspólnego z wielkimi żelaznymi ptakami, które 

przestały latać. A przynajmniej nie widziałam ich bardzo 

długo. Wielka, gruba Lankijka przed sklepem, do którego 

czasem chodzimy, mówiła, że na świecie umierają ludzie. 

I że to za karę, bo rozgniewali bogów. Nie wiem, czy to 

prawda. Koty na wyspie mają jeszcze gorzej. Im nikt nawet 

nie chce niczego rzucić do jedzenia i wszyscy się od nich 

oganiają. Psy też ich nie poważają. Kilka dni temu ocean 

wyrzucił małego kota i żaden pies go nie ruszył, chociaż 

kot był najprawdopodobniej nieżywy. Mama kazała mi 

się trzymać z daleka. Podziwiam ją, bo jest sprytna. Kilka 

razy ukradła rybę z kutra, który przypływa tu zawsze 

o 6 rano. Raz rzucali za nią kamieniami, ale zdążyła uciec. 

Nie lubię ryby, jednak byłam już bardzo głodna i zostałam 

zmuszona, aby przekonać się do tego oślizłego, zimnego 

mięsa. Tydzień temu przyplątał się tu pies Rodiego, naszego 

sąsiada. Chyba chciał coś od mamy, ale przegoniła go 

warczeniem. Ostatecznie Rodi dał mu kopniaka. Ocean był 

głośny dzisiejszego dnia, ale słońce stało w zenicie. Byłam 

bardzo głodna. Zresztą nie po raz pierwszy. Mama zastrzygła 

uszami. 

Wtedy na plaży pojawił się anioł. Byłam pewna, że one muszą 

tak właśnie wyglądać. W jasnej, potarganej przez wiatr 

sukience, z rozsypanymi włosami i bosymi stopami. Anioł 

śmiał się perliście i śpiewał melodię, którą kiedyś słyszałyśmy 

z mamą od białych ludzi. 

– Maleństwo… Czy mogę mówić do ciebie Lucy? – zapytał 

anioł. 

Spojrzałam na mamę, ale chyba nie miała nic przeciwko, 

bo zamerdała radośnie ogonem. Zaraz potem pojawiła się 

delikatna, ciepła w dotyku ręka i coś jeszcze… Wspaniale 

pachnąca parówka. 

„Bogini, możesz mówić do mnie jak chcesz… Lucy. Nigdy 

jeszcze nie zostałam nazwana, bo mama mówiła, że żadne 

z imion do mnie nie pasuje”. 

– Lucy… piękna jesteś. 

Chyba się zaczerwieniłam. 

Od tego czasu wiele spraw potoczyło się inaczej. Mój anioł 

78 


pojawiał się codziennie. Za każdym razem przynosił coś dobrego, 

ostatnio nawet coś, co przypominało kolorem mleko, 

ale zupełnie mi nie smakowało. Któregoś dnia mama 

poszła gdzieś przed wschodem słońca. Byłam jeszcze bardzo 

śpiąca, więc nie wstałam. Potem mijały godziny. Ona 

jednak nie wracała. Moj anioł przyszedł trochę później 

i wszystko znów miało się zmienić. Pojechałyśmy strasznie 

śmierdzącym pojazdem do miasta. Wtedy również okazało 

się, że można kąpać się w czymś innym niż Ocean Indyjski, 

było to o wiele mniejsze, ale przyjemnie ciepła woda spowodowała, 

że wcale nie chciałam stamtąd wyjść. Szorstka 

szmata, którą mój anioł usiłował mnie wytrzeć, zupełnie 

mi się nie podobała. Przecież wystarczy się dobrze otrzepać, 

a potem wytarzać w czymś intensywnie pachnącym, 

na przykład trawie, no fakt, czasem nawet w czymś bardziej 

śmierdzącym. Okazało się też, że anioły wcale nie 

śpią w powietrzu czy na jakimś obłoku, tylko służy im do 

tego bardzo wygodna i ciepła skrzynka, dodatkowo jest na 

niej dużo miękkich przedmiotów, które całkiem przyjemnie 

można wykorzystać. Usnęłam natychmiast. Następnego 

dnia mój anioł, a zrozumiałam, że na imię ma Marie, rozmawiał 

z kimś, kogo nie było, a służył mu do tego płaski 

i czarny przedmiot, z którego wydobywały się dźwięki. Domyśliłam 

się, że Marie tłumaczy komuś coś na mój temat. 

Mówi też o tym, że popiskiwałam przez sen. To oczywiste. 

Musiało śnić mi się coś bardzo kolorowego, i to było stanowczo 

miłe. Normalnie nie rozróżniam kolorów, ale na 

pewno każdy z nich ma odrębny zapach. Nie wiedziałam, 

jak zapytać o mamę, ale po kilku dniach jej wspomnienie 

zaczęło ulatywać. A może to Marie jest moją prawdziwą 

mamą, chociaż wygląda zupełnie inaczej i na dodatek chyba 

ma ciemne włosy, a ja zupełnie jasne. Zaakceptowałam, 

że Marie jest moją mamą. Zabrała mnie do kogoś przerażającego, 

nie chciałabym więcej tam trafić. Miejsce cuchnęło 

nieznanym mi, nieprzyjemnym zapachem i na dodatek, 

mimo iż Marie głaskała mnie cały czas, to coś, co biały 

człowiek w długim ubraniu mi zrobił – bardzo bolało. Nawet 

chciałam go ugryźć, ale mój anioł stanowczo mi na to 

nie pozwolił. Potem zaczęły się dobre czasy. Nie wiem, ile 

trwały. Któregoś dnia Marie wróciła zapłakana do naszego 

wspólnego miejsca (nazywała to domem). Powiedziała, że 

musimy się rozstać. Czułam przez skórę, że to nic dobrego. 

– Pieprzony covid! – krzyknęła wściekle. Nie zabrzmiało, 

jakby mówił to anioł. 

*** 

O każdej pełnej godzinie wszystkie stacje radiowe na Sri 

Lance podawały informacje krajowego ministerstwa zdro-

foto: Pixabay 

wia. Ze względu na rosnącą ilość chorych na nową odmianę 

wirusa na kontynencie wszyscy obcokrajowcy przebywający 

czasowo na wyspie muszą bezwzględnie ją opuścić. 

Marie – młoda Szwajcarka z bagażem dwudziestu pięciu 

lat, rozpoczętymi w Europie studiami oraz facetem, który 

ją rzucił – kilka miesięcy temu uznała, że na rany serca najlepsza 

będzie podróż. Kolega pomógł znaleźć wolontariat 

na egzotycznej wyspie. Wyspie łzie. Pomyślała, że łzy są 

oczyszczające. 

Początki były trudne. Kiedy po wyjściu z samolotu po raz 

pierwszy postawiła stopę na cejlońskiej ziemi, w Kolombo 

ogłuszył ją kolorowy tłum, a wilgotne, egzotyczne powietrze 

nie pozwalało oddychać. Luksus lotniska szybko 

zamienił się we wszechogarniający brud i bałagan, choć 

wyspa, w przeciwieństwie do kontynentalnych Indii, była 

zaskakująco zielona. Po czasie pomyślała, że to jednak dobry 

wybór, i tak mijały jej dni dyktowane pracą w schronisku 

dla biednych lokalsów, a potem nieziemską, białą plażą 

i oczyszczającymi duszę i umysł falami oceanu. Powoli wyciszała 

się. 

Ocean Indyjski fascynował, swoimi płucami dawał schronienie 

roślinom, skorupiakom i rybom. Plaża przyciągała 

bezpańskie psy. W Europie pies stoi na piedestale, przyjaciel 

człowieka, istota inteligentna i czująca. Oddająca 

miłość i zaufanie. Psy na Sri Lance były wychudzone, zapchlone, 

odganianie kopniakami przez tubylców. Szukały 

dobrego słowa i pożywienia u ludzi, którzy z zupełnie 

innych przyczyn znajdowali na cejlońskiej plaży odpoczynek. 

Czy tak jak ona – swoją mekkę. Zawsze miała ze sobą 

coś dla nich do zjedzenia. Koty na Sri Lance miały jeszcze 

gorzej. Nikt ich nie chciał. Bezpańskie, co raz ginęły pod 

kołami tuk tuków, czasem nie były w stanie umknąć głodnemu 

waranowi. Ludzie kotów nie poważali. Chociaż był 

w schronisku jeden rudy Lankijczyk, okaleczony w czasie 

wojny domowej1, który przygarnął kota. W styczniu 2008, 

kiedy armia lankijska chciała przełamać ostatnie linie 

obronne rebeliantów w północnej części wyspy, niechcący 

znalazł się na linii ognia. Nagły wystrzał pozbawił go nóg. 

Kelum opiekował się kotem, który początkowo przychodził 

do schroniska i wychodził, ale potem Kelum przemycił go 

do dzielonego z drugim Lankijczykiem pomieszczenia. Kiedy 

Marie zorientowała się, że jest tam zwierzę, przynosiła 

jedzenie nie tylko Kelumowi i Hiwrze, lecz także kotu. Nazwała 

go Budek, choć Kelum protestował, bo twierdził, że 

kot nie jest istotą boską. Przy okazji Marie uczyła mężczyzn 

angielskiego, jej przodkowie pochodzili z miasta pomarańczy 

– Nagpur [miasto w środkowej części Indii – przyp. 

red.]; kolor skóry o ton ciemniejszy niż mieli turyści przybywający 

na Sri Lankę i czarne jak węgiel oczy Marie budziły 

1 Wojny domowej pomiędzy wojskami Sri Lanki a tamilskimi separatystami. 


79

w nich zaufanie. Kota musieli się pozbyć, kiedy w schronisku 

pojawił się pierwszy przypadek nowej choroby i ilość 

miejsc dla bezdomnych została zredukowana do połowy. 

Nawet kiedy Kelum umarł z powodu niewydolności nerek 

(chociaż jako przyczynę śmierci wpisano co innego), 

a kot z uporem przychodził, Marie wystawiała mu miseczkę 

z jedzeniem w miejscu niewidocznym dla władz schroniska. 

Tamtego dnia po pracy poznała Lucy. A w zasadzie obie 

się poznały. Nie pamięta dokładnie, czy to ona zawołała, 

czy jasnowłosy wychudzony szczeniak podbiegł do niej 

pierwszy. 

– Ślicznotko, jestem Marie – powiedziała. 

Od tej chwili codziennie spotykały się na plaży. Znajomość 

stopniowo przeradzała się w przyjaźń. 

– Ty jesteś Lucy, prawda? 

Suczka zareagowała. 

Koło szczeniaka w pewnej odległości siedziała matka. Najpierw 

była nieufna, ale potem pozwoliła kobiecie dotykać 

jej dziecka, z czasem sama zaczęła podchodzić. Pewnego 

dnia Marie zastała na plaży tylko Lucy. Przez kilka wcześniejszych 

dni nie mogła przyjść, ponieważ wprowadzali 

nowe procedury higieniczne. Maseczki, których obowiązek 

noszenia był czymś, do czego ludzie mieli dopiero się 

przyzwyczaić. I to na długi czas. Posiłki i utylizacja śmieci. 

Zasady ruchu w schronisku, postępowania na wypadek 

choroby lub czyjejś śmierci. 

Oczy Lucy zdawały się płakać. To niemożliwe. Przecież psy 

nie płaczą. Marie postanowiła zabrać przyjaciółkę do siebie. 

Właściciel pokoju, który wynajmowała, początkowo 

nie chciał się zgodzić, ale argument w postaci kilku banknotów 

w nominałach innych niż rupie okazał się najwyraźniej 

skuteczny. Marie przeliczyła swoje oszczędności. 

Zanim pojawił się covid (choć na wyspie nadal było stosunkowo 

mało odnotowanych zakażonych, a może media 

kłamały), dorabiała w weekendy w barze dla surfingowców 

w Weligamie. Ruch turystyczny jednak wyraźnie się 

zmniejszył i właściciel baru – wielki, wytatuowany Holender 

– potrzebował jej coraz rzadziej. Zaczął przebąkiwać 

też o potencjalnej ewakuacji do Europy. Z ciężkim sercem 

wyjęła z zakamuflowanej skrytki dwa banknoty. Lucy 

spojrzała na nią z wyrzutem. 

– Mała, będzie dobrze. Zarobię coś znowu. 

Ich związek stał się niezwykły – wdzięczność w oczach 

suczki była bezcenna. Marie miała wrażenie, jakby tamta 

rozumiała każde jej słowo. Dziewczyna nigdy nie myślała 

o dziecku, ba, nie była nawet przez sekundę gotowa, żeby 

mieć dziecko z Xavierem. Zresztą Xavier to przeszłość. 

Do Lucy czuła coś niezwykłego. Może po prostu była jej 

aniołem. Suczka nabierała mięśni i siły. Razem biegały na 

plażę – zarówno inne psy, jak i mieszkańcy wyspy czuli 

przed nimi respekt. 

W chwili, kiedy wsiadała do samolotu, walczyła ze łzami. 

Gdy usiadła, pozwoliła im popłynąć. Większą część 

zarobionych na wyspie pieniędzy zostawiła właścicielom 

mieszkania, aby zajęli się psem. Rinke – Holender z baru 

80 


w Weligamie – zobowiązał się pojechać raz na jakiś czas 

do nich, zobaczyć, czy dbają o Lucy. Przynajmniej, dopóki 

będzie na wyspie. 

*** 

Kiedy w lankijskiej ambasadzie telefon zadzwonił po raz 

dwutysięczny pierwszy, Noe Müller był mocno zmęczony. 

Był również wściekły. Zamierzał obejrzeć mecz, w którym 

grała jego ulubiona drużyna, i zjeść w końcu ulubionego 

burgera zamówionego na wynos (dlaczego, kurwa, zamknęli 

te restauracje!!!). Miał dość pytań tych głupich 

ludzi, którzy domagali się możliwości wjazdu na wyspę. 

Ile można powtarzać, że sytuacja epidemiologiczna itd., 

przekazywać link – w końcu, kurwa, oficjalnie opublikowany 

na stronie ministerstwa zdrowia. Noe nienawidził 

swojego imienia. I swojego koloru skóry. Nazwisko lubił 

bardziej. Dzięki Bogu, że przynajmniej jego ojciec Baduge 

Deepal Kumar jakimś cudem nabył nazwisko kolonizatorów. 

Matka, która oszalała dla lankijskiego lekarza w 

trakcie jednej z podróży jakiejś z tych, pierdu-pierdu, organizacji 

bez granic, wmawiała mu, że Noe to wybraniec, 

który ocalił ludzkość przed zagładą w czasie Wielkiego Potopu, 

gdy Bóg chciał ukarać ją za grzechy. Czyj Bóg? Noe 

nigdy nie odważył się zadać tego pytania. 

Niechętnie podniósł słuchawkę. 

– Co…???!!! Czy Pani oszalała…???!!! Co Pani chce???!!! 

Mało wam bezdomnych kundli w Europie…???!!! 

Tak. Wiedziała. Utrudniony ruch lotniczy. Wymogi epidemiologiczne. 

Kwarantanna, w obie strony dla podróżujących. 

Obowiązujące obostrzenia i testy. A co dopiero 

pies. Wywieźć psa z jednego kraju do drugiego, zwłaszcza 

gdy nie należą one do jednolitej Europy, nie było łatwo 

i bez pandemii. 

– Czy Pan mnie słucha? To proste. Chcę przywieźć psa ze 

Sri Lanki do Szwajcarii – powiedziała zimnym, zdecydowanym 

głosem. 

Pixabay

Od kilku dni wszystko wyglądało inaczej. Marie 

przynosiła różne rzeczy na środek pokoju. Jej 

anioł wcześniej nigdy czegoś takiego nie robił. 

Było to niepokojące. Z wielkiego czarnego pudła, 

którego Lucy nie cierpiała, wydobywały się 

dźwięki. Jedno ze słów pojawiało się szczególnie 

często: „śmierć”. Lucy miała poczucie, że 

poznała kiedyś to słowo. Nie było przyjemne. 

Po tym, kiedy Marie wyszła i zamknęła za sobą 

drzwi, Lucy zwinęła się w kłębek na jej poduszce. 

Czy anioły znikają w taki sposób? 

– Jak ma pan, kurwa, na imię??? Noe??? No to 

ma pan, kurwa, szansę się wykazać!!! 

Tylko jeden raz Lucy usłyszała głos Marie. Dobiegał 

z małego czarnego przedmiotu. 

– Piesku, obiecuję ci. 

*** 

Osiem miesięcy później. 

„Na świecie w wyniku pandemii umarło… Największa 

ilość zakażeń… Sri Lanka… Kraje europejskie… 

Stany Zjednoczone… W Indiach…” 

Samolot linii Fly Emirates z Dubaju wylądował 

na Bandaranaike International Airport punktualnie 

o trzeciej w nocy lokalnego czasu. Wśród 

obłożonego – z powodów epidemiologicznych 

– jedynie w połowie lotu, wyszła młoda pasażerka. 

Po długim czasie oczekiwania odebrała 

swoją walizkę i – na taśmie bagaży niestandardowych, 

po godzinnym oczekiwaniu – dużą, 

plastikową skrzynkę. Jeszcze tylko dwa tygodnie 

kwarantanny w hotelu niedaleko Ahangamy. 

Za pieprzony luksus w niewoli musiała 

zapłacić siedemdziesiąt pięć dolarów za dobę. 

Następnie długi lot z przesiadką i trzy miesiące 

kwarantanny Lucy. A potem będzie już normalnie. 

Anioł nie miał rozwianych włosów ani sukienki 

potarganej przez wiatr. Ale Lucy poczuła znajomy 

zapach. 

PS Główne bohaterki opowiadania istnieją 

naprawdę, pozostałe postacie są fikcyjne, 

a pewne okoliczności zostały zmienione i napisane 

wyobraźnią autorki. Marie, która pod koniec 

marca 2021 roku przyleciała na wyspę po 

swoją przyjaciółkę, zgodziła się, aby w historii 

zachować prawdziwe imię, wiek i narodowość. 

PPS Po pandemii wydawałoby się, że nic gorszego 

nie może się wydarzyć. 24 lutego 2022 

roku rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę. 

Na wyspie codziennie wyłączają prąd. Nie ma 

ropy. [KBS] 

To nie była łatwa 

książka do napisania. 

To nie jest łatwa 

książka do czytania. 

Ale to jest książka 

pełniąca wielowymiarową 

rolę. Jak 

każda dostarcza lektury, 

lecz 90 odsłon 

zaskakuje, wzrusza, 

budzi, intryguje – 

każda inaczej. Tak, 

właśnie odsłon, bo 

pokazują, piórem 90 

autorów ze świata, 

często ukryte albo 

nieodkryte relacje 

z ojcem. I obnażają 

prawdy, do których 

sami autorzy dochodzili 

z wielkim zaskoczeniem, po latach zdając sobie sprawę, jak 

duży wpływ na życie ma kontakt albo jego brak, kiedy „ojciec 

był, a jakby go nie było…” . 

Ojciec to XVIII międzynarodowa antologia pod auspicjami Stowarzyszenia 

Autorów Polskich O/Warszawski II. Każda była tematyczna, 

każda ważna, ale ta okazała się najtrudniejsza. Dla 

wielu autorów bolesna, dla niektórych oczyszczająca, bo przez 

lata coś uwierało, gniotło, a tu znalazło furtkę do zrzucenia balastu. 

Jest też i wielka miłość ojcowska, i do ojca, i tęsknota 

za szmacianą lalką, którą sam dziecku uszył. Nie sądzę, żeby 

suchym okiem udało się prześledzić losy, spisane na prawie 

300 stronach. A mówiąc o wielowymiarowej roli Ojca, jestem 

naprawdę szczera. Okazało się, że czytelnicy – a z wieloma każdy 

z nas, współautorów się spotkał – otworzyli szufladki, stare 

albumy, w zadumaniu odtwarzali minione, niedocenione, 

przeoczone nieodwracalnie chwile, o niedostrzeżonej wadze. 

Wiem też o ojcach, u których odezwały się dawno niesłyszane 

dzwonki wyczekiwanych telefonów, i przytuleń przybyło, tego 

jestem pewna. 

Niezwykłą okładkę stworzyła Renata Cygan, bez której od wielu 

lat nie wyobrażam sobie książek, które mam przyjemność redagować. 

Swoją wrażliwością maluje klimat okładki, daleki od 

wszelkich banałów, oczywistości, zawsze zostawia przestrzeń 

interpretacyjną dla odbiorcy. I zawsze jej okładka jest opowieścią 

samą w sobie, związaną z tytułem. I zawsze zatrzymuje… 

90 autorów z Australii, Belgii, Białorusi, Holandii, Niemiec, 

USA, Wielkiej Brytanii i Polski pozwoliło zajrzeć do domów 

wierszem, zwierzeniem, opowiadaniem, obejrzeć wspólne fotografie 

z ojcem. Chodzimy ścieżkami ojców pod kwitnącymi 

jabłoniami w sadzie i pod kulami wroga, spacerujemy ścieżkami, 

z których zniknęli ojcowie. Prawda wzrusza, boli, zatrzymuje. 

Redakcją techniczną zajął się – tradycyjnie, jak poprzednimi 

książkami – Kazimierz Linda, za ogrom pracy należy mu się 

duże uznanie. On czuł, że ta książka nie wślizgnie się obojętnie 

na półki bibliotek. I miał rację… [WDS] 


81

82 


Ramadan Hussien 


83

84 


RAMADAN HUSSIEN urodził się w 1972 roku w mieście Serê Kaniyê, w północno-wschodniej 

Syrii (zachodni Kurdystan). Pochodzi z biednej rodziny, dorastał w bardzo trudnych warunkach politycznych, 

społecznych i ekonomicznych. Jego ojciec, żeby utrzymać rodzinę, latem pracował jako 

rolnik, a zimą jako robotnik. Ramadan od najmłodszych lat interesował się sztuką rysunku i malowania, 

odtwarzał na papierze otaczającą go przyrodę i ludzi przygniecionych problemami dnia codziennego. 

Gdy miał szesnaście lat, ojciec wysłał go do portowego miasta Latakia, aby podjął studia 

w szkole rolniczej. To był pierwszy krok w dorosłość. W tej nowej rzeczywistości, z dala od domu 

rodzinnego, Ramadan zrobił duży postęp w samodoskonaleniu się w sztukach pięknych: poznawał 

ciekawych artystów, brał udział w plenerach i odwiedzał galerie. Tak zaczął szukać własnego ja 

i swojego indywidualnego języka artystycznego. Dwa razy w tygodniu przemieszczał się pociągiem 

z Latakii do oddalonego o 400 kilometrów Aleppo, aby ćwiczyć się w rzemiośle. Studiował i rysował 

twarze śpiących ludzi zmęczonych ciężką pracą i trudnym życiem. W ten sposób, jak sam mówi, poznawał 

ich dusze, rysy wewnętrzne, szczegóły ich pomarszczonych twarzy spalonych promieniami 

słonecznymi i zmęczenie, które czas wbił w policzki. Ten temat przewija się w jego twórczości do 

dziś. Po ukończeniu studiów rolniczych Ramadan przeniósł się do Damaszku, gdzie kontynuował 

pracę artysty, biorąc udział w wielu wystawach w Syrii i za granicą. W 2011 roku rozpoczęła się syryjska 

rewolucja: mordy, aresztowania i łamanie praw człowieka. Ramadan w obawie o życie swoje 

i swojej rodziny, postanowił wyjechać do Turcji. Z Turcji trafił do Grecji, potem do Macedonii, Serbii, 

na Węgry i ostatecznie do Austrii. W kraju zostawił wiele swoich obrazów, które niestety zostały 

zniszczone. Ucierpiały dokładnie tak, jak ludzie, których na nich przedstawiał. Ramadan nie ma 

oficjalnego wykształcenia artystycznego, nie studiował malarstwa w żadnej akademii sztuk pięknych. 

Malowania nauczył się sam, ciężko pracując i ćwicząc, by dojść do perfekcji. Obecnie mieszka 

w Wiedniu. Kontynuuje malowanie sylwetek i twarzy ludzi zachowanych w jego pamięci oraz tych, 

z którymi obecnie żyje na wygnaniu. Bliskie jest mu przesłanie, że człowiek jest najważniejszy bez 

względu na to, kim jest i gdzie się znajduje. [PS] 

85 


86 



87

88 



89

90 


RAMADAN HUSSIEN

J u l i u s z W ą t r o b a A f o r y z m y 

* Dzisiaj nawet złote myśli są w cenie złomu. 

* Z kompleksów szalonych jednostek dramaty milionów. 

* Nasze życie to czas oszukiwania czasu. 

* Niespełniona miłość jest jak szara tęcza. 

* Psia wierność nie zależy od rasy. 

* Za psie pieniądze nie kupuj budy. 

* Prawo ciążenia nie obejmuje ulotnych chwil. 

* Lepiej być gorzkim niż przesłodzonym. 

* Karierowicz pnie się do celu po drabinie, której szczeblami są podeptani konkurenci. 

* Uwaga! Nie zbliżać się do niego! Zaraża głupotą! 

* Niektóre za chwileńkę sławy oddadzą ostatnie majtki! 

* Władza ma zawsze rację. Dopóki jest władzą. 

* Czasem z wielu kłamstw święta prawda. 

* Dyktanda życia nigdy nie napiszesz bezbłędnie. 

* Ze szczytów władzy najbliżej do dna. 

* Władza bez donosicieli jak donosiciele bez władzy. 

* Marzenia niespełnieniami wybrukowane. 

* Życie to umieranie na raty. 

* Prawa natury nie wymagają nowelizacji. 

* Dylemat: lepiej świecić przykładem czy sztabką złota? 

* Szczyt nadużycia władzy: mandat dla ślimaka za przekroczenie prędkości. 

* Co lepsze: gorzka prawda czy słodkie kłamstwo? 

* Głowa – kasa pancerna na pomysły. 

* Ze spalonych mostów nie zbudujesz drabin. 

* Szczęściem głupca jest nieświadomość własnej głupoty. 

* Czasem trzeba wnikliwiej spojrzeć w Ziemię, by dostrzec niebo. 

* Jeśliś żabą, to z bocianem się zaprzyjaźnij. 

* Łodzią pustyni nie przepłyniesz. Kłamstwem życia nie oszukasz. 

* Że też jeszcze nikt nie wymyślił zniszczarki na poronione pomysły! 

* To dobrze, jeśli potykasz się o wyrzuty sumienia. 

* Pechowiec ma szczęście do nieszczęść. 

* Leń robi wszystko, by nic nie robić. 


91

Tęsknota 

M a j a C h a ł u b i ń s k a 

Jestem samotny. 

Byłem samotny, jestem samotny 

i pewnie już zawsze pozostanę samotny. 

Trwam w tym pozbawionym 

życia świecie sam jeden, od czasów, 

które już przestałem pamiętać. Nie 

pamiętam swojego początku i pewnie 

nigdy nie poznam końca. Będę 

trwać tak całą wieczność. Nie przeraża 

mnie to, tylko unieszczęśliwia. 

Mój świat jest piękny. Pełno tu zieleni 

i błękitów wód. Otaczają mnie ciepłe 

promienie słońca, a w powietrzu 

czuję ciągły zapach kwiatów. Czasami 

widuję zwierzęta. Nigdy do mnie nie 

podchodzą, ale i tak cieszy mnie ich 

widok. Nie są w stanie zastąpić mi 

prawdziwego towarzystwa, ale są dobre. 

I pewnie szczęśliwsze ode mnie. 

Mogą łączyć się w pary, być ze sobą, 

przemieszczać się w grupach, wspólnie 

kroczyć przez życie… Właśnie koło 

mnie przebiega para. Wystukują raciczkami 

jakiś znany tylko sobie rytm, 

w którym swobodnie biegną przed 

siebie. Gdzieś w górze słyszę harmonijne 

ćwierkanie ptaków, a obok 

mnie brzęczy owad. 

– A więc twierdzisz, że jesteś samotny? 

– Słyszę głos. Do kogo on należy? 

Co się dzieje? Nie potrafię tego pojąć. 

Odwracam się. Nikogo nie widzę. 

Czy tylko mi się zdawało? 

– Halo? Słyszysz mnie? Kim jesteś? – 

Mój głos brzmi dziwnie. Chyba nigdy 

go nie używałem. 

– Nieważne, kim jestem. Chcę ci pomóc. 

Czuję narastające we mnie podniecenie. 

Drżę. Nie umiem uspokoić bicia 

serca. Coś się dzieje. 

– Pomóc? Chcesz mi pomóc? W takim 

razie pokaż mi się. Chcę cię zobaczyć. 

To będzie prawdziwa pomoc. 

Słyszę śmiech. 

92 


– Niestety, nie mogę ci się pokazać. 

Ale mam lek na twoją samotność. 

– Lek? Jaki lek? Chcesz mi zesłać towarzystwo? 

– Moje drżące serce niemal 

wyrywa się z piersi. Myśl o towarzyszu. 

Drugiej osobie, innej istocie… 

Nie. Nie mogę sobie robić nadziei. 

Dopiero co pogodziłem się ze swoim 

losem, niemożliwe jest, by mógł się 

on zmienić. Ktoś się bawi moim kosztem. 

Sam nie chce mi się pokazać, ale 

obiecuje coś nierealnego. Nie. Nie 

zgadzam się na to. 

– Nie zgadzasz się? Chcę dla ciebie jak 

najlepiej, nie opieraj się więc. Proszę, 

zamknij oczy. 

Zamknąć oczy? Mam się skazać na 

tę chwilę ciemności, zrezygnować ze 

światła, bo być może czeka mnie za to 

jakaś nagroda? Dla kogoś, komu nie 

ufam? Ale to robię. Zamykam oczy. 

Budzę się. Czy to był sen? Chyba 

straciłem przytomność. Dziwne. Próbuję 

się ruszyć, ale przychodzi mi to 

z trudem. Czuję się ciężko, jakbym 

cały był zesztywniały. Boli mnie 

wszystko. Tak namacalnie, tak strasznie 

mocno odczuwam każdy fragment 

własnego ciała. W głowie mi 

dudni. Zimno mi. Czuję ssanie w żołądku, 

mam sucho w gardle. Koszmar. 

Otwieram zlepione oczy. Gdzie się 

podziało słońce? Czemu tu jest ciemno? 

Wstaję. Rozglądam się. Przeżywam 

szok. Mój świat został odarty 

ze światła. Trawa pod moimi stopami 

wydaje się szara. Zniknęły drzewa. 

Zostały z nich tylko ścięte pieńki. Czuję 

ostry zapach dymu i czegoś jeszcze. 

Gdzie są kwiaty i ptaki? Gdzie są 

wszystkie zwierzęta? 

– Co to wszystko ma znaczyć?! – 

Krzyk mnie osłabia, chwieję się. Nikt 

mi nie odpowiada. Gdzie jest ten, 

który mnie oszukał? Mogłem się tego 

spodziewać. Sam sobie jestem winny. 

Oddałem mu swój raj, aby w zamian 

dostać piekło. Pozostało mi tylko czekać 

na koniec. Koniec? Jaki koniec? 

Ja nie miałem mieć końca. 

Słyszę szmer. Głosy. Ktoś tu idzie. 

Moje serce znowu zaczyna drżeć. 

A więc jednak! Jednak mnie nie 

oszukał! Dał mi towarzystwo! Co 

tam zmęczenie, wyjdę im naprzeciw. 

Nieco chwiejącym się krokiem zaczynam 

powoli biec. Upadam tylko raz, 

szybko się podnoszę. Głosy są coraz 

donośniejsze. W mroku widzę rysujące 

się sylwetki. To oni! Idą! Są podobni 

do mnie! Śmieją się do siebie. 

Ich krok również jest chwiejny. Jeden 

z nich trzyma w dłoni jakiś przedmiot, 

podłużny, zwężający się ku górze. 

Z płynem w środku. Och, może 

ugaszą moje pragnienie? Zauważają 

mnie. Patrzą na siebie. Tak! Jestem 

tutaj! Chodźcie do mnie. Idą. Wyciągam 

do nich ramiona, chcę ich objąć, 

ale jeden z nich popycha mnie na 

ziemię. Trochę za mocno. Próbuję się 

podnieść. Wyciąga nogę i kopie mnie. 

Dwukrotnie. Próbuję się opierać, ale 

wtedy dołącza do niego drugi. Kopią 

mnie w brzuch, twarz, w krocze, 

w nogi. Kiedy się budziłem, myślałem, 

że osiągnąłem swój próg bólu, 

że bardziej się nie da. Myliłem się. 

Teraz boli mnie mocniej. Dręczą 

mnie. Pluję krwią. Ciężko mi krzyczeć 

i oddychać. 

– Zostawcie mnie! – stękam tylko, ale 

to nic nie daje. Nie mam się jak obronić. 

Jestem słaby. Boję się. 

Tortury w końcu ustają. Moi dręczyciele, 

niedoszli przyjaciele, zatrzymują 

się. Jeden mówi coś do drugiego. 

Chyba jest zaniepokojony. Słyszę, że 

zaczynają biec. Nie wiem, co się stało, 

ale cieszę się, że poszli. Nie takiego 

towarzystwa szukałem.

Nie wiem, kim są, ale nie byli wcale 

podobni do mnie. Byli źli. Skrzywdzili 

mnie. Zadali ból. O, Nieznajomy, który 

do mnie przemówiłeś, dlaczego mi 

ich zesłałeś? Czy to była jakaś próba? 

Wstrząsają mną silne torsje. Przestaję 

kontrolować własne ciało. Łapię 

się za posiniały brzuch, z moich ust 

automatycznie wylewa się śmierdząca 

breja. Obrzydliwe. Nie jestem 

w stanie przy tym leżeć. Na czworakach 

przemieszczam się gdzie indziej. 

Chcę się położyć i odpocząć, ale znowu 

kogoś widzę. 

Siedzi w kuckach, opierając się 

o pień drzewa. Głowę ma schowaną 

w dłoniach. Nieco mniej otwarcie, 

ale podchodzę do niego. Nie reaguje. 

Siadam naprzeciw, wyciągam rękę 

w jego stronę. Dotykam ramienia. 

A on porusza się gwałtownie, sięga 

ręką za siebie i wyciąga coś zza pleców. 

To chyba jest broń. Celuje we 

mnie. Odsuwam się odruchowo. 

Nagle obaj słyszymy huk… Wybuch, 

coś płonie. Podnosimy głowy. Nad 

nami coś leci. Jakiś wielki, dziwny 

ptak. Mężczyzna wstaje, zaczyna 

biec przed siebie, nieptasi ptak leci 

za nim. Coś z niego zlatuje. Uderza 

w ziemię. Tuż przed nim. Znowu eksplozja. 

Wybuch. Wstrząsa mną. Ciało 

nieznajomego zostaje odrzucone na 

bok. Ptak leci dalej i ginie gdzieś na 

szarym niebie. Podbiegam do mężczyzny. 

Ale jego już tam nie ma. Tylko 

szczątki. Porozrzucane na boki. Nie 

ma go. To mnie przeraża. Krzyk więźnie 

mi w gardle. Ja też muszę uciekać. 

Muszę biec przed siebie. Chociaż 

nie mam sił, biegnę. Ten świat jest 

straszny, przerażający. To nie jest mój 

świat. Zbyt intensywnie, zbyt mocno… 

Gdzie moi prawdziwi przyjaciele? 

Chyba jeszcze nigdy nie czułem 

się tak samotny. 

Inni. Znowu są tu ze mną inni. Idą 

w moją stronę. Niosą coś wszyscy razem. 

Unoszą to do góry. Zawiniątko. 

Porusza się. To również ktoś. Mniejszy 

od nich. Dziecko. Zatrzymują się 

przede mną. Stawiają dziecko na ziemi, 

jest czymś obwiązane. Jego oczy 

błądzą w panice. Zatrzymują się na 

mnie. Dziecko krzyczy. Otaczają je 

w półkręgu, bym mógł to widzieć. 

A potem wszyscy razem zatapiają 

w nim coś ostrego. Mój krzyk miesza 

się z krzykiem dziecka. Z jego ciała 

tryska krew. Jego cierpienie ustaje, 

moje nie. Kobiety i mężczyźni zaczynają 

coś śpiewać, biorą się za ręce, 

mnie też chcą za nie złapać. Wyrywam 

się im. Oni tańczą. 

Biegnę dalej. Muszę ich zgubić. Sam 

już nie jestem pewien, czy aby na 

pewno chcę mieć towarzysza. Oni są 

straszni. Nie ma tu nikogo podobnego 

do mnie. Są same potwory, z którymi 

nie potrafiłbym się zaprzyjaźnić. 

Boję się, że znowu do mnie podejdą. 

Chcę wrócić do siebie! Chcę być sam! 

Zapomnieć, że to wszystko przeżyłem. 

Chcę przestać odczuwać swoją 

bolesną fizyczność, chcę przestać odczuwać 

cokolwiek, chcę z powrotem 

do swojego raju! 

– Błagam, zabierz mnie stąd! – Krzyczę 

w niebo, ale boję się, że jego już 

tam nie ma. Zapomniał o mnie. Zrobił 

to celowo. Czuję się złamany. Mam 

dość. 

Nie zauważam, kiedy ktoś do mnie 

podchodzi, żal zalewa mnie zbyt 

mocno. Reaguję, dopiero gdy mnie 

dotyka. Moja reakcja jest podobna 

do reakcji tego siedzącego pod drzewem 

mężczyzny, gwałtowna i przerażająca. 

Wyciągam pięści w stronę 

napastnika. Ale zamiast ataku czuję 

dłoń, która delikatnie łapie mnie za 

nadgarstek. Maleńka dłoń. Podnoszę 

wzrok. To dziewczynka. Dotyka mojej 

ręki, a potem ją opuszcza. Siada 

koło mnie. Uśmiecha się delikatnie. 

Trzyma coś w drugiej dłoni. Wyciąga 

ją w moją stronę. Jedzenie. Kawałki 

pokrojonego owocu. Mój głód znowu 

daje o sobie znać, ale boję się 

sięgnąć po owoc. Nie wiem dlaczego. 

– Nie – szepczę, czując, że coś we 

mnie pęka. Jakieś dziwne wzruszenie, 

jeszcze większa słabość. Moja 

tęsknota powróciła. Łzy zalewają mi 

oczy. Nigdy dotąd nie płakałem. 

– Nie – powtarzam, ale dziewczynka 

wkłada mi kawałek pożywienia 

do ust. Zamykam oczy. Zaraz coś się 

stanie. Kładę się na plecach, a ona 

przytula się do mnie. Przez tę jedną 

chwilę czuję radość. Przez tę jedną 

chwilę nie jestem samotny. 

Ale i to zostaje mi odebrane. Nieznajomy 

wysłuchał mojej prośby. Znowu 

nastaje ciemność i nie ma już nic. 

Budzę się, tym razem nie czuję bólu. 

Widzę światło. Znowu jestem w jasności, 

znowu jestem w raju. Nie potrafię 

się jednak uśmiechnąć, czyżby 

moje pragnienie powrotu nie było 

tak silne, jak myślałem? 

Ciągle widzę jej twarz. Delikatne, 

kręcone loczki okalające drobną twarzyczkę. 

Ubrudzony zadarty nosek, 

podarta sukienka. Moja tęsknota 

nabrała koloru. Zacząłem tęsknić za 

czymś, czego wcześniej nie umiałem 

określić – za kimś realnym. 

– Czy dalej pragniesz obcować z ludźmi? 

Nie sądzę. – Słyszę głos. Aha. 

– A więc wciąż tam jesteś. Myślałem, 

że teraz już mnie zostawisz. Czego 

jeszcze mógłbyś ode mnie chcieć? 

– Nie mógłbym cię zostawić. Nigdy 

cię nie zostawię. 

– W takim razie pokaż mi się. 


93

– Przejrzyj się w tafli, a mnie zobaczysz. 

Jestem częścią ciebie. 

Nie wierzę. To nie jest możliwe. 

On nie może być częścią mnie. Jak? 

Ostrożnie podchodzę do strumienia. 

Zatrzymuję się. Przyglądam się sobie. 

Pierwszy raz widzę swoje odbicie. 

Ostatnio tyle rzeczy dzieje się po 

raz pierwszy… A więc tak wyglądam? 

A więc ty tak wyglądasz? Jestem 

piękny, doskonały… Nic dziwnego, że 

nie mogłem znaleźć nikogo, kto byłby 

do mnie podobny. Jestem ideałem. 

W moim wyglądzie jest jednak coś… 

– Jestem skazą na twoim obrazie, 

widzisz to, prawda? Stworzyła mnie 

twoja samotność, a dzięki twojemu 

bólowi i cierpieniu urosłem w siłę. 

Teraz jestem nieśmiertelny, bo już zawsze 

pozostanie w tobie ta tęsknota, 

ten żal, pamięć o tym, co widziałeś. 

To byli ludzie. Zamieniliby twój Eden 

w piekło. Nie myśl więc, że jestem 

egoistą i pokazałem ci to tylko dla 

własnych korzyści. To jest przestroga. 

Ty jesteś Twórcą swojego raju i ty 

masz zdolność tworzenia ludzi… Ale 

po tym, co widziałeś, chyba zgodzisz 

się ze mną, że to zły pomysł? 

Nie odpowiadam. To za dużo. Za dużo 

naraz. Za dużo tego wszystkiego. To 

wszystko brzmi tak nierealnie, ale 

z drugiej strony wydaje się prawdziwe. 

Pewnie dlatego, że jest prawdą. 

Mogę stworzyć ludzi. To ja mam władzę, 

by pobudzić te istoty do życia. 

Ale to ja byłbym wtedy odpowiedzialny 

za te wszystkie wybuchy, morderstwa 

i ofiary. To na moich ramionach 

spoczywałby ciężar Istnienia. Drżę 

na wspomnienie tego, co czuło moje 

ciało. Czy byłbym gotów to znieść? 

Dla kogo? Dla tych, co wycinają drzewa 

mojego raju? Dla potworów mordujących 

dzieci? Dla powietrznych 

demonów zrzucających bomby na 

złamanych od dźwięku wystrzałów 

ludzi? Dla bezmyślnych gadów, którzy 

dla własnej przyjemności są gotowi 

dręczyć słabszych? Dla nich mam to 

znosić? 

Widzę jej twarz. Delikatna, niewinna… 

Podaje mi rękę, uśmiecha się. 

W tym strasznym świecie odnalazłem 

pierwiastek miłości. 

– Chcę stworzyć ludzi. [MC] 

94 


MAJA CHAŁUBIŃSKA, rocznik 2001, 

studentka twórczego pisania na Wydziale 

Filologicznym Uniwersytetu 

Łódzkiego. Pisze od dzieciństwa. 

W 2014 r. swoim wierszem Do Kłusownika 

zdobyła wyróżnienie w międzynarodowym 

konkursie poetyckim 

organizowanym we Włoszech 

– Concorso Internazionale di Poesia 

e Teatro Castello di Duino X Edizione. 

W 2017 r. opowiadaniem Tajemnica 

Miłości zajęła I miejsce 

w ogólnopolskim konkursie organizowanym 

przez Wyższe Seminarium 

Towarzystwa Chrystusowego 

dla Polonii Zagranicznej 

w Poznaniu. W 2019 r. jej opowiadanie 

W jednostajnym rytmie serca trafiło 

do antologii II edycji Ogólnopolskiego 

Konkursu im. Bolesława Prusa 

na opowiadanie młodzieży. W roku 

2020 wzięła udział w Olimpiadzie 

Literatury i Języka Polskiego, gdzie 

swoją pracą Powieść fantastyczna 

jako kontynuacja motywów sacrum 

w eposie antycznym i nowożytnym 

dostała się do II etapu. Najbardziej 

lubi pisać prozę, w której zawiera 

motywy duchowe, religijne lub etyczno-filozoficzne. 

Codzienność przełamuje 

szczyptą fantazji. Jej ulubionym 

pisarzami są Yann Martel, Ursula 

K. Le Guin i dawni klasycy: Oscar Wilde 

i Fiodor Dostojewski.


95

POEZJA 

Polecane 

foto: Jarek Juszczak 

MARCIN ZEGADŁO (ur. 1977) - poeta, publicysta, 

recenzent. Wydał sześć zbiorów 

wierszy: Monotonne Rewolucje, Stowarzyszenie 

Literackie im. K.K. Baczyńskiego, 

Łódź 2003, Nawyki Ciał Śpiących, Zielona 

Sowa, Biblioteka Studium, Kraków 2006, 

Światło powrotne, Wydawnictwo Kwadratura, 

Łódź 2010, Cały w słońcu, SPP Oddział 

w Łodzi, Łódź 2014, Hermann Brunner 

i jego rzeźnia, Wydawnictwo Forma, 

Szczecin 2015, Zawsze Ziemia, SPP Oddział 

w Łodzi, Łódź, 2018. Prowadzi bloga Księgozbiry, 

gdzie recenzuje prozę i poezję. 

Pisuje również o książkach do „Gazety 

Wyborczej” Mieszka w Częstochowie. 

96 


M. ODPOWIADA NA ZARZUTY 

I wtedy on powiedział: „takich wierszy 

nie pisze się w naszym pokoleniu”. Nie 

wiem, jakie wiersze pisze się w naszym 

pokoleniu – odpowiedziałem – ale wiem, 

że gdybym chciał napisać wiersz 

pokoleniowy, napisałbym o pustym 

mieszkaniu w wielkiej płycie, w którym 

stajesz u progu i krzyczysz: już jestem! 

A tam cisza. Ale taka podszyta grozą, 

że aż śmierć się dziwi, a jak śmierć się dziwi, 

to milkną ptaki i sąsiad zamiera 

z papierosem w ustach oparty o krawędź 

balkonu. „Nie dziw się, nie dziw, kochana!” 

– śpiewają nasze dzieci i kruszą się 

ich kostki, języczki i kręcone włoski. 

M. SKŁADA JEDNO Z LICZNYCH OŚWIADCZEŃ 

Niczego od ciebie nie chcę. 

Nie chcę mocnej złotówki 

i nie chcę śmierci powstańców 

o twarzach rozbrykanych dzieci. 

Nie chcę dziewcząt, których ciała 

nie zdążą dojrzeć i nie chcę palić 

świeczek na ich błyszczących 

kościach. Nie chcę miasta 

jasnego jak listopadowy cmentarz, 

gdzie kamień został na kamieniu, 

a reszta to jest wojskowa piosenka, 

to są szable marszałków, srebrnych jak 

sen o przedwojniu, jak podróż na księżyc, 

łańcuszek ze świętym. Nie chcę ginąć 

tutaj bez wieści, czekając na przelew, 

na świadczenie rodzinne, na pracę. 

Nie chcę od ciebie nic na pocieszenie. 

Żadnej nagrody, żadnego międzymorza, 

międzyrzecza, międzygórza. 

Żadnej nadziei. 

M. PISZE WIERSZ O DRODZE 

„Trzeba się teraz pomodlić” – mówi matka. 

A w pościeli gałganek jak lalka wystrugana 

z wosku. Gdyby to wydarzyło się w słońcu 

odbitym od śniegu lub w promieniach 

innego księżyca, można by zabrać gałganek 

nad rzekę, cisnąć go w nurt i powiedzieć: 

Płyń! Ten strupek, który skubiesz, 

to jest umieranie. A to są twoje niepotrzebne 

dłonie i szponiaste palce. Płyń! 

I niech się nad tobą zamkną lustra jak 

powierzchnia wody. Ale to się wydarza tutaj, 

dlatego mówi się: Trzeba się teraz pomodlić 

i cisza nastaje jakby miał się zjawić anioł 

z ulotką o luksusach i dobrostanie. 

Tylko że takie rzeczy dzieją się w pustych 

pokojach albo w ciemności, bo anioł 

to nie jest ćma i czeka aż wszystko zgaśnie, 

a dopiero później stroszy piórka. 

POEZJA 

M. PISZE POWSTAŃCZĄ PIOSENKĘ 

Jestem użytkownikiem z pretensjami do mainstreamu. 

Możesz mnie teraz pocałować w malinowe usta. 

Jestem mieszkańcem republiki, przylądka bez nadziei. 

Możesz mnie teraz przytulić do odsłoniętej piersi, 

żeby zrobiło się miękko jak w bandażach 

wszystkich rannych łączniczek, harcerek, żeby 

zrobiło się słodko jak w piosence. I niech to będzie 

nasz pałacyk, nasza Żytnia, Wola. 


Możesz mnie teraz pocałować w rumiane policzki. 

Spali nas ogień, który się palił w serduszkach 

chłopców od Parasola, spod klosza, z rad nadzorczych 

spółek skarbu państwa, z partyjnej młodzieżówki, 

z wysokiej półki, z wysokiego konia. 


Palącą potrzebą zmiany. Jestem prezydentem 

wszystkich Polek i wszystkich Polaków, 

który nigdy nie był pijany, który mówi do ciebie 

o czystkach – a mówi z ekranu. 

Możesz mnie teraz przytulić – harcerko, harcerzyku, 

łączniczko i ty tęczowa panienko, chłopczyku 

z malinami w ustach. 

Tak to ustawiłem. Tak to ustaw. 

ZBAWIONY 

Zastanawiałem się, czy poszedł do nieba, 

bo żaden był z niego święty. 

A ja byłem chłopcem promiennym 

jak widmo i kiedy posyłał po mnie 

słowa w psich sforach, kiedy mnie 

tulił w bajkach o paleniu dzieci 

w czarodziejskich piecach, 

topniałem jak płatek śniegu 

na otwartej dłoni, a topniałem 

z miłości. Więc teraz mam prawo 

wiedzieć, czy poszedł do nieba, 

a na jego łysą głowę jakiś bóg 

założył wieniec z brzozowych witek 

i przez wieczność słyszał będzie, 

jak krzyczymy do niego: 

„Pobaw się z nami w wojnę, 

pobaw się w wojnę, dziadku!” 

I chmury rozstąpią się, 

a on nam odpowie, 

głosem miękkim jak śmierć 

w gęsim puchu. 


97

Wylęgarnia geniuszy? 

J u l i u s z W ą t r o b a 

1. Do napisania tego felietoniku 

upoważniają mnie teoria i praktyka, 

wnikliwa obserwacja od środka 

i z zewnątrz, zaangażowanie emocjonalne, 

a jednocześnie zimne i wyrachowane 

spojrzenie na to ekscytujące 

i frapujące zjawisko z pogranicza 

groteski (współcześnie) i literatury 

(niegdyś), zapewne mogące zainteresować 

psychologów, a nawet psychiatrów! 

Sprzyjającą okolicznością 

dla ględziołka pospolitego, w którego 

właśnie się wcielam, jest czas. Zwykle 

psioczymy, że tak szybko upływa, ale 

niekiedy wyostrza spojrzenie i pozwala 

dostrzec to, co wcześniej umykało 

uwadze. 

Rzecz będzie o konkursach. Literackich, 

ze szczególnym uwzględnieniem 

tych poezji (?) pełnych. Mają one 

w naszym kraju długą tradycję. Zmieniały 

się ich regulaminy, wysokości 

nagród (od mamony po świstek, czyli 

dyplomik), prestiż i znaczenie. Ostało 

się jeszcze, na szczęście, kilka znaczących 

konkursów, które promują 

prawdziwych twórców. 

Bo zwycięstwo w konkursie poezji 

to pierwszy i bezpieczny krok do literackiego 

(pół)światka. Wszak nic 

prostszego, jak tylko napisać, przepisać, 

wysłać i… czekać, aż przyfrunie 

wspaniała wiadomość, że jest się laureatem! 

Bo konkursy literackie kuszą. 

Już wprawdzie nie nagrodami, za które 

można postawić willę (jako bywało 

drzewiej, w przedwojennej Polsce), 

ale samym faktem bycia laureatem, 

czyli kimś lepszym, ważniejszym, 

docenianym, a czasem nawet podziwianym 

i… wzbudzającym zazdrość 

mniej utalentowanej konkurencji. 

98 


2. Ach, jakie to przyjemne i wspaniałe! 

Dostać informację, że właśnie 

zostało się laureatem konkursu 

poetyckiego! Przecież to jakby taki 

mały, malusieńki, tyciuteńki Nobelek, 

Noblątko, Noblusio! Trzeba 

go tulić, dlatego że właśnie to jest 

szczęście wytęsknione, oczekiwane, 

o którym tyle się myśli, a nawet śni! 

Gdy już nie ma, prócz erotycznych, 

atrakcyjniejszych pomysłów na sny. 

Ekscytacja! Uniesienie z elementami 

egoizmu, pychy i narcyzmu, że oto 

jest się laureatem, który fruwa nad 

tym światem na skrzydłach pegazich, 

a jak z nimi do twarzy… Więc może na 

to konto winka lub wódeczki? Jeszcze 

tylko raz sprawdzić, czy to pewna 

informacja, czy prawdziwa, przecież 

tyle nieprawdy spływa w każdej chwili, 

chwileńce… Ale tak, to jednak ta 

epokowa chwila, całe szczęście, gdy 

się poetka albo poeta dowiaduje, że 

jest! Naprawdę jest! Zauważonym! 

Docenionym! Nagrodzonym! Czasem 

przez samego pana prezydenta, częściej 

przez pomniejszych urzędników, 

ale przecież zawsze to nobilitacja 

i odlot w piękniejsze rejony… 

Ach, jakie piękne jest życie (czasem 

przecież nie do życia) w takiej chwili… 

Później w mediach społecznościowych 

wystarczy zamieścić fotkę 

wniebowziętego autora albo samiuśkiego 

dyplomu, albo pozowaną 

razem z rozanielonym artystą, który 

właśnie chwycił samego Pana Boga 

za nogi. Szczęśliwy jest taki delikwent 

jako dziecko, które dostało upragnioną 

zabawkę albo staruszek, któremu 

podnieśli właśnie rentę czy polityk, 

co to w końcu dochrapał się stanowiska… 

By zwielokrotnić szczęście 

i przyjmować zasłużone gratulacje 

lub jeszcze wymowniejsze milczenie, 

trzeba dopilnować, aby wieść o tym 

niebotycznym sukcesie dotarła jak 

najszerzej i jak najdalej… I nieważne, 

że w konkursie brało udział pięciu 

uczestników, a wręczono, bardziej 

lub mniej uroczyście (a często nawet 

zaocznie), sześć nagród! 

3. Byłem nagradzany w rozlicznych 

literackich zawodach, poczynając od 

Tatr (w ramach „Tatrzańskiej Jesieni”, 

konkursu na wiersz o tematyce 

górskiej), a kończąc nad morzem, 

skąd wracałem z nagrodą prezydenta 

Gdyni, „Grudą Bursztynu”, o którą 

kruszyliśmy satyryczne kopie w walce 

o laury, a także z… kacem. Przejechałem, 

wodzony za nos telegramami 

informującymi o sukcesach, Polskę 

wzdłuż (od gór do morza), wszerz (od 

Bugu po Odrę przez Łódź, Poznań, 

Konin i Katowice), a nawet w poprzek 

(od siedleckiego „Sympozjonu Satyry” 

po „Turniej Łgarzy” w Bogatyni). 

Nie tylko przyjemność wynikająca 

z otrzymywania nagród była ważna. 

Jeszcze większą, choć niewymierną 

wartością były spotkania z organizatorami, 

z rozpromienionymi, a czasem 

jeszcze przed uroczystym podsumowaniem 

skacowanymi, pozostałymi 

laureatami, a nade wszystko 

z jurorami. Najczęściej w skład jury 

wchodziły wybitne osobowości, znani 

literaci, z którymi rozmowy były 

prawdziwą ucztą intelektualną. 

Jednak gdy po raz setny zostałem laureatem, 

to zapaliło się w moim rozpalonym 

łebku już nie żółte ostrzegawcze, 

a czerwone światełko: kategoryczny 

zakaz konkursowania! Bo 

to już nie wypada, nie uchodzi, nie

przystoi. Bo to i moralnie wątpliwe, 

i już w żaden sposób nie przyczynia 

się do mojego twórczego rozwoju – 

zakładając optymistycznie, że przed 

laty, gdy zaniechałem tego procederu, 

jeszcze się rozwijałem! Oczywiście, 

nie mam też żadnej pewności, 

czy wiersze napisane później byłyby 

również zauważane. 

Może ktoś słusznie zapytać: po co 

się tak uzewnętrzniam? Czy po to, 

by się chwalić i reklamować? Żyjemy 

przecież w epoce chwalipiętów (jak 

to niegdyś by się pogardliwie powiedziało) 

i w dobrym tonie, wręcz obowiązkowa, 

jest autokreacja, zachwyt 

nad swoimi urojonymi i prawdziwymi 

sukcesami. Zaradni „twórcy” nachalnie 

się lansują, zresztą jak wszyscy 

wokół, bo taki stał się ten świat. 

To jest dramat współczesności: zachwalanie 

tandety. Karykaturki wynoszą 

się na piedestał, aby rozwiewać 

mroki sentymentalnymi wspomnieniami 

o niby-sukcesach, które 

mają uwznioślić upływający czas. Bo 

już nikt cię nie znajdzie, jak niegdyś 

w przysłowiu, gdy będziesz stał w kącie, 

bo kątów już chyba też nie ma. 

Przyszło nam żyć w cyrku z okrągłą 

areną, gdzie wszyscy pokazują nawet 

to, co winni wstydliwie ukrywać! Nic 

z tych rzeczy, żadnej autoreklamy, 

piszę o tym dlatego, by uwiarygodnić 

ten felietonik, byście państwo, 

którzy w swojej łaskawości czytacie 

ten tekścik, uwierzyli mi na Słowo, 

to dosłowne i metaforyczne, że 

wiem, o czym piszę… 

4. Są tacy nawiedzeni twórcy, którzy 

wpadli w nałóg konkursowania. 

Ulegli, gnani niepohamowaną chęcią 

mnożenia nagród we wszelakich 

konkursach i konkursikach. Stało się 

to ich receptą na życie, spełnieniem 

i satysfakcją, i dążeniem, dążeniem, 

dążeniem do kolejnych laurów i zaszczytów. 

Nałogi, czyli uzależnienia, 

jak powszechnie wiadomo, są ciężkimi 

do wyleczenia chorobami, z których 

wychodzi zaledwie kilka procent 

nieszczęśników. Znam poetkę, dobiegającą 

sześćdziesiątki, już z lekką zadyszką, 

spowodowaną przez jeszcze 

jeden, też wyniszczający nałóg (palenie!). 

Otóż zapowiadała się ona na 

znakomitą następczynię naszej Wisławy, 

gdy już jako kilkunastoletnie 

dziewczę zdobyła pierwszą nagrodę 

w sołeckim konkursie na wiersz 

o miejscowym kole gospodyń wiejskich. 

Zapowiadała się także, gdy jako 

dojrzała kobieta wygrywała ogólnopolskie 

konkursy, i dalej się zapowiada 

(choć nie jest spikerką, bo to już 

wymarły zawód) na świetną poetkę. 

Jest aktualnie żoną (o kochankach 

nic nie wiem), matką, a nawet babcią, 

ale zachowuje się tak, jak tamta 

dziewczynka sprzed dziesięcioleci. 

„Konkursuje” namiętnie, emocjonalnie 

i chorobliwie, kolekcjonując poetyckie 

laury, a poza regulaminami 

kolejnych zmagań nie dostrzega już 

niczego i nikogo, oprócz… wrednych 

konkurentów, którzy mają czelność 

i chcą ją ubiec w wyścigu szczurów 

po następne wyróżnienia. Do tej 

pory nie wydała ani jednego tomiku, 

ale za to nagradzano ją w bodaj trzystu 

konkursach! I tak ją te konkursy 

omotały, jak nieszczęsną muchę sieć 

pajęcza, że już nie jest w stanie z tych 

omotań się wymotać i tylko sama się 

zadręcza. 

Dzień rozpoczyna od poszukiwania 

regulaminów najbliższych konkursów. 

Znaleziska analizuje wnikliwie 

pod kątem tematyki i składu jurorskiego, 

by nie przeoczyć żadnej przeszkody, 

która mogłaby stanąć na drodze 

do zdobycia kolejnego lauru. Jest 

na tyle inteligentna, że znając nawet 

gusty oceniających, dobiera pod nie 

utwory, często będące kompilacją już 

wcześniej napisanych. Podobnie nagina 

swe arcydzieła tematycznie, bo 

czasem wystarczy zmienić kilka słów 

w wierszu, by pasował jak ulał do myśli 

przewodniej konkursu! 

5. Żądni sławy i chwały konkursowicze, 

zaślepieni i omotani wizją kolejnych 

nagród i zaszczytów, często 

z premedytacją i perfidnie obsyłają 

tymi samymi wierszami wszelkie 

możliwe konkursy, choć w regulaminach 

większości stoi wyraźnie, że 

oceniane będą tylko „wiersze nigdzie 

niepublikowane i nienagradzane 

w innych konkursach”. 

Skąd o tym wiem? Bo sam kilkakrotnie 

zdyskwalifikowałem cwanych 

uczestników tych wyścigów, przeczytawszy 

te same wiersze, którymi 

uszczęśliwiali rozliczne gremia jurorów. 

Tak się bowiem składa, że od 

trzech dziesięcioleci jestem zapraszany 

do wydawania werdyktów przez 

organizatorów konkursów – pewnie 

nieświadomych tego, co czynią. 

A posiedzenia komisji konkursowych 

to oddzielny, barwny temat, bo często 

są one pełne emocji i ciekawsze 

niż imprezy finałowe. Optymistyczne 

zaś jest to, że tylko raz spotkałem 

się z próbą wywierania nacisku 

przez bezczelnych organizatorów na 

(obiektywnych w swojej subiektywności) 

jurorów, by nagrodzić lokalne 

beztalencie! 

Jeżeli już o patologicznych sytuacjach 

wspominam, to dotyczą one także 

(o zgrozo!) tych, którzy winni strzec 

czystości i uczciwości tej bezkrwawej 

bitwy na słowa. Spotkałem niegdyś 

dwóch jurorów różnych konkursów, 

niezłych poetów, którzy (nie mieściło 

mi się to wcześniej w głowie!) nagradzali 

SWOJE WŁASNE wiersze, wysyłane 

na podstawione osoby!!! 

Znów może paść pytanie: skąd o tym 

wiem i jak mogę kogoś o coś tak paskudnego 

posądzać? Odpowiedź jest 

prosta – zdradzili się sami uczestnicy 

tego przestępstwa, publikując po 

kilku latach tamte nagrodzone przez 

siebie swoje wiersze, już pod własnymi 

nazwiskami, w swoich nowych tomikach! 

Nie do wiary, a jednak wierzyć 

trzeba, bo to niestety prawda! 

6. By jednak wyrwać się z patologicznych 

zachowań niektórych uzdolnionych 

uczestników, a nawet jurorów, 

zatrzymać się wypada nad większością 

namiętnie konkursujących, wysyłających 

całymi latami mizerne plony 

zasiewów z jałowej gleby, którzy 


99

mimo starań, uporu, pracowitości, 

zaklęć i modłów nigdy nie zostali nagrodzeni 

w żadnym konkursie. Takich 

mi żal, autentycznie, boć są przecie 

wrażliwymi istotami, a że rozumek 

nie ten, to przecież wina nie ich, 

a niesprawiedliwej i niedemokratycznej, 

okrutnej i wyrodnej matki natury, 

która mniejszość obdarzyła talentem, 

a znakomitą większość zignorowała, 

wtrącając w piekło przeciętności. 

Choć nic za darmo, bo nieliczni wybrańcy 

za swoją oryginalność muszą 

płacić wysoką, czasem nawet najwyższą 

cenę. Bo radości i spełnienia 

przeżywają stokrotnie, a cierpienia, 

z których często rodzi się prawdziwa 

sztuka, tysiąckroć intensywniej… 

100 


Pochylę się jednak nad tą przewrażliwioną 

większością rekompensującą 

sobie losowe niedostatki hałaśliwością, 

rozpychaniem się łokciami. 

Często jest ona bardzo operatywna, 

o zdolnościach i talentach… organizacyjnych, 

stadnie wydaje koszmarne 

tomiki zaczynające się od notek biograficznych 

(politowania godnych), 

organizuje spotkania we własnym 

gronie, połączone z ogłaszaniem wewnętrznych 

konkursików, by jednak, 

choć raz w życiu, symboliczny wieniec 

laurowy ozdobił im siwe albo 

już wyłysiałe głowy. To z myślą o nich 

piszę ten wiersz – receptę na konkursowy 

sukces: 

PRZEPIS 

Na konkursy poezji wysyłaj wiersze 

łatwe lekkie i przyjemne 

– jurorzy nie lubią smętnych wynurzeń 

o zalanym robaczku twojego sumienia 

czy o miłości która wystrychnęła cię 

znowu na SMUTKA 

Musisz więc zrobić 

lekkostrawny przekładaniec 

błyskotliwy jak kolia z tombaku 

na obfitym biuście pani Zosi 

w którym ironia i seks 

(np. jurny piec napalił się na zimną izbę) 

będą przeplatane twoją niewątpliwą 

znajomością malarstwa różnych epok 

(np. Van Gogh nadstawił puste miejsce 

po uchu i usłyszał żółcień słoneczników) 

muzyki najlepiej klasycznej 

(np. słuchając Vivaldiego wiem na pewno 

i że rok składa się co najmniej z ośmiu pór) 

oraz koniecznie kultury antycznej 

(np. macicą Zeusa była głowa 

stąd Pallas Atena taka mądra choć baba) 

A jeśli to wszystko połączysz klamerkami 

plastikowych metaforyczne 

(np. ciemność ssie mleko światła 

z nabrzmiałych żarówek) 

to będziesz miał wreszcie szansę 

na szansę zostania laureatem! 

Już gratuluję!!! 

Zaznaczam, że to mój oryginalny 

wiersz, i proszę nie próbować go 

wysyłać jako swój na kolejne konkursy, 

bo plagiaty też się zdarzają! 

7. Czyż więc konkursy poezji to wylęgarnie 

geniuszy czy samo zło wcielone, 

trwonienie czasu i środków, 

które można by przeznaczyć na coś 

wartościowszego? Nic z tych rzeczy – 

wręcz przeciwnie. Szczególnie w 

tych czasach, gdy profesjonalne czasopisma 

ukazują się w szczątkowych 

ilościach, gdy nie ma obiektywnej 

krytyki, gdy z jednej skrajności wpadliśmy 

w drugą. Publikować można 

teraz wszystko, co się tylko chce, bo 

takie są możliwości techniczne – 

grafomańskie wypociny leją się ze 

wszystkich stron, a serwują je megalomańscy 

„poeci”, którzy powinni 

robić prawie wszystko oprócz 

pisania wierszydeł i zaśmiecania 

umysłów wrażliwym istotom chcącym 

jeszcze czytać poezję. Poezję 

autentyczną, czyli pisaną przez ludzi 

do tego powołanych, z talentem! 

Cóż – na naiwności, również tej wynikającej 

z przemożnej chęci zaistnienia, 

wzbogacają się też różnego 

rodzaju „wydawnictwa”, drukujące 

dla mamony „co popadnie, nawet 

ładnie”, jako ten grafomański rym- 

-cym-cym!

Jednak by młody, wrażliwy, poszukujący 

miejsca w życiu człowiek mógł 

się przekonać, czy jego próby pisarskie 

mają sens i są coś warte, konkursy 

poezji są jak najbardziej potrzebne, 

mobilizujące i inspirujące. 

Bo jeśli zostaje się zauważanym po 

wielokroć w tym „literackim przedszkolu”, 

jest to sygnał dla piszącego, 

że jednak warto dzielić się sobą, swoją 

oryginalnością, kreatywnością, by 

wzbogacać ten świat o nowe odcienie, 

których tak brakuje w zabieganej 

szarzyźnie współczesności. Tym bardziej 

że oceniają nadesłane utwory 

zwykle ludzie czujący poezję, często 

o różnych osobowościach, gustach literackich, 

ale dochodzący do dziwnej 

zgodności, wydając odpowiedzialnie 

i z najlepszymi intencjami werdykty. 

Ale, na Boga, do końca życia nie można 

biegać i fikać w krótkich majteczkach 

przedszkolaka! 

Zaś ci, którzy mimo wielokrotnych prób 

nie zaistnieli w żadnym konkursie, powinni 

się zastanowić nad swoimi wrodzonymi 

predyspozycjami, by dojść do 

słusznego wniosku, że może są powołani 

do czegoś innego niż „uszczęśliwiania” 

świata na siłę swoimi nic nie 

wartymi tekstami. Choć przecież pisać 

każdy może, to czy powinien? 

Sumując: konkursy tak! tak! tak! Ale 

dla młodych, poszukujących, potrzebujących 

potwierdzenia swojego 

powołania. Dla młodych, których nagrody 

konkursowe uskrzydlają, inspirują, 

wzbogacają, rozwijają – są potrzebne… 

Dla młodych! I nie idzie tu 

o wiek metrykalny, bo pisanie to taka 

dziedzina, gdzie młodym może być 

i stulatek, byle z talentem! A że w sędziwym 

wieku można pisać genialne 

wiersze, dał przykład choćby Jarosław 

Iwaszkiewicz, który u schyłku życia 

wzniósł się na szczyty lirycznych dokonań 

Mapą pogody! 

8. Ale po co się czepiam, jak rzep psiego 

ogona albo kleszcz skóry, tych konkursów 

i konkursików, a co gorsza, ich 

uczestników! Jeśli komuś potrzebne 

to konkursowanie jak rybie woda czy 

nimfomance seks, to niechaj sobie 

wysyła do końca świata wiersze po 

nagrody. Dla poprawy samopoczucia, 

podnoszenia własnej wartości, spełniania 

się w tak niegroźny sposób, 

choć jednak blokujący miejsca tym, 

dla których konkursy winny być skierowane. 

A może to namiastka życia literackiego, 

takie radosne disco polo na rymy 

albo, nowocześniej, brak rymów. Taki 

niegroźny bzik, konik na biegunach 

dla dorosłych dzieciaczków, które 

przez całe życie noszą śliniaczki tkane 

marzeniami i ssą mleczko natchnień 

z brzemiennych chmur, podglądane 

przez ciekawski księżyc, zza którego 

mrugają zalotnie gwiazdki pomyślności? 

Jedno wszak pewne: z prawdziwą 

literaturą nie ma to nic, ale to absolutnie 

nic wspólnego… 

Cokolwiek złego można by o konkursach 

poezji powiedzieć, to jest 

w nich jedna rzecz nie do przecenienia: 

spotkania z podobnymi nienormalnym 

odmieńcami. Na żywo, twarzą 

w twarz, uśmiech w uśmiech, słowo 

w słowo, zachwyt w zachwyt, a czasem 

nawet zazdrość w zazdrość! Nie 

ekran w ekran, na odległość i zaocznie, 

ale realna i namacalna wymiana spojrzeń, 

myśli, słów, gestów, a czasem nawet… 

tomików, w których na papierze 

(wy)czerpanym (co to wszystko wytrzyma) 

przycupnęły marzenia i urojenia 

– czy to o nieszczęśliwej miłości, czy 

o szczęśliwej nienawiści, a już na pewno 

o trwałym miejscu na Parnasie! 

A że czasem, a nawet często, są to spotkania 

towarzystw wzajemnej adoracji, 

geriatryczne zjazdy ludzi, którzy upływający 

bezlitośnie czas wypełnić chcą 

złudnym (bo nieprawdziwym) wyobrażeniem 

o własnej, urojonej wielkości? 

Zakończmy te dywagacje z przymrużeniem 

oka (?), poważnie, podpierając 

się niekwestionowanym autorytetem 

mądrości Księgi Koheleta ze Starego 

Testamentu, w której napisano: 

Wszystko ma swój czas (…) 

Jest czas rodzenia i czas umierania (…) 

czas płaczu i czas śmiechu (…) 

czas szukania i czas tracenia (…) 

czas milczenia i czas mówienia (…) 


(Koh 3, 1. 2. 4. 6. 7) 

Więc zamilknę (na jakiś czas), by 

przemówić, uzupełniając ową Księgę 

na potrzeby tego tekściku już nienatchnionymi 

wersami: 

Jest czas wysyłania wierszy na konkursy 

i kategoryczny zakaz tego czynienia, 

bacz więc byś wiedział, 

gdy ten czas nastanie… [JW] 

101

Nasza Tereska z Pabianic 

K o ś c i , k t ó r e n o s i s z w k i e s z e n i Ł u k a s z B a r y s 

Generalnie babcia kibicowała Elly – tak nakazywał rozsądek. 

Biednej, niekochanej Elly, która męczyła się przez całe 

życie z kobieciarzem, skandalistą i alkoholikiem Erwinem, 

kpiącym z małżonki przy każdej okazji, zdradzającym ją na 

prawo i lewo z kurtyzanami, kuzynkami oraz kuzynami, 

co szczególnie przerażało babcię. Mówiła często, że 

współczuje Elly, a Erwin wywołuje u niej odruch wymiotny. 

Jednak wiedziałam dobrze, że prawda jest inna – a pan 

Fulde wywołuje u babci coś zupełnie innego niż ochotę na 

rzyganie w krzakach, bo to robiła babci szpitalna chemia. 

Tak naprawdę pociągały ją nonszalancja, lekkość gestów, 

szelmowski uśmiech – cechy, które biły z niemieckiego 

pomnika na kilometr. Babcia nocami marzyła o Erwinie 

Fuldem – gasiła w sobie te marzenia, zażarcie modląc 

się o niebiański odpoczynek dla Elly. Czułam sympatię 

do Familie Fulde, ale bałam się Erwina i uważałam go za 

wstrętnego typa. Naprawdę, kochasz tę paskudę? Jednak 

babcia widziała w panu Fuldem ucieleśnienie piękna, do 

którego tęskniła całe życie. 

Na portyku widniał wytarty przez czas i deszcze, złocony 

niegdyś napis: Ruhen in Gott. Choć nie wiedziałam, co 

znaczy ruhen, to domyślałam, że nie „ruchać”, a potem 

sprawdziłam w słowniku, że „leżeć”. Zrozumiałam, 

że Niemcy to nacja delikatna i elegancka, a skądinąd 

wiedziałam, że eleganckie prawie zawsze znaczy kłamliwe. 

„Kompletny wzrusz”, nieco ironiczne. A może inaczej, 

bez zadęcia, tak żeby nie bolało za bardzo. Jak można 

pisać o miasteczkach, wsiach, rozmazanych granicach 

i marginesach? Temat, wydawałoby się, już dość 

dobrze opracowany, sam go również podnosiłem przy 

okazji Domu dziennego, domu nocnego Olgi Tokarczuk. 

A jednak do tej przybliżonej już formuły wkrada się coś 

nowego, bowiem co pewien czas autorzy przekomarzają 

się z tym, jak ugryźć biedę, zwyczajność, ale również 

absurd w codziennym życiu. Przyznam, że Łukasz Barys 

w tym względzie nie popełnia przynajmniej błędów 

102 


poprzedników, tzn. nie multiplikuje wątków, korzysta 

z wcześniej zaprezentowanych artefaktów w ściśle 

odtworzonej scenerii. Kolejny raz pojawia się motyw 

rodziny dysfunkcyjnej. Twórcy, niestety, nie do końca 

zgodnie z prawdą stwarzają rzeczywistość, w której 

szczęśliwe zakończenie nie tyle nawet jest możliwe, co 

wręcz konieczne dla wywołania poczucia bezpieczeństwa 

czytelnika. Jest to wtórny dydaktyzm, a co za tym idzie – 

pseudocoaching w czystej postaci. Do owych pojęć jeszcze 

wrócę przy innej okazji, są one szkodliwe, przyczyniają 

się bowiem do uznawania obiegowych prawd za znak 

jakości. Powiedzmy otwarcie: z rodziny dysfunkcyjnej nie 

da się wyjść suchą stopą i nie dotyczy to tylko zespołu 

zachowań będących metaforyczną kulą u nogi. Nie jest 

możliwe całkowite zerwanie toksycznych relacji, bo 

rodzina borykająca się z niedostatkiem w jakiejś mierze 

stwarza tych ludzi, którzy się z niej wywodzą. Potem 

przychodzi czas na nauczenie się nowych, nieniszczących 

wzorców, pod warunkiem jednak, że uświadomimy sobie 

nieprawidłowość zachowań i reakcji na bodźce. 

Narratorką Kości, które nosisz w kieszeni jest Ula – 

nastolatka, która po szkole zajmuje się swoim młodszym 

rodzeństwem. Matka w tym czasie pracuje na kasie 

w Biedronce. Jest jeszcze babcia, która niedomaga, 

można powiedzieć, że podupada na zdrowiu, aż w końcu 

umiera. W zamyśle autora, książka miała być skierowana 

do młodzieży, rezultat jednak przerósł oczekiwania. 

Historia ta ma bardzo skrupulatnie wpleciony wątek 

społeczny. Barys uświadamia, że transformacja jest cały 

czas w toku, ponieważ są przecież ludzie pozostawieni na 

marginesie, starający się wiązać koniec z końcem, ale też 

wyczerpani psychicznie na skraju załamania nerwowego. 

Matka Uli zmienia partnerów jak rękawiczki, nie ma tutaj 

właściwego męskiego wzorca. Kobiety starają się być 

silne, samostanowiące, jednak również pełne wątpliwości 

i kruche. Taka aura stwarza potencjalnym towarzyszom 

życia pole do dezercji. Jeśli wspólne egzystowanie staje się 

areną konfrontacji, to któraś ze stron w końcu zrezygnuje. 

Można dać sobie pomóc, ale najpierw trzeba się otworzyć,

wiedzieli, że to był ten Baranowski Fabian, od tych 

zamożnych jaśnie państwa Baranowskich. Zabiegi słowne 

pomagają w zrozumieniu tej małomiasteczkowej, dusznej 

zaściankowości. I Barys znalazł pomysł na to, jak ukazać 

gadulstwo i ciekawstwo mieszkańców, którzy nawzajem 

się oczerniają czy ekscytują prasowymi skandalami. 

w miejsce ostrza krytyki postawić na współpracę. Babcia 

krytykuje matkę, a matka swoje frustracje wylewa na Ulę. 

W prozie Barysa szczególny rys ma małomiasteczkowość, 

życie pozorne, życie na rupieciach, łączenie nowego ze 

starym. Wkrada się tu duch poniemiecki nie za bardzo 

pasujący do współczesnej obyczajowości. Moglibyśmy 

rzec dobitnie, że Łukasz Barys opowiada o biedzie, chociaż 

sam ująłbym to delikatniej jako niedostatek, skromne życie 

bez pejoratywnego zabarwienia. Stanowi to niebywały 

ekwiwalent tej, niezbyt zresztą, opasłej opowieści. Jeśli 

autorzy dotykający obszaru nizin społecznych szafują 

nazywaniem, ruganiem, rzucaniem wyzwisk, łącznie 

z przerobionym już na wskroś dydaktyzmem, jak kto ma 

nie żyć, to Barys w tym miejscu sięga po humor, absurd, 

dziecinną zabawę i jakże też konieczną uważność. Samo 

patrzenie, przyglądanie się bez siłowania się na używanie 

górnolotnych słów czy epitafium ku czci ludzkości odgrywa 

zasadniczą rolę. Pisanie bez konieczności uświadamiania. 

Laureat Paszportu Polityki przyznał zresztą w rozmowie 

z Justyną Sobolewską dla „Polityki”, iż nie chciał stworzyć 

manifestu. W Kościach… nie ma przegadania, wartością 

jest za to ukazywanie całego spektrum życia na uboczu, 

które być może nie jest takie najgorsze. „Życie na kościach”, 

jak to ujmuje twórca. Sensacją może być samobójstwo, 

które popełnił niejaki Baranowski Fabian. Ula zakochała 

się w nim, był dla niej symbolem statusu, wszak jeździł 

z rodzicami w Alpy. Słowem – niczego mu nie brakowało. 

Poniekąd celowe jest tu przekazanie najpierw informacji 

o nazwisku, a potem imieniu. Nie wiem, jak jest teraz, 

ale dawniej ludzie pytali: „A od kogo ty jesteś?”. Coś, 

co pozwala na rozpoznanie. Baranowski Fabian istnieje 

w jakimś katalogu, gdzie odszukamy go po nazwisku. 

Informacja w prasie będzie czytelna, tylko jeśli będziemy 

Ten duszny światek został w pabianickiej historii 

poszerzony o cmentarz. W powieści czytamy, że cmentarze 

to kina dla biedaków. Są pewną alternatywą spędzenia 

wolnego czasu dla osób mniej zamożnych, ale również 

starszych, nieodnajdujących się w innych rozrywkach. 

Niekiedy można tam znaleźć „korzonki”, tzw. antenatów, 

dawnych mieszkańców, od których biorą się losy danej 

rodziny. Na cmentarzach jest las aniołków, członkowie 

rodziny pomniejszeni do rozmiaru ogrodowych krasnali. 

Ludowość i baśniowość mieszają się z powszedniością. 

Ma tam miejsce inne życie, któremu trzeba się tylko 

uważnie przyjrzeć. Sama narratorka spędza tam sporo 

czasu, zaprzyjaźniając się ze zmarłymi. Jedną z nich jest 

Marianna Kindler. Dziewczynka nawet wyśniła sobie 

Mariannę. Obcowanie ze zmarłymi jednak nie przynosi jej 

pełnego zadowolenia. Z dzisiejszej perspektywy pomyśleć 

by można, że Ula wybrała sobie dość specyficzne 

zainteresowanie. Spacerowanie cmentarnymi alejkami, 

stwarzanie świata być może bezpieczniejszego niż ten 

realny, przyglądanie się temu, co niematerialne, ale 

jednocześnie owijanie tego w pewnego rodzaju możliwą 

do opisania całość. Barys udowadnia, że granica między 

życiem a śmiercią jest płynna. Babcia Uli mówi o tym, jak 

chce być pochowana. Ze względu na małe środki zamiast 

pomnika dostaje plastikową wanienkę. Na cmentarzu 

również widać różnice w statusie społecznym, podział na 

bogatszych i biedniejszych. Marianna Kindler jest przecież 

w pewnym sensie postacią, do której Ula aspiruje. Jest to 

też Niemka, konfrontacja dwóch światów przynosi więc 

w rezultacie to, co dzisiaj możemy nazywać poniemieckim. 

Nierówności społeczne i związana z nimi bezsilność oraz 

życie w matni, to mniej lub bardziej starał się nakreślić 

w Kościach… Łukasz Barys. 


103

Kości, które nosisz w kieszeni 

Jestem świadom, jak trudno pisać o kwestiach społecznych 

i jednocześnie nie popaść w dydaktyzm, populizm, patos, 

tanią publicystykę, a ostatecznie banał i tendencyjność. Ula 

nie jest przerysowana, za to, mam wrażenie, momentami 

nazbyt wnikliwa w swoich sądach. Rozumiem, że jest 

pewnie bardzo wrażliwa, ale gdy osoba mówiąca w tekście 

to dziecko lub nastolatka, trzeba uważać, gdyż nietrudno 

o fałszywą nutę. Z tego też względu pisanie utworów dla 

dzieci lub młodzieży versus o dzieciach lub młodzieży 

jest ewidentnie trudniejsze od pisania, powiedzmy, 

kryminału, gdzie mamy gotową foremkę na ciasto (tekst) 

i wedle wzoru rozwijamy fabułę. Daleko w Kościach… 

do lansiarstwa i gadżeciarstwa, Barys nie stara się na 

siłę uatrakcyjniać utworu. Zdania są, jak czasami ujmują 

czytelnicy, ciągnące się, mozolne, bo też ciągnąca się 

i szara jest rzeczywistość, w której żyje Ula wraz ze swoją 

rodziną. Koncepcję na to, jak mają wyglądać Kości, 

wziął Barys zapewne z filmu Cześć, Tereska w reżyserii 

Roberta Glińskiego z 2000 roku. Filmowa Tereska (właśc. 

Aleksandra Gietner) pochodzi z Pabianic. Namacalna, 

rzeczywista nastolatka z poprawczaka, której losem, 

zresztą, przejęli się widzowie w Polsce i za granicą. Ola w 

filmie zagrała zwyczajnie samą siebie. Według Katarzyny 

Taras Cześć, Tereska jest jednym z najczarniejszych 

obrazów polskiej rzeczywistości po roku 1989. Najbardziej 

dobijająca bezsilność matki, która chce lepszego życia 

dla córki od tego, które zafundowała sobie przy mężu 

alkoholiku. Ola pojawia się również w Kościach… Barysa, 

to nasza Tereska z Pabianic. Reprezentuje więc niejako te 

szarobure Pabianice, albo raczej jest ich identyfikacją. 

„Dzieci w szambach, szamba w dzieciach”, Łukasz Barys 

skonstruował pabianicki poniemiecki światek od środka, 

i wcale nie ma tam pogardy, a raczej próba zrozumienia, 

bieda, która niekoniecznie niesie za sobą poczucie winy 

i piętno porażki. Ula przecież czyta książki, można by 

powiedzieć, że to niekoniecznie dzisiaj modny sposób 

na spędzanie czasu, ale jakże wartościowy i wyjątkowy. 

Tytułowe kości, które nosimy w kieszeni, są niczym innym, 

jak właśnie traumami, programami, skryptami, które 

odziedziczyliśmy po przodkach. Traumy transgeneracyjne 

(pokoleniowe) stanowią jeden z istotnych wątków 

w prozie najnowszej, jednak ujmowane zbyt 

schematycznie jedynie powielają znany już wzór. Barys 

nie pisze o życiu „na kościach” po to, aby piętnować, 

tworzyć sfery wykluczenia, piętrzyć wszelkiego rodzaju 

patologie, a raczej przygląda się, naświetlając szersze 

zjawisko zagubienia się w pokiereszowanym świecie. Mam 

jednak obawy, czy taki sposób opowiadania, ciągnący się 

i przewlekły, przyjmie się w dłuższej historii, bo przypomnę, 

że Kości… to książka licząca niespełna 150 stron. Tak czy 

siak, czy tego chcemy czy nie, nie uwolnimy się od 

piętna kości, pamięci przodków tętniącej w naszym 

krwioobiegu. 

Słowa uznania, przy okazji, należą się również 

wydawnictwu Cyranka za intrygujący format i szatę 

graficzną książki. 

Łukasz Barys, Kości, które nosisz w kieszeni, 

Wydawnictwo Cyranka, Warszawa 2021. 

ŁUKASZ BARYS – absolwent filologii polskiej i student 

prawa na Uniwersytecie Łódzkim. Opublikował 

tomik poezji Wysokie słońce (Instytut Literatury 

/ SPP Oddział w Łodzi), za którą otrzymał nagrodę 

w konkursie Złoty Środek Poezji. Opowiadania zamieszczał 

m.in. w magazynie „Wizje”. Laureat wielu 

konkursów literackich, m.in. Grand Prix konkursu im. 

Rainera Marii Rilkego, konkursu im. Krzysztofa Kamila 

Baczyńskiego, konkursu im. Rafała Wojaczka, Międzynarodowego 

Konkursu im. Siegfrieda Lenza, konkursu 

Krajobrazy Słowa oraz konkursu im. Leopolda 

Tyrmanda – Inspirowani Tyrmandem. 

Jego powieść Kości, które nosisz w kieszeni okazała 

się bestsellerem Empiku. Otrzymał za tę książkę 

Paszport Polityki w kategorii Literatura za rok 2021. 

[RK] 

104 


Foto:Renata Cygan 

Tu jest 

miejsce 

na twoją 

REKLAMĘ 


105

- 

FUNDACJA POST SCRIPTUM 

Oprócz dzielenia się aktualnościami z czytelnikami w dziedzinie sztuki oraz literatury pragniemy wspierać 

młode talenty. W tym celu stworzyliśmy Fundację Wspierania Kultury „Post Scriptum”. Darowizny dla 

fundacji będą służyły szeroko pojętej promocji młodych artystów, zarówno na łamach kwartalnika, jak 

i w formie pomocy w organizacji wystaw, warsztatów czy wydawaniu książek. 

Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej fundacji, możesz zrobić to za pośrednictwem strony 

internetowej www.postscriptumfundacja.com lub wpłacając darowiznę bezpośrednio na konto fundacji: 

75114020040000310281956333 Dane kontaktowe: FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092, Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, KRS 0000908539 NIP 1182225810 e-mail: biuro@ 

postscriptumfundacja.com 

106

POST SCRIPTUM_3_2022_17_

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?