POST_SCRIPTUM_2_23_22

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

ISSN 2633-1292 

Aktorstwo w Ameryce – najtrudniejszy zawód artystyczny 

MAREK PROBOSZ 

Gość specjalny 

TOLA KORIAN 

LONDYŃSKI HAJDUCZEK 

Prof. Izolda Kiec 

RAZ-DWA-TRZY 

JOANNA SARAPATA 

Sukces motywuje 

MARCIN GRABIA 

MALINA WIECZOREK 

MALARKA AKTYWISTKA 

G R U P P A S I E D E M 

JAN NORBERT DUBROWIN 

Do tworzenia trzeba mieć silne ręce 

Andrzej Strumiłło 

2 / 2023 (22) 

CZŁOWIEK Z POMPEJÓW 

VERMEER 

www.postscriptum.uk 

www.postscriptumfundacja.com 

fb: post scriptum 

POST SCRIPTUM 

1

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/user/postscriptum.mag 

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

Prawa do indywidualnych utworów pozostają przy twórcach. 

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych 

i zastrzega sobie prawo do redagowania tekstów. 

FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki 

ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, 

KRS 0000908539 

NIP 1182225810, 

e-mail: biuro@postscriptumfundacja.com 

www.postscriptum.uk postscriptum.mag@gmail.com fb: post scriptum redakcja@postscriptum.uk 

SPIS TREŚCI: 

PROZA 

32 Człowiek z Pompejów – esej Renaty Szpunar 

44 MICHAŁ PAWEŁ URBANIAK – opowiadanie (ostatni odcinek) 

58 Wywiad z IWONNĄ BUCZKOWSKĄ – Wanda Dusia Stańczak 

62 Prof. Izolda Kiec o TOLI KORIAN – esej 

68 BOŻENA BOBA-DYGA – opowiadania 

82 Dziwki, zdziry, szmaty – recenzja – Robert Knapik 

92 Łubudu, pierdut! – felieton Bo Jaroszka 

94 Trzy po trzy – felieton Juliusza Wątroby 

106 Pasja Jezusa z Nazaretu – recenzja – Jerzy Stasiewicz 

UWAGA! UWAGA! 

poezja 

sztuki wizualne 

17 MAREK PORĄBKA – wiersze 

36 ALINA ANNA KUBERSKA – wiersze 

42 METIN CENGIZ – wiersze 

49 PAULINA SACHARCZUK – wiersze 

60 JÓZEF BARAN – wiersz 

67 ADAM GWARA, RENATA CYGAN – wiersze 

70 KĄCIK SATYRYCZNY 

81 MICHAŁ KACZMAREK – wiersz 

99 WANDA DUSIA STAŃCZAK – wiersz 

104 Wiersze polecane – ŁUCJA DUDZIŃSKA 

4 Wywiad z malarką JOANNĄ SARAPATĄ – Renata Cygan 

18 Wywiad z plakacistą MARCINEM GRABIĄ – Agnieszka Jarzębowska 

26 Orapizm – KRZYSZTOF KONOPKA 

38 Gruppa Siedem – JAN NORBERT DUBROWIN – Izabela Winiewicz-Cybulska 

50 Malarstwo MALINY WIECZOREK – Alicja Meryńska 

86 VERMEER – relacja z wystawy w Rijksmuseum – Beata Anna Symołon 

100 Wojciech Kass – wspomnienie o ANDRZEJU STRUMILLE 

inne 

72 Wywiad z aktorem i reżyserem MARKIEM PROBOSZEM – Renata Cygan 

110 Relacja z targów książki w Warszawie – Iza Smolarek i Alex Sławiński 

111 W duchu Strzeleckiego – konkurs artystyczny – Wanda Dusia Stańczak 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Zastepczynie redaktor naczelnej: Joanna Nordyńska i Katarzyna Brus-Sawczuk 

Redaktorzy: Juliusz Wątroba, Anna Maruszeczko, Izolda Kiec, Wanda Dusia-Stańczak, Renata Szpunar, 

Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński, Agnieszka Herman, Bo Jaroszek. Rysunek satyryczny: Jarosław Janowski 

Gościnnie: Alicja Meryńska, Izabela Winiewicz-Cybulska, Wojciech Kass, Agnieszka Jarzębowska, Jerzy Stasiewicz 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Joanna Olszewska, Dominika Paluch i Małgorzata Nowak 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan i Agnieszka Herman 

2 

Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan 

POST SCRIPTUM

Na okładce: 

obraz Joanny Sarapaty 

Portrait on the chair 

WSTĘPNIAK 

Jestem kobietą 

Wodą, ogniem, burzą, perłą na dnie 

Wolna jak rzeka 

Nigdy, nigdy nie poddam się! 

Jakże prawdziwe, mądre i ponadczasowe są słowa Jacka Cygana – jednego z najlepszych tekściarzy 

polskich. Ważne i budujące szczególnie teraz, gdy kobiety walczą o swoje prawa, gdy 

stały się jedyną poważną szansą na uratowanie świata u progu katastrofy humanitarnej. 

W kobiecie jest siła i mądrość – to słowa słynnej malarki polskiej Joanny Sarapaty, której domeną 

artystycznej twórczości jest akt żeński. Kobiety na obrazach artystki są nie tylko delikatne, eteryczne, 

kruche, lecz także mocne, pewne siebie i ekspresyjne. To matki, żony i kochanki pełne 

prastarych instynktów. To wojowniczki, którym Matka Natura przydziela najważniejsze role. Pozornie 

statyczne i zastygłe w prostych pozach, zdradzają jednak swoje cechy charakteru poprzez 

ułożenie ciała, głowy czy gest, bowiem charakter człowieka tkwi w jego ruchu, a Joanna Sarapata 

w mistrzowski sposób potrafi te cechy wychwycić i przelać na płótno, używając oszczędnych 

środków przekazu artystycznego. 

Kolejną malarką, której sztuka krąży wokół aktu kobiecego, jest Malina Wieczorek. Jej zdaniem 

kobiety stają się w pełni sobą wtedy, gdy nikt na nie nie patrzy, gdy należą do samych siebie. 

Poprzez swoje wyjątkowe, abstrakcyjne prace, w których niejako z ukrycia podgląda swoje modelki 

(wojeryzm), artystka podejmuje trudne tematy, świadomie komunikuje kobiece wartości 

i stawia pytania o istotę kobiecości. 

Kobiety na obrazach Krzysztofa Konopki są pełne dzikiej ekspresji – nakreślone zdecydowanymi 

pociągnięciami pędzla, rozedrgane kolorem i drapaną fakturą, przedstawione przez artystę 

w dzikich, energetycznych pląsach. To istoty wyzwolone, pełne nieposkromionych namiętności. 

Brak tu ciasnych reguł – największą pożywką dla wyobraźni jest bowiem brak ograniczeń. 

Co łączy te trzy tak różne rodzaje malarstwa aktów żeńskich? Otóż mamy tu wspólny mianownik 

w postaci siły, energii i mądrości kobiety, a także wielkiej tajemnicy Natury, z którą byt każdej 

kobiety jest nierozerwalnie związany od chwili narodzin do śmierci. „Słaba płeć” to niewątpliwie 

określenie minionej epoki. A jeśli mowa o minionej epoce, to zachęcam Państwa do przeczytania 

relacji Beaty Anny Symołon z wystawy Vermeera w Rijksmuseum. A skoro Vermeer – to 

też głównie kobiety (dystyngowane, skąpane w świetle), m.in.: Dziewczyna z perłą, Mleczarka, 

Kobieta przy wirginale, Kobieta w błękitnej sukni, Koronczarka. 

Dziwki. Zdziry. Szmaty. Opowieści o slut-shamingu – tu mamy do czynienia z zupełnie innym 

spojrzeniem na trudne tematy związane z kobiecością, ich seksualnością i miejscem we współczesnym 

świecie. Więcej na ten temat w recenzji Roberta Knapika na stronie 82. 

Gościem specjalnym tego numeru jest aktor, reżyser, producent filmowy, wykładowca i ambasador 

kultury Polski Marek Probosz. Zapraszam do wywiadu (na stronie 74), w którym artysta opowiada 

m.in. o emigracji, przekraczaniu granic w sztuce aktorskiej, o trudnej drodze artystycznej 

w Hollywood i o tym, jak się gra geniuszy (Polańskiego, Norwida, Pileckiego). 

Poza tym polecam: artykuł prof. Izoldy Kiec o Toli Korian, wywiad Agnieszki Jarzębowskiej z plakacistą 

Marcinem Grabią, felietony (Juliusza Wątroby i Bo Jaroszka), artykuł o Gruppie Siedem 

(tym razem o malarstwie Jana Norberta Dubrowina), wiersze polecane (Łucji Dudzińskiej). 

Bardzo serdecznie zapraszam do lektury. 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

4 


Joanna Sarapata 


5

Joanna 

SARAPATA 

6 


RAZ 

DWA 

TRZY 

Porozmawiajmy o początkach: jak to się stało, że studiowała 

Pani sztuki piękne w Paryżu? 

W 1982 roku nie dostałam się do Łodzi na tamtejsze ASP 

z powodu braku punktów. Dawniej istniało coś takiego jak 

punkty za pochodzenie. W pierwszej kolejności dostawali je 

wtedy studenci pochodzenia robotniczego lub chłopskiego 

– takie komunistyczne czasy i zasady… Dziwne, ale tak było. 

Zabrakło mi trzech punktów. Tata chciał mi jakoś pomóc, 

ale mama wpadła na pomysł, żebym spróbowała swoich 

sił w Paryżu. Gdzieś kiedyś usłyszała wywiad ze studentem, 

który studiował we Francji, a wyjechał tam przed stanem 

wojennym. A że dla mojej mamy nie było rzeczy niemożliwych, 

to udałyśmy się do ambasady francuskiej i wszystko 

stało się jasne – poradzono mi wysłać obrazy do paryskiej 

Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych, a jak przyjmą 

teczkę – starać się o paszport, wizę i lecieć na egzaminy. 

W 1984 roku dostałam się do École nationale supérieure 

des beaux-arts w Paryżu. 

Ile lat mieszkała Pani w Paryżu? 

W sumie piętnaście lat we Francji (w Paryżu i w Saint- 

-Tropez) i dziesięć lat w Barcelonie. 

A co Panią wywiało do Barcelony? 

Dwa lata, które spędziłam w Warszawie po kilkuletnim 

pobycie we Francji, były nie do wytrzymania. Różnica pomiędzy 

tymi dwoma światami była tak kolosalna, że bardzo 

trudno było mi się przestawić i przyzwyczaić. Miałam wrażenie, 

że żyję na prowincji. Źle się wtedy czułam w Polsce. 

Zapewne tamto, jak i obecne życie oraz artystyczne doświadczenia 

zbierane w różnych światach nie pozostały 


7

W kobiecie 

jest siła i mądrość 

8 


ez wpływu na Pani twórczość. Kto 

Panią ukształtował jako artystkę? 

Egon Schiele to pierwszy artysta, 

który poruszył coś we mnie nieodwracalnie. 

Jego kreska, wrażliwość 

i delikatność, a jednocześnie jakaś 

siła, wprowadziła mnie w zachwyt. 

Później był Piero della Francesca 

i Modigliani ze swoim wdziękiem i duszą. 

Przy Vermeerze poczułam światło, 

ale też błękity i szarości. To byli 

artyści, którzy kształtowali mnie od 

środka, którzy wywarli wpływ na moją 

duszę i rozwijali moją wrażliwość. 

NAMALOWAĆ RUCH JEDNĄ KRESKĄ 

Pani malarstwo charakteryzuje prostota 

ekspresji. Używa Pani dość 

oszczędnych środków – kilka kresek, 

trochę koloru i plama złota – 

tylko tyle, by dokopać się do duszy 

modelki, ukazać jej charakter i temperament. 

To niewątpliwie wyższa 

szkoła jazdy. Talent talentem, ale 

oczywiście mamy tu do czynienia 

z solidnym warsztatem. Proszę opowiedzieć, 

jak Pani dochodziła do takiej 

wirtuozerii. 

Maluję od czterdziestu lat i rysunek 

jest u mnie podstawą. Zawsze chciałam 

najpierw rysować. Studiowałam 

rysunek i szkic. Ale to pan Marek Muszyński, 

nasz profesor (w Domu Kultury 

na Łazienkowskiej, gdzie przygotowywano 

młodych artystów do ASP), 

widząc, że fascynuje mnie rysunek 

i kreska, zasugerował, że powinnam 

malować tancerzy. W naszej szkole, 

piętro niżej była szkoła tańca. Chodziłam 

tam malować ludzi w tańcu, 

używając tylko kilku kresek. Po roku 

intensywnej pracy moja kreska była, 

jak określił profesor, bardzo dobra. 

Kolor dołączył już w Paryżu. Będąc 

tam, chodziłam dwa razy w tygodniu 

do Luwru – tam mieliśmy zajęcia z kopiowania 

obrazów. Później pojawił się 

zachwyt impresjonistami w Musée 

d’Orsay i błękitami van Gogha. 

RAZ, DWA, TRZY… 

Jak długo pracuje Pani nad jednym 

obrazem? 

Może być, że od dwóch do kilku dni. 

Wszystko zależy od weny. Jak jest, to 

maluję cały dzień. I następny. Jak odchodzi 

– to kilka dni. 

Spotykamy się ze skrajnymi opiniami 

dotyczącymi weny. Jedni uważają, 

że to wymówka dla leniwych, 

że artysta do tworzenia potrzebuje 

tylko dyscypliny, a inni (w tym Pani) 

uważają, że bez weny, impulsu, bez 

tej szczególnej energii, która otwiera 

twórcy „różne jaźnie”, nie da się robić 

dobrej sztuki. Co u Pani otwiera 

te jaźnie? 

To, co mówią ludzie, nie powinno nas 

w ogóle interesować. Sami wiemy, 

czy jesteśmy leniwi, czy nie. Picasso, 

kiedy wybuchła wojna, przez siedem 

miesięcy siedział w swoim domu 

w Paryżu sparaliżowany tym, co się 

dzieje. Nie można tego nazwać lenistwem, 

choć są pewnie tacy, którzy 

tak zdefiniowaliby ten stan nicnierobienia. 

Artysta często przeżywa rzeczy 

silniej od innych ludzi. Wynika to 

z jego wyobraźni, delikatności, wrażliwości. 

Wena, czyli to coś, co nas porusza, 

dotyka duszy, napędza – to jest 

to, czego potrzebujemy, aby przekroczyć 

granice bycia tu i teraz, i wejść 

w podświadomość lub nadświadomość 

i dotrzeć tam, gdzie bez weny 

się nie da, dokąd inni nie mają dostępu 

(lub go mają, tylko o tym nie 

wiedzą). Dla mnie motywacją twórczą 

jest muzyka. Wenę stanowi też 

film, który porusza moje wnętrze czy 


9

serce, no i światło, które jest ogromnie 

ważne. 

A jak jest z weną, gdy maluje Pani 

portret na zamówienie? Bo przecież 

modelka przychodzi na sesję konkretnego 

dnia, o konkretnej godzinie 

i nie ma zmiłuj – trzeba chwytać za 

pędzel… 

Jest zmiłuj, bo jeżeli nie czuję energii 

klienta czy modelki, to nie zapraszam 

ich do swojego atelier. Wierzę w moc 

energii, bo wszystko jest energią, 

a niestety nazbyt często dopuszczamy 

do siebie tę gorszą, złą. Jestem termometrem, 

jeżeli chodzi o energię, 

która wychodzi z ludzi lub miejsc. Lubię 

światło w pełnym tego słowa znaczeniu. 

Nikt (a tym bardziej ja sama) 

mnie do niczego nie przymusza. Mój 

sukces to mój czas i moja wolność. 

Nadal słucha Pani Mozarta podczas 

tworzenia? 

Tak, Mozart to codzienność, która 

wznosi. Podobno jego utwory to najwyższa 

wibracja. Na mojej playliście 

są też: Chet Baker, Debussy, Chopin 

czy John Barry, który mnie uskrzydla. 

Kiedy zaczęła Pani wierzyć w swój 

talent? 

Nie uwierzy Pani, ale nigdy nie myślę, 

że mam talent. Maluję, bo kocham to 

robić. Spełniam się zupełnie jako człowiek 

tylko wtedy, kiedy jestem sam 

na sam z moją sztalugą. To krytycy 

twierdzą, że ktoś ma talent lub go nie 

ma. Antonio Salieri mówił, że w utworach 

Mozarta jest „za dużo nut”. Krytycy 

impresjonistów uważali, że dają 

oni za dużo światła; a ostatnio Piotr 

Sarzyński – polski krytyk sztuki – napisał, 

że malowane przez polskich artystów 

akty są „za ładne i za zgrabne”. 

Salieri wolał mniej nut, Sarzyński woli 

brzydotę, i kto im zabroni? Nikt! Artysta 

maluje to, co lubi, widzi, czuje. 

Wygrywają tylko ci, którzy są wierni 

sobie, którzy nie tworzą pod publiczkę. 

To jedyna droga. 

Kilka lat temu powiedziała Pani, że 

społeczeństwo polskie nie jest nauczone 

rozumienia sztuki. Czy Pani 

zdaniem coś się w tej kwestii zmienia 

na lepsze? 

Nie widzę zmian na lepsze. W Polsce 

znawcami sztuki nie są autorytety. 

Nie one piszą o sztuce i nie one kształtują 

gusta odbiorców. Galerie lub 

10 


domy aukcyjne często prowadzone są 

przez przypadkowych ludzi, którzy nie 

mają nic wspólnego ze sztuką, a tylko 

z handlem. Aby rozumieć sztukę, trzeba 

ją poczuć, nauczyć się jej historii, 

trzeba czuć trendy i być na bieżąco 

zarówno z potrzebami odbiorców, jak 

i artystów. Trzeba bywać na wszystkich 

najlepszych wystawach na świecie 

i śledzić trendy. Ale trzeba przede 

wszystkim mieć to w żyłach i kochać 

sztukę i artystów. Jeżeli jesteś zgorzkniałym 

człowiekiem po nieudanych 

studiach artystycznych i zabierasz się 

za krytykę, to nie jesteś autorytetem, 

tylko nieudacznikiem. 

Zuzanna Łapicka na wernisażu w Pani 

galerii powiedziała: „Joanna, jesteś 

niezatapialna”, a Andrzej Pągowski 

dodał: „Ona jest jak feniks, odradza 

się z popiołów”. Sporo strat Pani 

w swoim życiu przerobiła, pierwszą 

ciążę, dwa małżeństwa, dom, mieszkanie, 

obrazy, pieniądze, rodziców. 

Co daje Pani siłę w radzeniu sobie 

z ekstremalnymi trudnościami? 

Mniejsze lub większe straty w życiu 

ponoszą wszyscy. Gdy wyciągamy 

wnioski z sytuacji, które nam się 

przydarzyły w życiu, gdy poddajemy 

je analizie i zmieniamy się pod ich 

wpływem, nabieramy pokory, to właśnie 

to dodaje nam siły. Słowa: „co cię 

nie zniszczy, to cię wzmocni” są nieprawdziwe. 

Nie zniszczy nas nic, jeżeli 

jesteśmy w stanie nabrać dystansu 

i jak powiedziałam, wyciągać wnioski, 

po czym iść dalej przez życie. Życie 

może upodlić człowieka, złamać go 

i ugiąć. Czasem nie jest łatwo, ale czy 

ktoś nam obiecał, że będzie łatwo? 

Jest jedna zasada, której się trzymam: 

być dobrym człowiekiem dla siebie 

i dla ludzi, dbać o siebie i o tych, którzy 

tego potrzebują. Pomagać sobie 

i pomagać potrzebującym. Charakter 

mi się wzmocnił, choć się do końca 

nie zmieniłam. Otaczam się tylko takimi 

ludźmi, do których mam zaufanie. 

Dla mnie najważniejsze jest pierwsze 

wrażenie. Nazywa się ono: intuicja. 

Kiedyś ignorowałam to pierwsze odczucie 

– teraz jest to ważny wskaźnik 

w kontaktach z ludźmi. 

Wróćmy do sztuki. Pani portrety 

są bardzo sensualne, ocierają się 

o erotyzm, ale taki eteryczny, niedopowiedziany, 

podany bardzo smacznie. 

Domyślam się, że nie wszyst-

kie modelki czują się komfortowo 

w roli kobiety wyzwolonej, a przecież 

Pani zadaniem jest wydobyć 

z nich prawdę, spowodować, by stały 

się w pełni sobą, aby tę energię zmaterializować 

na płótnie lub kartonie. 

Jak im Pani pomaga w pokonywaniu 

wstydu, jak je Pani otwiera? 

Najpierw jest herbata, rozmowa 

o życiu, dzieciach, mężach. W pół godziny 

kobieta zupełnie się rozluźnia 

i zapomina o samokontroli, i wtedy to 

jest ten moment, kiedy proszę, żeby 

się nie ruszała, że to jest ta pozycja. 

Po krótkim zapoznaniu się reszta już 

idzie z łatwością. Nie ma bariery – 

jest spokój. 

Dlaczego kobiety? Dlaczego portrety? 

Zawsze fascynowały mnie kobiety, 

piękno ich ciała, ich życie, siła i delikatność 

w jednej postaci, w jednym 

obrazie. Kocham pejzaże, ale upajam 

się nimi, patrząc na nie. Martwa 

natura jest wszechobecna i ciągle ją 

fotografuję. Kobieta i akty czy portrety 

to jest zatrzymanie się w miejscu, 

do którego nikt inny nie ma dostępu, 

którego nikt inny nie może odkryć, 

jeżeli kobieta się nie otworzy przed 

artystą. 

„Sarapata for Empik” – co to był za 

projekt? 

Wspominam to jako fajny projekt mający 

na celu zapoznanie społeczeństwa 

ze sztuką użytkową. Zaproponował 

to ówczesny dyrektor Empiku. 

Myślę, że to był bardzo mądry i dobry 

pomysł. Jedną z osób, które się sprzeciwiły, 

była Krystyna Janda, która 

uważała, że Empik to nie miejsce na 

przedmioty użytkowe, tylko na książki. 

Jakoś Francuzi nie mają problemu 

z tym, żeby w takich miejscach jak Empik 

czy Fnac znajdowały się i książki, 

i sztuka użytkowa, i płyty itd. No, ale 

tu niektórzy mieli z tym problem. Ludzie 

sztuki sprzeciwili się sztuce. Tylko 

w Polsce tak bywa. Pomysł był świetny 

i sprzedał się doskonale. Pierwsza 

produkcja moich rzeczy sprzedała się 

w ciągu dwóch tygodni. Wtedy zaczęliśmy 

drugą serię. A potem zmienił się 

dyrektor, zmienił się Empik i koncept 

umarł. Książki, ołówki, papeteria – 

i ponownie brak sztuki… 


11

Charakter człowieka 

jest w jego ruchu 

12 


A co to były za przedmioty? O jakim 

rodzaju sztuki użytkowej mówimy? 

Na przykład filiżanki, talerzyki (z najwyższej 

jakości porcelany kostnej), 

świece, kalendarze, itp. Na nich znajdowały 

się moje obrazy. To były produkty 

najlepszego gatunku – prawdziwa 

sztuka. Zresztą nie byłam sama, 

miałam wyśmienite towarzystwo – 

wyszła też kolekcja porcelany z pracami 

Andrzeja Pągowskiego i Rafała 

Olbińskiego – i to było fantastyczne. 

Istotnie, szkoda, że się nie udało, bo 

takie rzeczy trafiają jednak do szerszego 

odbiorcy. Nie każdy przecież 

ma dostęp do obrazów… 

Dokładnie tak. 

Wyobraźnia i przestrzeń to bardzo 

ważne elementy w pracy artystycznej. 

Dużo Pani podróżuje, w wielu 

miejscach na świecie kotwiczyła Pani 

na dłużej, co oczywiście wzbogaciło 

Panią jako człowieka i jako artystkę. 

Gdzie teraz Pani mieszka? Dokąd Panią 

nosi? 

Nosi mnie już mniej. Moja dusza uspokoiła 

się i zaspokoiła ciągłymi podróżami. 

Wiem natomiast dziś, dokąd już 

mi się nie chce jechać, dokąd warto, 

Jestem dobrym marynarzem. 

Wiem, jak zarzucić kotwicę, 

żeby móc ją potem 

szybko podnieść 

a gdzie zostać. Niech to pozostanie 

moją tajemnicą, gdzie jestem najczęściej, 

a gdzie najchętniej bywam 

na dłużej. Mam wiele tajemnic, a to 

jedna z nich. 

Aż mnie korci, żeby trochę podrążyć. 

(śmiech) Ale niech jednak tajemnice 

pozostaną tajemnicami. 

Studiowała Pani morfopsychologię, 

w której bardzo ważne są rysy 

twarzy. Pani portrety są tych rysów 

pozbawione. Dlaczego? 

Chyba właśnie dlatego, że ucząc się 

morfopsychologii i ruchu, dowiedziałam 

się, że charakter człowieka 

jest w jego ruchu, a niekoniecznie 

na twarzy. Wolność zachowania 

spowodowała, że w naszych ruchach, 

w tym, w jaki sposób siedzimy, 

stoimy, chodzimy czy układamy 

ręce, pokazujemy jak na dłoni nasze 

charaktery, zachowanie i myśli. Ciekawa 

nauka – polecam wszystkim. 

Przydaje się w życiu na co dzień. Od 

razu wiesz, czy siedzący naprzeciw 

kolega cię słucha, czy go nudzisz, czy 

tylko myśli o tym, żeby uciec ze spotkania. 

A twarz? Staliśmy się dobrymi 

aktorami i dosyć dobrze nauczyliśmy 

się poskramiać nasze emocje. Mamy 

wszędzie lustra i szyby, w których się 

non stop przeglądamy i kontrolujemy 

naszą mimikę. 

Był też epizod z grafologią… 

O, tak – fajny epizod. Niestety dziś 

już mało kto pisze ręcznie, prawie 

wszyscy używają komputera. Z podpisu 

można jednak wiele wnioskować 

o charakterze człowieka piszącego. 

Choć teraz są także specjaliści, którzy 

są w stanie dużo o nas powiedzieć po 

sposobie formułowania zdań w komputerze. 

No, ale to już inny temat. 

Ktoś kiedyś w mediach społecznościowych 

skomentował jeden z Pani 

obrazów: „Piękne są Pani błękity” – 

ja się z tym zgadzam w całej rozciągłości 

(a nawet błękitności). Jaki jest 

Pani ulubiony kolor? 

Ubieram się w czernie i beże. Kocham 

brąz czekoladowy i szarości (te ciepłe). 

Po 40 latach malowania i obserwacji 

ludzi jestem pewna tego, że 

wybieramy inne kolory do dekoracji 

naszych wnętrz, a w zupełnie inne 

kolory się ubieramy. Nasza podświadomość 

kieruje doskonale naszymi 

wyborami. Podpowiada, co nam 

może dodać siły, seksapilu czy odwagi 

w ubiorze. 

Nie spotkałam się nigdy z sytuacją, 

żeby ktoś wybrał obraz (z którym 

chce obcować na co dzień) kolorystycznie 

pasujący do stylu, w jakim 

się ubiera. Ciekawe doświadczenie. 

„Tworzymy taką kolorystykę, jakimi 

chcielibyśmy być ludźmi, a zakładamy 

kolory, w których dobrze się czujemy” 

– to Pani słowa. Ja w ubiorze 

i wnętrzach otaczam się głównie 

13 


łękitami (czasem zupełnie bezwiednie). 

Proszę o diagnozę. (śmiech) 

Błękit to zimny kolor, często ludzi z dystansem, 

tzw. mało ciepłych. Mój dom 

ma wnętrze arabskie – dywany na dywanach, 

lustra z Maroka, lampy i kolory 

z Baśni tysiąca i jednej nocy. W takim 

otoczeniu odpoczywam najlepiej. 

Ludzie zamknięci, minimaliści często 

mieszkają w apartamentach pozbawionych 

koloru i książek. Einstein powiedział 

„Jeżeli zabałaganione biurko 

świadczy o naszym umyśle, to co oznacza 

puste biurko?”. I tu jest odpowiedź. 

Powiedz mi, co jesz, a powiem ci, czy 

jesteś zdrowy – pokaż mi, jak mieszkasz, 

a powiem, co ci w duszy gra. 

Do minimalizmu mi bardzo daleko, 

książek u mnie dużo, więc chyba nie 

jest ze mną aż tak źle. Ale czuję, że to 

temat na dłuższą rozmowę… 

14 


Usłyszałam ostatnio, że artysta musi 

mieć charyzmę i duży pierwiastek bezczelności. 

Czy jest Pani przebojowa? 

Ludzie tylko mówią, żeby mówić... Nie, 

nie jestem przebojowa. Wyznaję zasadę 

„powoli, ale pewnie”, jak mówią Francuzi. 

I to „powoli” jest najlepszą drogą, 

by dotrzeć tam, dokąd chcesz. Ja zawsze 

byłam niecierpliwa. Życie mnie zmieniło, 

a ja go posłuchałam. 

Jest Pani optymistką? 

Tak, jestem, bo w życiu wszystko jest 

możliwe. 

Dużo w internecie informacji o tym, 

że pisze Pani książkę biograficzną, która 

miała się ukazać w kwietniu 2022 

roku. Czy udało się ją wydać? 

Jeszcze nie, gdyż pandemia wszystko 

opóźniła. Ale powinna ukazać się 

w drugiej połowie roku. 

Jeśli Joanna Sarapata nie malowałaby 

obrazów, to czym by się zajmowała? 

Zajmowałabym się modą, którą 

uwielbiam. 

Na koniec pytanie, które zadaję każdemu 

artyście: Czym jest dla Pani sztuka? 

Zgadzam się z tym co mówił Picasso: 

„Sztuka zmywa z duszy kurz codzienności”. 

Dla mnie sztuka to przetrwanie 

w tu i teraz. 

W którymś z wywiadów przytoczyła 

Pani sentencję kabalistów: „Ci, którzy 

mają się spotkać w jakiejkolwiek 

sprawie, są połączeni srebrną nitką”. 

Ja tę naszą srebrną nitkę dorzucam 

do moich skarbów. 

Srebrna nitka już między nami... [RC] 

ROZMAWIAŁ A

Zdjęcie: Piotr Stokłosa 

JOANNA SARAPATA 

Polska malarka urodzona w 1962 roku w Warszawie. 

W latach 1984-1987 studiowała w L'École nationale superieur 

de beaux-arts w Paryżu, gdzie jedenaście jej obrazów 

zostało przyjętych do szkolnego archiwum. W czasie studiów 

zrealizowała kilka wystaw zbiorowych ze studentami ASP. 

W 1986 roku zdobyła główną nagrodę w konkursie studenckim 

dla Opery Paryskiej. Po ukończeniu studiów przeniosła się do 

Saint-Tropez, gdzie wystawiała i tworzyła przez kolejnych dziesięć 

lat. Przez cztery lata pracowała w firmie Cartier, gdzie zaproponowano 

jej wystawę w Fundacji Cartiera – tam wystawiono 

cztery jej obrazy. Podczas pracy dla Cartiera poznała swoich 

przyszłych klientów – Eltona Johna i jego agenta – Johna Reida. 

W 1994 roku Telewizja Polska zrealizowała film dokumentalnobiograficzny 

Joanna Sarapata o jej twórczości w reżyserii Hanny 

Kramarczuk. W 1995 roku wystawiała swoje obrazy w hotelu Carré 

d'Or na Polach Elizejskich, a jeden z jej obrazów został zakupiony 

przez Michaela Jacksona. Miała swoją pierwszą własną wystawę 

w Gustavii na Saint-Barthélemy. W 2001 roku przeprowadziła 

się do Barcelony, gdzie mieszkała i pracowała przez kolejnych 

dziewięć lat. Obecnie tworzy i mieszka między Polską a Hiszpanią. 

Miłośnikami i klientami jej prac są José Carreras, Roger Daltrey 

(The Who), Elton John, John Reid, Rémy Grumbach, Rossy 

de Palma, Gosia Bela i Gene Gutowski. Oprócz malarstwa w jej 

dorobku znajdują się także realizacje z zakresu grafiki, sztuki plakatu 

i scenografii. 

Od lat domeną twórczości Joanny Sarapaty pozostaje akt kobiecy, 

a uznanie zyskała dzięki odkrywczemu podejściu do 

sztuki wyrażania kobiecych emocji i pragnień. Artystce udało 

się uchwycić zagadkę i tajemnice kobiecej natury. Prace Joanny 

Sarapaty powstają zazwyczaj na kartonie. Maluje temperą, gwaszem, 

akwarelą, tuszem, pędzlem lub piórkiem, co sprawia, że 

jej obrazy są lekkie i ulotne. 


15

ILUSTRACJA: LOUI JOVER 

16 


ZA KAŻDYM 

Marek Porąbka 

Za każdą rzeźbą 

Za każdym obrazem 

Za każdym wierszem 

Za każdym innym 

Jest dotknięcie 

Palcem o palec 

POWOLI 

Liście w wiatru 

piruetach 

Małe zielone i żółte 

tornada 

Mieszają jesień z latem 

Już czas 

Pijemy gorącą herbatę 

Powoli 

Bo od pośpiechu 

nie przybywa 

wolnego czasu 

TSUNAMI 

Kolejne interwały 

normalności 

Nie zmieniają niczego 

Raczej są gwarantem 

że przyjdą następne to 

fale tego samego morza 

Kiedyś uspokajały 

Dzisiaj wzmagają napięcie 

że przyjdą na pewno 

Jak tsunami 

Ważne w co uderzy 


17

18 


MARCIN GRABIA 


19

20 


Marcin Grabia 

artysta naszych czasów 

Marcinie, realizujesz się w różnych 

dziedzinach sztuki: malarstwo olejne, 

rysunek, fotografia, plakat. Która 

z form daje Ci najwięcej satysfakcji? 

Przyznam, że nie mam dokładnie 

określonej dziedziny spośród wymienionych 

przez ciebie, które dają mi 

największą satysfakcję. Sądzę, że do 

twórczej pracy motywują mnie określone 

sytuacje, wydarzenia czy po 

prostu wewnętrzna potrzeba, by tworzyć. 

Na przykład w czasie lockdownu 

powstało ponad dwieście pięćdziesiąt 

rysunków, które na obecną chwilę 

całkowicie wręcz zarzuciłem, a skupiłem 

się na projektowaniu plakatów. 

Żywo reagujesz na otaczający świat, 

na to, co się dzieje tuż obok i poza 

granicami naszego kraju. Co Cię porusza, 

denerwuje? 

Domyślam się, że pytasz o najgorsze, 

co mogło się przytrafić w XXI wieku, 

czyli wojnę za naszą wschodnią granicą. 

Oczywiście cały czas na świecie 

istnieją punkty zapalne, zamknięty 

świat nieprzewidywalnej Korei Północnej, 

Syria, Afganistan czy ostatnie 

wydarzenia dotykające kobiet 

w Iranie. Ale chyba najmocniej odczuwalny 

jest konflikt wywołany przez 

Rosję na Ukrainie. Zdając sobie sprawę, 

że jego rozwiązanie nie jest tak 

proste, jak mogłoby się wydawać, 

staram się z grupą wielu grafików 

z całego świata „interweniować” 

na swój sposób. Tworzymy plakaty, 

które wystawiane są praktycznie 

wszędzie na Ziemi po to, żeby 

jak największa ilość ludzi zobaczyła 

i usłyszała, co dzieje się na Ukrainie, 

i jaki sprzeciw budzi ten koszmar 

chociażby wśród nas – artystów. 

Plakaty eksponowane były m.in. 

w Estonii, Hiszpanii, Rumunii, Japonii, 

Peru, Tajlandii czy wielokrotnie 

w ramach projektu Stand With 

Ukraine w kilku miastach USA. 

21 


Młode 

pokolenie 

jest 

szczególnie 

wyczulone 

na 

obraz, 

przekaz 

graficzny 

22 



23

Myślę, że jako artyści staramy się być trochę takimi 

„ambasadorami pokoju”. Młode pokolenie ludzi 

jest chyba szczególnie wyczulone na obraz, przekaz 

graficzny. A przecież właśnie oni za moment wezmą 

w swoje ręce to, co im zostawimy. I niekoniecznie ten 

świat ma wyglądać jak Bucza, Irpień czy Azowstal. 

Spotkałeś wielu interesujących ludzi. Który człowiek 

zaznaczył się najbardziej w Twojej pamięci? 

To bardzo trudne pytanie, bo każda osoba, którą 

na swojej drodze spotykamy w jakimś momencie 

naszego życia, jest na swój sposób zapewne interesująca. 

Myślę, że trudno jest wymienić jednego, 

konkretnego człowieka. Wiesz, sztuka i kultura 

pozwoliła mi spotkać na przestrzeni ostatniej 

dekady znakomite postaci ze świata muzyki, filmu 

i sztuki. 

Jest naprawdę wielu ludzi, z którymi zbudowaliśmy 

dobre relacje, oparte przede wszystkim na wzajemnym 

zaufaniu, a dziś „spotykamy się” za pośrednictwem 

swoich prac na całym świecie podczas wystaw. 

Mam tu na myśli na przykład moich profesorów 

z czasów studenckich. 

24 


Pokazywałeś swoje prace w różnych 

miejscach w Polsce i na świecie. 

Opowiedz o doświadczeniach z tym 

związanych. 

Faktycznie ostatnie dwa lata zaskoczyły 

mnie bardzo mocno, ale poprzedzone 

były intensywną pracą, 

projektowaniem i mierzeniem się 

z najlepszymi z całego świata. Wiele 

wystaw otworzyło artystyczne drzwi 

do udziału w kolejnych projektach. 

Ponadto zaproponowane mi członkostwo 

w CEIDA (China Europe International 

Design and Culture Association) 

przyjąłem z ogromną satysfakcją. To 

stwarza wiele okazji, by dalej rozwijać 

swoje umiejętności, nawiązywać 

nowe kontakty i przede wszystkim 

dzielić się z innymi jak najlepszymi 

projektami, choć do mistrzostwa jest 

jeszcze przede mną długa droga. 

Rok 2022 był dla Ciebie szczególny. 

Masz na swoim koncie parę sukcesów. 

Pochwal się nimi. 

Każdy sukces 

motywuje mnie 

do podejmowania kolejnych 

twórczych decyzji 

Sądzę, że każdy udział w wystawie, 

do której spośród np. piętnastu tysięcy 

prac z całego świata wybranych 

jest sto pięćdziesiąt projektów, jest 

sukcesem. Niekoniecznie musi on być 

identyfikowany z nagrodą, gratyfikacją 

etc. Każdy sukces motywuje mnie 

do podejmowania kolejnych twórczych 

decyzji. Faktycznie rok 2022 

był szczególny, bo zamknął się ponad 

dwudziestoma wystawami na 

całym świecie, a tylko styczeń 2023 

przyniósł już pięć kolejnych ekspozycji 

moich plakatów. 

Masz cięte pióro. Czasem zamieszczasz 

w sieci swoje felietony – 

świadectwo naszych czasów. Czy 

myślisz o zebraniu ich w całość 

i publikacji? 

Zdarza mi się skomentować to, co 

dzieje się wokół nas, choć coraz rzadziej 

to robię. Wystarczająco mocno 

jesteśmy codziennie zasypywani 

„informacyjnymi hasłami”, z których 

czasem nic szczególnego nie wynika 

w treści. Myślę, że zebranie moich 

felietonów, jak je ładnie nazwałaś, 

nie ma sensu. Niech te komentarze 

pojawiają się na bieżąco. 

Grzebanie w przeszłości zostawmy 

archeologom, może kiedyś takim 

cyfrowym? 

Jakich rad udzieliłbyś młodym ludziom, 

których spotykasz na co 

dzień? 

Uczymy się najlepiej na własnych 

błędach, puszczając szybko w niepamięć 

usłyszane od innych rady 

– trafne bądź nie. Myślę, że 

życie i nieobliczalny świat szybko 

weryfikują wybory, jakich dokonujemy 

my wszyscy. [AJ] 

ROZMAWIAŁ A 

m a r c i n g r a b i a 

Absolwent Akademii Sztuk Pięknych im. Wł. Strzemińskiego 

w Łodzi. Uzyskał dyplom na Wydziale Grafiki i Malarstwa. Członek 

CEIDA (China Europe International Design Association) z siedzibą 

w Belgii. Zajmuje się plakatem, fotografią i czasem rysunkiem. 

Współpracuje z ogólnopolskimi wydawnictwami, instytucjami kultury 

i sztuki w zakresie fotografii i reklamy. Prowadzi zajęcia z zakresu 

projektowania graficznego. Współpracuje z kilkoma polskimi 

i zagranicznymi muzykami w zakresie fotografii koncertowej. Jego 

fotografie znalazły się m.in. na płycie KOMBII „Symfonicznie” oraz 

albumach Kuby Płucisza czy zespołu Batalion d’Amour. 

Laureat kilkunastu ogólnopolskich i międzynarodowych nagród 

oraz wyróżnień z zakresu fotografii i grafiki. Odznaczony m.in.: 

Srebrnym Medalem Laude Probus, wręczanym przez Prezydenta 

Miasta Płocka, Honorową Odznaką „Zasłużony dla Kultury Polskiej” 

oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej. 

foto: Iwona Bolek 

Brał udział w blisko stu ogólnopolskich i międzynarodowych wystawach 

fotografii, rysunku i grafiki, m.in. w Niemczech, Chorwacji, 

Belgii, Hiszpanii, Estonii, Kosowie, Albanii, na Ukrainie, w Peru, Japonii, 

Chinach, Korei Południowej, Malezji, USA i Kanadzie. 

Jego prace znajdują się w prywatnych zbiorach w Polsce, Niemczech, 

Szwajcarii, USA oraz Egipcie. 


25

KRZYSZTOF KONOPKA 

26 


O R A P I Z M 


27

Orapizm 

styl w malarstwie charakteryzujący 

się ekspresją przekazu, 

wyrazistością kreski 

i energetyzującym kolorytem. 

ORA PISMO (teraz pismo) 

szkic, rysunek, rytuał – 

nowa forma, która analizując 

i rozwijając ekspresjonizm 

abstrakcyjny, fowizm i malarstwo 

informalne – jak piszą 

krytycy – daje podstawy do 

nowego stylu interpretacji 

plastycznej. Egzekucja malarska 

jest natychmiastowa 

i przedstawia moment dzikiego 

wyzwolenia artysty. 

(Margherita Blonska-Ciardi) 

28 


tu orapizm („teraz śledzić”) wydaje 

się być na miejscu. 

Oglądanie tych dwoje podczas ich 

drugiego spotkania, we wrześniu 

2022 roku, w świetle weneckiego 

słońca przy moście Rialto w Scuola 

Grande di San Teodoro, to była uczta 

duchowa: niezwykłe doznanie i czysta 

przyjemność. Zderzenie oczywistości 

z nieoczywistością, kontrast 

kunsztownych draperii z charakterystycznym 

dla orapizmu drapaniem, 

gdzie egzekucja malarska jest 

natychmiastowa i przedstawia moment 

dzikiego wyzwolenia artysty. 

W tyle wspaniała muzyka klasyczna 

Mozarta, Vivaldiego i znów dialog 

dwóch odległych światów: Łempicka 

w swoim Bugatti (autoportret 

Tamara in the Green Bugatti) i orapizm 

Konopki w Motylu, Weneckich 

podróżach i w Tancerkach – 

ulotnych zjawach całkowicie pochłoniętych 

swoim pląsem. I Wenecja, 

pełna kontrastów i trendów. Plaża 

na Lido, Festiwal Filmów w Wenecji, 

spritz, espresso i tiramisu na tarasie 

hotelu Excelsior – dobry czas dla 

sztuki tu i teraz. 

Dni minęły i znów wielka Polka obok 

orapisty Konopki, tym razem w gościnnych 

progach Ambasady Polskiej 

oraz Instytutu Polskiego w Rzymie, 

w nowoczesnej przestrzeni galerii 

Micro Arti Visive przy Viale Mazzini. 

Adam i Ewa Łempickiej (obraz, który 

zdaje się wciąż szokować niepowściągniętą 

nagością) i Para Konopki. 

Kobiety Łempickiej i Zamyślenie, 

Kobieta namiętna, Kobieta wszechświat 

wystawiane przez orapistę. 

Autor poszukuje i śledzi, nie dopowiada 

– pozostawia odbiorcy szerokie 

pole do interpretacji. Zwieńczeniem 

wystawy dla Krzysztofa Konopki 

jest główna nagroda w Rzymie 

w konkursie „Tamara Art Award” 

Studia Artemisia. 

Rzym, Galeria Micro. Consigliore Ambasciata Polacca Roma Anna Kurdziel, 

Krzysztof Konopka, dyrektor Instytutu Polskiego w Rzymie Anna Siennicka. 

To już trzecie spotkanie słynnej polskiej 

malarki art déco Tamary Łempickiej 

z orapistą Krzysztofem Konopką na styku 

dwóch światów: podświadomości i świadomości, 

końca znanego liniowego czasu 

i nieograniczonych możliwości. Na pierwszym 

– w 2021 roku – Biennale we Florencji 

można było podziwiać odważne portrety 

okresu rewolucji przemysłowej malowane 

wprawną ręką mistrzyni, które zachwycają 

do dziś, i kontrastujący z obrazami Łempickiej 

tryptyk Konopki Pręgierz, Czakry, Homo 

Novo. Mimo iż powstały w odległych odstępach 

czasowych, tworzą jednie. Wnuczka 

i prawnuczka Łempickiej obecne na Biennale 

zmaterializowały zarówno ciągłość linii 

czasu, jak i przemijanie stylów i epok – bo 

w świecie materii wszystko mija i ulega ciągłej 

transformacji. Świadoma kobieta wyzwolona 

w zaprogramowanym świecie 

zawsze znajdzie się na pręgierzu. Podziwiana, 

ale nieakceptowana, musi ulec. 

Kobieta-człowiek. Czakralna, energetyczna, 

szczęśliwa, acz osamotniona. Homo 

Novo, powstały na kilka miesięcy przed 

globalną paniką i zarazą, to jedyny obraz 

Konopki, na którym twarz postaci jest 

przecięta szpachlą. Nie jest to już ani kobieta, 

ani mężczyzna – jest to bezpłciowe 

połączenie totalnie innej, nowej energii. 

Nie wiemy czy dobrej, czy złej, choć tu 

nie powinno być dobra i zła, tylko jednia 

(TAO). Ego duchowe tu już nie gości. Patrząc 

na kontrast z Łempicką, jej elegancją, 

obrazy Konopki są obserwacją przemian 

i ruchu, są niespokojne i niejednoznaczne – 

W rozmowie z Dritą Kessler Kennedy, 

partnerką Kizetty de Lempickiej (córki 

artystki) posiadającej wyłączność 

na serigrafie Łempickiej, Konopka 

podkreśla, że orapizm jest sztuką 

obserwacji swojego stanu i wykorzystywania 

nieograniczonego pola 

możliwości do przekazania aktualnego 

obrazu swojego wnętrza – co, 

wbrew pozorom, nie jest zarezerwowane 

wyłącznie dla artystów. Czasy 

w jakich żyjemy, blokują jednak ten 

szczególny dostęp do świadomości, 

a szkoda. 

Czy dojdzie do kolejnych spotkań 

tego niezwykłego artystycznego 

duetu? Miejmy nadzieję, że tak. Na 

pewno będziemy śledzić poczynania 

Krzysztofa Konopki i jego wciąż świeżego 

na rynku sztuki orapizmu. [KK] 


29

Ilustracja: Renata Cygan 

30 



31

Człowiek 

z 

Pompejów 

Renata Szpunar, esej o utracie 

Kατάβασις (zstąpienie w głąb) 

Ostatnim rozpaczliwym gestem życia zakrył dłońmi 

twarz. I tak pozostał. Chciał osłonić oczy, usta 

i nos przed wdzierającym się wszędzie pyłem 

o temperaturze trzystu stopni Celsjusza. Jego ciało błyskawicznie 

zniknęło. W żarze opadających wszędzie popiołów 

ludzie i zwierzęta spalali się w ułamku sekundy. Znikali. 

Została po nim pusta komora w zastygłym tufie, precyzyjnie 

oddająca kształt jego ciała. I formę tego ostatniego ruchu 

mającego ochronić twarz. Okazał się jednak zbyt kruchy, 

aby zatrzymać w nim życie. Uleciało w krótkiej chwili, 

kiedy na miasto Pompeje spadały rozżarzone popioły. 

I zachował się taki na zawsze. Przykucnięty w jednej z ciasnych 

piwnic. Zatrzymany w zwyczajnej codzienności. Jakby 

tylko na chwilę przysiadł, by odpocząć od trudu znojnego 

dnia. A teraz rzeźba jego ciała, dwa tysiące lat później 

i dwa tysiące kilometrów od Pompejów – stoi tu, przede 

mną, w ciemnym kącie podziemia krakowskiego muzeum 

jak milczące świadectwo strasznej apokalipsy. 

On nie wiedział, jak niebezpiecznie żył. Źle wybrał swoje 

miejsce na ziemi. Ta piękna, wzniosła góra nad miastem 

pokryta zielonym lasem – któż mógł przypuszczać, że 

kryje w swoim wnętrzu zagładę jego świata. Wtedy nikt 

nie mógł przewidzieć, że pewnego dnia szczyt łagodnego 

Wezuwiusza rozerwie żywioł ognia i zmieni na zawsze 

w rozwarty krater. 

A wszystko zaczęło się od łagodnego drżenia. Potem zatrzęsła 

się ziemia. Zakołysały się domy. Z dachów posypały 

się dachówki. Rozszczekały się psy. Ptaki z krzykiem leciały 

w każdym możliwym kierunku, byle dalej od wulkanu. 

A ten groźnie mruczał. 

I nagle z wielką siłą wystrzeliły wysoko w niebo słupy popiołów 

i lapilli. Chmura pyłu rozprzestrzeniała się od krateru 

we wszystkie strony szybko jak huragan. Ciemność 

spowiła jasny dzień. W harmiderze zniszczenia słychać 

było szczekanie psów, rżenie koni, krzyk ludzi biegnących 

bezładnie nie wiadomo dokąd. Może do bram miasta. 

W kierunku morza i otwartej przestrzeni. 

Siedemnastoletni Pliniusz Młodszy stał na wzgórzu w pobliskim 

Misenum. Przyglądał się temu końcowi świata. Nie 

uciekł jak inni. Patrzył uważnie. Dwadzieścia lat później 

napisał do swojego przyjaciela Tacyta: 

Zanim się obejrzeliśmy, ogarnęła nas ciemność, nie taka, 

jak pozbawiona blasku księżyca lub pochmurna noc, lecz 

taka, jak w zamkniętym pomieszczeniu, kiedy zgaszą lampę. 

Wtedy rozległ się lament kobiet, płacz dzieci, okrzyki 

mężczyzn: jedni nawoływali swych rodziców, drudzy dzieci, 

inni zaś małżonków, lub powoli rozpoznawali ich głosy; 

niektórzy opłakiwali swoje nieszczęście, drudzy swych 

najbliższych; byli i tacy, którzy ze strachu przed śmiercią 

błagali o śmierć, wielu wyciągało ramiona do bogów niebieskich, 

inni wykrzykiwali, że nie ma już bogów i spadła 

na świat ostatnia, wiecznie trwająca noc. Nie brak było 

i takich, którzy zmyślonymi i fałszywymi pogłoskami jeszcze 

zwiększyli rzeczywiste niebezpieczeństwo. (…) Nieco 

się rozjaśniło, lecz my nie myśleliśmy, że to świt lecz, że to 

tylko zbliża się do nas ogień. Ogień natomiast zatrzymał 

się w sporej odległości, lecz znów spadła na nas ciemność, 

znów spadł gęsty deszcz popiołu, coraz gęstszy. Wielokrotnie 

też stawaliśmy, aby strząsać go z siebie; inaczej jego 

ciężar przykryłby nas lub wręcz nas zmiażdżył. Mogę się 

pochwalić, że w tym wielkim niebezpieczeństwie nie padło 

ani jedno westchnienie, ani słowo świadczące o tchórzostwie, 

najwyżej to było nędzne w mym losie śmiertelnika, 

ale jednak bardzo pocieszające, że zginę ze wszystkimi 

i wszyscy zginą ze mną. 

Obok statycznej rzeźby ciała kucającego mężczyzny leży 

przewrócony na grzbiet, napięty w przedśmiertnej konwulsji 

pies. Wygięty w łuk tors, łapy zadarte w górę, 

32 


a z otwartego pyska szczerzą się zęby i wysuwa język. Obroża 

i łańcuch zatrzymały go na wieczność na progu jego 

domu. Bronił się. Szarpał. I próbował wyrwać się śmierci 

z jej szponów. Nie był jak ludzie, którzy odchodzili bezszelestnie, 

upadając pod ciężarem popiołów jak ścięte kwiaty. 

Ale słuchaj wiewu przeciągłego, wieści nieprzerwanej, 

która się z ciszy wyłania. To od młodych zmarłych teraz biegnie 

ku tobie szum. 

Wysoki mężczyzna leży na boku tak miękko, jakby spał. 

Głowę wsparł na ramieniu. Jego oczy są zamknięte i twarz 

ma spokojną. Światło kładzie się złotą poświatą na jego 

głowie i ramionach. Otula woalem. Rozmywa kontur 

szczupłej sylwetki. Zdumiewa mnie – kto tak łagodnie 

i obojętnie przyjmuje własną śmierć? 

Obok młoda kobieta. Spodziewała się dziecka. Jakby chcąc 

uratować je dla przyszłości, położyła się na brzuchu i zasłoniła 

sobą. Zginęli w tym samym czasie. 

W innym miejscu leżą kobieta i mężczyzna, para próbująca 

chronić się nawzajem. I razem odeszli, w siebie wtuleni. 

Czy w chwili śmierci mniej byli przez to samotni? 

Czy lżejsza jest kochającym? 

Ach, oni wzajem sobie zakrywają swój los. 

Najbardziej logikę świata burzy postać niemowlęcia leżącego 

wśród tych wszystkich rzeźb. Nagie, gładkoskóre 

i całkiem bezbronne. Ono nie było jeszcze świadome ani 

swego istnienia, ani śmierci. 

Wreszcie owi przedwcześnie zmarli nie żądają nas więcej 

i lekko odwykają od ziemi, tak jak łagodnie odwyka się 

od piersi matki. 

Wpatruję się długo w zastygłe na zawsze postaci z Pompejów 

– w te rzeźby grozy umierania stworzone przez 

apokalipsę, jedyne takie w historii ludzkości. Proces, który 

zwykle zmienia ciało człowieka w proch i nicość, w tym 

jedynym przypadku utrwalił je i zatrzymał wstrząsającą 

prawdę o momencie śmierci na wieczność. 

My pozostajemy widzami: wciąż, wszędzie 

na wszystko patrząc, bez mocy przenikania! 

Coś nas przepełnia. Porządkujemy. Rozpada się. 

Scalamy znowu i rozpadamy się sami. 

Idę ulicami Pompejów. Jest upalny sierpniowy dzień, taki 

jaki był wtedy – w 79 r. po Chrystusie. Pies śpi schowany 

w cieniu doryckiej arkady otaczającej rozległe forum. Ponad 

zachowanymi kolumnami świątyni Jupitera i łukiem triumfalnym 

Tyberiusza, na tle błękitnego nieba, w oddali widać 

przymglony grzbiet Wezuwiusza zwieńczony kraterem. 

Pompeje są szare. Przyprószone pyłem lapili. Są rozległym 

grobowcem albo raczej cmentarzyskiem. Mogę tu zajrzeć 

w niektóre miejsca, ale część miasta kryje się pod ziemią, 

mimo prac archeologów prowadzonych nieustannie od 

osiemnastego wieku. 

Renata Szpunar, DOMUS AETERNA (Dom Wieczności) akryl/płótno 160x230 cm, 2017 


33

W południe rozpalone powietrze drży i trudno tu o wytchnienie 

od palącego słońca prawie w zenicie. Pozostałości 

niskich ruin nie zacieniają ulic, wyłożonych krągłymi kamieniami 

prostych przecznic, na których spore głazy służą 

za przejścia dla pieszych, a wyżłobione koleiny są wspomnieniem 

energii rzymskiego miasta tętniącego życiem. 

Niemy kamień jest tu świadkiem. On poznał życie tego 

miasta. Widział też jego upadek. A teraz mówi do mnie. 

I opowiada o lamencie tych, którzy już nic nie powiedzą. 

Fresk, okala pomieszczenie na wszystkich czterech ścianach 

jak wstęga. Postaci naturalnej wielkości zatrzymane 

w ruchu, w tańcu, są iluzją niekończącego się 

tu święta. Porywają mnie z sobą w wir życia, w radość 

powracającej wiosny i odradzania na nowo sił natury. 

W dionizyjski trans, szalony taniec wiecznego przeplatania 

się życia ze śmiercią. 

I wiedzie go lekko przez rozległy krajobraz Skarg, 

pokazuje filary świątyni lub ruiny 

owych zamków, skąd książęta Krainy Skarg 

niegdyś mądrze władali. Pokazuje mu 

wysokie drzewa płaczu i pola kwitnącego żalu, 

(żywym znane jest tylko jego łagodne listowie); 

pokazuje mu pasące się zwierzęta smutku – a czasem 

spłoszy się ptak i przetnie ich spojrzenie płaskim lotem 

w dal wpisując kształt swego samotnego krzyku. 

Idę w stronę bramy Herkulańskiej. Drogi do Neapolu. Za 

bramą wchodzę w Aleję Grobów. Wszystkie do siebie podobne 

– ich wysokie, proste, monumentalne bryły tworzą 

zwartą aleję na tle szpaleru ciemnozielonych cyprysów. 

Mijam willę Cycerona i willę Diomedesa, a naprzeciw niej 

jego murowany grób. 

Dalej ścieżka prowadzi mnie pomiędzy wysokimi piniami 

na północny zachód od miasta. Dochodzę do podmiejskiej 

willi Dei Misteri. Niska, choć rozległa zabudowa schowana 

jest na uboczu, za niewielkim wzgórzem, w przyjemnym 

chłodnym cieniu rozłożystych pinii. 

Tutaj dominuje w powietrzu odurzający zapach żywicy 

rozpuszczonej upałem i otwiera się przestrzeń jakby do 

innego świata. Wydobyte spod sześciometrowej warstwy 

popiołów ściany willi Misteri zachowały kolory wtajemniczenia. 

Dojrzałą czerwień i mistyczne złoto. I rozkwitające 

bujne życie. 

Dziewczęta w zwiewnych materiach przygotowują się do 

misteriów na cześć Dionizosa. Sylen gra na harfie. Naga 

bachantka tańczy. Jeden z satyrów dotyka ustami fletni 

Pana. Nadyma powietrzem policzki. Faun głaska psa. 

Kobieta wiruje w tańcu jak rozkwitły kwiat, z uniesionym 

wysoko w górę ramieniem i wydętą chustą wypełnioną 

wiatrem jak żagiel. Druga, z gałązką lauru na głowie, przygotowuje 

olejki i rytualne szaty. A jeszcze inna, niosąca 

tacę z poczęstunkiem, spogląda z fresku wprost na mnie. 

Jakbym była tu oczekiwanym zaproszonym gościem, który 

wchodzi między świętujących dionizyjskie przebudzenie 

uśpionego życia. 

34 


Któż to nas tak odwrócił, że 

Aνάβασις (wyjście) 

cokolwiek czynimy, zachowujemy się jak człowiek, 

który odchodzi? Jak na ostatnim wzgórzu, 

które raz jeszcze ukazuje mu 

całą jego dolinę, odwracając się, staje i zwleka – 

tak my żyjemy, żegnając się wciąż. 

Znów idę przez rozgrzane letnim skwarem południa ruiny 

miasta. Stopami wzniecam w powietrze suchy szary 

pył drogi. Schodzę w stronę bramy Morskiej. Wychodzę 

z Pompejów. Opuszczam Neapol. Odjeżdżam w stronę 

błękitnego morza. W dali widzę oślepiające błyski na 

zmarszczkach jego fal i cień łagodnej Capri. 

A dziś wychodzę z mrocznego budynku muzeum archeologicznego. 

Przez moment zupełnie oślepia mnie światło jesiennego 

dnia, które gra promieniami na złocistej marimbie 

liści starych buków. Siadam na ławce wśród zapachu 

kwitnących róż. Październikowe słońce przyjemnie grzeje 

twarz. Zamykam oczy. Zapadam w letarg. 

W półśnie zanurzam się w iluzjonistyczną plątaninę pędów 

roślin z pompejańskiego fresku z domu Sadów. Kolorowe 

śpiewające ptaki skaczą między świeżym srebrnozielonym

listowiem. Wiotkie powojniki splatają się w symbiozie 

z łodygami mocnych oleandrów i lauru. Szary gołąb 

i biało-czarna sroka za chwilę poderwą się z gałęzi 

i poszybują w dal. 

Nie wiesz tego jeszcze? Próżnię, którą trzymasz w ramionach, 

dorzuć przestworzom, którymi oddychamy, być może ptaki 

lotem dotykalniejszym poczują obszerniejsze powietrze. 

Wysoko nade mną, nad różami, ogrodem, konarami 

starych buków i plantami, na bladoniebieskim niebie 

Północy kołyszą się wieże i renesansowe kopuły Wawelu. 

Srebrzyste dźwięki krakowskich sygnaturek nikną 

w leniwym powietrzu. 

My jesteśmy tu, by powiedzieć: dom, most, 

studnia, brama, dzban, drzewo owocowe, okno – 

I wtedy, dwudziestego piątego sierpnia 79 roku n.e., 

znów wstał dzień. Wielka tarcza palącego słońca jak zawsze 

uniosła się powoli nad horyzont. Szaroróżowe światło 

poranka rozświetliło pusty, księżycowy pejzaż, aż po 

horyzont przykryty szarym pyłem. Cichy i martwy. 

Ukryte pod sześciometrową warstwą popiołów usnęły 

na wieki Pompeje. I na bardzo długo ludzie zapomnieli 

gdzie są. [RS] 

lub najwyżej kolumna, wieża… ale powiedzieć, zrozum to, 

tak powiedzieć, jak nigdy samym rzeczom nie było wiadome, 

jakimi we wnętrzu są. 

Tekst jest wspomnieniem pobytu w Pompejach w 2007 roku i wystawy w krakowskim Muzeum Archeologicznym pt. Pompeje – życie i śmierć w cieniu Wezuwiusza 

w 2019/2020 roku. Wszystkie cytowane w tekście fragmenty poezji pochodzą z Elegii Duinejskich Rainera Marii Rilkego. 

Renata Szpunar, ΚΑΙ ΕΣΥ - ΠΟΙΟΣ ΕΙΣΑΙ; (A Ty – kim jesteś?) akryl/płótno 160x230 cm, 2017 


35

ZAWSZE JEST JAKIEŚ JUTRO 

kiedy wchodzę do słonecznego ogrodu 

przebywam wśród kolorowych kwiatów 

i owoców nabrzmiałych słodyczą 

oddycham pełną piersią 

mam ochotę ścigać się ze słońcem 

może uda mi się złapać swój cień 

Alina Anna Kuberska 

czerwone porzeczki kuszą jak karminowe usta 

nie ugotuję z nich kompotu nie chcę by cierpiały 

wiem jak to smakuje 

na krzewach rozwieszę samotność 

wiatr ją odurzy zapachem jaśminu 

za dzień może dwa zakwitną malwy 

boję się że niedługo będziemy tylko wspominać 

jak piękne były ogrody 

gdy w porę człowiek nie opamięta się 

niszcząc to co stworzył Bóg 

ŻYCIE TO MGNIENIE 

była rozdarta między miłością 

a pragnieniem by od niej uciec 

jej serce tęskniło za dotykiem 

jednak nie chciała lizać owocu 

tylko wgryźć się w miąższ 

nieuchwytne niczym tęcza uczucie 

przesiewała codziennie 

oddzielając to które uległo erozji 

jedyny w swoim rodzaju teatr marzeń 

i tęsknota za czymś 

czego nie potrafiła dogonić 

trzymały ją przy zdrowych zmysłach 

pytanie czy była szczęśliwa 

żyjąc w ciemności z własnego wyboru 

36 


Ilustracja: Joanna Nordyńska 


37

gruppa siedem 

Jestem zahipnotyzowana obrazami 

tego artysty i czuję się trochę jak 

ta kobieta w długiej, żółtej sukni 

na płótnie zatytułowanym Hipnoza 

(albo Hipnotyzer). Tytułowy bohater 

to czarny kot o zielonkawych, błyszczących 

oczach. Kobieta siedzi we 

wnętrzu – może jest teleportowana 

z Delft, z obrazów Jana Vermeera, i po 

długiej drodze odmieniona przez czas? 

W jej odsłoniętym ramieniu odbija się 

blask zachodzącego słońca, wpadającego 

przez okno umieszczone z lewej 

strony gdzieś poza obrazem. Czuję to 

ciepło promieni odbijających się od 

atłasowych fałd sukni. Cisza, spokój, 

melancholijna pustka i to coś, czego 

nie potrafię zdefiniować – coś, co sprawia, 

że chcę być w tych obrazach. Zastanawiam 

się, skąd pochodzi siła ich 

oddziaływania. 

Jan Norbert Dubrowin 

Jan Norbert Dubrowin to jeden z artystów współtworzących Gruppę 

Siedem, która funkcjonuje już prawie rok i zdążyła zaistnieć na kilku 

dobrych wystawach w różnych częściach kraju – od Sopotu po Istebną. 

Dubrowin (rocznik 1957) pochodzi z Piotrkowa Trybunalskiego i tu wciąż 

aktywnie tworzy. Studiował w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk 

Plastycznych (dziś Akademia Sztuk Pięknych), gdzie w 1981 roku uzyskał 

dyplom z tkaniny unikatowej i malarstwa. Ma w swoim artystycznym życiorysie 

udział w licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych w kraju i za 

granicą, jest uczestnikiem wielu plenerów, laureatem nagród i wyróżnień. 

Nie mogę znaleźć „w wirtualnej literaturze” (bo do tej dotrzeć najłatwiej) 

żadnego obszernego wywiadu, nawet najmniejszej rozmowy z twórcą 

i mam wrażenie, że on nie lubi być po prostu na afiszu. Powiedział mi, że 

jest trochę jak Yeti – dużo ludzi słyszało, ale niewielu widziało. I pewnie 

dlatego, jak Yeti, jest trochę mityczny i niezidentyfikowany do końca; nie 

zabiega o sławę, choć jego obrazy potrafią niejednego zahipnotyzować 

i zauroczyć. Dobrze, że są dziś wirtualne galerie, facebookowe strony, dzięki 

którym sztuka znajduje odbiorców, pasjonatów (i nabywców), i dobrze się 

stało, że Gruppa Siedem połączyła twórców, z których każdy, reprezentując 

inny sposób w odtwarzaniu świata, dostrzega zło, zagrożenia, obawy… 

Może z czasem ci właśnie artyści będą utożsamiani ze sztuką protestu, ale 

dziś najważniejsze jest to, że wszyscy postawili na warsztatową rzetelność. 

38 


Wciąż się zastanawiam, w czym tkwi 

siła oddziaływania obrazów Jana 

Norberta Dubrowina i czy można ją 

dokładnie określić, opisać, zdefiniować, a może 

odnieść się do pierwowzorów i inspiracji. Pod 

zewnętrzną powłoką ludzi czy zwierząt kryje się 

coś, co trwa poza czasem, co potrafi przenieść 

widza w inny świat – w inny wymiar. Na obrazach 

nie ma tłoku, nie ma też przesytu narracji. 

Widz jest sam na sam z bohaterem malarskiego 

płótna. Jest bardzo blisko, przygląda się samotnej 

postaci zapatrzonej w bezkresną dal, czuje 

lekki powiew wiatru, szum morskich fal albo 

dyskretnie obserwuje kobietę w zielonej sukni 

w niebieskim salonie przesyconym światłem 

tworzącym dziwny, jakby metafizyczny, wymiar. 

Postacie szlachetne, dostojne – szczupłe sylwetki 

dystyngowanych kobiet, czasem trochę 

chłodne, wydają się obojętne, może trochę 

samotne. Ich jedynym towarzyszem są charty – 

psy o charakterystycznej aerodynamicznej sylwetce. 

Dobrze jest oddać się zamyśleniu w tym 

pustym wnętrzu albo pochylić się nad lekturą 

z dala od zgiełku współczesnego świata. 


39

Obrazy artysty można pogrupować 

w cykle, takie jak Prowincja 

czy Pasterz wilków. 

To zwierzę artysta upodobał sobie 

chyba nieprzypadkowo. Drapieżniki 

kochające wolność najlepiej czują się 

w ciemną, śnieżną noc, gdy wokół wieje 

mroźny wiatr. Wilk jest wtedy wolny, 

a my patrząc na obrazy, czujemy 

tę ich wolność nawet jeśli zwierzęta 

nie są tylko we własnym stadzie, lecz 

w towarzystwie zjawiskowych postaci. 

Dostrzegamy tę ich charakterystyczną 

mowę ciała, słyszymy odgłosy, jakie 

wydają. Obecność zwierząt na obrazach 

może urastać do rangi symbolu, 

a te, jak wiadomo, wymykają się jednoznacznej 

interpretacji. Jak bardzo 

różnią się wilki Jana Norberta Dubrowina 

od tych, które znamy powszechnie 

z płócien Alfreda Wierusza- 

-Kowalskiego. 

Choć w tym malarstwie nie ma nadmiaru 

narracji, to jednak odnajdujemy 

w nim określone wątki – religijne 

bądź mitologiczne we własnej interpretacji 

autora. Czarny anioł, przed którym 

klęczy postać w niebieskiej sukni, 

to Thanatos – anioł śmierci. Kuszenie 

świętego Antoniego – temat znany od 

Hieronima Boscha po Salvadora Dalí – 

tu zyskuje zupełnie inny uwspółcześniony 

obraz, podobnie jak bliskie nam 

i bardzo ludzkie wyobrażenia świętego 

40 


Franciszka czy Marii Magdaleny. Dubrowin 

ma ten niezwykły dar, że potrafi 

sprowadzić na ziemię nawet anioła, 

który w złocistym świetle, trzepocząc 

skrzydłami, właśnie sfrunął z barokowego 

ołtarza. W świecie artysty mogą 

dziać się cuda i choć jest on z pozoru 

realistyczny, to wypełniają go tajemnicze, 

melancholijne postacie. Poprzez 

mistrzostwo w operowaniu światłem 

i cieniem staje się światem dziwnym, 

w którym rzeczywistość splata się z religią 

i mitologią w jedną spójną całość. 

Ifigenia – kapłanka Artemidy, córka 

Agamemnona, znana dzięki Eurypidesowi 

i Goethemu – jest wpatrzona 

w morze. Nie ma na sobie białej sukni, 

lecz czarną, i nie ma też głowy spowitej 

welonem. Podobnie jak Penelopa, 

jest uwspółcześniona – przeniesiona 

w inny wymiar czasu. Wciąż czujemy 

powiew wiatru, który porusza fale 

w różnych odcieniach błękitu tak charakterystycznego 

dla wybrzeży Grecji. 

Zapatrzeni w dal mimowolnie uciekamy 

spojrzeniem gdzieś w stronę nieskończoności. 

Osobną grupę obrazów stanowią portrety 

– swoisty obraz przemijania: od 

dzieciństwa do późnego czasu, może 

tuż na progu odchodzenia. Tu również 

z łatwością można zauważyć 

tę wyjątkową miękkość malarskiej 

materii, wyróżniającą obrazy tego 

twórcy – miękkość, która jest jak ciepły 

dotyk będący wyrazem stosunku artysty 

do portretowanego modela. Bliski 

kadr pozwala nam wniknąć w psychikę, 

zajrzeć w głąb duszy. Przypadkowość 

ujęcia sprawia, że przed oczami 

widza przewijają się fotograficzne kadry 

– niczym zdjęcia wykonane obiektywem 

z filtrem, który potrafi sprawić, 

że światło miękko modeluje zarówno 

postać, jak i otaczającą ją scenerię. 

Magia światła i cienia, miękkość i lekkość 

malarskiego tworzywa, a także 

swoista oszczędność w doborze wyszukanych 

kolorów to tajemnica obrazów 

artysty. Obrazów, w których 

chce się być, ale jeśli nie można być tą 

kobietą odwróconą tyłem do widza, 

jak dawniej na romantycznych obrazach 

Friedricha, to na te obrazy chce 

się chociaż nieustannie patrzeć, bo 

emanują spokojem, urzekają lekkością 

i fascynują ogromną malarską swobodą. 

To obrazy, na podstawie których 

można snuć długą opowieść o sztuce, 

o życiu, o trwaniu i przemijaniu i oby 

ta poetycka opowieść wyrażona światłem 

i kolorem trwała jak najdłużej. 

[IWC]

JAN NORBERT DUBROWIN 


41

PUSTKA 

O KTÓREJ GODZINIE MÓWIMY 

Jak ślimak, 

Zostawiający ślady na suchych liściach, 

Czas prześlizguje się przeze mnie 

Miałem swój udział w tym świecie - 

Smutki, które przychodzą z błotem, smołą i falą, 

Nie zostawiają miejsca na miłość. 

Czyim więc jestem synem - 

Wokół mnie ciemność jak piasek 

I słońce i lodowa pustynia 

Dach słów pęka 

Góry, którym się powierzyłem, runęły 

Jakbym był jaskinią pełną wątpliwości 

Wiatr we mnie wyje. 

Poeci słowami chwytają czas 

Jest wrzesień, jest luty, jest maj. 

Ożywiają glebę zimowym słońcem 

Kolce upraw wychodzą z ziemi 

Sadzą drzewo na jałowej ziemi 

staje się zagajnikiem, staje się lasem 

Wyciągam do ciebie gałązkę 

Chwytasz ją smukłymi palcami 

Zapuszcza korzenie w sercu, staje się miłością 

Wołam do ciebie ze ścieżek, którymi wędruję, 

trzymając niebo silną dłonią. 

W wiosennych powiewach 

Unosisz się jak pióro 

Ziemia płynie pod tobą, 

Kiedy jak akrobatka łapiesz równowagę na linie. 

Wrzesień przychodzi i odchodzi, mija luty. 

Zimowe słońce wydaje niespotykane owoce 

Z ziaren ludzie robią gorący chleb 

Idziesz ramię w ramię z lasem 

Jak źrebak przechodzisz przez liście 

Czas otwiera się szeroko: niebieski, 

Jestem ziemią, po której chodzisz. 

Powitaj mnie - wołam z pszczołami 

Jestem drzewem, powiewem liści na drzewach. 

Jestem ornamentem wieków na kamieniach. 

Literami ozdabiam bieg rzek 

Jestem falą na wodach, powitaj mnie. 

Ciemnoniebieska pustka między nami 

Powitaj mnie z tą pustką. 

42 


Metin Cengiz 

NOC 

Drgający obraz życia, noc 

Rozlewająca się poprzez oddech Ziemi 

Oddałem się jej czułemu przepływowi 

W fali, gdzie spadają gwiazdy by zasnąć 

Rozsiewa się jak złoty pył 

Napina srebrny łańcuch nad dalekim brzegiem 

METIN CENGIZ (1953), turecki poeta, 

krytyk, tłumacz, wydawca. Absolwent 

Języka i Literatury Francuskiej na Uniwersytecie 

Atatürka w Erzurum oraz Romanistyki 

Uniwersytetu Marmara w Stambule. 

Opublikował 16 zbiorów wierszy, 

23 książki krytyczno-literackie. Jego wiersze 

przetłumaczono na 32 języki. 

W 17 krajach ukazało się 18 tomików poezji 

(wybrane wiersze lub przekład jednej 

z jego książek). Przetłumaczył na język turecki 

i opublikował utwory 19 zagranicznych 

poetów. Przygotował, przetłumaczył 

i wydał dwie antologie poezji francuskiej, 

włoską i hiszpańską. 

Wielokrotnie nagradzany w Turcji i w innych 

krajach na całym świecie. Poeta ceniony 

i omawiany w licznych międzynarodowych 

pracach krytycznych. 

Wyciągam rękę do jej twarzy 

Słońce wraca do jaskiń 


43

Cz. 3 

Jakaś złuda. Jakiś los 

Michał Paweł Urbaniak 

Justyna z Kaliną siedziały w pomieszczeniu 

na piętrze – małym pokoju ze 

stolikiem i wąskim łóżkiem zaścielonym 

kocem. Pod ścianą ktoś ustawił 

wiadro z wysuszonym mopem. Pokój 

przypominał trochę klitki wynajmowane 

w nadbałtyckich pensjonatach za Peerelu. 

Na pewno nie był udostępniony dla weselników, 

ale Kalina nie zwykła się przejmować 

takimi drobnostkami. Kończyła kolejnego 

drinka, rozluźniona, ale nie podchmielona. 

Miała mocną głowę. Poruszała szklanką, 

a kolorowy płyn wznosił się i opadał. 

– Przytyłam, co? – odezwała się. – Jestem 

już osiem miesięcy i cztery kilosy po ślubie. 

Tycie to skutek uboczny małżeństwa. 

– Ale dobrze ci z tym. 

Justyna miała nadzieję, że ominą ją te 

zbędne poślubne kilogramy. 

– Pryskamy stąd? – spytała Kalina. 

– I tak nie powinnyśmy tu siedzieć. 

– Nie mówię o tej norze, mówię o imprezie 

– zachichotała. – Z takiej imprezy nie 

można już wyjść – dodała, jakby odpowiadała 

samej sobie. 

Justyna pomyślała o tylu czekających 

ją godzinach, o jeszcze dalekiej Afryce, 

o bogatym programie zwiedzania, szczepieniach 

i moskitierach. Wolałaby SPA, 

nawet w Polsce. Harowała w pracy, harowała 

przy weselu, a teraz jeszcze harówka 

w podróży poślubnej, jakby wesele ciągnęło 

się całymi tygodniami. 

– Z nas dwóch to ja zawsze byłam wariatką 

– podjęła Kalina. – Ty byłaś wyważona, 

taka… zachowawcza. Nawet jak się buntowałaś, 

to jakoś na grzecznie. A tu teraz 

ślub po kilku tygodniach. 

– Miesiącach. 

– Które za łatwo da się przeliczyć na tygodnie. 

– Kalina machnęła ręką. Gdyby 

miała w szklance więcej drinka, to by go 

rozlała. – Nie podejrzewałam cię o taką 

odwagę! Nie znasz gościa, a wiążesz się 

z nim na resztę życia. 

44 


– Wy ze Zbyszkiem też pobraliście się na 

szybko. 

– Tak, ale myśmy chodzili cztery lata ze sobą, 

mieliśmy rok przerwy, a potem już tylko ślub 

nam został. Mogłaś wyjść za Irka, ale wyście 

przechodzili ten związek i się zużył. 

– Może pogadajmy o Nikim, zamiast 

o Irku?– Justyna zapragnęła znaleźć się 

znów w weselnej wrzawie. To był zdumiewająco 

ciężki dzień. 

– Jak gadałyśmy o Nikim, nie chciałaś mnie 

słuchać. Coś mi od początku w nim nie grało. 

Tobie się wydaje, że patriarchat to już 

muzeum, a trafił ci się żywy okaz. On jest 

jak ktoś, kto bardzo chce coś ukryć, przynajmniej 

na jakiś czas. – Dopiła resztę i postawiła 

szklankę obok łóżka. – I te niepozałatwiane 

sprawy z tą jakąś dziewoją, wiesz, że ja 

w kulki nie lecę, podpytałam go. Mówiłam 

ci, że to za szybko, że wcale go nie znasz, 

a rozwody są kosztowne. Ale na tę jego siostrę 

uważaj, z gęby to taka wydra. Znam ten 

typ. A jak z tymi lampionami? – zmieniła temat. 

– Podobno nie dojadą. 

– Nie dojadą. Faceta okradli. 

– A widzisz! – odpowiedziała, jakby to 

wszystko wyjaśniało. 

Siedziały obok siebie, wrogie i obce. 

– Kalina, ty mi po prostu zazdrościsz! 

– Czego bym ci miała zazdrościć? 

Pytanie zawisło w powietrzu, ale kłótnia się 

rozpłynęła. Justyna była niesprawiedliwa. To 

ona dusiła w sobie zazdrość, gdy Kalina brała 

ślub – co prawda tylko cywilny. Uwierało ją 

wrażenie, że została gdzieś z tyłu. Zastanawiała 

się nawet, czy nie przywabić do siebie 

z powrotem Irka, ale było za późno. Wreszcie 

i ona miała ten swój dzień, z białą suknią, 

szampanem, lampionami (nie, bez lampionów), 

a myślała o facecie, który twierdził, że 

jest jej synem z przyszłości. Cholera jasna! 

Opowiedziała Kalinie o Jacku. 

– Ale numer! Pewnie to jakaś ukryta kamera, 

teraz są takie różne programy, ludzi 

wrabiają, a inni ludzie się śmieją! Ale na 

weselu? – Pokręciła głową. – Wypytałaś go 

o przyszłość? 

– Nie! – wzdrygnęła się. 

– Ja bym wypytała. Choćby po to, żeby się 

dowiedzieć, jakie bajki mi gość naopowiada. 

Zapytam w twoim imieniu. Musisz mi 

go pokazać! – rzuciła, tak jak wtedy, gdy 

parę lat temu chodziły po imprezach i czaiły 

się na co przystojniejszych facetów, jakby 

szukały czterolistnych koniczynek. 

Zeszły na dół. Nie musiały szukać Jacka. 

Czekał na nie przy schodach. Wyłamywał 

sobie palce. Już nie starał się o uśmiech. 

– Mamo, niedługo będę musiał iść! Proszę, 

porozmawiajmy! Zrób to dla mnie, ja 

chcę coś zrozumieć, muszę… 

Kalina wcisnęła się między nich. 

– No, no, prawdopodobny syn Justki! A ja 

jestem Kalina! Twoja ciocia? 

– Od kilku lat mówimy sobie po imieniu – 

odparł Jacek, zmieszany. 

Poprosiła go do tańca, nie miał jak odmówić. 

Odwrócił się i rzucił Justynie rozżalone 

spojrzenie. Poczuła się tak, jakby 

kopnęła psa, który chciał od niej wyżebrać 

kawałek kanapki z wędliną. Nigdy nie zrobiłaby 

czegoś takiego. 

* 

Znalazła schronienie u cioci Ludki przy 

bocznym stoliku. Traktowała ją jak drugą 

matkę. Przychodziła do niej z problemami 

delikatniejszej materii. Mama była jak 

czołg, zawsze gotowa do działania, ciocia 

Ludka potrafiła lepiej się wsłuchać i więcej 

zrozumieć. To ona pożyczała Justynie 

najpiękniejsze książki, nauczyła ją haftu, 

aromaterapii i miłości do ręcznie malowanego 

szkła. Pokazała jej wibrujące wahadełko 

i karty anielskie (ale nie pozwoliła 

się nimi bawić). Prowadziła zeszyty 

z aforyzmami. W domu miała dwie papużki 

nierozłączki o oczach jak ze skrawków 

sukienki w grochy. Nie piła alkoholu. Dziś 

wtopiła się w weselny tłum i nie różniła się 

niczym od innych ciotek – ale dla Justyny 

pozostała wyjątkowa. 

– Przypomniałaś sobie swoje wróżby, Kasandro? 

– spytała. Wpatrzyła się ze smutkiem 

w filiżankę kawy jak w mały czarny 

staw.

„Ty dzisiaj jesteś szczęśliwą, 

panno młoda – zaproś gości 

tych, którym gdzie złe wciórności 

dopiekają – którym źle – 

których bieda, Piekło dręczy”. 

Stanisław Wyspiański, Wesele, Warszawa 2002. 

– Już wiesz? 

– Wszyscy już wiedzą. Plotki szybko się 

rozchodzą, a jeszcze takie… 

– Dziwna sprawa, ciociu. 

– Dziwne jest dla nas to, co nie ma wyjaśnienia, 

skarbie. – Upiła łyk kawy. – Gdy 

się wyjaśnia, okazuje się, że nigdy dziwne 

nie było. 

Justyna rozglądała się po sali. Szukała Jacka. 

Siedział między Sebkiem, a wujkiem 

Zygmuntem. Klepnął się w czoło. Pewnie 

znów powiedział za dużo. 

– Nie mów mi, ciociu, że wierzysz w to 

jego gadanie. Niki miał wcześniej dziewczynę, 

to jej sprawka. Niech psuje nam 

ślub, my i tak się nie damy. 

Ciocia długo się nie odzywała, jakby 

chciała wyczytać odpowiedź w kawie. 

– Rozmawiałam z tym Jackiem – ostrożnie 

dobierała słowa. – Mówi, że jest z lat 

czterdziestych… Dużo ciekawych rzeczy 

się podzieje. Szkoda, że tych czasów nie 

dożyję! 

– Każdy może powiedzieć, że przyszłość 

to podróże w czasie! 

Nie wiedziała, co zirytowało ją bardziej: 

to, że Jacek werbował sojuszników za 

jej plecami, czy to, że ciocia Ludka miała 

umrzeć. Powiedział jej o tym? Nawet jak 

na okrutny żart to przesada! Igrać sobie 

z uczuciami cioci, z jej strachem! 

– Justynko, znam cię. – Odłożyła filiżankę 

z cichym brzękiem. – Jesteś wrażliwym, 

dobrym człowiekiem. On też taki jest. 

– To krętacz! 

– W głębi serca przecież wiesz, że on 

mówi prawdę – zignorowała jej uwagę. – 

Wierzysz mu, ale boisz się przyznać, bo to 

by oznaczało za dużo. Rodziłoby tyle pytań. 

Strasznych pytań, prawda? 

– Na razie mam tylko jedno pytanie, ciociu! 

A gdyby powiedział, że jest Napoleonem 

albo którąś z twoich świętej pamięci 

papużek, też byś mu uwierzyła? 

Mierzyły się wzrokiem. Justyna pomyślała, 

że ciocia Ludka rzeczywiście jest trochę 

śmieszna. Nic dziwnego, że nikt nie 

traktował jej poważnie. Te wahadełka, 

karty, papużki! 

– Naprawdę myślisz, że wszystko zostało 

już wyjaśnione? Wszystko wynalezione? 

Bo jest tylko jeden świat i już nie ma tajemnic? 

Nawet Boga i jego świętych dało 

się poukładać, po prostu są i już, niedziela 

w kościele, w grudniu Boże Narodzenie. 

Świat zrobił się przejrzysty jak galaretka 

owocowa. A duchy, a Trójkąt Bermudzki, 

a prorocze sny, przeczucia, a reinkarnacja? 

Ciocia pochyliła się w jej stronę. Czuć 

było od niej kawę i paczulę. Justyna miała 

wrażenie, że muzyka ucichła, a goście 

znieruchomieli – tymczasem one musiały 

doprowadzić tę rozmowę do końca. 

– Świat jest pełen krzywizn i cieni, ale ma 

też przesmyki. A za nimi utknęły te inne 

światy, ciemne, jeszcze nieoswojone. Można 

je dostrzec, tylko trzeba chcieć. To wymaga 

odwagi. Stać cię na nią, kochanie? 

Kalina chwaliła ją dziś za odwagę – ale 

to była mieszczańska odwaga, wpisana 

w konteksty, odwaga rozcieńczona strachem. 

Justyna nie chciała być starą panną. 

Może tylko o ten strach chodziło – 

i dlatego tak łatwo pokochała Nikiego. 

– O, tu jesteś, Justka! – Kalina, uzbrojona 

w potężnego drinka, zajęła sąsiednie 

krzesło. – Jacek cię szuka. 

– Ciągle mnie szuka! Potańczyliście sobie? 

Wypytałaś go o moją przyszłość? 

– Wypytałam. – Uśmiechnęła się krzywo. 

– No i? 

– Justka, zawsze stawiam na szczerość. 

Nigdy cię nie okłamałam. Nie kuś mnie, 

abym teraz złamała swoje zasady. Zdrowie! 

– Uniosła szklankę i zaczęła chłeptać. 

– Ale co on ci powiedział? Coś się stanie?–Justyna 

i ciocia Ludka wymieniły 

zaniepokojone spojrzenia. 

– Jeśli coś się stanie, i tak się o tym dowiesz! 

Zresztą zapytaj jego. On jest 

taki jak mój ojciec! Najpierw dużo gada, 

potem krótko myśli o tym, co powiedział, 

a w końcu długo przeprasza i prosi, żeby zapomnieć 

o tym, co gadał, nie rozpowiadać. 

Justyna poczuła ciepłą dłoń na ramieniu. 

To był Sebek, już trochę pijany. 

– Dżusta, on chce z tobą porozmawiać. 

Nie możesz go tak traktować, cały czas 

przed nim zwiewasz, a jemu jest przykro. 

Jak byś ty się czuła, gdyby twoja własna 

matka cię odpychała? 

– Na miłość boską, nie jestem jego matką! 

Jeśli natychmiast stąd nie wybiegnie, zwariuje! 

– Wiadomo, że nie – odparł z ociąganiem. 

– Ale to trochę jak z tym zakładem 

Kartezjusza, czy kto się tam zakładał… Nie, 

to nie Kartezjusz. Sokrates? Jeden pies! 

Chodzi o to, że lepiej wierzyć na wszelki 

wypadek. To odjechane, ale… on jest nieźle 

zorientowany. 

– Dużo wie! – wtrąciła Kalina. 

– Mówił ci o tym, że podłożą bombę 

w Pałacu Kultury? Tyle ludzi zginie! 

W dwudziestym szóstym czy siódmym… 

– Mój Boże! – Ciocia Ludka zakryła dłonią 

usta. 

– Nie, mówił mi o innych bombach! Prywatnych! 

– Kalina znów się napiła. Nawet 

przy swojej mocnej głowie była na najlepszej 

drodze do tego, żeby urwał jej się 

film. – Co mnie tam obchodzi jakiś Pałac 

Kultury? Pytałam o siebie, o Justkę… Ty się 

nie przejmuj – powiedziała do niej. – Byłyśmy 

już u wróżki, nic się nie sprawdziło! 

Pamiętała – a może raczej pamiętała samą 

kulę, jakoś bała się patrzeć na wróżkę, na 

jej gabinet. Pewnie pytały karty o bzdury, 

bo nawet ta odkryta przyszłość uleciała jej 

z pamięci. Miały po szesnaście lat i za dużo 

kieszonkowego. Kiedy były starsze, na tej 

samej zasadzie kupowały sobie testy ciążowe, 

sikały na nie i czekając na wynik, 

wpadały w panikę. Co prawda, wówczas 

seks znały tylko ze swoich marzeń, ale to 

im nie przeszkadzało histeryzować. 


45

foto: Pixabay 

– Mamo… przepraszam, Justyno! – Jacek 

stanął przy jej krześle, skruszony i smutny. 

Przy dyskretnym stoliku nagle zrobiło się 

tłoczno. – Możesz mi nie wierzyć, ale ja 

mam coś, co cię przekona. Nie powinienem 

ci tego pokazywać, ale trudno, zapłacę 

karę. 

Położył przed nią zaproszenie na dzisiejszy 

ślub – identyczne jak to, które rozsyłała 

kilka miesięcy temu. W środku także 

wyglądało tak samo. Jednak było przybrudzone, 

na górze lekko naddarte. Po 

wewnętrznej stronie biegła brunatna linia 

w kształcie półokręgu – jakby ktoś położył 

tam kubek z kawą. Nie było imienia – ona 

i Niki zdecydowali się na taki wariant, żeby 

nie tracić czasu na wypisywanie. Spieszyli 

się. Bo musieli się oczywiście pobrać już, 

natychmiast! 

– Skąd to masz? 

– Żeby udać się w podróż w czasie, trzeba 

mieć tak zwany artefakt. Chcesz przenieść 

się w czasy wojenne, to wystarczy 

guzik munduru. Chcesz do dziewiętnastego 

wieku, więc daje się jakiś zabytek, 

muzea i skanseny wypożyczają, to słono 

kosztuje, trzeba dać duży zastaw, ale to 

niebezpieczne, bo na wojnie czy w takich 

latach dawnych, łatwo się ginie! Człowiek 

się naraża i… 

– Pytałam, skąd to masz! – Uderzyła pięścią 

w stół, zabrzęczała filiżanka cioci Ludki. 

46 


– Znalazłem w listach Isi, siostry babci. Jak 

umarła, to mi je dały jej dzieci, bo nie wiedzieli, 

co z nimi zrobić, a że ja piszę, więc… 

Patrzyła na zaproszenie, które parę tygodni 

temu musiała trzymać w dłoniach. Przejechała 

palcem po obwódce po kawie. Ten 

ślad miał czas, aby zadomowić się między 

stronami zaproszenia. 

– Powiedz, że jesteś od niej! Ile ci zapłaciła? 

Miałeś nam zepsuć wesele? Sprawić, 

żebym zwariowała, żeby mnie pogotowie 

na sygnale wywiozło do czubków? Jeszcze 

udekorowane balonami, wstęgami! Ile ci 

dała za fatygę? Ja ci dam więcej, przebiję 

ją! Moi rodzice ci dadzą, mają restauracje, 

oszczędności, polisy! Ile ci dała?! Powiedz, 

że jesteś od Cindy! 

– Od Cindy? – nagle zrobił się wściekły. 

Wystarczyła sekunda, żeby kochany synek 

zamienił się w bachora. – Żartujesz! Ja 

miałbym mieć coś wspólnego z tą kurwą?! 

Z tą, z którą ojciec… – Walnął się w czoło. – 

Przepraszam, mamo, zawsze coś chlapnę! 

* 

Stali w tym wąskim pokoju, który odkryła 

Kalina. Facet z obsługi zwrócił uwagę, że tu 

nie wolno, ale posłała go do diabła. Z dołu 

dochodziły odgłosy weselnego rwetesu. 

Wodzirej zapraszał do zabawy, wywoływał 

pannę młodą. A niech woła! Stała naprzeciwko 

Jacka. Było ciasno. Ilekroć robiła 

krok, musiała się obić albo o kanapę, albo 

o stolik, albo o wiadro. 

– Musisz mi powiedzieć wszystko, co 

wiesz! 

Powtórzyła to trzeci raz, ale i on powtarzał 

swoje „nie”. Taki był chętny do zwierzeń, 

skarżył się Kalinie i Sebkowi, a teraz się 

zaciął! 

– Nie! I tak już za dużo powiedziałem! 

Mamo, proszę! 

– Nie mów do mnie „mamo”! 

– Będę tak do ciebie mówił, bo jesteś 

moją matką! Kremowałaś mi tyłek pupkosoftem! 

– Nie ma czegoś takiego! 

– Widać tego jeszcze nie wprowadzili! Macie 

tu dopiero dwa tysiące trzynasty, nie?! 

Kiedy tu szła, sądziła, że już wygrała. 

Wnerwił ją tak, że musiała z niego wszystko 

wydostać – ale i on był wściekły. 

– Po co ja to robiłem? – Kopnął wiadro, 

mop się zachwiał. – Tak chciałem cię zobaczyć! 

Kochałem cię bardziej niż Gosię! 

Dlatego się rozstaliśmy, bo nie odciąłem 

pępowiny, ciągle się o ciebie zamartwiałem, 

bo po tym, jak on cię… Znowu za 

dużo mówię! 

Przytuliła go, może za mocno. 

– Syneczku, powiedz mi, powiedz mi, co 

się stanie, ostrzeż mnie, ślub można unieważnić! 

– Nie mogę ci nic powiedzieć, mamo! Ty 

byś się z ojcem rozwiodła i co? Nie byłoby 

mnie na świecie, ani Moniki i Wicka! Jezu,

nawet nie byłoby mojej Zosi, a ona teraz 

poszła do przedszkola! Oni jeszcze z tym 

eksperymentują, to jest bardzo kontrowersyjne! 

Mamo… 

Zaczął płakać. Dorosły facet i się mazał! 

Miała ochotę go trzepnąć. 

– Dobrze, powiem tylko jedno! Od pięciu 

lat jestem na terapii. Monika też poszła, ale 

później, ja przetarłem szlaki. Po tym, co się 

tobie stało, myśmy już dłużej nie mogli… 

Znów za dużo powiedziałem! – Uniósł ręce 

w obronnym geście. Na jego policzkach 

błyszczały łzy. – Nie, nie każ mi tego mówić! 

Nie obarczajcie mnie jeszcze tym! 

Nagle zamilkł i nasłuchiwał. Nie odezwała 

się. Stali się jak zwierzęta, które zwietrzyły 

niebezpieczeństwo. Dotarł do nich podniesiony 

głos Nikiego. 

– Gdzie ona jest?! Justyna, do cholery! 

Znów miała wrażenie, że tylko śni, że jeszcze 

nie było ślubu, nikt się nie wydziera, 

nie przeklina, będą lampiony, ciepły rosół 

i żadnych nieoczekiwanych gości. Zeszła 

na dół, a Jacek – a jakże! – za nią. 

Wszystko potoczyło się bardzo szybko. 

Były krzyki, wyzwiska, szarpanina, ale 

skończyło się na kilku szturchnięciach 

i podbitym oku. Justyna stanęła w obronie 

Jacka, przerażona. Nie znała Nikiego od takiej 

strony. Może to tylko kwestia wódki? 

Muzyka ucichła, wodzirej chciał zachęcać 

do zabawy, ale się zamknął w pół zdania. 

Parkiet zamienił się w ring. Na środku, 

otoczony przez weselników, stał Jacek, 

w już teraz zmiętym garniturze i z ciemniejącym 

śladem pod prawym okiem. 

– To twój sposób, nie?! – Niemal splunął 

na Nikiego. – Siła, jak zwykle! Tylko słabi 

ludzie używają siły, tatuśku! Widzę, że zawsze 

taki byłeś! Co ona w tobie widziała?! 

– Coś ty ćpał, gnoju? Kto ci pozwolił rozpierdzielać 

moje wesele?! 

– On jest od Cindy! – zawołała Żaneta. 

– Zaraz, porozmawiajmy spokojnie! – 

Mama wkroczyła między nich. Sprawdzała 

się w sytuacjach kryzysowych. Z ringu 

zrobiła salę konferencyjną. – Pan twierdzi, 

że jest synem mojej córki? 

– Tak, jestem nim. Ja mam zaproszenie, 

artefakt, ja mogę wszystko… 

Uciszyła go jednym gestem. Justyna pomyślała, 

że jej samej zabrakło autorytetu. 

– Jak pan się tu dostał w takim razie? 

– Przez podróż w czasie. Firma się nazywa 

Vehikulos. 

– Aha! Poza tym święty Mikołaj roznosi 

prezenty, wróżki zębuszki kolekcjonują 

mleczaki, a Yeti zszedł z gór i kupuje 

brukselkę w jarzynowym! 

– Nie! To nie tak! – Jacek znów się nakręcał. 

– To jest oparte na najnowszych 

technologiach, odkryciach! Coś 

z fizyką kwantową, ja bym to wyjaśnił, 

ale to pogmatwane, a ja zawsze byłem 

humanistą! Musieliście mi płacić 

korepetycje z fizyki, z matematyki, aż 

do matury! – zwrócił się do Justyny. – 

Z chemii było trochę lepiej, mieliśmy 

przynajmniej normalnego chemika, bo 

facet od fizyki to był terrorysta pieprzony, 

pisaliśmy nawet petycje, prosiliśmy, 

ale był lowelasem dyrektorki, więc… 

– Stop! – przerwała mama. – Z którego 

pan niby przybył roku? 

– Czterdziestego siódmego! 

– A mnie mówiłeś, że z czterdziestego 

ósmego! – wtrąciła Justyna. 

– Mnie też – dodała z żalem ciocia Ludka. 

Klepnął się w czoło. 

– A tak, ósmego! U nas jest styczeń, jeszcze 

się nie przestawiłem! Pomyliło mi się 

z tego wszystkiego! – Wyłamywał palce. 

– Niech pan powie, jak mam na imię? 

Jak ona ma na imię! – Mama wskazała 

ciocię Isię. – Kiedy się urodziła Justyna, 

a kiedy Mikołaj! Jak się nazywają nasze 

restauracje! – wystrzeliwała z siebie kolejne 

pytania. 

– Wiem wszystko, ale nie będę brał 

udziału w takim przesłuchaniu, nie jestem 

tresowaną papugą! Mamo, nie 

pozwól mnie tak dręczyć! Mówiłaś, że 

jestem twoim ukochanym synem! 

Chwycił ją za ręce i uklęknął, jakby miał 

zamiar się oświadczyć. 

– Zabieraj łapska od mojej córki, bo wezwę 

policję! – Mama sięgnęła po telefon. 

Wstał z uniesionymi rękami, jakby mierzyła 

do niego z pistoletu. 

– Żadnej policji, babciu! Nie masz pojęcia, 

jakie odsetki będę musiał bulić, jeśli 

to się otrze o policję! 

– Odsetki, akurat! Prędzej mandat! Musieliby 

cię wylegitymować! O właśnie! 

Pokaż dokumenty! Jakiś dowód osobisty, 

prawo jazdy! Tyle możesz! 

– Nie pokażę wam, bo jesteście złymi 

ludźmi! Jesteście podli! Nienawidzę 

was! Dobrze, że mi się tu czas kończy! 

A tak w ogóle, to już nie ma dowodów 

osobistych, robią skany twarzy! 

Udał się w stronę wyjścia, odprowadzany 

dziesiątkami spojrzeń. Nikt za 

nim nie ruszył, nikt nie próbował go 

zatrzymać. Justyna nie doznała ulgi. 

Przeczuwała, że dzieje się coś bardzo 

złego – tak jakby patrzyła na człowieka, 

który wchodzi prosto w pożar. 

– Jacek! – wyrzuciła z siebie. 

Zawrócił. Podszedł do niej. Zdołał się 

uśmiechnąć. Podała mu rękę, ale jej 

nie przyjął. Zamiast tego pocałował ją 

w policzek. 

– Mamo, ciebie i tak będę kochać, 

bo bardzo mi cię żal… 

Przebył jeszcze raz tę samą trasę 

do wyjścia. Już nie zawrócił. 

– Pozdrów Cindy! – rzuciła za nim Żaneta. 

– Niech do mnie zadzwoni! 

Justyna chciała zawołać jeszcze raz, ale 

nie zdobyła się na to. Przycisnęła dłoń 

do policzka, jakby mogła w ten sposób 

zatrzymać tamten ostatni pocałunek. 

Przecież jeszcze się spotkają. Powie 

mu: „Pamiętasz, jak wpadłeś na nasze 

wesele?”. Weźmie ją za wariatkę! Nie, 

to ściema… Chyba. Tak. Nie. Dość! Całe 

życie jej zejdzie na zastanawianiu się 

nad tym?! 

To mogło potoczyć się inaczej, gdyby 

tylko wybrał inny dzień, jakąś środę, 

czwartek, najlepiej pod wieczór. Przyszedłby 

do niej, usiedliby, pogadaliby 

na spokojnie. A tu, na weselu? Była 

zestresowana, zmęczona, dookoła siedemdziesiąt 

osób, a on się napatoczył 

i ścigał ją jak stalker. Faktycznie był trochę 

niepozbierany. Niektórzy tak już 

mają – wysyłają puste prezentacje bez 

zapisania zmian, niechcący rozdeptują 

robaki, pełni najlepszych intencji zapraszają 

na górski wypad ludzi z lękiem 

wysokości albo zamawiają lampiony, 

których nikt nie dowiezie. 

Niedługo wesele się skończy, a potem 

skończy się też podróż poślubna. Ona 

i Niki wrócą prosto w dni zwykłe, takie, 

których nie zaznacza się w kalendarzu, 

bo nie ma po co. Pozostanie im już tylko 

żyć. [MPU] 

KONIEC 


47

48 


ILUSTRACJA: LOUI JOVER

DWADZIEŚCIA TYSIĘCY ODDECHÓW MNIEJ 

ŻELBETOWE BAGNA 

wśród betonowych ścian zamknięta 

kurczysz się w sobie 

trucizna metropolii rozpływa się leniwie 

jak atrament 

na drżącej dłoni 

patrzysz z pogardą 

jak brudzi paznokcie 

i zostawia ślady 

mijają lata 

a Ty wciąż błądzisz 

i grzęźniesz w miejskich 

żelbetowych bagnach 

ale zobacz 

kałamarz już niemal pusty 

zbliża się zatem kres tej wędrówki 

niechlubny rozdział za sobą zostawiasz 

zrywasz atramentowe płótna 

które latami malowałaś 

zapominając 

jak wiele kolorów jest wokół 

promień słońca 

niczym nowy świt 

wdziera się śmiało 

do żył ponurych jaskiń 

kurtyna opadła 

stoisz oniemiała 

dostrzegasz nagle 

że zagajnik który niegdyś zasiałaś 

razem z Tobą wzrastał 

by dziś 

właściwy kierunek wskazać 

dwadzieścia tysięcy oddechów mniej 

zagłuszyło dziś stukot 

jednej pary sztućców przy kolacji 

zabrało czubkami nosów czułe tulenie 

tuż przez zaśnięciem 

i objęcia które ratują po nocnym koszmarze 


ściska boleśnie serce 

odbierając w płucach powietrze 


zbudziło nagłą ciszą 

ciszą w której rozbrzmiewa modlitwa 

moich oczu 

o twój rychły powrót 

UNIESIENIE W CYRKU 

wysoko 

pod cyrku nieboskłonem 

wspaniałe robisz akrobacje 

siła i spokój 

karmią Cię kolejnymi sukcesami 

dzięki nim na codzienności huśtawce 

kołyszesz się lekko 

ale pamiętaj 

ci na dole patrzą nieustannie 

nie pozwól im się rozproszyć 

ich oczy skierowane ku górze 

cierpliwie wyczekują 

twojego rychłego upadku 

Paulina Sacharczuk 


49

MALARSTWO ZAANGAŻOWANE SPOŁECZNIE 

Sztuka 

Maliny Wieczorek 

50 


Sztuka nie powinna 

być tylko ozdobą. 

Powinna wywoływać emocje. 

Skłaniać do dialogu 

na ważne społecznie 

i ideologicznie tematy. 

Angażować 


51

Malarka aktywistka 

Malina Wieczorek studiowała w Akademii Sztuk Pięknych 

w Krakowie, w 1996 roku otrzymała dyplom z wyróżnieniem. 

Wystawia od 1994 roku, a jej obrazy znajdują się w prestiżowych 

kolekcjach na całym świecie. Malarstwo artystki zalicza się do 

sztuki konceptualnej, w której eksponuje się prymat idei nad 

samym przedmiotem, akcentując silnie intelektualny charakter 

twórczości. Termin ten został użyty po raz pierwszy przez Guillaume’a 

Apollinaire’a w nawiązaniu do kubizmu (jednak właściwy 

nurt sztuki konceptualnej ukształtował się na przełomie lat 

50. i 60. XX wieku). W opinii Maliny sztuka – mimo czysto dekoracyjnych 

walorów – powinna zachęcać do zadawania ważnych 

pytań, szczególnie w obecnych czasach, pełnych dynamizmu 

i niejednoznaczności. 

Jej abstrakcyjne obrazy to świadomy manifest. Artystka nie boi 

się bowiem przełamywania tabu, krytyki ogólnie przyjętych 

norm w kulturze patriarchatu i zadawania trudnych społecznie 

pytań. Zaangażowane malarstwo Maliny przywodzi na myśl artystów 

takich jak chociażby kontrowersyjna japońska artystka 

Yayoi Kusama, która łączy ideę minimalizmu i psychodelii. Odnosząc 

się w swoich pracach do cielesności, tworzy ze sztuki 

pewnego rodzaju terapię w związku z fobią seksualną, która wykształciła 

się w niej na kanwie doświadczeń z dzieciństwa oraz 

przepracowuje traumę, bowiem przez poważną chorobę psychiczną 

stała się więźniem własnego ciała. 

52 



53

Sztuka 

wojeryzmu 

Prace Maliny Wieczorek to minimalistyczne, 

intymne akty kobiet. Rodzą 

złudzenie podglądania, tak jakby obserwator 

przyglądał się im z ukrycia. 

Wojeryzm (inaczej oglądactwo) polegający 

na podglądaniu nagich osób czy 

też praktyk seksualnych osób, które nie 

są tego świadome, jest silne widoczny 

w każdej z prac Maliny. Sama artystka 

zastanawia się, kiedy kobiety stają się 

w pełni sobą? Kiedy są najpiękniejsze? 

Jej zdaniem właśnie wtedy, gdy nikt na 

nie patrzy lub gdy nie są tego świadome. 

Gdy mogą odłożyć na bok wszelkie 

normy społeczne, zapomnieć o przypisywanej 

im roli i sztucznie ustalonych 

regułach. Gdy należą do samych siebie. 

Akty nie tylko cielesne, ale też duchowe 

Kobiety ukazywane przez artystkę są nagie 

nie tylko w sensie cielesnym, lecz także 

duchowym. Nieświadome obecności i obserwacji 

kogoś z zewnątrz, mogą porzucić 

narzucane im w teatrze codzienności obowiązki 

i zachowania, by być po prostu sobą. 

Cielesność ukazana jest w sposób nieagresywny, 

nienachalny, subtelnie odsłania kobiece 

wdzięki. Nie widzimy jednak twarzy 

żadnej z kobiet, co może rodzić pytanie 

o to, czym właściwie jest kobiecość? Czy 

emanacją atrakcyjnych fizycznie walorów? 

Idealnymi wymiarami, do których obsesyjnie 

dążą kobiety pod wpływem programów 

telewizyjnych czy „ideałów” serwowanych 

w mediach społecznościowych? Malina 

skłania do zastanowienia się, dlaczego tak 

usilnie dążymy do norm sztucznie narzucanych 

przez innych. Celowo pozbawia bohaterki 

swoich prac twarzy i poddaje ich ciała 

deformacjom, aby ukazać, że prawdziwe 

piękno pochodzi z wnętrza. Nie ogranicza 

się do cielesności. Kobiecość to bowiem 

siła ich natury, harmonia duszy z ciałem, 

pielęgnacja wewnętrznych wartości. 

54 


Malarstwo emocji 

Malina Wieczorek odważnie zadaje pytania 

o ideę kobiecości, a jej malarstwo udziela na 

nie odpowiedzi poprzez emocje. To w nich 

możemy odnaleźć, czym jest tak naprawdę. 

Emocje wzbudzają nie tylko sylwetki kobiecych, 

zdeformowanych ciał, sugerowane 

sceny z teatru codzienności, lecz także stosowane 

przez malarkę kolory, w tym soczyste 

odcienie czerwieni i pomarańczy. 

Akty wychodzą z wnętrza duszy malarki, 

która silnie angażuje się w działalność charytatywną. 

Nie da się pominąć tego wątku, 

opisując jej aktywną postawę artystyczną, 

bowiem spoglądając na całość jej aktywności, 

również zawodowej, zyskujemy szerszy 

kontekst, który pomaga głębiej zrozumieć jej 

przekaz. 

Malina od lat silnie angażuje się w pomoc 

społeczną, o czym świadczy chociażby 

pełniona przez nią funkcja fundatorki 

i prezeski Fundacji SM – WALCZ O SIE- 

BIE. U artystki wykryto w przeszłości chorobę 

SM [stwardnienie rozsiane – przyp. 

red.] – wówczas z pomocą przyjaciół zebrała 

pieniądze na leczenie, które nie było refundowane 

w Polsce. Jej zaangażowanie i oddanie 

się pracy zawodowej, pomimo trudności, 

przyczyniło się do zdobycia wyróżnienia 

w kategorii działalność gospodarcza w publikacji 

Fundacji Integracja pt. „Lista Mocy. 100 

najbardziej wpływowych Polek i Polaków 

z niepełnosprawnością”. 

Malina tworzy także agencję Telescope, 

w której zrealizowała ponad sto kampanii 

społecznych, dotyczących nie tylko osób 

z niepełnosprawnościami ruchowymi i intelektualnymi, 

lecz także przemocy wobec 

dzieci. Całość jej działalności i twórczości 

to podejmowanie trudnych tematów 

i zmiana postrzegania kwestii, które dotychczas 

wydawały nam się znane. 

Na podstawie trudnych doświadczeń 

życiowych powstają obrazy z silnie intelektualnym 

przekazem. Prace Maliny 

Wieczorek stanowią więc świadomy, tworzony 

konsekwentnie od wielu lat dialog 

z widzem, uczestnikiem teatru wydarzeń 

– każdym z osobna, jak i z całym społeczeństwem, 

w którym każdy funkcjonuje 

na co dzień i może stać się podglądaczem. 

Mamy dziś przyjemność podziwiać dojrzałą, 

ukształtowaną na kanwie prywatnych 

zmagań i niemal trzydziestoletniego doświadczenia, 

pełną emocji sztukę, która 

świadomie komunikuje kobiece wartości 

i stawia pytania o naturę kobiecości. Tworzone 

przez cały okres twórczości abstrakcyjne 

akty okazują się wyłącznie przyczynkiem 

do szerszej dyskusji. [AM] 


55

Obraz: Malina Wieczorek 

56 



57

„Co za czasy”… Gustaw włożył kapcie 

I w o n n a B u c z k o w s k a 

Kończyłam już pisać Co za czasy, gdy 

w rozmowie o konkursie koleżanka zapytała, 

czy jest to tekst rymowany. Nie 

był. I wtedy pomyślałam: faktycznie, jak 

w stylu Fredry, to powinien być rym! 

I napisałam drugi scenariusz – jedenastozgłoskowcem. 

Postanowiłam bohaterom 

Ślubów panieńskich dopisać 

dalsze losy. Dziesięć lat po ślubie charaktery 

Klary i Anieli niewiele się zmieniły, 

jednak wesoły, skory do psot Gustaw 

założył kapcie, a wiecznie smutny 

Albin szuka wrażeń „na mieście”. Panie 

obmyślają więc intrygę, aby odzyskać 

swych „dawnych” mężów. Natomiast 

nagrodzony tekst jest współczesny, ale 

– jak oceniło jury – udało mi się w nim 

uchwycić fredrowski typ humoru. 

Obudziłaś we mnie Fredrę, chyba 

odkurzę górną półkę biblioteki. Ale 

intryguje mnie utwór z podium… 

Wiem, że nie rozpędzisz się w jednoaktówce, 

a jednocześnie musisz tak 

skonstruować całość, żeby w ciągu, 

powiedzmy, pół godziny skupić uwagę, 

zainteresować, rozbawić i zasłużyć 

na brawa. 

Lubię pisać scenariusze teatralne, bardzo 

pasuje mi ta forma opowiedzenia 

jakiejś historii. Właśnie uświadomiłam 

sobie, że Co za czasy to już trzeci 

scenariusz, którego akcja rozgrywa się 

w barze. Jest więc barman, który jest 

nie tylko – jak się okaże – barmanem, 

jest też kobieta, dziewczyna i chłopak. 

Więcej nie zdradzę. Zapraszam 

w czerwcu na premierę. 

Pozwól, że wymienię jeszcze pozostałe 

laureatki, których utwory otrzymały 

wyróżnienia: Niespodzianka Czesławy 

Haładyn oraz Puzzle się nie ułożą Ewy 

Lachnit. Również gratulacje. 

Ja również gratuluję obu paniom. 

Z Iwonną Buczkowską, podwójną fredrowską laureatką, rozmawia Wanda Dusia Stańczak 

Niemałe wyzwanie obiegło środowisko 

ludzi pióra: napisanie 

na konkurs jednoaktówki, 

inspirowanej twórczością Aleksandra 

Fredry z okazji 300. rocznicy urodzin 

komediopisarza. Drugi powód to ogłoszenie 

przez Sejm RP tego twórcy patronem 

roku 2023. Niejeden pióro 

chwycił, niejeden wypuścił. Trafienie 

w klimat tego szczególnego poczucia 

humoru tylko z pozoru wydaje się proste. 

A jednak… 

Konkurs ogłosiło Stowarzyszenie Twórców 

Nieinstytucjonalnych STeN, które 

w przyszłym roku obchodzić będzie 

srebrny jubileusz. Jego prezeską jest 

aktorka, reżyserka, wykładowczyni 

krakowskiej PWST – Ziuta Zającówna. 

Okazało się, że wyzwanie podjęło 

wielu autorów, którym nieobce jest 

zabarwienie komediowe. Nagrodą jest 

wystawienie jednoaktówki 20 czerwca 

2023 roku, o godz. 19 w Krakowie przy 

ul. Kanonicznej 1 – w ramach Teatralnego 

Hyde Parku, który jest artystycznym 

projektem Teatru Proscenium. 

58 


Pora na przedstawienie Iwonny Buczkowskiej, 

podwójnej laureatki konkursu. 

Za tekst Co za czasy, napisany prozą 

nierymowaną, uhonorowana została 

nagrodą główną. Pokusiła się na napisanie 

także tekstu rymowanym jedenastozgłoskowcem, 

utrzymanym konsekwentnie 

w klimacie fredrowskim. Są 

to Śluby małżeńskie – czyli – 10 lat po 

Ślubach panieńskich. Ten utwór otrzymał 

wyróżnienie… 

Gratuluję. Nie znam utworów, ale 

przyznam, że już krótki fragment 

wyróżnionej jednoaktówki rozbawił 

mnie szczerze, nawet zdziwiło mnie 

trochę, że to nie z nim staniesz na podium. 

Wiem, że napisałaś już sporo scenariuszy. 

Szczególnie dla dzieci, w zasadzie 

są to musicale. Dużo piosenek. 

A pomysły? 

Myślę, że zarówno książki, jak i przedstawienia 

dla dzieci powinny zawierać 

jakieś przesłanie i nieraz właśnie od 

niego zaczynam tworzyć historię. 

Występujesz też z satyrycznymi programami 

autorskimi, piszesz monologi. 

Czy też z przesłaniem? 

Staram się, aby tekst dla dorosłych 

miał puentę. Ale nie zawsze ona jest 

zaczynem wiersza. Ostatnio na przykład 

wpadło mi do głowy takie zdanie: 

„Trema go żarła jak kornik antyk”. Wydało 

mi się ciekawe, więc dopisałam do 

niego paręnaście linijek – i tak powstał 

monolog. 

Dziękuję i zatem do czerwca w Krakowie. 

[WDS]

ŚLUBY MAŁŻEŃSKIE 

czyli 

10 lat po 

Ślubach panieńskich 

Aleksandra Fredry 

Fragment 

Miejsce: 

Salonik w mieszkaniu Anieli i Gustawa. 

SCENA 1 

Około południa. 

ANIELA (chodzi nerwowo po pokoju) 

ANIELA 

Dwunasta zaraz, a pan mąż jak co dzień 

z gazetą drzemie w fotelu w ogrodzie. 

Mój Gustaw, który bawił się tak chętnie, 

dziś milczy albo powie coś półgębkiem 

i ponad wszystkie uroki na ziemi 

dobre jedzenie oraz drzemkę ceni. 

Chcę bal urządzić – już nadęta mina. 

Dobrze, że chociaż Klarę i Albina 

starym zwyczajem zgadza się ugościć 

i z rzadka grono nieco większe sprosić. 

SCENA 2 

ANIELA, GUSTAW (GUSTAW przechodzi 

przez salonik w bonżurce) 

GUSTAW 

Dzień dobry, Duszko! 

ANIELA 

Witaj, mój Gustawie. 

Ty wciąż w bonżurce? Już południe 

prawie. 

GUSTAW 

A czy to, Duszko moja, wadzi komu, 

że ja się lubię czuć swobodnie w domu? 

Siądę czy leżę – to wygodnie przecie, 

gdy nie uwiera nic mnie i nie gniecie. 

I nie zaleta to, a raczej wada, 

gdy kto do stroju zbytnio się przykłada. 

ANIELA 

Ale dziś gości mamy na obiedzie. 

GUSTAW 

Ach, te obiady! Znów się ich najedzie 

i trzeba z każdym mówić, słuchać, 

chwalić! Wszystkich nakarmić – 

diabli to nadali! 

ANIELA 

Ależ Gustawie, wszak lubiłeś bale! 

GUSTAW 

Lubiłem kiedyś. Dziś nie lubię wcale. 

ANIELA 

I skąd u ciebie, Guciu, takie słowa? 

GUSTAW 

Idę, bo kłótnia widzę już gotowa. 

ANIELA 

Kłócić się nie chcę, lecz by było ładnie, 

aby pan domu raz był punktualnie. 

Zresztą dziś wieczór będzie małe grono. 

GUSTAW 

Im mniej, tym lepiej dla mnie, moja 

żono. 

ANIELA 

Będzie wuj Radost, Klara oraz Albin 

i ciotka Klary. Barscy wyjechali. 

Miał być Ochocki z bratem oficerem, 

ale przysłali przeprosiny szczere, 

żywiąc nadzieję na rychłe spotkanie. 

GUSTAW (wychodząc) 

Rychłe, nierychłe – ja nie pójdę na nie. 

SCENA 3 

ANIELA, KLARA (Wchodzi KLARA) 

KLARA 

Witaj, Anielo! Wpadłam na chwileczkę… 

Ale co widzę, ty wzburzona jesteś! 

ANIELA 

Ach, droga Klaro! W samą porę przyszłaś, 

bo ja tu biedna gubię się w domysłach, 

co też mam robić, jaką obrać drogę, 

bo jak dotychczas, dłużej żyć nie mogę! 

KLARA 

Mów więc, Anielo, co za straszna 

sprawa? 

ANIELA 

Chodzi, ma Klaro… chodzi o Gustawa. 

Bardzo ostatnio zmienił się, niestety! 

KLARA 

Zmienił się? Jak to? Nie mów, że 

kobiety… 

ANIELA 

Nie, bo ku temu nie ma sposobności, 

gdy w domu siedzi. Ale to mnie złości, 

że tak skapcaniał i unika ludzi. 

Bal czy opera – wszystko to go nudzi. 

Prawie od roku nie bywamy nigdzie. 

Jak jakiej mniszce wkrótce żyć mi 

przyjdzie. 

Czułości dawnej nie ma między 

nami. Chcę, by całował, objął choć 

czasami, 

by o miłości szepnął jednym 

słowem. On nic! Ja dłużej już tak żyć 

mogę! 

KLARA 

Och, biedna jesteś! 

ANIELA 

Jeszcze jaka, Klaro! 

Przecież nie jestem szpetną ani starą! 

Kiedyś mój Gustaw do umizgów chętny, 

dziś na me wdzięki zimny, obojętny. 

Do spania tylko już nam służy łóżko. 

I mówi do mnie, wiesz jak? „Moja 

Duszko”! 

Iwonna Buczkowska 


59

HYMN DO SŁOŃCA 

Józef Baran 

Wielkie nieba 

co za spotkanie 

na leśnej polanie 

oko w oko 

ze Słońcem 

gdy brzozy i jarzębiny 

i rosy na listkach kaliny 

w jednej chwili rozkwitają promiennie: 

Sołnce Die sonne 

El sol Le soleil! 

Ty zbliżasz się że bliżej się nie da 

do mnie siedzącego na kamieniu 

by mi objawić 

po deszczowych dniach 

twarzą w twarz 

że nie jestem sam 

i że życie warte jest życia 

Tyś źródełkiem miłości bez granic 

gorejącym ponad drzewami 

Bandażem na nasze rany 

Gdy je okładasz 

przychylnością nieba 

prawie wierzę 

żeś przepłynęło morze 

byśmy się mogli nacieszyć sobą 

na tej leśnej polanie 

Które oświecasz 

wszystkich i wszystko 

na przekór mrocznym postmodernistom 

i nikt nie jest o ciebie zazdrosny 

Naucz nas czystej sztuki miłości 

bez roszczenia sobie prawa 

do czego 

i kogokolwiek 

60 



61

TOLA KORIAN 

Korianka. 

Londyński 

hajduczek 

łączący 

w sobie 

poznańską 

akuratność 

z wdziękiem 

paryżanki 

62 

PROF. Izolda Kiec 

Zapamiętano ją jako Tolę. Tolę Korian. Mówiono, 

że jest „artystyczną sensacją”, jedyną godną 

następczynią legendarnej Yvette Guilbert. 

Wróżono międzynarodową karierę. Pod koniec lat 

dwudziestych ubiegłego wieku zachwyciła publiczność 

berlińskiego Kabarett der Komiker, jednej 

z najlepszych kabaretowych scen w międzywojennej 

Europie, interpretacją songów z Opery za trzy 

grosze Bertolta Brechta i Kurta Weilla. 

Jej marzenia o światowych salach koncertowych legły 

w gruzach we wrześniu 1939 roku. Tola podjęła 

wówczas decyzję, której pozostała wierna do końca 

życia: nigdy nie zaśpiewa w języku niemieckim, 

w którym wyrosła i który był językiem najwspanialszych 

kabaretów – Karla Valentina, Kurta Tucholsky’ego, 

Claire Waldoff, nowych teatrów – Maxa 

Reinhardta i Erwina Piscatora, wielkiej Marleny 

Dietrich… Ale był też językiem najeźdźców, którzy 

zniszczyli jej dom i skazali na wieczną tęsknotę przeżywaną 

w obcym, londyńskim świecie. 


Antonina Kopczyńska (1911-1983) była 

córką śpiewaczki operowej Marii 

Janowskiej-Kopczyńskiej i aktora oraz reżysera 

Kajetana Kopczyńskiego. Przez sporą część 

swojego zawodowego życia państwo Kopczyńscy 

byli związani z Poznaniem – Maria z tutejszą 

operą, Kajetan – z Teatrem Polskim. Gdy jednak 

w 1921 roku Janowska otrzymała angaż do 

opery w Lipsku, na dziesięć lat opuściła stolicę 

Wielkopolski, zabierając ze sobą córkę. 

Dziewczynka uczyła się w szkołach niemieckich, 

świetnie mówiła w kilku europejskich 

językach, zatem po ukończeniu Szkoły Dramatycznej 

przy Teatrze Miejskim w Lipsku zatrudnienia 

zaczęła szukać na niemieckich scenach, 

przeżywających pod koniec lat dwudziestych 

ubiegłego wieku prawdziwy rozkwit. Oprócz 

stałej pracy w teatrze dramatycznym (w Stadttheater 

w Zwickau, a następnie w Kleines Theater 

w Kassel), młodziutka Tola (występująca 

w Niemczech pod nazwiskiem matki – Janowska) 

– zdecydowała się już wówczas na pierwsze 

solowe występy pieśniarskie. Wkrótce, 

zachęcona entuzjastycznym przyjęciem przez 

publiczność, poświęciła się im całkowicie, 

rezygnując ze sceny dramatycznej na rzecz 

estrady. Być może jedną z przyczyn tej decyzji 

była uroda artystki: niski wzrost, szczupła 

sylwetka, nieregularne rysy twarzy, co w tradycyjnym 

teatrze powodowało obsadzanie jej 

wyłącznie w rolach charakterystycznych, a to 

nie zaspokajało ambicji aktorki. Mogła je zrealizować 

jedynie we własnym teatrze piosenki,

łączącym jej zamiłowanie do liryki, do tragicznej ekspresji, 

z pasją muzyczną oraz zainteresowaniami intelektualnymi. 

Ów jednoosobowy teatr skupiał uwagę wyłącznie na niej – 

jedynej interpretatorce i odtwórczyni wszystkich ról! 

Na początku 1931 roku Tola wróciła do Poznania i – już pod 

pseudonimem Korjan (później Korian), utworzonym od 

pierwszych sylab nazwisk rodziców (z podmianą liter „p” na 

„r” w sylabie „kop”) – natychmiast zatrudniła się w tutejszych 

rewiach, jednak bez powodzenia. Jesienią zatem zdecydowała 

się na pracę w objazdowym zespole pod nazwą 

Teatr Poznański, któremu dyrektorował Władysław Bracki. 

Niezadowolona z angażu, myślała o zmianie zawodu – gdy 

pojawiła się niespodziewana propozycja: występów w powołanym 

do życia przez krakowskiego rzeźbiarza Ludwika 

Pugeta, czasowo przebywającego w stolicy Wielkopolski, 

kabarecie Różowa Kukułka. I już po premierze pierwszego 

programu nowej scenki miejscowa prasa pisała: „Ci, którzy 

słyszeli pieśniarkę i recytatorkę Różowej Kukułki, rokują 

tej wschodzącej gwieździe europejską sławę”. Później było 

jeszcze bardziej entuzjastycznie: „Śpiewa (ale jak!), deklamuje 

(ale jak!) pani Tola Korian, która jest perłą Kukułki, 

obsypywaną kwiatami nieskończonych braw i oklasków!”. 

W Różowej Kukułce Tola Korian – ubrana w suknie projektowane 

przez Maję Berezowską! – śpiewała tradycyjne 

pieśni niemieckie, francuskie i angielskie, coraz częściej 

sięgała do polskiego repertuaru, wykonując między 

innymi pieśni śląskie oraz piosenki pisane specjalnie 

dla niej przez duet kompozytorsko-autorski 

Jerzy Młodziejowski – Artur Maria Swinarski. Już wtedy 

ujawniła również swoje zainteresowania badawcze 

– wyszukiwała na własną rękę, podczas żmudnych 

kwerend w archiwach i bibliotekach, zapisy 

nutowe i teksty tradycyjnych utworów różnych narodów. 

Śpiewała swobodnie w kilku językach europejskich. 

Wyróżniała się wyjątkową kulturą muzyczną, 

a jednocześnie ujmowała skromnością. 

W 1936 roku Jan Maklakiewicz następująco podsumowywał 

w „Kurierze Porannym” ów pierwszy, zdominowany 

przez Poznań i niemiecką oraz paryską 

edukację, etap kariery Toli Korian: 

„Stare legendy francuskie w wykonaniu Korianówny 

stały się nam bardzo bliskie i zrozumiałe, ludowe piosenki 

polskie nabrały swoistej wagi i głębi, a niemieckie 

Kästnera Nitha zarysowały przed nami w pełnym 

wyrazie dramatycznym – nową formę pieśniarską. 

Korianówna oszczędnie i bardzo celowo posługuje 

się mimiką i gestem. Nie ma w niej śladu tzw. „zgrywania 

się”, sztucznej afektacji tak często obserwowanych 

u ludowej popularnej diseuse’y. Cała ekspresja 

utworu koncentruje się w modulacji – niewielkiego 

zresztą głosu i w spojrzeniu. Podkreślić należy również 

nieskazitelną dykcję artystki”. 

Wieść o nowej poznańskiej gwieździe dotarła i do stolicy; 

musiała zelektryzować tamtejszą cyganerię: rozbudziła 

apetyty łowców atrakcji, dyrektorów i autorów 

tutejszych teatrzyków, którzy za wszelką cenę chcieli 

dostarczać publiczności coraz to nowych doznań, oraz 

zaniepokoić diwy – z gatunku Ordonki – niechętnie 

dzielące się swoją sławą z prowincjuszkami. Ale i tak 

decydowali najwięksi. Sam Julian Tuwim 9 czerwca 

1932 roku pisał w prywatnym liście do Toli Korian: 

„Adres Pani zawdzięczam uprzejmości p. Swinarskiego, 

pierwszą zaś (pełną zachwytu) wiadomość 

o talencie Pani otrzymałem od p. Połczyńskiego 

[Aleksander Janta-Połczyński był kolegą Toli Kopczyńskiej 

z dzieciństwa, razem uczyli się klasie dla dzieci 

przy Konserwatorium Muzycznym w Poznaniu – I.K.]. 

Powołując się tedy na powyższych informatorów, 

proszę najuprzejmiej o łaskawe zawiadomienie mnie, 

czy będzie Pani w najbliższym czasie (dniach? – tygodniach? 

– czy też miesiącach?) w Polsce, ewentualnie 

nawet w Warszawie? Chodzi o to, że chciałbym 

prosić Panią o danie audycji (dla kierownictwa Bandy). 

W przyszłym sezonie prowadzić będziemy wraz 

z dyrektorem Szyfmanem (Teatr Polski i Mały) cały 

szereg imprez: 1. komedię muzyczną, rewię, operetkę, 

2. kabaret literacki, 3. komedię, 4. dramat – nie 

wątpię więc, że współpraca z Szan. Panią byłaby dla 

obu stron b. korzystna”. 

Tuwim z Fryderykiem Jàrosym zjechali wkrótce do 

Poznania, a jedyną ponoć uwagą krytyczną wygłoszoną 

pod adresem pieśniarki było rozczarowanie konstatujące 

jej zbyt wąskie biodra. Poza tym – nie było 

wątpliwości – że to artystka europejskiego formatu! 

Tola Korian 5 lipca 1932 roku podpisała kontrakt 

z warszawską Bandą, a właściwie z połączonymi scenami: 

Bandą Hemara, Tuwima i Jàrosy’ego oraz Teatrem 

Polskim Arnolda Szyfmana. Tuwim wymyślił 

formę nazwiska nowo przybyłej do stolicy pieśniarki – 

Korianka (na wzór pseudonimu Ordonka, trochę żartując 

z recenzentów piszących o „Korianównie”, którym 

dowcipny poeta tłumaczył, że skoro nie ma pana 


63

64 


W londyńskim POSK-u 

Tola Korian 

wypracowała 

nieznany 

warszawskim 

gwiazdom 

styl 

interpretacji 

słowa 

i dźwięku 

Koriana, tylko tata Kopczyński, to i nie może być Korianówny!). 

Co ciekawe, w Warszawie Tola znacznie lepiej 

czuła się na scenie teatru dramatycznego aniżeli w kabarecie. 

Decydowała o tym atmosfera pełna zawiści 

i plotek, jakie otaczały utalentowaną poznaniankę za 

kulisami Bandy, w odróżnieniu od akceptacji i gotowości 

do współpracy, z jaką artystka spotkała się w teatrze 

Szyfmana. Swój Epizod z Bandy opisała po latach sama 

wykonawczyni: 

„W Bandzie znalazłam się nagle w świecie całkowicie 

odmiennym i obcym. Już po rozpoczęciu sezonu jakaś 

„przyjazna” dusza podszepnęła mi, że zostałam zaangażowana 

jedynie jako „bicz” na Ordonkę i inne „gwiazdy”, 

dla pokazania, że jest w zanadrzu nowy narybek. Sympatia, 

jaką mnie darzyli Jàrosy i Tuwim, nieuchronnie 

usposobiła koleżanki do mnie wrogo. Ordonka po prostu 

zjawiała się w godzinach wyznaczonych dla moich prób 

na scenie, pozbawiając mnie nie tylko sceny, ale i akompaniatora. 

Podejrzewam, że dlatego w drugim i trzecim 

programie dano mi do wykonania wiersze. Ułatwiło to 

wszystkim sprawę. 

Po krótkim czasie czołowe „gwiazdy” zorientowały się, 

że nic im z mojej strony nie grozi, bo nie miałam i nie 

mam żadnych skłonności wojowniczych, więc mnie ignorowały. 

Młodsze zaś, „drugorzędne”, traktowały mnie po 

prostu z ironią, wyśmiewając za plecami koleżankę, która 

w czasie przerw między występami czytała książki, i to 

w obcych językach! Nacisk jaki kobiety kładły na stroje, 

rozrzutność, z jaką wszyscy wydawali pieniądze, zamiłowanie 

do alkoholu u niektórych, a już zupełnie niepojęta 

pasja hazardu, która u jednych wyrażała się stawianiem 

ogromnych stawek na konie, a u innych w przegrywaniu 

równie niesamowitych sum w karty, przerażały mnie 

i wpędzały w samotność, która mi bardzo ciążyła”. 

Z ulgą zapewne żegnała Tola Korian w kwietniu 1934 

roku nieprzyjazną stolicę, by po raz drugi spróbować sił 

na scenach niemieckich i francuskich, ale też by rozwijać 

wokalne umiejętności i poszukiwać wartościowego 

repertuaru. Ponownie wystąpiła w Kabarett der Komiker 

w Berlinie i w Kabarett der Humoristen w Monachium, 

w Petit Casino i w Caveau des Oubliettes w Paryżu. Doskonaliła 

swój pieśniarski i aktorski warsztat, między innymi 

pod opieką Yvette Guilbert, której uczennicą, później zaś 

asystentką podczas kursów interpretacji prowadzonych 

przez diseuse, była w 1935 roku (dekadę później napisała 

obszerny szkic poświęcony wybitnej poprzedniczce 

i nauczycielce, tytułując go La Grande Yvette). Innym 

jej promotorem, współpracownikiem i przewodnikiem 

w świecie francuskiej literatury oraz pieśni był znany 

pisarz Jacques Audiberti, który nie tylko recenzował jej 

działania artystyczne, lecz także pisał teksty piosenek. 

W Polsce pojawiała się gościnnie, między innymi: w poznańskim 

Bazarze i w nowym kabarecie Klub Szyderców 

Pod Kaktusem Artura Marii Swinarskiego, a w stolicy na 

scenie Teatru 13 Rzędów, w kabarecie Małe Qui Pro Quo 

oraz w kawiarni Zodiak. 

Wypracowała nieznany warszawskim gwiazdom styl interpretacji 

słowa i dźwięku, potrafiła – w zależności od 

utworu – albo wcielać się w rolę, przeżywać, albo budować 

prawdziwie epicki dystans, opowiadać o swoich bohaterach 

z empatią bądź ironią, z sympatią bądź pełnym 

potępieniem. W swoim kameralnym teatrze piosenki 

sama była reżyserką, inscenizatorką i choreografką. Artystką 

totalną. W 1937 roku recenzent jednego z występów 

Toli Korian w Kabarett der Humoristen pisał: 

„Urocza Polka, Tola Korian, uczennica Yvette Guilbert, 

wzbudza wspomnienie z czasów rozkwitu kabaretu literackiego. 

Na początku śpiewa niemiecką ludową pieśń 

z Górnego Śląska, następnie polskie, francuskie i an-

Rys. F. Konarski 

gielskie pieśni i piosenki. Ich treść 

uprzednio opowiada po niemiecku 

w sposób pełny ekspresji, choć 

można byłoby je zrozumieć nawet 

bez znajomości języka i streszczenia, 

tak wyrazisty w tonie i mimicznym 

układzie jest jej występ”. 

W Różowej Kukułce 

Wszystko zmieniło się we wrześniu 

1939 roku. Tola Korian wybrała 

jednoznacznie – odmówiła 

występów w Berlinie, w Paryżu 

zaś zgłosiła się do powstających 

oddziałów Armii Polskiej. Nie 

chciała śpiewać. W języku niemieckim i w Niemczech – już nigdy. 

Początkowo pracowała jako tłumaczka w nasłuchu Polskiej 

Agencji Telegraficznej we Francji. Od 1940 do 1946 roku była 

sekretarką w redakcji tygodnika „Polska Walcząca” ukazującego 

się na Wyspach Brytyjskich pod redakcją Tymona Terleckiego, 

krytyka teatralnego. Jeśli występowała, to sporadycznie, na 

koncertach czołówek rewiowych i teatralnych organizowanych 

dla polskich żołnierzy. Nie tylko wykonywała wtedy polskie pieśni, 

także recytowała wiersze poetów, zwłaszcza tych, z którymi 

dzieliła emigracyjny los. „Co mam powiedzieć, napisać, jakich 

słów dobrać, żeby wyrazić mój zachwyt i moją wdzięczność – 

zwracał się do recytatorki po jednym ze spotkań w Ognisku 

Polskim w Londynie Stanisław Baliński. – Na wieczorze wtorkowym 

mówiła Pani moje wiersze cudownie. Wzruszająco. Nikt 

tak pięknie nie mówi wierszy (m.in. moich) jak Pani”. 

Po wojnie Tola Korian wyszła za mąż za Terleckiego i wraz z nim 

osiedliła się w Londynie. Pracowała zarobkowo w sekcji kanadyjskiej 

(później polskiej) Radia BBC. Ale występowała też dla 

Polonii – w kabaretach Mariana Hemara, Wiktora Budzyńskiego 

i Feliksa Konarskiego (Ref-Rena), na scenie dramatycznej 

Ogniska Polskiego i w audycjach radiowych Hemara w Radiu 

Wolna Europa. Tworzyła swój nowy teatr, który do walorów artystycznych 

dodawał etos służby – tworzony był bowiem dla rodaków, 

którzy po zakończeniu drugiej wojny ojczyznę przenieśli 

nad Tamizę. W tych zmienionych warunkach, w amatorskim 

teatrze, na ubogiej scenie Tola zawsze dbała – tak jak o słuchaczy 

– o wysoki poziom swoich programów. Służebność sztuki 

rozumiała po swojemu. Jako budzenie wrażliwości na sztukę, 

odkrywanie ponadczasowego piękna muzyki i poezji. Pisarz 

i dziennikarz londyński Antoni Bogusławski nie chciał widzieć 

w niej jedynie wykonawczyni odtwarzającej cudze dzieła, podkreślał 

jej rolę współtwórczyni wszystkich prezentowanych na 

scenie utworów, mówił o zjawisku artystycznym, „któremu na 

imię – Tola Korian”. Stanisław Baliński postrzegał jej jednoosobowy 

teatr jako kontynuację sztuki średniowiecznych mimów, 

wciąż w drodze, wciąż sam na sam ze sztuką – szlachetnego 

słowa, czystego dźwięku, oszczędnego gestu. 

W latach 1965-1978 państwo Terleccy, 

w związku z objęciem przez 

Tymona Terleckiego posady uniwersyteckiej, 

mieszkali w Chicago. 

Tola pojawiała się na miejscowej 

polonijnej scenie sporadycznie. 

To wtedy zaczęła nazywać siebie 

„niedzielną artystką”. Poświęciła 

się studiom i poszukiwaniom archiwalnym. 

W 1969 roku Antonina 

Terlecka ukończyła romanistykę, 

a w latach 1972-1978 wykładała 

w St. Xavier’s College literaturę 

i język francuski. W 1977 roku 

w University of Chicago obroniła 

pracę doktorską na temat dramatów 

symbolicznych Stephane’a 

Mallarmé’ego, Hugona von 

Hofmannstahla i Stanisława Wyspiańskiego. 

Po powrocie do Londynu występowała 

bardzo rzadko, po raz ostatni 

uświetniła swoją obecnością 

koncert z okazji czterdziestolecia 

Związku Artystów Scen Polskich za 

Granicą, który odbył się w londyńskim 

Teatrze Polskim w 1982 roku. 

Zaśpiewała Piosenkę Maryli Mariana 

Hemara. Zmarła rok później. 

Głos 

o jasnym 

wejrzeniu 

„Gdy myślę o Toli – pisał po śmierci artystki pisarz i krytyk Drugiej 

Emigracji Tadeusz Nowakowski – słyszę jej głos. Chciałoby 

się powiedzieć: głos o jasnym wejrzeniu. I widzę jej uśmiechniętą 

twarz […]. Przypominam sobie jej sylwetkę i rezolutny, 

dziewczęcy krok. Rzekłbyś: hajduczek, łączący w sobie poznańską 

akuratność z wdziękiem paryżanki”. [IK] 


65

SPLEEN 

66 

Foto: Pixabay 


SPLEEN 

Spleen mnie dopadł i dusi 

Dusia dziś u mamusi 

groźbę w końcu zmieniła na czyn 

jaka zimna podusia 

spleen na piersi mi usiadł 

ach jak dusi mnie spleen sukinsyn 

tyle wiem o gadzinie 

że mi szybko nie minie 

tylko gapić się w ścianę i wyć 

mógłbym wprawdzie się napić 

zamiast w ścianę się gapić 

mógłbym lecz nawet nie mam co pić 

wprawdzie mógłbym zakupy 

zrobić potem się upić 

kupiłbym byle co nawet dżin 

cóż to życie jest warte 

zostawiła mi kartę 

chociaż się nie obyło bez min 

mógłbym ale nie mogę 

patrzę tępo w podłogę 

to nie byle smuteczek to spleen 

byle czym nie przegonisz 

może kiedyś zadzwoni 

jeszcze do mnie 

i poda mi pin? 

Adam Gwara 

SPLEEN 

Spleen mnie dopadł i mierzi, 

trzyma moc na uwięzi. 

Dobry humor wywiało na szrot! 

Nic się nie chce. Zaległam. 

Spleen – gadzina przebiegła 

drwi wprost w oczy. Zbój. Drań. Sukinkot. 

W myślach flaszkę odkręcam 

w obłąkaniu szaleńca, 

a ten nic – tylko szydzi i lży. 

Chcę pod włos go wziąć zatem: 

ciut flirtuję z nim, a ten 

nuci dumki na głosy i rży. 

Resztką woli pion trzymam, 

a gadzina się ima 

nowych sztuczek, by zżąć mnie i zmóc. 

Ja wciąż walczę jak lwica, 

słaniam się z niedopicia 

w półoddechu zwątlonych już płuc. 

Spleen się rozsiadł na żerdzi, 

je kapustę i pierdzi 

popijając prosecco i dżin. 

Spleenie, zlituj się deczko 

nad spragnioną dzieweczką. 

Się zlitował. 

Polewa! 

Cin cin! 

Renata Cygan 


67

Maiki wyrósł z Bohumila jak z fryzury z kucykiem. Na fejsbuku, 

w fotografiach licealnych królują długie włosy. Prawie każdy 

facet zaliczył fazę długich włosów. Uprzywilejowani przez naturę 

byli dumnymi posiadaczami – prócz tłustych strąków – kucyków. 

Jorge nie wyrósł z Diego, to Diego wyrosło z Jorge. 

Diego 

i Bohumil 

Diego i Bohumil – zbiór dziwnych przyjaciół, których połączył przypadek. 

Mieli onegdaj knajpki na tej samej ulicy. Wychodzili razem 

na papierosa i zgadali się. Postanowili sprząc siły i stworzyć wspólny 

lokal łączący ich upodobania do przyjmowania w domu gości, 

za ich własne pieniądze. Knajpa – styl życia, knajpa dla przyjaciół, 

knajpa hobby. 

Inwestowali z zapałem czas i co kto miał, przebiedowali kolejne 

puste zimy, kiedy zaciskając zęby, czekali na ogródkowy sezon. 

Stworzyli ducha z argentyńskich teledysków tango, playlist 

argentyńsko-czeskich piosenek, kuchni łączącej Hrabala z Maradoną. 

Było ich nierozsądnie dużo. W dodatku po drodze zdarzyły się 

ożenki. Kłopoty z zarządzaniem i tworzeniem przychodów ratowali 

kolejnymi wspólnikami, którzy tylko procentowo pomniejszali zyski. 

A skłonność do imprez i częstowania przyjaciół knajpowym alkoholem 

i muzyką (znakomite płyty!) dobijała do reszty. Mylili klientów 

z gośćmi. Może w Argentynie tak jest? Może w Czechach podobnie? 

Może na Rynku Głównym albo na Placu Żydowskim w Krakowie 

też by się udało? Albo napływ turystów skurczyłby przestrzeń 

dla nierentownych stałych bywalców? Niestety nie w tej lokalizacji. 

Tu wieczorami tłumy przyjaciół nie rekompensowały same siebie, 

a co dopiero pustych popołudni, kiedy kuchnia dymiła w oczekiwaniu 

i bił licznik czynszu. 

68 


Ronaldo, Messi – jednym z rytuałów były mecze. Nie, nie takie 

oglądanie na zimno jak w pizzerii In Vito. Tu ciśnienie rosło naprawdę. 

Jakby Diego było wyspą gorących temperamentów w zimnym 

Krakowie. Emocje. Podobnie imprezy z każdej nieokazji. Wszyscy 

bywalcy trwali w oczekiwaniu na porę oficjalnego zamknięcia lokalu, 

po której zaczynała się pora prawdziwego życia. Przychodziło 

się tu jak do domu z bajki. Takiego, w którym nie ma zniechęcenia, 

smutku, nudy. Domu idealnego, otwartego, serdecznego. Naturalnie 

obowiązkowe były uściski i całusy. Brzmiała muzyka nierzadko 

live, bo właściciele sami muzykowali i schodzili się do nich inni muzykanci. 

Właściciele pili z barmanami i kucharzami, sami też gotowali, 

kelnerowali i zmywali podłogę. Nikt też nie przejmował się 

zbytnio, jeśli w kiblu było lepko. Hierarchia odstawiona na boczny 

tor, niepotrzebna w tej atmosferze rozochocenia i wesołości. Korzyści 

finansowe zepchnięte na odległy plan. To nie mogło przetrwać, 

ale pamięć tej bajki pozostaje święta. Szklany dom, który jednak 

został zbudowany, a życie w nim brzmiało… Lata jak w ulu. [BBD]

Jest zimny, pogodny, jesienny dzień. W Pałacu 

Sztuki w Krakowie zebrali się dziennikarze 

i ci, którzy ich udają, bo chcą zażyć nieco 

celebry. Wszystko kręci się wokół stu dwudziestu 

lat, które właśnie mijają od powstania tej 

budowli. Okazały budynek wyróżnia spośród 

wielu innych złocony fryz, który zaprojektował 

symbolista Jacek Malczewski. Na fryzie przedstawiony 

jest los artysty. Od strony ulicy św. Tomasza, 

na tyłach budowli, rodzi się malec, którego 

weźmie pod swoje skrzydła muza. Co było 

pierwsze: jajko czy kura? Ktoś rodzi się artystą, 

czy się nim staje? Co przynosi ze sobą – talent 

czy tylko imperatyw do działania i nadzieję, czy 

raczej upór? A może to odpowiednie okoliczności 

z każdego uformowałyby artystę? 

Pałacowa Rusałka 

Od strony placu Szczepańskiego artyście 

sprzyja los, od strony plant raczej jest kapryśny 

– zsyła rozczarowania i niedocenienie. Nie 

wiadomo, czy artysta spełniony zasłużył na 

swój wieniec laurowy, a ten przegrany – na 

swoją palmę męczeństwa. Może po latach, jak 

w przypadku Van Gogha, los wszystko odwróci? 

Tak czy siak, teraz je dostają i ten fakt jest 

„odrzeźbiony” na froncie dumnego Pałacu. 

Goście wchodzą do sali posiedzeń zarządu 

Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, jednego 

z dwóch najstarszych Towarzystw w Krakowie 

(obok Towarzystwa Miłośników Historii 

i Zabytków Krakowa), ale również jednego 

z najdłużej działających w Polsce i w świecie. 

Sala to małe, lecz bogate muzeum, pełne dzieł 

niegdysiejszych członków towarzystwa, znamienitych 

i drogich artystów. Ze ścian patrzą 

na nas twarze z portretów m.in. Malczewskiego 

czy Hoffmana. Pod ścianami rzeźby Laszczki 

i Dunikowskiego. Pokój wypełniony meblami 

projektu Mehoffera. Za stołem prezydialnym, 

na którym pod psem z brązu leży zawsze kilka 

gotowych do użycia długopisów, zasiadają 

kurator wystawy jubileuszowej, która zawisła 

w Świetlicy Wyspiańskiego, i artysta – bohater 

swojej wystawy retrospektywnej, rozgaszczającej 

się w pozostałych salach Górnego Pałacu. 

Obok stoi prezes Towarzystwa i z lubością opowiada 

o szacownym jubilacie. 

Nagle nad głowami zebranych zaczyna fruwać 

motyl. Wiruje i tańczy, wzlatuje i opada, 

zatacza okręgi. Przysiada to na oknach, to 

na sprzętach, z dala od osób. Rusałka pawik, 

z krakowskim motywem pawich oczek na 

wierzchu skrzydeł, a czarną żałobą pod nimi. 

Kogo może zaciekawić ten dzień? Kto kibicuje 

Towarzystwu i bohaterom Tego Dnia, a chciałby 

niepoznany być tu z nami? Czy uwolniona 

z ciała dusza może przybrać inne kształty? Kto 

gustował w eleganckich, aksamitnych 

czerniach? Kto był bardzo krakowski? 

Wyraźna myśl przeszywa wyobraźnię. 

Skupiam się silnie na pytaniu – jeśli to 

Ty, to przyleć i usiądź tu koło mnie… 

Motyl podnosi skrzydła i rozpoczyna 

ponowne szybowanie, znów tańczy 

nad głowami. Wszyscy zauważają już 

jego obecność i podnoszą nie tylko 

wzrok, ale i głowy. Prezes już włącza go 

w treść przemówienia. A ja skupiona 

jak promień lasera nadaję myśl. Motyl 

okrąża prezesa, zniża lot, bada stosy 

wydawnictw, jakby czytał świeże tytuły 

i mylił trop, a potem już leci wprost 

do mnie. Nie, nie tylko leci, zasiada 

ze swoją lekkością drobiny pudru na 

udzie. Bliżej niż kiedykolwiek. Tak lubiłeś 

całować, myślę, nie w dłoń jak inni 

panowie z tamtej epoki, ale w przedramię, 

inaczej, oryginalnie i bliżej serca. 

Teraz możesz opanować inne miejsca. 

Wolnością motyla. [BBD] 


ILUSTRACJE: LOUI JOVER 

69

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

70 

ADAMOWI RZEKŁ PAN 

Adamowi rzekł Pan w raju, że 

chciałby żebro. Na chwilę, bądź dwie. 

Panie! Spełnię Twą wolę. 

Zauważyć pozwolę 

sobie jednak... Przeczucia mam złe. 

Zaraz potem zapytał go Bóg, 

czy ocenić to dzieło by mógł, 

które stoi pod drzewem. 

Adam spojrzał na Ewę. 

Skrzywił się. Nie zwaliło go z nóg. 

Rzecze Pan do Adama, że „mężem 

tej kobiety masz zostać i mężnie 

będziesz spędzać z nią noce”. 

Ewa pędzi z owocem. 

Adam wije się, jakby był wężem. 

Mimo jej niebanalnych krągłości, 

chciał się rozstać z kobietą bez złości. 

Opowiadał, że jabłka 

je niechętnie i z rzadka. 

A na pewno nie dzisiaj, bo pości. 

Zawiedziona kobieta odrzekła: 

Nigdy w życiu nie byłam tak wściekła! 

Tak traktujesz swą madam? 

Przechlapane masz, Adam! 

I w ten sposób człek poznał smak piekła. 


Adam Gwara 

Rysunki: Jarosław Janowski 

Mam dla was prawdę (choć z pieprzykiem), 

co jest przemyśleń mych wynikiem; 

lepiej być znanym pijakiem 

niźli bezbarwnie nijakim 

anonimowym alkoholikiem. 

RC 

PORZUCONA 

Siadał ze mną na kanapie lub w fotelu, 

figlowaliśmy w ubraniu i w piżamach. 

Był pogodny i wymagań nie miał wielu, 

ale odszedł. Dziś zostałam całkiem sama. 

Dzień bez niego, to doprawdy wieczność cała. 

Czas się wlecze niczym ślimak, pomalutku. 

Czemu odszedł? Przecież ja go tak kochałam! 

Teraz nurzam się w kałuży mega smutku. 

W radiu Sting piosenkę naszą znowu nuci, 

ja łkam przysłuchując się gitary strunom, 

bo on wyszedł i dotychczas nie powrócił. 

Mój codzienny, mój kochany… dobry humor. 

Ewa Jowik

adam gwara 

LIMERYKI 

*** 

Tuż przed sauną Amanda z Kuusamo 

rzęsy tuszem przyczernia wraz z mamą. 

W chwilę potem Amanda 

już wygląda jak panda. 

Zresztą mama dokładnie tak samo. 

*** 

Spytał pacjent doktora z Kerkrade, 

gdy uzyskał już płatną poradę 

i receptę mu dali: 

Na co to jest? – Na Bali! 

Odrzekł doktor – Sto takich i jadę. 

*** 

W synagodze madame z Drohobycza, 

wymodliła dla siebie hrabicza. 

Słabo wyszło to jej. 

Miał być „goj”, a jest „gej”! 

Drugi raz niech się nie przejęzycza. 

*** 

Namówiła bacę Jagna, 

żeby popił wodą z bagna 

owoc kiwi 

i się dziwi, 

gdzie to teraz bacę tak gna? 

Dżesika łkała rzewnie w Stróży. 

Och, Brajan! Wstydź się! To źle wróży. 

Poznałam cię na swoją zgubę. 

Rozdziewiczyłeś mnie przed ślubem. 

Rzekł: To się więcej nie powtórzy. 

*** 

Jest miły lokal w mieście Ur. 

Codziennie jada Żan tu żur, 

a Żana córa 

woli amura 

wołając: Garsą, mą amur!… 

LAURA I FILON 

(wersja współczesna) 

Jawor 

A pod nim Laura i Filon 

Laura nie dała 

Filon miał bilon 

Lecz gdyby Filon miał mercedesa 

willę z basenem i konta dwa 

to wtedy Laura w mig się podnieca 

i Laura da 

Chociaż miał Filon serduszko złote 

duszyczkę białą bez śladu cienia 

oraz na Laurę wielką ochotę 

jednak szans nie miał 

Cóż robi Filon? 

Wierszyki skrobie 

Świeczki nie warta ta durna gra 

Z Filona tylko trzeźwości probierz 

pożytek ma 

A Laura miała powabów morza 

(cóż – woli boskiej nie sposób pojąć) 

oraz rotację wielką u łoża 

tudzież wianuszek 

sytych playboyów... 

Westchnij głęboko czuły człowieku 

widząc jak Filon niknie i gaśnie 

bowiem i w naszym zdziczałym wieku 

można się także zakochać 

na śmierć… 

Dzisiaj tak smutno choć letnia pora 

Nie ma Filona 

Laury 

jawora 

Bo ścięty jawor w leśnych niebiesiech 

Zaś Laura w Stanach za dolce rżnie się 

A – mimo postów i modłów mnisich – 

zsiniały Filon na świerku wisi… 

Juliusz Wątroba 

*** 

Zauważył uczony pod Żednią, 

że część tylną ma bardziej niż przednią. 

Ale, o paradoksie! 

kiedy cofnął o krok się, 

jeszcze bardziej ją miał niż poprzednio… 


71

M arek 

PROBOSZ 

72 


Bycie ambasadorem 

kultury Polski 

stało się moją 

misją 


73

Są role, 

w których 

przekraczam 

granice 

Kilka tygodni temu odebrał Pan z rąk Wicemarszałek 

Sejmu RP prestiżową nagrodę w konkursie organizowanym 

przez Fundację Polskiego Godła Promocyjnego 

„Teraz Polska” – Wybitny Polak w USA 2023 

w kategorii Kultura. Na początku roku został Pan 

uhonorowany przez Klub Kultury im. Heleny Modrzejewskiej 

w Los Angeles nagrodą za całokształt 

twórczości dla najwybitniejszych aktorów polskich 

i polsko-amerykańskich Modjeska Prize 2022. 

W 2018 diaspora polska uhonorowała Pana w Wiedniu 

polonijnym Oskarem – Złotą Sową w kategorii 

Film, w ubiegłym roku otrzymał Pan za całokształt 

osiągnięć w filmie i w teatrze w Polsce i w Ameryce 

nagrodę im. Poli Negri – Polityka 2022 w Lipnie, 

odsłonięto także Pana tablicę na Bulwarze Gwiazd. 

Trzeba przyznać, że jest to imponujący dorobek. Powiedział 

Pan, że nagrody i wyróżnienia to zaszczyt, 

ale również i zobowiązanie. Do czego zobowiązują? 

marek probosz 

74 


Każda nagroda w tym najtrudniejszym z zawodów 

artystycznych, jakim niewątpliwie jest aktorstwo 

w Ameryce, to potwierdzenie słuszności wyboru życiowej 

drogi. Audaces fortuna iuvat (Odważnym los 

sprzyja) – mówi łacińskie przysłowie. Nagród jest 

coraz więcej – to niewątpliwie spełnienie i satysfakcja, 

ale również mobilizacja do jeszcze bardziej 

wytężonej pracy w tworzeniu bezkompromisowych 

dzieł sztuki i niezłomności w walce o kolejne mistrzowskie 

wykonania swoich projektów, które poruszą 

serca i umysły publiczności na świecie. Bycie 

ambasadorem kultury Polski stało się moją misją. 

Powołując do życia kolejnych geniuszy i bohaterów 

historii, wykonuję najbardziej zaszczytny rodzaj artystycznej 

działalności.

Wyjechał Pan do Ameryki u szczytu 

kariery, ponieważ w Polsce nie czuł 

się Pan wolny. Czy znalazł Pan wymarzoną 

wolność w Los Angeles? 

„Pytasz, dlaczego z kraju wyjechałem? 

Wyjechałem, bo artysta musi być wolny, 

aby tworzyć. Wyjechałem z kraju 

zniewolonego” – Norwid. 

Należę do pokolenia emigrantów, ryzykantów, 

którzy postawili na wolność. 

Wyjechałem w 1987 r., kiedy komuna 

rządziła Polską i nierealną mrzonką 

było wyobrazić sobie upadek berlińskiego 

muru! Byłem u szczytu kariery 

w Europie Wschodniej, ale ona pozostawała 

pod panowaniem zbrodniczego 

systemu. Po krwawej pacyfikacji 

w kopalni „Wujek”, po zamordowaniu 

kapelana Solidarności Jerzego Popiełuszki 

zdałem sobie sprawę, że nie 

kariera jest najważniejsza. Wybrałem 

wolność. Cena była wysoka, to był bilet 

w jedną stronę, wylot w nieznane, 

zaczynanie życia od nowa. Za oceanem 

kontakt z krajem się urywał, nie było 

Internetu, komórek, a cenzura przechwytywała 

wysyłane listy. Ameryka 

była „ziemią obiecaną”, utożsamiała 

się z wolnością i demokracją. W Mieście 

Aniołów oślepił mnie blask reflektorów 

Hollywood – tutaj w świetlnej 

aureoli znalazłem swojego anioła, 

żonę Gosię, z którą jestem od 34 lat, 

tutaj założyliśmy szczęśliwą rodzinę. 

Jak torreador stanąłem do walki 

o swoje miejsce z bestią Hollywood, 

nic nie przyszło mi łatwo. Góralskim 

genom, pracowitości i niezłomności 

zawdzięczam to, co udało mi się osiągnąć. 

Ameryka i jej brak litości, emigracja 

rozwinęły mnie pod wieloma 

względami i wzbogaciły wewnętrznie. 

Dzisiaj nie jestem już tylko znanym aktorem, 

ale również nagradzanym na 

festiwalach reżyserem, wykładowcą 

prestiżowych uczelni, scenarzystą, dramaturgiem, 

autorem i producentem. 

A hero from zero – długo przebijał się 

Pan za oceanem? 

Przysłowiowa kwarantanna trwa około 

trzech lat. Los Angeles to wielka metropolia, 

wieża Babel kultur, języków 

i temperamentów – samo opanowanie 

języka to kilkuletnia katorżnicza praca. 

Jednak największym wyzwaniem 

jest pozostanie sobą w Hollywood, 

utrzymanie swojej indywidualności 

i tożsamości. Niezatracenie głębi, pasji, 

kolorytu i sensu tworzenia tego, 

co się kocha. To największa ze sztuk! 

Należę do pokolenia 

emigrantów, 

ryzykantów, którzy 

postawili na 

WOLNOŚĆ 

Jak hartowała Pana Ameryka? 

Uległem metamorfozie. Wrzucony 

byłem w sam środek oceanu i żarłocznych 

rekinów. Wiedziałem jednak, 

że każde „nie” Hollywood, przybliżało 

mnie do „tak!”. Uodporniłem się, 

zwiększyłem wytrzymałość i cierpliwość. 

Mieszkam nad oceanem w Santa 

Monica, gdzie woda przypomina 

mi o giętkości, przypomina, jak należy 

przekształcić wewnętrzny ogień. 

Hollywood wciąż szokuje i zaskakuje 

– tutaj nigdy nie masz poczucia, że 

już wszystko w życiu poznałeś! Emigracji 

nie zrozumie nikt, kto jej nie 

przeżył. Trzeba „umrzeć” i narodzić 

się na nowo. Niewielu odnosi wielkie 

sukcesy, ale każdy emigrant wie i ceni 

tych, którym się „udało”, bo wie, jaką 

cenę trzeba było zapłacić. Bez herkulesowej 

wytrzymałości, zapału i wiary 

lepiej siedzieć w domu. 

Wystąpił Pan w telewizyjnym show 

„How to Survive in Hollywood?”. Jak 

udało się przebić i przetrwać w tej 

amerykańskiej dżungli, gdzie przecież 

takich artystów jak Pan było, jest i będzie 

tysiące? 

Tysiące to mało powiedziane! Co 

roku przybywają z całego świata nowi 

śmiałkowie, marzyciele chcący zdobyć 

Miasto Aniołów. Determinacja, pewność 

siebie, odwaga to cechy, które 

trzeba wcielać w życie codzienne. 

DNA moich przodków dawało mi siłę, 

mój dziadek Jerzy Probosz w 1938 r. 

za swoją twórczość literacką odznaczony 

był Srebrnym Wawrzynem 

Akademickim przez Polską Akademię 

Literatury w Warszawie. W 1939 r. 

został aresztowany przez Niemców 

za to, że był duchowym liderem, artystą 

i patriotą – zamordowano go 

w obozie koncentracyjnym w Dachau 

w 1942 r. Jego ostatnie słowa napisane 

do przyjaciela, z którym wiedział, 

że już nigdy się nie zobaczy, stały się 

moim życiowym mottem: 

„Życzę ci z serca mocy 

Abyś co dzień i w nocy 

Wytrwał! Wytrwał!! Wytrwał!!! 

Choćbyś miał ziemskie ciało 

w proch spalić 

Musisz ducha ocalić!” 

Mieszka Pan na emigracji, ale nie 

pożegnał się Pan z Polską na dobre. 

Wciąż zapraszany jest Pan do polskich 

produkcji. To chyba idealny stan rzeczy, 

bo czerpie Pan z dwóch światów. 

75 


Wymiana 

energii 

z publicznością 

jest jak 

narkotyk 

Rozumiem, że w takiej sytuacji nie może 

być mowy o tęsknocie za krajem? Gdzie 

jest Pana miejsce na ziemi? 

„Bóg mieszka w języku” – Norwid. 

Jednak Bóg mieszka również w naturze. 

Wolałbym mieć jednoznaczną odpowiedź, 

bo wciąż rozerwany jestem na dwa 

kontynenty, dwa domy, dwie rodziny. Być 

może to właśnie moje jin i jang, ten dualizm 

rzeczywistości, daje mi równowagę 

i porządkuje mój wewnętrzny świat. 

Tęsknota za krajem i ludźmi, z którymi 

się wyrosło, nie przechodzi jak katar. 

Pozostaje na zawsze w sercu, w snach, 

w smakach, w fotografiach… Technologia 

XXI wieku ułatwia nam kontakty ze światem, 

ale nostalgia przyciąga człowieka do 

domu, do czystego strumienia i źródła miłości, 

do rosnących w lesie grzybów – tam 

gdzie byliśmy niewinni, beztroscy, wolni 

od dorosłych ułomności. Miejsce na ziemi? 

Może raczej ślad na ziemi. 

O łódzkiej filmówce powiedział Pan, że 

to był dla Pana zarazem najlepszy i najgorszy 

czas. Dlaczego? 

Dostałem się do filmówki w 1980 r., kiedy 

Polskę ogarnął ruch Solidarności – 

w całym kraju strajki, maszerujące demonstracje 

domagające się wolności 

słowa, prasy, uwolnienia więźniów politycznych. 

Duch walki o wolność udzielił 

się studentom. Rozwiązaliśmy partyjną 

organizację, Związek Socjalistycznej Młodzieży 

Polskiej, i założyliśmy własny – Nie- 

76 


zależne Zrzeszenie Studentów. Był to 

czas buntu, euforii, zmiany myślenia o 

własnej samorządności, podejściu do 

nauki i sztuki, zwolniliśmy profesorów 

aparatczyków, wybraliśmy nowych. 

Kiedy zerwano negocjacje, zrobiliśmy 

strajk okupacyjny w murach szkoły. 

Niestety wkroczyły czołgi, aresztowano 

naszych studenckich liderów. 

W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. komunistyczne 

władze wprowadziły stan 

wojenny. Polała się krew, przy użyciu 

siły i brutalnych metod zaczęto tłumić 

ruch Solidarności. Ten okres wywarł 

na mnie i na pokoleniu naszej studenckiej 

braci ogromne piętno. 

Gra Pan geniuszy, ikony sztuki, artystów 

ekstremalnych, a jak wiemy, 

wielcy bohaterowie wymagają potężnego 

wysiłku. 

„Im sroższy los nas nęka, tym mężniej 

stać mu trzeba” mawiał ojciec teatru 

polskiego Wojciech Bogusławski. Od 

dziecka pasjonowałem się historią 

i losami największych bohaterów: 

Odyseusza, Aleksandra Wielkiego, 

Napoleona, Kościuszki, potem zachłysnąłem 

się literaturą Dostojewskiego, 

Kafki, Witkacego, w teatrze natchnął 

mnie Słowacki, Wyspiański, Genet, 

Gombrowicz…, w filmie Chaplin, Welles, 

Pasolini, Bergman, Kurosawa… 

Lista mistrzów jest długa. Czasami wystarczy 

jednak chwila, jedno spotkanie, 

które odmienia całe nasze życie. 

Geniuszy cechuje jeden wspólny mianownik: 

tajemnica. Noszą oni w sobie 

wizje niedostępne zwykłym śmiertelnikom. 

To prawda, spalam się na stosie 

sztuki, nie oszczędzam, wcielając się w 

kolejnych bohaterów. Na scenie, przed 

kamerą, nie przemawiam jako aktor, 

tam już swoje słowa głoszę. Stany 

ekstremalnego natchnienia rodzą się 

w bólach. Czasami trudno jest mi wyjść 

z roli – rotmistrz Pilecki „mieszka” we 

mnie do dzisiaj, również Norwid. Żona 

mówi: „To twój autobiograficzny monodram”. 

Alchemia zupełnego przeistaczania 

się w odgrywaną postać, 

nie naśladownictwo, dostępna jest 

wybranej garstce. Przed rozpoczęciem 

spektaklu, przed kamerowym ujęciem 

często medytuję, staram się nawiązać 

kontakt z duchem bohatera, w którego 

się wcielam. 

No właśnie, Pana żona powiedziała 

również, że to wielcy bohaterowie 

wybierają Pana, a nie odwrotnie. 

Chyba coś w tym jest? 

Żona wie najlepiej. Zna mnie, widzi na 

co dzień – nie będę więc zaprzeczał. 

Ostatnio zadzwoniła z Londynu kobieta 

i powiedziała: „Zostałeś powołany, 

ci bohaterowie zamieszkują w tobie 

i przez ciebie przemawiają do nas”. 

Kiedy Ryszard Bugajski wysłał mi do 

Los Angeles scenariusz Śmierci rotmistrza 

Pileckiego, napisał: „Znalazłem 

dla Ciebie idealną rolę. Mam nadzieję, 

że po przeczytaniu nie powiesz „NIE!”. 

Od tamtej chwili, czyli od 18 lat, jestem 

ambasadorem rotmistrza Pileckiego 

na świecie. Mistrz czeskiego kina František 

Vláčil obsadził mnie w głównej 

roli do filmu Cień paproci. Wyznał mi: 

„Przez 30 lat próbowałem nakręcić ten 

film, wielu aktorów obsadziłem przed 

tobą, ale to miałeś być ty, szukałem kogoś, 

kto ma czyste serce i ręce”. Profesor 

Kazimierz Braun, podczas spotkania 

w jego domu w Bufallo powiedział: 

„Jesteś współczesnym Norwidem, napisałem 

dla ciebie sztukę Powrót Norwida, 

musisz go zagrać”. W przerwie 

zdjęć do Pileckiego, w więzieniu na Rakowieckiej, 

Bugajski przedstawił mnie 

przedstawicielowi IPN, który twierdził, 

że nie znajdzie aktora do roli Pileckiego. 

Po zobaczeniu mnie na ekranie 

powiedział reżyserowi: „A skąd ty go 

wytrzasnąłeś?”. Rysiu odpowiedział: 

„Z Hollywood, tam mają wszystko!”. No 

i jak tu nie wierzyć w przeznaczenie! 

Czy bywa Pan wypalony jako artysta? 

Co Panu pomaga powracać do rzeczywistości 

po trudnych wyzwaniach aktorskich? 

„By zacząć sztukę, stworzyć dzieło, potrzeba 

męki, trudu, pasji, bólu, żalu, 

smętku, lęku, grozy, litości…” – Wyspiański.

Sztuka to powołanie, twórczy akt, 

któremu służę bez reszty 

marek probosz 


77

Wszystkie zdjęcia pochodzą z archiwum Marka Probosza 

Są role, w których przekraczam granice, 

wchodzę za głęboko w postać, spalam 

się i muszę odrodzić niczym Feniks 

z popiołów. W regeneracji najbardziej 

pomaga mi odcięcie się od świata, 

powrót do natury, rodziny, która jak 

latarnia w ciemności, oświetla mi drogę 

do spokojnego domu. Tam, gdzie 

bezpiecznie jest wyłączyć bezpieczniki, 

odciąć prąd i biologicznie, psychicznie, 

duchowo się odnowić. Joga z żoną na 

tropikalnej wyspie to świetny sposób 

na odcięcie pamięci emocjonalnej poprzedniego 

„wcielenia”. 

Helter Skelter i Pana niezwykle trudna) 

rola Romana Polańskiego: Krytyka 

w „The New York Times”, „Hollywood 

Reporter” czy „Variety” uznała Pana 

kreację za najlepszą w całym filmie. 

Długo nie mógł Pan wyjść z tej roli… 

Po zagraniu Romana Polańskiego 

przez pół roku miałem senne koszmary 

o Mansonie i jego bandzie. 

W końcu żona usunęła z domu kostiumy, 

które zachowałem, obcięła mi 

78 


włosy i powiedziała: „Nie będę więcej 

spała z Polańskim!”. W czasie zdjęć do 

Helter Skelter podszedł do mnie producent 

i autor książki Vincent Bugliosi 

mówiąc: „Wiedziałem, że znajdziemy 

aktora do każdej roli, tylko nie Polańskiego, 

udowodniłeś, że się myliłem!”. 

Podczas zamkniętego pokazu w studio 

Disneya reżyser John Gray wziął mnie 

na stronę i powiedział: „Muszę dać 

ci największy komplement, jaki aktor 

może w życiu usłyszeć. Wyświetliłem 

twoją scenę konferencji prasowej 

Polańskiego studentom reżyserii na 

Uniwersytecie Południowej Kalifornii 

w Los Angeles. Po pokazie przybiegli 

do mnie, pytając ile musiałem zapłacić 

za użycie oryginalnych zdjęć archiwalnych 

z Polańskim w swoim filmie!”. 

Faktycznie, trudno wyobrazić sobie 

lepszy komplement. 

Powrót Norwida grany jest po polsku, 

ale zadbał Pan o to, aby były napisy 

angielskie. Monodram Ochotnik do 

Auschwitz: Rotmistrz Witold Pilecki 

grał Pan na Broadway’u po angielsku. 

I w jednym, i w drugim przypadku odniósł 

Pan ogromne sukcesy, zwyciężając 

w największym na świecie festiwalu 

jednego aktora – United Solo. 

Jak obcojęzyczna publiczność reagowała 

na Pana z widowni? Czy czuł Pan 

ich energię? 

Po każdym spektaklu były oszałamiające 

długie owacje na stojąco. Krytycy 

przydzielili mi maksymalną liczbę pięciu 

gwiazdek. Gazety po Pileckim pisały 

„Trzęsienie ziemi w Nowym Jorku!”. 

Po Norwidzie „Jękły głuche kamienie 

na broadwayowskiej scenie!”. Monodram 

to najtrudniejsza forma sztuki 

aktorskiej. Tutaj nie ma się gdzie ani 

za kogo schować. To „nagi” maraton 

po rozgrzanych węglach, w transie, 

z wiarą w zwycięstwo. Wymiana energii 

z publicznością jest jak narkotyk, 

transcendentalne doświadczenie. Kiedy 

wracam do rzeczywistości, zlany 

potem, oszołomiony wrzawą braw, to 

jakbym budził się z narkozy po operacji 

przeszczepu serca.

Różnice między polskim i amerykańskim 

aktorstwem? 

Amerykanów cechuje wrodzony optymizm 

i spontaniczność. Mentalność 

zwycięzcy. Tutaj nikt nie oczekuje porażki, 

kiedy przystępuje do walki – 

oczekuje powodzenia. W Polsce remis 

albo małą porażkę uznaje się za dobry 

wynik, a narzekanie, kłótliwość i pesymizm 

to cechy narodowe. Mamy obdarzonych 

talentem światowej klasy 

artystów, jednak często zaprzepaszczamy 

to, co jest nam dane w genach. 

Wielonarodowość, mieszanka kultur, 

temperamentów motywują Amerykanów 

do zdrowej konkurencji, wytwarzają 

energię. Inność nikogo tutaj nie 

dziwi, nie wprawia w kompleksy, zakłopotanie. 

Jest walorem, powiewem 

świeżości, inspiracją i wyzwaniem do 

poszerzania swoich możliwości. Aktor 

emanujący pewnością siebie inaczej 

staje przed kamerą niż ten, który ciągle 

się waha. W Ameryce studenci aktorstwa 

są jak wojownicy, nie poddają 

w wątpliwość autorytetu, który chce 

poprowadzić ich do zwycięskiego boju, 

z dyscypliną i respektem podchodzą do 

czekającego ich doświadczenia. 

Jest Pan zodiakalnym baranem, do 

tego góralem (powiedziałabym, że 

jest to mieszanka piorunująca). Czy 

nigdy się Pan nie poddaje? 

Mój śp. wspaniały ojciec Stanisław 

Probosz, góral z Istebnej, powtarzał: 

„To musi być bardzo wyjątkowa sytuacja, 

aby góral się poddał”. Charakter 

górala jest niezwykle twardy, charakteryzuje 

go upór i siła w pokonywaniu 

przeszkód. Ojciec przyjaźnił się z himalaistą 

z Istebnej, Jurkiem Kukuczką, 

zdobywcą wszystkich ośmiotysięczników. 

Nasze góry wydały na świat wielu 

niezwyczajnych, wybitnych, „współczesnych 

nieśmiertelnych”. W moich 

żyłach z dziada pradziada płynie 

w 100% góralska krew. Zagrałem polskiego 

zbója Satorę w filmie Janosik: 

prawdziwa historia Agnieszki Holland 

i Kasi Adamik. Kocham góry, na grobie 

mojego dziadka wyryte są jego słowa 

„Istebno, co za urok w Tobie, o Tobie 

góral i w grobie”. 

Jest Pan aktorem, reżyserem, scenarzystą, 

producentem filmowym, 

wykładowcą, autorem (dwie książki: 

Eldorado i Zadzwoń, jak cię zabiją). 

Która z tych ról jest Panu najbliższa? 

„Sztuka – to wielkie oko i wielkie ucho 

świata” – Conrad. 

Mieszkam nad oceanem 

w Santa Monica, 

gdzie woda 

przypomina mi, 

jak należy przekształcić 

wewnętrzny ogień 

Nie ma dla mnie znaczenia, który rodzaj 

sztuki wykonuję – najważniejsze, 

aby wypływała z autentycznej potrzeby 

ducha. To musi być prawdziwa miłość, 

a nie przelotne zauroczenie. Grać 

w natchnieniu na sercach ludzi jak 

wirtuoz na instrumencie, wzbogacać 

świat, odgrywając sztukę wielkich mistrzów, 

przenikać ich genialnymi wizjami 

współczesną publiczność, nie tracąc 

przy tym zawartości duszy polskiej 

na emigracji – to wyzwanie, zaszczyt 

i wielka satysfakcja. Z każdym nowym 

projektem – czy to jest Norwid, Pilecki, 

Polański, Hłasko, Sienkiewicz, Paderewski 

– czuję, że wzbogacam się 

o nowe istnienie, o wartości, które 

sobą reprezentowali. Inspirują mnie 

one do wytyczania sobie coraz większych, 

trudniejszych celów. Kocham 

dawać ludziom możliwość przeżywania 

niezapomnianych wzruszeń, oderwania 

się od przeciętności. Sztuka to 

powołanie, twórczy akt, któremu służę 

bez reszty. 

Lista Pana wcieleń aktorskich, aktywności 

artystycznych (na wielu polach), 

zasług, nagród jest niezwykle imponująca 

– jest Pan w ciągłym ruchu. Jak 

Pan odpoczywa? 

Odpocznę w grobie. Mój charakter 

najlepiej sprawdza się w akcji, w walce, 

w tworzeniu. Jako dziecko nazywano 

mnie „wiergaczka”, „wierci 

chwostek”, nie mogłem usiedzieć na 

miejscu. Ojciec zamiast lania za przewinienie, 

sadzał mnie na krześle i kazał 

się nie ruszać przez kilka minut – ta 

kara była najskuteczniejsza. Z wiekiem 

trochę wyhamowałem. Zamiast biegać 

– spaceruję, zanim się odezwę – 

sprawdzam, czy mam coś ważnego do 

powiedzenia, słucham ciszy, medytuję, 

wpatruję się w gwiazdy, sadzę drzewa 

i wącham kwiaty, głęboko oddycham 

i wzdycham, bawię się i śmieję jak 

dziecko. 

„Nasiąkałem sztuką i tworzyłem własny 

świat, ucząc się od największych 

mistrzów” – kto jest Pana najważniejszym 

mistrzem? 

Nad moim biurkiem w Santa Monica 

wiszą w ramkach mistrzowie, którzy 

odkryli we mnie Samsona zdolnego 

do zaduszenia lwa. Spoglądają na 

mnie z fotografii i przypominają, by 

nie spoczywać na laurach, mobilizują 

codziennie, by wspinać się na szczyt 

swoich możliwości. Każdy z nich pomógł 

mi w otwarciu nowej wewnętrznej 

przestrzeni prawdy. Słyszę ich myśli 

od szeptu do grzmotu: „Praca, praca, 

usilna, wytrwała, mozolna praca 

prowadzi do sukcesu… pozbawia lęku 

w rozmowie z wulkanem, w zderzeniu 

z okiem cyklonu”. 

Powiedział Pan: „Moje sny i marzenia 

są przyczyną mojej przyszłości” – 

o czym obecnie marzy Marek Probosz? 

„Bo nie jest światło, by pod korcem stało, 

Ani sól ziemi do przypraw kuchennych, 

Bo piękno na to jest, by zachwycało 

Do pracy – praca, 

by się zmartwychwstało…” – Norwid. 

Dopełnić przeznaczenia to wielkie 

szczęście. A kiedy człowiek jest szczęśliwy, 

to sobie tego pytania nie musi 

zadawać. [RC] 

ROZMAWIAŁ A 


79

Foto: Tatiana Averina 

80 


RELACJA Z ODDANIA WŁADZY 

najpierw przyszli barbarzyńcy 

którzy jak sądzimy 

działali w dobrej wierze 

Michał Kaczmarek 

bombardowanie sierocińców 

ostrzeliwanie cywilów 

miało uzasadnienie 

w postaci przerażenia 

potrzebnego do osiągnięcia celu 

strach kryjących się w schronach 

koczujących na stacjach metra 

gdy kończy się woda i słoiczki dla dzieci 

osłabia wroga prowadzi agresora 

nie odmówią logicznego rozumowania 

sędziowie trybunału 

zagraniczni obserwatorzy 

zwycięża pragmatyka 

triumfuje filozofia 

jak woda wlana do naczynia 

poddajemy się kształtowi zdarzeń 

pomagamy w montażu nadajników 

telewizji przekazującej rzetelne informacje 

przynosimy najeźdźcom pożywienie 

cerujemy ubrania 

gdy przez przypadek spojrzymy na ciało 

rozszarpanego w czasie prewencyjnych ostrzałów 

brzuch rozpruty przez kule 

otwarte płuca oderwane kończyny 

pojawia się uczucie 

niezgodne z wcześniejszymi założeniami 

zwracamy się do przywódców z prośbą o wsparcie 

bełkoczemy we łzach wybuchamy gniewem 

kto nam pomoże 

jeśli nie oni 


81

Jak zostać szmatą 

Paulina Klepacz, Aleksandra Nowak, Kamila Raczyńska-Chomyn 

Dziwki. Zdziry. Szmaty. Opowieści o slut-shamingu 

R o b e r t K n a p i k 

Patrycja Wonatowska: Marzy mi się taki świat, 

w którym pytanie: „Czy masz ochotę na seks?” 

będzie miało taką samą wagę jak: „Czy masz 

ochotę na kawę?”. Świat, w którym każda osoba 

ma prawo do wolności, także tej seksualnej, 

bez względu na to z kim, w jakiej konstelacji i czy 

w ogóle chce uprawiać seks. Świat, w którym 

żadna z odpowiedzi, które padną, nie sprowokuje 

ani oceny, ani agresji. Czy nie można po 

prostu dać sobie i innym ludziom prawa do przyjemności 

i podejmowania własnych wyborów? 

Z 

zewsząd docierają do nas komunikaty, slogany 

reklamowe, koncepty wizualne podszyte treścią 

seksualną lub wręcz wprost mówiące o seksie niekoniecznie 

jako intymnym zbliżeniu z poszanowaniem 

godności ludzkiej, ale bardziej jako o sportowych wyczynach, 

gdzie liczą się wyniki, liczba partnerów czy bycie 

cały czas w gotowości do rozpoczęcia współżycia. Dożyliśmy 

takiej sytuacji, że owa seksualność staje się często 

towarem przetargowym, można ją obrócić w żart, zrobić 

karierę przez łóżko. Wizerunki kobiet, ale również mężczyzn 

w bezpruderyjnych pozach towarzyszą już właściwie 

każdej branży. To najlepiej się sprzedaje, więc tak zachęca 

się potencjalnych kupujących. Z jednej strony nie 

mamy się tej seksualności wstydzić. Seks ma być wyzwalający. 

W spamie znalazłem maile zatytułowane: „Seks 

po czterdziestce”, „Jak zwiększyć intensywność doznań”, 

„Sposoby na zwiększenie libido”. Poleceń, dobrych rad 

jest całe mnóstwo. Tylko zastanawiam się, jak się w tym 

odnaleźć. Nadawcy wiadomości przyjmują, że po prostu 

ma się partnera (partnerkę) lub partnerów. A rzeczywistość 

wygląda w ten sposób, że nie każdy wygląda jak 

wysportowany typ z reklamy. Media stwarzają fałszywy 

obraz rzeczywistości, gdzie króluje powab i smukłość, 

a ludzi ułomnych po prostu nie ma. 

Niedawno zauważyłem, że w telewizji pojawiły się spoty 

Fundacji SEXEDPL pod wspólnym szyldem "Wszyscy jesteśmy 

seksualni". W jednym z nich występuje pływaczka, 

medalistka mistrzostw świata i Europy, paraolimpijka 

Karolina Hamer, na co dzień poruszająca się na wózku, 

która akcentuje fakt, iż w seksie ważna jest świadoma 

zgoda, konsensualność. Tak, osoby z niepełnosprawnościami 

również są seksualne. Niestety w związku z tym, 

iż kult konsumpcjonizmu wyżej stawia powierzchowność 

i sztuczność, nie każdy ma możliwość realizowania swo- 

82 


ich potrzeb seksualnych. Dodajmy, realizowania w poszanowaniu 

i obopólnej zgodzie. Trenerka, coach, psycholog 

zachęcają – uprawiaj seks, samo zdrowie, uwalniają 

się endorfiny. Intencje zapewne są dobre, ale ten rodzaj 

mentoringu może wprawić w zakłopotanie. Jeśli ktoś 

ma partnera (partnerkę), to świetnie. Są jednak i tacy, 

którzy nie mają i nie jest to być może ich wina, że żyją 

w seksualnym poście. Własnej cielesności, seksualności 

nie należy się wstydzić, ale też – o czym za chwilę więcej 

– nie należy zawstydzać nią innych. Zadatkiem do 

snucia plotek dla otoczenia może być zarówno zbyt duża 

aktywność seksualna, jak i zbyt mała. Bierze się to najczęściej 

z patriarchalnej kultury gwałtu. Krótko mówiąc, 

kobieta swym ubiorem, zachowaniem sama prosi się 

o gwałt. Sama chciała. Sama jest sobie winna. 

Czy można zawstydzić ludzi ich seksualnością i czemu 

w rezultacie to zawstydzanie ma służyć? Na te pytania 

starają się odpowiedzieć wspólnie z rozmówczyniami 

(i jednym rozmówcą) Paulina Klepacz, Aleksandra Nowak 

oraz Kamila Raczyńska-Chomyn w publikacji Dziwki. 

Zdziry. Szmaty. Opowieści o slut-shamingu. Trzeba 

zwrócić uwagę na budujące zaangażowanie autorek 

w zrozumienie i pomoc w przyswojeniu czytelnikom trudnych 

społecznie kwestii. Samo pojęcie „slut-shaming” 

(ang. slut – szmata, shaming – zawstydzanie) nie ma niestety 

polskiego odpowiednika, zresztą podobnie jak inne 

zjawiska, na przykład „victim-blaming” (obwinianie ofiary) 

czy „revenge porn” (porno zemsta). O czym to świadczy? 

Ten rodzaj narracji nie przebił się jeszcze do polskiej 

świadomości. Patriarchat kwitnie. To kobiety, ofiary gwałtów, 

przemocy seksualnej muszą się tłumaczyć. Sprawcy 

pozostają bezkarni. Bezsilność w działaniach, aby dosięgła 

ich ręka sprawiedliwości, kończy się zazwyczaj jeszcze 

większym poczuciem winy i wstydu u ofiar. Victim- 

-blaming to właśnie nic innego jak wtórna wiktymizacja, 

kiedy to poszkodowana (poszkodowany) musi się tłumaczyć 

po raz kolejny i kolejny przed służbami czy na sali 

sądowej. W jednej z rozmów zostaje przytoczony przykład, 

kiedy to funkcjonariusze w czasie śledztwa zwrócili 

uwagę na fakt, iż ofiara gwałtu miała na sobie koronkowe 

majtki. W ich rozumieniu ma być to zaproszenie do gwałtu. 

Kobieta kusicielka, niczym biblijna Ewa, sprowadza 

mężczyznę na złą drogę. To mężczyzna musi usilnie walczyć 

ze swoją chucią i pożądaniem, jego wysiłek jest tutaj 

na pierwszym miejscu. Właśnie na tym założeniu opiera 

się patriarchalna kultura gwałtu. Kobieta ma się kontrolować 

– co jest często przytaczane w książce – ma się również 

„szanować”. Kontrola dotyczy sposobu ubierania się, 

nie może być ono nazbyt wyzywające. Społeczna kontrola 

kobiet to również zarządzanie płodnością, w publikacji 

jest mowa o tym, jak ważny w dzisiejszym świecie jest 

powszechny dostęp do aborcji. Warto tu wspomnieć 

o sprawie, w której kobieta za pomoc innej kobiecie

w dokonaniu aborcji została skazana na osiem miesięcy 

prac społecznych. O tym niedorzecznym wyroku informowały 

również światowe media. W patriarchalnym świecie 

kobieta jest po prostu żywym inkubatorem, nie ma możliwości 

decydowania o własnym ciele. Ojciec dziecka może 

się nie interesować, być nieobecny w jego życiu, zalegać 

w płaceniu alimentów, ale to wszak kobieta jest obarczona 

całą odpowiedzialnością za współżycie. I jak wspomniałem 

wcześniej, nie ma nawet możliwości decydowania o tym, 

czy chce urodzić dziecko. Kwestię tzw. moralności i takiego, 

a nie innego prowadzenia się kobiety pozostawiam samej 

zainteresowanej. Sytuacja wygląda tak, że w patriarchalnej 

kulturze gwałtu narzędziem kontroli jest plotka, obmawianie 

i właśnie zawstydzanie, a nawet więcej, upokarzanie. 

Jest to zwyczajnie mowa nienawiści, rodzaj przemocy. Łatwo 

tutaj zademonstrować, jak przykładowa sytuacja zawstydzania 

może wyglądać. Kobieta w czyichś oczach ubiera 

się jak dziwka, zbyt „wyzywająco” (cokolwiek miałoby to 

znaczyć), no i spotyka ją kara w postaci gwałtu. „Należało 

się jej”, „Sama chciała”, „Prosiła się, prowokowała”. Nie potrafię 

zrozumieć, jak można osądzać innych i jeszcze przy 

okazji przyklaskiwać takiemu wymierzaniu sprawiedliwości. 

A co jest w tym wypadku najsmutniejsze to fakt, że najbardziej 

zagorzałymi strażniczkami patriarchatu są kobiety 

(matki, teściowe). Autorki nie raz podkreślają, że w intencjach 

leży zapewne dobro kobiet, tzn. ich „ochrona” przed 

potencjalnym gwałtem, ale jak dobrze wiemy, intencjami 

jest całe piekło wybrukowane. Tak dobrze chcę, a ty nie 

potrafisz być wdzięczna (wdzięczny). Kontrola równa się 

tutaj manipulacji. Zarówno dla strażników patriarchatu, jak 

i oprawców sytuacja jest co najmniej korzystna. Kobieta 

jest w ryzach, musi się pilnować, ewentualnie można ją 

jeszcze trochę porazić poczuciem winy i wstydu. Ma być 

uległa i potulna. O wychowaniu ku uległości i kobiecym 

przystosowaniu śpiewa chociażby Ava Max w utworze My 

Way czy Katarzyna Nosowska w piosence Do czasu. Kobieta 

ma się wygodnie ułożyć w roli ofiary, zwabia mężczyzn 

z samego faktu, że jest po prostu łatwą zdobyczą. 22-letnia 

Sylwia z okolic Legnicy po siedmiu latach milczenia oskarżyła 

o gwałt trenerów łucznictwa. Za jej przykładem poszły 

też inne poszkodowane. I jak to przystało w patriarchalnym 

świecie, to ona, ofiara przemocy, musi się tłumaczyć. 

A trenerzy łucznictwa występują w telewizji z zamazanymi 

twarzami, niespecjalnie nawet przejęci całą sytuacją. 

Cała sprawa jest bardzo wyrazistym przykładem slut-shamingu, 

bowiem to Sylwii dotyka ostracyzm społeczny, 

w sieci padają oskarżenia, że jak to, po tylu latach dopiero 

jej się przypomniało. A może sama chciała? Przemoc przechodzi 

tutaj gwałtownie w żart i kpinę. A tak w ogóle, jak 

ona śmiała, przecież ci trenerzy robią karierę, mają rodziny. 

A może chce się wybić na tle tej afery. Swoją drogą, już samo 

słowo „afera” kieruje całą sprawę w stronę skandalu i sensacji. 

A przemoc to nie skandal ani sensacja. To cierpienie. 

P. Klepacz, A. Nowak, K. Raczyńska-Chomyn, Dziwki, zdziry, szmaty. 

Opowieści o slut-shamingu, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2021. 

Opowieści o slut-shamingu otworzyły puszkę Pandory. 

Czytając kolejne rozmowy, da się odczuć ferment, nową 

perspektywę, próby nazwania zjawisk do tej pory nieobecnych 

w języku, nakreślić ich ramy, występowanie. 

Oprócz samego slut-shamingu (zawstydzania poprzez 

seksualność) pojawiają się w tekstach nieznane pewnie 

bliżej określenia dotyczące sfery seksualnej, chociażby 

„vanilla-shaming” czy „kink-shaming” – dotyczą one bardziej 

wyrafinowanych praktyk seksualnych. W polskim 

zaścianku nie mówi się o tym, przynajmniej nie mówi 

się bez zawstydzenia czy zażenowania. Jeśli w debacie 

rozpoczniemy dyskurs o tym, jak postrzegamy seksualność, 

co nas zawstydza, krępuje, jak się z tym czujemy, to 

w efekcie zmniejszy się presja patriarchalnej kontroli. Jak 

wspomniałem, wstyd to jej narzędzie, można nim manipulować 

do woli i osiągać przy tym zamierzone cele. 

Nie da się zawstydzić kobiety jej seksualnością, jeżeli ona 

sama się jej nie wstydzi – tak jest zatytułowana jedna 

z rozmów. Zresztą manipulowanie wstydem występuje 

właściwie w każdym rodzaju przemocy. Ilustracją do 

tego mogą być słowa partnera, który mówi do partnerki: 

„Spójrz na siebie, wyglądasz jak szmata” – w podtekście 

nie dbasz o siebie, mam prawo, żeby ciebie poniżać, nie 

jesteś dla mnie człowiekiem. Najpierw następuje uprzedmiotowienie, 

reifikacja, etykietowanie. Kobieta „szmata” 

nie ma już godności. Dochodzi do przemocy, bo przecież 

gwałci się już nieludzką istotę. Podobny sposób działania 

obowiązuje przy zwierzętach, które zabija się dla mięsa, 

futra, przy testowaniu kosmetyków, w badaniach laboratoryjnych 

itp. Świnia to nie tylko nieczłowiek, ale zwyczajne 

wyzwisko, którego używa się po to, aby kogoś upokorzyć. 

Mięsożercy łatwiej jest przełknąć fakt, że zjada nie 

pełnowartościowe zwierzę, ale rzecz niegodną dobrego 

traktowania. 

Cała dyskusja dotycząca slut-shamingu zapewne nie zyskałaby 

takiego rozpędu, gdyby nie słowa pewnego oficera 

policji z Toronto, Michaela Sanguinettiego, który 

stwierdził, że jeśli kobiety nie chcą być zgwałcone, nie 

powinny ubierać się jak puszczalskie. Czara goryczy się 

przelała, w 2011 roku w Toronto miał miejsce pierwszy 

Marsz Szmat (SlutWalk). Tego rodzaju manifestacje odbywają 

się również w Polsce, pierwsza – w 2013 roku. 


83

DZIWKI, ZDZIRY, SZMATY 

Celem protestów jest zwrócenie uwagi na nieskrępowaną 

swobodę seksualną, możliwość wyrażania się w sferze 

seksualnej czy zwyczajnie w kwestii ubioru. W książce 

historia slut-shamingu jest naszkicowana również nieco 

anegdotycznie, jednak to właśnie Marsz Szmat, całkiem 

niedawna inicjatywa, jest wydarzeniem przełomowym. 

Sama charakterystyka zjawiska, próba oderwania się od 

patriarchalnej nomenklatury pokazuje jasno, że droga 

do równouprawnienia jest jeszcze daleka. Trzeba całkowicie 

przedefiniować chore standardy piękna, konkursy 

piękności, które miast pomagać w rozwoju, zostawiają kobiety 

z mnóstwem kompleksów. Ekspresja w sferze ciała 

i seksualności to również wołanie o edukację seksualną 

z prawdziwego zdarzenia, bynajmniej nie po to, aby siać 

zgorszenie, ale zwyczajnie by być świadomym zagrożeń 

i móc przygotować się do konstruktywnej rozmowy 

o sprawach intymnych. 

Niezaprzeczalnym faktem jest to, iż wszyscy jesteśmy seksualni, 

mamy związane z tym potrzeby. Sfera seksualna, 

a szczególnie dotyczące jej deficyty wpływają na pozostałe 

sfery życia. Przykro, że edukacja seksualna pod nazwą 

„wychowanie do życia w rodzinie” to jeden wielki żart. 

Młodzi ludzie czerpią informacje z sieci, spotykając tam 

sporo przeinaczeń i nieprawdy. Patriarchalny monolit powoli 

zaczyna pękać. Kobiety w Iranie zdejmują hidżaby, 

jednak grożą im za to poważne represje. Co prawda to 

mały krok, ale w tak autorytarnych środowiskach, gdzie 

kobieca niezależność jest piętnowana, to bardzo wymowny 

przekaz. Widać tutaj też obraz kobiecej solidarności 

(współdziałanie zamiast rywalizacji), z powodzeniem 

wykorzystywany w reklamach, kampaniach społecznych. 

O siostrzeństwie, wierze w kobiecą moc mówi też Natalia 

de Barbaro w Czułej przewodniczce, o której z pewnością 

nie omieszkam napisać innym razem kilku słów. 

Cieszę się, jestem wdzięczny autorkom za to, że ujawniły 

tę górę lodową przeciwności związaną z ujawnianiem się 

kobiecej seksualności. Opowieści o slut-shamingu to zbiór 

wywiadów z działaczkami, aktywistkami, niestety w dużej 

mierze feministycznymi. Brakuje tutaj innej perspektywy. 

Jest wywiad z mężczyzną, ale w ogólnym obrazie nie za 

wiele to zmienia. Na początku byłem wprost urzeczony 

erudycją, zaangażowaniem i wiedzą autorek. Nie zawsze 

spotyka się bowiem interlokutorów (w tym przypadku 

interolokutorki), którzy są tak zafascynowani tematem. 

Kolejne zadawane pytania nie są jedynie wyświechtanym 

odpytywaniem, a raczej dociekaniem istoty problemu, zauważeniem 

istotnych odstępstw i odmienności. W szczególności 

polecam rozmowę z Agatą Araszkiewicz, która 

pokazuje slut-shaming w perspektywie humanistycznej – 

to swoista podróż poprzez wieki. Problemem jest jednak 

to, że w spisie treści nie ma podanych konkretnych rozmówczyń, 

co w dużej mierze utrudnia późniejsze korzystanie 

z książki. Same rozmowy nierzadko naszpikowane 

są specjalistycznym słownictwem, dla niezorientowanych 

może stanowić to pewną trudność. Jednak, uwaga, na 

końcu książki jest słowniczek – wyśmienite rozwiązanie. 

Autorki tłumaczą również w przypisach trudne pojęcia, 

na przykład „mansplaining”, polski odpowiednik to 

„panjaśnienie”, a dotyczy to sytuacji, w których mężczyźni 

objaśniają kobietom świat – w podtekście kobiety 

nie są dość inteligentne, rozumne i tak dalej. 

Z przykrością stwierdzam, że rozmów w książce jest 

stanowczo za dużo, doświadczyłem przesytu. Brakuje 

redakcji i selekcji – wątki w kolejnych rozmowach się 

powtarzają, odnosi się wrażenie, że czyta się wciąż to 

samo o tym, jak kobiety doświadczają slut-shamingu, 

dlaczego to zjawisko nie jest widoczne, jak to zmienić. 

Zmieniają się tylko osoby odpowiadające. Części teoretyczne 

są umieszczone w środku publikacji (sic!). Lepiej, 

gdyby były na początku. A już kompletnie nie rozumiem 

dodatku Sekstorie, gdzie kobiety opowiadają o swoich 

przygodach seksualnych – chyba ma być to jakaś wspólna 

narracja o wyzwalającej sile seksu. Wielokrotnie 

pojawia się nawiązanie do podziału na święte i dziwki 

zakorzenionego w polskiej kulturze. No i jeśli kobiety 

odzyskują to pejoratywne określenie „dziwki” i przejmują 

broń, to wszelakie epitety będą dla nich mniej bolesne. 

Jak się okazuje, takie wyzwiska można odzyskać 

i obudować wokół nich własną narrację – analogia do 

Marszu Szmat. Dla wyznawców patriarchatu kobieta 

zawsze będzie miała za dużo lub za mało partnerów – 

w podtekście jesteś albo świętą, albo dziwką. Autorki 

i rozmówczynie starają się pokazać nieskrępowaną seksualną 

wolność, natomiast, co z tymi, które nie mają 

partnerów albo mają ich za mało. O tych kobietach 

w książce mówi się zdawkowo. Co z osobami demiseksualnymi, 

dla których sfera intymna łączy się również 

z więzami emocjonalnymi? Autorki przekonują, że nie 

trzeba się przywiązywać, relacja romantyczna nie jest 

istotna, a to przecież tylko jedna ze stron medalu. Zabrakło 

mi tej drugiej. Wreszcie, co jest bardzo irytujące, 

ciągłe zawężanie tematu, rozmawiamy, omawiamy, ale 

trzymajmy się slut-shamingu. A sam największą radość 

czerpię właśnie z tych odstępstw od tematu, bo przecież 

zawstydzanie nie dotyczy jedynie seksualności. Zawstydza 

się osoby homoseksualne, chore psychicznie, 

niepełnosprawne. Zawstydza się w końcu osoby doznające 

jakiejkolwiek, nie tylko seksualnej przemocy („coś 

jej się przywidziało, histeryczka”). Przyczyną takiego 

stanu rzeczy jest brak edukacji oraz nieudolne działanie 

służb, policji, sądów, pomocy społecznej. Slut-shaming 

jest tutaj częścią większej całości, o tym zapomniano. 

[RK] 

84 


Obraz: Małgorzata Borsukiewicz 


85

86 


RIJKSMUSEUM 

vermeer 


87

Odkrywanie 

Vermeera 

beata anna symołon 

Nie chciałam pisać o vermeeromanii, 

a jednak piszę. Jest to 

bowiem pewne uproszczenie, 

w dodatku domagające się uzasadnienia, 

które niełatwo przedstawić – choć 

przecież można znaleźć wiele diagnoz 

dotyczących przyczyn zaciekawienia 

zarówno malarstwem Vermeera, jak 

i nim samym oraz jego rodziną. Pojęcie 

vermeeromanii nie ma dla mnie negatywnych 

konotacji, wręcz przeciwnie – 

fascynacji Vermeerem, niegasnącej po 

dziś dzień, uległam dawno temu. Mam 

świadomość, że dzięki temu narastającemu 

zainteresowaniu spuścizną malarza 

i prowadzonym badanom naukowym 

dokonywane są odkrycia, które 

przybliżają i pozwalają lepiej zrozumieć 

twórczość mistrza z Delft nie tylko specjalistom, 

lecz także laikom. 

Bilety na amsterdamską wystawę wyprzedały 

się na długo przed jej otwarciem. 

Gdy ogłoszono dodatkowe godziny 

zwiedzania (w czwartki, piątki 

i soboty do 22.00), rozpoczęło się międzynarodowe 

polowanie. Ożywił się też 

czarny rynek. Takie wystawy jak ta poszerzają 

znaczenie pojęcia blockbuster 

o przebój muzealny. A to już przecież 

kultura wysoka! 

88 


Amsterdamskie wydarzenie jest największą 

– jak dotąd – wystawą dzieł 

Vermeera. Dwie wystawy w Waszyngtonie 

i Hadze w latach 1995 i 1996, 

na których zaprezentowanych zostało 

21 obrazów, z dzisiejszej perspektywy 

można nazwać uwerturą do roku 2023. 

Teraz zgromadzono 28 (27 + jeden + jedno 

wytłumaczenie) obrazów sprowadzonych 

z Europy, USA i Japonii. Wiele 

spośród nich powróciło po raz pierwszy 

do holenderskiego domu po ponad 200 

latach peregrynacji. Najlepszym wprowadzeniem 

do wystawy jest około półtoragodzinny 

film dokumentalny Vermeer. 

Blisko mistrza. Jego narratorami 

są jej twórcy, którym kamera towarzyszy 

od początku przygotowań w różnych 

miejscach Europy i USA. Ten dokument 

zmontowany z poczuciem humoru 

oraz dystansem, ale i napięciem, 

chwilami pełnymi emocji, a nawet silnymi 

wzruszeniami, można zobaczyć 

obok albo zamiast wystawy. Wielbicieli 

Vermeera zainteresować mogą poruszane 

problemy, które zmieniają dotychczasową 

wiedzę na 

temat obrazów twórcy 

Widoku Delft. Jednym 

z narratorów filmu jest 

kurator wystawy Georg 

J. M. Webber. 

LICZBA OBRAZÓW. 

Vermeer namalował 

jakieś 45, może 50. 

Znanych jest obecnie 

około 35. Do Amsterdamu 

dotarły te, 

które zgodzono się wypożyczyć. Nie 

wszystkie do końca trwania wystawy 

– Dziewczyna z perłą wróciła do 

haskiego muzeum Mauritshuis już na 

początku kwietnia. W czasie przygotowań 

– w wyniku badań promieniami 

Roentgena i analiz porównawczych – 

zakwestionowano autentyczność 

Dziewczyny z fletem. Dostrzeżono 

m.in.: zbyt wiele zieleni tworzącej przesadnie 

cienie na szyi, powtórzone – bez 

wprowadzenia nowej interpretacji, jak 

to zawsze czynił mistrz – motywy (np. 

Mistrz kreuje wizerunek kobiet 

zamożnych, ubranych w jedwabie, 

sobolowe futra, perły 

rozchylone wilgotne wargi), nietypowe 

dla Vermeera ukazanie twarzy w półcieniu, 

uproszczenie postaci, przypadkowość 

chińskiego kapelusza… Jednakże 

dyrektor zbiorów malarskich 

Rijksmuseum, kurator oraz inni pracownicy 

amsterdamskiej placówki, 

nie do końca byli przekonani o tym, że 

do Europy przywieziony zostanie nie- 

-Vermeer. Mimo zawirowań amsterdamska 

prezentacja jest największą 

wystawą mistrza z Delft! Tylu obrazów 

Vermeera nie zgromadził jego największy 

mecenas Pieter Claeszoonvan 

Ruijven, nawet on sam nie miał ich tylu 

jednocześnie w swojej pracowni. 

ODMIENNOŚĆ. Badania potwierdziły 

natomiast autentyczność płótna, 

na którym namalowana została Kobie- 

ta przy wirginale – jedyny obraz znajdujący 

się obecnie w rękach prywatnych. 

Namalowany został na płótnie pochodzącym 

z tej samej beli co Koronczarka. 

Wątpliwości – ciągle nierozwiązane 

– budzi natomiast namalowany 

w sposób zbyt uproszczony żółty szal 

dziewczyny. W 1979 roku badaniom 

promieniami Roentgena poddano 

Dziewczynę czytającą list przy otwartym 

oknie, eksponowaną w Galerii Drezdeńskiej, 

i odkryto postać Kupidyna, namalowanego 

przez samego Vermeera, 

zaś w 2018 roku dyrekcja muzeum podjęła 

decyzję o renowacji obrazu i odsłonięciu 

tego elementu, czemu towarzyszył 

szmer wielbicieli holenderskiego 

mistrza. Na Dziewczynę czytającą list 

przy otwartym oknie nie tylko patrzymy 

jak na inny obraz, bowiem amorek 

z kołczanem i strzałami wypełnia prawie 

całą pustą dotąd ścianę, ale również 

interpretujemy go inaczej – jego 

obecność może mieć znaczenie w kontekście 

treści listu. Kupidyn – obecny 

także na innych pracach prezentowanych 

na wystawie – gwarantuje miłość 

wierną. Promienie ujawniły również 

domalowaną w okresie późniejszym 

klatkę na ptaki w Przerwanej lekcji 

muzyki i zamalowane przez Vermeera 

na obrazie Pijana dziewczyna śpiąca 

przy stole figury mężczyzny i psa…


89

Odkryły wielowarstwowość i niejednolitość 

kolorystyczną tła, przesunięcia 

przedmiotów w przestrzeni i postacie, 

wskazały na drobinki farby, które widziane 

z oddalenia, powodują ich świetlistość… 

Pokazały, jak przy pomocy 

zieleni mistrz tworzył delikatne cienie 

pod oczami i na szyjach malowanych 

osób. Niektóre z rentgenowskich zdjęć 

zostały opisane i zaprezentowane na 

wystawie. Interesującym doświadczeniem 

jest potwierdzenie i pokazanie 

działania camery obscury w portretowaniu 

twarzy. W bliskim sąsiedztwie 

domu Vermeerów znajdował się klasztor 

oo. jezuitów, w których posiadaniu 

była camera obscura właśnie. Malujący 

bracia korzystali z niej i zachowały 

się portrety z tego okresu, wykonane 

na cienkim pergaminie. Analizy 

porównawcze wykazały, że mistrz 

z Delft pracując nad rozmytymi konturami 

twarzy, cieniowaniami czy oczami 

malowanymi przy użyciu koloru, a nie 

kreski, wspomagał się pośrednictwem 

tego urządzenia. Po amsterdamskiej 

wystawie należy przeglądać albumy 

obrazów Vermeera z ostrożnością i dodatkową 

wiedzą. Odkrywca „van der 

Meera” Étienne Joseph Théofile Thoré 

„zagarniał” najciekawsze prace holenderskich 

XVII-wiecznych mistrzów 

i przypisywał je Vermeerowi dochodząc 

do liczby 66. Obecnie można 

odrzucić około 30 z nich – niemniej 

ostrożnie. 

90 


Kobieta ważąca perły 

UKŁAD. Georg J. M. Webber swoją 

pożegnalną wystawę w Rijksmuseum 

planował niezwykle precyzyjnie. Tworzył 

ze zdjęć kolaż marzeń. Zmieniający 

się dynamicznie. Ale najważniejsza 

była praca wewnętrzna: pisanie tekstów 

do obszernego wielojęzycznego 

katalogu (współautorstwo), tworzenie 

własnej (już trzeciej) książki o Vermeerze 

zatytułowanej Wiara, światło 

i refleksje, przygotowywanie opowieści 

i rozmieszczenia obrazów w poszczególnych 

salach muzealnych… Staranność 

przygotowań była odczuwana od 

chwili zakupu biletów, sprzedawanych 

na wejścia zaplanowane co 15 minut. 

Potem: opaski „vermeerowskie”; 

niebieski szlak na posadzce prowadzący 

do wystawy; barierki pozwalające 

zbliżyć się na tyle blisko, by móc 

dojrzeć szczegóły, ale nie za blisko. 

Po vermeerowskich salach wędrowało 

jednocześnie tyle osób, by sobie 

nie przeszkadzały, a każda – w pochodzie 

– miała swoją chwilę na przyjrzenie 

się Mleczarce, Koronczarce, Dziewczynie 

czytającej list… I to się udawało! 

Ale to wynik nie tylko liczb i precyzji, 

lecz również poczucia uczestnictwa 

w czymś niezwykłym, brania udziału 

w niepowtarzalnym święcie, które 

drugi raz w naszym życiu może się nie 

powtórzyć. Każda z sal miała swój temat 

przewodni. Mistrz z Delft bardzo 

ułatwił badaczom i entuzjastom taki 

podział, bowiem poruszał się w wąskim 

kręgu domu, jego mieszkańców, gości 

i najbliższego otoczenia. W podobnych 

tematach. I wśród znajomych przedmiotów. 

Toaleta Diany 

Kobieta przy wirginale 

Dziewczyna czytająca list przy otwartym oknie 

DZIEWCZYNA Z PERŁĄ 

Koronczarka 

Alegoria malarstwa 

Dlatego właśnie Widok Delft i Uliczka 

witają amsterdamskich gości… w kolejności 

odwrotnej. Najpierw to, co bliskie 

– widok z domu na ulicę. A potem 

miasto, w którym malarz spędził całe 

życie. Obrazy wprowadzają spokój, 

zachwyt i kontemplację każdego namalowanego 

fragmentu, takiego jak 

choćby żółta ściana z Widoku…, której 

Marcel Proust poświęcił fragment opisujący 

chwilę przed śmiercią Bergotte’a 

w Uwięzionej, 5. tomie W poszukiwaniu 

straconego czasu, albo czerwona 

okiennica domu, która zamyka całą 

kompozycję. Widok…, celowo niedokładny 

w proporcjach budynków, „[…] 

jest prawdopodobnie najbardziej niezapomnianą 

wedutą w sztuce zachodniej” 

(M. Westermann). 

Znając miasto, można przejść do portretów 

grupowych Vermeera, które 

należą do rzadkich oraz do malarstwa 

religijnego. Te ostatnie były najchętniej 

fałszowane (np. przez najsłynniejszego 

z fałszerzy Hana van Meegerena, właściwie 

Henricusa Anthoniusa van Meegerena). 

Młody Johannes, wstępując 

w związek małżeński z Cathariną Bolnes, 

z protestantyzmu przeszedł na katolicyzm. 

To nietypowa zmiana. Odkrył 

wówczas na użytek malarstwa religijne

obrazy i tematy, obrazy świętych… Tym 

odkryciom zawdzięczamy Świętą Praksedę 

– męczennicę z początków chrześcijaństwa. 

Zaczynam od niej, bowiem to mój 

pierwszy – zobaczony na żywo – Vermeer. 

Ekscytacji, która towarzyszyła wawelskiej 

prezentacji zaraz po zakupieniu dzieła 

przez Barbarę Piasecką Johnson, nic już 

nie powtórzy. Obraz jest obecnie w posiadaniu 

konsorcjum z Tokio. Dalej Chrystus 

w domu Marii i Marty (Jezus zaskakującym 

gestem wskazuje na Martę, bliższą 

protestanckiemu rozumieniu wartości 

pracy), wreszcie krwawa bogini łowów – 

Toaleta Diany… I drezdeńska Kuplerka, od 

której malarz zaczyna tworzyć techniką 

mieszaną (z dodatkiem jaj do farb olejnych). 

Po lewej stronie obrazu stoi młody 

mężczyzna ubrany w czarny surdut z dużym 

białym haftowanym kołnierzem. Ma 

kręcone długie włosy i kapelusz. Prawdopodobnie 

to jedyny autoportret Vermeera. 

Ale tylko prawdopodobnie. (Odbicie 

lustrzane w Lekcji muzyki czy plecy malarza 

na nieobecnej Alegorii malarstwa – to 

już inne opowieści). Tematy związane ze 

stręczycielkami były obecne na obrazach 

holenderskich XVII wieku. Dzieła takie 

znajdowały się także w domu w Delftach, 

bowiem Vermeer był nie tylko malarzem, 

lecz także marszandem. 

Osobne miejsca wyznaczono drezdeńskiej 

Dziewczynie czytającej list – obrazowi 

w dominującej oliwkowej zieleni 

Widok z Delft 

Święta Prakseda 

Alegoria wiary 

Kobieta z wagą 

Mleczarka 

oraz Mleczarce. Studia ciszy, skupienia, 

światła… Pewności, że tak będzie już 

zawsze. Po tym wyciszeniu – następują 

sceny z udziałem kobiety i mężczyzny, 

z winem, listem, nie-vermeerowską 

klatką na ptaki… Na tym etapie można 

dostrzec przedmioty: krzesła tapicerowane 

skórą z lwimi główkami, kobierce, 

zasłony, mapy, obrazy, szkatułki, 

które wędrują z jednej do drugiej kompozycji. 

Umieszczone w innym miejscu, 

opowiadające już różne historie, rzucające 

inne cienie… I okno umieszczone 

po lewej stronie obrazu. Okno dające 

tajemnicze światło. Najbardziej rozpoznawalny 

punkt Vermeerowskich kompozycji, 

którego kwintesencję stanowi 

obraz Pisząca list. 

Do obrazów dwóch uczonych 

(Vermeer często tworzył parami) 

– Astronoma i Geografa – pozował 

ten sam młody mężczyzna. 

Skupiony na poszukiwaniach dróg 

do Nowego Świata. Niezwykłym 

doświadczeniem jest analiza cykli 

obrazów kobiet z listami – pisanymi, 

czytanymi i właśnie doręczanymi. 

Każdy to inny czas, inne emocje, 

wyczulające na to, co nastąpi 

po otwarciu czy wysłaniu 

listu... Mistrz kreuje wizerunek 

kobiet zamożnych, 

ubranych w jedwabie, sobolowe 

futra, perły (które 

nie zawsze jednak perłami 

były)… Kobiet mających 

wpływ na przyszłość swoją 

i rodziny. 

Portrety kobiet w kapeluszach. 

Znowu dwa. Nowojorskie. 

W czerwonym 

kapeluszu i chińskim (autorstwo 

tego obrazu opatrzone 

zostało znakiem zapytania). 

Dalej Dziewczyna 

z perłą, którą można było 

oglądać w Amsterdamie 

tylko do końca marca. Nie 

służąca, nie córka, a najprawdopodobniej 

studium twarzy (tronies), 

niejedno w dorobku mistrza. Do 

niewielkich kobiecych portretów 

Uliczka 

DZIEWCZYNA Z FLETEM 

Kobieta w błękitnej sukni 

Astronom i Geograf 

Kuplerka 

zaliczyć można paryską Koronczarkę 

i amerykańską Kobietę przy wirginale. 

Obie, jak wspominałam, namalowane 

na tej samej beli płótna. Na amsterdamskiej 

wystawie dzieliła je niewielka odległość. 

Spotkanie bardzo bliskie… Pierwsza 

w skupieniu przeplata na niebieskim 

płótnie delikatne nitki. Druga trzyma 

ręce na klawiaturze, ale patrzy w stronę 

widza, uśmiechając się zalotnie. 

Obrazy muzyczne… Instrumenty – gitary, 

lutnie, cytry, viola da gamba, 

wirginały i klawesyn – są albo odłożone, 

albo czekają na kolejne uderzenie 

palców. To potęguje ciszę i napięcie. 

I nierzadko wyraża skrajne emocje. 

Zdjęcia obrazów pochodzą z oficjalnej strony Rijskmuseum (Press) 

W ostatniej sali, na małych ikonach 

wszystkich prac Vermeera, można było 

odnaleźć umieszczone w porządku 

chronologicznym obejrzane obrazy oraz 

te, które nie zostały zaprezentowane 

w Rijksmuseum. Nieobecności wielu – 

szkoda. Nawet bardzo… Ale wędrówki 

tropem obrazów Vermeera po muzeach 

Europy, Ameryki i obecnie Japonii to jeden 

z praktykowanych od dawna sposobów 

poznawania dorobku mistrza z Delft. 

Zawsze aktualny i ekscytujący. 

Johannes Vermeer jest jednym z najbardziej 

inspirujących mistrzów pędzla. 

Nie tylko dla malarzy. W dorobku wielu 

autorów znajdziemy wiersze, ekfrazy, 

opisy... O Widoku Delft pisał Zagajewski, 

Szymborska od przelewanego przez 

Mleczarkę mleka uzależnia istnienie 

świata, o samym malarzu pisał Herbert... 

A to tylko najbardziej znane przykłady 

z polskiej literatury, których jest 

mnóstwo. Czasami odnoszę wrażenie, 

że historia percepcji jego obrazów pisana 

przez historyków sztuki i krytyków 

jest inna niż ta, którą można by napisać 

w oparciu o utwory literackie wydane 

w Polsce i na świecie w ciągu ostatnich 

170, a może i więcej lat… Wszystkich 

zapewne łączy Dziewczyna z perłą 

– film Petera Webbera z 2003 roku 

i książka Tracy Chevalier (Londyn 1999 

rok). Ja najpierw obejrzałam film, ale to 

książka mnie zaskoczyła. Pozytywnie. 

Z filmu wyniosłam piękne krajobrazy 

i nastrojowe wnętrza, natomiast Tracy 

Chevalier pokazuje, jak powoli można 

uczyć się malarstwa Vermeera. Dopiero 

w trakcie lektury widać choćby sens pokazywanych 

dłużej w filmie przedmiotów, 

kompozycji, obrazów... I dostrzec 

ogromny materiał aktorski – właściwie 

zmarnowany. 

Vermeeromania? W moim życiu trwa 

od dawna. [BAS] 


91

92 

Teoria mniejszego zła w pigułce w czopkach 


Łubudu, pierdut! 

W 

ten oto sposób opowieść o powstaniu Wszechświata mamy za sobą. 

Następne circa about trzynaście miliardów lat trzasnęło jak z bicza 

strzelił. Niezauważenie. Bo niby kto miałby to zauważyć? Działo się 

i już. A poza tym gorąco było, więc trzeba było poczekać, aż trochę ostygnie. 

Gdzieniegdzie. A jak już ostygło, to za kolejną chwilę: mała gwiazda, planeta, 

oceany, aminokwasy, pierwsze białka, a później to już z górki było. I tak ni stąd, 

ni zowąd, powstała tkanka mózgowa. No i zaczęły wypełniać ją myśli. Tę tkankę 

mózgową, że niby. 

Niestety nie u każdego, ale my tu nie o brzozach, a o zdrowych dębach i bukach. 

A skoro już zahaczyliśmy o buki, wypada wspomnieć, że w dalszej kolejności bogowie 

się nam różni namnożyli, a jak bogowie to i religie, których ponad cztery 

tysiące na tym świecie jest, żeby zarządcy sacrum wyjaśniali nam, owieczkom, 

co to je oni niby pasą (albo baranom, co to je oni strzygą), jak mamy żyć, żeby 

było dobrze*. Tak to się zaczęło… Religie, władza, pieniądze i używki – cztery 

nierozdzielne elementy, aby życie takim przyziemnym, a później przytapczannym 

nie było. 

I tak się kręci w tym burdlu nakręcanym przez nasze usilne starania, co by tu 

jeszcze spieprzyć panowie, panie i przedstawiciele pozostałych opcji płciowych. 

A jak już spieprzyliśmy wystarczająco dużo (choć oczywiście nie wszystko, 

nie – tyle jeszcze zostało do spieprzenia, że ho, ho!, a może i więcej), to zaczęliśmy 

naprawiać świat. Nie tak od razu, że my, ale ci, którzy wiedzą lepiej od nas, 

gdzie leżą konfitury… co to my je im robimy, a później oni mogą je – w swojej 

mądrości i hojności – dawać jako swoje. 

Bo wiadomo – dawanie jest dobre. Oprócz dawania w mordę. Nawet dawanie 

nogi, choć już oddawanie ręki – niekoniecznie. 

No ale, jeśli to, co się daje, nie ma cudownych możliwości autorozmnażania się, 

to, jeśli komuś się da, to komuś innemu trzeba zabrać, albo dać mniej, a to już 

z perspektywy persony, która otrzymała mniej lub nic – jest złem. Czyli, że ta 

sama czynność (lub jej brak) jest równocześnie dobrem i złem. I tutaj pojawia 

się Teoria Mniejszego Zła, którą z matematyczną precyzją będziemy udowadniali. 

Jeśli osobnik (lub tzw. „system”) mogący coś dać zatai, że coś jest do dania, to: 

1. Po pierwsze primo – ten, kto miał dostać, a nie dostał, nie wie, że nie dostał, 

a miał dostać, więc w tej swojej niewiedzy i nieświadomości jest neutralny 

szczęśliwościowo. 

2. Po drugie primo – ten, kto nie miał dostać i nie dostał, nie wie, że nie dostał, 

bo nie miał dostać wtedy, kiedy ktoś inny miał dostać, więc w tej swojej niewiedzy 

i nieświadomości jest neutralny szczęśliwościowo również. 

3. Po trzecie primo – ten, kto miał moc dać komuś więcej, a komuś mniej albo nic: 

a) po „a” – wie, że to, co było do dania, nie zostało dane, 

b) po „be” – wie, że jeśli coś było do dania, a nikt nie wie, że coś było do dania, 

to jeśli weźmie to sobie (albo da swoim), nikt nie będzie miał mu tego za złe, 

ponieważ nikt nie będzie miał pojęcia, że mógłby komuś mieć coś za złe, 

c) po „ce” – z jednej strony wie, że nie zadał szczęścia komuś (choć to marna 

świadomość, jako że ci, co dostają – według nich najczęściej za mało – to pe- 

* im

anów nie wydają z siebie, a raczej malkontenckie, kurza twarz, pomruki, co najwyżej), 

ale z drugiej strony uniknął o wiele bardziej niebezpiecznej sytuacji – możliwej 

konfrontacji z tym, kto nie dostał (lub dostał mniej), a wiedział, że dlatego on nie 

dostał, ponieważ inny dostał, tak więc w tej swojej wiedzy i świadomości jest szczęśliwy 

szczęśliwościowo, a ponadto… 

d) po „de” – mając świadomość, że o czymś, co było do dania, nie wie nikt oprócz 

niego, to może całość tego, co było do dania, dać sobie (albo swoim). 

Po przeprowadzeniu powyższego dowodu – za przeproszeniem – rozumowego, należałoby 

wygenerować wzór Zasady Mniejszego Zła. Otóż i on – opisowo: mniejsze 

zło, to większe zło, o którym nikt nie wie. 

Zaś matematycznie: 

c > z = c < z • (0 - ∞) 

gdzie: 

z – zło, 

∞ – wiedza, 

c – stała odczuciowa, która jest zmienną (albo prędkością światła w próżni). Zauważmy, 

że znaczącym, wręcz kluczowym, elementem wzoru jest wiedza, ukryta 

w swym kontrapunkcie, czyli niewiedzy. Dzieje się tak, dlatego że wiedza wymaga 

wysiłku i umiejętności, natomiast w przypadku niewiedzy, nie wymaga się żadnych 

umiejętności niewiedzy. Nie można posiąść niewiedzy nawet w wyniku długoletnich 

studiów i dogłębnej analizy tematu, albowiem głównym narzędziem, którym 

posługuje się niewiedza, jest właśnie brak dogłębnej analizy tematu. Błędem byłoby 

jednak traktowanie niewiedzy jako zbędnego elementu utrudniającego lub 

uniemożliwiającego posiadanie wiedzy. Dzieje się tak dlatego, iż kluczowym elementem 

wiedzy nie jest jej posiadanie, ale niewiedza właśnie. Istnienie niewiedzy 

nie deprecjonuje wiedzy, wręcz przeciwnie – wiedza nie istniałaby bez niewiedzy, 

bo kto wiedziałby, że coś wie, jeśli nie byłoby kogoś, kto nie wie? Od zawsze niewiedza 

była motocyklem postępu, ponieważ co to byłby za postęp, jeśli opierałby 

się na tym, co wiemy, kiedy to dopiero borykanie się z brakiem wiedzy roztacza 

nowe horyzonty i pozwala na wciąż nowe odkrycia, które były wcześniej 

zamotane przez niewiedzę i/lub przez zarządców sacrum. Stąd możemy 

wyprowadzić wzór, który – co udowodniliśmy powyżej – mówi, że 

zamotem (ergo motocyklem) postępu jest niewiedza: 

Þ = 0 - ∞ 

gdzie: 

Þ – zamot, oznaczony starogrecką literą kici 

Łącząc obydwa dotychczas ustalone matematyczne wzory, 

otrzymujemy: 

c > z = c < z • Þ 

czyli – opisowo: mniejsze zło, to zamotane większe zło. 

∎ cbdu. ** 

… a nawet jeśli nie, to… 

Bo 

co było do udowodnienia 


93

J u l i u s z W ą t r o b a 

TRZY PO TRZY 

1Żyjemy w trudnych czasach: prawdziwa 

wojna za wschodnią granicą, 

a i w naszym kraju permanentna kampania 

wyborcza przypominająca wojnę, 

na szczęście jeszcze tylko na słowa, 

obelgi, pomówienia, kłamstwa… 

Żyjemy w trudnych czasach braku surowców 

energetycznych, lekarzy itd. 

oraz… zdrowego rozsądku! Zanurzeni 

w brudnej rzece czasu, z zatrutym powietrzem, 

chorą żywnością nafaszerowaną 

czym się tylko da, by było więcej 

– od antybiotyków, hormonów i sterydów 

anabolicznych w nieszczęsnych 

kurczakopodobnych stworzeniach, po 

uprawy GMO, które też nie wiadomo, 

co za sobą niosą. Nawet genialni naukowcy, 

tak zafascynowani i omotani 

chęcią poznania i wynalezienia czegoś, 

czego jeszcze świat nie widział, nie zastanawiają 

się nad konsekwencjami 

swoich wynalazków, choć część z nich 

ma służyć do unicestwiania całych narodów. 

To tak, jakby się niemowlak bawił 

odbezpieczonym granatem! 

Ale nie narzekajmy tyle, bo kolejną 

zmorą, już nie w sferze globalnej, na 

którą nie mamy wpływu, ale i naszej 

krajowej, lokalnej czy rodzinnej, jest 

narzekanie właśnie. Połączone z czarnowidztwem 

totalnym, jak totalna 

władza i opozycja. Każdy temat, każda 

sytuacja jest wdzięcznym obiektem 

narzekań, a ludziska stają się wronami, 

jak w tej piosence dziecięcej, w której: 

„Czarne wrony czarno kraczą, w czarnych 

barwach widzą świat i na próżno 

im tłumaczą mądrzy ludzie już od lat…”. 

94 


Jednak choćby i mądrzy ludzie tłumaczyli 

(a są niestety w mniejszości), to 

narzekacze i tak wiedzą swoje. I mają 

świętą rację: jeśli ktoś jest majętny – 

to oczywiście złodziej, krętacz, kombinator! 

Jeżeli ktoś jest docentem albo, 

co jeszcze gorsze, profesorem – to w 

stu procentach załatwiał tytuł, popełniając 

plagiat, a słyszałem nawet od 

znajomego (nawet bez matury!), że 

jeden obronił habilitację za… pyszne 

ciasto, które upiekła jego żona! Aktorka 

zrobiła karierę, oczywiście, przez 

łóżko! Pisarz, bo pisze, co mu ślina na 

język przyniesie! Pianista przez znajomości 

i złośliwość, bo ćwiczył dniami, 

nocami i latami, by uprzykrzać życie 

sąsiadom! Itd., itp. 

A prawda jest bardziej prozaiczna: praprzyczyną 

sukcesów w różnych dziedzinach 

jest talent, z którym przychodzi się 

na świat. Jest to wprawdzie warunek 

konieczny, ale nie wystarczający – by 

osiągnąć szczyty, niezbędne są jeszcze: 

ogromna pracowitość, samozaparcie, 

niezrażanie się trudnościami (a nawet 

kłodami rzucanymi pod nogi przez zazdrośników!), 

systematyczność, dążenie 

do tego, by gonić marzenia, które 

się ziszczają… Choć i to nie wystarcza, 

bo potrzeba jeszcze… szczęścia… 

Narzekacze wolą jednak, choć często 

mają talent, narzekać niż pracować tak, 

żeby nie trwonić czasu na narzekanie! 

Narzekanie zaś, w przeciwieństwie do 

poczynań „ludzi sukcesu”, nie wymaga 

wysiłku, jest bezpieczne, rozgrzeszają- 

ce z lenistwa, zawiści i małości. Można 

więc podsycać ognik czarnowidztwa, 

by się ogrzewać w jego ciepełku, takim 

nijakim, szarym i brudnym, durnym 

i nudnym, jak te tasiemcowe seriale 

z importu, sprowadzane ku pokrzepieniu 

smętnych duszyczek. 

Coraz częściej też narzekacze przekształcają 

się w pieniaczy i fanatyków, 

a to już jest niebezpieczniejsze, aż 

strach o tym pisać!!! By jednak nie narzekać, 

nawet na narzekaczy, pożeglujmy 

gnani wiatrem bieżących zdarzeń 

w inne pogodniejsze rejony. 

2 

Ale nie pożeglujemy. Nie mogę się skupić, 

skoncentrować, gdyż zwielokrotniony 

warkot kosiarek spalinowych 

mąci ciszę, odgłosy przyrody, a nawet 

moje myśli, które rażone kakofonią 

wielodecybelowych dźwięków więdną 

jak w osamotnieniu niekochane kobiety, 

usychają jak z tęsknoty za swoimi 

panami porzucone psy… 

Mogłoby być pięknie, z rozpasaną 

zielenią, rozbuchaniem pędów zmierzających 

ku światłu; kwiatami, które 

jeszcze nie zdążyły się uśmiechnąć do 

słońca, a i z tymi rozkwitającymi z godziny 

na godzinę, które nieboraczki 

jeszcze nieświadome, że im za chwilę 

pościna kolorowe łebki szalony właściciel 

działki czy ogródka z kosiarką w 

ręku. Taki posiadacz poletka nie może 

przeżyć spokojnie i pojąć w swojej 

ograniczoności, że trawa jest po to, 

żeby rosła; kwiatki są po to, by kwi-

tły i cieszyły się życiem oraz karmiły 

nasze głodne oczy, o pszczołach 

w nich baraszkujących, by zbierać pyłki 

kwiatowe na naturalny (nie sztuczny!) 

miód, nie wspominając. Jednak nasi 

rodacy, zapatrzeni w rozpieszczane 

ogrody i pola golfowe, strzygą na potęgę 

wszystko, co zielone i odważy się 

pokazać z ziemi… Warczą więc dookoła 

z czterech stron świata, kosiarki naraz 

i naprzemiennie, przynajmniej raz w 

tygodniu mącąc spokój i dodatkowo 

zanieczyszczając i tak już zanieczyszczone 

powietrze, którego nie mogą oczyścić 

nawet drzewa, bo już zostały albo 

zostaną w najbliższym czasie wycięte! 

Choć jak powszechnie wiadomo już 

dzieciom ze szkoły podstawowej, nawet 

po kolejnej reformie, liście pochłaniają 

dwutlenek węgla, a oddają tlen, 

którym ludzie jeszcze oddychają. Może 

kiedyś przerzucą się na inny rodzaj jego 

wprowadzania do swych alergicznych 

i zdechlakopodobnych organizmów? 

Aż roi się w moim, zapewne chorym 

i przewrażliwionym, umyśle rewolucyjno-ewolucyjna 

myśl: nasz światły 

parlament powinien w ciągu dnia, 

maksimum dwóch albo najlepiej 

pod osłoną nocy przepchnąć ustawę 

(wszak ma w tym doświadczenie!), 

w myśl której pod karą wieloletniego 

więzienia zakazuje się strzyżenia trawy 

spalinowymi czy elektrycznymi kosiarkami 

(z wyjątkiem oczywiście stadionów!). 

By kosić ogródki, poletka, 

skwery i klombiki można legalnie jedynie 

używać tradycyjnego, piastowskiego, 

poczciwego, prozdrowotnego 

i ekologicznego… SIERPA! I to dwa razy 

w roku, jak to drzewiej bywało. Ileż 

byłoby korzyści… Aż nie będę wyliczał, 

bo miejsca zbraknie. 

Ale odpędźmy, choć na chwilę, smętne 

myśli, ufając naiwnie, że ludzie, sami 

sobie kręcący pętle na szyje, jednak 

przejrzą na oczy i serca. By nasz zielony 

świat przetrwał, corocznie zachwycał 

swą jedyną niepowtarzalnością, by radować 

oczy i dusze wszystkim, niezależnie 

od poglądów i zacietrzewień, bo 

dla wszystkich został stworzony, na obraz 

i podobieństwo prawdziwego raju 

po to, aby przetrwał i niósł Życie – to 

prawdziwe, to najpiękniejsze, którego 

powinniśmy być godni i głodni. 

3 

Jak jednak odpędzić natrętne i smutne 

myśli, gdy przy mojej drodze wycięto 

250 drzew! Mimo szlochu płaczących 

wierzb, które otulały czule pobocza 

urokliwą obecnością. Odkąd sięgam 

pamięcią, zawsze były, wrosły w pejzaż, 

zdało się na zawsze. Nie ma już tych 

wierzb z dziuplami, z wydrążonymi 

czasem pustymi wnętrzami służącymi 

za kryjówki dzieciom. Zostało po nich 

jękliwe zawodzenie wiatru jak i po wiekowych 

jaworach i klonach. Wycięto 

wszystkie, jak leci, żeby przypadkiem 

choć jedno się nie ostało! Bo taki odgórny 

nakaz: poszerzyć drogę, wyciąć 

drzewa, które są winne wszystkim wypadkom, 

jakby ktoś nakazał szalonym 

wariatom pędzącym na łeb, na szyję 

celować w tych stojących nieruchomo 

i nie mających szans na ucieczkę zielonych 

przyjaciół. Droga jest ważniejsza, 

powie ktoś ważny. Pewnie i tak. Ale 

czy nie można było poszerzyć drogi 

pozostawiając choć z jednej strony 

szumiące piękno? Można było… Wycięto 

wszystkie, co do jednego drzewa, 

nawet te kilkusetletnie stojące w bezpiecznej, 

kilkumetrowej odległości od 

już poszerzonej drogi! 

– Jak mogłeś pozwolić wyciąć taki piękny, 

wiekowy klon, który szumiał nad 

twoim domem całe pokolenia? – pytam 

kolegę, z którym chodziłem do 

jednej klasy w podstawówce. 

– Chłopie, nie miałem nic do gadania! 

Zdążyli mnie tylko poinformować 

pracownicy, że takie mają polecenie 

i koniec! A i warkot potwora zagłuszył 

moje wołanie. Co miałem zrobić? Rzucić 

się pod piłę? 

Po tym drzewie jest jeszcze pień wołający 

o pomstę do nieba. Zrobiłem 

zdjęcie na smutną pamiątkę. Ale niebo 

nierychliwe, drogowcy obrotniejsi – już 

zdążyli usunąć pnie i korzenie wymordowanych 

wierzb. 

Byłem niegdyś na południu Europy, 

gdzie zmieniono bieg drogi w wielkim 

mieście, tylko dlatego by zachować 

jedno kilkusetletnie drzewo! U nas nie 

byłoby po nim śladu. 

– O, jak ładnie teraz widać góry! Nie są 

zasłonięte tymi drzewami – zachwyca 


95

utach, w rozkroku, z dubeltówkami 

wycelowanymi w niebo, jakby celowali 

w samego Pana Boga, w towarzystwie 

agresywnych psów czekających tylko, 

aż nieszczęsny ptak wpadnie rażony 

śrutem do wody, by przywlec go panu 

myśliwemu, panu stworzenia i życia, 

a raczej śmierci tych niewinnych, fruwających 

braci mniejszych. 

Krzyżówki nie mają żadnych szans, bo 

uzbrojeni faceci bez serc, otaczają kordonem 

wybrany staw i rozpoczynają 

krwawą zabawę. Współcześni bohaterowie… 

Nie wiem czemu, ale kojarzą 

się z oprawcami w Auschwitz. Niestety, 

ludzie nie dbają o Naturę… 

się ogołoconą przestrzenią pani pchająca 

wózek z niemowlakiem. Słowa grzęzną 

mi w gardle. Czy zastanawiała się, 

czym będzie oddychać jej dziecko??? 

4W moim mieście stał się cud! Prawdziwy, 

nie domniemany! Po latach, tocząca 

martwą i wielobarwną ciecz rzeka na 

nowo odżyła! A była martwa przez całe 

dziesięciolecia. Jeszcze w technikum 

kupiliśmy śledzie w sklepie rybnym, 

przywiązaliśmy je do wędek, siedli nad 

martwą rzeką i udawali, że udało nam 

się je złowić w kolorowym ścieku. Nie 

muszę opisywać, jaką wzbudziliśmy 

sensację i jaki mieliśmy ubaw! 

Na szczęście rzeka dzisiaj zmartwychwstała, 

żyje, nie śmierdzi! Nie muszę 

już naRZEKAĆ! Przynajmniej na rzekę, 

a raczej jej wody, bo z betonowych brzegów 

wieje przygnębienie. Na szczęście 

dna jeszcze nie zdążono zabetonować, 

a ze żwirku, z piasku i kamieni cieszą 

się najbardziej ryby, które ławicami (te 

mniejsze) lub pojedynczo, parami czy 

w niewielkich grupach (te pokaźniejsze) 

poruszają się majestatycznie pod 

prąd. Ryby zachowują się taktownie, 

nie są nachalne, krzykliwe, narzucające 

96 


się swoją podwodną obecnością. Czego 

nie można powiedzieć o kaczkach 

krzyżówkach, baraszkujących w przejrzystej 

wodzie. Czasem zachowują się 

tak, jak klienci w hipermarkecie, obok 

którego płynie rzeka. Piękne są te kaczki, 

gdy wiosłami pomarańczowych nóg 

rozpędzają się, nurkują, a mieniące się 

w słońcu piórka odbijają się w wodzie. 

Szczególnie piękne są kaczory, wiodące 

prym w krzyżówkowym towarzystwie, 

z zielono opalizującymi głowami i karkami. 

W przeciwieństwie do samców 

i pań samice nie są tak wyzywające, 

a skromniejsze, nie rzucające się w 

oczy. O ile jednak panie poprawiają 

swoją atrakcyjność rozlicznymi zabiegami, 

staraniami, preparatami, lancetami, 

fatałaszkami, to o atrakcyjność 

kaczych panów zadbała sama natura 

w długim procesie ewolucyjnym. To zastanawiające… 

A jednak mi smutno, gdy patrzę na te 

prawie dzikie kaczki, bo w Polsce to gatunek 

łowny od pierwszego września 

do trzydziestego pierwszego grudnia, 

a wtedy na pobliskich stawach odbywa 

się prawdziwa jatka. Dzielni panowie 

myśliwi, bohaterowie w wysokich 

Wracam do rzeczywistości. Jak to się 

stało, że rzeka ożyła? Czyżby ludzie się 

opamiętali i przejrzeli? Nic z tych rzeczy! 

Rzeka ożyła, bo… zdechł przemysł! 

Po siedmiu wiekach rozwoju, rozkwitu, 

dający zatrudnienie całym pokoleniom, 

a miastu sławę z wyjątkowej jakości 

wyjątkowych wyrobów na całym 

świecie, w ciągu dziesięciu lat przestał 

istnieć. I z czego się bardziej cieszyć? 

5 

Nie wiem, skąd wzięły się te dziwne, 

a kosztowne upodobania, by zalewać 

betonem wszystko, co się tylko da. Betonoza 

to takie brzydkie określenie, kojarzące 

się ze sklerozą. Może decydujący 

o wyglądzie naszych miast już są naznaczeni 

tą chorobą? Przykładów miliony, 

a miliony Polaków (którzy cierpią 

z powodu braku tysięcy złotych). Pokazano 

rynek w Kutnie, gdzie wyszarpano 

z ziemi całą zieleń i zalano szarą, szybko 

stygnącą mazią dokumentnie całą 

przestrzeń! Urzędnicy głupkowato się 

tłumaczyli przed kamerami, bo mądrze 

przecież tego nie da się wytłumaczyć. 

W moim mieście nie lepiej. Rewitalizując 

park, zrobiono betonowe alejki tak 

szerokie (kosztem drzew oczywiście), 

że mogą się na nich mijać dwa potężne 

tiry, gdy starczyłyby w zupełności metrowej 

szerokości ścieżki do spacerów 

zakochanym parkom czy rozwiedzionym 

singlom w poszukiwaniu nowego, 

lepszego modelu. 

Rynek starego miasta też ogołocono 

z drzew, w cieniu których podziwiałem, 

za wrednej komuny, architekturę stylowych 

kamieniczek i klombów, gdy siedziałem 

na ławeczce i wąchałem kwiaty 

– jeszcze nie od spodu. Na płycie, 

już nie skalanej zielenią, ustawiono jakieś 

dziwaczne konstrukcje: weneckie 

mostki nad urojoną rzeczką, kamienne 

kaskady, rzeźby. Namiastką zieleni są 

doniczki z kwiatami i ogródki… piwne!

Gdy zaczęto grzebać przy drugim rynku, 

zasłoniwszy szczelnym parkanem 

to, co w środku się dzieje, drżałem, co 

też tam wykombinują najmądrzejsze 

głowy w mieście. Gnany bezsilną ciekawością 

i obywatelską odpowiedzialnością 

wydłubałem dziurkę w ogrodzeniu 

i przez tak zrobionego „judasza” ujrzałem 

dziejące się spustoszenie. Zzieleniałem 

ze złości (jak zieleń, której już 

tam nie było), resztki włosów stanęły 

mi dęba (to od kilkusetletnich dębów, 

które z kolei wycięto przy cmentarzu), 

a co pomyślałem, to nie zacytuję, bo 

się nie godzi… Całość wyłożona wielkimi 

płytami, pewnie zagranicznymi! 

Lecz nagle stał się CUD. PRAWDZIWY! 

Oto przywieziono podrośnięte, pięcio- 

metrowej wysokości czerwone klony 

kanadyjskie, które prawdopodobnie 

nie uschną! I to aż dwadzieścia drzewek 

z zagranicy! Dlaczego klony czerwone? 

Bo choć się będą rumienić ze 

wstydu, to nie będzie widać. Dlaczego 

kanadyjskie, a nie polskie? Bo w kraju 

takiej odmiany nie ma! Bo TE klony 

rosną tylko do dziesięciu metrów i nie 

trzeba ich obcinać, wycinać czy wyrywać 

z korzeniami, w przeciwieństwie 

do naszych, piastowskich, pełnych 

megalomanii, co to nie mają umiaru 

i rosną, że ho, ho i jeszcze wyżej! A potem 

tylko kłopoty! 

Cieszę się, jakbym był niespełna rozumu, 

z tych niespodziewanych drzewek. 

Wprawdzie jedna jaskółka wio- 

sny nie czyni, ale dwadzieścia kloników 

już chyba lato tak! Bo jedno jest pewne 

w tych niepewnych czasach: zieleni nigdy 

za wiele! 

Dlaczego ja tak o moim mieście, mojej 

rzece, moich placach, moich drzewach? 

Bo każdy ma swoje miasto (albo wieś), 

swoją rzekę (albo chociaż strumyczek), 

które łączą jednakowe zagrożenia ze 

strony osobników o ptasich móżdżkach 

(wybaczcie fruwający przyjaciele) decydujących 

o ich losie. Zanurzeni jesteśmy 

w swoim czasie, swoich miejscach, 

dziwnie podobnych, choć nieraz tak 

odległych, ale połączonych bliźniaczymi 

problemami, niepokojami, lecz i radościami, 

zachwytami, których coraz mniej. 

A z jałowego gadania o zagrożeniach 

i w tej materii nic nie wynika. Tak jak 

z problemami hałd śmieci rosnących 

w postępie geometrycznym. Tak jak 

z mnożeniem się (przez pączkowanie?) 

urzędników. Choć takie proste odpowiedzi: 

przyrody nie niszczyć! Śmieci 

nie produkować! Zbędnych urzędników 

nie zatrudniać! Wystarczy tylko chłopski 

rozum i zdrowy rozsądek! Ale chłopów 

już nie ma, co najwyżej rolnicy, a zdrowy 

rozsądek chory na choroby cywilizacyjne 

wynikające z jego braku… [JW] 

Zdjęcia:RC 


97

98 


Ilustracja: R.C.

NA ZAWSZE… 

Wanda Dusia Stańczak 

Byłaś jesteś będziesz 

już zawsze 

ze mną we mnie w uśmiechu 

we łzach i świątecznie 

w codzienności i marzeniach 

w troskach bólu cierpieniu 

i po słonecznej stronie życia 

w gestach i echu dni minionych 

wyprowadzasz dyskretnie 

na ścieżki proste bezpieczne 

usuwasz kamienie co ranią 

i dbasz by róża kolce zgubiła 

byłaś jesteś będziesz 

już zawsze 

bo matki nigdy nie odchodzą 

a najbardziej są 

gdy ich już nie ma 

W TEATRZE CIENI 

Rozświetlone okna 

w czerni nocy 

udają bezpieczeństwo 

i spokój 

teatr cieni 

odsłania nieprawdę 

ludzkie dramaty 

wdrapują się na parapety 

przenikają przez 

najmniejszą szparę 

sporem krzykiem 

biedą zdradą głodem 

rozstaniem agresją 

odczłowieczeniem 

dzieci uwikłane w spektakl 

nie rozumieją 

seansu dla dorosłych 

trwa dramat za zasłoną 

także milczenia 


99

„ALEŻ DLACZEGO TO” 

WOJCIECH KASS 

1 Gdyby nasze istnienie pozbawiono 

funkcji, procesów, historyczności, 

symboli, a przede wszystkim teorii, 

które są jak betonowe płyty przygniatające 

to, co żywe i pragnie oddychać, zobaczylibyśmy 

jego istotę, którą jest zjawiskowość. 

Po prostu, coś lub ktoś zjawia się 

i znika, zarówno w skali dziejów ludzkości, 

jak i egzystencji pojedynczego człowieka. 

Exemplum – w chwili opuszczenia pokoju 

znika sprzed oczu ten, a nie inny stół, kiedy 

jednak powracasz do pokoju, znów ten 

przedmiot wy-jawia się, z-jawia, bardzo 

rzadko zaś ob-jawia, a więc wynurza się ze 

swojej anonimowości i matowości. Artysta 

jest tym, który anonimowości rzeczy, zwierząt, 

osób nadaje imię, a ich matowości – 

blask. Słowem, na co dzień patrzone, lecz 

niewidziane, zostaje ujrzane, zobaczone, 

niejako trącone spojrzeniem pochodzącym 

wprost z wewnętrznego, tego ukrytego 

oka, w unerwieniu którego nastąpił 

wstrząs. W oku ślad po wstrząsie pozostaje 

niewidzialnym, ale jego efekt widać w fakturze 

obrazu, kształcie rzeźby czy literze 

wiersza. Widać, gdyż ów wstrząs zrósł się 

z ręką malującą, rzeźbiącą czy piszącą. 

100 


był sobie 

i tworzył raz 

jeden od początku 

do końca świa- 

2Żył 

ta Andrzej Strumiłło. 

Ilekroć pomyślę 

o tym artyście, zawsze 

odczuwam ten 

rodzaj zachwytu i bezradności, 

jaki na ogół 

towarzyszy nam, gdy 

napotykamy fenomen 

artystyczny czy 

metafizyczny, który 

nie podlega łatwym 

ustaleniom, wymyka 

się regułom oraz sieciom 

teorii. Tę samą 

bezradność dostrzegam 

w rozmaitych 

gremiach i wśród 

tych, którzy spotkali 

się z Andrzejem 

Strumiłłą na wernisażach 

czy w pracowni, 

w galerii czy na progu 

modrzewiowego 

dworu w Maćkowej 

Rudzie. Słowa, którymi komentowano 

to artystyczne i osobowe „zjawisko” 

ślizgały się, raczej je zamazując, niż 

podkreślając, odpadały od niego jak 

tynk, zamiast jak ździebełko przywierać 

do jego skali. Jak dotąd „zjawisko Strumiłło” 

nie zostało należycie opisane, co 

więcej – ono jest wyjątkowo krnąbrne 

wobec tego opisu. Lekcja ze Strumiłły 

nie została przerobiona, a tym bardziej 

– odrobiona. Mamy ją przed sobą 

jak horyzont, po który warto, a nawet 

trzeba sięgnąć. Artysta jako osoba zjawiła 

się i zniknęła, była i jej nie ma, żyła 

i umarła, ale rozległe sensy i znaczenia 

pozostawionego dzieła są nadal przed 

nami wraz z ukrytym w tym dziele metafizycznym 

gestem, jednym z najbardziej 

zamaszystych jakie znam; czerpiącym 

ze starych form, a jednocześnie 

przeobrażającym je w inne, porzucającym 

te formy po to, aby je odnaleźć 

w innym położeniu i wymiarze, wreszcie 

otwierający tym gestem zamknięte 

światło i zamykającym nim otwartą 

ciemność. 

3W jednej 

z telewizyjnych rozmów 

Andrzej Strumiłło wyznał, że 

dość wcześniej unaocznił sobie, 

że jest tylko i wyłącznie człowiekiem, 

i nie jest mu pisana żadna inna kondycja 

i żaden los, który nie byłby ludzkim. Stąd 

chciał doświadczyć wszystkiego, czego 

ziemi doznająca istota może zaznać, zarówno 

tego, co człowieka odżywia, jak i 

tego, co go truje, każdego zajęcia, przedsięwzięcia 

oraz położenia, przejawiającego 

się w postaci bolesnych upadków i ekstatycznych 

wzlotów, w przygodzie i podróżowaniu, 

przytłaczającej codzienności 

i dokuczliwej nudzie, pracy i modlitwie. 

U źródeł tej postawy tkwiło jakieś pierwotne 

łaknienie oraz zachłanność na złożone 

i bogate pokarmy nieobjętego bytu, 

jego nieprzewidywalności, niepowtarzalności, 

niespójności i – co ważne – nieodwracalności 

oraz metafizyczny głód, 

w którego zaspokojeniu kryje się tajemnica 

odchodzenia z tego świata, odbywającego 

się w spełnieniu lub niespełnieniu. 

Rozprzęgał swoje zmysły, napinał wolę, 

wytężał percepcję do granic daleko wykraczających 

poza przeciętną normę po 

to, żeby objąć i uchwycić te ukryte i jawne 

złoża całego stworzenia. Spotykamy 

się bowiem ze światem, czyli światujemy, 

tylko raz, do czego – oprócz przebłysków 

geniuszu – była potrzebna artyście siła 

charakteru, zew odwagi, zdolność do 

artystycznego ryzyka i rozpoznanie jego 

zmyślnych podstępów oraz instynkt nie- 

4bezpiecznego życia. 

„[…] i nie da się otworzyć świata szerzej 

niż ludzkich ramion” – zapisał Tymoteusz 

Karpowicz. Ramiona Andrzeja Strumiłły 

były jak dźwigary, ciężkie i mocne, a przy 

tym hojnie oraz szeroko otwierające się 

na świat, na jego Wschód i Zachód. Któż 

nie pamięta sylwetki artysty, kiedy rozwierał 

ramiona do nadchodzące gościa? 

Otwierał je do koni na wybiegu, na płynącą 

nieopodal Hańczę, na nieboskłon. 

Do tworzenia trzeba mieć silne ręce, 

a Andrzej Strumiłło takie miał; były jak 

wypieczone bochny, jak wypalone cegły, 

były żywym świadectwem udziału 

człowieka i artysty w bycie oraz jego 

zmagań z materią, z którą mierzył się jak 

zapaśnik posiadający instynkt nieomylnego 

chwytu. I któż nie słyszał o tym,

Zdjęcia pochodzą z prywatnej kolekcji Wojciecha Kassa. Zdjęcia obrazów: oficjalna strona Andrzeja Strumiłły. 

A. Strumiłło w podziemiach klasztoru pokamedulskiego na Wigrach, 2018. Fot. Wiesław Szumiński 

jak wynosił głazy z jeziora Śniardwy na 

fundament swojego mazurskiego domu 

w Niedźwiedzim Rogu, o kamieniach rok 

w rok znoszonych z pola obsiewanego pod 

owies dla koni, które z biegiem lat stały 

się jednym z najpiękniejszych, żywych akcentów 

krajobrazu podwórca i obejścia 

dworu w Maćkowej Rudzie? Wśród słyszących 

są również ci, którzy widzieli, jak 

artysta schylał się po ten czy inny, większy 

lub mniejszy kamień i jak – po obtarciu 

z piachu i zabrudzeń – kładł go na kamienne 

schody, ławkę, ganek, słupki u bramy, 

murek czy na parapet. Giął i kształtował 

organiczną materię, jednocześnie czule 

ją głaskał, bo była starsza niż on sam; 

chociażby z tego powodu należał się tej 

materii szacunek i solidarny gest, gdyż zarówno 

ona, jak i człowiek wrzuceni zostali 

w czas i przestrzeń. 

5W nagradzanym filmie Miloša 

Formana Amadeusz z 1984 

roku jest scena, na pozór nieistotna, 

ale według mnie kluczowa, gdyż 

oddająca coś z istoty daru, jakim jest 

tworzenie, nad którym twórca panuje 

i zarazem nie panuje, a jednym z przejawów 

tego daru jest rytm, w jakim żyje 

i pracuje. Z jednej strony ów rytm posiada 

przedwieczny charakter, z drugiej – podlega 

ustaleniom godziny epoki, w której 

artyście przychodzi tworzyć. Demoniczną 

cechą naszej godziny, a tym samym 

urodzonego w Wilnie przed drugą wojną 

światową Andrzeja Strumiłły, jest przyprawiające 

o zawrót głowy tempo zmian 

obracające wniwecz tradycyjne kanony, 

hierarchie oraz formy życia duchowego. 

Tempo to sprawia, że niewiele rzeczy 

i zjawisk może się ukorzenić, ustalić, 

okrzepnąć, pozostając strukturą płynną, 

więcej – rozcieńczającą istotę życia 

i człowieczeństwa, owo Miłoszowe TO, 

które zabłąkana rozpacz ludzka usiłuje 

po omacku pochwycić. Stąd bierze się 

narastające poczucie istnieniowego cha- 

A. Strumiłło i W. Kass na schodach modrzewiowego dworu 

artysty w Maćkowej Rudzie, 2018. Fot. J. Perlikiewicz Kass 

Do tworzenia trzeba mieć silne ręce. 

Ramiona Andrzeja Strumiłły 

były jak dźwigary. 

osu, świata jako bezładnego wiru oderwanych 

od źródła sensów i znaczeń, którym 

na imię dysonans, asymetria, niespójność. 

Złowieszczą cechą tempa zmian, dyktowanych 

przez technologie, jest już całkowicie 

jawna inżyniera antropologiczna, dążąca 

do przemodelowania człowieka, a tym 

samym istoty oraz pojęcia człowieczeństwa. 

Te cechy godziny epoki wzbudzały 

ciekawość Andrzeja Strumiłły (a ciekawość 

i cierpliwość są warunkiem tego, jak szeroko 

rozwarte są nasze człowiecze i artystyczne 

„ramiona”), ale i bolały go oraz 

zatrważały, były powodem nadmiernej 

ilości wstrząsów egzystencjalnych, którym 

podlega – jeśli takowa jeszcze istnieje 

– dusza nowoczesno-ponowoczesnego 

człowieka. Był ciekawy, a jednocześnie 

nie ukrywał swoich niepokojów, czy aby 

sztuka nie zmierza ku własnemu samounicestwieniu 

i czy aby to elektroniczny 

cyborg, a nie człowiek z krwi i kości, 

zostanie koroną stworzenia. Scena 

z filmu Amadeusz nie tylko ilustruje rytm 

pracy twórczej wielkiego Mozarta, lecz 

także jest metaforą większej harmonii, 

tych rozległych, utajonych sfer, wiązań, 

którym poddawany zostaje los artysty. 

Oto ta scena – pochylony nad bilardem 

Amadeusz dysponuje czterema przedmiotami: 

kulą bilardową, kielichem wypełnionym 

winem, gęsim piórem i papierem 

nutowym. Rzuca kulę, ta odbita od 

lewego boku stołu bilardowego zmierza 

do przeciwległego, od którego odbija się 

i podąża do lewego boku, skąd po odbiciu 

wraca pod lewą rękę kompozytora 

po to, aby ta ponownie wyprawiła kulę 

na tę samą trajektorię. W czasie, kiedy 

kula obiega stół jak orbitę, odbijając się 

od trzech boków jak od trzech wymiarów, 

prawa ręka zapisuje nutę i podnosi 

kielich do ust. Lewa ręka – jeden gest, 

kula – trzy odbicia, prawa ręka – dwa gesty, 

co przekłada się na liczbę rytmów: jeden/ 

trzy/dwa. Ten filmowy obraz jest jedną 

z najświetniejszych, bo widzialnych, map 

państwa rytmu i jego ustroju, w przypadku 

kompozytora – muzycznego, poety – 

gramatycznego, malarza – graficznego. 

W odniesieniu zaś do samego Mozarta 

ewokuje ona harmoniczny rytm, połączony 

z dozą dezynwoltury, niemniej 

nacechowany skupieniem, ale i tym 

wewnętrznym szelmowsko-anielskim 

uśmiechem, wskazującym na szczególny 

rys duszy, jakim jest z lekka przybrudzona 

pogodność. Spróbujmy siatkę tej 

ruchomej sceny, tego symbolu twórczego 

istnienia, przełożyć na konstelację 

dworskiego założenia Andrzeja Strumiłły 

w Maćkowej Rudzie, które zaczął przysposabiać 

do zamieszkania w pierwszej 

połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego 

wieku, a więc bez mała czterdzieści lat 

temu. W konstelacji budynków i podwórców 

granice między sferami prywatną 

i publiczną, gospodarczą i artystyczną 

podlegają zatarciu, zamazaniu, 

niemniej akcentują tę konstelację wyraziste 

„boki” – galerii, pracowni, dworu 

mieszczącego archiwum, nazywane 

przez artystę „stajnią Augiasza”, biblio- 


101

Andrzej Strumiłło 

Artysta wszechstronny, który pracował 

w dziedzinie malarstwa, rysunku, grafiki 

książkowej, plakatu, rzeźby, wystawiennictwa, 

scenografii i fotografii. Urodził się 

w Wilnie w 1927 roku. Studiował w Państwowej 

Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi pod 

kierunkiem Władysława Strzemińskiego. Ukończył 

wydział malarstwa Akademii Sztuk Pięknych 

w Krakowie (1950). Odbył liczne podróże do krajów 

azjatyckich. W latach 1982–1984 prowadził 

Pracownię Grafiki w Organizacji Narodów Zjednoczonych 

w Nowym Jorku. Wykładał malarstwo 

i historię sztuki na kilku uczelniach. Swoją twórczość 

prezentował w wielu miejscach na świecie. 

Opublikował kilka autorskich książek. Działał na 

rzecz ochrony przyrody i dóbr kultury. Otrzymał 

wiele nagród, odznaczeń i orderów, m.in.: Krzyż 

Kawalerski, Oficerski i Komandorski Orderu Odrodzenia 

Polski, złoty medal "Zasłużony Kulturze 

Gloria Artis" oraz tytuły Honorowego Obywatela 

Miasta Suwałk oraz Ambasadora Kultury Podlasia. 

Mieszkał w Maćkowej Rudzie na Suwalszczyźnie. 

Zmarł 9 kwietnia 2020 w Suwałkach. 

Urodziny A. Strumiłło w Maćkowej Rudzie, 2019. 

Fot. Wiesław Szumiński 

Żródło: Oficjalna strona Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. 

Opracowanie biografii: Anna Strumiłło. 

teki i małego warsztatu oraz budynków 

gospodarczych ze stajniami włącznie; 

są to „boki”, acz nie dosłownie, stołu 

bilardowego z opisanej sceny filmu czeskiego 

reżysera. Pomimo demonicznych 

cech godziny naszej epoki, na przekór, na 

pohybel tej godzinie, Andrzej Strumiłło 

włączał się w Maćkowej Rudzie w rozmowę 

z Wielkimi Cieniami (by posłużyć 

się formułą Josipa Brodskiego w odniesieniu 

do Wystana H. Audena), która odbywa 

się od zawsze, jakby poza „czasem 

i przestrzenią”, w rytmie wykraczającym 

poza ziemską szarpaninę, trwożność 

i dygot. Kto wie, czy Mozartowskiego 

stołu bilardowego, a i Strumiłłowego 

gniazda w Maćkowej Rudzie nie zaczęły 

z wolna wchłaniać tajne warsztaty pracowitego 

mitu i czy wybite z kontekstu 

swojej epoki, nie zaczną obracać się one 

w godzinie innej jak gwiazdy, symbole 

oświetlające dawny sposób istnienia artysty 

w świecie. Ilekroć zaglądałem do 

Maćkowej Rudy, tej doliny łez i pagóra 

radości, tylekroć z zachwytem podziwiałem 

ów niespieszny i uspokojony, a także 

przydymiony łagodnością, rytm pracy 

i życia, który uosabiał Andrzej Strumiłło. 

Podglądałem, jak jego zajęcia, te błahe 

i ważkie, gospodarskie i artystyczne, mają 

swoją drugą stronę – medytację o układach 

rzeczy i zjawisk naszego świata. Jednocześnie 

rozglądałem się, co dzieje się 

102 


Miał swój 

bezmiar, 

który za nim 

podążał. 

z tymi rzeczami na tutejszym pagórze 

i w tutejszej dolince, czy nadal są na 

swoim miejscu, bo gdy rzeczy tracą 

swoje miejsca, oznacza to, że kultura 

zaczyna się wiercić i gotować do kolejnego, 

nie wiadomo co mającego 

przynieść, obrotu lub więcej – wolty. 

Widziałem więc, jak artysta w gospodarskim 

uniformie, wyłoniwszy 

się ze stajni, gdzie doglądał koni i gadał 

z nimi, udawał się do pracowni, 

w której na niedługo spotykał się ze 

swoim dziełem, ale trudno dociec, 

czy detal na obrazie poprawił, domalował 

lub całkowicie starł, czy też 

jedynie głęboko wejrzał w ten obraz 

i nic więcej, po czym wyszedł z pracowni, 

uważnie zlustrował obejście 

i wszedł po kamiennych schodkach na 

werandę dworu; tam czekał na niego 

interesant, który przyjechał z Suwałk, 

lecz zanim podjął go przy stole 

w kuchni, wszedł do archiwum i skreślił 

odręcznie dwa zdania do listu zaczętego 

wczoraj z wieczora. I tak krążył 

Andrzej Strumiłło w Maćkowej Rudzie 

na co dzień, w odwiecznym rytmie 

pór roku, z jednej do drugiej sfery 

posiadłości-pracowni, przechodząc, 

ot naturalnie i zwyczajnie, z jednego 

do drugiego zajęcia, znikał z pracowni, 

zjawiał się na brzegiem Hańczy, znikał

znad biurka, przy którym zapisywał 

plan wystawy, pojawiał się w szopie, 

gdzie wyszukiwał materiał pod stelaż, 

tworząc i medytując po to, żeby istnieć 

i wzmacniać racje istnienia – nigdy 

odwrotnie; od rana do wieczora 

z przerwami na wyjazdy i podróże 

oraz sprawunki w urzędzie świata. 

6 

Miał swój bezmiar, który za 

nim podążał. Z tego bezmiaru, 

niczym niewolnik swojego 

powołania, z trudem wydobywał 

na światło dzienne gruz i miał, ale 

i najszlachetniejszy kruszec swojego 

dzieła. Do tego bezmiaru nieustępliwie 

i konsekwentnie przykładał, będące 

w zasięgu szerokiej natury jego 

talentu, miary – tworzyw i narzędzi 

oraz form wyrazu, którymi dysponował 

bez liku, jak magik. W rezultacie 

powstała katedra z budulca tak niewiarygodnie 

różnorodnego, że aż 

dziw bierze, że stoi. Zobaczylibyśmy 

ją naocznie, gdyby możliwym było 

zebrać ze wszystkich frontów działalności 

artysty całe jego opus powstałe 

w ciągu kilkudziesięciu lat, zarówno 

to zadaniowe i użytkowe, jak i to wynikające 

z impulsów, których dostar- 

czał mu jego własny bezmiar. Byłaby 

to katedra wielowątkowa, wielopiętrowa, 

wielostronna, wielowarstwowa, 

wielowymiarowa, skonstruowana 

z tworzywa i form, które podtykały 

pod rękę artysty awangardy, kierunki, 

style i szkoły XX wieku. W sumie byłaby 

wyrazistą bryłą synkretyczną, nie 

od razu do objęcia, nie od razu mierzalną, 

za to samo się objaśniającą 

i autokomentującą poprzez literę licznych 

wywiadów, dziennika, wierszy, 

a może także listów. 

7 

Nie chcę snuć analogii, tę robotę 

zostawiam krytykom, 

historykom, koneserom 

czy marszandom sztuki, niemniej – 

i nie ma w tym porównaniu nadużycia 

– wielodziedzinowość swoich 

artystycznych przedsięwzięć 

i dokonań Strumiłło dziedziczy po 

Leonardzie da Vinci, zaś aktywność 

w sięganiu po różnorodne środki oraz 

formy artystycznego wyrazu i wręcz 

organiczną potrzebę płodozmianu 

oraz metamorfoz po Pablu Picassie. 

Poza tym artysta swojego czasu ostatecznie 

porzucił urbis i metropolis na 

rzecz miejsca przestronnego i zara- 

Miał swój bezmiar, 

który za nim podążał. 

A. Strumiłło i W. Kass na ganku Dworu 

Miłoszów w Krasnogrudzie, 2018. 

Fot. J. Perlikiewicz Kass 

zem ustronnego; to był głęboki zew ciągnący 

go ku krainie przyrody, do której 

lgną ludzie legitymujący się paszportem 

opatrzonym godłem wolności i niezależności. 

W tym względzie, w nawiązaniu 

do archetypu polskiego poety i pisarza 

prowadzącego swoje gospodarstwo i zamieszkującego 

we dworze, był Strumiłło 

w sensie zamieszkiwania świata dalekim 

echem Kochanowskiego albo Reja, 

a Maćkowa Ruda jego rzeczą czarnoleską, 

tudzież nagłowicką. 

8W liście 

do Czesława Miłosza, który 

we wrześniu 1989 roku podczas 

swojego pierwszego powrotu 

na Suwalszczyznę odwiedził wraz 

z bratem Andrzejem dwór w Maćkowej 

Rudzie i zamieszkującego w nim gospodarza 

artystę, Józef Czapski zapisał m.in. 

niezwykle celnie pochwycone, głębokie 

rozpoznanie: „Można i trzeba kierować 

swoją nauką (nauka trwa zawsze), ale 

wizja, mówiąc ściślej i ciszej – to ten głuchy 

szok w nas (szept: »to maluj« – »ależ 

dlaczego to« – »nie twoja rzecz wiedzieć, 

dowiesz się później i to nie na pewno«)”. 

Andrzej Strumiłło uczył się do końca, był 

zdolnym i pojętnym odbiorcą nauk rzemiosła, 

także tego praktycznego i użytkowego, 

ale przede wszystkim był artystą 

najwyższych wzlotów, które dyktowała 

mu wewnętrzna wizja, ów „bezimienny 

głos”, „głuchy szok” czy „wzniosły wtręt”. 

A zniżając głos, jakby chciał Józef Czapski 

– t a j e m n i c a. Andrzej Strumiłło 

już się dowiedział, dlaczego tworzył TO 

i dlaczego taką katedrę z TEGO. Ale czy 

na pewno? [WK] 


103

POEZJA 

Polecane 

ŁUCJA DUDZIŃSKA – poetka, wydawczyni, redaktorka 

ok. siedemdziesięciu książek poetyckich i dwóch serii wydawniczych, 

a także jurorka, animatorka kultury – inicjatorka, 

pomysłodawczyni wielu autorskich spotkań, prezentacji, 

wystaw, warsztatów, akcji literackich, konkursów 

poetyckich. Autorka dziesięciu tomów poetyckich 

(w tym trzech dwujęzycznych), tłumaczona na dwanaście 

języków. Ostatnio wydała tom Samotność kinomana. 

Geneza (Poznań 2022). Nagradzana i wyróżniana na 

wielu konkursach literackich m.in. na książkę poetycką 

roku (2013, 2016, 2018). Na motywach jej wierszy odbył 

się spektakl teatralno-muzyczny Jestem Julia w Teatrze 

Rondo w Słupsku. 

Członkini Zarządu Głównego i Komisji Kwalifikacyjnej 

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w Warszawie. Prezes 

Oddziału Wielkopolskiego SPP w Poznaniu i Fundacji 

Otwartych Na Twórczość (akronim FONT). Wśród 

otrzymanych nagród i medali ceni sobie wyróżnienie 

w Konkursie Urzędu Miasta Poznania jako Wolontariusz 

roku 2021 w dziedzinie kultury. 

104 


KAŻDY MA (JAKIEŚ) STYGMATY. SZTUKA MYŚLENIA 

Wyobraź sobie, że jesteś otwartą raną, która pamięta los, 

cios zadany z premedytacją, satysfakcją. Czujesz wtedy 

ze zdwojoną siłą podmuch wiatru niosący kurz i ziarenka 

nasion. Chcesz znów stać się embrionem, a możesz tylko 

przykryć ranę i podnieść głowę albo schować się przed ludźmi. 

Myślisz: o modlitwie, drugim policzku, niegojących się znakach. 

Myślisz: o podaniu ręki i uzdrawiającym uśmiechu. 

Myślisz: broń się, szanuj się, czas nie uleczy skaleczenia. 

POEZJA 

*** 

tak mocno wrosnąć w serce 

aby nie można było wyrwać 

a jeśli kiedyś los zetnie zieleń 

korzenie zawsze będą żywe 

Radzisz sobie z bólem – do wszystkiego można się przyzwyczaić. 

Zastanawiasz się kim jest i kim może stać się człowiek dla 

innego człowieka. W imię czego: upokarza, rani, dręczy, zabija. 

Myślisz: wybujałe ego, kompleksy, wynaturzenie. 

Myślisz: wojna, zaborczość, władza i rywalizacja. 

Myślisz: pokój, a dziecko z bagnetem staje naprzeciwko ciebie, 

bez usprawiedliwienia – ponieważ nie wszystko można zrozumieć. 

*** 

wykuj mnie z kamienia 

bez względu na delikatność tkanki 

powoli oddam słabość. 

poczuję wdzięczność 

ten moment dostrzegania ważnych chwil 

*** 

potrzeba dobrej myśli aby wykrzesać ogień. 

w szczelinie nabrzmiałe światło 

zrywa się do lotu 

nie wierzę w nadzieję 

to ona ma we mnie uwierzyć 

LINA. MASKI 

Wyobraź sobie smutek i radość, jak się siłują i przeciągają 

linę raz w jedną stronę, raz w drugą. Jesteś klaunem 

z namalowanymi łzami na policzkach, pokazujesz pełne 

uzębienie. Czy tak wygląda uśmiech? Parodia radości życia. 

Łzy skraplają się w brzuchu. 

Musi być pojemny jak u wieloryba. Próbuje płynąć 

w słodkiej wodzie pod prąd. Zastanawiasz się, ile radości 

spotkało cię w życiu. Uśmiechać się trzeba mieć do kogo, 

więc działo się to w ciągu dnia. Na smutek pozwalasz sobie 

KAMIENIE MILOWE 

Leżymy obok siebie jak kamienne tablice 

z przykazaniami. Nie mogę zasnąć. Liczę. 

Wnikam do twojego snu o potędze normalności. 

Odlatujemy na ulubioną wyspę, zanim obudzi się 

zwykłe ludzkie istnienie i cywilizacja miasta. 

Tyle w nas chaosu, mięsa, kolców, krwi i kości. 

I znów leżę obok ciebie, jak taka naga prawda 

o miłości. Razem wyobrażamy sobie inne życie, 

a łóżko się kołysze, zmienia w łódź, przewozi 

na inny brzeg, gdzie jest tylko nasza sfera bycia. 

Kochaj bliźniego jak siebie samego. 

w nocy. Lepiej wsiąka. Wgryza się w czarne powietrze – 

bez świadków jak żałoba po marzeniach. 


105

Pasja Jezusa z Nazaretu 

GŁOS URSZULI M. BENKI ZAGUBIONEJ… W ROZWYDRZONYM TŁUMIE 

J e r z y S t a s i e w i c z 

Niewidocznej… Dziwić się nie ma 

czemu? Zawsze wyobrażałem 

sobie Urszulę M. Benkę jako kobietę 

w moim guście. To wynikało z dziesiątków 

esejów i wstępów do książek czytanych 

namiętnie. Język i wiedza odpowiadały 

mojej percepcji. Mojemu widzeniu 

świata. W dodatku gdzieś słyszałem: 

intrygująca, tajemnicza, autorka książek 

poetyckich, wbijająca kij w mrowisko, 

znajdująca żywy oddźwięk wśród czytelników. 

Jakich…? Oprócz smakoszy poezji? 

Tu przychodzi mi na myśl czternaście nazwisk 

– jak czternaście stacji drogi krzyżowej. 

Ale może się mylę? Poezja trafiła 

w szklane blokowiska. Daj Boże. Pora wrócić 

do korzeni. W dodatku okazjonalnie 

rysuje i maluje. Po stypendium literackim 

Sorbony mieszkała we Francji i USA. A to 

lata osiemdziesiąte. Świat był zamkniętą 

bramą. Młodzi tego nie rozumieją. 

Szósty kwietnia dwa tysiące dwudziestego 

drugiego roku. Dom Muzyki i Literatury, 

Wrocław. Wiosenne czytanie poezji. 

Miałem nie jechać. Bo zawsze coś, proza 

życia. Jednak los miał swój cel. Swoje nazajutrz. 

Opadającą mgłę. Skowyt płaczki. 

Sala wypełniona ludźmi po brzegi, aż 

dziw, że tylu spragnionych mowy wiązanej. 

Znajomi: Kazio Burnat w formie– 

choć zmieniony – zadeptał chorobę. Szymon 

Koprowski jakby wyższy. Zbyszek Rawicz 

trochę szczuplejszy. Darek Pawlicki 

z przystrzyżoną brodą. Romana Więcaszek 

repatriantka z Brzegu z jakąś maleńką 

osóbką i maruderzy z Kępna (podobno 

„literaci”???). Leszek Antoni Nowak 

z prozatorską cegłą pod pachą i pies bohater 

jego testów na kolanach młodziutkiej 

sąsiadki. Powitania, strzępy rozmów. 

Prezent od Wiesławy Bartyńskiej: wszystkie 

książki i płyty Andrzeja. 

– Jurku, jak się cieszę, że cię widzę w tym 

świętym dla literatury miejscu. Tyle twoich 

tekstów po czasopismach. Staram się być 

na bieżąco. Ale wiesz, wnuki. A… to moja 

koleżanka ze studiów Urszula Benka. 

Miałem coś powiedzieć, podać rękę, 

choćby ukłon… Stanowczy głos Kazia nakazał 

ciszę i zajęcie miejsc. 

Filigranowa postać nijak nie pasowała 

mi do autorki – zagłębionej w filozofii – 

esejów, rzeczowych wstępów i posłów do 

książek. Co najważniejsze – wybitnej polskiej 

poetki. Ale czy inteligencję można/ 

trzeba mierzyć w… gabarytach? 

W trakcie spotkania odważyłem się wręczyć 

jej Powróciłem z dedykacją. Obdarowana 

z marszu przystąpiła do studiowania 

tekstów – z głęboką zadumą. Na co zwróciłem 

– nie powiem, że dyskretnie – uwagę. 

A po zakończeniu oględzin podeszła do 

mnie, podziękowała za tom i zacytowała 

króciutki fragment mojego wiersza. 

– Ja to wykorzystam w pisanym eseju. – 

I wręczyła mi Pasję Jezusa z Nazaretu!!! 

Poczułem, jak z tej niewielkiej, białej książeczki 

przechodzi – jak to wyrazić? – prąd, 

kłucie, cierpnięcie całej ręki, strach… niemoc… 

uderzenie gorąca w ciele?! 

Urszula M. Benka nie prezentowała, jak 

wszyscy, wiersza. Nawet na prośbę Kazia. 

Była prawdziwym poławiaczem słowa. 

Na odchodnym z kilkoma osobami: Darkiem 

Pawlickim, Janem Szczurkiem, Romaną 

Więcaszek, Andrzejem Bieńkowskim, 

by pogadać, usiedliśmy w przytulnej 

kafejce przy espresso, lampce wina, 

szklaneczce „ognia”. Pani Urszula mówiła 

niewiele – w przeciwieństwie do Bieńkowskiego 

– ale z wielkim zaciekawieniem 

i uwagą wsłuchiwała się w naszą 

dysputę. Czasem zadając tylko pytanie. 

A z odpowiedzi pragnęła przyswoić jak 

najwięcej (może wszystko?). Ale czy ja 

nie przekazuję tutaj fałszywego obrazu? 

Może to sposób bycia autorki Dziwnej 

rozkoszy, mocno trzymającej Kielich Orfeusza. 

Obserwującej dyskretnie poetycko 

Perwersyjne dziewczynki w 1984 roku. 

* 

Dwie noce – weekendowe – zajęło mi 

przyswojenie Pasji Jezusa z Nazaretu. 

Przyswojenie, ale czy zrozumienie? Wydaje 

mi się, że stanąłem na bardzo grząskim 

gruncie i nie wiem, gdzie twarde podłoże. 

W dodatku jestem zasysany. Czy mamy 

do czynienia tutaj z mitem? (Powtarzany 

przez stulecia dla wielu stał się prawdą). 

Z baśnią? Wszystko „inne”, niewytłumaczalne, 

owiane mgłą przeszłości jest/ 

staje się baśnią. A może… Znalezienie się 

w miejscu – cielesne, duchowe, wyimaginowane 

– tak ważnym historycznie dla 

świata i chrześcijan zaświadcza o dryfie 

poetki w tajemnicę poznania głębi światła 

ludzkiej nadświadomości, zamkniętej 

dla większości śmiertelników. A istniejącej 

na linii poznania reinkarnacyjnego 

bytu. Pasja to poetycki opis „naocznego 

świadka” wydarzeń – Urszuli M. Beneki 

– ostatnich dwunastu godzin życia cieśli 

z Nazaretu. Mamy tutaj modlitwę po 

ostatniej wieczerzy w ogrodzie Getsemani 

i oparcie się pokusom Szatana. Przejście 

Chrystusa ulicami Jerozolimy z pretorium 

Piłata – miejsca wyroku – aż na 

Golgotę, gdzie dopełniła się Jego męka. 

Odległość, jaką przebył Jezus, została 

w późniejszych wiekach przeniesiona na 

Ratusz (miejsce władzy) – Cmentarz Jerozolimski 

(poza miastem, często wzgórze 

trzech krzyży) i wynosiła 1602 kroki (przeszedłem 

w Nysie dwukrotnie i wynik się 

powtórzył, ciekawym innych miast). Ale 

to żaden pewnik. Skazany przecież nie 

był mojego wzrostu. Popychany, z balem 

wzdłuż ramion, raczej truchtał obolałymi 

nogami od pobocza do pobocza. Szarej, 

wzniecającej kurz drogi. Niewiele widział. 

Krew i pot zalewały oczy. Więc była o wiele 

dłuższa. Niekończąca się. Ta droga przedłużała 

życie i niosła w sercu nadzieję przed 

nieuchronnym zapisanym w księgach. Głoszonym 

przez proroków. I wyczekiwanym 

zgodnie z przepowiednią. Tak… doskonale 

pamiętam tę drogę i czas. 

106 


* 

Tutaj trzeba otwarcie powiedzieć: Urszula 

M. Benka jest osobnym bytem poetyckim. 

Całość tomu łączy filozofia znaku. 

Akt twórczy staje się aktem badawczym, 

a zarazem odkrywczym. Jest tu rzeczywistość 

ponad czasem. Z ciemną stroną 

ludzkiej natury ujawnianej w stanach zagrożenia, 

ale i korzyści. 

Poetka jako bierny obserwator – to dostrzegłem 

w kafejce – opowiada zdarzenie 

po zdarzeniu, scena po scenie, każdy 

szczegół. Będąc tu i teraz w samym kotle 

wydarzeń. W dodatku w wielu miejscach 

naraz! Przekaz jest wielowarstwowy, 

wielopłaszczyznowy. Bez emocji ogłupiałego 

tłumu, tak podatnego na bodźce 

zewnętrzne. Nie ma ściśniętego gardła, 

kobiecej płaczliwości. Staje się nieuniknione 

– wie z ksiąg, słuchała kaznodziejów 

po emigracyjnej drodze – z bodźcem 

(siłą sprawczą) tworzącą/wymuszającą 

zapis emocjonalnych drgań; kiedy się pisze 

całym sobą – wręcz bebechami. Będąc 

osadzoną w kulturze łacińskiej i zasiedziałą 

(dom rodzinny) w polskim katolicyzmie 

tradycji, odczuwa potrzebę wejścia, 

i wchodzi w baśniową mityczność chrześcijańskiego 

(radix) misterium paschalnego. 

Z tą jakże płynną alchemiczną przemianą 

maksymy we własne słowo, które 

działa na czytelnika jak strumień zimnej, 

źródlanej wody. Budząc wątpliwości 

i strach. Czy moje miasto i jego mieszkańcy 

przypominają Judeę i jej mieszkańców? 

Aby zrozumieć? – nie wszystko trzeba 

rozumieć – należałoby na kartach szkicu 

przytoczyć cały tekst Pasji Jezusa z Nazaretu. 

Ale rozważania powinny sięgać jądra 

sztuki i sycić się jego płomieniem. Tutaj 

płomieniem są wszystkie stacje – dwanaście… 

Mrok/skowyt ciszy na długie zastanowienie… 

i stacja ostatnia. 

Siłą monitora włączają mi się przed oczyma 

artystyczne realizacje stacji Męki 

Pańskiej, te od średniowiecza. – Kult 

jest bardzo dawny, bierze swój początek 

w Jerozolimie. Obraz Umęczonego Pana 

umieszczony w ołtarzu bądź na łuku tęczy, 

zawsze w centrum świątyni. Zaś 

w czasach nowożytnych na kontynencie 

i w Polsce rozpowszechnia się trend zakładania/budowy 

odrębnych Dróg Krzyżowych; 

pierwsze w kościołach zakonów 

franciszkanów, z czasem w większości 

świątyń parafialnych. Najbardziej rozbudowaną 

formę mają specjalne kaplice 

wznoszone w rozległych lasach/parkach 

kalwaryjnych (przeszedłem – wprawdzie 

nie na klęczkach – w Kalwarii Zebrzydowskiej, 

w Wambierzycach, w Jeřetinie 

pod Jedlovou w Czechach). I te malarskie, 

rzeźbiarskie (przestrzeń, płaskorzeźba) 

grafiki ułożone w cykle o różnej liczbie 

scen – tu konkretne epizody z Pasji Chrystusa. 

Zawieszane na ścianach wewnątrz 

kościołów – tu moja pamięć wygrzebuje 

z dawnych mistrzów późnobarokowego 

malarza weneckiego Giovanniego Battistę 

Tiepola. W XVIII wieku tworzył Polak 

Szymon Czechowicz. Artyści nowocześni: 

Francuz Henri Matisse. U nas Józef Mehoffer, 

Jerzy Nowosielski. Ale wydaje mi 

się, że umysłem i wyobraźnią Urszuli M. 

Benki zawładnęło osiemnaście obrazów – 

stacji Drogi Krzyżowej Jerzego Dudy Gracza 

– powstałych na początku trzeciego 

tysiąclecia chrześcijaństwa. Wielkoformatowych 

(rozmiary większości: 185 cm 

wysokości na 117 cm szerokości, a Stacja 

XII Jezus na krzyżu umiera 185 cm na 234 

cm), namalowanych farbami olejnymi na 

płytach pilśniowych z charakterystycznym 

romańskim łukiem. Usytułowanych 

w jasnogórskim sanktuarium, w obrębie 

kaplicy Matki Bożej, na piętrze tzw. przybudówki, 

wzniesionej w latach 1929- 

1933 pod czujnym okiem Adolfa Szyszki- 

-Bohusza w miejsce dawnych krużganków 

poprzedzających kaplicę. 

Jerzy Duda Gracz, wybitny polski malarz 

(1941-2004) urodzony w Częstochowie, 

na stałe zamieszkały w Katowicach, od 

dziecka związany z klasztorem, ale i obecny 

poprzez obrazy (plenery jasnogórskie 

1982, 1983 i 1987) postanowił dawno – 

o czym wielokrotnie wspominał – złożyć 

na Jasnej Górze dar swego serca i talentu. 

Temat Pasji Chrystusa zalegał jego 

umysł, a na płótnie podejmował go wielokrotnie. 

Z balastem wieloletnich wnikliwych 

przemyśleń, poszukiwań i studiów 

w kwietniu 2000 roku rozpoczął pracę 

(ponoć cały czas konsultowaną z paulinami) 

nad Golgotą Jasnogórską, by w marcu 

2001 roku ją ukończyć. Artysta – będący 

do szpiku kości realistą – odtworzył czytelnie 

Jezusa i świadków Jego męki. Korzystając 

z tradycji dawnego malarstwa, 

na świadków powołał w wielu scenach 

współcześnie żyjących ludzi (Polaków). 

Stworzył „reportaż” sugestywny i zarazem 

niezwykły. Ten zamysł twórczy wymaga 

rzeczowego objaśnienia. Tu trzeba 

mieć odwagę zadawania pytań mistrzowi. 

Jerzy Duda Gracz ujął to tak: 

Właściwie wszystkie te prace łączy jedna 

idea wywodząca się z mojego Najnowszego 

Testamentu. To idea samotności 

i niezrozumienie Chrystusa wśród i przez 

swoich wyznawców. Fascynuje mnie 

takie podejście do tego tematu. Samotność 

Boga, samotność człowieka wśród 

najbliższych (…) samotność w tłumie. 

Jerzy Duda-Gracz 


107

Pora teraz sięgnąć w głęboką świadomość intelektualną poetki 

– dziś wrocławskiej – i przywołać Stację I według Jakuba: 

Usnąć. 

W słabość ciała się wtulić jak w nicość sprzed narodzenia. 

Ujrzałem tylko zarys kielicha: 

W zielonych płomieniach ogrodu i w niepojętych językach 

Tańczył nocą w oliwniku. 

Tylko to pozostało 

Pośród ciszy. 

Odgrodzić się snem jak od bestii 

Od modlitwy. 

Usnąć – wyraz klucz, balast zalegający komorę pamięci. Martwy 

czas – płaszcz okrywający wszystkie myśli ludzkie. Oskarżeni 

niesłusznie, sprawcy kolizji drogowych, nieuleczalnie 

chorzy czekający na przeczącą diagnozę utożsamiają się ze 

snem jako przeniesieniem ścieżki życia do chwilowego bytu 

poza czasem, przeczekaniem – wprawdzie w stresie, ale z nadzieją. 

Sen wcale nie musi być bratem śmierci, nie wierzmy 

Atalii. Tu autorytetem Daniel i sen Nebukadnesara o złotym 

posągu [Księga Daniela – przyp. red.]. Z retrospekcją: 

Ta księga pełna jadu. Jej karty szeleszczą 

Jak słomy wiecheć, co buchnie pożarem 

Za jedną iskrą. 

A powiadają, że serce twarde 

Krzesać potrafi ogień? – Musi być taki ogień ciężki, ciemny 

Jak ziemia. 

Wielki wirujący płomień 

Zbarczony garbem kamiennym 

Niby górą, 

A na niej płaskim grymaśliwym szczycie w mroku 

Jak róg mądrości – 

Cokół. 

Stoję na tej ziemi upalnej. 

– wyznaje poetka w Stacji II według Judasza. Ten straszliwy 

widok minionych tysiącleci: wojny, krew, pożary. Pakty. 

Wojny, krew, pożary. Gaz. Miliony, setki milionów trupów, 

morze krwi w imię słusznego. Historię piszą zwycięzcy. Tylko 

głupiec schylony nad serca krawędzią nie przeczuł, 

Że śpiew okaże się za trudny, 

Że te płomienie w dole poruszą się tylko jak węże 

Albo robactwo w grobie: ruchliwe, pojętne, 

A choć ziemią uwalane – przecież takie jasne. 

A ONA reinkarnacyjną przemianą dowodzi: 

Ogień mojego serca spadnie tu, na tę kartę, 

Raczej już duchem ziemi. 

Ciało wiersza w błoto się zamieni 

(…) 

Taka jest moja pasja, moja ewangelia! 

Wie, że zło się odradza, zło wpisane w człowieka. 

Zło – napęd postępu. „Z pychy pono ta nowa ziemia 

Wstała 

Obca, twarda, nieurodzajna. 

Ale nie pusta”. 

Kurhan na jej szczycie 

A w bruzdach 

Czaszki skrzą się z każdym deszczu akordem – 

Czaszki milionów, 

Tej ziemi majątek. 

Oplecione robaczywą koroną 

Drgają z konwulsjami mojej harfy. 

I ja – 

Uśmiechnięty bard 

W godzinie ekshumacji. 

Przywołam Requiem: 

Noc była 

W nudzie wskrzeszania 

I w pustce prawdy poznawania. 

Pochylając się nad aktem tworzenia Urszuli M. Benki – tym 

palcem Bożym, cieniem wiatru, oddechem kosmosu – czytałem/studiowałem 

dziesiątki razy Pole Judaszowe, chcąc z tego 

skrawka (gruntu) wiersza wydobyć/zrozumieć postępowanie 

człowieka. Jego złożoność, psychikę? Cel życia jaki wyznaczyła 

mu Opatrzność. I do jakiej twarzy/maski jest mi bliżej? Myślę, 

że Judasz to człowiek prawdziwy w każdym calu. Członek rodziny/korporacji, 

który zbłądził, zdradził – tu: wysłannikom Sanhedrynu 

– ale umownie: konkurencji, grupie interesu. Zobaczywszy 

swe zło, zdjęty żalem oddał pieniądze, odszedł i popełnił 

samobójstwo. Wieszając się na osice, która po dzień dzisiejszy 

drży. Ale czy ten postępek wymagał aż takiej kary? Przecież 

sąd – w tym wypadku Piłat – mógł Jezusa uniewinnić. Poetka 

zadaje fundamentalne pytania, w centrum stawiając każdego 

z nas. Proszę przemyśleć każde słowo cytowanego tekstu: 

Świt błyska w martwym bezkresie 

Swego diabła jak krzyż każdy niesie. 

Swego diabła jak umęczonego syna 

Jedynego wydanego za życia. 

Z grzbietem zgiętym po błocie 

Swój owoc złożyć w prostocie. 

108 


Wszystkie cytaty pochodzą z książki: U. M. Benka, Pasja Jezusa z Nazaretu, Wrocław 2020.

Każdy wyrok ma zwolenników, przeciwników i prześmiewców. 

Prześmiewcy są zwolennikami o niewinnej – bardzo zmiennej – 

twarzy. Tu Stacja IV według tłuszczy. Wymowne (przekonujące) 

postacie: grubasa, baby, przechodnia, handlarki, młokosa, faryzeusza, 

kupca, praczki, to dryf poetki – jak pisałem na początku – 

w tajemnicę poznania głębi światła ludzkiej nadświadomości. Naocznych 

świadków z wędrowną duszą poetki. Pragnącej tamtymi 

wydarzeniami – dziś jakże świątecznymi – pobudzić do refleksji 

nas ogłupiałych natłokiem przekazu medialnego. Uzależnionych od 

jazgotu wszelakich przekaźników/odbiorników/zasięgu. Postacie 

zbudowane słowem – środki artystyczne – wierne ideałom poetycko 

pojętego realizmu, może specyficznie widzianego przez pryzmat 

emigracyjnego życia Benki pod różnymi szerokościami geograficznymi. 

Zwłaszcza Stany Zjednoczone z tyglem kulturowym i dolarem 

jako bogiem. Z wielkim wyobcowaniem przybyszów (Europa 

Wschodnia, Ameryka Łacińska), marzących o amerykańskim śnie 

bogactwa. A tu brudne, szare niebo sufitu piwnicznej, wieloosobowej 

noclegowni. I brak nadziei (funduszy) na powrót do ojczystego 

kraju. Do własnej, nie takiej biedy, jak się przed wyjazdem wydawało. 

Wolność staje się więzieniem. Stąd czuję tutaj, jak u Dudy Gracza, 

groteskę, zarys karykatury. Ci „realni” ludzie z tłumu są gorsi, 

śmieszni, żałośni. Ale i Herod ze słowami: 

Mnie oprócz Judasza fascynuje postać Józefa z Arymatei, tu 

stacja X. Ewangelia wg Mateusza 27,57-60: „Jeden z potajemnych 

uczniów Chrystusa, członek Sanhedrynu, wyjednał u Piłata 

zezwolenie zdjęcia ciała Jezusa z krzyża i złożył je w swoim 

nowym grobie”. 

Cóż Bogu w nieznane idącemu 

Dać? – Grób 

Zawalony granitowym głazem 

Grób Bogu na jego miarę. 

Świec nie trzeba – piekła jak monstrancje 

W nim migocą. 

Grób ogromny jak ziemia 

Wędruje otchłaniami kosmosu. 

Ten grób miał być mój – 

Nic więcej nie miałem. 

Wypełniłem go 

Samym Bożym ciałem. 

Ty ilu uczniów masz? Dwunastu? 

I co? – pokryli się po kątach. 

Plebs gwarzy o ożenkach, o podatkach. 

Wołano cię mesjaszem po lat czterech tysiącach 

Objawionym – a nikt coś nie sarka, 

Że zostałeś zatrzymany jak zbrodniarz? 

Dam ci pewniejszych uczniów. Zbrojnych apostołów 

kohorty. 

Karnych. 

W mojej mocy. I strażom każę ludzi biczami 

spędzić 

I w biały dzień 

Plac przed Świątynią się zapełni 

I – tobie 

Oddadzą cześć. 

Sięgnijmy po Święty Graal, starofrancuski sławny talizman, 

przedstawiany jako kamień, półmisek, kielich albo puchar 

(do którego wspomniany Józef miał zebrać krew z przebitego 

boku Chrystusa, spływającą z grota lancy). Z czasem stał się 

osnową licznych legend i alegorii średniowiecznych. Poszukiwany 

(jako kielich) przez rycerzy legendarnego króla Artura, 

a zwłaszcza przez Lancelota, Parsifala z Walii i Galahada. A ze 

współczesnych – Indianę Jonesa (słynna adaptacja filmowa 

Stevena Spielberga). Legendę o Graalu podsycało naczynie 

(sądzono, że jest wykute z jednego wielkiego szmaragdu, kiedy 

się stłukło, ku rozpaczy stwierdzono antyczne szkło) zrabowane 

przez Genueńczyków w 1001 r. z meczetu Cezarei 

w Palestynie. Włosi przechowują je do dziś w skarbcu katedry 

św. Wawrzyńca w Genui i nazywają sacro catino – święta misa. 

Gdy gonimy za mitycznym Graalem, w codziennym bytowaniu 

brakuje miejsca dla Boga – zwykłej refleksji. A jaka jest 

reakcja Boga? Bóg kocha wszystkich ludzi bez wyjątku. Szuka 

sposobu spotkania. Gdy nas nie odnajduje, obarcza ciężarem 

krzyża. Cierpieniem. Wówczas szarpiemy się, próbujemy wyrwać 

spod dębowej kłody, czując bezsilność, przypominamy 

sobie o Bogu. Cierpienie, krzyż to zazwyczaj jedyna szczelina, 

przez którą Bóg może wejść – czasem ponownie – w nasze życie. 

I oto chodziło Urszuli M. Bence mimo masek, kostiumów, 

dowodów tożsamości, reinkarnacyjnej podróży. Przypomina 

chleb na ziemi – to Jezus rzucony w błoto. 

Dla mnie nie był to tom łatwy. A przestudiowałem w życiu 

wiele wybitnej poezji. Tu budziłem się zlany potem, próbując 

rozumieć stację ostatnią, kiedy nie wszystko jest do zrozumienia. 

W dodatku akreistyczna dyscyplina mimo tekstów 

długich. Nieprzypadkowo wstęp Piotra Lamprechta (augustianina, 

poety, okrzykniętego pierwszym polskim akreistą) – 

z niespotykaną dotąd wyobraźnią poetycką – sięgającą praźródła 

– wypełnioną rdzeniem metafory. Ta poezja potrzebuje 

czytelnika wyrafinowanego, odważnie pytającego o sens.[JS] 

Ilustracja: Renata Cygan 


109

Międzynarodowe Targi Książki w Warszawie 

110 


Warszawskie obrazki z wystawy 

Zdjęcie z oficjalnej strony Targów 

Koniec maja 2023 roku to dla naszej stolicy 

bardzo gorący okres. Nie tylko jeśli chodzi 

o wiosenną pogodę, która była wyjątkowo 

łaskawa dla wystawców Międzynarodowych 

Targów Książki w Warszawie. Ale przede wszystkim 

dla niezliczonej rzeszy moli książkowych, 

którzy pomiędzy 25 i 28 maja pojawili się przy 

licznych stoiskach wydawców oraz organizacji 

literackich, prezentujących swoje książki w Pałacu 

Kultury, a także w namiotach z książkami, 

czasopismami i merchandisingiem na zewnątrz 

budynku, przy Placu Defilad. 

Do Warszawy pojechaliśmy na zaproszenie 

Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Na stoisku 

Związku mieliśmy przyjemność podpisywać swoje 

książki w piątek i sobotę. Związek prezentował 

książki polonijnych twórców (głównie mieszkających 

oraz tworzących w Wielkiej Brytanii) oraz 

wydawany w Londynie magazyn „Pamiętnik 

Literacki”. Z kolei w niedzielę pojawiliśmy się na 

stoisku Fundacji Duży Format, wydawcy najnowszego 

tomu poetyckiego Izy Smolarek – [przyp. 

red.]. Jednak – jako redaktorzy „Post Scriptum” – 

staraliśmy się jak najpełniej uchwycić atmosferę 

Targów. Impreza jest jednym z największych wydarzeń 

literackich w Europie. 

Gościem honorowym tegorocznego wydarzenia 

była Ukraina. I rzeczywiście, mieliśmy możliwość 

gruntownie zapoznać się z literaturą ukraińską, 

zarówno klasyczną, jak i nowoczesną, 

a nawet z ukraińskim komiksem prezentowanymi 

na licznych stoiskach. Spore wrażenie robiły 

również stoliki niezależnych wydawców z Białorusi. 

Jednym z bardziej interesujących stoisk 

byli wystawcy literatury koreańskiej, znajdujący 

się niedaleko stoiska Związku Pisarzy Polskich 

na Obczyźnie. Gdy jedna z koreańskich pisarek 

zaczęła podpisywać swoje tomy, na korytarzu 

ustawiła się gigantyczna kolejka złożona z młodych 

czytelników, którzy na dłuższy czas praktycznie 

zablokowali dojście do naszego okienka.

Warszawa 

da się lubić. 

Warszawa 

da się kochać. 

Co więcej – 

Warszawa 

da się 

przeczytać 

Alex Sławiński, stoisko Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie 

Katarzyna Brus-Sawczuk (zastępczyni redaktor 

naczelnej PS) i poetka Barbara Gruszka-Zych 

Zdjęcie z oficjalnej strony Targów 

Jeszcze dłuższy ogonek ujrzeliśmy kolejnego dnia na 

zewnątrz. Liczba zwiedzających, a przede wszystkim 

kupujących książki, przeczy tezie, jakoby Polacy nie 

czytali. Przeczy również tezie, że młodzież nie garnie 

się do literatury: wśród dziesiątek tysięcy osób odwiedzających 

Targi każdego dnia przeważali bardzo młodzi 

ludzie. W wielu miejscach trudno było się przecisnąć 

wzdłuż korytarzy pomiędzy poszczególnymi stoiskami. 

Duże wrażenie zrobiły na nas kioski, w których wystawiały 

się instytucje publiczne i organizacje. Wydawnictwo 

IPN, Ministerstwa Kultury, Wydawnictwo Sejmowe, 

a także wydawnictwa uniwersyteckie, reprezentujące 

liczne placówki dydaktyczne z całej Polski, 

prezentowały materiały o bardzo wysokiej wartości 

merytorycznej. Obok nich znajdowały się publikacje 

z zupełnie innej bajki. I to literalnie. Znaleźliśmy mnóstwo 

stoisk z komiksami, grami planszowymi, literaturą 

dla dzieci, tłumaczeniami (wszakże to Międzynarodowe 

Targi Książki), a nawet z gadżetami promującymi 

czytelnictwo. 

Spotkania z czytelnikami mieli między innymi profesor 

Jerzy Bralczyk, Justyna Kopińska, Aneta Kamińska (zasłużona 

tłumaczka literatury ukraińskiej) czy pisząca 

o młodzieży Justyna Suchecka. Panel komiksowy poprowadził 

Marcin Bałczewski ze Stowarzyszenia Pisarzy 

Polskich w Łodzi. 

Jubileusz świętowało wydawnictwo Anagram, prowadzone 

przez Magdalenę Koperską, która z powodzeniem 

kontynuuje wieloletnią pracę swojego ojca 

Jerzego. 

Oprócz wielkiej walizy z książkami i magazynami literackimi 

z Targów wywieźliśmy nie tylko fantastyczne 

wrażenia oraz mnóstwo inspiracji, ale przede wszystkim 

– jak to na Targach bywa – udało nam się nawiązać 

oraz odświeżyć mnóstwo kontaktów z twórcami, 

wystawcami, wydawcami… Międzynarodowe Targi 

Książki w Warszawie pozostaną w nas na długo. Wierzymy, 

że już wkrótce zaowocują zarówno kolejnymi 

publikacjami, jak i spotkaniami z ludźmi kultury na łamach 

„Post Scriptum”. [IS,AS] 

Iza Smolarek, stoisko Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie 


111

W duchu 

Strzeleckiego 

„W duchu Strzeleckiego” planują przeżyć przedstawiciele 

australijskiej Polonii najbliższe miesiące, a echem te plany 

mają odbić się na całym świecie. Pod takim właśnie hasłem 

ogłoszony został międzynarodowy konkurs w kategoriach 

poezji, muzyki i sztuk plastycznych. Do udziału zapraszają: 

Organizacja Kościuszko Heritage Inc. w Sydney, Ambasada 

RP w Canberze, Polska Fundacja Kościuszkowska w Warszawie, 

Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, Komitet Kopca Kościuszki 

w Krakowie i Federacja Organizacji Polskich w Nowej 

Południowej Walii. Na laureatów czekają nagrody w wysokości 

25 tysięcy dolarów australijskich. Koordynatorem konkursu 

jest Ernestyna Skurjat-Kozek, prezes Kościuszko Heritage 

Inc., redaktor naczelna portalu Puls Polonii, dziennikarka, 

autorka filmów dokumentalnych. Prace oceniać będzie 

dziesięciu jurorów, artystów z różnych dziedzin sztuki (m.in. 

pisarze, poeci, muzycy) – nie tylko z Australii. 

DO 

POETÓW , 

ARTYSTÓW 

MUZYKÓW 

, 

Skontaktowaliśmy się z Ernestyną Skurjat-Kozek w Australii. 

„Post Scriptum” to coraz potężniejsza tuba na kulturalnej 

mapie świata. Pani Ernestyna liczy, że wśród czytelników 

naszego kwartalnika znajdą się uczestnicy konkursu. A my 

trzymamy kciuki za piękne zbudowanie pomnika pamięci 

bohaterowi wydarzenia przesłanymi pracami. 

Materiały na konkurs można przesyłać do 20 lipca 2023 

roku. Link zamieszczony na plakacie prowadzi do wszelkich 

niezbędnych informacji. Uroczyste zakończenie konkursu 

odbędzie się na gali w Sydney 6 października 2023 roku, 

w 150. rocznicę śmierci Pawła Edmunda Strzeleckiego. Zaplanowano 

bezpośrednią transmisję internetową imprezy, 

na której zaprezentowane zostaną nagrodzone piosenki. 

Paweł Edmund Strzelecki, wielkiego formatu badacz, odkrywca, 

podróżnik zostawił wiele bezcennych śladów na 

mapie świata, m.in. właśnie na australijskiej ziemi. Zbadał 

Wielkie Góry Wododziałowe. Na cześć przywódcy insurekcji 

z 1794 roku ich najwyższy szczyt nazwał Górą Kościuszki. 

Odkrył i nazwał Gippsland – bardzo żyzny region rolniczy 

Australii. Wydał dzieło zawierające opracowanie naukowe 

z wynikami badań i informacji m.in. o historii, faunie, florze, 

klimacie Australii i Tasmanii, trwale wpisując się w ich dzieje. 

Ta postać – bardzo bliska mieszkańcom kontynentu, a Polonii 

szczególnie – ogłoszona została przez Sejm RP patronem 

roku 2023. To hołd dla rozlicznych zasług pierwszego Polaka, 

który indywidualnie okrążył kulę ziemską jako odkrywca 

i naukowiec. 

112 


Foto: R.C. 

p a r t n e r z y m e d i a l n i : 


113

FUNDACJA „POST SCRIPTUM” 

Oprócz dzielenia się z czytelnikami aktualnościami w dziedzinie sztuki oraz literatury pragniemy 

wspierać młode talenty. W tym celu stworzyliśmy Fundację Wspierania Kultury 

„Post Scriptum”. Darowizny dla fundacji będą służyły szeroko pojętej promocji młodych artystów 

zarówno na łamach kwartalnika, jak i w formie pomocy w organizacji wystaw, warsztatów 

czy wydawaniu książek. Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej fundacji, 

możesz zrobić to za pośrednictwem strony internetowej www.postscriptumfundacja.com 

lub wpłacić darowiznę bezpośrednio na konto fundacji: 75114020040000310281956333. 

Dane kontaktowe: FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, KRS 0000908539 NIP 1182225810, e-mail: 

biuro@postscriptumfundacja.com 

114

POST_SCRIPTUM_2_23_22

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?