Wojsko i Technika Historia

www.zbiam.pl
Czołgi II wojny światowej:
nie takie to proste
4/2024
Lipiec-Sierpień
cena 25,00 (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
ISSN 2450-2480 Index 407739
W NUMERZE:
Iran kontra
W. Brytania i ZSRS
Iran stał się od początku II wojny
światowej terenem infiltracji wielkich
mocarstw. Obecność niemieckich
obywateli niepokoiła władze
Wielkiej Brytanii oraz Związku
Sowieckiego, mimo ogłoszenia
przez Iran neutralności…
Nie strzelać,
niech płoną!
Prusy Wschodnie były doskonałą
pozycją wyjściową do niemieckiego
ataku nie tylko na Warszawę
(odległość od granicy w linii prostej
wynosiła 120 km) ale również
do akcji przeciwko Pomorzu
Gdańskiemu czy Wileńszczyźnie…

1
Iran stał się od początku II wojny
światowej terenem infiltracji wielkich
mocarstw. Obecność niemieckich
obywateli niepokoiła władze
Wielkiej Brytanii oraz Związku
Sowieckiego, mimo ogłoszenia
przez Iran neutralności…
Prusy Wschodnie były doskonałą
pozycją wyjściową do niemieckiego
ataku nie tylko na Warszawę
(odległość od granicy w linii prostej
wynosiła 120 km) ale również
do akcji przeciwko Pomorzu Gdańskiemu
czy Wileńszczyźnie…
Vol. IX, nr 4 (52)
Lipiec-Sierpień 2024; Nr 4
www.zbiam.pl
Czołgi II wojny światowej:
nie takie to proste
4/2024
Lipiec-Sierpień
cena 25,00 (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
4/2024
ISSN 2450-2480 Index 407739
W NUMERZE:
Iran kontra
W. Brytania i ZSRS
Nie strzelać,
niech płoną!
Na okładce: czołg PzKpfw IV Ausf. D.
Rys. Arkadiusz Wróbel
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer,
Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński,
Jędrzej Korbal, Marek J. Murawski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/17
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Andrzej Ulanowski
andrzej.ulanowski@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2024
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
w numerze:
BITWY I KAMPANIE
Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Brytyjsko-sowiecka inwazja na Iran 1941 4
WOJNA W POWIETRZU
Krzysztof Janowicz
Bitwa stalingradzka. Działania w powietrzu (3) 20
BROŃ PANCERNA
Tymoteusz Pawłowski
Rozwój techniki a taktyka na przykładzie czołgów
II wojny światowej 38
WOJNA W POWIETRZU
Tomasz Szlagor
North American F-86 Sabre w wojnie koreańskiej (2) 56
II RZECZPOSPOLITA
Jędrzej Korbal
Nie strzelać, niech płoną! 72
SIŁY POWIETRZNE
Dimityr Nediałkow
Lotnictwo wojskowe Bułgarii w I wojnie światowej (2) 86
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Brytyjsko-sowiecka
inwazja na Iran 1941
Wkrótce po stłumieniu proniemieckiego powstania w Iraku, pojawiła
się nowa sytuacja. Niemcy zaatakowały ZSRS 22 czerwca
1941 r. i do działań wojennych dołączyło kolejne państwo.
Brytyjczycy, jak zawsze bardzo pragmatyczni, uznali Rosjan
za sojuszników wobec wspólnego wroga. Dlatego Brytyjczycy
zaproponowali również, by Lend-Lease rozszerzyć na ZSRS,
choć Amerykanie byli początkowo przeciwni. Pomiędzy tytanami
znajdowały się Iran i Irak, które miały prawdziwe bogactwo
– ogromne złoża ropy naftowej. Obrona tych terenów nabrała
kluczowego znaczenia dla aliantów. Ostatecznie Iran był jedynym
miejscem na świecie, gdzie wszyscy trzej wielcy członkowie
koalicji antyhitlerowskiej, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania
i Związek Sowiecki, operowali ramię w ramię, we względnej zgodzie,
współpracując ze sobą bezpośrednio.
W tym czasie rozważano nawet obronę
Iraku na wypadek, gdyby Niemcy zdobyli
Kanał Sueski i gdyby się przemieścili dalej
na wschód. Niemcy naprawdę wierzyli, że ponownie
będą walczyć o Irak, tym razem po tym
jak zwycięska ofensywa w głąb ZSRS pozwoli
na wejście do Iraku i Iranu przez Kaukaz.
W Iraku pojawiła się kompletna indyjska
10. Dywizja Piechoty, którą wówczas dowodził
gen. mjr William J. Slim. Jej 20. Brygada
Piechoty została przetransportowana w rejon
Kirkuku, gdzie otrzymała zadanie obrony tamtejszych
pól naftowych. Z kolei jej 21. Brygada
Piechoty wzmocniona dwoma kompaniami
samochodów pancernych z indyjskiego batalionu
13 th Duke of Connaught’s Own Lancers
Po zwycięstwie w Iraku w maju 1941 r.
należało teraz zabezpieczyć to państwo
przed ewentualnym kolejnym atakiem
Niemców lub atakiem ze strony ZSRS,
bo i z tym się liczono. Dlatego przed dowodzącym
wojskami brytyjskimi w Iraku gen.
por. Edwardem P. Quinanem postawiono
trzy główne zadania:
zabezpieczyć komunikację przez
port morski w Basrze, mający kluczowe znaczenie
jako etap przy przewozach na trasie
Indie – Egipt;
zabezpieczyć obronę Basry oraz baz
lotniczych w Iraku w Habbaniya i Shaiba,
a także pól roponośnych Kirkuku i rurociągów
do Palestyny i Libanu;
4
zabezpieczyć szlaki komunikacyjne
wewnątrz Iraku pomiędzy tymi kluczowymi
rejonami.
Armia irańska składała się głównie z piechoty. W jej składzie było dwanaście dywizji, w tym dziewięć
rozwiniętych. Każda dywizja piechoty miała konną jednostkę rozpoznawczą.

BITWY I KAMPANIE
18
Brytyjscy żołnierze pilnujący irańskich instalacji naftowych.
przeładowywano na kolej. Utrzymaniem linii
kolejowych w Iranie oraz ich rozbudową
zajmował się z kolei 711 th Engineer Railway
Battalion, batalion saperów kolejowych.
Ostatecznie od połowy 1943 r. koleje irańskie
dostarczały średnio 3400 ton towarów dziennie
do ZSRS. Amerykanie ustanowili też kolejowy
warsztat naprawczy w Teheranie na bazie
754 th Railway Shop Battalion, wystawiali
też maszynistów, pomocników i palaczy dla
40 amerykańskich, 143 brytyjskich i 63 niemieckich
lokomotyw parowych (te ostatnie
zostały zakupione przez Iran do momentu
alianckiej inwazji na kraj i dostarczono
je przez Turcję). Później wprowadzono też
około 60 lokomotyw spalinowych, a następnie
też około 100 japońskich zdobycznych
parowozów Mikado. W 1944 r. było już w Iranie
570 lokomotyw i około 8000 wagonów,
głównie towarowych.
W sierpniu 1943 r. w Abadanie otworzono
zakład montażu samolotów, który w szczytowym
momencie montował 300-400 samolotów
miesięcznie dostarczanych drogą
morską w skrzyniach. Tu te samoloty oblatywano,
a następnie drogą lotniczą dostarczano
do Baku lub do Turkmenistanu. Były to głównie
myśliwce Bell P-39 Aircobra i Curtiss P-40
Kittyhawk, a także bombowce lekkie Douglas
A-20 Boston i średnie North American B-25
Mitchell oraz samoloty szkolne T-6 Texan.
Łącznie z 14 834 samolotów produkcji amerykańskiej
jakie dostarczono do ZSRS, 4874 było
dostarczonych przez Iran, czyli praktycznie
trzecia część całych amerykańskich dostaw.
W 1944 r. droga przez Iran do Teheranu i dalej
przez Kazwin do Baku została przez amerykańskich
saperów pokryta asfaltem. Była to jedna
z nielicznych asfaltowych szos w tym rejonie
świata, ale również jedna z niewielu asfaltowych
szos na terenie ówczesnego Związku
Sowieckiego! Na tej trasie przez Iran krążyło
2000 ciężarówek należących do dwóch amerykańskich
pułków transportowych i 3000 kolejnych
należących do pięciu samodzielnych
batalionów transportowych.
Okupacja i jej koniec
W ciągu 1943 r. alianckie służby specjalne,
tak brytyjskie jak i amerykańskie praktycznie
całkowicie stłumiły działalność jakichkolwiek
niemieckich agentów w Iranie. Nastroje
w państwie zmieniły się, wiosną 1943 r. sytuacja
ludności Iranu dzięki dostawom żywności
z Indii zaczęła się poprawiać i ludzie
zaczęli patrzeć na aliantów z coraz większą
Żołnierze British Army wkraczają do rafinerii w Abadanie.
sympatią. Niemieckie klęski na wszystkich
frontach ponoszone w 1943 r. całkowicie zachwiały
wiarą Irańczyków w III Rzeszę. W tej
sytuacji szach Iranu, za namową aliantów
mógł 9 września 1943 r. wypowiedzieć wojnę
Niemcom. Był to krok czysto polityczny,
bowiem realnie Irańczycy nigdy z Niemcami
nie walczyli, nie licząc eliminowania resztek
agentury niemieckiej w swoim własnym kraju.
Jednakże to posunięcie zapewniło, że Iran
znalazł się w gronie zwycięskich państw
II wojny światowej, mając lepszą pozycję
w późniejszej Organizacji Narodów Zjednoczonych,
która powstała w San Francisco
26 czerwca 1945 r., kiedy to podpisano Kartę
Narodów Zjednoczonych.
W tym czasie Iran stał się jedynym miejscem,
gdzie wojska sowieckie, amerykańskie
i brytyjskie operowały razem, choć od połowy
1943 r. wszystkie siły okupacyjne były
stopniowo redukowane. Właściwie to najmniej
wiadomo o sowieckich wojska okupacyjnych,
bowiem nie ma wiarygodnych
informacji jakie jednostki pozostawiono
w Iranie. Do grudnia 1941 r. wycofano z Iranu
dowództwa wszystkich trzech armii, a Front
Zakaukaski został rozwiązany i ponownie
przemianowany na Zakaukaski Okręg Wojskowy.
Sytuacja w Iranie została opanowana
w wystarczającym stopniu, by w dniach
28 listopada – 1 grudnia 1943 r. w Teheranie
przeprowadzić konferencję „Eureka” czyli
spotkanie tzw. wielkiej trójki, czyli premiera
ZSRS Józefa Stalina, premiera Wielkiej Brytanii
Winstona S. Churchilla i prezydenta Stanów
Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta.
Ustalenia konferencji to całkiem inny temat,
w każdym razie całe spotkanie z udziałem
wielu wyższych alianckich dowódców przebiegło
bez poważniejszych incydentów
no i bezpiecznie.

Krzysztof Janowicz
Bitwa Stalingradzka
Działania w powietrzu
3
W dniu 14 września 1942 r.
w wyniku zdecydowanego
szturmu na miasto oddziały
czołowe 6. Armee wkroczyły
do Stalingradu. Kontratak
przeprowadzony przez sowiecką
62. Armię nie spełnił
pokładanych w nim nadziei,
mimo wsparcia lotniczego.
Także natarcie Niemców
na południowe dzielnice
przyniosło im sukces, w którym
swój istotny udział miała
Luftwaffe. Wieczorem wojska
niemieckie szykowały się
do wkroczenia do Kuporosnyj,
wioski nad brzegiem Wołgi
na południe od Stalingradu.
kilku starć zgłoszono strącenie pięciu Bf 109
oraz po jednym Ju 87 i Ju 88, ale straty własne
wyniosły cztery Kittyhawki wraz z pilotami,
piąty został uszkodzony w wyniku awaryjnego
lądowania na brzuchu, a w szóstym
ranny wrócił mł. lejt. Miceriakow. W tym czasie
102. IAD PWO była dywizją tylko z nazwy.
Rano 14 września w swoim składzie miała
ona co prawda cztery pułki myśliwskie, ale
łącznie posiadały one jedynie… 33 sprawne
samoloty, a więc ekwiwalent półtora pułku!
Najliczniejszy był stacjonujący na dwóch lotniskach
(MTF nr 2 i Baskunczak) 629. IAP, który
posiadał pięć I-16 oraz cztery I-153 na pierwszym
z nich oraz siedem I-16 na drugim. Na
lotnisku MTF nr 1 stacjonował 731. IAP (osiem
20
W
tym krytycznym dla Rosjan momencie
sytuację uratowało przybycie
13. Dywizji Piechoty Gwardii. Dopiero
po południu 14 września przekazano jej broń
i w nocy na 15 września żołnierze 34. i 42. pułku
Gwardii przybyli na prawy brzeg. Jednak
o świcie przeprawę przez Wołgę trzeba było
przerwać z powodu ciężkiego ostrzału artylerii
i bezustannych nalotów Sztukasów z StG 1,
2 i 77. Trzy kolumny wojsk będące na lewym
brzegu zostały zatrzymane i wycofane. Uderzyła
na nie formacja około 50 bombowców
Ju 87 i Ju 88, którym próbowała przeciwstawić
się czwórka P-40E z 731. IAP.
Był to jeden z najaktywniejszych pułków
102. IAD PWO. Przykładowo, 14 września
pułk wykonywał patrole bojowe w rejonie
fabryk „Barrikady”, „Krasnyj Oktiabr”, wzgórza
102,0 oraz przepraw przez Wołgę. Podczas
Sowiecki myśliwiec Ławoczkin, Gorbunow, Gudkow ŁaGG-3 był stałym uczestnikiem walk nad Stalingradem.
W tym czasie wyposażenie wielu pułków myśliwskich nie było jednolite, jednocześnie
używano ŁaGG-i-3 i Jaki, a nawet I-16. Ujednolicenie sprzętu nastąpiło dopiero wiosną 1943 r.
Kittyhawków) oraz 788. IAP (sześć Jak-ów-1
i jeden MiG-3). Ponadto 652. IAP w Astrachaniu
dysponował dwoma I-16. Obawiając się
całkowitego unicestwienia resztek dywizji,
14 września na rozkaz zastępcy Ludowego
Komisarza Obrony ZSRS ds. Lotnictwa gen.
Aleksandra Nowikowa 102. IAD PWO została
podporządkowana 8. WA, co miało służyć
zwiększeniu skuteczności jej działań.
Jednostki Luftwaffe w rejonie Stalingradu
także zostały uszczuplone po odejściu
23 sierpnia II./JG 3 wysłanej do Königsberg-
-Neuhausen w Prusach Wschodnich w celu
przezbrojenia w Bf 109G. Kiedy 12 września
jednostka wróciła na front skierowano
ją na lotnisko Dediurewo na północ od Wiaźmy.
W połowie września w rejonie Stalingradu
działały III./JG 3, III./JG 52 i I./JG 53, które
stacjonowały na lotnisku Pitomnik.
Podczas walk z Luftwaffe 102. IAD PWO
w dniu 14 września straciła cztery P-40 oraz
po jednym MiG-3 i I-16. Do tego 8. WA odnotowała
utratę 10 samolotów, w tym cztery
Ił-y-2 z 226. SzAD, trzy Pe-2 z 270. BAD
oraz trzy Jak-i-1 z 268. IAD. Z drugiej strony
Rosjanie zgłosili 33 zwycięstwa, z czego
17 to Bf 109 i osiem Ju 88.
Kiedy 15 września żołnierze 13. Dywizji
Piechoty Gwardii dotarli na prawy brzeg
Wołgi pod ciągłym ogniem artylerii, broni

Zespół Badań
i Analiz Militarnych
CZASOPISMA
SPECJALISTYCZNE
WWW.ZBIAM.PL
PORTAL INFORMACYJNY
RAPORTY SPECJALNE
I ANALIZY
z b i a m . p l

Tymoteusz Pawłowski
Rozwój techniki a taktyka
na przykładzie czołgów II wojny światowej
38
Czołgi zaczęły rozwijać się
podczas I wojny światowej,
a w II wojnie światowej zasadniczo
używano czołgów
opracowanych w latach 30.
XX wieku. Projektując i budując
je opierano się nie tyle
na tym jaki przebieg miała
wojna, ale na wyobrażeniu
sobie jak może wyglądać
przyszła wojna. Raczej nie
było one właściwe. Dopiero
pod koniec II wojny światowej
pojawiły się czołgi skonstruowane
na podstawie rzeczywistych
doświadczeń.
Pierwsze zastosowanie pojazdów bojowych
nastąpiło 4000 lat temu, na stepach
pontyjskich na północ od Kaukazu.
Tymi pojazdami były wielokonne rydwany:
ówczesne konie były zbyt słabe, aby unieść
jeźdźca wraz z uzbrojeniem i pancerzem.
Wyhodowano jednak odpowiednie konie,
wynaleziono odpowiednie rozwiązania techniczne
pozwalające kontrolować wierzchowca
w czasie walki, i w ten sposób „pojazdem
bojowym” stał się opancerzony wojownik
konny. Na masową skalę pojawili się oni
w upadającym cesarstwie rzymskim – jako
klibanariusze – około III wieku i na kolejnych
tysiąc lat zmonopolizowali pola bitew,
a ich epokę określa się jako średniowiecze.
Zmierzch średniowiecza wyznaczało zastosowanie
prochu – daty symbolizującej koniec
tej epoki, z reguły 1453, 1492, czy 1517,
nie znaczyłyby nic bez broni palnej – ale
opancerzeni jeźdźcy przetrwali.
W kolejnych wiekach ci opancerzeni jeźdźcy
– czy żelaznobocy Cromwella, czy husaria
Żółkiewskiego, czy kirasjerzy Napoleona
– mieli decydujący wpływ na rozstrzyganie
bitew. Bitew, ale nie kampanii. Kampanie rozstrzygała
jazda nieopancerzona – dragoni,
huzarzy, później ułani. Była to jazda uniwersalna
zdolna do prowadzenia różnorodnych
działań: długich marszów, rozpoznania, opóźniania,
blokowania, walki liniowej podczas
bitew (choć kirasjerzy sprawdzali się lepiej),
a nawet zmuszania twierdz do kapitulacji. Ten
podział na kawalerię ciężką przydającą się
niemal wyłącznie do przełamywania szyków
wroga w bitwie oraz kawalerię lekką przydającą
się w wielu innych sytuacjach istniał zresztą
przez cały czas istnienia wozów bojowych:
od rydwanów po czołgi.
Gdy latem 1914 r. rozpoczęła się Wielka
Wojna, kirasjerzy francuscy, niemieccy i rosyjscy
wciąż byli wyposażeni w kirysy. Szybko
jednak z nich zrezygnowali, bowiem nie były
one przystosowane do zatrzymywania nowoczesnej
amunicji karabinowej, która pojawiła
się raptem kilkanaście lat wcześniej. Wszystkie
wojujące strony zaczęły opracowywać nowe
pancerze (co doprowadziło także do równoległego
opracowania amunicji przeciwpancernej
do ich przebijania). W takie pancerze wyposażono
piechurów oddziałów szturmowych,
stosowano jako osłony dla strzelców wyborowych,
karabinów maszynowych i obserwatorów.
Były one jednak zbyt ciężkie dla koni. Skoro
od pewnego czasu istniały powozy bez koni,
nic nie stało na przeszkodzie, aby je opancerzyć
i całkowicie zapomnieć o koniach.
Latem 1914 r. niemal wszystkie walczące w Europie państwa były przygotowane do natychmiastowego
wystawienia i użycia w dość dużej liczbie pociągów pancernych. Na zdjęciu jeden z takich
austro-węgierskich pociągów, który wyróżnia możliwość prowadzenia ognia na wprost.

BROŃ PANCERNA
42
W 1921 r. rozpoczęli prace projektowe, które
po kilkunastu latach przyniosły rezultat
w postaci ponad 400 sztuk 28-tonowych
czołgów B1. Podobnie Brytyjczycy projektowali
od 1922 r. pojazd, który ostatecznie
stał się pojedynczym egzemplarzem znanym
jako Vickers A1E1 Independent. Pojazdy
te miały być czołgami przełamania, zdolnymi
poradzić sobie samodzielnie z każdym
przeciwnikiem napotkanym na polu bitwy,
niezależnie od tego, czy będą to fortyfikacje,
batalion piechoty czy bateria artylerii. Czołgi
ciężkie nie przyjęły się w siłach zbrojnych.
Były po prostu... zbyt ciężkie.
Określenia wagowe czołgów – lekkie,
średnie, ciężkie – odnoszą się nie tyle
do masy czołgów, co do możliwości kwatermistrzowskich
wojska. Czołgi lekkie mogły
działać w ramach każdej dywizji piechoty.
Ich silniki były na tyle małe i ekonomiczne,
że nie potrzebne były dodatkowe kolumny
transportowe przewożące paliwo, tak samo
jak nie potrzebowały kolumn amunicyjnych.
Były na tyle lekkie, że mogły korzystać z dywizyjnych
środków przeprawowych, w razie
awarii mogły być holowane zaprzęgami artylerii
dywizyjnej. Masa czołgu lekkiego powinna
więc wynosić około 6-7 t. Czołgi lekkie
służyły do wsparcia piechoty.
Czołgi średnie były bardziej wymagające.
Musiały korzystać z zasobów podporządkowanych
dowództwu armii: kolumn zaopatrzeniowych,
ciągników artylerii ciężkiej,
warsztatów remontowych. Środki przeprawowe
na szczeblu armijnym miały nośność
około 20 ton, więc i czołgi średnie nie przekraczały
tej wagi. Czołgi średnie również służyły
do wsparcia piechoty.
Czołgi ciężkie musiały być podporządkowane
wodzowi naczelnemu. Aby dojechały
na pole bitwy musiały mieć zapewniony
specjalny transport kolejowy, wytyczone
specjalne drogi i zbudowane specjalne przeprawy.
Użycie batalionu czołgów ciężkich
wymagało często zaangażowania batalionu
wojsk kolejowych, batalionu saperów, a także
wsparcia kilku batalionów oraz dywizjonów
piechoty i artylerii – inaczej niż lekkie
i średnie. Państwo, które chciało mieć czołgi
ciężkie, musiało najpierw zbudować odpowiednią
infrastrukturę, a na to stać było jedynie
Francuzów. Jak pokazała kolejna z wojen
światowych bez infrastruktury czołgi ciężkie
ponosiły olbrzymie straty – nie od ognia
przeciwnika, tylko z powodu awarii.
Brytyjski Medium Mark C. Planowano, że czołg będzie miał obrotową wieżę, ale takie rozwiązanie
posadowione na słabo resorowanych kadłubach czołgowych było bardzo awaryjne, więc montowano
wieżę na stałe.
Tankietka?
Taktyka i organizacja formacji pancernych
nie uległa zmianom w latach 20., dysponowano
bowiem ograniczoną liczbą czołgów.
Co więcej, nie brały one udziału w walkach,
więc nie istniały żadne nowe doświadczenia.
Problemy rozważano jedynie teoretycznie.
W Wielkiej Brytanii zauważono, że brytyjskie
Przekrój czołgu Medium Mark C.
czołgi – a były nimi przede wszystkim ciężkie
Mark IV – nie były w stanie działać bez wsparcia
piechoty, która posuwała się od nich wolniej
(albo wcale). Rozwiązaniem tego problemu,
było wyposażenie żołnierzy piechoty
w indywidualne gąsienicowe opancerzone
wozy bojowe, uzbrojone w pojedyncze karabiny
maszynowe.
Pojazdy takie można było tanio i szybko
zbudować, wykorzystując komercyjne silniki
samochodowe albo nawet motocyklowe
i dość szybko powstało kilka prototypów
(składano je w prywatnych garażach). Błyskawicznie
okazało się, że potrzebna jest
co najmniej 2-osobowa załoga – kierowca
oraz strzelec. Nieco tylko więcej czasu potrzebne
było do zrozumienia, że pojazdy
takie są zbyt krótkie, aby przejeżdżać nad
rowami i transzejami – nie nadawały się więc
do wojny pozycyjnej. Stopniowo zwiększano
ich rozmiary, jednocześnie zmieniając zadania,
którym miały podołać. Najbardziej udana
była konstrukcja Johna Cardena i Viviana
Loyda, produkowana przez zakłady Vickersa,
powszechnie znana jako „tankette”, czyli
„mały czołg”, „tankietka”.
Nazwa ta, nadana przez prasę, została
w 1928 r. odrzucona przez Armię Brytyjską
jako lekceważąca, ale niestety przyjęła się
wśród publiczności. Propaganda sowiecka
wykorzystywała ten termin aby wykpić
przygotowania wojenne państw demokratycznych.
Do dziś termin ten jest używany
w polskiej publicystyce dla lekkiego czołgu
rozpoznawczego TK-3.
„Tankietka” Cardena i Loyda okazała się
jedną z najbardziej wpływowych konstrukcji
wozu bojowego. Blisko 350 sztuk służyło
w Armii Brytyjskiej, zakupiło je również blisko
20 państw. W kilku z nich rozpoczęto produkcję
licencyjną, m.in. w ZSRS wyprodukowano
około 3300 wozów oznaczonych jako T-27,
we Włoszech około 2300 wozów oznaczonych
jako CV-3, a w Polsce około 600 TK-3
oraz TKS. Z kolei w Wielkiej Brytanii, Japonii,
Niemczech i Francji produkowano wieżowe
wersje brytyjskiego wynalazku: Mk VI light
tank, Typ 94, Pz I, AMR. We Francji wyprodukowano
również około 4500 wozów Renault
UE, zwanych „chenilette” czyli „gąsienicówkami”.
Były to transportery opancerzone,

Tomasz Szlagor
2
North American F-86 Sabre
w wojnie koreańskiej 1952-1953
56
Sukcesywny wzrost możliwości
samolotu myśliwskiego F-86
Sabre i kumulacja doświadczenia
bojowego pilotów sprawiły,
że w trzecim roku wojny
jednostki USAF wyposażone
w ten typ samolotu nieodwracalnie
zdominowały przeciwnika
– mimo że ten, operując
całymi dywizjami myśliwców
MiG-15, do samego końca wojny
na Półwyspie Koreańskim
zachował przewagę liczebną.
W
latach 1950-1951 przez większość
tego okresu jedyną jednostką
Sabre’ów w Korei była 4. FIG. Złożona
z trzech dywizjonów (334., 335. i 336. FIS),
wielkością odpowiadała sowieckiemu pułkowi
myśliwskiemu. Dopiero pod koniec 1951 r.
weszła do walki 51. FIG, początkowo w sile tylko
dwóch dywizjonów (16. i 25. FIS). Tymczasem
Rosjanie rozmieścili na wysuniętych lotniskach
w Mandżurii dwie dywizje myśliwskie:
303. IAD w sile trzech pułków (17. IAP, 18. GIAP
i 523. IAP) oraz 324. IAD (176. GIAP i 196. IAP).
Wspierały je liczne, chociaż słabo wyszkolone,
chińskie jednostki MiG-ów.
Pierwsza połowa stycznia 1952 r. przyniosła
dotkliwe straty obu stronom. Już pierwszego
dnia nowego roku, w wyniku porannej
potyczki został zestrzelony st. lejt. Fiodor Małunow
z 17. IAP, natomiast Lt. John Logoyda
z 51. FIG, wracając uszkodzonym samolotem,
rozbił się przy próbie lądowania w Suwon
i zginął. Do pierwszego dużego starcia doszło
6 stycznia w rejonie Anju. Amerykanie
zgłosili zestrzelenie pięciu MiG-ów, Rosjanie
dziewięciu Sabre’ów. W rzeczywistości
obie strony straciły po jednym samolocie,
razem z pilotami. Lt. Chester Page z 4. FIG
w drodze powrotnej zaginął w rejonie wyspy
Cho-do na wybrzeżu Morza Żółtego. Także
kpt. Wasilij Stiepanow z 17. IAP próbował
wrócić do bazy uszkodzonym myśliwcem.
Wylądował w Tatung-kao, ale nie wyhamował
na końcu pasa startowego. Jego MiG
uderzył w ogrodzenie lotniska, zapalił się
i Stiepanow zginął.
Z początkiem roku z Rosji przybyła
97. IAD, która miała zluzować wyczerpaną
324. IAD. Okazała się jednak nieprzygotowana
na to, co ją czeka. Przekonał się o tym boleśnie
kpt. Borys Abakumow, zastępca dowódcy
196. IAP, który 7 stycznia otrzymał za skrzydłowego
jednego z pilotów nowej jednostki. Ten
nie potrafił utrzymać szyku, w efekcie czego
Abakumow, walcząc w pojedynkę, został zestrzelony
i musiał się katapultować. Seria z wukaemów
urwała mu palce lewej ręki i zmiażdżyła
przedramię, przez co już nie wrócił do latania.
Tego dnia 196. IAP walczył z dwoma dywizjonami
Sabre’ów z 51. FIG. Dowódca pułku, płk
Jewgienij Piepielajew, zestrzelił Sabre’a, którego
pilot, 2/Lt. Charles Stahl, dostał się do niewoli.
Do kolejnej bitwy doszło 11 stycznia,
gdy Col. Francis Gabreski poprowadził dwa
dywizjony 51. FIG na północ, by osłonić formację
samolotów myśliwsko-bombowych
F-84 Thunderjet. Sowieci zgłosili zestrzelenie
ośmiu Sabre’ów, Chińczycy trzech; Amerykanie
czterech MiG-ów. W rzeczywistości
wszystkie trzy strony straciły po jednym samolocie.
Kpt. Lew Szczukin z 18. GIAP, jeden
z sowieckich asów w tej wojnie, musiał pospiesznie
katapultować się z kokpitu swojego
MiG-a, do którego wlewało się paliwo z przestrzelonego
zbiornika. Wylądował na skalistym
gruncie, uszkadzając kręgosłup na tyle
poważnie, że to zakończyło jego karierę lotnika.
Chińscy piloci, którzy tego dnia otrzymali
zadanie osłony sowieckich MiG-ów wracających
do baz w Mandżurii, w rejonie Taechon
wpadli na formację Sabre’ów. W walce z nimi
zginął Meng Jin, zastępca dowódcy 7. pułku
3. DLM (Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego).
Bojowym szykiem sekcji była tzw. formacja czterech palców, w której poszczególne samoloty zajmowały
względem siebie pozycje przypominające palce wyprostowanej, prawej dłoni.

Jędrzej Korbal
Nie strzelać, niech płoną!
Pod koniec pierwszej dekady
października 1938 r. wchodząca
w skład SGO „Śląsk”
zmotoryzowana 10. Brygada
Kawalerii wkroczyła do położonego
na Śląsku Cieszyńskim
Bogumina. Wysunięte
najdalej na zachód przejmowanego
w ramach operacji
rewindykacyjnej obszaru
miasto stanowiło ważny
ośrodek przemysłowy i komunikacyjny.
O jego istotności
świadczyła nie tylko bogata
infrastruktura ale i chroniące
je fortyfikacje. Z relacji
polskich oficerów przejmujących
rejon Bogumina wynika,
że nie tyle sam fakt istnienia,
co forma, usytuowanych wokół
miasta ciężkich schronów
bojowych stanowiła nieprzyjemne
zaskoczenie.
czterema przejętymi obiektami w obrębie
miasta (MO S-2 „U školy”, MO S-3 „U mlýna”,
MO S-4 „U šedé vily” i MO S-5 „Na trati”) powstać
miał również piąty, największy schron
bojowy z obrotową wieżą z ciężkim karabinem
maszynowym (MO S-1).
Warto zwrócić uwagę, że kolejne, położone
dalej na wschód, odcinki graniczne wzdłuż
granicy polsko-czechosłowackiej zabudowywano
już tylko schronami typu lekkiego zgrupowanymi
w jednej, dwóch lub trzech liniach.
Brak umocnień ciężkich na granicy z Polską
nie był dziełem przypadku. Jeszcze we wrześniu
1936 r. przebywający we Francji marsz.
Edward Śmigły-Rydz zapytany przez gen.
Maurice Gamelina, czy Czesi powinni rozbudowywać
linię obronne na granicy z Polską
dał odpowiedź odmowną. Tego typu ostrożność
i związane z nią wydatki były zdaniem
marsz. Śmigłego zbędne, a środki nasz południowy
sąsiad powinien przeznaczyć na inne,
ważniejsze dla ČSR cele.
Na obszarze jaki jesienią 1938 r. przejęła
strona polska znajdowały się ostatecznie
cztery ciężkie obiekty, które z racji swoich
rozmiarów oraz rozwiązań konstrukcyjnych
szybko stały się przedmiotem zainteresowania
Wojska Polskiego. Obsadzone w kolejnych
dniach przez 75. pułk piechoty obiekty
wizytował m.in. marsz. Edward Śmigły-Rydz
wraz z szefem SG gen. bryg. Wacławem
Stachiewiczem (na marginesie dodajmy,
Schrony bojowe z rejonu Bogumina, okazały się być nowoczesnymi i trudnymi do przełamania fortyfikacjami,
do walki z którymi SGO „Śląsk” nie posiadała wystarczających sił i środków.
72
Wspominane fortyfikacje to najbardziej
wysunięte na wschód obiekty
tego typu wybudowane przez Czechosłowację
w 1936 roku. Ich cel główny
to zabezpieczenie granic ČSR od zagrożenia
niemieckiego z rejonu leżącego na Śląsku
Raciborza oraz osłona kluczowego węzła
kolejowego pod miastem. W czechosłowackich
planach obronnych pododcinek
„Bohumin” stanowił silny rejon oporu przed
zagrożeniem z Niemiec. Zlokalizowane
tam obiekty broniły dostępu do trzech
istotnych dróg oraz linii kolejowej. Poza

II RZECZPOSPOLITA
76
Sprawozdanie gen. W. Bortnowskiego z działań bojowych SGO „Śląsk” dowodzi braku zrozumienia
potrzeb piechoty w przypadku skierowania jej do zwalczania nowoczesnych schronów bojowych.
dowódca SGO „Śląsk” złożył na ręce GISZ
23 grudnia 1938 roku. Na wstępie podkreślał,
że przygotowania do działań bojowych
dokonywały się wyłącznie na szczeblu sztabu
podległej mu SGO „Śląsk” przy udziale
dowódców wielkich jednostek i żadne wytyczne
nie zostały wydane oddziałom. Nie
jest to prawda, gdyż znany jest chociażby
dokument, pt. „Wytyczne do zwalczania
schronów betonowych” wydany dowódcom
pułków i batalionów 4. DP w dniu 1 października
1938 roku. Pozostawiając jednak
sprawę pewnego podkoloryzowania samego
meldunku gen. Bortnowskiego zwrócić
należy uwagę na zawartą w nim ocenę pracy
piechoty. Jej ogólną wartość podsumowano
jako dobrą, o wysokim morale (rzekomo
szczególnie wśród rezerwistów, co znów nie
do końca znajduje potwierdzenie w innych
dokumentach z okresu). Nie mniej w sferze
taktycznej sygnalizowano, że w jednostkach
nie szkoli się wcale musztry bojowej oraz
przyjmuje na ogół niewłaściwe, tj. luźne
szyki marszowe aż do momentu zetknięcia
z nieprzyjacielem.
Generał Bortnowski podkreślał konieczność
powrotu do suchych, regulaminowych
form taktycznych takich jak tyraliera i kolumienka,
które pozwalać miały dowódcom
drużyn/plutonów na lepsze panowanie nad
oddziałami. Nacisk na stosowanie wspomnianych
szyków w ramach idącej w pierwszej
fali piechoty, a nie „wszelkich rojów” był bez
wątpienia korzystny tyle, że dla strzelca karabinu
maszynowego w schronie bojowym,
a nie dla nacierających. Ustawieni w regularnej
formacji nacierający stanowili idealny cel,
szczególnie jeśli zgodnie z ww. wytycznymi
nieśli ze sobą słomę, bańki z benzyną, materiały
do czopowania strzelnic itd. Wszystkie
nowsze zasady i wytyczne dotyczące podejścia
i ataku na umocnione punkty oporu
i schrony żelbetowe mówiły o konieczności
stosowania szyków rozproszonych utrudniających
prowadzenie ognia obrońcom i możliwie
szybkiego poruszania się. Szczęśliwie
ortodoksyjne stanowisko względem zasad
zdobywania pasa umocnionego w iście napoleońskiej
formule prezentowanej przez
gen. Bortnowskiego nie znalazło zastosowania
w praktyce. Podejście Inspektora Armii
do problemu dziwi o tyle, że pracując w Toruniu
odbył samodzielnie podróż służbową
do Prus Wschodnich (pod pretekstem udziału
w zawodach konnych), w ramach której
zapoznawał się z istniejącymi tam nowoczesnymi
umocnieniami.
W czasie, gdy dowódca SGO „Śląsk” przygotowywał
swój bojowy raport dla GISZ
tworzono równolegle znacznie ciekawsze
i nowocześniejsze co do treści opracowanie
dotyczące zasad walki piechoty przeciw nowoczesnym
fortyfikacjom. Nadal aktualne
pytanie brzmiało: czy Wojsko Polskie jest
zdolne do przeprowadzenia operacji ofensywnej?
Jeśli tak, to na jaką skalę i przy jakiego
typu okolicznościach.
Skuteczna walka ze schronami bojowymi wymagała nie tylko odpowiedniego wyszkolenia i wyposażenia
wybranych oddziałów piechoty ale również zaangażowania innych środków, np. czołgów.
Przez beton i stal
Wspomniane wcześniej nowoczesne schrony
graniczne rozbudowane przez Czechów
szybko stały się przedmiotem prowadzonej
w ówczesnych mediach, a więc gazetach i radiu,
dyskusji. Prym wiedli tutaj Niemcy bogato
ilustrujący przejęte fortyfikacje. Pozwalało
to obserwatorom na wyrobienie sobie
wstępnego osądu o wartości tych umocnień
pod względem taktycznym. Pośrednio i rzecz
jasna mniej oficjalnie wrócił więc na agendę
wątek pruski, gdzie spodziewano się analogicznych
założeń obronnych. Budzącej najwięcej
emocji, wzorowane na umocnieniach
francuskich, odpowiedniki czeskie podzielono
na dwa typy:
systemy małych schronów mieszących
przeważnie po dwa ckm grupowane
w głąb w 1-4 rzutach tworzących jednolitą
zaporę ogniową dublowaną przez ogień
armat przeciwpancernych i dział umieszczonych
w tradytorach. Powyższy układ
pozwalał na stworzenie ciągłej zapory ogniowej
przed i wewnątrz bronionego ugrupowania.
Zwalczanie tego typu schronów
wymagało długotrwałego zaangażowania
dużej liczby artylerii i amunicji kalibrów średnich
i ciężkich dla wykruszenia poszczególnych
składników obrony. Nacierający nawet
po przełamaniu części systemu na międzypolach
musiał nadal zachować wzmożoną
ostrożność w dalszym posuwaniu się w głąb
bronionej strefy;
pojedyncze ośrodki obrony składające
się z jednego dużego lub kilku współpracujących
ze sobą większych obiektów wyposażonych
nie tylko w broń maszynową, ale również
armaty przeciwpancerne, artylerię wieżową,
reflektory, urządzenia wentylacyjne i szereg
innych urządzeń pozwalających załodze
na przynajmniej kilkudniowe prowadzenie
uporczywej obrony w izolacji. Dla atakującego
najważniejszym stawało się wytypowanie
pojedynczego obiektu będącego jądrem
obrony całego odcinka. Jego zwalczanie nie
było tak czasochłonne jak całej grupy. Należało
jednak wytypować odpowiednie stanowiska
dla artylerii średniej, której ogień mógł
w krótkim czasie oślepić, a następnie przy
współpracy z innymi broniami doprowadzić
do zniszczenia punktu oporu.

SIŁY POWIETRZNE
Dimityr Nediałkow
2
Lotnictwo wojskowe Bułgarii
w I wojnie światowej
86
Skutki I i II wojny bałkańskiej, oceniane jako katastrofa narodowa,
negatywnie wpłynęły nie tylko na gospodarkę i morale ludności
Carstwa Bułgarii, ale także na rozwój żeglugi powietrznej
i lotnictwa. Po ogłoszeniu 1 sierpnia 1913 r. demobilizacji oddziały
balonowe i samolotowe zostały zredukowane do kompanii
balonowej i samolotowej z parku lotniczego. Wraz z oddziałami
reflektorów i samochodowym kompania ta utworzyła
drużynę techniczną wojsk inżynieryjnych pod dowództwem
mjr. Wasiła Złatarowa. Posiadanie 8 wyszkolonych pilotów
i 12 samolotów (4 Farman VII, 4 Blériot, 2 Albatros F.II, 1 Voisin
i 1 Sommer) było stanem niewystarczającym dla wsparcia
lotniczego armii bułgarskiej. Szczególną uwagę w powojennym
okresie poświęcono przygotowaniu kadr i rozwojowi bazy zabezpieczenia
materiałowo-technicznego i tyłowego działalności
lotniczej. Na lotnisku przy dworcu kolejowym w Sofii zbudowano
hangar dla trzech samolotów. Tam też zaczął funkcjonować
warsztat lotniczy, w którym serwisowano, naprawiano i remontowano
statki powietrzne.
W
1914 r. w Bułgarii położono podwaliny
pod kolejny ważny element
lotnictwa wojskowego – szkołę lotniczą,
która miała przygotowywać pilotów,
obserwatorów, mechaników i montażystów.
Szkoła zaczęła funkcjonować na lotnisku
przy dworcu kolejowym w Sofii, a w październiku
1915 r. na lotnisku w Bożuriszte
rozmieszczono nowy ośrodek szkoleniowy,
wyposażony w hangary i budynki pomocnicze
dla personelu i uczniów. Jako pierwszych
przyjęto ośmiu oficerów i dwóch sierżantów,
z których po badaniach lekarskich do szkolenia
na pilotów zostali przyjęci oficerowie
Manczo Manow, Iwan Miłanow, Marko Pyrwanow,
Dimityr Minkow, Dimityr Ganczew,
Aleksander Pałozow i Hristo Dżindżiforow.
W charakterze instruktora do lipca 1915 r. został
zatrudniony na podstawie umowy Włoch
Giovanni Sabelli. Pierwsza promocja szkoły
lotniczej odbyła praktyczne szkolenie w powietrzu
na zużytych samolotach Farman VII
i Sommer oraz różnych modyfikacjach
Blériot, które wymagały dużej uwagi i wysiłku
od obsługi technicznej.
Sytuacja polityczno-militarna w Europie
i niebezpieczeństwo wciągnięcia Bułgarii
w nową wojnę skutkowały potrzebą utworzenia
pełnoprawnych jednostek balonowych
i samolotowych. Brak wystarczających
środków odcisnął jednak piętno na planach
budowy kompanii balonowej i samolotowej
drużyny technicznej. Według etatu miała ona
posiadać: 1 sterowiec, 6 balonów, 48 samolotów
i 87 oficerów składu lotniczego, co nie
było możliwe dla zniszczonego gospodarczo
państwa bułgarskiego, które przeżyło w krótkim
czasie dwa konflikty wojenne.
Po wybuchu I wojny światowej Bułgaria
znalazła się terytorialnie odizolowana
od głównych dostawców sprzętu lotniczego.
Jest to również jeden z powodów, dla
których z pięciu zamówionych we Francji
i Niemczech samolotów, przyleciały tylko
dwa typu Blériot XI-2. Szczęśliwy przypadek
pomógł lotnictwu bułgarskiemu zwiększyć
potencjał bojowy o kolejne dwa tureckie samoloty
Albatros B.I, które wylądowały w lipcu
1914 r. na terytorium Bułgarii z powodu
utraty orientacji geograficznej przez pilotów
podczas ich przelotu z Austro-Węgier.
W tym trudnym dla bułgarskiego lotnictwa
okresie podjęto również pierwsze wysiłki
mające na celu budowę samolotów własnej
konstrukcji. Pierwszą próbę podjął Stefan
Kalinow, który zaprojektował dwupłatowiec
Dogan podobny do francuskiego Voisina.
Niestety, próby 15 lipca 1915 r. zakończyły się
tragicznie. Aparat wzniósł się na wysokość
600 m, utracił prędkość, wpadł w korkociąg
i rozbił się. Zginęli Kalinow i kursant szkoły
lotniczej ppor. Hristo Dżindżiforow.
Druga próba dała już jednak początek
konstruowaniu samolotów w Bułgarii. Asen
Jordanow, będąc nastolatkiem, zbudował
swój dwupłatowiec z wykorzystaniem środków
prywatnych i dzięki wsparciu mechanika
oddziału lotniczego Iwana Płatnikowa
oraz pilota Gawriła Stojanowa. Samolot był
napędzany silnikiem Argus o mocy 100 KM,
miał długość 8,5 m i rozpiętość 14 m. Ministerstwo
Finansów Bułgarii również wsparło
projekt. Po ukończeniu, samolot został przekazany
do oddziału lotniczego i od czerwca
przeprowadzono na nim loty próbne, a następnie
wprowadzono udoskonalenia mające
na celu zwiększenie stateczności i sterowności
aparatu. Loty 10 sierpnia 1915 r.