ucwaningo lwamagalelo ka-mm mason00 ekubhalweni kwenoveli
ucwaningo lwamagalelo ka-mm mason00 ekubhalweni kwenoveli
ucwaningo lwamagalelo ka-mm mason00 ekubhalweni kwenoveli
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
UCWANINGO LWAMAGALELO KA-M.M. MASON00 EKUBHALWENI<br />
KWENOVELI YOPHENYO ESIZULWINI<br />
NGU-<br />
SIBUSISO LOUIS NTULI<br />
LWETHULELWE UKUFEZA KONKE OKUDlNGEKA EKUPHOTHULENI<br />
IZIQU ZE-MASTER OF ARTS<br />
EMNYANGWENI WESIZULU NAMAGUGU<br />
ENYUNIVESrTHI YAKWAZULU<br />
KWADLANGEZWA<br />
UMELULEKI USOLWAZI L.F. MATHENJWA<br />
USUKU UZlBANDLELA 2006
ISETHULO<br />
Lo msebenzi ngifisa ukuwethula enmdenini wami, kuNkosi<strong>ka</strong>zi uKaMagagula-uThuli<br />
<strong>ka</strong>nye nabantwana uNomvelo, uPhangela <strong>ka</strong>nye nomshana uSinothile. Ngibonga kubo<br />
ukungipha isisekelo sekhaya esifudumele, obekuthi noma sengizizwa ngivithizwe<br />
ubunzima bokuqongobezela nokugqolozela 10 msebenzi, bangisingathe njalo.<br />
Besitshwe<strong>ka</strong>, sichwaze maqede kuthobeke izidubulo zengqondo. Kuvuseleleke<br />
nethenjana ebelihamba Iihambe lifiphale ngenxa yemiqansa obekunqwanyanwa nayo.<br />
Yilo lelo thenjana engethula ngalo 10 msebenzi. Ithemba lokuthi 10 msebenzi uyozala<br />
neminye engcono ngomuso eyobe isivela nakubo maqede sitshweke, sichwaze futhi.<br />
Ngifisa nokuthi kuthi noma abantabami sebelandela eminye imikhakha yolwazi<br />
neyokuziphilisa, 10 msebenzi ubakhumbuze ukuthi nakhu okwakuthandwa nguyise<br />
ekuncele koyisemkhulu.<br />
III
AMAZWI OKUBONGA<br />
Ngifisa ukwedIuIisa ukubonga okukhulu kuSolwazi 1. F. Mathenjwa ngokungicathuIisa<br />
size siyiphethe le mbenge. Vme njalo MgabadeIi!<br />
Ngibonga onke Amabhele akwethu KwaBhekinhlabla yas'Osizini. lzingane zakwethu<br />
zonke <strong>ka</strong>nye nabazali bami ababambe iqhaza elikhulu ekungikhuthazeni ukuthi<br />
ngiwuphothule 10 msebenzi. Bekusuke kungaxoxwanga lutho uma ubaba uMfundisi C.S.<br />
Ntuli engabuzanga ukuthi : "uthini uMgabadeli?" Ngibonga ubaba omncane uSolwazi<br />
D.BZ. Ntuli olokhu waba yisibani nogqozi kuyo yonke imizamo yaMabhele<br />
yokunwampela ulwazi Iwakongqondonkulu. Nornangcwembe!<br />
Kurnzala wami ongaconsi phansi uDokotela Na<strong>ka</strong>njani Sibiya nomndeni wakhe,<br />
ngibonga intshisekelo yabo yokungitholela imiqingo ngerniqingo yamabhuku angisiza<br />
<strong>ka</strong>khulu ekusukumiseni 10 msebenzi. Sotobe!<br />
Kuthish'omkhulu uMntungwa nakubafowethu nodadewethu baseMbuyiselo High School,<br />
ngibonga ngiyanconcoza. Inkuthalo yabo bewa bevu<strong>ka</strong> belwa nezifundo zabo, yenze<br />
ukuthi nami ngivuke ngizithintithe. Nime njalo! Ngibonga kubo bonke abantu abafake<br />
isandla ngandlela thize ekuphumeleliseni 10 rnsebenzi.<br />
IV
IQOQA LALOLU CWANINGO<br />
Lolu cwaningo lucubungula amagalelo <strong>ka</strong> M.M. Masondo ekubhaIweni kwenoveJi<br />
yophenyo eSiZulwini. Lolu ewaningo lubanzi, kodwa pha<strong>ka</strong>thi kokunye luthinta<br />
izinsizakuhlaziya (theories) zenoveli, imigomo yenoveli yophenyo <strong>ka</strong>nye neqhaza<br />
labaiingiswa ophenyweni. Kukhethwe le mibhalo <strong>ka</strong> M.M. Masondo ngoba kubona<strong>ka</strong>la<br />
kunguye osebhale amanoveli ophenyo amaningi lapha olimini IweSiZulu.<br />
Lo msebenzi wehIu<strong>ka</strong>niswe waba yizahluko ezinhlanu, <strong>ka</strong>nje:<br />
ISAHLUKO SOKUQALA<br />
Lesi sahluko sethula lokho okuzoeutshungulwa kulolu ewaningo, ubumqo<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nye<br />
nemiklamo yalo. Kugxilwe <strong>ka</strong>banzi nasemlandweni ngempilo <strong>ka</strong> M.M. Masondo.<br />
Kugxilwe ekuvezeni umehluko pha<strong>ka</strong>thi <strong>kwenoveli</strong> ejwayelakile <strong>ka</strong>nye nenoveli<br />
yophenyo. Kuthintwe nezineazelo zamagama abuke<strong>ka</strong> esemqo<strong>ka</strong> kulolu ewaningo.<br />
ISAHLUKO SESmILI<br />
Kulesi sahluko kugxilwe <strong>ka</strong>banzi ekueubunguleni izinsizakuhlaziya zenoveli.<br />
Kunokondiswe lezo okubona<strong>ka</strong>le ukuthi zizoyikhanyisa <strong>ka</strong>ngeono inoveli yophenyo.<br />
Lezo zinsizakuhlaziya kube isenzekongqo (realism) <strong>ka</strong>nye nenjulalisu (stylisties).<br />
Kugxilwe nasekueubunguleni ezinye izinhlobo zamanoveli ophenyo. Lokhu kuveze<br />
ukuthi kukhona uhlobo oIungathathwa ngokuthi luyinoveli yophenyo yakudala, kube<br />
khona nohlobo oIuyinoveli yophenyo engaphelele <strong>ka</strong>nye nenoveli yophenyo yesimanje.<br />
Yilolu hlobo lokugema-ke okungena kulo amanoveli <strong>ka</strong>Masondo.<br />
v
ISAHLUKO SESITHATHU<br />
Lesi sahluko sona sivula ngokwethula iqoqa lamanoveli <strong>ka</strong>Masondo okugxIlwe kuwo<br />
kulolu cwaningo. Iqoqa lenzelwe ukukhanyisela labo abayofunda Iolu cwaningo<br />
benga<strong>ka</strong>ze baIithole ithuba lokuwafunda onke la manoveli <strong>ka</strong>Masondo okugxilwe k\lwo<br />
kulo msebenzi. Kubuye kwagxilwa nasemigonyeni yenoveli yophenyo. Kugxilwe kule<br />
migomo elandelayo:<br />
I. <strong>ka</strong>la lobugengu elibuke<strong>ka</strong> IisobaIa<br />
2. Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />
3. Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />
4. UkukhaIipha nokuqaphela komphenyi.<br />
5. lbohlololo elethusayo.<br />
ISAHLUKO SESINE<br />
Lesi sahluko sona sigxile eqhazeni elibanjwe abalingiswa ophenyweni Iwamanoveli <strong>ka</strong><br />
Masondo. Kucutshungulwa labo balingiswa abasemqo<strong>ka</strong> kubhekwe ukukhole<strong>ka</strong><br />
nokungakholeki kwabo, nanomthelela lokhu okungase kube nawo emanovelini<br />
ngokwehlu<strong>ka</strong>na kwawo.<br />
Kucutshungulwe nokhondolo oluqaphele<strong>ka</strong>yo emanovelini <strong>ka</strong> Masondo, Iapho<br />
okuvela ukuphindaphindwa kwamagama abaIingiswa athile emanovelini ahlukene.<br />
kucutshungulwe noukuthi lokhu kunamthelela muni kule misebenzi <strong>ka</strong> Masondo.<br />
ISAHLUKO SESIHLANU<br />
Le ngxenye ig.xile ekusongeni <strong>ucwaningo</strong>. Kubuye kwethulwa nezipha<strong>ka</strong>rniso zalolu<br />
cwaningo. Kule ngxenye kuphinde kuvezwe nokuthi uMasondo useyibekile induku<br />
ebandla mayelana nokubhalwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo esiZulwinL <strong>ka</strong>ngangokuthi<br />
imisebenzi yakhe isiyohlala iyisilinganiso salolu hlobo lwemibhalo.<br />
VI
VIII<br />
IKHASI<br />
2.3.1 !NOVELI YOPHENYO YAKUDALA 38<br />
2.32 !NOVELI YOPHENYO ENGAPHELELE 41<br />
2.3.3 !NOVELI YOPHENYO YESlMANJE 43<br />
2.3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELIBUKEKA LISOBALA 43<br />
2.3.3.2 UMSOLWA ONUKEKA EBE ENGANACALA 43<br />
2.3.3.3 UKUNHLANHLATHA KWAMAPHOYISA 44<br />
2.3.3.4 UKUKHALIPHA NOKUQAPHELA OKUTHE XAXA KOMPHENYI 45<br />
2.3.3.5 IBOHLOLOLO ELETHUSAYO 45<br />
2.4 ISIPHETHO 46<br />
ISAHLUKO SESITHATHU<br />
3.0 ·IMIGOMO YENOVEU YOPHENYO<br />
3.1 ISINGENISO 49<br />
3.2. IQOQA LAMANOVELI OPHENYO KAMASONDO 49<br />
3.2.1 IPHISI NEZINYOKA 49<br />
3.2.2 ISIGCAWU SENKANTOLO 51<br />
3.2.3 NGAZE NGAZENZA 52<br />
3.2.4 INGALO YOlvfTHETHO 54<br />
3.2.5 KAl'l77 NAWE? 57<br />
3.3 IMIGOMO YENOVELI YOPHENYO 59<br />
3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELIBUKEKA LISOBALA 60<br />
3.3.2 UMSOLWA ONtJKEKA EBE ENGENACALA 65<br />
3.3.3 UKUNHLANHLATHA KWAMAPHOY1SA 76<br />
3.3.4 UKUKHALIPHA NOKUQAPHELA KOMPHENYI 81<br />
3.3.5 IBOHLOLOLO ELETHUSAYO 102<br />
3.4 ISIPHETHO 110<br />
ISAHLUKO SESINE<br />
4.0 ABALINGISWA EMA.1\lOVELINI KAMASONDO<br />
4.1 ISINGEN1SO 115
ISAHLUKO SOKUQALA<br />
1.0 ISETHULO SOCWANlNGO<br />
1.1 ISINGENlSO<br />
Umuntu angasho kugcwaIe umlomo ukuthi inoveli iwumbhalo odla ubhedu<br />
esiZulwini. Elrudabukeni kwemibhalo yesiZulu, inoveli ibuke<strong>ka</strong> lruyiyo eyaba<br />
intando<strong>ka</strong>zi, ngolrubhalwa nangolrufundwa. Ukuthi inoveli yesiZulu idla<br />
ubhedu, lrufa<strong>ka</strong>zelwa nayizingqalabutho ezifunde zagogoda olimini IwesiZulu<br />
ezingo- Ntuli no Makhambeni (1998:167) ezibe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje ngenoveli:<br />
Kumanje!ye asemaningi impela amanoveli asebhalwe ngesiZulu.<br />
Yiwona mkhakha wolrubhaliwe ophambili impela Ngeke-ke sakwazi<br />
ulruwathinta onke.<br />
Njengoba besho lapha ngenhla oNtuli noMakhambeni, kwakungenhloso yabo<br />
ukuwathinta onke amanoveli asebhaliwe kuleli bhulru labo elithi: Izimpande<br />
(1998). Kuyaqaphele<strong>ka</strong> nokho ulruthi naphezu kwalokho, bathinte izihloko<br />
zamanoveli ezingama- 90 lruleli bhulru nje Iilodwa, kusukela emnyakeni we<br />
1930 kuya kowe-I993. Asemaningi amanoveli aseshiciIelwe emva kowe-I993.<br />
Belruwukusi<strong>ka</strong> eliji<strong>ka</strong>yo nJe lapha, asiqonde khona ulrugeqa amagula<br />
ngamanoveli aseshiciIelwe esiZulwini. Sethemba ulruthi nokho lokhu<br />
osekubekeke ngenhla, lruyakufa<strong>ka</strong>zela ukugqama <strong>kwenoveli</strong> pha<strong>ka</strong>thi<br />
kweminye imibhalo yesiZulu.<br />
Inoveli ngolrujwayelekile iwumbhalo wobuciko bephrozi ovulekile, oni<strong>ka</strong> umbhaii<br />
ithuba lokwendlala <strong>ka</strong>hle lowo mqondo asuke ehlose ulruwethula Ubude<br />
nokwendlale<strong>ka</strong> kwayo kwenza ulruthi umbhali athole ithuba elanele Iokuhuha<br />
imiqondo yabafundi bazizwe sebethathekile sebeyingxenye yalokho okwenze<strong>ka</strong><br />
endabeni. Njengolruthi, umfundi wenoveli eyethusayo ebhaleke <strong>ka</strong>hle, irnethusa<br />
ngangolruthi akhale ngisho ukukhala izinyembezi imbala Kuthi uma efunda<br />
1
(a) Jphisi Nezinyo1ra<br />
(b) lSigcawu Senlwntolo<br />
(c) Ngaze Ngazenza<br />
(d) lngalo Yomtp.etho<br />
(e) Kanti Nawe<br />
(I) lngwe Nengonyama<br />
(l990,a)<br />
{I99O,b)<br />
(I994,a)<br />
(l994,b)<br />
(I994,c)<br />
(1994)<br />
UMasondo wabuye washicilela iqoqo lezindaba ezimfushane zophenyo<br />
encwadini esihloko esithi: Kunjalo-lre Emhlabeni (1994).<br />
lJbungcosane bamanoveli ophenyo asebhaliwe esiZulwini uma kuqhathaniswa<br />
nezinye izinhlobo zamanoveli bungase kubangwe nawukuthi aku<strong>ka</strong>bibikho<br />
mgudu osuklanyiwe, olandele<strong>ka</strong>yo ngaloIu hlobo Iwenoveli. Okukhona,<br />
kusewukhonjwana nje olubuye lubadukele nalabo abasuke befisa ukuIulandeIa,<br />
babhale. Njengokuthi njengoba kwenze<strong>ka</strong> lolu cwaningo nje, sehlulekile ukuthola<br />
incwadi yesiZulu echaza <strong>ka</strong>banzi ngenoveli yophenyo. Sifisa ukuthi 10 msebenzi<br />
ke ube INumnikelo oyisibani esingase sikhanyise le nyathuko eselufiphi, ukuze<br />
kuthi eminyakeni ezayo lubona<strong>ka</strong>le ludlondlobala lolu hlobo Iwenoveli.<br />
Besesishilo-ke ukuthi uMasondo uqhamuke nala manoveli akhe komisile impela kulo<br />
rnkhakha esiZulwini. Komise ngangokuthi kwathi uma kufundiswa incwadi yokuqala<br />
lphisi Nezinyolw {I990), kwabanzima ukuyifundisa eningini Iothisha, ngenxa<br />
yokuthi pha<strong>ka</strong>thi kwezincwadi ezazihlaziya imibhalo, yayingekho eyayichaza<br />
ngenoveli yophenyo. Iningi Ialinqwamana okokuqala nalolu hlobo lwenoveli,<br />
leswele indleIa yokuyihlaziya Sekuze kwaba ngcuba ngconywana <strong>ka</strong>muva nje,<br />
nokho ayikeneli imibhalo yokwelekeIela ekuhlaziyeni lolu hlobo Iwenoveli.<br />
Yingakho kunethemba lokuthi 10 msebenzi uzobamba iqhaza elibhekile nakule<br />
ngxenye yokufundiswa kwenoveIi yophenyo ezikoleni.<br />
Okunye okusemqo<strong>ka</strong> ngalo msebenzi <strong>ka</strong>,\fasondo yikho ukuthi ubhala<br />
ngobugebengu, lobu bugebengu obuyisihlava eNingizimu Afri<strong>ka</strong> Sibona ukuthi<br />
kuwumnikelo onegalelo elibhekile ukucubungula iqhaza elibanjwe yile ngwazi.<br />
lapho ikutakutana nale nkiyankiya yen<strong>ka</strong>tha yen<strong>ka</strong>ngala Siphelile ISlzwe<br />
ubugebengu, kuhle sicwaninge-ke ukuthi uqhamu<strong>ka</strong> naliphi ikhambi<br />
o<strong>ka</strong>Dingiswayo.<br />
4
Kufise<strong>ka</strong> nolruthi njengoba 10 msebenzi wenziwa ngolimi IwesiZulu nje ube<br />
ulruphonsa itshe esivivaneni emizameni yokudlondlobalisa imisebenzi yocwaningo<br />
eyenziwe ngesiZulu. Lokhu sikusho ngoba esikhathini esedIule esingeside <strong>ka</strong>ngako<br />
bekungacatshangwa ulrufundiswa nokufundwa kwesiZulu ngesiZulu,<br />
ingasaphathwa-ke eyokwenza <strong>ucwaningo</strong> IwaleIi zinga ngaso.<br />
1.3 UMLANDO NGEMPILO KA M.M. MASONDO<br />
UMeshack Mfaniseni Masondo wazalelwa eKingsley, ngaseDundee ngomhla<br />
ziyi-IO IruNtuli<strong>ka</strong>zi kowe-1961. Ungowesithathu emndenini onabantwana<br />
abayishumi nanye, kuhlanganisa amaphabla amane. Imfundo yamabanga<br />
aphansi wayifunda eKingsley Combined School, waqhubekela Ekucabangeni<br />
Secondary School, eNquthu. lmfundo yasesekhondari yona wayenza<br />
eZwelethu High School eMIazi lapho aphothula khona umatikuletsheni.<br />
Ekuphothuleni kwakhe umatikuletsheni, wafumanisa umfundaze<br />
owawumkhomba Emanzimtoti College of Education. UDingiswayo wakhetha<br />
ukuya Ongoye, ebu<strong>ka</strong> ukuthi wayezogcina echithe isikhathi eside<br />
eManzimtoti, kodwa agcine ehlomule idiploma kuphela.<br />
Nebala-ke amabombo wawabhekisa khona Ongoye, <strong>ka</strong>nti uzothi enga<strong>ka</strong>bi<br />
nakuphi waphazanyiswa yizinxushunxushu ezazandile emanyuvesi kuleya<br />
minya<strong>ka</strong>. Nesimo sasekhaya kwabo sasesiguqukiIe sekushone uyise, kwahlalu<strong>ka</strong><br />
ukuthi sekufanele aphume uphumo loyokuzama ukuzondla yena <strong>ka</strong>nye nezingane<br />
zakwabo. Ukusukela lapho wabambabamba ezimbonini, washeshe wathola<br />
isikhundla sokuba ishop steward ngenxa yekhono ayenalo.<br />
Ukuzama ucezu lwesinkwa oIunohlonze, kwaye kwayomfa<strong>ka</strong> ebuphoyiseni<br />
esiteshini saseBooysen eGoli. Uthi-ke emaphoyiseni wasebenza ophikweni<br />
Iolruphenywa kwamacaIa Kwaba khona okwamdikibalisa kulo msebenzi.<br />
kwabangela ukuba o<strong>ka</strong>Dingiswayo ayothungatha amanye amadlelo. Phezu<br />
kolruthi engahlalanga kuyaphi emaphoyiseni. kodwa kubuke<strong>ka</strong> sengathi wathi<br />
eshiya sasesitshalekile isithombo sothando lophenyo. Leso sithombo sakhula<br />
satheia imisebenzi yamanoveli ocwaningo <strong>ka</strong>nye neminye imibhalo eminingi.<br />
5
UNyamhose llganwe nMaZondo onguNtomhi7.ethii Fransisca, babusiswe<br />
ngabantwana babafana abane. Buyavela ubuciko bokuqamba nakhona<br />
ekuqanjweni kwabantwana. Amazibulo nguMenzi, ngoba kwakubongwa<br />
uMenzi wezintozonke ngokubapha indodana ephile sa<strong>ka</strong>, abakwaNyambose.<br />
UMenzi welanywa uSandile, beqha<strong>ka</strong>mbisa ukwanda komndeni ngokufi<strong>ka</strong><br />
komfana wesibili. USanele, okuwumfana wesithathu, yena ukuqambe<strong>ka</strong><br />
kwakhe kwakuxoxa ukuthi babezibona sebanele. Nakho-ke sekuqhamu<strong>ka</strong><br />
uXolani kuwo Iowa mnyama. Kwakungathi uthi; "xolani Manyambose<br />
ngoba sengifike ningazelele, nithi senanele."<br />
Kuphawulekile kuthi kubuke<strong>ka</strong> sengathi uthando lophenyo Iwatshale<strong>ka</strong><br />
ngen<strong>ka</strong>thi esemaphoyiseni. Uyakufa<strong>ka</strong>zela naye lokhu uMasondo. Uthi<br />
wayevele enalo uthando lophenyo. Ngaphezu kwalokho wayezikhathaza<br />
ngokulalelisisa uma amaphoyisa asemn<strong>ka</strong>ntshubomvu exoxa ngezigigaba<br />
zomsebenzi wobuphoyisa nowokuphenya. Ulwazi Iwakhe Iwezindaba<br />
zophenyo lwadlondlobala, kodwa kwayena kwakunga<strong>ka</strong>mcaceli ukuthi<br />
Iwalungase Iurnzuziseni.<br />
UDingiswayo uthi, ekubhaleni Iapha wangena emva kokuzithela<br />
esikhangisini sebhuku uBona, esasihlaba umkhosi kulabo ababefisa ukubhala<br />
izindaba <strong>ka</strong>nye neminye imibhalo. Naye wathumela-ke, kungekho nathemba<br />
elitheni, kuyikho nje ukuthi hleze ucilo athuke azishaye endukwini.<br />
NangempeIa ucilo wazishaya endukwini. UmphumeIa walowo rnzamo kwaba<br />
Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990). Kwaba sengathi utheIwe ngezibonkolo emva<br />
kwalokho o<strong>ka</strong>Dingiswayo. Le noveIi yelanywa yiIa manoveli alandelayo:<br />
(a) Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo<br />
Cb) Ingalo Yomthetho<br />
Cc) Kanti Nawe<br />
Cd) Ingwe Nengonyama<br />
(e) Ngaze Ngazenza<br />
(1990)<br />
(1994)<br />
(1994)<br />
(1994)<br />
(1994)<br />
6
Ulibambile futhi iqbaza nasemkhakheni wobuciko bomlomo ngencwadi ethi:<br />
Inkunzi Isematholeni (I995). Waphinda wagadIa futhi nasemkhakheni<br />
wemidlalo, ngeqoqo lemidlalo elithi: Kungenxa YakJw Mama (1996). Ubhale<br />
neqoqo lemidIalo enkundIanye elithi Inkwullanye (I998), leli qoqo Iiqukethe<br />
imidlalo emibili yeshashalazi, emibili <strong>ka</strong>mabonwakude <strong>ka</strong>nye nemibili<br />
yomsa<strong>ka</strong>zo. Uphinde washicilela incwadi yomdlalo ethi Sixole!e (2002).<br />
Kunendathane yezinye izincwadi asezibhale ngokuhlanganyela nabanye<br />
ababhali o<strong>ka</strong>Dingiswayo. Singabala pha<strong>ka</strong>thi kwezinye; isiZulu Sanomuhla<br />
]000-]001, samabanga asukela ebangeni lesi-5 kuya kwelesi-9, incwadi<br />
yomfundi ne<strong>ka</strong>thisha. Waphinda wabhala izincwadi zokufunda (readers) ngaphansi<br />
kwesihloko esithi IsiZulu Sanamuhla 2000-2001 ibanga lesi-4 kuya kwelesi-6.<br />
Zona lezi zincwadi zabuye zaphendulelwa esiXhoseni, zabizwa ngokuthi:<br />
IsiXhosa Sanamuhla. Zaphinda zaguqulelwa esiSwazini, zaziwa ngokuthi:<br />
Siswati &<strong>mm</strong>ango. Za:re zayofmyelela esiBhunwini lapho ezabizwa khona<br />
ngokuthi i-Afri<strong>ka</strong>ans vir die Afillenium.<br />
Uyenzile nemisebenzi yokuhumusha imisebenzi ayisusela kwezinye izilimi<br />
eyihumushela esiZulwini. Singabala incwadi ethi: Handa's Surprise yaba:<br />
1simanga si<strong>ka</strong>Handa (2004). Wayihumusha nethi: One Child One Seed yathi:<br />
Munye Umntwana Inye Imbewu (2001). Nazi nezmye izincwadi<br />
azihumushile:<br />
• Maths for All, Grade 1 Learner's Book, yaba: lzibalo Zaho Bonke<br />
!banga 1 Incwadi Yomfundi. ]002-lJacmillan South Africa Houghton.<br />
• l"faths fOr All Grade ] Learner's Book, yaba: Izibalo Zabo Bonke<br />
!bonga ] Incwadi YomjUndi. 200]-Macmillan South Africa Houghton.<br />
• Maths fOr All Grade 3 Learner's Book, yaba: lzibalo Zabo Bonke<br />
!banga 3 Incwadi YomjUndi. 200]-Macmillon South Africa Houghton.<br />
• Maths fOr All Grade ! Teacher's Guide. yaba: lzibalo Zabo Bonke<br />
!banga ! Incwadi Kathisha. 2002-Macmillan South /ifnca Houghton.<br />
• Maths fOr All Grade 2 Teacher's Guide, yaba: Izibalo Zabo Bonke<br />
!banga 2 Incwadi Kathisha. 2002-Macmillan South Africa Houghron.<br />
7
• Maths for All Grade 3 Teacher's Guide, yaba: lzibalo Zaho BolLA:e<br />
!banga 3 Incwadi Kothisha. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />
• Maths for All Grade 1 Workbook. yaba: IzibaIo Zabo Bonke Ibanga<br />
Loku-l Incwadi Yokusebenzela. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />
• Maths fOr All Grade 1 Workbook, yaba: lzibalo Zaho Bonke !banga<br />
Lesi-2 Incwadi Yokusebenela. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />
• Maths fOr All Grade 3 Workbook, yaba: Izibalo Zabo Bonke !banga<br />
Lesi-3 Incwadi Yokusebenzela. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />
• Li.fr Skills fOr All Grade I Learner's Book, yaba: Amakhono Empilo<br />
Ahohonke !banga Loku 1 Incwadi Yomfimdi. 2002-Macmillan South<br />
Africa Houghton.<br />
• . Life Skills for All Grade 2<br />
Abobonke !banga Lesi 2<br />
Africa Houghton.<br />
• Li.fr Skins fOr An Grade<br />
Abohonke Ibanga Lesi 3<br />
Africa Houghton.<br />
• Life Skills for All<br />
Abobonke !banga<br />
Africa Houghton.<br />
• Li.fr Skills fOr All<br />
Abobonke !banga<br />
Africa Houghton.<br />
Learner's Book, yaba: Amakhono Empilo<br />
Incwadi Yomjimdi. 2002-Mamillan South<br />
3 Learner's Book, yaba: Amakhano Empilo<br />
Incwadi Yomfundi. 2002-Macmillan South<br />
Grade 1 Teacher's Guide, yaba: Amakhono Empilo<br />
Loku I Incwadi Kathisha. 2002-Macmillan South<br />
Grade 2 Teacher's Guide,<br />
Lesi 2 lncwadi Kathisha.<br />
• Life Skills for All Grade 3 Teacher's Guide,<br />
Abobonke !banga Lesi 3 Incwadi Kathisha.<br />
Africa Houghton.<br />
8<br />
yaba: Amakhano Empilo<br />
2002-Macmillan South<br />
yaba: Amakhono Empilo<br />
2002-Macmillan South<br />
• Li.fr Skills fOr All Grade 1 Workbook, yaba: Amakhono Abobonke<br />
!banga Loku 1 Incwadi Yokusebenzela. 2001-Macmillan South Africa<br />
Houghton.<br />
• Li.fr Skills for All Grade 2 rVorkbook, yaba: Amakhono Empilo<br />
Abobonke !banga Lesi 2 Incwadi Yokusebenzela. 2002-Macmillan South<br />
Africa HoughlOn.
UMasondo usezuze lezi ziqll zemfundo ephakeme:<br />
(a) Uneziqu ze-B.A. Honours yesiZulu, aziphothula eVista University<br />
eSoweto, ngowe-I994.<br />
(b) Uneziqu ze-B.A. Honours yesiNgisi. nazo azizuza eVista University<br />
eSoweto ngowe-I997.<br />
(c) lziqu ze-M.A. (African Languages & Literature) esihlokweni esithi: The<br />
Detecm'e Novel in Zulu: Form and Theme in CT. Msimang: Walivuma<br />
leala. Azizuza, e-University of Pretoria ngowezi-2001.<br />
(d) Uneziqu ze-M.A. ngesihIoko esithi: Statistical Trends. and Initiatives in the<br />
Development and Promotion of lsiZulu Literary Publishing During 1930<br />
2000. Zona wazizuza ngowezi-2005, khona e-University ofPretoria.<br />
UMasondo wenabe kuhIe okwezintanga, uyathola<strong>ka</strong>la futhi nakwezomculo.<br />
Lapha-ke khona unguphrojusa. Nansi imisebenzi aseyikhiqizile: umculo<br />
wembube weMzolo Mbube Group, olandelayo : Sheshisa .'''!fana (2004), oshicilelwe<br />
kwa-Jikelele Productions, Braarnfontein. Waphinda ngothi : Nank' Amaqhawe,<br />
(2005), JikeleIelIris Productions. Uphinde wenabela nasemculweni <strong>ka</strong>masi<strong>ka</strong>ndi.<br />
Lapha usekhiphe le misebenzi eIandelayo : Ojikelele (2004), oculwa Osenzeni<br />
owashicilelwa kwa-Jikelele Productions, Braamfontein. Kukhona nothi : Baholi<br />
Bethu, Tshath'ugodo noSavela, (2005), Jikelele/lris Productions, Alberton.<br />
Waphinda wakhipha ethi: Uthando eculwa Omalindela, (2005), Jikelele/lris<br />
Productions, Alberton. Nethi: Ngeke Balunge!. Abafana Benkululeko, (2006),<br />
Jikelele/lris Productions, AIberton. Kukhona nethi: Angilalelanga eculwa<br />
Abakwabo, (2006), Jikelele/lris Productions, Alberton. Kukhona nezinye izinhlobo<br />
zomculo njengaJo olandelayo: Ithekis, Ubuhle Buyeza. (2005), Jikelele/lris<br />
Productions, Alberton. Dikgomo tsa ntate <strong>ka</strong> Tshomo ya Theletsi, (2005),<br />
Jikelele/lris AIberton. Beautiful South Africa yeZakithi, (2006), JikeleIe/lris<br />
Productions, Alberton.<br />
Kuningi asekwenzile nasehlabane ngakho o<strong>ka</strong>Masondo, kuyakhanya futhi nokuthi<br />
a<strong>ka</strong>mile ndawonye, usaqhube<strong>ka</strong>. NgemUi yokuthothana kwemisebenzi yakhe,<br />
kwenza kufike nomcabango othi kuyothi kuqambe kushicilelwa 10 rnsebenzi kube<br />
sekukhona okunye okuhle asekuzuzile. Nokho sethemba ukuthi lokhu<br />
okusavezwe ngenhla kuveza isithombe esigqamile ngaleli qhawe eselizakhele<br />
igama njengornbhali onohlonze. Kukhanyisa nokuthi kungani kufanelekile<br />
ukuthi hvenziwe lolu cwaningo ngemisebenzi <strong>ka</strong>.Masondo.<br />
IO
1.4 INGQINAMBA YOCWANlNGO<br />
EsiZulwini seyirniningi imisebenzi yocwaningo esiyenziwe ngenoveli. Miningi<br />
<strong>ka</strong>ngangokuthi usucishe ungashayeki mkhuba umsebenzi wocwanmgo walolu<br />
hlobo Iornbhalo, <strong>ka</strong>muva nje. Kucishe kuthatheke ngokuthi kuzoba<br />
yivela<strong>ka</strong>ncane <strong>ka</strong>khulu okusha, okungaba unmikelo obhekile enjulalwazini<br />
yolimi lwesiZulu.<br />
Kuyiqiniso lokhu. Kodwa kuyiqiniso elingaphelele <strong>ka</strong>hle uma kubhekwa ukuthi<br />
kuleyo misebenzi ayi<strong>ka</strong>bibikho ebhalwe ngenoveli yophenyo. Akekho<br />
okwamanje oseke waqondana ngqo nomsebenzj wocwaningo wohlobo okuhloswe<br />
ukuthi Iwenziwe kulo msebenzi. Kunjalo nje futhi isalandule<strong>ka</strong> imisenzi ebhalwe<br />
ngalo uqobo ulimi lwesiZulu. Ukubhala okuthu<strong>ka</strong> kuba khona aku<strong>ka</strong>thi<br />
ncamashi, kodwa kugcina kuba okuzishaya sazenanelo nje zenoveli yophenyo.<br />
Lapha singabala lokhu esikuthola kubhalwe ngu Ntuli no Makhambeni<br />
(1998:193), abathi:<br />
Indaba enazo tzmlpawu zenoveli yophenyo isichunyiswa<br />
nguMeshack Masondo. Incwadi yakhe yokuqala ethi Iphisi<br />
Nezi1ryO<strong>ka</strong>(199O) iyindaba yomphandi, uThemba Zondo.<br />
Lokhu kukhomba ukuthi imisebenzi yale ngwazi ngeke neze ivalelwe<br />
ngaphandle kwesibaya semisebenzi yocwaningo olunzulu. Lapha ngenhla<br />
umcwaningi ucaphune uNtuli noMakhambeni beveza ukuthi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong><br />
(1990) laba incwadi yokuqala <strong>ka</strong>Masondo. Kuyaqaphele<strong>ka</strong>-ke ukuthi<br />
uMasondo usegxale ngamawala, le noveli yelanywa ngamanye amanoveli<br />
ophenyo amahlanu. Kuqaphele<strong>ka</strong> nanokuthi onke la manoveli ashicilelwe<br />
eminyakeni engaphansi kwemihlanu. La magalelo ale ngwazi<br />
yakoDingiswayo afanele ukucutshungulwa ngokocwaningo olunzulu.<br />
Isizwe siphelile sibhuqabhuqwa ubugebengu obunhlobonhlobo. Imbalwa<br />
imindeni engathi ayinalungu lomndeni eselike lathintwa ubugehengu<br />
ngandIela thile. Kuyamangalisa nokho ukuthi ubugebengu ndini<br />
- .<br />
bungundabuzekwavo nJe, kumbaIwa osekubhalwe ngabo lapha emanovelini<br />
II
esiZutu. Uma umfo <strong>ka</strong>Masondo etubhozomela ngale ndIela lolu daba,<br />
umuntu a<strong>ka</strong>kwazi ukumela !rude, akhe umkhanya nje. Yrngakho !ruqubuke<br />
amadlingozi okwenza 10 msebenzi, owenziwa ulruze !rucwaningeke ukuthi ahambe<br />
aze afinyelela !ruphi amagalelo <strong>ka</strong>Dingiswayo. Ngalokho, mhlawumbe kungase<br />
!ruphonseke itshe esivivaneni, kuthola<strong>ka</strong>le itulo lokulwa nale nkiyankiya<br />
yobugebengu ebuke<strong>ka</strong> isaqhube<strong>ka</strong> no!rubhuqabhuqa isizwe.<br />
1.5 INTSmSEKELO YOCWANlNGO<br />
1.5.1 Ukushisekela ukwenza lolu cwaningo kuqutshulwe ukuthi aku<strong>ka</strong>bibikho<br />
l<strong>ucwaningo</strong> olujulile oselwenziwe ngolimi IwesiZulu mayelana nemisebenzi <strong>ka</strong><br />
M.M. Masondo. Sethemba ukuthi ukwenza 10 msebenzi ngolimi IwesiZulu<br />
lruzovumbulula amanoni abengeke avumbululeke ukube ubuwenziwa ngolunye<br />
ulimi.<br />
1.5.2 UMasondo ubona<strong>ka</strong>la eyingqwele <strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. Uma<br />
sithi uyingqwele, sichaza ukuthi akeluse yedwa, ubungqwele lobu ubujulukele.<br />
Zikhona nezinye izingqwayingwayi esezike zagalela !rule nkundla. Lo msebenzi<br />
sethemba ukuthi uzokhanyisa kuleyo ngxenye yokuthi zikhona ezinye izingwazi<br />
eziIibambile iqhaza kulolu hlobo Iwemibhalo. Ezinye zibhale ngophenyo<br />
esingalubiza ngokuthi olwakudala, zikhona nezibhale ngesingakubiza ngokuthi<br />
kuwuphenyo olungaphelele <strong>ka</strong>nye nezibhale ngalolu esingalubiza ngokuthi<br />
olwesimanje.<br />
1.5.3 Umfundi osabone incwadi eyoowa <strong>ka</strong>Masondo angase enze iphutha<br />
lokucabanga ukuthi unqwamane nomsebenzi we,,'U<strong>ka</strong>na elithile nje, <strong>ka</strong>nti usithwe<br />
isithupha O<strong>ka</strong>Dingiswayo useshicilele amanoveli ophenyo ayisithupha, <strong>ka</strong>nye<br />
neminye imibhalo. Kuhle-ke ukucwaninga <strong>ka</strong>banzi ngalo mkhakha wokubhala<br />
!ru<strong>ka</strong>t'Vfasondo.<br />
12
A fictitious prose of considerable length, in "''hich characters<br />
and actions representative of the real life are potrayed in a<br />
plot of more or less complexity.<br />
Indaba yokuziqambela enobude obubhekile, lapho abalingiswa<br />
<strong>ka</strong>nye nezigameko ezifuze ezangempela, zethulwa ohlakeni<br />
lwendaba oluqondile noma olumazombezombe.<br />
Le ncazelo ihlaba esikhonkosini, ngivumelana ngokuphelele futhi nayo.<br />
Ubunoveli benoveli buncike ebukhoneni kwabalingiswa <strong>ka</strong>nye nezigameko<br />
ezithile. Ngaphandle kwalokhu, inoveli ingaphendu<strong>ka</strong> imfibinga yembudane.<br />
Inoveli iyinoveli ngokuba nabalingiswa abangabantu abazokwenza izinto<br />
ezifuze ezenziwa abantu esibajwayele. Izwa<strong>ka</strong>la <strong>ka</strong>ngcono futhi inoveli<br />
enabalingiswa abanamagama ajwayelekile abafana noMkhize, noLuthuli,<br />
oThulebona, oMaXaba, oMamba <strong>ka</strong>nye noNxumalo, okuyizibongo <strong>ka</strong>nye<br />
namagama esiwejwayele. Ingaxa<strong>ka</strong> inoveli enamagama anjengo- Kotov, Nampov<br />
<strong>ka</strong>nye noSewnarain. Akuyikho ukuthi ingeze yemukele<strong>ka</strong> noma ibeyimbi kodwa<br />
ingaxa<strong>ka</strong>xa<strong>ka</strong>.<br />
Ihlaba urnxhwele futhi inoveli enezigameko ezithi zikhole<strong>ka</strong> ziphinde<br />
zihleleke ngokwelamana okulandele<strong>ka</strong>yo. UForster (1928:43), uthi:<br />
It is a narrative of events arranged in their time sequencedinner<br />
coming after breakfast, Tuesday after Monday, decay<br />
after death and so on.<br />
Iyingxoxo yezigameko ezihlelwe ngokwesikhathi sokwehla kwazo,<br />
idina lelame ibhulak'fesi, uLwesibili emuva koMsombuluko,<br />
uk:ubola emuva kokufa njalonjalo.<br />
Ukuhlele<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>hle<br />
yehle esiphundu.<br />
bayabuqha<strong>ka</strong>mbisa<br />
(1991:330), bathi:<br />
kwezigameko kungenye yezinto eziyolisa inoveli,<br />
Kuyaqaphele<strong>ka</strong> futhi ukuthi iningi labacubunguli<br />
ubude benoveli ekucubunguleni kwabo. UZulu<br />
14<br />
kuyenze<br />
benoveli<br />
nabanye
Uma sikhuluma ngenoveli, sicabangela emakhasini<br />
kwayi-150. Ezilimini ezithile kukhona amanoveli<br />
<strong>ka</strong>khulu anamakhasi angaphezulu kwenkulungwane.<br />
abaIelwa<br />
amade<br />
Le ncazelo <strong>ka</strong>Zulu nabanye, ikhomba ukuthi isenkulu inselelo ebhekene<br />
nokubhalwa kwamanoveli esiZulu ngoba aseyingcosane afinyelela emakhasini<br />
angama-3oo, ingasaphathwa-ke eyamakhasi ayi-IOoo. UMadondo (200516),<br />
emqulwini wakhe ongashicilelwe wokwelekelela abafundisi besiZulu, uthi:<br />
Inoveli iba namakhasi ayi-loo kuya<br />
kungaphansi kwalokho iba yinovelana<br />
Kuyaqaphele<strong>ka</strong> ukuthi abacwaningi benoveli<br />
nje, ubude benoveli babuklama ngobuningi<br />
bamakhasi. UForster (1928:15), uqhube<strong>ka</strong> uthi:<br />
And we may perhaps<br />
should not be less than<br />
work over 50 000 words<br />
these lectures.<br />
phezulu. Uma<br />
15<br />
bezinye izilimi, njengesiNgisi<br />
bamagama, hhayi ngobuningi<br />
go so far as to add the extent<br />
50 000 words. Any fictitious prose<br />
will be a novel for the purposes of<br />
Futhi singahamba size sifinyelele ekuthini ubude<br />
bube ngaphansi kwezi - 50000 zamagama Wonke<br />
wephrozi wokuziqambela onamagama angaphezulu<br />
000 kuyokuthiwa yinove!i ngokwalezi zifundo.<br />
akufanele<br />
umsebenzi<br />
kwezi - 50<br />
Noma abantu bengayi nganxanye njengamanzi ngokwemibono yabo<br />
ngo<strong>kwenoveli</strong>, kodwa kukhona ukuvumelana ngokuthi inoveli iwumbhalo<br />
wephrozi omude. Nangokuthi imayelana nokwehla kwezigameko ezithile<br />
noma ilandele umlando wempilo womlingiswa othile, konke lokhu kubukwa<br />
kwenze<strong>ka</strong> esikhathini eside, esingaba yiminya<strong>ka</strong> eminingi.<br />
1.6.2 INOVELI YOPHENYO<br />
Okubuke<strong>ka</strong> kusemqo<strong>ka</strong> ngenoveli yophenyo yikho ukuthi kufanele kube<br />
khona icala eliphenywayo. Ophenyayo kuvama ukuthi kube umseshi
o2imele. Lo mseshi U'i31rul<br />
ongahIuIeki, ubutha<strong>ka</strong>tha<strong>ka</strong><br />
bungavezwa obala. Nguye<br />
osemqo<strong>ka</strong>.<br />
·lllmvezwa njengomunru ongungqondongqondo<br />
bakbe bokwehluIwa umkhondo wesigebengu<br />
futhi 10 mphenyi ovame ukuba umlingiswa<br />
I-World Book Encyclopaedia (2004:162), inove[i yophenyo iyichaza <strong>ka</strong>nje:<br />
A work of fiction about a puzzling crime, a number of<br />
clues and a detective who solves the mystery. In most<br />
detective stories, the crime is murder and the clues lead to<br />
or away from the solution.<br />
Iwumsebenzi wokuziqambela omaye[a.fla necala<br />
eliyimpambankwici, e1inemikhondo eminingi, <strong>ka</strong>nye nomphenyi<br />
ophenya le mfumbe. Ezindabeni ez<strong>mm</strong>gi zophenyo, icala<br />
kuvama ukuthi kube e[okubu[a[a futhi imikhondo Ivama<br />
ukuho[e[a ekusombululweni kwecala kwenye in<strong>ka</strong>thi, ikweduse<br />
sampe[a ukusonju[ulwa kwecala.<br />
Okuqaphele<strong>ka</strong>yo ku[e ncazelo engenhla, ukuthi okuyisici esibonisa umkhondo<br />
osuke uvezwe umbha[i, kuyenze<strong>ka</strong> kusibambise amaqubu entenetsha.<br />
Kuyiqiniso elimsulwa lokhu ngoba nasempilweni yethu yemihla ngemihla,<br />
maningi amacala agcina engasombululwanga, ngenxa yokwedu<strong>ka</strong> komkhondo.<br />
I-New Encyclopaedia Britannica (199[:39), yona iyichaza <strong>ka</strong>njena indaba<br />
enophenyo:<br />
A type of literature dealing with the step by step<br />
investigation and solution of a crime, usually murder. The<br />
traditional elements of the detective story are:<br />
I. The seemingly perfect crime.<br />
2. The wrongly accused suspect at whom evidence points.<br />
3. The bunglLflg of dim - witted police.<br />
4. The greater powers of observation and mind of the<br />
detective.<br />
5. The stanling and unexpected denouement in which the<br />
detective reveals how he has ascertained the identity of<br />
the culprit.<br />
16
Iwuhlobo lombhalo olumayelana nemininingwane yophenyo<br />
Iwecala lobugengu okuvame ukuthi kube elokubulala.<br />
lzimpawll ezej'l\-'ll}'elekile zenoveli yocwaningo yiJezi:<br />
I. leala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> Iisobala.<br />
2. Umsolwa ongenacala kodwa onuke<strong>ka</strong>yo.<br />
3. UkunhlanhIatha kwamaphoyisa angakhaliphile.<br />
4. Ukukhalipha okuthe-xaxa komqondo nokuqaphela komphenyi.<br />
5. ibohlololo elethusayo nelingalindelekile lapho khooa umphenyi<br />
eveza ukuthi usibambe <strong>ka</strong>njani isigebengu.<br />
Ocwaningweni olwenziwe kufumaneke ukuthi iningi lamanoveli esiZulu esimanje<br />
ayaharnbisana nalezi zimpawu ezingenhla Indaba ithi iqala kubukeke sengathi<br />
kuzobalula <strong>ka</strong>khulu ukubamba isigebengu esisuke sibuke<strong>ka</strong> sisobala, <strong>ka</strong>nti izoji<strong>ka</strong><br />
lapho sekuvela ubufa<strong>ka</strong>zi obukhomba umlingiswa obe<strong>ka</strong>de enganakekile ukuthi<br />
uyena isigebengu. Kuningi nokunhlanhlatha kwamaphoyisa, okuze kunqandwe<br />
ukukhalipha okuthe xaxa komphenyi.<br />
Okunye okuphawule<strong>ka</strong>yo ngokuchazwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo, ukuthi iningi<br />
longoti uma likhuluma ngobugebengu, Iisuke Iikhuluma ngamacala okubulala.<br />
Lokhu kungase kukhombe ukuthi kuzo zonke izinhlobo zamacala, eligqame<br />
<strong>ka</strong>khulu futhi nelesabe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu esintwini yilo leli lokubulala <strong>ka</strong>nye<br />
nokubulawa Uma kuqashelwa ukuthi kunamacala afana nawobusela,<br />
awokuhlambalaza, awokudlwengula <strong>ka</strong>nye namanye a10khu abakhona emlandweni<br />
wesinru, kodwa akushiwo lutho ngawo ezincwadini ezizama ukuchaza inoveli<br />
yophenyo. Kungenze<strong>ka</strong>-ke ukuthi iningi labalobi benoveli yophenyo ligxila<br />
<strong>ka</strong>khulu kule ndikimba yokubulala Lokho okwenza ukuthi nongoti<br />
abacwaninga le mibhalo, hagcine sebethatha ngokuthi imayelana nokubulala<br />
nje. Nasekucubunguleni amanovelli <strong>ka</strong>Masondo kuyavela lokhu, ngoba ithinte<strong>ka</strong><br />
<strong>ka</strong>ningi indaba yokubulawa kwabalingiswa abathile. Lokhu kungase kusho ukuthi<br />
isenkulu inselelo ebhekene nabalobi balolu hlobo lwenoveli yokuthi basabalalele<br />
kwezinye izinhlobo zobugebengu.<br />
I7
Dlmnye olmpbawule<strong>ka</strong>yo ngenoveli yopbenyo, ukutbi I<strong>mm</strong>ele isigebengu<br />
esenze icala sifihleke kuze lrube ngaselrugcineni kwendaba. UBeII (l990:Il), le<br />
ndaba uyichaza <strong>ka</strong>nje:<br />
In the whodunit, for instance, the identity of the guilty party is<br />
made difficult to detect, but only so that it may eventually be<br />
detected. It is hidden so that it may be found, albeit by a<br />
sleuth more adept at that sort of thing than the reader.<br />
Dhlotsheni lophenyo, ukwenZll isibonelo, ukuJ'tJonze<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>menzi<br />
wecala kwenziwa kube nzima, kodwa ulruze kugcine<br />
kuhlonzeldle. Kuyathukuswa ukuze kugcine kuphenyekile, nokho<br />
kuhlonzwa yiphisi elinekhono kule nto kunomfundi.<br />
Ngenxa yokuthi umphenyi usuke elandela ubufa<strong>ka</strong>zi obuthile, isigebengu sigcina<br />
sibambekile. Esinye isinongo senoveli yophenyo, yikho ukuthi kufanele iqale<br />
kuxabene ubendle, kunesimo esimanzonzo sokwenze<strong>ka</strong> kwecala Yenyuke,<br />
ikhuphukele ophenyweni oluzama ukuzinzisa lesi simo. Kuthi uma sekuba<br />
sengathi isimo siyasombulule<strong>ka</strong>, siqale phansi sibhidlike, sibondwe siyekwe,<br />
sibekwe iphini ngaphezulu. Emva kornzukuzuku slgcma sisombulule<strong>ka</strong><br />
ngokuthola<strong>ka</strong>Ia kwesigiIamkhuba noma kwezigiIamkhuba. Lolu daba uBel!<br />
(l990:6), Iona ulube<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje:<br />
Disorder being brought into order, order falling into disorder,<br />
irrationality upsetting rationality, rationality restored after<br />
irrational upheavals: that is what the ideology of the crime<br />
novel is all about.<br />
InxlIshU!lxushu ibona<strong>ka</strong>la iqoqe<strong>ka</strong>, it.l]i isaqoqeYJle kuphinde<br />
kuqubuke enye inxushunxushu, okunengqondo ephusile<br />
kubhidlizwe ngokungenangqondo, okwephusile kugcine kuvuselelwe<br />
emva kwembedumehlwaila yokungenangqo!ldo: unjalo-ke !lje<br />
umqondo wenoveli yobugebengu.<br />
Ubumqo<strong>ka</strong> bokuqala <strong>kwenoveli</strong> esimeni esidungwe ngukwenze<strong>ka</strong> kwecaia<br />
kufa<strong>ka</strong>zelwa nanguGreen (1992:295), Iapho ethi:<br />
The crime, or at least the circumnstances behind the crime, exist<br />
prior to the beginning of the narrative as such.<br />
18
Icala, noma imininingwane e}'isisusa secaIa, yehIa ngaphambi<br />
kokuqaIa kokuIandiswa ngendaba.<br />
Konke okuwuphenyo okusuke sekwenze<strong>ka</strong> endabeni, kusuke sekuwurnzamo<br />
wokujeqeza emuva ngenhIoso yokuzama ukuthoIa ukuthi kwenze<strong>ka</strong>ni ngosuku<br />
Iwecala eIiphenywayo. Kusuke sekuyingqayingqayi pha<strong>ka</strong>thi kwabantu ababili;<br />
umphenyi wecaIa <strong>ka</strong>nye neseIeIesi. YiIe ngqayingqayi eyakha isasasa kuIoIu<br />
.111000 lwenoveIi Iapho abafundi sebemanzonzo belangazelele ukuOOna ukuthi<br />
umphenyi uyaphumeIeIa yini ukubamba isigebengu. UmbhaIi onekhono<br />
lokwakha isasasa, indaba uyibe<strong>ka</strong> kube sengathi isigebengu sizokwazi<br />
ukugcina singathoIa<strong>ka</strong>Ianga.<br />
EIokusonga-ke, singathi inoveli yophenyo igxiIa ekuphenyweni kwecaIa.<br />
<strong>ka</strong>la eIisuke Iethulwe ngendIeIa engekho obala. Ithi isivezela ukuphenye<strong>ka</strong><br />
kwecala, sibe siIinde ngamehIo abomvu ukubanjwa maqede kujeziseke<br />
isigiIamkhuba noma izigilamkhuba. Ishiya uzozo ongapholiyo inoveli ephethe<strong>ka</strong><br />
kungezwa<strong>ka</strong>Ianga ukujeziswa kwezigeIekeqe. Ukungajeziswa kwezigelekeqe<br />
kungachaza ukuthi kugcina kuphumelela okungenangqondo.<br />
1.6.3 ISU LOKULOBA (STYLE)<br />
Ongoti bezemibhalo isu leli basichaza ngezindIela eziningi. UMuIT)', ku<br />
Lodge (1984:49), uthi:<br />
'Style, as personal idiosyncracy; Style, as technique of<br />
exposition; Style, as the highest achievement of literature.<br />
Isu njengendlela yokwethula umbhalo; isu, njengempumelelo<br />
ephakeme <strong>ka</strong>khulu kwezemibhalo.<br />
Siyavumelana noMuIT)' uma ebe<strong>ka</strong> ngokuthi isu Iiyilokho okwehlusa<br />
umbhalo wombhali kowomunye umbhali. Nanokuthi isu leli liyindlela<br />
yokwethula umbhalo ngokucacife. A<strong>ka</strong>cacisi <strong>ka</strong>hfe nokho ukuthi<br />
uqondisephi urna esekhuluma ngokuthi isu liyimpumefelo ephakeme <strong>ka</strong>khulu<br />
kwezemibhalo. Kungahlawumbisefwa nje ukuthi kuyobe uqondise ukuthi<br />
19
umkhtmdo wesigelekeqe esisuke sen2e icaIa elithiIe. Yikhona olmholela<br />
ekusombululweni kwendida yecala. NgaphandIe kokuphenye<strong>ka</strong> kwesehlo secala<br />
okuzwa<strong>ka</strong>Iayo nokukhole<strong>ka</strong>yo, ngeke ibekhona inoveli yophenyo. Ngakho-ke<br />
ukuphenya kusuke kwenzelwa ukuveza amaqiniso atillle emboziwe. Kwenzelwa<br />
nokuthi kuphenduleke imibuzo ebilokhu iyimpambankwici. Ukupbenye<strong>ka</strong> kwecala<br />
ngendlela ekhole<strong>ka</strong>yo nephusile kungesinye sezithako ezakha isasasa lokufunde<strong>ka</strong><br />
kwendaba. Umphenyi wecala kuba kuhle abenesizathu sokuphenya umuntu noma<br />
into etInle nangendIela ethiIe. Ukuphenya Iokhu kudinga ubunyoninco<br />
obusezingeni eliphezulu, okwenza ukuba umphenyi akwazi ukwehlu<strong>ka</strong>nisa<br />
pha<strong>ka</strong>thi kwezinsolo <strong>ka</strong>nye neqiniso. AhIunge iqiniso emahemuhemini.<br />
Kungukucobelela kuqongebezelwe ulwazi oluwubufa<strong>ka</strong>zi obuqanda ikhanda,<br />
obungethulwa ngisho en<strong>ka</strong>ntolo yamacala. Kungafaniswa nobuchwepheshe<br />
bephisi elikwazi ukuhogela umkhondo kuqala, abantu phaqa bengakezwa<br />
lutho.<br />
1.6.5 UMPHENYI<br />
Yilowo osuke ejutshelwe ukuphenya <strong>ka</strong>la. Kwamaningi amanoveli, kuvama<br />
ukuba umphenyi ozimele, o<strong>ka</strong>de eyiphoyisa. Kujwayelekile futhi ukuthi kube<br />
yiphoyisa eseIatbatha urnhlalaphansi. Kuba yiphoyisa elalikhaliphile<br />
kunamanye amaphoyisa elaIisebenza nawo, kodwa okugcina kuba nezimo<br />
ezithile ezibanga ukuba Iishiye embuthweni wamaphoyisa. Lo mphenyi uvama<br />
ukuba neso elibukhaIi elimenza akwazi ukubona izici ezincane ezinganakekile,<br />
eziholela emkhondweni wesigebengu. Kuyamangalisa nokho ukuthi kwenziwa<br />
yini ukuthi kwande uhlobo Iwabaphenyi abazimele emanovelini ophenyo.<br />
Mhlawumbe ababhaIi babona ukuthi kusuke kuzobalula ukubenzisa noma<br />
yini uma hengathatheki okwabaseshi abangamaphoyisa angempela. Umbuzo<br />
ongeke uphenduleke <strong>ka</strong>lula Iona.<br />
Ubukhona bomphenyi enovelini yophenyo nokuthi kube nguyena<br />
ongumlingiswa osemqo<strong>ka</strong>. yikhona okuphelelisa lZlmpawu zenoveli<br />
yophenyo. Usho njalo uNtuli no Makhambeni (1999:193), becwaninga<br />
omunye umbhalo:<br />
21
Le ndaba ewnthinta}'O umpbefumulo inazo 1ZlInJltlv'iana<br />
zobuseshi, kodwa akuyona ngokuphelele indaba yophenyo<br />
edinga ukuba umIingiswa osemqo<strong>ka</strong> kube umseshi.<br />
Kusemqo<strong>ka</strong> ngempela-ke ukuthi ukuze kwenzeke Iokho okuyinhlosongqangi<br />
yenoveli yophenyo, a<strong>ka</strong>bekhona umphenyi. Futhi kulindeJeke ukuthi kube nguye<br />
obambe iqhaza elibhekile Iokuphenya lokho okusuke kufihIekile.<br />
1.7 IZINDLELA ZOKUQHUBA UCWANINGO<br />
I. KuyoqaIwa ngokufundisisa amanoveli ophenyu <strong>ka</strong> M.M. Masondo <strong>ka</strong>nye<br />
namanye amanoveIi ophenyo esiZulu.<br />
2. Kuyoxoxiswana nabantu abanolwazi oIunzulu kwezemibhaIo yamanoveIi<br />
kuhlanganisa naye uMasondo uqobo, ukuze kucosheleke lonke ulwazi<br />
olungenza ukuthi 10 msebenzi wephuse.<br />
3. Kuyofundisiswa nezincwadi ezihambelanayo nokubhalwa <strong>kwenoveli</strong><br />
yophenyo, ukuze kucubunguleke ukuthi amagxathu omsebenzi <strong>ka</strong>Masondo<br />
afinyelele noma aqhelelene <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani nalokho ongoti abakubona<br />
kuyizisekelo zenoveli yophenyo.<br />
1.8 UMKLAMO WOCWANINGO<br />
I. lsahluko sokuqala sigxile esethu!weni salo msebenzi.<br />
2. lsahluko sesibili siyogxila ekucubunguleni izinsizakuhlaziya (theories)<br />
zenoveli, i<strong>ka</strong>khulu lena okuthiwa eyokucubungula isu (srylistics).<br />
Kuyothintwa namanye amanoveli ambaIwa ahlobene naIo msebenzi<br />
wenoveli yophenyo. Amanoveli <strong>ka</strong>Masondo azohlaziywa kulolu cwaningo.<br />
yilawa alandelayo:<br />
(a) Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (l990.a)<br />
(b) lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (l990,b)<br />
(c) Ngaze Ngazenza (l994,a)<br />
22
(d) Ingalo Yomthetho(I994,b)<br />
(e) Kanti Nawe? (l994,c)<br />
3. Isahluko sesithathu sona siyogxila ocwaningweni Iwemigomo yenoveli<br />
yophenyo, <strong>ka</strong>nye nokuhambisana kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo nayo. Imigomo<br />
yile:<br />
(a) Icala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> Iisobala.<br />
(b) Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />
(c) Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />
(d) Ukukhalipha nokuqaphela okuthe xaxa komphenyi ozimele.<br />
(e) . Ibohlololo elethusayo.<br />
4. Esahlukweni sesine kuyogxilwa kubalingiswa, i<strong>ka</strong>khulu indlela<br />
uMasondo asebenzisa ngayo abalingiswa abathile ukwedlulisa umqondo<br />
nomlayezo othile. Kwandile nje ukuthola<strong>ka</strong>la kwabalingiswa besifazane<br />
kuyibo abasophondweni lokwakha uzungu lokubulala abalingiswa<br />
abathiIe besilisa abaqavile endabeni.<br />
Kuyocutshungulwa nendlela uMasondo asebenzisa ngayo abalingiswa<br />
ukukhulisa izinga lophenyo emanovelini akhe. Enye into egqamayo<br />
emanovelini <strong>ka</strong>Masondo, eyokusetshenziswa kwamagama abalingiswa afanayo<br />
emanovelini ahlukene. Singabala amagama afana neli<strong>ka</strong>Magwegwe,<br />
eli<strong>ka</strong>MhIobo <strong>ka</strong>nye namanye. Kuyobhekisiswa ukuthi lokhu kusetshenziswa<br />
kwala magama kunamphumela muni ekulandelekeni kwamanoveli ophenyo<br />
<strong>ka</strong>Masondo. Kukhona nezibongo ezimbalwa nazo ezisetshenziswe ngendlela<br />
efuze la magama, nazo eziyocutshungulwa<br />
5. Isahluko sesihIanu, okungesokugcina sona siyothinta ukuhlaziya<br />
nokugoqa, ukuhlela, ukuphetha <strong>ka</strong>nye nokuqha<strong>ka</strong>mbisa izincomo<br />
ngalolu cwaningo.<br />
23
1.9 ISIPHETHO<br />
Ekusongeni lesi sahluko, kuyaphawule<strong>ka</strong> ukuthi kungakuhIe kuvele ukuthi<br />
uMasondo okwamanje uyena obuke<strong>ka</strong> edla ubhedu ekuIotshweni<br />
<strong>kwenoveli</strong> yophenyo yesiZuIu. Kuyaphawule<strong>ka</strong> nokuthi uMasondo ukhiphe<br />
amanoveli ophenyo ayisithupha pha<strong>ka</strong>thi kweminya<strong>ka</strong> yowe-1990 nowe<br />
1994. Kuvelile futhi nokuthi uMasondo ubuye wabamba iqhaza<br />
nakweminye imikhakha yokubhala, njengobuciko bomIomo, umdlaIo <strong>ka</strong>nye<br />
nezinhlobonhlobo zezinye izincwadi ezihlelelwe abafundi bamabanga<br />
ahlukene. Uthinte nemikhakha abanye abalobi besiZulu abangajwayele<br />
ukufinyelela kuyo njengesiBhunu <strong>ka</strong>nye nokuhlela umculo okufa<strong>ka</strong> nekwaito<br />
imbala<br />
Uma kugxilwa ocwaningweni Iwemisehenzi <strong>ka</strong>Masondo kuvela ukuthi<br />
usengumbhali osemn<strong>ka</strong>ntshubomvu impela Lokho kwese<strong>ka</strong> umqondo othi<br />
kufanele ukuthi wenzeke 10 msebenzi wocwaningo, ohlose ukucwaninga<br />
amagalelo aleli qhawe nokulibe<strong>ka</strong> endaweni elifanele, emabhukwini<br />
akomfundo ephakeme. Kuthinteke nokuthi inoveli yophenyo igxila<br />
ekuphenyweni kwecala Kuba kuhle leli cala lethulwe ngendlela engekho<br />
obala Kufanele kubekhona nomphenyi okhaliphile ozophenya leIo caIa.<br />
Kwamaningi amanoveli ophenyo kuvama ukuthi kube umphenyi ozimele.<br />
24
ISABLUKO SESmILI<br />
2.0 IZINSIZAKUHLAZIYA NAMANYE AMANOVELI<br />
OPHENYO<br />
2.1 ISINGENISO<br />
Kulesi sahluko sizocubungula imikhakha emibili esemqo<strong>ka</strong> kulolu cwaningo.<br />
Sizocubungula izinsizakuhlaziya esizozimelela kuzo ekuhlaziyeni imisebenzi<br />
<strong>ka</strong>Masondo. Sizophinda sijeqeze emuva sicubungule amanye amanoveli esiZulu<br />
asebhaliwe, ahlobene nalolu cwaningo lwamanoveli ophenyo <strong>ka</strong>Masondo.<br />
Kusemqo<strong>ka</strong> ukuthi sizicubungule izinsizakuhlaziya ukuze senze isiqiniseko ukuthi<br />
esizokhuluma ngakho lapha kungamaphuzu asekelwe yimibono yezinsizakuhlaziya<br />
esezacutshungulwa kwavunyelwana ngazo. Akuwona nje amawongowongo<br />
esizisusela wona emakhanda Kusemqo<strong>ka</strong> nokucubungula ukuthi le misebenzi<br />
<strong>ka</strong>Masondo kungabe iqhamuke kungekho lutho ngempela yini kul0 munxa wenoveli<br />
yophenyo, nanokuthi njengamanje ikhona yini imisebenzi yesimanje esivelile ethi<br />
ayifane nayo.<br />
2.2 IZINSIZAKUHLAZIYA (THEORIES) ZENOVELI<br />
Umbuzo oqhamu<strong>ka</strong> uma kuphathe<strong>ka</strong> isihloko esikhuluma<br />
ngezinsizakuhlaziya zenoveli, ngothi: ziyini zona izinsizakuhlaziya na? 1<br />
Encyclopaedia Britannia (1953:67), yona izichaza <strong>ka</strong>nje izinsizakuhlaziya:<br />
Sometimes it is used as synonymous with hypothesis, that is, to<br />
denote any tentative explanation of phenomena. Sometimes it is<br />
restricted to explanations that have already passed beyond the<br />
stage of mere hypothesis by having received a considerable<br />
amount of verification.<br />
Kwesinye isikbathi isebenzise<strong>ka</strong> ngokufanayo nomcabango<br />
ovezwa ukuninga ukuze kuqondiseke ukuchazachaza isenzeko<br />
esithile. Kokllllye igxila ezineazelv.'eI1i esezedlule ezingeni<br />
lokuninga nje, ngokuzuza iqophel0 elibhekile lokuqinisekiswa.<br />
25
IhIaba urnxhwele le ncazeIo engenhIa ngokugqamisa ulmthi insi2aIrnhlaziya<br />
yemukele<strong>ka</strong> emva kokuba Iokho okusuke kuwumcabango sekucutshunguliwe<br />
kwathola nokuqinisekiswa okusezingeni eliphezulu. Kungenjalo kungaqhamu<strong>ka</strong><br />
yinoma ngumuphi untembuzane neyakhe insizakuhIaziya, kugcine sekunoxhaxha<br />
Iwezinsizakuhlaziya ezingephusile. Kuyaqapbele<strong>ka</strong>-ke ukuthi yi/eyo naleyo<br />
nsizakuhlaziya yemukele<strong>ka</strong> emva kokucubungule<strong>ka</strong> nangokuvivinye<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>banzi<br />
mayelana nalokho esuke ikusho. Ziningi-ke izinsizakuhlaziya zenoveli<br />
ezephusile ezikhona. Kulo msebenzi kuzogxiIwa kulezi ezilandelayo:<br />
2.2.1 ISENZEKQ-NGQO (REALISM)<br />
Lena yinsizakuhlaziya yokubhala eyethuIa izigameko zempilo ngendlela ezehla<br />
noma ezenze<strong>ka</strong> ngayo. Okuphawule<strong>ka</strong> ngale nsizakuhlaziya ukuthi okusuke<br />
kubhalwa ngakho kufanele kubeneqiniso. Kuthi noma kungumbhalo ongumkhando<br />
kuxoxe ngezinto ezenze<strong>ka</strong>yo futhi ezikhole<strong>ka</strong>yo. lwukuxoxa ngempilo njengoba<br />
injalo. lwukuxoxa ngokuhle nangokubi okwenze<strong>ka</strong> empilweni. Ixoxa<br />
ngokwesabisayo, ngokumangazayo, ngoI.:wenamisayo, ngezigameko ezincane <strong>ka</strong>nye<br />
nangezigameko ezinkulu zempiIo. Ixoxa ngesikwaziyo ngenhloso yokukugqamisa<br />
nangokusexwayisa nangokusiqwebula umqondo. Abanye ochwepheshe benoveli<br />
banenkolelo edukisayo ngale nsizakuhlaziya, bayibona isidlulelwe yisikhathi,<br />
kungasenasidingo sokucutshungulwa kwayo emazingeni aphakeme njengaleli.<br />
UTallis (I988: I), uyakufa<strong>ka</strong>zela lokhu ngokuthi:<br />
That realism is outmoded and the realistic novel a form that has<br />
had its day is a critical co<strong>mm</strong>onplace sufficiently widespread to<br />
be familiar to anyone who glances through the book reviews in<br />
quality papers...<br />
Ukuthi isenzeko-ngqo siyindlela esiphuphile nanokuthi inoveli<br />
yesenzeko-ngqo iwuhlobo oselwedlulelwe yisikhathi kuyinto<br />
eyinala kubahlaziyi noovenza ukuthi kwejwayeleke kunoma<br />
ngubani oke ajeqeze emibhalweni yokubukezwa kw·ezincwadi.<br />
26
Akumangazi Iokhu ngoba Irukhona abanye ongoti abasebeyihIolele kwayona<br />
inoveIi bayiqagula ukuthi isifike lapho izophela khona ithi nya! UTalIis<br />
uyakufa<strong>ka</strong>zela lokhu kulo leli khasi elicashunwe ngenhla lapho ethi:<br />
Not so long ago, the popular idea was that the novel was on its death<br />
bed.<br />
Esikhathini esingeside esedIule, umqondo obusematheni ubuthi<br />
inoveli isisokhukhweni lokufa.<br />
Lo mqondo wawugxile ekuthini inoveli ngeke ikwazi ukuncintisana<br />
nomabonwakude <strong>ka</strong>nye namabhayisikobho. Ngeshwa labo ayifile inoveli.<br />
Nanamuhla lokhu iyakhiqizwa imihlabahloso yamanoveli. Kubona<strong>ka</strong>la sengathi<br />
ayikezukufa-ke neyesenzeko-ngqo ngoba asekhona amanoveli akhuluma ngezinto<br />
ezenze<strong>ka</strong> empilweni zinjengoba zinjalo, futhi kusenokwenze<strong>ka</strong> ukuthi nalawa<br />
akhona asazokwelanywa amanye kuqhubeke kuye le. Bayaqhube<strong>ka</strong> ababhali<br />
ukubhala ngezigameko zempilo yanamuhla njengoba babebhala ngezempilo<br />
yakudala zinjengoba zinjalo. EsiZulwini akhona amanoveli axoxa ngokwehla<br />
kwento njengoba injalo. Emanovelini eminya<strong>ka</strong> yowe-I960 kungakhulunywa nje<br />
ngenoveli ethi lmilhi Ephundliwe (1968), okuyinoveli ewurnzamo wokuxoxa<br />
ngesigarneko sempi yaseSandlwana njengoba sinjalo. Inoveli yophenyo iyisibonelo<br />
esihle senoveli yesenzeko-ngqo yesimanje esiZulwini, ngokuthi ixoxa ngobugebengu<br />
obuyinto eyehla imihla namalanga empha<strong>ka</strong>thini.<br />
Ayathola<strong>ka</strong>la narnanye amanoveli axoxa ngezigameko ezehla njengoba zinjalo,<br />
njengengculazi nesandulela sayo, nobunzima ebudalayo emipha<strong>ka</strong>thini engenalo<br />
ulwazi olwanele ngayo. Kunarnanye axoxa nangokudlwengulwa kwezingane<br />
ezmcane zidlwengulwa ngoyise. Awa<strong>ka</strong>geqwa amagula ngentukuthelo<br />
nangengcindezi ephatha amadoda emizi egcina seyenza ukuthi abone kulula<br />
ukuthatha izibhamu avulele inhlamvu ezinganeni zawo, konina, nasezihlotsheni<br />
ezisuke ziseshweni lokubaseduze ngaleso sikhathi maqede azisa<strong>ka</strong>ze ngenhlamvu<br />
wooa uqobo. Sekubhaliwe kwezinye izilimi ngokuphahlazwa kwamabhanoyi<br />
emabhiIidini aye....'Upha<strong>ka</strong>mela eMeli<strong>ka</strong> rnhIa ziyi- I I kuMandulo kowezi-200 L<br />
Kungemangaze futhi uma sekubhalwa ngesibhicongo seTsunami si<strong>ka</strong>Zibandlela<br />
kowezi-2004.<br />
27
Le nsi22lmhlaziya izokwelekelela <strong>ka</strong>khutu ek.ueubunguleni ·tdMhi imisebenzi<br />
<strong>ka</strong>Masondo iyafinyelela yini elruxoxeni ngezigameko zempilo ngendlela<br />
ezenze<strong>ka</strong> ngayo nangendlela ekhole<strong>ka</strong>yo. Lokhu kuyoba sesahlukweni<br />
sesithathu lapho okuyocutshungulwa khona pha<strong>ka</strong>thi kokunye lokhu;<br />
ukunuke<strong>ka</strong> kwabalingiswa abathile hengenacala, ukuphaphalaza kwamaphoyisa<br />
ophenyweni (wawo <strong>ka</strong>nye namacala abuke<strong>ka</strong> elula kunayikho ngempela.<br />
2.2.2 INJULALISU (STYLISTICS)<br />
Injulalisu iyisifundo sokucubungula isu. Ochwepheshe bale nsizakuhlaziya bathi<br />
eminyakeni eminingi edlule, igama elalisetshenziswa <strong>ka</strong>khulu yileli lestyle (isu),<br />
okwathi ngokuhamba kwesikhathi kwaqhamu<strong>ka</strong> igama lestylistics (injulalisu),<br />
okwaba yisifundo sokucubungula istyle (isu). UHougfi (1969:1), le ndaba uyihe<strong>ka</strong><br />
<strong>ka</strong>nje:<br />
It is a paradox that the term 'style' has tended to disappear<br />
from the main stream of modem criticism, while a quasiindependent<br />
study of 'stylistics' has simultaneously made its<br />
appearance.<br />
Kuyindida ukuthi igama lesu liqale ukunyamalala ocw1lllingweni<br />
lwesimanje ngen<strong>ka</strong>thi kuqhamu<strong>ka</strong> isifundo senjulayesu esizimele.<br />
19ama lenjulalisu Iona lasungulwa umJalimane ogama lakhe kwakungu Leo<br />
Spitzer, okunguyena owasungula nalesi sifundo. Ukuze kuqonda<strong>ka</strong>le <strong>ka</strong>hle<br />
ukuthi kukhulunywa ngani lapha, kuhle kuqalwe ngokuchaza ukuthi Iiyini<br />
Iona isu na? Ongoti bolimi bayayithanda le ncazelo ekhuluma ngokuthi isu<br />
lingumni<strong>ka</strong>zi womsebenzi uqobo (style is the man himself). Labo, bathatha<br />
ngokuthi indlela umbhali abhala ngayo iyisibuko esiveza ubuntu bakhe<br />
uqobo. Lo mqondo kuthiwa wethulwa umlisa waseFrance onguGeorges Louis<br />
Leclerc de Buffon engqungqutheleni ephakeme yezemfundo, lapho athi khona;<br />
style is the man himself Ongoti abaningi lokhu kuchazwa kwesu basakuthatha<br />
njengokuyikho okushaya ernhloleni ukwedlula konke okunye ukuchazwa kwesu<br />
osekwake kwabakhona Nangempela izwa<strong>ka</strong>la yephusile imfishane <strong>ka</strong>hle. futhi<br />
ihlaba esikhonkosini le ncazelo. Ngamafuphi ichaza ukuthi umbhali nombhali<br />
28
uba nendlela yakhe nje emebtusa kwabanye ababhaIi, eyenza ukllthi Iruthi<br />
noma isifundwa imisebenzi yakhe kube lula ukuyehIusa kweminye imibhaIo.<br />
Kuyaphawule<strong>ka</strong> ulruthi 10 mqondo wokuthi isu Iingumuntu uqobo Iwakhe<br />
awuqondene nesiqu <strong>ka</strong>nye nokubuke<strong>ka</strong> kombhaIi. Kufanele kuqapheleke futhi<br />
ukuthi ngokwazi imibhaIo yombhaIi akusho khona ukuthi sisuke sesimazi siqu<br />
sakhe. IndIela umbhali abuke<strong>ka</strong> ngayo ayihamhelani nendlela abhala ngayo noma<br />
nanabalingiswa abhaIa ngabo. UTichy (1988:261), le ndaba uyichaza <strong>ka</strong>nje:<br />
Many who quote these words apply them superficially: they<br />
expect a man with a sloppy appearance to express himself<br />
carelessly, an earnest-looking writer to produce serious and<br />
ponderous works and a prim-looking person to write neatly and<br />
properly.<br />
Iningi labacaphuna la mazwi liyengula: liIindela ukuthi umuntu<br />
obuke<strong>ka</strong> eyidlabha abhale budlabha, kuthi obuke<strong>ka</strong> ezothile<br />
akhiqize umsebenzi onokujula nokuzimisela, noyigeza abhale<br />
ngobunono nangesinwe.<br />
Ku<strong>ka</strong>ningi kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi abafundi bezincwadi zababhali abathile bashaqe<strong>ka</strong><br />
kuphele nasozwaneni uma sebebona ababhali abangamagugu abo bukhoma. Lokho<br />
sekubangwa ukuthi abafundi sebehlangane nembibizane yokuthi ababhaIi<br />
babuke<strong>ka</strong> bengeyikho lokho abafundi ababecabanga ukuthi bayikho. Lokhu<br />
kusukela ekuthini abafundi bazakhela izithombe ezithile ezingqondweni zabo<br />
ngababhaIi bezincwadi abazifundayo. Ngeshwa kuyenze<strong>ka</strong> ukuthi lezo zithombe<br />
zengqondo zingashayi emhlofweni. Kuba khona utnqondo othi imibhalo ezwa<strong>ka</strong>fa<br />
imnandi kuyobe ibhaIwe yizincwasimende ezithile. Kube khona nomqondo<br />
wokuthi izincwadi ezingakfasile kufanefe ukuthi zibhaIwe yizinhfwibi zakwabo.<br />
Kanti cha ngokwangempela akuhambi <strong>ka</strong>njalo. Ukube kuhamba <strong>ka</strong>njalo kungabe<br />
ulula <strong>ka</strong>khufu umsebenzi wokubhala ohfangothini IwababhaIi <strong>ka</strong>nye<br />
nolwabashiciIeli. Yilowo nalowo muntu ofisa ukuba umbhali kungabe uzibu<strong>ka</strong><br />
yena, maqede kusheshe kumcacele ukuthi isifiso sakhe singaba yimpumelelo<br />
yini, kuhlupbe khona-ke ukuthi thina Zulu sithi iqaqa al izizwa ukunu<strong>ka</strong><br />
NabashicileIi <strong>ka</strong>njaIo. kungadinge<strong>ka</strong> ukuba bavele bahlabe umkhosi wokuthi<br />
29
onk.e labo abafisaulruba ababhali, abazoklela pbambi kwabehluleli, maqede<br />
batomule ababadingayo kuye ngokubuke<strong>ka</strong> kwabo. Akulula-ke <strong>ka</strong>njalo.<br />
Kuyiqiniso elingephikwe futhi ukuthi akulula <strong>ka</strong>ngako ukwahlulela ukuthi<br />
umuntu unaliphi ikhono ngokumbu<strong>ka</strong> ingaphandle lakhe nje. Yingakho UZulu athi<br />
ayihlabi ngakumisa nje.<br />
Lo mqondo othi isu lingumuntu uqobo, uchaza ukuthi yiIowo nalowo mbhaIi<br />
unendlela yakbe yokubhala emehlusa kwabanye ababhali. Leyo ndlela-ke<br />
isukela endleleni umbhali abu<strong>ka</strong> ngayo izinto, engeke ifane neyamuntu.<br />
Nasendleleni acabanga ngayo, nayo engefaniswe neyamuntu. Kuye kuze kufike<br />
endleleni athintwa ngayo yizigameko ezithile zempilo, nakho okuzimele geqe!<br />
Ingani ngisho ababhali abehJukene bangabhala ngesigameko esifanayo<br />
esibehlele, kodwa bangabhala ngezindlela ezablukene.<br />
Enye impikiswano ngesu, eyokuthi umbhaJi uzalwa nalo yini noma yinto<br />
ayifunda ngendlela na? Kukhona abakholelwa ekuthini isu umbhali uzalwa<br />
nalo, abathi uma ungaphiwanga kwasekuzaIweni ngisho ungazisa<strong>ka</strong>za <strong>ka</strong>njani<br />
akulungi. Abanye ochwepheshe isu balibu<strong>ka</strong> njengento efundwayo-nje. Laba<br />
bathi baningi ababhaIi abathi uma besaqala ukubhaIa, imisebenzi yabo<br />
ibona<strong>ka</strong>le ingenalo isu eligqame <strong>ka</strong>hIe. Kodwa ngokusi:zwa ngabantu<br />
asebemn<strong>ka</strong>ntshubomvu kwezokubhala, imisebenzi yabo iye ngokuya ihlele<strong>ka</strong><br />
<strong>ka</strong>ngcono ivuthwa, ize ifike ezingeni elephusiIe. Lo mqondo uveza ukuthi isu<br />
Ieli akuyona into bonke ababhali abazalwa nayo, kodwa Iiyafundwa<br />
ngokuzejwayeza 1010 hlobo oluthile lokubhala noma ngenxa yokuqeqeshe<strong>ka</strong><br />
ngandlelathile kulolo hJobo.<br />
Okunye okuthoIa<strong>ka</strong>Ja ngesu ukuthi kuba khona umbhali onekhono Iokuzalwa<br />
elivelele okwazi ukusungula isu elisha elizimele. Leli su Iigcina selisetshenziswa<br />
nangabanye ababhali. Olimini IwesiNgisi nje iyathola<strong>ka</strong>Ja iShakesperean style.<br />
Noma esiZulwini bekunga<strong>ka</strong>ze kubekhona ukugqanyiswa kwesu lababhali<br />
ngabanye, mhlawumbe 10 msebenzi usungaba isinyathelo sokuqala esiya<br />
ngasekuyivuleni le nkundla, seziyoqhube<strong>ka</strong>-ke ezinye izingwazi. UJohn<br />
30
Langalibalele Oube nje, incwadi yakhe ethi Insila KaSJraJra (1930) iveza ukiithi<br />
wayelandela <strong>ka</strong>khuIu umIando wamakhosi esizwe saKwazulu. Umsu<strong>ka</strong> wokubhaIa<br />
ku<strong>ka</strong>Dube ubuke<strong>ka</strong> wawugxi!e othandweni olunzulu Iwendlela okwakuxoxwa ngayo<br />
izindaba zemiIando yaKwazuIu. Isu ayelisebenzisa ekubhaIeni libuke<strong>ka</strong> kuyiIona<br />
eIaba yingqaIabutho, nabanye ababhali ababbaIa <strong>ka</strong>muva babhaIa begqugquzelwa<br />
yilona. UNtuli no Makhambeni (1998), bathi:<br />
Akungatshazwa nokho ukuthi umfo <strong>ka</strong>Dube wenza umsebenzi<br />
omkhulu wokuvula indlela yokubhala entsha. Njengoba igama<br />
lakhe IiphambiIi ekubhaIweni kwephrozi, inhlangano yababhali<br />
Usiba yabona kufanele ukuba Iisetshenziswe ekwetheni omunye<br />
wemiklomelo ekhuthaza ukubhalwa kwezincwadi, wase ubizwa<br />
ngokuthi 'J.L. Oube-Via Afri<strong>ka</strong> Award for Prose. '<br />
Kubuke<strong>ka</strong> sengathi lokhu kubhala ku<strong>ka</strong>Dube kwakusukela endleleni okwakuxoxwa<br />
ngayo izindaba zemilando yaKwaZulu <strong>ka</strong>nye nezinye nje izindaba ezazixoxwa.<br />
Sekungashiwo kugcwale umlomo ukuthi ukubhala inoveIi ku<strong>ka</strong>Dube ngaIe ndlela<br />
abhaIa ngayo, maqede yabona<strong>ka</strong>la isilandelwa ngabanye ababhali, yaqamba isu<br />
elincike kwelemilando yaKwaZulu. Umsunguli walo okunguOube. Phela uDube<br />
walandelwa ababhali abavelele abanjengo-B.W. Vila<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>nye no-R.R.R.<br />
Dhlomo, ukubaIa abambaIwa. Ukuthi sithi laba babhali baIandela isu li<strong>ka</strong>Dube<br />
akusho khona ukuthi babelingisa futhi benyonkela kuye. Lokhu kufanele<br />
kuthathwe njengokuthuthukisa umsebenzi omuhle noncome<strong>ka</strong>yo wengqalabutho.<br />
Nangempela u-R.R.R. Dhlomo lolu hlobo lokubhala waluthuthukisa walube<strong>ka</strong><br />
ezingeni elithe xaxa ngemisebenzi yakhe eyayibhalwe ngamakhosi aKwaZulu.<br />
Wabhala inoveli ethi UDingane (1936), USha<strong>ka</strong> (1937), UMpande (1938) <strong>ka</strong>nye<br />
namanye amanoveli amaningi. Baningi nabanye ababhali abagalela ekubhaleni<br />
amanoveli ngendlela eyayinga<strong>ka</strong>ze ibonwe ngaphambili, njengoSibusiso<br />
Nyembezi ngenoveli ethi Mntanami' Mntanami! (1950), Ubudoda Abukhulelwa<br />
(1953) <strong>ka</strong>nve nethi Inkinsela YaseMgungundlovu (1961). Naye uNyembezi<br />
kungashiwo ukuthi waqamba isu lakhe nje. Emanovefini akhe uNyembezi<br />
pha<strong>ka</strong>thi kokunye, wayethanda <strong>ka</strong>khulu ukusebenzisa urnlingiswa oyedwa ofundile<br />
pha<strong>ka</strong>thi kwabantu abangafundile.<br />
31
Lotu khondolo IwababhaIi bamanoveli abanekhofio e1ivelele abasungula izindlela<br />
ezintsha zokubhala IusaIokhu Iuqhube<strong>ka</strong> nanamuhIa. Singabala izihlabani<br />
ezinjengo-N.G. Sibiya ngenoveli ethi Kuxolelwa Aballiani (2002). Kakungabazeki<br />
ukuthi umfo <strong>ka</strong>Sotobe nje ukubhalwa <strong>kwenoveli</strong> ukunikelele ngesu eIisha<br />
eselingalandelwa nangabanye ababhali. USotobe usebenzise isu lokudidiyela<br />
izindikimba ezahlukene, waphinde wahIanganisa ngesinono abalingiswa okuqale<br />
inoveli bebuke<strong>ka</strong> beqhelelene kuhle kweMpumalanga neNtshonalanga. Kuyasolisa<br />
ukuthi nabanye ababhali bazolikha leIi su libona<strong>ka</strong>le selandiIe. Kuyakhanya futhi<br />
ukuthi isu li<strong>ka</strong>Masondo Iibambe iqhaza elikhulu endleleni okubhalwa<br />
nokusazobhalwa ngayo inoveli yophenyo.<br />
Isu libuye lichazeke ngezinye izindlela ezehlulale kule eyasungulwa uBuffon,<br />
esesiyichaze ngenhla. Uchwepheshe onguHough (1969:3), isu ulichaza <strong>ka</strong>nje:<br />
Language is the dress of thought, and style IS the particular cut<br />
and fashion of the dress.<br />
Ulimi luyisembatho somqondo, bese kuthi ISU [ibe umsiko<br />
nemfashini yaleso sembatho.<br />
Lokhu kuthinta ukungefani 'komsiko' (style) osetshenziswa ezinhlotsheni<br />
ezablukene zemibhalo njengoba uhlobo nohlobo lombhalo lunolimi Iwalo<br />
olwehlukile kolomunye umbhalo. InoveIi ehlekisayo inendIela yokusetshenziswa<br />
kwamagama enokwesasa nenomoya olula. <strong>ka</strong>nti inoveli ephathelene nenkolo nayo<br />
inokwayo okwehlukile. NgokwejwayelekiIe inoveli yenkolo isebenzisa indlela<br />
enokuzotha nenesisindo kuhambelana nokuthi 10 msiko, uwumsiko wesarnbatho<br />
somqondo esizothile naso.<br />
Ngamanye amazwi, lokhu kungafaniswa nokuthi indlela ulimi olusetshenziswa<br />
ngayo ekusa<strong>ka</strong>zeni umdlalo <strong>ka</strong>nobhutshuzwayo, ingefaniswe naleyo<br />
yolusetshenziswa emngcwabeni. Indlela ulimi olusetshenziswa ngayo emdlalweni,<br />
ilula inokwesasa okuze kubenobuthatha. <strong>ka</strong>nti emngcwabeni kulindeleke indlela<br />
yokusebenzisa ulimi enokucwenge<strong>ka</strong> kwamagama nezothile. Kunjalo-ke<br />
nas<strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong>.<br />
32
OIunye uhlangothi ngesu yiIoIo oIuthi Iiwukusho into efanayo ngezindIeIa<br />
ezingefani. KukhuIunywe ngomangobe esikhundIeni se<strong>ka</strong>ti, ngentshitane<br />
esikhundleni sembuzi. Sithi: indlala ivale ngehlahIa esizweni esinsundu,<br />
esikhundIeni sokuthi: inkemane isibaqediIe abantu besizwe esimnyama.<br />
KunjengokukhahIeIa ibhoIa li<strong>ka</strong>nobhutshuzwayo. Bonke abadIali abasuke<br />
besensimini basuke belikhahlela ibhola, kodwa hhayi ngezindIeIa ezifanayo.<br />
Abanye bathi beIikhaba ngezinyawo zakwesokudla, abanye balivatheIe<br />
ngesinxele. Abanye balikhe ngobuchwepheshe obulijikisa, lidilingane liIable<br />
umkhondo emoyeni, abanye baliqumuze sakulicasukeIa nasakuIixosha eduze<br />
kwabo. Kuthi uma abanye beIibamba kube sengathi balibamba ngenomfi<br />
ezinyaweni, kwezinye izimambana kube sengathi ibhoIa lizishaya emadwaleni.<br />
Phezu kwakho konke Iokhu kwehIu<strong>ka</strong>na kwendIeIa yokwenza, okusuke kwenze<strong>ka</strong><br />
ukuthi honke Iaba badlali basuke bedlaIa ibhola li<strong>ka</strong>nobhutshuzwayo. Kwenze<strong>ka</strong><br />
<strong>ka</strong>njalo-ke nasendleleni yokubhala, into eyodwa ingabhale<strong>ka</strong> ngamasu<br />
nangezindIeIa ezahIukene.<br />
Indaba yesu ingabuye ibukwe nangohlangothi lwesikhathi. Uma sijeqeza<br />
emanovelini esiZulu kucaca ukuthi kuvama ukubakhona ukwehlu<strong>ka</strong>na kwezindlela<br />
okwakubhalwa ngazo ezikhathini zeminya<strong>ka</strong> ethiIe. Lokhu sikubona kufanele<br />
ukubizwa ngokuthi kuyisu laleyo minya<strong>ka</strong>. UMaphumulo (1995:91-94),<br />
amanoveli asashicileIwa uwehlu<strong>ka</strong>nise izigaba ezintathu:<br />
A. Imibhalo emidala yesiZuIu (1920-1940),<br />
B. Imibbalo epha<strong>ka</strong>thi yesiZulu (1940-1960),<br />
C. ImibhaIo yesimanje/emisha yesiZulu yona esukela enyakeni <strong>ka</strong>-I96I<br />
kuze kuyoma ku-1988.<br />
KuIokhu kwehlu<strong>ka</strong>nisa okuncome<strong>ka</strong>yo ku<strong>ka</strong>t\1aphumulo, okunye okupha\\ule<strong>ka</strong>yo<br />
ngakho ukuthi kuhambisana nanokwehlu<strong>ka</strong>niswa kwezindikimba. Ukwehlu<strong>ka</strong>na<br />
33
kwezindikimba kuholele ek.wahlu<strong>ka</strong>neni kwesu lalesi sikbathi. Mayelana<br />
nemibhaJo emidaJa yesiZulu (1920), uMaphumuJo uthi:<br />
Iningi lemibhaJo emidaJa laJiphathelene nezindaba ezindala<br />
zesizwe, esingabala kuzo izinganekwane, amasiko <strong>ka</strong>nye<br />
nemikhutshana ethize yesintu.<br />
Okuphawule<strong>ka</strong>yo ngokubhale<strong>ka</strong> kwalezi zindaba ukusetshenziswa kwezindlela<br />
zakudala zokuxoxa, okuhambisana nokuxoxwa kwendaba ngokuphindaphinda<br />
okufuze lokho okutho[a<strong>ka</strong>la ezinganekwaneni njengokuthi: amantombazane<br />
ahamba ahamba ahamba, aze ayofi<strong>ka</strong> lapho okwehlu<strong>ka</strong>na khona izindlela. Lena<br />
yindlela yesintu yokugcizelela lokho okusuke kukhulunywa ngakho.<br />
Nasekubhaleni okwakufundiswa ezikoleni yayikhona le mfundiso<br />
yokuphindaphinda, kuthiwa uma ubhala indaba isinyathe[o sokuqa[a okufane[e<br />
usithathe, kufanele uqale usho ukuthi uzothini. Esesibili kube esokukusho lokho<br />
obuthembise ukukusho. Kwesesithathu usuyophetha ngokusho ukuthi <strong>ka</strong>de uthini.<br />
Kubona<strong>ka</strong>la ukuthi kwakunenkolelo yokuthi uma ususho <strong>ka</strong>ningi <strong>ka</strong>nje, akukho<br />
muntu ongathi awushongo noma akezwanga. Nangempela-ke [e mfundiso<br />
yayibona<strong>ka</strong>[a emibha[weni ya[eyo n<strong>ka</strong>thi. Iningi lale mibhalo landelwe nawulimi<br />
oluwumfakela o[usukela ekutheni kwayona iyizihumusho ezisukela kwezinye<br />
izilimi. Vkuhlele<strong>ka</strong> kwemisho, ukunotha kolimi ngokusetshenziswa kwezisho.<br />
izaga <strong>ka</strong>nye nezifengqo kwakusezingeni elingelihle neze. Imibhalo yale n<strong>ka</strong>thi.<br />
uma sibala embalwa singathi yile elandelayo: Ufflangakula (1927), ebhalwe<br />
nguJames Stuart <strong>ka</strong>nye nethi UNkosibomllu ([938), <strong>ka</strong> P.A. Stuart. Vma sibhe<strong>ka</strong><br />
[ena ethi UNkosibomvu; P.A. Stuart (1938: I), nje, kuphawule<strong>ka</strong> izinto<br />
ezingasejwaye[ekile <strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong>, njengokuthi umxoxi wendaba kube<br />
ngumuntu wokuqala okhulumayo. <strong>ka</strong>nje:<br />
Zake zabakhona izinsuku ezishisayo kwelakithi. Sithe sikhula<br />
thina mabutho amadala, sasiphangelana ngokuyokhonza<br />
eNdlunkulu. Arnadoda abevela ngakho lokhu eNkosini.<br />
Lokhu kuxoxa ngendlela yomuntu wokuqala okhu[umayo, kuqhube<strong>ka</strong> njalo<br />
kuyoyonke inoveli. Okunye okuphaV>'Ule<strong>ka</strong>yo ngesu lale n<strong>ka</strong>thi ukuxovwa<br />
kwezigaba zendaba ezingefani ngomlingiswa osemqo<strong>ka</strong>. Asikho isigameko<br />
34
kwezigaba zendaba ezingefani ngomlingiswa osemqo<strong>ka</strong>. Asikho isigameko<br />
esisodwa esilandelwayo sikhule size siyofi<strong>ka</strong> ovuthondabeni. Yona le noveIi<br />
<strong>ka</strong>Nkosibomvu ibona<strong>ka</strong>la ngezahluko ezixoxa ngezindatshana ezingafani <strong>ka</strong>nje:<br />
(a) Ukuvela Kwami ENkosini UShinga.<br />
(b) MhIa Ngisindisa INkosi, Bezakuyibulala<br />
(c) Ukulwela Kwami Umfazi.<br />
(d) MhIa Nginukwa lsangoma, Inkosi Ithi Angibulawe.<br />
Zikhona nezinye ezazinendIela engcono lrunalena ezinjengalezi: Insila KaSha<strong>ka</strong><br />
(1931), eyabhalwa uJ.L. Dube, UNoma/anga KoNdengezi (1934), ebhalwe<br />
uR.R.R. Dhlomo <strong>ka</strong>nye nethi Noma Nini (1935), eyabhalwa us.W. Vila<strong>ka</strong>zi.<br />
In<strong>ka</strong>thi yemibhalo epha<strong>ka</strong>thi yesiZulu njengoba sesike sasho phambilini,<br />
yehlukile ngokwezindikimba ezazidingidwa Sekwande izincwadi ezithuthukile<br />
ngokwendikimba nangesifundo esithola<strong>ka</strong>la ezindabeni. Sekunqamukile ukuxoxa<br />
komxoxi ongumuntu wokuqala (ngi-). Vlimi seluthuthukile. Sekwandile ukuthi<br />
ababhaIi baphumele eshashalazini ngemibono abablose ukuyethula Sibona<br />
sekuvela nesakhiwo semisho engemide ngokubabaze<strong>ka</strong>yo, eyamukele<strong>ka</strong>yo.<br />
Sekunciphile ukuphindaphinda okungenasidingo. Zisekhona kodwa izingeniso<br />
ezithemelezayo, njengoba sibona lapha endabeni ethi UZwelonke, <strong>ka</strong>-J.H.<br />
Nxumalo (1950: I), engenise<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje:<br />
lzinto zonke lapha emhlabeni zinesisusa sazo. Vkuze indaba<br />
izwa<strong>ka</strong>le <strong>ka</strong>ble kufanele sifunisise umnyombo wayo, bese kuthi<br />
cosololo, nasenhliziyweni uma siyifunda Kanti konke lokho<br />
kwenziwa ngoba iyasikhanga ngoba siyazi isisusa <strong>ka</strong>nye<br />
nomphumela wayo. Yikho-ke nje okwenza ukuba izizwe zonke<br />
zifune ukuthuthukisa ulwazi Iwazo imihla yonke lena ngokufuna<br />
imithombo, neziphethu zolwazi, nemithapho yegolide nesiliva,<br />
eliyimicebo yalomhlaba<br />
Iningi lemibhalo yamanoveli ale n<strong>ka</strong>thi lingeniswa ngendle!a efuze lena<br />
engenhla, okwenza ukuthi kuthatheke ngokuthi yilonasu lale n<strong>ka</strong>thi. Kuthatha<br />
isikhathi impela ukuthi kungenwengqo endabeni. Kuyona le ndaba <strong>ka</strong> J.H.<br />
Nxumalo (1949:1), kuthi noma sekuba sengathi kuyangenwa endabeni, kubuye<br />
kufakwe imininingwane engayisukumisi ngempela indaba, <strong>ka</strong>nje:<br />
35
Sisazoke sithi qaphuqaphu, ngabakubo <strong>ka</strong>Zwelonke lapho<br />
badabu<strong>ka</strong> khona KasizukuyiIanda yonke indaba yokudabu<strong>ka</strong><br />
kwabo, sizozephula amaphiko nje siziyeke, ngoba asiqonde khona<br />
ukuIoba izindabazezwe, kodwa ukunixoxela ngalomfo<br />
wakwaNdwandwe, obizo lakhe kungUZwelonke. Kuthe<br />
ekudabukeni kweziNblanga zonke, zewu<strong>ka</strong> nezwe laseAfri<strong>ka</strong>, laba<br />
bakwaNdwandwe bathi ukuba bawele uPhongolo, baflke bakha<br />
eMagudu. Balithatha lonke kwewuse uPhongolo kuze kuyofi<strong>ka</strong><br />
eMfolozi eMnyama, kubheke eNgorne. Kuzwa<strong>ka</strong>la ukuthi<br />
badabu<strong>ka</strong> ndawonye namaSwazi, namaKhuze, nabasEmbo,<br />
nabasernaBheleni <strong>ka</strong>nye nabasemaHIutshinL Zonke lezizizwe,<br />
nezinye engingazibalile lapha zibizwa ngokuthiwa ngabaNguni.<br />
Lokhu kuchaza okunje kuhamba ibanga elingaphezulu kwamakhasi<br />
amathathu kunga<strong>ka</strong>khulunywa lutho ngoZwelonke, ongurnlingiswa osemqo<strong>ka</strong><br />
Yisu len<strong>ka</strong>thi-ke lelL<br />
Kuyaqaphele<strong>ka</strong> nokho ukuthi ababhali bale n<strong>ka</strong>thi babeqaphelisisa ukuthi ulimi<br />
olwalusetshenziswa kube wulirni lwesiZulu esirnsulwa, lungabinamifakela<br />
nokunye okungeyiso isiZulu sangempela. Lapha sithola izincwadi ezinjengalezi<br />
ezilandelayo: Mntanami! Mntanami! (1950), eyabhalwa ve.L.s. Nyembezi,<br />
Inkungu MaZulu (1958), eyabhalwa uM. Ngcobo <strong>ka</strong>nye nethi LajiJ Elihle<br />
Kakhulu (1958), eyayihunyushwe Vc.L.S. Nyembezi. Zikhona izincwadi<br />
ezazixa<strong>ka</strong>xalole ngendlela okwakusetshenziswa ngayo ulirni nakuso lesi<br />
sikhathi. Pha<strong>ka</strong>thi kwazo kukhumbule<strong>ka</strong> kuqala ethi UMamisa Iqhawe LeSwazi<br />
(1957), eyabhalwa u-A. Miller. MhIawurnbe ukungaqha<strong>ka</strong>mbi kwesu okubhalwe<br />
ngalo le ncwadi kungazitshwa ngokuthi iyisihumusho.<br />
In<strong>ka</strong>thi yernibhalo yesimanje yesiZulu iqha<strong>ka</strong>mbisa ukuthuthu<strong>ka</strong> kwesu<br />
okukhulu. Sekukhona ukusetshenziswa kolimi Iwansukuzonke<br />
nolwesimanjemanje, kwaqhelwa kolwasendulo. Sekukhona nokuguqukela kolunye<br />
ulimi pha<strong>ka</strong>thi nendaba (code switching). Encwadini <strong>ka</strong>J.e. Buthelezi ethi Impi<br />
Yabomdabu Isethmifini (1996:24), sithola amazwi athi:<br />
"Hallow Darling...yes...ye...s. Sorry to disturb you...Nothing<br />
important.. just rural mentalities with their complexities ... Please take<br />
the children to school. I can't do it today...J'OU are a darling. .,<br />
36
Uyaqhube<strong>ka</strong> futhi nale ndlela yokuwelela kolunye ulimi uButhelezi (1996:52),<br />
athi:<br />
"La mantwenguntwengu okwenza babewemboza ngokuthi yidivision<br />
of needs, interests, goals cmd labour'.<br />
UButhelezi uqhube<strong>ka</strong> enze lokhu kuwelela kolunye uIimi <strong>ka</strong>khudlwana<br />
kwamanye amakhasi. Lokhu kuyisu elivela ohlotsheni IwamanoveIi esimanje.<br />
Njengoba kuke kwathinte<strong>ka</strong> isu lokungeniswa kwezindaba emibhaIweni emidala<br />
<strong>ka</strong>nye nepha<strong>ka</strong>thi yesiZuJu, Jinegebe eJikhuJu uma siqhathanisa naIeJo Jezindaba<br />
zesimanje. Kuhlaba urnxhwele ukungeniswa okuhlala amagqozo endabeni,<br />
kwendaha ethi Kuxolelwa Abanjani (2002: J), lapho uSibiya eyingenisa <strong>ka</strong>nje:<br />
Kwakugobhoza imvula yezinyembezi, ekhanda kuduma izihlonono<br />
ezazenza uShumi angabezwa nabantu ababembingelela ngen<strong>ka</strong>thi<br />
egxawnzela eya emotweni yakhe. Nakuyona imoto wangena<br />
zisaIokhu zigobhoziIe izinyembezi owayengasazihluphi<br />
nangokuzesula Kwaba ukungena nje emotweni kumfo <strong>ka</strong>Gumede,<br />
wabhaldaza isicabha, YillZitshinga esihlalweni, wagobodisa phezu<br />
kwesiteIingi, izandIa wazibethela esiphundu, wakhala, wakhala,<br />
wakhaIa<br />
Liyancome<strong>ka</strong> leli su Iesingeniso sesimanje. Ebinzeni lokuqala-ngqa<br />
sekwethuleke umlingiswa osemqo<strong>ka</strong>, ogama Iakhe elinguShumi. Kuvela nokuthi<br />
ubhekene nenkinga enkulu. Yize inga<strong>ka</strong>dalulwa le nkinga, kusobala ukuthi<br />
inkulu uma imkhaIisa eyindoda <strong>ka</strong>nti ngokwesiZulu ezendoda zophela<br />
ngapha<strong>ka</strong>thi. Ngokukhulu ukushesha umfundi usehehekela ekuzweni ukuthi yintoni<br />
lena edindisa indoda isililo. Kuyathola<strong>ka</strong>Ia futhi nokuthi le ndaba iqala lapho<br />
okusebenza khona uShumi.<br />
Kubona<strong>ka</strong>la sengathi izosebenza <strong>ka</strong>khulu impela le nsizakuhlaziya kulolu<br />
cwaningo, i<strong>ka</strong>khulu uma sekubhekwa isu uMasondo abhale ngalo mayelana<br />
nemlgomo yokubhaIwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. 19ama lesu lizosebenza<br />
ngokushintshana neJithi indleJa.<br />
37
2.3 AMANYE AMANOVELI OPHENYO ESIZULWINI<br />
2.3.1 INOVELI YOPHENYO YAKUDALA<br />
KuphawulekIle phambIlini ukuthi imisebenzi yenoveIi yophenyo <strong>ka</strong>Masondo<br />
iqhamuke komisile ernkhakheni wenoveli yophenyo esiZulwini. Akumangalisi<br />
uma kuthola<strong>ka</strong>la yena uMasondo (2001:1), uqobo enanela ocwaningweni Iwakhe<br />
Iweziqu zeMasters olungashicilelwe <strong>ka</strong>nje:<br />
What motivated the researcher to undertake this study is that the<br />
detective novel is a new genre in South African indigenous<br />
languages as compared to tbe English language.<br />
Okligqugquzele umcwaningi ukuthi enze Iesi sifundo, ukuthi<br />
inoveIi yophenyo iwuhlobo oJusha ezilimini zomdabu<br />
zaseNigizimu Afri<strong>ka</strong> uma ziqhathaniswa nesiNgisi.<br />
Kuyiqiniso Iokhu njengoba sekuphawuIekiIe, i<strong>ka</strong>khulu uma kucutshunguIwa<br />
uWobo IwenoveIi yophenyo yesimanje, ebona<strong>ka</strong>la pha<strong>ka</strong>thi kokunye ngokuba<br />
nomlingiswa osemqo<strong>ka</strong> ongumphenyi wecala ozimele. Lolu hlobo yilolu<br />
esingathi olunezirnpawu zenoveli yophenyo yaseYurophu. Lolu hlobo luvama<br />
ukuba namacala obugebengu besimanje njengokwebiwa kwezimali emabhange,<br />
amakhosi<strong>ka</strong>zi atbengeIa abayeni izigebengu, ukudayiswa nokusetshenziswa<br />
kwezida<strong>ka</strong>mizwa, uphenyo Iwesirnanje Iokufokisa, ukuthethwa kwamacala<br />
ezin<strong>ka</strong>ntolo zesimanje, nokunye okuyisirnanje.<br />
Ayathola<strong>ka</strong>la amanenjana esingawabiza ngokuthi ayinoveIi yophenyo Iwakudala,<br />
yona ewuhlobo olungahambelani <strong>ka</strong>hle naloIu esiluchaze ngenhla Lolu hlobo<br />
alwenciIole ebukhoneni bornpbenyi ongurnJingiswa ozimeJe. Nesizarhu esiboJela<br />
ophenyweni seWukile. Kulolu hIobo kubona<strong>ka</strong>la kuyirnpindiselo eholela ekutheni<br />
kuphenywe. Lokhu kuphenya akufani nokornphenyi yena ongungcweti futhi<br />
osuke engaqondene ngqo necala kodwa osuke eziqasheIwe nje. Ukuqondana ngqo<br />
necaIa kwalolu hJobo 'Iornphenyi' kuyayikhuphula imirnoya endabeni njengoba<br />
inhliziyo yakhe isuke igaya izibozi, efisa ukuzibambela mathupha Iowo<br />
othinte<strong>ka</strong> ecaleni. Ukungabi wuchwepheshe 'kornphenyi' ophenyweni lwakudala<br />
38
nakho knnomthelela woIruyibelca kwelin}'e izinga indaha Lokhu k-wenza ulruthi<br />
indaba ihehe <strong>ka</strong>kIludIwana ngenxa yokuthi kusuke kungaziwa noma 'mphenyi'<br />
ndini uyophumelela yini njengoba ufunisela nje. Nanokuthi uthi ephenya abe<br />
esonga eqanganisa ngenxa yokuthinte<strong>ka</strong> kwakhe <strong>ka</strong>kIlulu endabeni, kungefani<br />
nokomphenyi onguchwepheshe oqeqeshiwe kulo msebenzi.<br />
EsiZulwini inoveli engena khaxa kulolu hlobo ebhaIwe uD.BZ. Ntuli, ethi<br />
Ngiyoze Ngimthole (1969). Kule noveli kubuke<strong>ka</strong> sengathi uNtuli wayegxile<br />
engqikithini yempindiselo kodwa wabuye wagxamalazela ezimpawini zenoveli<br />
yophenyo ngendlela eyanelisayo, neyenza ukuthi kuphawuleke ngayo lapha Kule<br />
noveli umlingiswa osemqo<strong>ka</strong> uBhakubha Dube, othola<strong>ka</strong>Ia elandela umkhondo<br />
<strong>ka</strong>Gwaqaza MaIinga owabulaIa uyise. Uphenyo lu<strong>ka</strong>Bhakubha lubona<strong>ka</strong>la<br />
lungukuzithathela umthetho ngezandla UBhakubha uzivusela yena umkhondo<br />
<strong>ka</strong>Gwaqaza, ngokusizwa umzala wakhe ongumngane wakhe futhi, uSibiya.<br />
Amaphoyisa oMkbize noKubhe<strong>ka</strong> nawo aphume owawo umkhan<strong>ka</strong>so, ethungatha<br />
yena 10 Gwaqaza amsola ngokubulaIa uDube, kuthi kuwo Iowa mnyama azithole<br />
sekufanele athungathe noBhakubha futhi. Kunovalo lokuthi kunomona<strong>ka</strong>lo<br />
omkhulu oyovela uma uBhakubha betholana nesigebengu esinguGwaqaza<br />
bebodwa ehlane.<br />
Indawo <strong>ka</strong>nye nenhlaIo kuyahambelana nen<strong>ka</strong>thi yakudala UDube uyise<br />
<strong>ka</strong>Bhakubha ubulawelwe endaweni yasemakhaya aseNguga. UGwaqaza<br />
ungowakwaDuzula, ubalekela emakhaya aseLusehle aqhubekele nasekhweni lakhe<br />
eNsangane emva kokuzwa ukuthi ingaIo yomthetho. iyamfuna Uphenyo lulonke<br />
ke nje lugxile endaweni yasemakhaya nasempilweni eyisikhaya. Uma oGwaqaza<br />
noBhakubha sebehlwelwe bakhulekela isikhundla sokulaIa emizini esendaweni<br />
abahlwathiza kuyo, abangenisi emahhotela. Zimbalwa izimoto, okwenza<br />
bathola<strong>ka</strong>le behamba amabanga amade ngezinyawo. Nezitolo kule ndawo<br />
ziyingcosana UBhakubha umkhondo u\';uhogela ngokwendlela yakudaIa. Uhamba<br />
ebuza kubantu ahlangana nabo endleleni ukuthi aba<strong>ka</strong>ze bababone yini<br />
oGwaqaza nonkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMaZungu. Namaphoyisa oMkhize<br />
asengqayingqayini yokuthi kube yiwona aiinyelela kuqala koBhakubha noGwaqaza<br />
39
Imnamanye amaphoyisa. Kunenkolelo yolmtbi laiyiwe ezangomeni uma uphenyo<br />
Iwehlule<strong>ka</strong>. KuNtuli (1969:124), kuthoIa<strong>ka</strong>Ia le ngxoxo:<br />
"Uthi Sayitsheni akungcono kesime sifune izangoma sibhuIe?"<br />
"Musa ukudlala wena. Yithina izangoma ezipbambili. U:rothini<br />
uma siya esangomeni sifIke sithi isangoma sebafa bobabili<br />
badIiwa yizingwenya, noma siveIe sithi badIiwa ngamanqe abafica<br />
befiJe?"<br />
Nokho amaphoyisa agcina engayanga esangomeni. Yize lrunjalo, kubuke<strong>ka</strong><br />
kusemqo<strong>ka</strong> ukukunokondisa ukuthi wake wasi<strong>ka</strong>ze<strong>ka</strong> umqondo wokushaya umhIahlo<br />
njengenye indlela yokuqhuba uphenyo. Ngakolunye uhlangothi uBhakubha uthe<br />
angedukelwa umkhondo <strong>ka</strong>Gwaqaza wafIkelwa umcabango wokuqhuba uphenyo<br />
ngokuyoshaya umhIablo. BamyaIeIa isangoma esinguNdIangamandla. EsesendleIeni<br />
ebheke khona, nango esechezukela esontweni eyocela ukuba umfundisi namakholwa<br />
bamphoIofethele ngoGwaqaza. Usaqhuba Iona njaIo uphenyo. Nokho intshebe<br />
engumfundisi iyamchitha. Ntuli (1%9:130):<br />
klJkuphoIofetha rnntanami yisipho esivela kuNkuIunkulu.<br />
KuleIibandla akekho onaso lesosipho."<br />
"Nx! Ningamakholwa anjani nina?" esho ngokufuthe<strong>ka</strong>. Asheshe<br />
azikhuze: "Uxolo. Bengithi nani ninaso Iesisipho. Salani-ke."<br />
"Nxa ufuna ukukhulekelwa linda <strong>ka</strong>ncane nje, isizongena<br />
inkonzo..."<br />
"Angisenaso neze isikhathi salokho."<br />
"Phela sizoqala ngaso isiguqo sakho bese...."<br />
"Hayi, bengingezile esiguqweni baha. Njengoba ningak-wazi nJe<br />
ulrungisiza, kulungile, ngizokwedlulela phambilL" Ashingile<br />
ahambe.<br />
Kukhanye ukuthi wehlule<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>njalo-ke uBhakubha ukuthola usizo esornweni<br />
ngophenyo Iwakhe. Usu<strong>ka</strong> lapho arhathele njalo eseqonde emzini wesangoma<br />
uNdlangamandla. Ngeshwa, isangoma siyamchitha ngoba abaphansi<br />
bayasitshela ukuthi ufuna ukuchitha igazi. KuNtuli (1969:131), isangoma, sithi:<br />
40
"Hawu, haw-u,)w le? Umfula? Hayi, alrusiwona. Yigazi? Yigazil"<br />
Seluleke manje sibheke ezintungweni: "Yigazi! Hawu, <strong>ka</strong>nti<br />
ngumtha<strong>ka</strong>thi! Inhliziyo yakhe igcwele amahlule. Ufuna ukuchitha<br />
igazi. A<strong>ka</strong>hambe! A<strong>ka</strong>hambe! A<strong>ka</strong>phume lapha endlini yami!<br />
A<strong>ka</strong>phume bo!"<br />
LishabaIaIa <strong>ka</strong>njaIo kuBbakubha ithemba lokuthola umkhondo <strong>ka</strong>Gwaqaza<br />
ngokusizwa isangoma uNdIangamandla. Okusemqo<strong>ka</strong> nokho ngaiezi zigameko<br />
ezintathu ezivele ngenhla; esamaphoyisa sokucabanga ukuya esangomeni,<br />
esi<strong>ka</strong>Bhakubha sokucela isipholofetho esontweni <strong>ka</strong>nye nesokuya esangomeni<br />
uNdlangamandla, kuveza izibonelo ezinhle zezinye izindlela zakudala<br />
zokuIandeIa umkhondo wobugebengu.<br />
Olmsemqo<strong>ka</strong> na<strong>ka</strong>khulu ukuthi uma wemukele<strong>ka</strong> lo mcabango owethulwe<br />
mayelana noNgiyoze Ngimthole (1969), kungashiwo kugcwaie umlomo ukuthi<br />
inoveli yophenyo yesiZulu iqale ukubona<strong>ka</strong>la ngonya<strong>ka</strong> we-I%9.<br />
2.3.2 INOVELI YOPHENYO ENGAPHELELE<br />
Pha<strong>ka</strong>thi kwezimpawu zenoveli yophenyo ezisemqo<strong>ka</strong> kufanele umlingiswa<br />
osemqo<strong>ka</strong> kube umphenyi, okuvama ukuthi kube umphenyi ozimele. Okunye,<br />
ukuthi indaba kufanele ithwalwe yilo uphenyo kUSll<strong>ka</strong> ekuqaieni kuze kuyofi<strong>ka</strong><br />
esiphethweni. Lokhu kuholela ekuthini kube nombuzo othi; angethiwa liphi<br />
Igama amanoveli esimanje anophenyo kodwa angenazo lezi zimpawu<br />
ozisemqo<strong>ka</strong> na? Lapha sibala amanoveli afuze e<strong>ka</strong>-D.B.K. Mhlongo ethi Itshe<br />
Eliyigugu (1991) ne<strong>ka</strong>-L.F. Mathenjwa ethi Sekusele lmizuzu... (1997). Okwamanje<br />
sibona ukuthi la manoveli angethiwa igama elithi 'inoveli yophenyo engaphelele'<br />
ekubeni nezimpawu zenoveli yophenyo. Okwenza kupha\\luleke ukuthi la manovefi<br />
awangeni khaxa ekubeni awophenyo, yilokhu okulandelayo:<br />
Uma sibhekisisa kuMathenjwa (1997) kuphawule<strong>ka</strong> ukuthi isahluko sokuqaia<br />
asithinti lutho olumayelana nophenyo, kodwa sigxile ekwathuleni uJi<strong>mm</strong>y<br />
nebandla lakhe lemigulukudu edla insangu eIingoVi<strong>ka</strong>, uMike, uPopo, uSporo<br />
<strong>ka</strong>nye noGabade. Leli bandla elizibiza ngeBig Six lenza elidume ngakho<br />
kokuthunqisa wona umthunzi wezinkukhu maqede libukeze izigigaba zaIo<br />
zobuqola nokuhlabana kwalo ngobugebengu. Lihasha ukudla kwalo kunjeya,<br />
41
lruze lmqhamuke yena uJi<strong>mm</strong>y elexwayisa ngolmthi isikhwama salo sesisele<br />
namarandi angamakhulu amabiIi kuphela. Kuvela ulmthi isu lolruIdtuphula<br />
isiIdtwama kuzoba ulruthumba indoda<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mfundisi uMcebo uSipheni, ukuze<br />
bafune irnaIi eyizinkulungwane eziyishumi zokuyidedela lruyise.<br />
Isigaba sesibili salesi sahIuko sethula isipholofetho si<strong>ka</strong>Mshurnayeli uChili<br />
owayeboniswe uSipheni esolwandle edonswa yisilwane esifana nengwenya.<br />
NoIdto uMfundisi uMcebo akernbulekelwa <strong>ka</strong>hle ulmthi sichaza ulmthini lesi<br />
sipholofetho, kodwa uthi uzokwenqaba ulruthi uSipheni ava<strong>ka</strong>shele olwandle.<br />
Sethula noSipheni othola<strong>ka</strong>la ezibhocobalele esikoleni. Kuso sonke isahluko<br />
esiyethula ngobukhulu ubuchwepheshe le ndaba, esihIabahlose nangarnancoko<br />
apha<strong>ka</strong>rnisa isasasa lokuyifunda, noIdto alru<strong>ka</strong>bibikho lutho oseluthinta uphenyo.<br />
Kwacala aIikenzeki, lruseyizigigaba eziholela lrulo nje.<br />
IsahIuko sesibili sigxila elrubanjweni Iru<strong>ka</strong>Sipheni ngarnaqola <strong>ka</strong>Jirnrny,<br />
nokuxhumana kwazo izigehengu zazisana ngolruthi ziphurnelele ekurnbarnbeni<br />
urnnta <strong>ka</strong> Mfundisi. Lesi sahluko siphela lapho izigebengu zishayela uMfundisi<br />
uMcebo okolruqala zirnazisa ulruthi urna esafuna ukuthola indoda<strong>ka</strong>zi yakhe<br />
iphila a<strong>ka</strong>Iungise izinkulungwane eziyishurni zamarandi. Aku<strong>ka</strong>ngenwa namanje<br />
ophenyweni.<br />
Isahluko sesithathu sigxile esidididini esisu<strong>ka</strong> ernuva kolruba sekungene ucingo<br />
lwezigebengu kwaMfundisi uMcebo. Kuthola<strong>ka</strong>la uMfundisi eshaye<strong>ka</strong> phansi<br />
equle<strong>ka</strong> lruba njeyaya. Indaba isilanyulwa uMshurnayeli uChili oqharnu<strong>ka</strong><br />
nombono wolruthi kubikelwe amaphoyisa ngaloludaba. Ngakolunye uhlangothi<br />
i1inde ungolinda iBig Six, lutho ulmqhamu<strong>ka</strong> irekisi elilethe imali. Alu<strong>ka</strong>qali<br />
narnanje njaIo uphenyo. ArnaIungiselelo ophenyo aqala ngasekupheleni<br />
kwesahluko sesine nakhu sizwa amaphoyisa exoxa <strong>ka</strong>nje: L.F. Mathenjwa<br />
(1997:69):<br />
"Kuvacaca ukuthi akuIdto mnva<strong>ka</strong>zo kumbe-ke amanvathelo<br />
. - .<br />
esingawathatha manje ebusuku. Masilinde uDeteCTive Sithebe<br />
ekuseni."<br />
42
Esahtukweni esilandelayo oIrungesesihlanil almqllllbeki liltho futbi ngopbenyo<br />
ngaphandle kokugasela kweBig Six esitolo sakwaNtuli, osekwethula elinye icala,<br />
futhi ngaleyo ndlela sekwandisa isidingo solunye uphenyo. Uqobo lophenyo<br />
luze luqale esahlukweni sesithupha, iyonke inezahluko eziyisishagalolunye.<br />
Nebala uphenyo olungelude oluharnbisana nomgoga ocushwe yiqembu<br />
larnaphoyisa Iwenza ukuthi 19cme ibanjiwe imigulukudu yeBig Six.<br />
Besingahlose khona-ke ukuhIaziya le ncwadi engenhla ngokuphelele, kodwa<br />
OOkuwukuzama ukwenza isibonelo sokuthi nebala luyathola<strong>ka</strong>la uphenyo kuyona<br />
yize lungayenzi ukuthi iOO yinoveli yopbenyo ephelele.<br />
2.3.3 INOVELI YOPHENYO YESIMANJE<br />
Njengoba . OOkuphawulekile pharnbilini ukuthi kunendlala <strong>ka</strong>madlantule<br />
yarnanoveli ophenyo, kubuke<strong>ka</strong> sengathi ngaphandle kwezincwadi zi<strong>ka</strong>M.M.<br />
Masondo, iyodwa engena khaxa ngaphansi kohloOO olungabizwa ngokuthi<br />
olwesimanje. Leyo yilena ebhalwe ngu-e.T. Msimang, ethi Walivuma Icala<br />
(1996). Zithi zibekwa nje kule ndaba besethulelwa Iowa ongumphenyi futhi<br />
ongumlingiswa osernqo<strong>ka</strong>, uMbhekeni umfo <strong>ka</strong>Dlamini. Le ndaba ithola<strong>ka</strong>la<br />
iharnOOlana <strong>ka</strong>khulu nemigomo yenoveli yophenyo, <strong>ka</strong>nje:<br />
2.3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELIBUKEKA LlSOBALA<br />
Le ndaba ithi iqala oje, kuvezwe uMandlenkosi Mtshali ongumsolwa ecaleni<br />
lokubulawa ku<strong>ka</strong>Zinhle Mavundla elivuma leli cala en<strong>ka</strong>ntolo. Kubuke<strong>ka</strong><br />
kungasekho kuphikisana-ke okungalokhu kwenziwa ngoba umsolwa uzivumela<br />
yena icala. Enjalo-nje a<strong>ka</strong>fune bheyili na<strong>mm</strong>eli. Phezu kwalokhu kunobufa<strong>ka</strong>zi<br />
obuqanda ikhanda OOkuthi uMandlenkosi wabanjwa amaphoyisa ewuphethe<br />
u<strong>mm</strong>ese owajuqa uZinhle. Ngalezi zizathu ezibalwe ngenhla, kubuke<strong>ka</strong> kusobala<br />
ukuthi uMandlenkosi uyena ngempela umbulali. Libuke<strong>ka</strong> lisobala-ke icala.<br />
2.3.3.2 UMSOLWA ONUKEKA EBE ENGENACALA<br />
UMand!enkosi Mtshali unuke<strong>ka</strong> enganacala kule ndaba. Lokhu kunuke<strong>ka</strong><br />
kuqhutshe!wa pharnbili uyena luqoOO, ngokulivurna kwakbe leli cala.<br />
lJMsirnang (I996:2), uthi:<br />
43
2.3.3.4 UKUKHALIPHA<br />
KOMPHENYI<br />
NOKUQAPHELA OIWTHE<br />
45<br />
XAXA<br />
Zibekwa nje, inkukhu yavele yawusola urngqa<strong>ka</strong>zo Iapha IruMbhekeni ukuthi<br />
kukhona okushaya amanzi kuIokhu lruvunywa kwecala. Msimang (1996:4),<br />
sithola lokhu:<br />
Konje ngabe wembulelwani ngalokhu uMbhekeni? lzinyernbezi<br />
zendoda endala zamhlaba ezinzulwini zenhliziyo waba nomunyu<br />
ongayiwa. Na<strong>ka</strong>njani inkulu indaba kuleli cala. Kuthi lapho<br />
ekhurnbula ukuthi le ndoda esikhalisa okwenina manje We<br />
iqephuza emizuzwini engemingaki ithi yiyona ayabulala uZinhle<br />
futhi imbulala ngenhloso nangesihluku. Pho manje isitetenyiswa<br />
yini?<br />
Yilokhu kukhalipha nokuqaphela okwenza uMbhekeni angene shi kuleli cala,<br />
ukuze ekugcineni akwazi ukuvumbulula okuningi amaphoyisa anjengoMbatha<br />
ayengakubonanga.<br />
2.3.3.5 IBOHLOLOLO ELETHUSAYO<br />
AlruveIi <strong>ka</strong>hle nokho okwethusayo ebohlololweni lale ndaba. Okwethusayo<br />
kuthola<strong>ka</strong>la engxenyeni ebona<strong>ka</strong>la iwuvuthondaba lwale ndaba. Uvuthondaba<br />
yilapho okuthola<strong>ka</strong>la khona uNsimbi ebholokoqa amaqiniso ngokubulala kwakhe<br />
uZinhle. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la kuMsimang (1996:213):<br />
"Nkosi yen<strong>ka</strong>ntolo, ngaya kwaMavundla, ngibizwe ngumama<br />
wakhona uMaMchunu."... "'Ngamfica emele indoda<strong>ka</strong>zi yakhe<br />
umufi ethi ayifonele uMandla imtshele ukuthi isimalile.<br />
Indoda<strong>ka</strong>zi yakhe - ngisho urnufi u... uZinhJe - yafona yamala<br />
uMandla kodwa ikhala. Yathi ingafona waphendukela kimi wathi<br />
nango-ke umakoti wakho akusekho bhobhodlelana elizokubangisa<br />
yena. Waphuma wasishiya sobabili. Ngajabula ukuthola [eIi thuba<br />
ngoba kwase kuyiminya<strong>ka</strong> ngimeshela uZinhle kodwa engafuni<br />
ukungiqoma.<br />
l.JNsimbi ugeqa amagula aze afinyelele lapho achaza khona indlela abulala<br />
ngayo uZinhle, Msimang (1996:213), athi:<br />
Ngamfica eFive Roses ngazama ukumncenga, ngimkhombisa<br />
ukuthi ngimthanda <strong>ka</strong>nja.'1i. Wanginqaphiya <strong>ka</strong>buh[ungu esho
noIrnthi uqoma ukufa kunokuthandana nodoti ofana nami.<br />
Isikhwele nentukuthelo kwangengama ngehlule<strong>ka</strong> ukuzibamba.<br />
Kwathi fithi, kwabamnyama emehlweni. Angazi ukuthi umese<br />
ngawukhipha nini. Ngamgwaza ngaphansi kwebele wawela phansi<br />
ngoba sasi<strong>ka</strong>de sikhuluma simile. Ngakhwela phezu kwakhe<br />
ngamgwaza enqwababeni ngasemithombothini. Ngangithi<br />
kungeono afe kunolruba aphelele kuMandla.<br />
Okuxoxwa ngakho ebohlololweni ngokwenze<strong>ka</strong> emva kokuba uNsimbi<br />
esethweswe icala, inhlanzi isishelwe amanzi kuMaMchunu. Usethole impama<br />
eshisayo kuMavundla maqede wamshiya khona lapho emagcekeni asen<strong>ka</strong>ntolo.<br />
UMaMchunu uze udatshukelwa uNontobeko ngokumni<strong>ka</strong> imali yokugibela.<br />
Msimang (1996:216):<br />
Ufuna ukumshiya unina, amshiye eyinhlwa ezizweni, kodwa<br />
kuyala. Ekugcineni ukhipha isikhwama semaIi. Ukhipha iheheba<br />
elibomvu 1i<strong>ka</strong>-R50. Uqonda kunina umni<strong>ka</strong> Iooa. Uyavalelisa.<br />
Lokhu kusho ukuthi Iingabekwa ngembaba ukuthi akukho ukudalulwa kulesi<br />
sigaba kokuthi uphenyo lulandelwe <strong>ka</strong>njani. Futhi kubuke<strong>ka</strong> besingekho<br />
nesidingo ngoba uphenyo lu<strong>ka</strong>Mbhekeni beluvele lusobala ngesikhathi lwenze<strong>ka</strong>.<br />
2.4 ISIPHEmO<br />
Sekubekekile ukuthi injulayesu!ena uqobo Iwayo iyihlumela letiyori lesu.<br />
Umsunguli wayo uMjalimane owayaziwa ngokuthi uSiptzer. Injulayesu<br />
itbola<strong>ka</strong>la iyisifundo esigxile ekucubunguleni isu. Kuvele nokuthi uma sibu<strong>ka</strong><br />
isu kukhona umqondo othi liwumuntu uqobo Iwakhe: style is the man himself.<br />
Lo rnqondo kuthiwa wasungulwa mnJalimane onguBuffon, echaza ukuthi isu<br />
liveza indlela umbhali acabanga ngayo nanendlela abu<strong>ka</strong> ngayo izinto. Kuvele<br />
nokuthi ISU lingehlu<strong>ka</strong>na kuye ngohlobo lombhalo. Njengokuthi umbhalo<br />
ohlekisayo ubhalwa ngendlela ehleleke yabalula kunenoveli yenkolo nje.<br />
Inoveli ehlekisayo ayicopheleli ukucwecwa amagama <strong>ka</strong>ngako, iv.uthelawaye<strong>ka</strong><br />
uma iqhathaniswa neyenkolo. Kuthintekile ukuthi kuba khona nesu eliqanjwe<br />
ngumlobi othile maqede lalandelwa futhi lathuthukiswa abanye ababhali. Kulapho<br />
okuvele khona nokuthi cishe seliyobakhona nje ISU li<strong>ka</strong>M.M. Masondo<br />
46
<strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong> yopbenyo. Kuvele nokuthi isu liwnkusbo into eyodwa<br />
ngezindlela ezahIukene, kwaze kwafaniswa nomdlalo webhola<br />
li<strong>ka</strong>nobhutshuzwayo abadlali balo abalikhahlela ngezindlela ezahlukene.<br />
Kuthinteke nokuthi kukhona nesu eIigxIle ekwahlu<strong>ka</strong>neni kwezikhathi. Kukhona isu<br />
lenoveIi endaIa, kusukela eminyakeni yowe-I920 kuya kowe-I940.<br />
Kwakusenzinyana lapha, kusathenyelezwa indaba iba nezigabagaba ezixoxa<br />
izindatshana ezingefani, nolimi lungahlelekile <strong>ka</strong>hle. Iningi lamanoveli ale n<strong>ka</strong>thi<br />
ayesagxiIe emlandweni waKwazulu. Iminya<strong>ka</strong> esukela kowe -1941 kuya kowe<br />
1960, yayisinendlela yokubhala engconywana. Ulimi seluthuthukile, ababhali<br />
sebephumela obala ngaleyo mibono abafuna ukuyedlulisela kubafundi.<br />
Izindikimba eziningi ziphethe izifundo ezithile. Kungasagxiliwe <strong>ka</strong>khulu<br />
emlandweni.<br />
Iminya<strong>ka</strong> yowe-I960 kuza nganeno osekuyiminya<strong>ka</strong> yenoveli yesimanje,<br />
yandelwe pha<strong>ka</strong>thi kwezinye izinto; yindlela yokungenisa indaba engathemelezi<br />
<strong>ka</strong>nye nolimi Iwesimanjemanje oIumbanda<strong>ka</strong>nya nokuxubaxuba izilimi.<br />
Kuthinteke nensizakuhlaziya yesenzekongqo. Kwaphawule<strong>ka</strong> ukuthi lena<br />
yindlela yokubhala ezama ukuveza indlela izinto zibe njengoba zinjalo. Kungaba<br />
ukubhala ngabo ubugebengu nokuphenywa kwamacala obugebengu, kungaba<br />
yizifo ezifana ne-ngculazi nesandulela sayo <strong>ka</strong>nye nezinye izigameko ezehla<br />
ngesihluku nokwesabisa njengeTsunami <strong>ka</strong>nye nezigemegeme ezingadle<br />
ngakwethusa zemihla ngemihla ezithinta imindeni nemipha<strong>ka</strong>thi. Kuthinteke<br />
nokuthi uma kubukisiswa, kunezinhlobo ezahlukene zamanoveli ophenyo<br />
esiZulwini. Kukhona esingathi yinoveli yophenyo yakudala, lapho okukhetheke<br />
khona inoveli ethi Ngiyoze Ngimthole (1969). Kuphawuleke nokuthi akhona<br />
namanoveli analo uphenyo, futhi olubhaleke ngendlela ehlabablose <strong>ka</strong>khulu<br />
impela nje, kodwa angenaso isidingo ngqangi sokuthi uphenyo kubeyilona<br />
oluthwala indaba kusu<strong>ka</strong> ngasekuqaleni lZe iyophela, nokuthi umlingiswa<br />
osemqo<strong>ka</strong> kube umphenyi wecala.<br />
47
Lolu hlobo lwethrwe igama elithi; IBOVeti YopIleDyo Eugaphelele. Lapha<br />
kuphawuleke <strong>ka</strong>bar<strong>mm</strong>a ngencwadi ethi Sekusele Imizuzu ...(l997). Uhlobo<br />
lwesithathu, yilolo lwamanoveli ophenyo esimanje. Lapha kuphawuleke<br />
ngencwadi ethi Walivuma lcola (1996). Lolu hlobo yilona olufuzene<br />
nolwezincwadi zi<strong>ka</strong> M.M. Masondo.<br />
48
ISAHLUKO SESITHATHU<br />
3.0 IMIGOMO YENOVELI YOPHENYO<br />
3.1 ISINGENISO<br />
Lesi sahIuko siyimikhakha emibili. Umkhakha wokuqala wethula iqoqa lamanoveli<br />
ophenyo <strong>ka</strong>Masondo, okuzogxilwa kuwo kulolu cwaningo. Le ngxenye yalesi<br />
sahluko iyosiza labo abayofunda 10 msebenzi wocwaningo bengazange balithole<br />
ithuba Iokuwafunda onke amanoveli <strong>ka</strong>Masondo esigxile kuwo lapha. Ngenxa<br />
yobuningi bamanoveli asizukugxila kuyo yonke imininingwane yaleyo naleyo<br />
noveli, kodwa sizothinta amaphuzu asemqo<strong>ka</strong> nje ukuze kulandeleke <strong>ka</strong>ngcono<br />
ukuthi leyo naleyo noveli iquketheni. Kuso lesi sahluko sizobuye sigxile<br />
ekucubunguleni imigomo yenoveli yophenyo. Le rnigomo iyona okufanele ilandelwe<br />
umbhali kulolu hlobo lombhalo. Iyona-ke ezokhomba ukuthi uMasondo usondele<br />
oku<strong>ka</strong>nye uqhele <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani kulokbo okufanelekile.<br />
3.2 IQOQA LAMANOVELI KAMASONDO<br />
3.2.1 lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990: A)<br />
Le ndaba imayelana nophenyo lokugqekezwa kwebhange iLYalion Bank.<br />
Umphenyi wecala uThemba Zondo. Umuntu wokuqala axoxa naye uThemba<br />
rnayelana nopbenyo ngumphathi webhange uMagwegwe Buthelezi. Eku.xoxeni<br />
kwabo kokuqala kuvela ukuthi imali entshontshiwe ingamakhulu amabili anane<br />
ezinkulungwane zamarandi. Kuvela nokuthi izigebengu zagqekeza ihhovisi lakhe<br />
uMagwegwe zase zifinyelela <strong>ka</strong>lula esisefeni. Kwamsolisa lokhu UZondo,<br />
ukuthi kufanele ukuthi kwenziwe umuntu onolwazi oluphelele ngebhange.<br />
UButhelezi wengeza nangokuthi kwathola<strong>ka</strong>la isinqamu sik3g\vayi onensangu<br />
lapho okwagqekezwa khona<br />
Indaba yensangu yenza ukuthi UZondo a<strong>ka</strong>landele umkhondo <strong>ka</strong>noma ubani<br />
obhema insangu ngethemba Iokuthi angase azithele kulowo noma kulabo<br />
abagqekeza ebhange. Esikhundleni sokusombulule<strong>ka</strong> kwale nkinga uZondo<br />
49
uzithola enqwamana nezinye izinItinga, njengokohlaselwa yintsha yaseRudi's<br />
Disco. Uphinde ashaywe urnuntu otInle ngen<strong>ka</strong>thi ephindela egumbini lakhe.<br />
Lokhu kushaywa kwakhe kumyisa esibhedlela lapho afIke ahoshe khona<br />
umkhondo ngoTaga, owezwa ngandlebenye ukuthi naye ubhema insangu.<br />
Ekulandeleni kwakhe umkhondo <strong>ka</strong>Taga kugcina kucaca ukuthi uyogcina<br />
ebambe utalagu.<br />
Ekuhlanganeni noMhlobo Mvubu oyiphoyisa elingumphenyi wecala kucaca<br />
ukuthi akukho lusizo olutheni uZondo azoluthola Empeleni uMvubu a<strong>ka</strong>hlonizi<br />
ngokuthi a<strong>ka</strong>mdingi uZondo ukuthi aphenye leli cala. Unya uMhlobo amukela<br />
ngalo uZondo Iwenza ukuthi agcine esesole<strong>ka</strong> ukuthi kukhona akugodlayo<br />
noma asola ukuthi kungase kuvumbululeke uma kuqhutshekwa nophenyo. Kuwo<br />
Iowa mnyama kuvela udaba lu<strong>ka</strong>Bheki Hlophe owayefIsa ukubonana noZondo.<br />
Ngeshwa uHIophe wabulawa benga<strong>ka</strong>bonani noZondo. Kuyamkhanyela UZondo<br />
ukuthi urnbulali Iona uhIangene nokugqekezwa kwebhange futhi nguye Iona<br />
owayemhlasele ehhotela. UZondo uyaqhube<strong>ka</strong> nokuqhwandaqhwanda<br />
ngokubulawa ku<strong>ka</strong>Hlophe angatholi lutho oluphathe<strong>ka</strong>yo ngisho kuBusisiwe<br />
imbala udadewabo <strong>ka</strong>Hlophe. Okwaqina ekubuyeni kwakhe kuBusisiwe,<br />
yizinsolo zokuthi kukhona okushaya amanzi ngoMvubu. Okokuqala uMvubu<br />
wayeshaye sengathi a<strong>ka</strong>mazi uBusisiwe. Okwesibili uBusisiwe waveza ukuthi<br />
urnbone engaphathekile <strong>ka</strong>hle uMvubu.<br />
Lokhu kusole<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Mvubu kuholela UZondo ekuthini aqinise ukuphenya<br />
ngaye. Uqhwanda aze athole ngoSipho umsizi <strong>ka</strong>Mhlobo ukuthi un<strong>ka</strong>bi Iona<br />
wake wasebenza esiteshini samaphoyisa eKatlehong. Nokuthi uMhlobo<br />
a<strong>ka</strong>thandisisi ukuthi kuxoxwe ngaleyo ndaba UZondo wabona kufanelekile<br />
ukuthi a<strong>ka</strong>yophenya ukuthi bazini ngol\
indaba inoNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> 1003. Futhi Irovela noIrnlhi uDlamini wahlasetwa<br />
wadutshulwa ephenya Iona lolu daba. UZondo wathi esesu<strong>ka</strong> kwaDlamini<br />
wahlangana noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> bahiIizisana. Ekwahlu<strong>ka</strong>neni kwabo uZondo<br />
wamlandela uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> wamfica eshaya ucingo etshela othiIe ukuthi<br />
uzobathulisa bobahili uZondo noMvuhu.<br />
Izigameko ezalandela emva kwalokhu zaIigeza igama li<strong>ka</strong>Mvubu kula macala.<br />
KwasekuhlaIukile ukuthi ungqondongqondo nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>. UZondo, uMvubu<br />
<strong>ka</strong>nye noSipho bakwazi ukuthi bagcine bebabambiIe oNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> noMagwegwe<br />
Buthelezi. Kwathola<strong>ka</strong>Ia yonke irnali eyayebiwe ebhange <strong>ka</strong>nye nenye eningi.<br />
3.2.2 Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990: B)<br />
Le ndaba ixoxa ngecaIa lezigebengu ezihlasele urnndeni <strong>ka</strong>somabhizinisi<br />
uKubhe<strong>ka</strong>, zifuna irnvalamlomo ngecala lokubulala alenza kudala enga<strong>ka</strong>dumi.<br />
Ekuthungatheni usizo oIuzornkhulula kulezi zigebengu uKubhe<strong>ka</strong> uya ku<strong>mm</strong>eli<br />
uNgubane. Nguyena 10 Ngubane ogcma esengumphenyi waleli cala<br />
Iemvalamlomo. Le ndaba igxile edanyini laseNcadu eNyukhasela nasendaweni<br />
eseduze nalo lapho izigebengu ezazifuna imali yemvalamlomo eyinkulungwane<br />
namakhulu amahlanu amarandi ifakwe khona.<br />
UNgubane wenza izaba zokuxabanisa izigebengu ngokubhala incwadi efana<br />
neyayibha!we zigebengu bese eguqula isarnba semali esasibhaIiwe. Lokhu<br />
kwakuzofa<strong>ka</strong> umoya wokungathembani ezigebengwini, yiIowo naIowo acabange<br />
ukuthi isarnba semaIi siguqulwe ngomunye maqede kuxatshanwe. Lokhu<br />
kwakuzornnikeza ithuba lokuzicupha <strong>ka</strong>hle Iezi zigebengu uNgubane.<br />
Nangempela ngokusizwa uThemba owayengumphenyi ozimele, uNgubane<br />
wakwazi ukucupha umgoga wakhe owenza ukuthi irnali eyayizofakwa<br />
uDuduzile ibuye ngakuye. Lolu daba wabuye waluveza ephephandabeni. enzela<br />
ukufa<strong>ka</strong> izigebengu ingebhe ngoba aZl ukuthi ziyesaba ukuphuma<br />
emaphephandabeni.<br />
51
Kubakhona ukungqnbu7ana pba<strong>ka</strong>thi kn<strong>ka</strong>Ngubane nendoda<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong><br />
uDuduzile, eyayibona sengathi uyaphaphaIaza uMbomvu ekuphenyeni kwakhe.<br />
Kuvela nokuthi uDuduziIe usehamba ehlome ngesibhamu si<strong>ka</strong>yise esinyamaIele.<br />
UThokoZIle, into<strong>ka</strong>zi eyayilande imaIi edanyini ikhononda ngokuthi kukhona<br />
umuntu oyinqumela ugwayi <strong>ka</strong>tiki, ofuna imaIi yakhe lapha. Kuvela izinsolo<br />
zokuthi uMagwegwe Buthelezi Iona onolwazi lokuthi uKubhe<strong>ka</strong> wake wanecala<br />
lokubulala okungase kuoo nguye 10 osefuna le mvalamlomo.<br />
Ngokuhamba kwesikhathi kuyaqina ukuthi uMagwegwe Buthelezi uyathinte<strong>ka</strong><br />
ngempela kulolu daba IwemvaIamlomo. Lokhu kuvela uma kulandelwa<br />
ubuni<strong>ka</strong>zi bemoto eyayihamOOle kwaThoko, okwathola<strong>ka</strong>la ukuthi eyakhe<br />
uMagwegwe. Indaba ingena kwelinye iqophelo lapho sekuthola<strong>ka</strong>la ukuthi<br />
unkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> uselibulele elinye lamaqola elinguMhlobo. UIidubule<br />
ngesibhamu si<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong>. Kusukela lapho-ke uphenyo lu<strong>ka</strong>Ngubane luthatha<br />
elinye igxathu esefuna ukuthola ukuthi ngubani ngempela umbulali <strong>ka</strong>Mhlobo.<br />
Emva kochungechunge lophenyo kwagcina kuvele ukuthi ngempela uMagwegwe<br />
ungelinye lamaqola futhi uyena owabulala uMhlobo ababebambisene naye<br />
ebuqoleni. Wambulala ngenxa yokuthi babengasethemOOne kulandela<br />
ukuguqulwa kwamanani emali yemvalamlomo eyayifunwa emndenini<br />
wakwaKubhe<strong>ka</strong>.<br />
3.2.3 Ngaze Ngazenza (1994 : A)<br />
Lapha uphenyo lumayelana nokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Umphenyi<br />
wecala u<strong>mm</strong>eli uQodlwana Mthethwa. Indaba iqala kuxabana yena uBhe<strong>ka</strong>ni<br />
10 noMginsa. Kubangwa ukuthi uMginsa ongumculi usola uBhe<strong>ka</strong>ni<br />
ongumgqugquzeli womculo wakhe, ukuthi urnenzele phansi ngokubhuntshisa<br />
idili lakhe lomculo. Baxabana-ke uMginsa aze akhiphe izwi lokusonga elithi<br />
uzokhipha igazi li<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Ngakusasa uBhe<strong>ka</strong>ni uthola<strong>ka</strong>Ia esefile.<br />
edutshuliwe. Okuxa<strong>ka</strong> na<strong>ka</strong>khulu ukuthi kule ndawo bekukhona noThoko<br />
ongunobhaia <strong>ka</strong>Mginsa.<br />
52
Nangempela kwathi uma selrushukwa icala kwahlalu<strong>ka</strong> ukuthi umuntu<br />
owayeyisigelekeqe sangempela kwakunguMpondlela.. Uyena owayehamba<br />
ngemoto eyayisikelengana eyayingadonsa imoto <strong>ka</strong>Thoko. Uyena futhi<br />
owayexhumana nesibhamu esabulala uBhe<strong>ka</strong>ni okuyisibhamu esasilahleke khona<br />
lapho okwakusebenza khona uMpondlela Iona.. Uye futhi<br />
owayengungqondongqondo owayekwazi ukuvula amafasitela avaliwe. Okukhulu<br />
kunakho konke, kwathola<strong>ka</strong>la imisalela yeminwe yakhe emabhaxeni<br />
ayesetsbenziswe ekuvuleni amafasitela Kwabuye kwathola<strong>ka</strong>la nokuthi imisalela<br />
yeminwe eyayithola<strong>ka</strong>la lapho okwakwenziwa khona amacala kwakungeyakhe<br />
uMpondlela Iona Wagcina ezivumele yena ukuthi uBhe<strong>ka</strong>ni wabulawa nguye<br />
ngoba ethengwe unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe, ngenxa yemidlinzo yokuthi wayengasahlali<br />
ekhaya nje, ngoba wayeseqonyiwe.<br />
3.2.4 lnga/o Yomthetho (1994: B)<br />
Lapha, uMakhosonke Ndima umphenyi ozimele uphenya icala Iokusetshenziswa<br />
ngokungafanele kwemali yebhizinisi li<strong>ka</strong>Mvivi Nxumalo ongowaseGoli. UMvivi<br />
Nxumalo unu<strong>ka</strong> indndana yakhe eyibhoklolo uMamba Nxumalo, ukuthi yiyo<br />
lena emenza isilo sengubo. UMamba uphethe ibhizinisi li<strong>ka</strong>yise lokuhweba<br />
ngobisi eliseMaseru. Ukuphenya ku<strong>ka</strong>Makhosonke nokwenze<strong>ka</strong> kwendaba yonke<br />
nje kuzinze eMaseru. Ubufa<strong>ka</strong>zi bokuqala bukhomba ukuthi imali ikhokhelwa<br />
u-B. Shongwe.<br />
Noma uMakhosonke wayenakho ukukhononda ngalo msebenzi ayenikwe wona,<br />
kodwa wakwemukela lokhu kuqashwa kwakhe ngezinhloso ezimbili. Eyokuqala<br />
kuwukuzuza umholo omuhle ayethenjiswe wona, eyesibili kuwukuzama<br />
ukuqhela kuPopi umfelo<strong>ka</strong>zi ayesethandana naye. Yona<strong>ka</strong>la uma eseyethula<br />
kuPopi indaba yokuthi uzohamba amshiye. Washaya phansi ngonyawo uPopi<br />
esho ukuthi naye ufuna ukuhamba naye uMakhosonke, ukuze afike amsize lena<br />
ezweni labeSuthu. lJMakhosonke ngakolunye uhJangothi wala ushaya phansi<br />
ngonyawo ukuhamba noPopi. Kugcina ngokuthi uPopi ajukujele izwi elithi<br />
54
ngelinye ilanga uMakhosonke uyosizwa nguye uPopi, mhIawumbe lrulo leH<br />
cala. BehIu<strong>ka</strong>na lrulrubi lrunjalo-ke.<br />
Ekufikeni lru<strong>ka</strong>Makhosonke ehhovisi li<strong>ka</strong>Mamba khona le eMaseru watholana<br />
nento<strong>ka</strong>zi ogama layo nguZethu Masondo eyamemukela <strong>ka</strong>hle <strong>ka</strong>khulu.<br />
UMakhosonke alrulruthoIanga ukwemukeIe<strong>ka</strong> okufudumeIe olrufuze oku<strong>ka</strong>Zethu<br />
kuMamba, owangena ehhovisi Ii<strong>ka</strong>Zethu wazedluIela engasabingeIelanga<br />
nakubingelela. Akethu<strong>ka</strong>nga-ke nokho uMakhosonke. UMakhosonke wenza<br />
ukuhIa<strong>ka</strong>nipha kokuthi atsheIe uZethu ukuthi uzophenya ukuthi uMamba<br />
wehIu<strong>ka</strong>niswa yini nonkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMakhosazana. UZethu njengomuntu<br />
wesifazane, wayengahambisani nolrulahlwa ku<strong>ka</strong>nkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba. Uma ezwa<br />
uMakhosonke ekhuluma <strong>ka</strong>nje, kwamenza wakhuIuIe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu uZethu<br />
wam.xoxela konke akwaziyo. Waxoxa nangentombi <strong>ka</strong>.Mamba eyayingeyinhle<br />
neze ayesethandana nayo, egama layo lalingu-Alicia.<br />
UMakhosonke wagcina emazile 10 B. Shongwe. EmpeIeni 10 kwakunguDokotela<br />
Bhadi Shongwe. Wabazi nabanye ababemshungumunye noShongwe, oSikero<br />
Sibisi, oMpandIana Cindi, Lasi Mvuleni <strong>ka</strong>nye noJohn Hlophe. Laba balisa<br />
babehlangene ngolrudlala amaphepha okugembula. 19emu lokugembula kwakuyi<br />
RIOO. Kwamkhanyela uMakhosonke ukuthi uMamba uyidla <strong>ka</strong>njani imali<br />
yekhehla eIinguyise. Waqaphela futhi ukuthi kunabantu okwakuhlangenwe<br />
ngabo kuIo mgembulo, okwakungoSikero nabo oMamba. Ababebuke<strong>ka</strong><br />
bengamaqola yibo oLasi, oMpandlana beholwa nguBhadi Shongwe. Nakho nje<br />
kushaywa uSikero owayekhononda ngokuthi badliwa ngobugebengu.<br />
Kuwo Iowo mnyama kuthele<strong>ka</strong> uPopi eMaseru uMakhosonke engazelele. UPopi<br />
uqaphela ukuthi uLasi, IL.Mpandlana <strong>ka</strong>nye noShongwe laba abathembekile<br />
neze. UMakhosonke uyaqhube<strong>ka</strong> nokuzejwayeza lezi zigeleke enzela ukuthi<br />
athole lonke ulwazi ayeludinga ngophenyo Iwakhe. UPopi naye a<strong>ka</strong>zibekile<br />
phansi, uyabejwayela Iaba balisa ngayo inhloso yokubasenga ulwazi<br />
olwaludingwa uMakhosonke. Nangernpela kukhona alokhu ekucoshacosha<br />
uPopi.<br />
55
Indaba isingena kwelinye izinga uma sekwehla inhlekelele yokufa ku<strong>ka</strong>Mamba.<br />
Ufela kuwo umdlalo wokugembula belu. Ufa <strong>ka</strong>bi-k:e mhla kuwina yena<br />
kungafani nasemhIeni Iapho owayehlala edIiwa khona. Ekufeni ku<strong>ka</strong>Mamba<br />
kwehla nesinye isigamek.o esipha<strong>ka</strong>misa amaphaphu, uMakhosonke wazama<br />
ukuvimba ukuthi kungaphumi muntu laphaya endIini <strong>ka</strong>Mamba. UShongwe<br />
wavele wakhipha isibhamu wamkbomba ngaso, maqede waphuma wabavalela<br />
pha<strong>ka</strong>thi bonke ababelapho. Kwathi kuqambe kufi<strong>ka</strong> amaphoyisa,<br />
wayengasabonwa nangalukhalo uShongwe. Kanjalo nemali eningi <strong>ka</strong>Mamba<br />
yayingasabonwa. Lesi senzo si<strong>ka</strong>Shongwe sasesifa<strong>ka</strong>zela ukuthi uyisigebengu<br />
ngempela ngoba namasheki ebhizinisi li<strong>ka</strong>Nxumalo ayebhalwa ngegama lakhe<br />
nje.<br />
NguJona oseze ehlanganisa UMakhosonke noShongwe. Ekuhlanganeni kwabo,<br />
uShongwe uyazihlangula ekwazaneni nemali <strong>ka</strong>Mamba. Uyazihlangula futhi<br />
ekuthini uhambisana noLasi <strong>ka</strong>nye noMpandlana. Uthi bahlangana nje<br />
ngokuncengwa uLasi ukuba bayogembula. Kulokho kugembula wafunda ukuthi<br />
bagembula ngamaphepha mbumbulu. Naye-ke wayesezithengela<br />
amaphephambumbulu akhe ukuze naye abadle <strong>ka</strong>hle bonke. Wabe<strong>ka</strong> ukuthi<br />
ngosuku lokufa ku<strong>ka</strong>Mamba wayefake awakhe amaphephambumbulu ukuze<br />
uMamba abadle oLasi nabanye, besekuthi yena-ke Shongwe adle u.Mamba<br />
esenemali eningi. Uthi wabale<strong>ka</strong> ngoba ebona ukuthi kuzojivaze<strong>ka</strong> igama lakhe,<br />
njengoba engudokotela nje. Uveza nokuthi imvilophu enemali iku-Alicia<br />
Madikiza, wambona eyithatba. Nokho ayithola<strong>ka</strong>langa le mali ku-Alicia. UPopi<br />
uqala phansi efuna ukulungenelela lolu daba. Nokho aphinde amchilize<br />
uMakhosonke. Ekuqhubekeni nokuphenya, kuyacaca nokho ukuthi uMakhosonke<br />
udukuza emswanini. Kwaze kwehla isigameko sokuboshwa koShongwe, uLasi,<br />
uMpandIana <strong>ka</strong>nye no-Alicia bezama ukweqa umngcele waseLesotho.<br />
lthumba selibhubu<strong>ka</strong> sekuthethwa icala li<strong>ka</strong>Shongwe neqembu lakhe ukuthi<br />
indaba ilele kuphi. UPopi useveza ubufa<strong>ka</strong>zi obuqoshwe emshinini wokuqopha<br />
izwi, ukuthi waya emzini <strong>ka</strong>M'amba kunkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMakhosazana wazenza<br />
56
isangoma Wamesabisa ngolwtbi ubona ifu elisibekele 10 muzi, kukhona<br />
nendoda emnyama egwaza uMakhosazana ngomkhonto. Emva kwalokho wabe<br />
esehluba udlubu ekhasini uMakhosazana ngodaba lokuthandana kwakhe noJona<br />
nokwakha kwabo ituIo IokudIa imali <strong>ka</strong>Nxumalo. Uthi babephambaniseIa<br />
uMamba amaphilisi. Bafake ayizida<strong>ka</strong>mizwa esikhundIeni sawekhanda. Athi<br />
angadakwa-ke uMamba bambhaIise amasheki ezimali ezishisiwe, kwenye in<strong>ka</strong>thi<br />
bazibhalele bona uqobo. Kuthe ngokufi<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Makhosonke babona ukuthi<br />
bazobanjwa, basebenquma ukuthi bambuIaIe. BambuIala nangempeIa-ke.<br />
Kwacacela noma ubani ukuthi liyabalahla icaIa oJona noMakhosazana. Indaba<br />
iphela kwenenywe. UNxumalo wenamele ukubanjwa kwezigebengu ebesezizitike<br />
ngemali yakhe zaphinda zabulala nendodana yakhe. Kuthi kuwo Iowo mnyama,<br />
kugulukudele amadoda amane adedele inhlamvu, ajukujele neziqhumane.<br />
3.2.5 Kanti Nawe (1994: q<br />
Lapha, uZimisele Wela umphenyi ozimele uphenya icala lokuhlaselwa<br />
kudutshulwe uJabuIani Mthiyane intatheli yephephandaba In<strong>ka</strong>nyezi. Lezi<br />
zinsizwa zingabangani abazimiselayo ngemisebenzi yabo. Ulimisele lolu daba<br />
ulubona kulo iphephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Kuthi kuwo Iowa mnyama kufike<br />
incwadi yocmgo eyayivela kuye uJabulani, ecela uZimisele ukuthi afike<br />
masisha ngenxa yobugebengu obudlangiIe eHiIIbrow. Ngempela-ke uZimisele<br />
usukumela phezulu. Efi<strong>ka</strong> kwelaseGoli, umuntu wokuqala abonana naye<br />
ngumphathi siteshi samaphoyisa aseThokoza, uKhende Sibisi. Uyena uSibisi<br />
owamlandisa <strong>ka</strong>banzi ngaso sooke isimo sobugebengu esikhungethe indawo<br />
yaseHiIIbrow, kuhIanganisa nokubuIawa kwabanye abantu abathathu. WamIandisa<br />
nangokulimala ku<strong>ka</strong>Jabulani, ukuthi inhlamvu yangena yadabula iphaphu yaze<br />
yayovinjwa umgogodIa. Nanokuthi uJabulani wayedutshulwe umuntu<br />
owayeseduze.<br />
Ngoku<strong>ka</strong>Zimisele ukubuIawa kwaIaba abathathu kwakuhIobene nokuhlaselwa<br />
ku<strong>ka</strong>Jabulani. NoSibisi wayevumelana nalokho Ylze ayekhombisa ukungenami<br />
nje. Kwavela nokuthi uJabulani uhlaselwa nJe. isono sakhe wukubhala<br />
57
ngobugebengu ephephandabeni iNlamyezi. Kwavela nolmth.i uNtuli<br />
umphathisiteshi saseHilIbrow wayengezulrukujabulela ukufi<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Zimisele<br />
ukuzophenya udaba lu<strong>ka</strong>Jabulani <strong>ka</strong>nye nobunye ubugebengu nje. Lokhu<br />
kwakukhomba ukuthi kwakufanele angazivezi obala urunisele. USibisi utshela<br />
uZimisele ukuthi usola uMbamba Mlaba ngokuthinte<strong>ka</strong> ebugebengwini.<br />
Ekulandeleni udaba lu<strong>ka</strong>Mbamba, uZimisele uthola ukuthi 10 Mbamba uyingozi<br />
ngempela. Kuvela nokuthi uJabulani uhlaselwa nje kwakukhona ukungezwani<br />
noZuma umhleli wephephandaba iNkmryezi. Uthola nokuthi unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma<br />
ubejwayele ukuva<strong>ka</strong>shela uJabulani isinyelela.<br />
Ekufikeni ku<strong>ka</strong>Zimisele lapho okwakulele khona uJabulani, wathola isimo sisibi<br />
<strong>ka</strong>khulu kuJabulani. A<strong>ka</strong>kwazanga nakukhuluma naye. Wagasela lapho<br />
okwakuhIala khona uJabulani, lapho athola khona umkhondo owamholela<br />
kwaZodwa. Okwenyusa amaphaphu ukuthi Zodwa Iowa wamthola efile. Lesi<br />
sigameko sarnxhumanisa nomakhelwane <strong>ka</strong>Zodwa, okwakunguPopi. Kwasu<strong>ka</strong><br />
esikhulu isidididi sekungena amaphoyisa uZimisele esablezi kwaPopi. Nokho<br />
bazama ukuwafihlela ukuthi ungubani uZimisele. Indaba yona<strong>ka</strong>la sekufi<strong>ka</strong><br />
uNtuli, owayemazi uZimisele. Baxa<strong>ka</strong>zisana-ke kwaya le.<br />
Kuqaphele<strong>ka</strong> ukuthi kukhona okushaya amanzi ngoPopi 10. Uyethu<strong>ka</strong> uma<br />
uZimisele emazisa ukuthi ungumngani <strong>ka</strong>Jabulani. UZimisele uqaphela nokufi<strong>ka</strong><br />
ku<strong>ka</strong>Magwababa ongumngani <strong>ka</strong>Popi. Unokuziphikisa ezintweni azishoyo,<br />
njengokuthi aqaIe athi wayemazi <strong>ka</strong>khulu uPopi abuye aziphikise futhi, athi<br />
wayengamazi <strong>ka</strong>ngako. Nangempela kuhlalu<strong>ka</strong> ukuthi uMagwababa Iona<br />
uxhumene nabenzi hobubi abathile. Njengencwadi ayeyibhaleIe umnumzane M.<br />
Zuma nje. Ekubuyeleni ku<strong>ka</strong>ZimiseIe Iapho okwakulele khona uJabulani,<br />
wamthola esengconywana. Wamlandisa-ke ukuthi okwamdalela isigcwagcwa<br />
kuZuma, kuMlaba nakuNtuli, yindlela abathi wayebi<strong>ka</strong> ngayo ngobugebengu<br />
baseHillbrow. Kwaze kwafi<strong>ka</strong> usuku ashaywa ngalo kwaMIaba. UJabulani<br />
washaywa ngendlela yokuthi a<strong>ka</strong>bange esazi ukuthi balnye<strong>ka</strong> nini nokuthi<br />
wadutshulwa nini.<br />
58
UZimisele warruye walandela uZuma ngokomphenya. Kwakucaca ukuthi<br />
kukhona akwaziyo ngobugebengu baseHiIlbrow UZuma 10. Nokho UZimisele<br />
wamxina UZoma waze wakhipha umkIomelo wezinkulungwane zamarandi<br />
ezingama-20, kulowo owayezoveza umkhondo wezigebengu. Ngalesi senzo<br />
kuhuke<strong>ka</strong> sengathi UZuma wayezama ukugeza igama lakhe kulolu daba.<br />
Nangaphezu kwalokho UZimisele wahuye waphindela kwazuma lapho are<br />
wafica intombazane eyamlandisa ngesimo sokugula ku<strong>ka</strong>nkosi<strong>ka</strong>zi Zuma. Yaveza<br />
ukuthi unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma Iona uhluthulelwe e<strong>ka</strong>melweni okwakungangeni muntu<br />
kulona. Futhi ugula 'lie a<strong>ka</strong><strong>ka</strong>ze abone dokotela. Lokbu okuvezwa ngonkosi<strong>ka</strong>zi<br />
Zuma yikho okwacabangisa UZimisele ukuthi amsebenzise njengofa<strong>ka</strong>zi 10<br />
rname ngesikhathi secala.<br />
Unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma uyena owethula ubufa<strong>ka</strong>zi obuqanda ikhanda bokuthi<br />
ungqondongqondo wobugebengu uKhende Sibisi esebenzisana noPopi<br />
noMagwahaha. Babehlangene ngokudayisa izida<strong>ka</strong>mizwa ezazintshontshwa<br />
nguSibisi kwezazibanjwa ezigebengwini. Ahambise ingxenyana ethile<br />
njengobufa<strong>ka</strong>zi becala, kuthi ingxenye enkulu azigcinele yena. Indaba iphela<br />
ngokuthi UZimisele abahaze uSibisi ngezenzo zakhe zobugebengu athi; "<strong>ka</strong>nti<br />
nawe". Kanjalo noZuma ukhala ngom<strong>ka</strong>khe okunguyena owethule ubufa<strong>ka</strong>zi<br />
obuveze ukuthinte<strong>ka</strong> kwakhe kuleli cala. Naye UZuma uthi; "M<strong>ka</strong>mi! M<strong>ka</strong>mi!<br />
Kanti nawe-"<br />
3.3 IMIGOMO YENOVELI YOPHENYO<br />
Lapha sizocubungula ukuhambisana kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo nenugomo<br />
yenoveli yophenyo. Lokhu sikucubungula sibu<strong>ka</strong> nokuthi ziyakhole<strong>ka</strong> yini<br />
izigameko uMasondo asivezela zona. Masiphinde sisho ukuthi phezu kokuba<br />
sekunamanoveli amaningi avuthiwe aseshiciIelwe esiZulwini, kusakhase<strong>ka</strong> Iapha<br />
emkhakheni wenoveli yophenyo. Okwamanje aku<strong>ka</strong>bikho zincwadi ezikhomba<br />
indlela yemigomo yenoveli yophenyo ngokucacile. Ekucubunguleni ukuhambisana<br />
nokungahambisani kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo nemigomo yenoveli yophenyo<br />
sizosebenzisa le migomo elandelayo:<br />
59
(a) leala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> lisobala.<br />
(b) Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />
(c) Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />
(d) Ukukhalipha okuthe xaxa komqondo nokuqaphela komphenyi.<br />
(e) Ibohlololo lapho umphenyi eveza ukubanjwa kwesigebengu.<br />
Asiqonde khona ukugeqa amagula mayelana nemigomo yenoveli yophenyo,<br />
kodwa sethernba ukuthi le migomo ikuqoqa <strong>ka</strong>hle cishe konke okusemqo<strong>ka</strong><br />
okulindeleke enovelini yophenyo.<br />
3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELffiUKEKA LlSOBALA<br />
Okulindelekile lapha ukuthi ngasekuqaleni kwendaba, icala kumeIe lethulwe<br />
ngendlela ekhole<strong>ka</strong>yo, enokwenze<strong>ka</strong> ngempela empilweni yangempela. Kulindeleke<br />
ukuthi ukwelamana, ukwehla kwezigameko zecala <strong>ka</strong>nye nokuxhumana kwazo kube<br />
nesisindo esizwa<strong>ka</strong>layo nesamukele<strong>ka</strong>yo. Okwenza ukuthi kusoleke ukuthi icala<br />
!enzeke <strong>ka</strong>njani nokuthi futhi lenziwe ubani elenze!ani. Lokhu kuso[e[a kubantu<br />
abathile, kuyaphikise<strong>ka</strong> ngasekupheleni kwendaba uma umphenyi obukhali<br />
ekuphenyeni eseveza isigebengu. Kule ngxenye-ke sizoke sicubungule ukuthi<br />
izincwadi zi<strong>ka</strong>Masondo ngazinye ziwufezile yini 10 mgomo.<br />
Indaba ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), ixoxa ngokugqekezwa kwebhange ilVation<br />
Bank eBraamfontein. Akuthola<strong>ka</strong>li ukwethulwa kwaleli cala ngendlela eyenza<br />
ukuthi umfundi wendaba asheshe azicabangele (ngokungeyikho) ukuthi lesi<br />
sigameko senzeke <strong>ka</strong>njani. Kuthatha isikhathi impela nje ngaphambi kokuba kuvele<br />
ingxoxo <strong>ka</strong>Themba Zondo noMagwegwe Buthelezi, lapho esithola khona<br />
ukuphendula imibuzo ku<strong>ka</strong>Magwegwe kunokushaya amanzi. Kuvela lokhu<br />
okulandelayo engxoxweni yala madoda; Masondo (1990 A:6):<br />
"Ngibuza ukuthi bafinyeleIa <strong>ka</strong>njani emalini labo bantu,<br />
Mnumzane Buthelen?"<br />
60
"Oh! Kulokho-ke, Zondo ngingathi bagqekeza ihhovisi lami base<br />
befinyelela <strong>ka</strong>lula esisefeni."<br />
"Wathula uZondo kusengathi a<strong>ka</strong>yizwa <strong>ka</strong>hle incazelo <strong>ka</strong><br />
Buthelezi. Wathi esusu<strong>ka</strong> wabe ethi, "kuyacaca Mnurnzane<br />
ukuthi lezi zigebengu zinolwazi oluphelele lwalapha ebhange.<br />
Umuntu ozifanela nami wayengeke azi ukuthi angayitholaphi<br />
imali. Ngabe ngiyezwa ukuthi imali yathathwa ezisefeni<br />
ngaphambili."<br />
"Nami, Zondo uke wathi<br />
ngabuye ngawedlulisa,"<br />
unamabloni.<br />
ukungifikela Iowa mcabango kodwa<br />
kuphendula uButhelezi kusengathi<br />
Yilokhu kuphendula ku<strong>ka</strong>Buthelezi okunamabloni-ke okunukisa santungwana.<br />
Kwenza kusolise ukuthi kukhona akwaziyo ngaleli cala, uma kungenjalo yena<br />
uqobo uyabale<strong>ka</strong> kuleli cala. Nokho kuvele indaba isihambe ibangana impela,<br />
isisekhasini lesi-6. Cishe ukube kusheshe kwavezwa kunalokhu, beliyothi xaxa<br />
izinga Iesasasa Ioheho.<br />
IsigcGWU Sen<strong>ka</strong>nlo[o (1990), yona okuyindaba exoxa ngokukhokhwa<br />
kwemvalamlomo komndeni <strong>ka</strong>Mnumzane Kubhe<strong>ka</strong> nayo ithatha isikhashana<br />
kungakezwa<strong>ka</strong>li ukuthi ikhuluma ngecala elimi <strong>ka</strong>njani. Lokhu kuze kuvele<br />
ekhasini lesi-8. Okuphawule<strong>ka</strong>yo ngoKubhe<strong>ka</strong> ukuthi wethulwe njengomlingiswa<br />
onomlando wokuboshwa kwayena eboshelwa <strong>ka</strong>la lokubulala Masondo (1990<br />
B:4):<br />
"Mbomvu, mina ngake ngaba omunye wababoshwa ecaleni<br />
elalilibi <strong>ka</strong>khulu lokubulala Ngadonsa iminya<strong>ka</strong> eminingi ejele:'<br />
esho ekhombisa isihlanu ngesandla. Eqhube<strong>ka</strong>. -Nalapho<br />
kwakuyinxaphepha lokho kugwetshwa kwami. Ngangizama<br />
ukuvikela umngane wami <strong>ka</strong>nti sengizigwaza ngowami.- Athule<br />
uKubhe<strong>ka</strong>.<br />
Lokhu kwethulwa ku<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> njengombulali kwehlisa izinga lokumzwela<br />
ngen<strong>ka</strong>thi sekuzwa<strong>ka</strong>la ukuthi kukhona abambophela amanqina enyathi. Ngaleyo<br />
ndlela, wonke umzamo wo<strong>mm</strong>eli uNgubane wokubamba izigelekeqe ,vehlelwa<br />
yisisindo. Kanjalo nendaba yonke yehlelwa yisisindo. Lokhu kwethulwa<br />
61
Waqala phansi futhi uTaga ngola<strong>ka</strong> wathi, "Sekwanele!<br />
Akusekho lutho engisazolukhuluma oluphathelene nensangu<br />
futhi! Hlu<strong>ka</strong>na nami! Angisabhemi nsangu mina!" Washo<br />
esukuma uTaga ephuma Iruhle komuntu obaIekela imibuzo.<br />
Kugcina kuvela ukuthi nangernpela a<strong>ka</strong>hlangene nalolu daba Iwecala uTaga,<br />
nansangu leyo a<strong>ka</strong>sayibhemi, welashwa uDokotela Motaung. Kubuye<br />
kuthola<strong>ka</strong>Ie noSayitsbeni uMhlobo Mvubu enuke<strong>ka</strong> engenacaIa futhi naye kule<br />
ndaba. Yena-ke isono sakhe ukulokhu ebamba eye<strong>ka</strong> ekuphenyeni leli cala<br />
lokugqekezwa kwebhange. Okwenza ukuthi uMvubu asoleke na<strong>ka</strong>khulu yindlela<br />
amukeIa ngayo uTbemba Zondo mhla bebonana okokuqala. Masondo (1990<br />
A:30):<br />
Kwabe kukhona indoda endaIa ebuke<strong>ka</strong><br />
ula<strong>ka</strong>. Ubuso bale ndoda babunyukubele.<br />
ngezinyawo lapho kungena uZondo.<br />
yangakwesok:udla kwabe kulenga isikhwama<br />
Iwe-9<strong>mm</strong> pha<strong>ka</strong>thi.<br />
inamehlo agcwele<br />
Yasukuma yema<br />
Enqulwini yayo<br />
sesibhamu sohlobo<br />
UMhlobo Mvubu-ke 10 ochazwa <strong>ka</strong>nje. La mehlo agcwele ula<strong>ka</strong> nobuso<br />
obunyukubele kukodwa nje kuyasolisa. Kwenza kucabangeke ukuthi umni<strong>ka</strong>zi<br />
wakho a<strong>ka</strong>mjabuleli 10 Zondo, mhlawumbe ngoba enqena ukuthi uzovumbulula<br />
okuthile angafuni ukuthi kuvumbululeke. Kuyedlulela ukusolisa ku<strong>ka</strong>Mhlobo<br />
uma esephahlukiswa ukuthukuthela ethi; Masondo (I990 A:31):<br />
"Angikuphiki konke lokho. Kodwa-ke mina njengoSayitsheni<br />
kumele ngisho zisu<strong>ka</strong> nje ukuthi angifuni bantu abaphuma<br />
komaThekwini bezogaxela emsebenzini wamaphoyisa lapha."<br />
Ukukhuluma ku<strong>ka</strong>Zondo kuveza ukuthi uyamsola uMhlobo ngokuhlaselwa<br />
kwakhe ehhotela Indlela aphendula ngayo uMhlobo yenza kuqine ngempela<br />
ukusole<strong>ka</strong> kwakhe, i<strong>ka</strong>khulu uma eselikhipha elimisa ngesihloko elokuthi<br />
a<strong>ka</strong>mdingi impela uZondo ukuthi aqhubeke nalolu phenyo: Masondo (1990<br />
A:34):<br />
"Uyazi ukuthini, Mhlobo? Kungcono umane ungixoshe kunokuba<br />
uzame ukungilimaza ngoba lokho kufana nokunyathela inyo<strong>ka</strong><br />
emsileni."<br />
67
"Ngibona nami kungcono vele ngilruxoshe kunolruba ngize<br />
ngilruhlasele," kusho uMvubu.<br />
"Usho ulruthini? Ufuna ukungixoshaT<br />
Kuyaqina <strong>ka</strong>khulru ulrusole<strong>ka</strong> lru<strong>ka</strong>Mvubu ngen<strong>ka</strong>thi uZondo eyophenya ngaye<br />
eKatlehong Police Station. Ngen<strong>ka</strong>thi exoxa noSayitsheni Zungu, lruvela ulruthi<br />
washiya igama elibi <strong>ka</strong>khulu emsebenzini <strong>ka</strong>nye nasempha<strong>ka</strong>thini wakhona;<br />
Masondo (1990 A:93):<br />
Elrugcineni wathi, "Uyazi ulruthini Zondo? Akuthandeki futhi<br />
lruyingozi enlrulu uma lruzwa<strong>ka</strong>la uphatha igama li<strong>ka</strong>Mhlobo<br />
lapha eKatlehong."<br />
"Usho ulruthi wayengathandeki<br />
eKatlehong?" kubuza uZondo.<br />
empha<strong>ka</strong>thini walapha<br />
"Hhayi empha<strong>ka</strong>thini kuphela kodwa nakubantu ayesebenza<br />
nabo," lruphendula uZungu.<br />
Lo mlando osuthola<strong>ka</strong>la ngoMvubu wenza ulruthi kusolise <strong>ka</strong>khulu ukuthi<br />
lukhulu alwaziyo nangaleli cala Lokhu kube sekuhlanganise<strong>ka</strong> nokuthi nangu<br />
engamfuni nalrumbona uZondo. Kuqhubekela phambili ukubhece<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Mhlobo<br />
uma esexoxa noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> isekela li<strong>ka</strong>Zungu khona esiteshini saseKatlehong.<br />
Masondo (1990 A:%):<br />
Wayiqala indaba uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> wathi, "Kwagqekezwa isisefo<br />
semali sakhona lapha emaphoyiseni. Kwabe sekuthathwa<br />
izinkulungwane ezinhlanu zamarandi. Sonke savele sabona<br />
uIruthi lrufanele lrube omunye wethu owenze lokho. Emva<br />
kwezinyanga ezithile yabe seyithola<strong>ka</strong>la lemali ediloweni<br />
li<strong>ka</strong>.."h'ubu."<br />
lzinto zirnmela <strong>ka</strong>bi <strong>ka</strong>njalo-ke uMhlobo M\ubu. Kuze kuvele <strong>ka</strong>muva ukuthi<br />
uMhlobo ubengenacala Sizobuye siyithinte-ke leyo ngxenye. Okwamanje<br />
masiphawule uIruthi uMasondo uyisebenze <strong>ka</strong>hle le ngxenye yokwakha<br />
nokuveza uMhlobo Mvubu njengomlingiswa okunguyena onecala<br />
68
UIenyuse <strong>ka</strong>khulu izinga lokuvezwa komlingiswa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala<br />
uMasondo encwadini ethi lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990). Kule ndaba kugcine<br />
sekunabalingiswa abaningana impela nje abanuke<strong>ka</strong>yo. Isiqumama sendawo<br />
uKubhe<strong>ka</strong> unenkinga yezigebengu ezimfuna imali yemvalamlomo. Kuleli cala<br />
zithi zibekwa, kunukeke unogada wasemoshali okunguyena owayebone<br />
uKubhe<strong>ka</strong> egila umhlola wokwemboza <strong>ka</strong>la lokubulala eminyakeni eminingi<br />
eyayedlule; Masondo (1990 B:IO):<br />
Uyedwa umuntu owazi ngale mfihlo. Ilowaya nogada<br />
wasemoshali nawe-ke owesibili. Akunankinga mayelana<br />
nonogada ngoba phela a<strong>ka</strong>ngazi futhi nganginga<strong>ka</strong>dumi <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>.<br />
Yize uKubhe<strong>ka</strong> ezini<strong>ka</strong> leli themba lokuthi akukho muntu owazi ngalolu<br />
daba, kukhona kodwa ukusola ukuthi kuyoba <strong>ka</strong>ncane kungewuye Iowa<br />
nogada wasemoshali osegadla esefuna imvalamlomo. Lowo nogada-ke<br />
uMagwegwe Buthelezi.<br />
Icala lemvalamlomo lithatha elinye igxathu uma sekuthola<strong>ka</strong>la ukuthi<br />
uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> usebulele omunye osolwa ngokuba seqenjini lezigebengu<br />
zemvalamlomo, uMhlobo Mvubu. Lokhu kubhece<strong>ka</strong> ngecala kusezingeni<br />
eliphezulu ngoba kwayena umsolwa (uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>) uqobo Iwakhe<br />
uyazi....1IItIela ukuthi wambulala u!'vfhlobo, ezivikela. Masondo ( 1990 B: I87) :<br />
"Wathi ungayikhomba<br />
kwenze<strong>ka</strong>ni?"<br />
ngesibhamu le ndOOa kwase<br />
"Kwafi<strong>ka</strong> umoya wanya<strong>ka</strong>zisa isikebhe. Emqondweni wami<br />
kwafl<strong>ka</strong> ukuthi yiyo le ndOOa isiyangihlasela Ngaphandle<br />
kwenhloso ngathu<strong>ka</strong> sesiqhumile isibhamu."<br />
"Qhube<strong>ka</strong> Kwenze<strong>ka</strong>ni ukusu<strong>ka</strong> Iapho?"<br />
"'Ngamdubula"<br />
Uthi <strong>ka</strong>nti uyasole<strong>ka</strong> ui'i'kosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> naye uKubhe<strong>ka</strong> uqobo Iwakhe<br />
abukeke engemsulwa kulolu daba Kuze kubesengathi wesulela ngonkosi<strong>ka</strong>zi<br />
wakbe. Masondo (1990 B:73):<br />
69
"Ukwazise nini um<strong>ka</strong>kho ngalokhu?"<br />
"Ngingathi nje e e e, bekulapha ehoreni leshumi."<br />
"Yini ungangishayelanga ucingo kumbe uthintane namaphoyisa<br />
ngaso sona leso sikhathi?"<br />
"Angazanga ukuthi bengizokuthola kuphi, futhi-ke anginayo<br />
inombolo yasemzini wakho. Ngaleyo ndlela ngibone kungcono<br />
ukuba ngimane ngimele ukuthi sihlangane namhlanje."<br />
Lokhu kumbandaza ku<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> kukodwa nje kusolisa ukuthi kungase<br />
kubekhona okukhulu kunalokhu akwaziyo. Mhlawumbe okumfa<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu<br />
kulolu daba. Kubuye kusolise ukuthi nomkhwenyana wakwaKubhe<strong>ka</strong><br />
uThulani Hadebe, naye a<strong>ka</strong>qede kulunga; Masondo (1990 B: 109):<br />
"UyiIe yini laphaya edamini kumbe emfuleni iNcadu?" kubuza<br />
uNgubane.<br />
"Ngi..., ngiyile," kuphendula uHadebe ngokungabaza.<br />
Lokhu kuvuma ku<strong>ka</strong>Hadebe ngokungabaza ukuthi uyile kule ndawo okwehle<br />
khona isigemegeme secala, kwenza ukuthi kwayena akhombeke ngenjumbane.<br />
Lokhu kungabaza kuqubula izinsolo ezithi kukhona akwaziyo uThulani<br />
ngaJeli cala lokubulawa ku<strong>ka</strong>MhJobo. Kwakhona ukuya magange kwakhe<br />
emahhovisi <strong>ka</strong>Ngubane akuzwa<strong>ka</strong>li <strong>ka</strong>hle ukuthi kususwa yini.<br />
Encwadini ethi Ngaze Ngazenza (1994), abaJingiswa abathwala <strong>ka</strong>la lokufa<br />
ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu, ngoThoko Ntsibande <strong>ka</strong>nye nomqashi wakhe uMginsa<br />
Nxumalo. UThoko ugaxe<strong>ka</strong> kule ndaba ngoba kwakukhona yena kule ndawo<br />
yasemaqhugwaneni lapho okwabulawelwa khona uBhe<strong>ka</strong>ni. Limcindezela<br />
na<strong>ka</strong>khulu icala lapho sekuthola<strong>ka</strong>Ja neminwe yakhe esibhanyini esabulala<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni. Kunjalo nje asizwa<strong>ka</strong>li na<strong>ka</strong>hle isizathu sokuthola<strong>ka</strong>la kwakhe<br />
ekuleya ndawo.Yingakho nje uSayitsheni uNkuxa Shongwe ekube<strong>ka</strong> engananazi<br />
ukuthi uThoko uyabale<strong>ka</strong> ekubulaweni ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni, Masondo (1994 A: 15)<br />
70
Walinda eside isikhathi u..\tthethwa kodwa lutho ukuqhamu<strong>ka</strong><br />
uMginsa. Ngeli<strong>ka</strong>de uMthethwa wabhe<strong>ka</strong> uThemba wase<br />
ethatha ethi, "Ngibona kungcono ukuthi kengiyohlola ukuthi<br />
umlisa Iona ubanj",'e yini Themba Wena ngicela ulruba uhlale<br />
lapha ehhovisi ungahambi ngize ngibuye," washo ephuma<br />
egulukudela uMthethwa.<br />
Kusobala ukuthi uMthethwa uphuma egululrudela nje, seziqinile izinsolo<br />
zokuthi uMginsa a<strong>ka</strong>safiki nje ngoba esinde<strong>ka</strong> ukubonana naye. Okunye<br />
okwenza ukuthi uMginsa abuye anukeke na<strong>ka</strong>khulu ukuthi uThoko uze<br />
uzithola esemaqhugwaneni nje, ubelayelwe uyena le ndlela enqamulelayo.<br />
Le ndlela kuthola<strong>ka</strong> ukuthi ayiyi nakuya eNewcastle lapho uThoko abeya<br />
khona Umuntu uma ebu<strong>ka</strong> le nto isho ukuthi uMginsa umeduse ngabomu<br />
uThoko. Inkulumo <strong>ka</strong>Mginsa noMthethwa, kuMasondo (1994 A:22), ikuveza<br />
<strong>ka</strong>ble lokhu:<br />
"Ngihlushwa ukuthi embikweni engiwutholile kunenhlansi<br />
elokozayo yokuthi nguwe owenze ukuthi uThoko azethuke<br />
eselaphaya emaqhugwaneni."<br />
Wasukuma wema ngezinyawo uMginsa lapho ezwa feyo<br />
nkulumo <strong>ka</strong> Mthethwa maqede wabhavumula wathi, "Wenza<br />
iphutha elikhulu lapho Mthethwa! Mina ngingumuntu othokozisa<br />
umpha<strong>ka</strong>thi! Angi<strong>ka</strong>ze na<strong>ka</strong>nye ngenze amasu okuba<br />
ngikhubaze omunye umuntu! Kusho ukuthi uyangethu<strong>ka</strong><br />
manje!"<br />
Ezinye izigameko ezisondeza uMginsa ecafeni ilezo zokuthola<strong>ka</strong>la komgexo<br />
wakhe wobuhlalu wekhethelo embhedeni okwaku<strong>ka</strong>de kulele kuwo umufi<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni <strong>ka</strong>nye nokubhadanywa kwakhe evalele uNkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu<br />
e<strong>ka</strong>melweni lakhe (uMginsa) lokulala, enga<strong>ka</strong>ngcwatshwa nakungcwatshwa<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni. Le nkombankombane yokunuke<strong>ka</strong> kwalaba balingiswa uyiphathe<br />
ngesinono uMasonrlo kwaze kwayovela ngasekupheleni kwendaba ukuthi<br />
akuyibo abanecala nokuthi obani ngempela abanecal::.<br />
Encwadini ethi Ktmti Nawe? (1994), kuthola<strong>ka</strong>la abalingiswa abaningana<br />
abanuke<strong>ka</strong> benganacala ecaleni lokulinvazwa ku<strong>ka</strong>Jabulani Mthivane intatheli<br />
-- .. ..<br />
yephephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi uJabulani uhlaselwe kuhlangene<br />
72
Olrunye okubuye kudonsele uThoko amanzi ngomsele ukuthi nesibhamu leso<br />
okwadutsbulwa ngaso uBhe<strong>ka</strong>ni, sathola<strong>ka</strong>la sinezinsalela zeminwe yakhe.<br />
Libanamathela <strong>ka</strong>njaIo-ke icala oThoko noMginsa ngendlela amaphoyisa abu<strong>ka</strong><br />
ngayo. Kamuva uSayitsheni uShongwe uphumela obaIa asho angahlonizi<br />
ukuthi ngokubona kwakhe Ieli caIa IisobaIa Masondo (J 994 A:15):<br />
"Okusho ukuthi nawe ubona Iimfanela u1"hoko Ieli caIaT<br />
Waphefumula <strong>ka</strong>khulu uShongwe ngaphambi kokuba aqhubeke<br />
athi, "Uma ngilubhekisisa lolu daba ngingasho ngokungahlonizi<br />
ukuthi uThoko Iona nguye obulale uBhe<strong>ka</strong>ni. Uma ngithi<br />
ukuzikisa <strong>ka</strong>ncane umqondo kuyangikhanyela ukuthi<br />
belrungeyona inhIoso <strong>ka</strong>Thoko ukubulala kepha ubethunyiwe."<br />
UShongwe uyahambelela impela kulo mqondo wokuthi uThoko ongumbulali,<br />
futhi a<strong>ka</strong>ngabazi noma kuvela izimpawu zokuthi kungenze<strong>ka</strong> ukuthi uThoko<br />
a<strong>ka</strong>thinteki kulolu daba Masondo (1994 A:J5):<br />
"Ngithumele amaphoyisa ukuba aye kohlola zonke izingubo<br />
zi<strong>ka</strong>Thoko ukuthi azinawo yini amabala kumbe amachaphazelo<br />
egazi."<br />
"KwaseT kubuza uMthethwa<br />
"Awekho amabaIa," kuphendula uShongwe eqhube<strong>ka</strong> etm.<br />
"Kodwa sibe sesizithatha izimpahla lezo ukuze ziyohlolwa<br />
kusetshenziswa imithi ethile ekwazi uhlola ukuthi igazi like<br />
lathinta yini endaweni ethile noma ngabe leyo nto seyigeziwe."<br />
"KwaseT kubuza uMthethwa.<br />
"Nalapho asitholanga lutho."<br />
"Okusho ukuthi akukho okuhlanganisa uThoko nokufa<br />
ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni?"<br />
"Abukho ubufa<strong>ka</strong>zi obusobaIa nakuba ukwenza<strong>ka</strong>la kwezinto<br />
kumhlanganisa necala." kugcizelela uShongwe.<br />
Ngenxa yokuphaphalaza kwamaphoyisa aholwa uShongwe phambili, izinto<br />
zi<strong>mm</strong>ela lukeke uThoko. Nango nje uShongwe eselimisa ngesihloko elokuthi<br />
79
uThoko Iona uselingenwe yijele. Masondo (1994 A:I6):<br />
"EIokuphetha nje Nyambose ngizothanda wazi ukuthi 10 muntu<br />
o<strong>mm</strong>ele uzobosbwa," esbo uShongwe esukuma evula umnyango<br />
ethi, "Seningasala <strong>ka</strong>hIe. Sizobonana uma kudinge<strong>ka</strong>."<br />
Kuyethembisa impela ukukhuluma ku<strong>ka</strong>Sayitsheni uShongwe, unokuzethemba<br />
nokuyazi <strong>ka</strong>hle le nto akhuluma ngayo. Awumesweli umuntu osecwaninge<br />
waphenyisisa <strong>ka</strong>hle ngale nto ayisboyo nazoyenza, <strong>ka</strong>nti do! Kuyaxa<strong>ka</strong><br />
nokuthi athi ebona uShongwe ukuthi kukhona ubufa<strong>ka</strong>zi obungahlangani<br />
<strong>ka</strong>hle kodwa anganaki ukuthi athi ukuqhwanda ajule ngalolu daba. Yikho<br />
ukuphaphalaza-ke OOlu! Emva kwalokhu kuncane <strong>ka</strong>khulu okuphenywa<br />
ngamaphoyisa ngoba ezibona eseqedile ngalolu daba.<br />
Kule ndaba simethulela isigqoko o<strong>ka</strong>Masondo ngekhono aIivezile ekwethuleni<br />
ukuphaphalaza kwamaphoyisa ekuphenyeni kwawo icala. Indaba iqhuOO<strong>ka</strong><br />
isipha<strong>ka</strong>nyiswa uphenyo olwenziwa uMthethwa kuphela. Amaphoyisa<br />
esezibophele uThoko kwaphela <strong>ka</strong>njalo.<br />
Endabeni ethi Kanti Nawe (1994), akukho ukuphaphalaza okungako<br />
okuthola<strong>ka</strong>layo. Okugqamayo kule ndaba, ubugebengu obusemaphoyiseni<br />
kunokunhlanhlatha. Esikhundleni sokuveza amaphoyisa ephaphalaza<br />
ekuphenyeni kwawo, uMasondo wembule olunye uhlangothi lokuthi <strong>ka</strong>nti<br />
kubuye kuOO khona ukuphaphalaza okuwubugebengu nje obungahlanganiswe<br />
nalutho. Ohamba phambili lapha nguSibisi oyisigebengu esinembobo ekhaleni.<br />
uyena phela ohlangene noPopi noMagwababa ngokusa<strong>ka</strong>za izida<strong>ka</strong>mizwa<br />
empha<strong>ka</strong>thini. Okungaze kubeyisici sokuphaphalaza kwamaphoyisa yikho<br />
ukuthi akukho mnya<strong>ka</strong>zo awenzayo ngokuhlaselwa nangokufa ku<strong>ka</strong>Jabulani.<br />
Lonke uphenyo Iugcina selwenziwa uZimisele.<br />
Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994). kuthola<strong>ka</strong>la ukuphaphalaza<br />
okungejwayelekile. Kbona-ke indaba iqala icala lingabikiwe vele<br />
emaphoyiseni, ku\\'Udaba lokudliwa kwemali <strong>ka</strong>Nxumalo olwalusetshenzwa<br />
uMakhosonke umphenyi ozimele. Lolu daba lungena kwelinye tglya uma<br />
80
sekufa uMamba okungoye obephenywa. Njengobekulindelekile amaphoyisa<br />
ayaIungenelela lolu daba, maqede abopha uShongwe, uMpandlana, uLasi<br />
<strong>ka</strong>nye no-Alicia. Engithi kuwukuphaphalaza okungejwayelekile-ke ukuthi<br />
uMakhosonke wayevumelana namaphoyisa ukuthi laba baIingiswa ngempela<br />
yibo ababulaIa uMamba. Ekugcineni kuthola<strong>ka</strong>Ia ukuthi amaphoyisa<br />
noMakhosonke babephaphalaza Kwaba uPopi owawsa umkhondo<br />
wezigebengu sekupbaphalaze nesethenjwa esingumphenyi uMakhosonke.<br />
3.3.4 UKUKHALIPHA NOKUQAPHELA KOMPHENYI<br />
Njengoba sesicubungule ukunhlanhlatha kwamaphoyisa Iapha ku-3.2.3, amehlo<br />
sizowagxilisa ekwenzeni komphenyi okukhombisa izinga elithe xaxa lomqondo<br />
<strong>ka</strong>nye nelokuqaphela nje. Kuvame ukuthi athi amaphoyisa ephaphaIaza<br />
njengoba sibonisile ngenhla, kuthola<strong>ka</strong>le umpbenyi eveza amasu<br />
okuwulandela <strong>ka</strong>ngcono umkhondo. Kunemibandela yakhona-ke nokho lapha.<br />
UmbhaIi onoh/onze uRadice (1989), uyibe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje le ndaba:<br />
(a) No accident must ever help the detective, nor must he ever<br />
have an unaccountable intuition which proves to be right.<br />
(b) The detective must not light on any clues which are not<br />
instantly produced for the inspection of the reader.<br />
(c) All Supernatural or preternatural agencies are ruled out as a<br />
matter of course.<br />
(a) Akufanele na<strong>ka</strong>ncane kube khona ukuziqondanela 10.vezinto<br />
noma ukwehla kwengozi engase isize umphenyi, noma<br />
w-ukutshelwa igazi nje okugcina sekuba yiqiniso.<br />
(b) Umphenyi akufanele athuke eselamela lSICI esibonisa<br />
umkhondo esingezukwethulwa kubafundi ukuthi basicubungule.<br />
(c) Konke okunobunyandezulu nokumangalisa ngendlela<br />
engakholeki akudingeki nhlobo.<br />
Le mibandela izokwelekelefa ekucubungufeni ukuthi lL'\1asondo usondelene<br />
noma uqhelelene <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani nezidingo zenoveli yophenyo. mayelana nomgomo<br />
wokukhaIipha komphenyi. Okusernqo<strong>ka</strong> ukuthi akufanele umphenyi agodlele<br />
81
abafundi indIela alandele ngayo umkhondo. Isinyathelo nesinyathelo<br />
asithathayo umphenyi kufanele aveze ngandIela thize ukuthi usithathelani.<br />
Ngakho akufanele ukuthi besekuba sengathi uyabhula noma<br />
sekunokuziqondanela kwezinto ngendIela engakholeki.<br />
Encwadini ethi /phisi Nezi11J1O<strong>ka</strong> (l99()), umphenyi uThernba Zondo<br />
ubona<strong>ka</strong>la ekhaIiphe impela. Ulandwe umphathi webhange uMagwegwe<br />
Buthelezi eThekwini, eyophenya <strong>ka</strong>la lokugqekezwa kwebhange EgoIi,<br />
ngakho ngoba aziwa ngokuhla<strong>ka</strong>nipba. UZondo uwubarnba zisu<strong>ka</strong> nje<br />
urnkhondo wokuthi umgqekezi webhange kuyoba umuntu osebenza khona<br />
ebhange. Masondo (1990 A:8):<br />
Wanikina ikhanda uZondo maqede wadonsa umoya <strong>ka</strong>khulu<br />
wathi, "KumeIe kuqalwe ngokuba kutholwe omunye futhi<br />
obhema insangu ngapbandle kwalaba abahlanu. Kungenjalo<br />
Mnurnzane Buthelezi kufanele ukuba omunye wezisebenzi zakho<br />
ubhema insangu."<br />
UButhelezi uphi<strong>ka</strong> ulala ngomhlane ukuthi kungase kubekhona umuntu<br />
osebenza ebbange obhema insangu. Kulokhu kuphi<strong>ka</strong> a<strong>ka</strong>nakile ukuthi uqinisa<br />
izinsolo zi<strong>ka</strong>Zondo ukuthi kukhona okushaya amanZl lapha ebhange.<br />
Masondo (1990 A:8):<br />
"Empeleni ukusolwa kwezisebenzi :zarni kuyinto engiyizonda<br />
<strong>ka</strong>bi! Angifuni na<strong>ka</strong>ncane nje ukuthi zibanda<strong>ka</strong>nyeke nezinto<br />
zobuIelesi!"<br />
UZondo e\l,lIgalajana ngokwakhe uyasola ukuthi uButhelezi kukhona<br />
akufihlayo maqede adinwe athelwe ngarnanzi. Masondo (1990 A:9):<br />
"Bona lapha Mnurnzane Buthelezi, ibhange lakho Iigetshengwe<br />
irnali eningi <strong>ka</strong>bi. Kumele ukuba kuzanywe zonke izindlela<br />
ezivelayo ezingabolela ekubanjweni kwezigebengu. Okwarnanje<br />
ubufa<strong>ka</strong>zi obuthola<strong>ka</strong>layo obokuthi urnuntu owathatha imali<br />
kumele kube umuntu obhema insangu."<br />
"Kuphuma kowakho um/omo futhi ukuthi /abo obaziyo ukuthi<br />
babhema le nto, <strong>ka</strong>bathintene nalokhu kwelelesa. PhD. manje<br />
uma wala ukuthi ngenze ngendlela yami. sizomthola <strong>ka</strong>njani<br />
umni<strong>ka</strong>zi wensangu lena othi yathola<strong>ka</strong>la esisefeni semali'?<br />
82
abantu abacishe ba2ane khona bonke, hhayi iGoli <strong>ka</strong>nye neSoweto. Kubona<strong>ka</strong>la<br />
sengathi le ndawana imphunyulole o<strong>ka</strong>Dingiswayo.<br />
Encwadini ethi Isigcawu &nkontolo (1990), sithola uhlobo lomphenyi<br />
olungahambisani nendlela okujwayelwe ukuchazwa ngayo umphenyi<br />
wenoveli yophenyo, ethi kuvama ukuba umseshi ozimele. Lapha umlingiswa<br />
obambe iqhaza lokuphenya, ngu<strong>mm</strong>eli uNgubane. Uphenya udaba<br />
lwemvalamlomo efunwa emndenini wakwaKubhe<strong>ka</strong> njengoba besesishiIo<br />
phambilini. UNgubane uqala ukukhombisa ubuhla<strong>ka</strong>ni bakhe ngokwenza isu<br />
lokuxabanisa izigebengu ezifuna imvalamlomo. Lokhu ukwenza ngokuguqula<br />
incwadi enenani lemali ezaziyifunile. Kuyavela ngen<strong>ka</strong>thi sekuthethwa icala<br />
ukuthi leli 50 lasebenza ekuxabaniseni uMhlobo noMagwegwe.<br />
Ukukhalipha ku<strong>ka</strong>Ngubane kuphinde kwavela ngen<strong>ka</strong>thi esecupha umgoga<br />
wakhe wokugcina. Waqasha abatshuzi bakwaNdlovu ukuthi bamelekelele<br />
aguqule imali eyayisesikhwameni si<strong>ka</strong>Zethu Kubhe<strong>ka</strong> esasiwele edanyini,<br />
afake eyakhe enezinornbolo ezaziqoshiwe ebhange. Phela ngalokhu wayecupha<br />
Iowa owayezozama ukuyenyula le mali. Nangempela yiyo lemali egcina<br />
isingubufa<strong>ka</strong>zi obunesisindo sokuthi ngempela uMagwegwe uyathinte<strong>ka</strong><br />
ecaleni lemvalamlomo nelokubulawa ku<strong>ka</strong>Mhlobo.<br />
Kungaba khona ukwehlu<strong>ka</strong> Icwemibono engxenyeni yolcwethulwa Icobufa<strong>ka</strong>zi<br />
bokuthi uMagwegwe ngempela ongumbulali. Kunezindawana esithola<br />
uNgubane esesigodlela ukuthi ufinyelele <strong>ka</strong>njani ebufa<strong>ka</strong>zini abethulayo<br />
en<strong>ka</strong>ntolo. Njengolcuthi akuzwa<strong>ka</strong>li ukuthi yini ebangele ukuthi asole ukuthi<br />
akuyena UZethu obulele uMhlobo. Ekubeni UZethu ezisholo yena ukuthi<br />
umdubulile umuntu, nolcuthi wadubula maqede isibhamu sagxumbukela<br />
emaJ1Bni. Kokunye kuzwa<strong>ka</strong>la sengathi ukuna<strong>ka</strong> kuIGLN"gubane izinto ezincane<br />
ngokweqile lcubuye kube sakuqagela <strong>ka</strong>khulu kunokuphenya. Ngamanye<br />
amazwi akukholeki, Masondo (1990 8:2(4):<br />
lsikebhe sathola<strong>ka</strong>Ja sinentanjana. Levo mambo Ylyona<br />
eyasetshenziswa uma kuboshwa uMhlobo.<br />
86
Akuzwa<strong>ka</strong>li ukuthi le ntambo yehluke ngani kwezinye izintambo<br />
ezejwayelekiJe veJe ezikebheni, ezifana nezisershenziseJwa ukubopha zona<br />
izikebhe, ukudonsa amanethi okudoba <strong>ka</strong>nye neminye imisebenzana<br />
nemidlalo yasemanzini. Nayo indaba yokuhlanganela esikebheni emnyameni<br />
ongako izwa<strong>ka</strong>Ja iphoqeJeJwe ukuze kuqhubeke indaba ezophenywa<br />
ngempumelelo uNgubane. Lokhu kuyaphambana nensizakuhlaziya<br />
yesenzekongqo, ebiza ukuthi kuxoxwe ngezinto ezingenze<strong>ka</strong> ngempela empilweni<br />
yesintu eyejwayeJekile futhi Jokho okubhalwa ngakho kukholeke.<br />
Endabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), umlingiswa ongumphenyi u<strong>mm</strong>eli<br />
uQodlwana Mtbethwa esizwa uThemba Zondo. Ukukhalipha kwakhe ukuveza<br />
ngokuthi zithi zibekwa nje kusheshe kumkhanyele ukuthi kungenze<strong>ka</strong> ukuthi<br />
akuyena uThoko obulale uBhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Unakho ukusola ukuthi kukhona<br />
akwaziyo uMginsa ngalolu daba. Okuwukukhalipha kuMthethwa ukuthi uma<br />
esephenya, a<strong>ka</strong>mshiyi ngaphandle noThoko. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la enkulumeni<br />
yakhe uMthethwa noZondo, Masondo (1994 B: 18):<br />
Kungakho-ke kufaneJe senze konke okusemandleni<br />
ukulungisa lesi simo. Ukhumbule futhi Themba ukuthi<br />
uphenya, uphenye futhi nasohlangothini lu<strong>ka</strong>Thoko ngoba<br />
esikwaziyo okwamanje yilokho esikutshelwe nguye<br />
akukho esizitholele kona."<br />
ethu<br />
lapho<br />
konke<br />
kepha<br />
Lo mqondo wokuqhamukela udaba lu<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni nxazonke yiwona owenza<br />
ukuthi uMtheiliwa abukeke ekhaliphile impela kunombutho wamaphoyisa<br />
oholwa uSayitsheni Shongwe. UMthethwa a<strong>ka</strong>chezuki emqondweni wakhe<br />
wokuliqhamukela nxazonke leli cala ngisho nabasizi bakhe njengoNana<br />
sebeveza ukuthi uchitha isikhathi ngendaba esobala. Masondo (1994 B:27):<br />
Ngimangaliswa ukuthi nifuna bufa<strong>ka</strong>zi bani ekubeni kusobala<br />
ukuthi indaba ikuThoko?'"<br />
Okunye okubuke<strong>ka</strong> kuvmkukhalipha kuMthethwa ukuthi uyalalela maqede<br />
akwazi ukusebenzisa ulwazi a1ucosha kwabanye abantu ukuze aphumelele.<br />
Nangu nje ethola uIwazi olusemqo<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>bi kuThemba. oluguqula umumo<br />
wophenyo lonke. Masondo (1994 A:271:<br />
87
pha<strong>ka</strong>thi kwakhe nom<strong>ka</strong>khe. Okwesibili ulrnthi akukho moto eyathola<strong>ka</strong>la<br />
Iaphaya emaqhugwaneni okungenze<strong>ka</strong> ukuthi uBhe<strong>ka</strong>ni wayehamba ngayo.<br />
Masondo (1994 A:4):<br />
"Nkosi yami okusho ukuthi ngithathe indIela okungeyona!<br />
Awunayo yini imoto lapha ukuze uye kodonsa eyami Iaphaya<br />
odakeni?"<br />
"Okwamanje ayikho, nkosazane!"<br />
"Sidalo?" kuqhuba uThoko.<br />
"Sidalo" kuphendula umlisa ngola<strong>ka</strong>.<br />
Umbuzo omkhulu okufanele ukuthi wembule<strong>ka</strong> kuMthethwa owokuthi phD<br />
<strong>ka</strong>nti 10 mame ulihlanekezelelani iqiniso? Impendulo eyavela kungaba ukuthi;<br />
kukhona okushaya amanzi ngalo mame. Ake sicaphune futhi inkulumo<br />
engagculisi <strong>ka</strong>Nkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu. Masondo (1994 A:29):<br />
"Engingakutshela khona nje mnumzane uMthethwa ukuthi<br />
akuyona inqubo yalapha ekhaya ukungena <strong>ka</strong>khulu endaweni<br />
okungeyona eya!tho," kuphendula unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu.<br />
¥ini okunye okwaziyo mayelana nomsebenzi womnyeni wakho<br />
nkosi<strong>ka</strong>zi?"<br />
Le mpendulo <strong>ka</strong>Nkosi<strong>ka</strong>zi NdloVll ibllke<strong>ka</strong> imkhanyisela izinto ezimbili<br />
ezisemqo<strong>ka</strong> uMthethwa. Eyokuqala ukuthi nebala kukhona ukungezwani kulo<br />
mndeni wakwaNdJovu, okungenza ukuthi laba bashadi<strong>ka</strong>zi bangaxoxi ngezinto<br />
abazenzayo ngalolo hlobo. Okwesibili ukuthi, 10 nkosi<strong>ka</strong>zi uzama ukucasha.<br />
A<strong>ka</strong>funi nokuthi aze amvulele intuba yOkllthi amngene ngayo uMthethwa.<br />
Umbuzo olandela lapho ke, ukuthi ucashelani 10 mame? Kugcina kllvelile<br />
ngasekugcineni kwendaba.<br />
Okunye ukukhalipha ku<strong>ka</strong>Mtheth"'a kuvela Iapho eqaphela khona indaba<br />
<strong>ka</strong>Mpondlela, unogada wasemaqhugwaneni. Ngokukhulu ukunganaki<br />
uMpondlela ukhombisa U1\1thethwa indlela okuvule<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nye nokuvale<strong>ka</strong> ngayo<br />
ifasitela uma umuntu engaphandle. Masondo (1994 A:38):<br />
89
lokokhole<strong>ka</strong> kwayo. Elrogcineni nokhouMthethwa IJveza okukhalipha kwakhe<br />
ngokukwazi ukwethula ubufa<strong>ka</strong>zi obuveza ukuthi nguMpondlela owabulala<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni. Masondo (1994 A:98)<br />
"Ngiyabonga Nkosi yeo<strong>ka</strong>ntolo! Nazi-ke izizathu. Esokuqala,<br />
laphaya emaqhugwaneni kwalahle<strong>ka</strong> isibbamu esagcina<br />
singathola<strong>ka</strong>nga. Sekuthi e\rogcineni isibhamu Ieso sesiyavela<br />
emva kokuba sesibulele umufi. Kusobala ukuthi lesi sibhamu<br />
sabe sintshontshwe nguye 10 fa<strong>ka</strong>zi. Okwesibili, nguyena futhi<br />
owakhipha imoto <strong>ka</strong>Thoko eyahe ibhajiwe. Umufi wabe<br />
engahambi ngemoto ngaIobo busuku. Umuntu onemoto<br />
eyisikelengane, okuyimoto engakhipha imoto eyabe ihamba<br />
uTboko uma ibhajiwe odakeni, nguye 10 fa<strong>ka</strong>zi. Okwesithathu,<br />
10 fa<strong>ka</strong>zi wantshontsha isithombe si<strong>ka</strong>mnumzane uMginsa<br />
Nxumalo waya kosibe<strong>ka</strong> lapho kwabulawelwa uNdlovu ukuze<br />
<strong>ka</strong>la Iifanele uNxumalo. Okwesine, 10 fa<strong>ka</strong>zi nguyena<br />
owakhombisa ukuba nolwazi lokuvula ifasitela lalaphaya<br />
emaqhugwaneni lihluthulelwe. Lokho wakwenza phambi kwami.<br />
Okokugcina 10 fa<strong>ka</strong>zi wenza konke lokhu ebezama ukudukisa<br />
iminwe ngokuba asebenzise izinzwane zakhe. Phela kwakuthi<br />
njalo lapho <strong>ka</strong>de enza le mikhuba, bese enyathela ngezinzwane<br />
ukuze kuthi lapho kuthathwa iminwe, kuthola<strong>ka</strong>le iminwe<br />
engaqonda<strong>ka</strong>li. Ngiyabonga Nkosi yen<strong>ka</strong>ntolo!"<br />
Encwadini emi Kanti Nawe (1994). UZimisele uqala uphenyo Iwakhe<br />
ngegxathu e1ikhelekhelezayo. Ulimisele uyophenya udaba lokuhJaselwa<br />
ku<strong>ka</strong>Jabulani <strong>ka</strong>nye nokubuJawa kwabanru abathathu eHiIlbrow. Akuzwa<strong>ka</strong>li<br />
ukuthi uqondaniswe yini nokuthi aye esiteshini samaphoyisa eThokoZ3,<br />
ekubeni ephikelele okuyophenya <strong>ka</strong>la elenzeke eHiIlbrow. Yebo. enkulumeni<br />
yakhe noSibisi urnphathisiteshi kuyavela ukuthi bangabantu abazanayo.<br />
Besekuhlupha na<strong>ka</strong>khulu ukuthi 10 Sibisi uyena futhi ogcina ebhekene nawo<br />
wonke la macala uZimiseJe ayowaphenya Kusolisa sengathi ekuzameni<br />
ku<strong>ka</strong>Masondo ukwethula isigelekeqe ngasekuqaleni kwendaba njengoba<br />
kulindelekile, usesuke wakuhlanganisa nokuthi uZimisele atshelwe yigazi futhi<br />
kube nokuziqondanela kwezinto okweqile nokumi kube yisona sigebengu lesi.<br />
lokhu okungafuneki. Yize uZimiseJe engakuvezanga ngaleso sikhathi ukumi<br />
kukhona akusolayo. Ziyathola<strong>ka</strong>la nokho izinkomba, zokusola eng-xoxweni yakhe<br />
uZimisele noSibisi, Masondo (1994 C:7):<br />
92
UJabulani wabe elele ngomhlane evale amehlo. Ubuso bakhe<br />
base buboqoke kungathi obomuntu owafa wabuye wavu<strong>ka</strong>!<br />
Konke lokhu, kusukela engena ekheshini, maqede aqonde ngqo kwanombolo<br />
910, okuyigumbi elibuke<strong>ka</strong> liphezulu kuleli bhilidi nokuphoqelela ukungena<br />
ngen<strong>ka</strong>ni ekhuzwa unogada, kushayisa amakhala. Kubuke<strong>ka</strong> kungaseyikho<br />
ukukhalipha kodwa sekuwukutsbelwa yigazi noma ukuqagela ngokweqile.<br />
Akuvumelekile-ke ngokwemithetho yenoveli yophenyo.<br />
Uveze ukukhalipha UZimisele ngen<strong>ka</strong>thi etltatlta izincwadi ezintatltu endlini<br />
<strong>ka</strong>Jabulani, ngoba kufanele ukutlti kukhona ezazikuphethe okumayelana<br />
nokuhlaselwa ku<strong>ka</strong>Jabulani. Nangempela eyodwa yazo imni<strong>ka</strong> umkhondo oze<br />
. uyomfumanisa umufi UZodwa <strong>ka</strong>nye noPopi okugcina sekuhlaluke ukuthi<br />
ungomunye wezigelekeqe. Kuyaphawule<strong>ka</strong> nokho ukuthi uKapteni uNtuli naye<br />
uzifuna lapha lezi zincwadi. Ingabe yena wayesezwe ngobani ngalezi<br />
zincwadi? Kodwa kungenze<strong>ka</strong> ukuthi wayazi ngoba zazisebhokisini leposi,<br />
lapho noZimisele ayezithole khona. Umqondo osheshayo <strong>ka</strong>Zimisele usheshe<br />
umtsheIe ukuthi ukubulawa ku<strong>ka</strong>Zodwa kuhlangene nokudutshulwa<br />
ku<strong>ka</strong>Jabulani, yize kungabekwanga obala ukuthi ufinyelele <strong>ka</strong>njani kuleso<br />
sinqumo. Masondo (1994 C:30):<br />
Wezwa UZimisele efikelwa umbuzo wokuthi kungabe ukubulawa<br />
ku<strong>ka</strong>Zodwa Iona kuhlangene yini nokudutshulwa ku<strong>ka</strong>Jabulani?<br />
Emva kokuzibuza aziphendule UZimiseIe, ekugcineni<br />
kwamkhanyela ngokusobala ukuthi ngempeIa ukubuIawa<br />
ku<strong>ka</strong>Zodwa kwabe lruhlangene nokudutshulwa ku<strong>ka</strong>Jabulani.<br />
Cishe bekuyolipha<strong>ka</strong>misa izinga lokuhla<strong>ka</strong>nipha ku<strong>ka</strong>Zimisele nelendaba nje<br />
jikelele ukuba hekuveziwe ukuthi ufinyelele <strong>ka</strong>njani kulo mcabango, ogcina<br />
ubambe iqhaza elikhulu ophenyweni Iwale ndaba. UZimiseIe ngenxa yokuba<br />
neso eIibukhali uyawuvusa umkhondo ngen<strong>ka</strong>thi bexoxa ooPopi: Masondo<br />
(1994 C:39):<br />
UJabulani Iona umngani wami wezikhumba. Kungakho ngIze<br />
lapha emva kokuba sengizwe udaba lokuthi ulinyaziwe.<br />
96
UPopi wabe ebona<strong>ka</strong>la kungathi wabe esethanda ukugajwa<br />
ukudla, wabona<strong>ka</strong>la eji<strong>ka</strong> ebusweni kwangathi a<strong>ka</strong>ze abuthi mbibi.<br />
Wavula amehlo ethukile watbi, "UZodwa ubetshela le ntatheli<br />
ukuthi kunokuthiIe akwaziyo! Usho ukuthi yisona isizathu<br />
sokubulawa kwakhe leso?"<br />
Kubona<strong>ka</strong>la ukuthi uklebe onguZimisele wakubona lokhu kwethu<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Popi,<br />
maqede wasola ukuthi kukhona okushaya amanzi ngaye. Lokhu kubona<strong>ka</strong>la<br />
nangen<strong>ka</strong>thi sekufike uMagwababa endlini. UZimisele uyasola ukuthi lukhulu<br />
bayalwazi oPopi noMagwababa. Nango ebuzisisa uPopi; Masondo (1994 C:45):<br />
Uneqiniso lokuthi awuyanga endlini <strong>ka</strong>Zodwa ngobusuku abulawa<br />
ngabo?<br />
Enga<strong>ka</strong>phenduli uPopi, kwaphendula uMagwababa wathi,<br />
"Ngiyamfa<strong>ka</strong>zela kulokho uPopi ngoba wayengitshele ukuthi<br />
ngeke aye kuZodwa ngoba kwabe kunedili kodwa yena<br />
<strong>ka</strong>ngamenywa.n<br />
Wavuma ngekhanda uZimisele wabona<strong>ka</strong>la ecabanga. Ekugcineni<br />
wabhekisa kuMagwababa wathi, "Umazi <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani uZodwa<br />
Iona?"<br />
"Kakhulu,n kusho uMagwababa ethi ukubhe<strong>ka</strong> uPopi <strong>ka</strong>ncane.<br />
"Yini ungake uthi ukusishiya, Magwababa-n kuthatha uPopi.<br />
Wangenela ngokushesha uZimisele wathi, "<strong>ka</strong>hle, <strong>ka</strong>hle. <strong>ka</strong>hle<br />
<strong>ka</strong>ncane, Popi. Ngifuna ukuke ngikhulurne nomunye umuntu<br />
owazi uZodwa <strong>ka</strong>ngcono."<br />
UZimisele uhlala ezithendeni zi<strong>ka</strong>Magwababa emuva kokuba emthole<br />
ngaphandle kwakwaPopi ekubeni sekuphele isikhathi eside ephumile endlini.<br />
Nangempela lokhu kumnikeza ulwazi lokuthi oMagwababa bahlangene<br />
noZuma umhleli wephephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Ugcina ethole incwadi<br />
eyayibhalwe uMagwabaha eyibhaJela uZuma ethi; Masondo (1994 C:48):<br />
Qaphela impahla. [tshe limi ngothi. Ungaldurtha::eki no!cho<br />
<strong>ka</strong>kftulu ngoba lingahle liwiswe idwala uma kubona<strong>ka</strong>la ukulhi<br />
lithanda ukuzenza isi/e.<br />
Obhalile<br />
97
M Shange.<br />
Le l'.cwadi yabarnba iqhaza elikhuIu ekubanjweni kwezigelekeqe, <strong>ka</strong>muva<br />
lapha endabeni. Lolu Iwazi lumsiza ukuthi abone ukuthi uZuma 10, ungumuntu<br />
onjani i<strong>ka</strong>klmlu emva kolruthi esekhishwe ngesan<strong>ka</strong>hlu ehhovisi lakhe uZuma<br />
Lolu daba uZirnisele ululandela aze athole nokuthi uJabulani wayesefake<br />
incwadi yokuye<strong>ka</strong> emsebenzini ngoba esethole ukuthi wayesevele eselengelwa<br />
yizembe lokuxoshwa. Okukhornba khona ukuthi uZuma wayengathokozile<br />
ngezindaba ezazibikwa uJabulani ephephandabeni.<br />
Ngobuhla<strong>ka</strong>ni bakhe uZimisele, uthola nokuthi uJabulani washaywa<br />
yizicasbalala zi<strong>ka</strong>Mlaba, ngokuthi ubhala <strong>ka</strong>bi ngobugebengu obenze<strong>ka</strong><br />
-eHillbrow. Uqhube<strong>ka</strong> avuse ingxenye yobufa<strong>ka</strong>zi obusemqo<strong>ka</strong> lapho ethola<br />
ukuthi uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma usevalelwe umyeni wakhe endlini izinsuku eziningi<br />
ngoba kuthiwa uyagula, kodwa akufuneki muntu ozombona, a<strong>ka</strong>bonwa ngisho<br />
nayisisebenzi sakwakhe uqobo. Kunjalo nje aku<strong>ka</strong>ze kwenziwe namizamo<br />
yokumelapha. Uthola nokuthi unkosi<strong>ka</strong>zi Iona wahlabe<strong>ka</strong> ngosuku<br />
okwadutshulwa ngalo uJabulani. Nakhu ukuqondana kwezimo! Uveza<br />
ubuhla<strong>ka</strong>ni futhi uZimisele ngen<strong>ka</strong>thi enqaba ukutshela uSayitsheni uSibisi<br />
ukuthi uwutbole <strong>ka</strong>njani umkhondo osemqo<strong>ka</strong> ngokubulawa ku<strong>ka</strong>Zodwa.<br />
Ibuye ivele indaba yokusebenzisa ukutshelwa yigazi. kUbalingiswa ba<strong>ka</strong> M.<br />
M. Masondo. Akuzwa<strong>ka</strong>li <strong>ka</strong>hle ukuthi ubenasiqiniseko sini uZimisele ukuthi<br />
uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma angase abenesibindi sokwethula ubufa<strong>ka</strong>zi obusemqo<strong>ka</strong><br />
<strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>. l<strong>ka</strong>khulu ngoba akukho lapho asebeke babonana khona ngaphambi<br />
kokuthethwa kwecaJa. Phela uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma uyena owethula ubufa<strong>ka</strong>zi<br />
obuqanda ikhanda mayelana nobugebengu bu<strong>ka</strong>Sibisi nokuthinte<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Zuma.<br />
UZimisele uzimelela ekuthini 10 nkosi<strong>ka</strong>zi uzomembula iZinqe uZuma umyeni<br />
wakhe ngokuthi <strong>ka</strong>de emphethe ngesihluku emvalele endlini egula. Kodwa<br />
sengathi bekuyokwemukele<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>ngcono lokhu ukuba uZimisele noNkosi<strong>ka</strong>zi<br />
Zuma besebeke babonana. kwavela nokuthi uzimisele yini 10 mama ukufa<strong>ka</strong>za<br />
ageqe amagula njengoba egcina enzile.<br />
98
nento<strong>ka</strong>zi engizwa lruthiwa ubesezimisele u!rusbada nayo, khona<br />
Iena ehhotela<br />
108<br />
Kunokungakholeki <strong>ka</strong>hle kule ngxenyana Lokho ngukuthi uMamba ubedla<br />
amaphilisi ekhanda uma esephuzile. Kanti imvamisa umuntu osephuzile<br />
yilapho asuke engasazweli khona izinhlungu. lzinhlungu ezifana nezekhanda<br />
zivama ukubho<strong>ka</strong> uma sebupheIiIe utshwala egazini, sekusele ibhabhalazi.<br />
Kuzwa<strong>ka</strong>la sengathi uDingiswayo ukupboqelele nje lokhu kufakwa<br />
kwamaphilisi ayizida<strong>ka</strong>mizwa kuMamba.<br />
Le nhlambuluko <strong>ka</strong>Makhosazana, unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba iyaqhube<strong>ka</strong> Iveze<br />
eminye imininingwane ngokubulawa komyeni wakhe. Masondo (1994 B: 165):<br />
Ngosuku afe ngalo umyeni wami, kufike uJona wangitshela<br />
ukuthi kufike umuntu ohla<strong>ka</strong>niphe <strong>ka</strong>khulu ophuma lena<br />
kubabezala. Uthe uma singamgudluzi uMamba, 10 muntu<br />
na<strong>ka</strong>njani uzosibamba Nebala wafi<strong>ka</strong> umyeni wami ephethe<br />
imali eningi ngemvilophi<br />
Uma silandela amagama adwetshelwe esiqeshini esingenhla, kuzwa<strong>ka</strong>la<br />
sengathi wafJ<strong>ka</strong> ezihambela yedwa uMamba. Ngokunjalo futhi kusengathi<br />
wayedakwe <strong>ka</strong>khulu <strong>ka</strong>ngangokuthi wona <strong>ka</strong>nye nonkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba<br />
bakwazi ukuzixebulela emalini eningi ayeyiphethe, bengasamdlisanga lelo<br />
philisi lezimanga.<br />
KUthanda ukuxa<strong>ka</strong> futhi ukuthi kungani ekufikeni ku<strong>ka</strong>Makhosonke eMaseru.<br />
unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba noJona babona kungcono ukuthi babulale uMamba<br />
kunokuba mhlawumbe benze yena uMakhosonke isilo sengubo. l<strong>ka</strong>khulu<br />
phela ngoba kuyavela ukuthi uMamba wayengazi lutho ngokuthathwa<br />
ngozwani kwezimaJi zebhizinisi li<strong>ka</strong>yise. Wayengezukukhomba muntu.<br />
Empeleni icala lalimfanela <strong>ka</strong>ngcono ephila uMamba kunoma efile. Empeleni<br />
ngokumbulala Iaba babulali basebekhombisa <strong>ka</strong>khulu ukuthi kukhulu<br />
okushaya amanzi kunokwakuqale kwasole<strong>ka</strong><br />
Kupha\\uIiwe ngenhla ukuthi leIi cala fehluke kwamanye ngokuthi yilona<br />
lodwa elingaxazululwa ngumphenyi. Lisonjululwe ngumfingiswa oqhamuke<br />
eceleni. uPopi. Kuyaqaphele<strong>ka</strong> nokuthi yize kukhona ubudlefwane
lIO<br />
wenzani, esukelaphi ebbek.ephi. Kubuke<strong>ka</strong> sengathi uMasondo le ngxoxo<br />
uyiveze/e ulrutbi iqondane nokutbi lrukhona uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma ulruze ayizwe,<br />
maqede akwazi ukuyetbula njengobufa<strong>ka</strong>zi en<strong>ka</strong>ntolo. Nakho ukutbi baxoxe<br />
bageqe amagula lruze kutbinteke namagama abanye abasolwa akwemukeleki<br />
<strong>ka</strong>hle kuzwa<strong>ka</strong>Ia kunokuqondaniswa kwezimo ngokweqile. Masondo (1994<br />
C://O):<br />
Esakhuluma <strong>ka</strong>njalo unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma waphazanyiswa uZimisele<br />
ngen<strong>ka</strong>tbi ebuza etbi, "Awuzwanga yini ukut:hi ngobani laba<br />
abanikezwa nguSibisi izida<strong>ka</strong>mizwa Iezo?"<br />
WathuJa wacabanga unkosi<strong>ka</strong>zi, ekugcineni wathi, "Noma<br />
ngingasakhumbuli <strong>ka</strong>hle kodwa ngezwa kukhulunywa<br />
ngowesifazane ababembiza ngoPopi <strong>ka</strong>nye nowesilisa ababembiza<br />
.ngoMaga-gwe- Hhayi, yena sengimkhohIiwe."<br />
"Abashongo ukutbi uMagwababa?" kubuza uZimisele.<br />
"Nguye <strong>ka</strong>nye, mnurnzane," kuvuma unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma ethi<br />
ukuhle<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>ncane eqhube<strong>ka</strong> ethi, "Leli phoyisa lagcina ngokuba<br />
lifungise umyeni wami ukuthi uma engake a1inge akhulume<br />
ngalolu daba uyokufa nokufa."<br />
3.4 ISIPHETHO<br />
Kuphawuleke ukutbi izincwadi ezimbili wkuqala zi<strong>ka</strong>.\1asondo; [phisi<br />
Nezinyo<strong>ka</strong> (1990) <strong>ka</strong>nye nethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>nlOlo (1990), zibuke<strong>ka</strong><br />
zingaletbulanga icala ngendlela eyenza ukutbi libukeke lisobala<br />
njengokulindeleki/e. Kuthathe ibanga elingamakhasi ayisi-6 nayisi-8,<br />
ngokulandelana kwazo ngaphambi kokuthi \ruzwa<strong>ka</strong>le <strong>ka</strong>hle ukuthi<br />
kukhulunywa ngamacala anjani. Kodwa iyancome<strong>ka</strong> indlela okwethuleke<br />
ngayo icala endabeni etbi Ngaze Ngazenza (1994). Kule ndaba zithi zibekwa<br />
nje, bekusu<strong>ka</strong> isidumo samathambo pha<strong>ka</strong>thi ku<strong>ka</strong>Mginsa <strong>ka</strong>nye noBhe<strong>ka</strong>ni.<br />
Baxabana uMginsa aze asonge ngokuthi uzochitha igazi li<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Uma<br />
sekuthola<strong>ka</strong>Ia uBhe<strong>ka</strong>ni esebulewe ngakusasa. iminwe ikhomba kuMginsa.<br />
Libona<strong>ka</strong>Ie lithuthu<strong>ka</strong> izinga lokwethulwa kwecala nasendabeni erhi Kanti<br />
Nawe (1994). Lapha, lLMasondo ukuveze ekhasini lesi-2 ukuthi icala
ulruthi umbulali yisethenjwa esinguMpondlela, sithunywe unltosi<strong>ka</strong>zi<br />
<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />
Endabeni ethi Kanti Nawe (1994), uMasondo uyiphathe ngempumelelo le<br />
ngxenye. Abalingiswa abanuke<strong>ka</strong>yo uKapteni uNtuli, uZuma umhleli<br />
weN<strong>ka</strong>nyezi, uMbamba, uMathambo <strong>ka</strong>nye noSgemfunga Ekugcineni<br />
kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi ungqondongqondo wobugebengu kuhlangene necala<br />
lokubulawa ku<strong>ka</strong>Jabulani uKhende Sibisi ehlangene noPopi noMagwababa.<br />
Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994), umsolwa omkhulu uBhadi Shongwe.<br />
Ingani phela amasheke emali yebhizinisi li<strong>ka</strong>Nxumalo ayebhalwe ngaye.<br />
Ekugcineni kodwa kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi isigelekeqe esikhulu unkosi<strong>ka</strong>zi<br />
II2<br />
<strong>ka</strong>Mamba ehlangene neshende lakhe uJona ababedla imali yebhizinisi haze<br />
bagcina sebembulele noMamba<br />
Endabeni ethi /phisi NezinyoktJ (1990), okugqame ngamaphoyisa ukuba<br />
zigebengu kunokuphaphalaza. UMvubu uyazi ukusu<strong>ka</strong> nokuhlala indaba<br />
yokugqekezwa kwebhange kodwa ngokwenqena uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> a<strong>ka</strong>lulandeli<br />
<strong>ka</strong>hle uphenyo. Kanjalo nekhehla elinguDlamini lalulwazi udaba<br />
lu<strong>ka</strong>Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> kodwa lakhetha ukuwuhlaba inhlali. Khona kuyavela ukuthi<br />
yizinto ezenze<strong>ka</strong>)'o ngempela lezi embuthweni wamapho)'isa. Singathi-ke wenze<br />
<strong>ka</strong>hle uMasondo ngokuveza lolu hlangothi.<br />
Endabeni ethi isigcawu Senkontolo (1990), akukho qhaza elitheni eIibanjwe<br />
arnaphoyisa, ngaleyo ndlela kulukhuni nokuwahlulela ukuthi ayaphaphalaza<br />
noma enzanjani.<br />
Kanti endabeni ethi ;"'gaze Ngazenza (1994) iphoyisa uShongwe livele lihlale<br />
emqondweni othi uThoko obulale uBhe<strong>ka</strong>ni ethunywe uMginsa, kuphele<br />
<strong>ka</strong>njalo. Ukuphaphalaza-ke lokhu uma sekuvela ukuthi laba bamsulwa<br />
umuntu ongumbulali uMpondlela ehlangene nonkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />
Endabeni ethi Kanti Nawe (l994) akukho nakhona ukuphaphalaza<br />
kwarnaphoyisa okuphawlIle<strong>ka</strong>yo. Kuphela nje kugqame bona ubugebengu
1I3<br />
bamaphoyisa. I(ubamba pbambili uSibisi, ebambisene noPopi <strong>ka</strong>nye<br />
noMagwababa<br />
Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994) kuphaphalaza arnaphoyisa kuhlangene<br />
nomphenyi wecaIa uMakhosonke. Indaba ize ilanyulwe uPopi owayethandana<br />
noMakhosonke.<br />
Endabeni ethi lphisi Nezinyoko (1990), UZondo ukukhombisile ukukhalipha<br />
ngokushesha asole ukuthi ukugqekezwa kwebhange kuyothinta umuntu<br />
osebenza khona ebhange. Umuntu owayenolwazi olubanzi lokuthi imali enkulu<br />
ibekwaphi. Nangempela kugcina kuvele ukuthi nguMagwegwe Buthelezi<br />
umphathi webhange uqobo owayepha<strong>ka</strong>thi kulolu dabs.<br />
Endabeni ethi lsigcawu Senkontolo (1990), umphenyi wecala ngu<strong>mm</strong>eli<br />
uNgubane. UMasondo ukwazile ukumveza ehla<strong>ka</strong>niphile impela. UNgubane<br />
uphumelelile ukuxabanisa izigelekeqe ezifuna imvalamlomo kumnumzane<br />
Kubhe<strong>ka</strong> Uphinde wakwazi ukucupha la maqola ngemali eyayinezinombolo<br />
ezibhalwe emabhukwini asebhange. Kuyakhalisa nokho ukuthi uNgubane<br />
usoliswe yini ukuthi akuyena uZethu oWabulala uMhlobo ngisho ezivumela<br />
yena ukuthi nangempela wabulala<br />
Endabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), umphenyi wecala u<strong>mm</strong>di uMthethwa.<br />
Ukhaliphe ngokusheshe abone ukuthi uThoko, akuyena ongumbulali.<br />
Ngakolunye uhlangothi amaphoyisa ayesenelisekile ukuthi nguThoko<br />
ongumbulali. UMthethwa uluqhamukela macala onke lolu daba agcine etholile<br />
ukuthi umbuJali nguMpondJela Jyancome<strong>ka</strong> indlela ayiphathe ngayo le<br />
ngxenye uMasondo.<br />
Endabeni ethi Kanti Nawe (/994), umphenyi UZimisele. Okuhluphayo<br />
ngokuphenya ku<strong>ka</strong>Zimisele ukuthi uphenyo Iwakhe Iuqale ngokuthi avele<br />
azithele phezu kwaso isigebengu zibekwa nje. USibisi phela 10wo. Kanti<br />
umthetbo wophenyo aY
1/4<br />
Endabeni ethi Ingalo Yomthetho (1994), uMakhosonke akukho kukhalipha<br />
okutheni okubona<strong>ka</strong>la ekuvezile. Uqobo Iwecala a1iwupha<strong>ka</strong>misi <strong>ka</strong>ngako<br />
umoya. Uphenya ngokudliwa kwemali eyizi-R32 000 yebhizinisi li<strong>ka</strong>Mvivi<br />
Nxumalo ngokungafanele. Uphinde ahluleke ukubamba izigebengu, aze<br />
abanjelwe uPopi. Naye 10 Popi asethandana naye ungumfelo<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Hadebe<br />
o<strong>ka</strong>de ebambisene naye 10 Makhosonke ebhizinisini. Ngibona sengathi<br />
uMasondo a<strong>ka</strong>na<strong>ka</strong>nga ukuthi umethuIe <strong>ka</strong>bi 10 mphenyi.<br />
Indaba ethi !phisi Nezinyolra (1990) iphetha ngokuthi kuvele ukuthi<br />
uMagwegwe oweba imali yebhange angumphathi walo. Lokhu wakwenza<br />
ngokuhlanganyela noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> iphoyisa.<br />
Endabeni ethi lsigcawu Senlrantolo (1990) kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi isigebengu<br />
esingumbulali <strong>ka</strong>Mhlobo, uButhelezi. Uyena vele futhi owayenolwazi olubanzi<br />
ngoKubhe<strong>ka</strong>.<br />
Endabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), kuvela ukuthi isigebengu esabulala<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni, nguMpondlela ngokuthengwa unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu. Lo mame<br />
wayebona ukuthi umyeni wakhe useqon)'lwe. Wamgodusa-ke ngokumthengela<br />
uMpondlela.<br />
Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994), kuvela ukuthi unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba<br />
ehlangene neshende lakhe uJona abenza itulo lokubulala uMamba. Kanti<br />
endabeni ethi Konti Nawe (1994) kuvela ukllthi umuntu okunguyena<br />
umsunguli wobugebengu uKhende Sibisi iphoyisa. ehlangene noPopi <strong>ka</strong>nye<br />
noMagwabaha.
ISAHLUKO SESINE<br />
4.0 ABALINGISWA EMANOVELINI KAMASONDO<br />
4.1 ISINGENISO<br />
II5<br />
Kulesi sahluko sizogxiIa ekucubungeleni iqhaza elibanjwe abalingiswa<br />
ekwakhekeni kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo. Lokhu kuzokube kungaseyikho<br />
ukubacwaninga okufana nalokhu ebesigxile kukho esahlukweni sesithathu,<br />
ebesibu<strong>ka</strong> khona imigomo yenoveli yophenyo lapho ebesigxile <strong>ka</strong>khulu<br />
ekukhaJipheni komphenyi. Kulesi sahluko sizocwaninga bonke abaJingiswa<br />
abagqamile nabangagqamile ngokutheni emanovelini <strong>ka</strong>Masondo nangendlela<br />
abavezwe nabachazwe ngayo. Iqhaza elibanjwe abalingiswa Iiyingxenye esemqo<strong>ka</strong><br />
<strong>ka</strong>khulu enovelini. Lisho ukukhole<strong>ka</strong> nokungakholeki kwendaba Kungakho sithola<br />
uMsimang (1986: 99), ethi:<br />
Perhaps the most important point about characterisation is that the<br />
artist must present lifelike characters. In order to be convincing, his<br />
imaginary persons must be grounded in realilty.<br />
Mhlawumbe okusemqo<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu ngokuvezwa kwabaJingiswa ukuthi<br />
umbhali kufanele abaveze bafuze abantu bangempela. Ukuze laba<br />
bantu aziqambele bona bakholeke, kufanele bazinze ezintweni<br />
ezikhona ngempela.<br />
lndlela umbhaJi abachaze <strong>ka</strong>nye nabasebenzise ngayo embhalweni ingachaza<br />
impumelelo noma ukufekela kwalowo mbhalo. Uma sifunda inoveli sisuke sifunda<br />
ngezenzo zabo, ngemicabango yab, ukuxabana nokubuyisana kwabo, ukwesasa<br />
nokunengwa kwabo, ukwehlule<strong>ka</strong> nokuphumelela kwabo, izifiso namaphupho<br />
<strong>ka</strong>nye nemidlinzo yabo. Sibona kusemqo<strong>ka</strong>-ke ukuthi nakulolu cwaningo kesigxile<br />
ekucubunguleni ukuthi uMasondo uv"usingathe ngempurnelelo enga<strong>ka</strong>nani 10<br />
rnunxa. UMaphumulo (1995:65), uthi:<br />
Abalingiswa babaIuleke <strong>ka</strong>khulu ekukhuliseni inoveli. Abalingiswa<br />
bangabantu abaqanjwe umbhali. Yibona abenza izinlo ezenze<strong>ka</strong><br />
enovelini.
abalingiswa bohIangotbi oIulodwa bayasiza <strong>ka</strong>kbulu-ke ngoba<br />
abadingi kwethulwa <strong>ka</strong>busba, abeduki, abadingi kukhuliswa,<br />
Il7<br />
Abanye abacubunguli balo mkhakha wenoveli bagxila ekuthini umlingiswa<br />
kufanele abona<strong>ka</strong>le ekhula <strong>ka</strong>nye nendaba. Bathi umlingiswa uqala avezwe<br />
eyigama nje ngasekuqaleni. Ngisho ngabe umlobi emethule <strong>ka</strong>ble <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani<br />
kodwa umfundi uthola ukumqonda <strong>ka</strong>hle ngokukhula kwendaba. Ekucwaningeni<br />
amanoveli <strong>ka</strong>Masondo asizukugxila <strong>ka</strong>khulu ekuthini yibaphi OOalingiswa abaveza<br />
zonke izinhlangothi zempilo nokuthi yibaphi abaveza uhlangothi olulodwa<br />
Isisetshenzwe <strong>ka</strong>khulu kweminye imisebenzi yocwaningo le ndlela yokuhlaziya<br />
abalingiswa, asikholwa ukuthi kukhona okusha <strong>ka</strong>ngako okungazuze<strong>ka</strong><br />
njengomnikelo owephusiIe uma sigxiIa kuyona nakulo msebenzi. Mhlawumbe<br />
kuzokwanela ukuthi sicubungule labo balingiswa OOagqamile <strong>ka</strong>nye nalabo<br />
OOangagqamile <strong>ka</strong>ngako emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Sizocubungula ukuthi yini<br />
eyenza abanye bagqame kunabanye, nokuthi laba OOangagqamile bOOambe qhaza<br />
lini ekugqamiseni 1000 abagqamile. Nokuthi sebebonke banaqhaza lini<br />
ekupha<strong>ka</strong>miseni upbenyo lwamanoveli azocutshungulwa<br />
Kunoma yimuphi umbhalo wenoveli, kubakhona abalingiswa abagqamayo<br />
kunOOanye, kubuye kubekhona OOavela benza okungabalulekile ngokutheni. Lokhu<br />
kungOOaluleki kwabo nokho kwenza umsebenzi wokupha<strong>ka</strong>misela uphenyo<br />
kwelinye izinga nokugqamisa <strong>ka</strong>khulu laba abagqamile. UHarvey ku-Stevick<br />
(1967:235), uthi:<br />
Some characters stand in full light, others remain shadowy, still others<br />
advance and retreat in our consciousness as readers.<br />
Abanye abaIingiswa bama bagqame, abanye babesethunzini, <strong>ka</strong>nti<br />
OOanye bayakhula baphinde banyomuke emicabangweni yethu<br />
njengabafundi.<br />
Okuqaphele<strong>ka</strong>yo futhi ngemibhaIo <strong>ka</strong>Masondo ukuthi kunamagama athiIe<br />
abalingiswa afanayo awasebenzise emanovelini ehlukene. Ngibhekise emagameni<br />
anjengoMagwegwe Burhelezi. oMhlobo Mvubu, oPopi, oMamba, oShongwe,<br />
oSibisi <strong>ka</strong>nye namanye. Sizocubungula ukuthi lokhu kusebenzisa kwakhe la
II9<br />
UMasondo urnsebenzise ngempumelelo uZondo e/rupha<strong>ka</strong>miseni indaba <strong>ka</strong>nye<br />
nophenyo. Ipha<strong>ka</strong>ma ngempela phela uma se/rulandele<strong>ka</strong> isigameko saseRudi's<br />
Disco. UZondo uphikelela Iapha eRudi's Disco ngenhloso yo/rulandela umkhondo<br />
wabafana abadla umthunzi wezinkukhu. Kufanele athole noma ubani obhema<br />
insangu emva kokucotshelelwa uMagwegwe ukuthi kwathola<strong>ka</strong>la isinqamu<br />
somthunzi wezinkukhu lapho okwakugqekezwe khona ibhange.<br />
NebaIa ufike azichome /rumaIunda ngen<strong>ka</strong>thi ezitheJa kuJoo neqembu lakhe<br />
alisolisa sengathi nalo liyakhosela emthunzini wezinkukhu 10; Masondo (1990<br />
A:14):<br />
Wathi lacu, uJoe. Wafike wahlwitha ingilazi esandleni si<strong>ka</strong>Zondo.<br />
Esamangele uZondo ukuthi kwenza<strong>ka</strong>lani, umfana Iona wamthela<br />
ngotshwaIa ebusweni maqede wamvusa phansi ngenamandla inqindi<br />
lena.<br />
Kuba khona u/rufisa ukwazi u/ruthi <strong>ka</strong>zi Zondo ndini uzokwazi yini ukuzikhipha<br />
kulolu taku ozifake /rulo. Kucaca nokuthi lolu suku lumphathele izigameko<br />
ezinzima uZondo, ngoba ekuphaphameni kule nqindi, uzithela emadodeni amabili<br />
ambuza ukuthi usexatshaniswa yini nalezi zingane. Ekuxoxeni kwakhe naleli<br />
bandla elizethula njengoBongani Maphaha <strong>ka</strong>nye n010nas Male<strong>ka</strong>, kuyamkhanyera<br />
ukuthi umsebenzi wakhe uzoba ngumqansa. La madoda awamfihleli ukuthi<br />
akemukelekiJe Japha eSoweto. Masondo (J 990 A: 17):<br />
Asidingi phoyisa laseThekwini elizokhombisa ukuhla<strong>ka</strong>nipha kwalo<br />
ngo/ruba libambe umuntu walapha eSoweto.<br />
Ekwahlu<strong>ka</strong>neni naIa madoda eRudi's Disco, uZondo uphindela ehhoteJa lapho futhi<br />
ahlangana khona nezimbila zithutha ziholwa ngemhlophe phambili: Masondo<br />
(1990 A:I7):<br />
Wafike wafa<strong>ka</strong> ukhiye woku,;ula, maqede wavule<strong>ka</strong> umnyango.<br />
Wangena ngapha<strong>ka</strong>thi waphumputha inkinobho yokukhanyisa ugesi.<br />
Esaphurnputha, wezwa ubukhwashakhwasha, kodwa akubange<br />
kusamsiza ukuzama kwakhe ukubale<strong>ka</strong>.
"Angikuphiki konke lokho. Kodwa-ke mina njengoSayitsheni<br />
kumele ngisho zisu<strong>ka</strong> nje ukuthi angifuni bantu abaphuma lena<br />
komaThekwini bezogaxela ernsebenzini wamaphoyisa lapha."<br />
Kuyawapha<strong>ka</strong>misa amaphaphu ukuzwa isiphathimandla sengalo yomthetho<br />
sihebeza ngale ndlela umuntu oze nosizo lokuthombulula icala ebelibuke<strong>ka</strong><br />
selixakile, lingaxazululeki. Okuxa<strong>ka</strong> na<strong>ka</strong>khulu ukuthi uSayitsheni Mvubu<br />
usephinda amazwi athi awafane ncamashi namazwi aphinyiswa yilawaya madoda<br />
aseRudi's Disco, oMaphaha noMale<strong>ka</strong>. Sekusolisa nokuthi mhlasimpe la madoda<br />
ayazana noMhlobo Mvubu. Uthi-ke pho 10 Mhlobo ndini uqondile?<br />
UZondo ulube<strong>ka</strong> kweIinye izinga futhi uphenyo ngen<strong>ka</strong>thi ephikelela kwaHlophe<br />
emuva kokuthola umbiko wokuthi le ndoda yayifuna ukumbona ngokushesha.<br />
Kushaqa unwele uma sekuthola<strong>ka</strong>la ukuthi le ndoda yathola<strong>ka</strong>la isibulewe;<br />
Masondo (1990 A:38):<br />
Wahamba ngamanzonzwane wabhe<strong>ka</strong> ngasendlini yokuphekela<br />
wethu<strong>ka</strong> kwathi inhliziyo mayibhodloze izimbambo lapho ezilhela<br />
esidunjini sendoda eyabe ibuke<strong>ka</strong> isindala impela. Yabe igqoke<br />
ibhulukwe eliluhlaza <strong>ka</strong>nye neyembe elimhlophe. Yayiphezu<br />
kwedamu legazi. Wathi qalaqala uZondo, wase ekhothama eyibhe<strong>ka</strong><br />
le ndoda eyabe idindilizile. Wakhangwa inxeba elikhulu entanyeni<br />
. vale ndoda. Kwamkhanvela . uZondo ukuthi Iowa kwabe<br />
kunguMnumzane Hlophe.<br />
Lesi sigameko sethusa ngokuthi njengoba sekuthola<strong>ka</strong>la uHlophe ebulewe nje,<br />
<strong>ka</strong>nti noZondo usinde ngokulambisa ehlaselwa, kungabe balandelwa umunlu<br />
oyedwa yini? Futhi kubona<strong>ka</strong>la sengathi 10 muntu uzimisele ngempela ngisho<br />
nangokubulala yini ukuze agqibe ubufa<strong>ka</strong>zi baleli cala eliphenywa uZondo?<br />
KuyasoIisa. Emuva kwalesi sigameko uZondo uqhubekela phambili nophenyo<br />
aphenye uTaga. aphenye noSgubhu Ndebele owayenolwazi ngabantu abadayisa<br />
izida<strong>ka</strong>rnizwa. Abonane neNdiya laseBamjee Outfitters lapho okwakusebenza<br />
khona uBongani owayesole<strong>ka</strong> ngokudayisa izida<strong>ka</strong>rnizwa, abonane noHadebe<br />
owa}engumngani <strong>ka</strong>Hlophe. Uthubeleza njalo aze ayoshaya kuNkosazane Hlophe.<br />
uBusisiwe udadewabo <strong>ka</strong>mufi uHlophe.<br />
121
122<br />
Ekuphenyeni uZondo uphinde anqwamane nezimbila zithutha ziholwa emhlophe<br />
phambili. Uhlaselwa ngabantu abamdubula bamshiye bethi utile; Masondo (1990<br />
A:79):<br />
Waphendu<strong>ka</strong> wabuyela emotweni yakhe uZondo. Wathi nje lapho<br />
ethi ubamba isivalo semoto, sakhala isibhamu. Khona manjalo<br />
wawa UZondo Wlllala phansi wathi ja! Kungabe kwase kuphelile<br />
njalo ngoZondo? Akunjalo.<br />
Izigebengu lezi ezazimhlasele zicabanga ukuthi urnsebenzi wazo ube yirnpurnelelo.<br />
Masondo (/990 A:80):<br />
"Nguyena Iona umtha<strong>ka</strong>thi osedindilize lapha?" kubuza omunye<br />
. komunye. "Nguye nezinqotho zakhe! Ngimshaye kwaba <strong>ka</strong>bili<br />
wapbela lapho," kupbendula omunye.<br />
"Wena awubeki phansi neze, nalokhuya kwekhehla wakuthatha<br />
<strong>ka</strong>nye nje akwabuye kwawadla"<br />
"Musa ukulokhu ulanda ubala Asihambe funa sibonwe. Futhi-ke<br />
kumele wazi ukuthi umuntu <strong>ka</strong>bongwa esaphila."<br />
Le nkulumo iveza ukuthi lezi zigilamkhuba zisanda kubulala ikhehla elithile.<br />
Kungabe ubani lelo khehla? Kungabe uHlophe? Lokhu kugcina kumsiza <strong>ka</strong>khulu<br />
ophenyweni lwakhe UZondo. Ziqhube<strong>ka</strong> njalo izigameko ezethusayo ezimbululwa<br />
uZondo <strong>ka</strong>nye nezimvelelayo kuze kuyoshaya lapho evumbulula khona umlando<br />
<strong>ka</strong>Mhlobo Mvubu owethusayo laphaya eKatlehong Police Station, i<strong>ka</strong>khulu fokho<br />
akutshelwa uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> Nkosi. Kuvela ukuthi Mhlobo Mvubu ndini <strong>ka</strong>nti<br />
waxoshwa eKatlehong ngoba entshonthe imali. UZondo uqhube<strong>ka</strong> nophenyo<br />
Iwakhe aze azithele kuDlamini owayephethe isiteshi saseKatlehong ngesikhathi<br />
kuxoshwa uJ\fhlobo. Lo DIamini nokho uyamhlangula uMhlobo ecaleni lokweba.,<br />
akhombe yena 10 Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> ozishaya ongcwelengcwele.<br />
Nangempela kugcina kuhlaluke ukuthi nguye 10 Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> obambe iqhaza<br />
elikhulu kulobu bugebengu ehlangene noMagv.egwe Buthelezi; Masondo (1990<br />
A:(21):
"Kwathola<strong>ka</strong>Ia isinqamu si<strong>ka</strong>gwayi esisefeni. Empeleni satholwa<br />
vimina mathupba. Ngathola kungugwayi ongajwayelekile lapha<br />
endaweni yakithi."<br />
"Kanti kwabe kungugwayi mum lowo, Mnurnzane?"<br />
Wahle<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>ncane uButhelezi wathi, "Kwathi lapho ngisihlola ngathola<br />
ukuthi isinqamu si<strong>ka</strong>gwayi, kodwa oxutshwe nokuthile okwachazwa<br />
ngamaphoyisa njengensangu."<br />
124<br />
Ekuqaleni amasu <strong>ka</strong>Buthelezi okwedusa uphenyo abuke<strong>ka</strong> ephumelela ngoba<br />
kusukela kule ngxoxo yabo, uZondo unhlanhlatha ibanga elide ehamba ethungatha<br />
ababhemi bomthunzi wezinkukhu abangahlangene na<strong>ka</strong>ncane naleli cala. Uze<br />
aphindele emkhondweni okuyiwonawona ngen<strong>ka</strong>thi esephenye wathola ukuthi<br />
uMhlobo Mvubu unolwazi alufihlayo ngalolu daba.<br />
BesekuveIile-ke phambilini ukuthi omunye umlingiswa obambe iqhaza elibhekile<br />
kule ndaba nguye uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> Nkosi. UNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> ubuke<strong>ka</strong> kunguye<br />
onguma<strong>ka</strong>debona ebugebengwini. Futhi uyena onesibindi sokuphumelelisa<br />
amacebo obugebengu abawahlela noMagwegwe. Nguyena owaphumelelisa<br />
umkhan<strong>ka</strong>so wokudicilela phansi igama ligaMhJobo Mvubu ngokumesulela ngecala<br />
lokweba imali yasesiteshini samaphoyisa saseKatlehong, okuvela <strong>ka</strong>muva ukuthi<br />
wayehlangene noMagwegwe nakhona Uma silandela ingxoxo pha<strong>ka</strong>thi ku<strong>ka</strong>Zondo<br />
<strong>ka</strong>nye noDlamini owayephethe isiteshi saseKatlehong ngesikhathi si<strong>ka</strong>Mhlobo<br />
Mvubu, kuyacaca ukuthi nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> ngempela owayeyishoshozela lokuthi<br />
uMhlobo axoshwe; Masondo (1990 A: 1(2):<br />
"Yini okwenza ukuba ungambophi uMvubu, baba ngoba wabe<br />
unelungelo lokwenza lokho?"<br />
"Angisibonanga isidingo sokwenza lokho ngoba ngangingenelisekile<br />
ukuthi ngempela uMvubu owabe entshontshe imali levo. Kukhona-ke<br />
ababelokhu bengishoshozela ukuthi ngimbophe."<br />
"Obani-ke labo okhuluma ngabo baba?"<br />
"Owokuqala wabo kwabe kunguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> Nkosi. Wabe<br />
enezinkulumo eziningi ezaze zenza ukuba ngigcine sengirnxwayise<br />
ngokuthi kwasayena uzophelelwa umsebenzi uma eqhube<strong>ka</strong> nalokhu<br />
ekhuluma le ndaba"
128<br />
ukuthiuNgubane aphenye aphenyisise ulmthi nguye ngempela yini uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />
Kubhe<strong>ka</strong> obulale 10 muntu. Kuyaqaphele<strong>ka</strong> ukuthi uS'fiso Ngubane a<strong>ka</strong>kholwa<br />
u/ruthi uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> uyena umbulali, yize ezivumela ngokwakhe 10<br />
nkosi<strong>ka</strong>zi u/ruthi uyena ngempela obulele. Masondo (1990 B:70):<br />
"Ubethi uyametbusa ukuze ayeke udlame, <strong>ka</strong>nti a<strong>ka</strong>buzanga elangeni<br />
ngoba 10 mlisa umane weza kuye izithonto. Wabe esehlehla uZethu<br />
<strong>ka</strong>nti usefike lapho kuphela khona isikebhe. Wakhube<strong>ka</strong> wawa<br />
ngomhlane, sadubula isibhamu. Wabe esewa 10 rnlisa kwaba<br />
ukuphela kwakhe lo<strong>ka</strong>," kuchaza uKubhe<strong>ka</strong>.<br />
Lungena kwelinye izinga uphenyo lu<strong>ka</strong>S'fiso Ngubane ernva kwalesi sigarneko.<br />
Nango eseqasha indiza enophephela emhlane ukuze bakwazi ukuyocinga isidurnbu<br />
seqola laphaya eNcadu edanyini. Nokho baphazanyiswa yizinkungu,<br />
kungaqhubekeki nophenyo laphaya edanyini. Uyaphenyisisa impela uNgubane<br />
ukuthi sehle <strong>ka</strong>njani isigameko sokudubula. A<strong>ka</strong>deli ngakutshelwayo nje.<br />
Kuwo Iowo mnyama, uS'fiso Ngubane uphenya nodaba Iweqola eselibeke<br />
uThokozile ezithendeni, lifuna imali "ayeyicoshe" edanyini. Ugcina esezifikele<br />
mathupha kubo <strong>ka</strong>Thokozile Iapho afike azithele khona kuMagwegwe Buthelezi.<br />
Lokhu kuhlangana noMagwegwe kugcina sekumsiza <strong>ka</strong>khulu ophenyweni lwakhe.<br />
ngoba kumni<strong>ka</strong> umqondo ocacile ukuthi ubhekene nemigulukudu enjani. Masondo<br />
(1990 8:88):<br />
Ekugcineni yasho ngola<strong>ka</strong> le ndoda yathi. "Angizwani nabameli<br />
mina. Okumele ukwazi ukuthi ungaphinde ungibize ngeqola mina!<br />
Angiyikhona lokhu ocabanga ukuthi ngiyikho! Siyezwana?"<br />
Ekugcineni uNgubane uyaphurnelela ukuyophenya ngobufa<strong>ka</strong>zi abudingayo<br />
laphaya edanyini iNcadu. Kuthola<strong>ka</strong>la isidumbu esikebheni. UNgubane uphinde<br />
aphenyisise kuKubhe<strong>ka</strong> ukuthi isigameko sehle <strong>ka</strong>njani ngempela. Luqhubekela<br />
pharnbili uphenyo ngen<strong>ka</strong>thi uS'fiso Ngubane eseqasha abatshuzi bakwaNdlovu<br />
ukuthi bacinge emathunjini edamu isibhamu esasetshenziswa uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>.<br />
Ubuye athume laba batshuzi ukuthi baguqule nemali eyayisesikhwameni khona<br />
edanyini belll, maqede bafake eyakhe ayeyiqophe izinombolo zayo. Nangempela<br />
leli su li<strong>ka</strong>Ngubane ligcina limphumelelise ngokuthi le mali yakhe yiyona eyaba<br />
ngubufa<strong>ka</strong>zi obuqanda ikhanda lapho isithola<strong>ka</strong>la emaphaketheni <strong>ka</strong>JJagwegwe
134<br />
UMthethwa uphinde aqhubeke nophenyo Iwakhe esizwa nguThemba, baphikelele<br />
kwaNdlovu, ernzini <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Ekuphenyeni kwakhe um<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni, kuhlalu<strong>ka</strong><br />
ukuthi inhlalo yalo mndeni ibingasagcuIisi neze. UNkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu ubatshela<br />
ukuthi baphila ngenqubo yokungabuzani nokungatshelani ukuthi lowo nalowo<br />
wenzani. Masondo (I994 A:29):<br />
"Kungabe usebenza msebenzi mooi umyeni wakho nkosi<strong>ka</strong>zi?"<br />
kubuza uMthethwa.<br />
"Ugqugquzela umculo womasi<strong>ka</strong>ndi kuyo yonke iNatali naKwaZulu<br />
abuye abIde nemidlalo yawo."<br />
"Yini okunye filthi okwaziyo mayelana nomsebenzi womyeni wakho<br />
nkosi<strong>ka</strong>ziT<br />
"Engingakutshela khona nje mnumzane uMthethwa ukuthi akuyona<br />
inqubo yalapha ekhaya ukungena <strong>ka</strong>khulu endaweni okungeyona<br />
eyakho," kuphendula unkosi<strong>ka</strong>zi Nd!ovu.<br />
Wathi ukubuyisa izinhlonze uMthethwa wase ebuza ethi. .,<br />
Angikutholi <strong>ka</strong>hle nkosi<strong>ka</strong>zi. Uchaza ukuthini?"<br />
Wahle<strong>ka</strong> unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu ephendula ethi. ''Ngichaza ukuthi<br />
<strong>ka</strong>ngimbuzi ngomsebenzi wakhe naye futhi ngokunjalo a<strong>ka</strong>ngibuzi<br />
ngamsebenzi warni wasexhibeni."<br />
Lokhu kwarnsolisa uMthethwa ukuthi lukhona lukhulu olushaya amanzi kulo<br />
nkosi<strong>ka</strong>zi. La mazwi <strong>ka</strong>nkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu yiwona amdonsela amanzi ngomsele.<br />
abangela ukuthi uphenyo lu<strong>ka</strong><strong>mm</strong>eli uMthethwa lusondele <strong>ka</strong>khulu kuyena. futhi<br />
luze lugcine lumgojele.<br />
Uphenyo luthuthu<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu ngen<strong>ka</strong>thi uMthethwa ezithela kunkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu<br />
eqhethe egunjini lokulala li<strong>ka</strong>Mginsa. Masondo (1994 1\:54):<br />
"Khona manjalo kwavule<strong>ka</strong> umnyango wegumbi li<strong>ka</strong>Mginsa<br />
lokulaJa maqede kwamemfu<strong>ka</strong> unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu okwabe<br />
kungunkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni NdloYlL urnufi.<br />
Kuxabana ubendle ngempela-ke manje. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la kwalaba balingiswa<br />
beqhethisene. kuMthethwa kwakha izinsolo zokuthi kukhona okuthile<br />
okubahlanganisile. okuhlobene nokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Lokho phela kubangelwa
yephepbandaba iNyanga, uFana Mnguni. Uknbonana ku<strong>ka</strong>Mthethwa nale ntatheli<br />
kwenza ukuba iguqule indlela eyayizobhaIa ngayo umbiko wodaba Iokubulawa<br />
ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Masondo (1994 A:46):<br />
"Nx!" kunxapha uFana eqhube<strong>ka</strong> ethi, "Ngidangele <strong>ka</strong>khulu."<br />
"Ngoba kwenzenjani Mzimela?" kubuza uMthethwa.<br />
"Phela le mibuzo <strong>ka</strong>nye nezimpendulo zakho sekuyone yonke le<br />
ndaba yami."<br />
Lokho kuguqulwa kombiko kwaba nomthelela wokuguqu<strong>ka</strong> kwendlela lolu daba<br />
olwalulandelwa ngayo umpha<strong>ka</strong>thi mhlawumbe nayingalo yomthetho imbala.<br />
Uyena futhi uThemba owalekelela uMthethwa ngokuqongelela ubufa<strong>ka</strong>zi<br />
bezinsaIela zeminwe ezazisezindukwini ezathola<strong>ka</strong>la emaqhugwaneni. Yibo phela<br />
lobu bufa<strong>ka</strong>zi obabamba iqhaza e1ikhulu ekuboshweni ku<strong>ka</strong>Mpondlela, ngokuthi<br />
izinsaIela zeminwe eyayithinte lezi zinduku kwakungezakhe.<br />
Omunye umlingiswa obambe iqhaza elibhekile ophenyweni Iwale ndaba nguThoko<br />
Ntsibande. Uyena ongumsolwa osemqo<strong>ka</strong> ekubulaweni ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu.<br />
UThoko uzithola esengene kwelikhulu icala ngokuzithola edukele emaqhugwaneni<br />
<strong>ka</strong>nti kuzodutshulelwa khona uBhe<strong>ka</strong>ni. Isidumbu si<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni selanyelwa nguye,<br />
maqede antantatfieke eyobikela u<strong>mm</strong>eli uMthetfiwa ngalesi sehlo. Emva kwalokho<br />
a<strong>ka</strong>veli <strong>ka</strong>khulu ngaphandle kwalapho ephonswa khona imibuzo nguMthethwa<br />
NoShongwe ulibambile iqfiaza ngokuveza uphenyo lwamaphoyisa oIuphaphalazayo<br />
nokho. UShongwe yena a<strong>ka</strong>ngabazanga na<strong>ka</strong>ncane ukuthi umbulali uThoko.<br />
nokuthi akukho futhi okunye okwakusadinga ukuphenywa emuva kwalokho.<br />
Wembule<strong>ka</strong> izinqe kodwa uma sekuvela ukuthi akuyena uThoko umbulali.<br />
4.2.4 KANTINA WE?<br />
Umlingiswa osemqo<strong>ka</strong> kule ndaba nguZimisele Wela Uyena ongumphenyi<br />
osemqo<strong>ka</strong> wecaIa lokulinyazwa ku<strong>ka</strong>Jabulani Mthiyane owagcina ngokushona.<br />
UZirnisele Iona waye<strong>ka</strong>de engumngani omkhulu <strong>ka</strong>Jabulani Mthiyane intatheli<br />
yephephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Kuthiwa UJabulani udutshulwa nje udutshulelwa<br />
IJ8
139<br />
ulmbi<strong>ka</strong> ngodaba iobugebengu obabodiangile eHiiibrow, ekubeni amaphoyisa<br />
endawo ayengabushayi mkhuba Iobu gebengu. Masondo (1994 C:7):<br />
"Kusobaia ukuthi lokhu lruzama ku<strong>ka</strong>Jabulani ulrulwa nobudlova<br />
laphaya eHillbrow, yikhona <strong>ka</strong>nye okuyimbangela yokudutshulwa<br />
kwakhe. Ungitshele ulruthi sebebathathu abantu asebebulewe<br />
Iaphaya eHIlIbrow," lrukhononda UZimisele.<br />
Uphenyo lu<strong>ka</strong>Zimisele luwumkhan<strong>ka</strong>so onzima wokuthungatha izigelekeqe<br />
ezihlasele uJabulani, nakholwa ngukuthi yizo futhi lezo ezithinte<strong>ka</strong> ekubulaweni<br />
kwaIaba bantu abathathu eHillbrow. lzinsolo nemidlinzo yakhe uyikhinindeIa<br />
uKhende Sibisi umphathisiteshi samaphoyisa eThokoza. Masondo (1994 C:7):<br />
Wathi ukudonsa umoya UZimisele ngaphambi kokuba athi,<br />
. "Okufike kwagqama <strong>ka</strong>khulu kimi ukuthi ukuzanywa kokubulala<br />
uJabulani lrusaphathelene kumbe kusathintene noIrubulawa kwaiaba<br />
abanye abathathu uJabulani akhulume ngabo. Kusobala futhi ukuthi<br />
uJabulani udutshulwe ngenjongo yokumgudluza endleleni yalezi<br />
zigilamkhuba. Okusho ukuthi uma kungabanjwa obulele laba bantu<br />
uyobe sewubambe yena <strong>ka</strong>nye odubule uJabulani kumbe uma<br />
ungabamba odubule uJabulani uyobe sewubamba bona <strong>ka</strong>nye<br />
ababulele laba bantu.<br />
USibisi 10 ungowezimanga, ngoba uyena obuke<strong>ka</strong> elekelela uZimisele ophenyweni<br />
Iwakhe ngokumnikeza amagama abantu abathile. Uthinta amagama oMbamba<br />
Mlaba, ongathintene nhlobo nalolu daba <strong>ka</strong>nye noZuma umhleli wephephandaba.<br />
kodwa okugcina sekuvela ukuthi bayazana naye uSibisi 10.<br />
Nangempela uZimisele uhlala emkhondweni awunikwe uSibisi. Ekuphenyeni<br />
kwakhe uthola ukuthi bekukhona ukungahoshelani <strong>ka</strong>hle pha<strong>ka</strong>thi ku<strong>ka</strong>Jabulani<br />
<strong>ka</strong>nye noZuma umhleli weN<strong>ka</strong>nyezi. Masondo (1994 C:I5):<br />
"Umnurnzane uZuma kodwa yena wabe ernthukuthelele uJabulani<br />
ngalelo langa adutshulwa ngalo. Nanxa kwathi kushona ilanga wabe<br />
esebona<strong>ka</strong>la esehlise ukuthukuthela kwakhe uZurna kodwa<br />
angikholwa neze ukuthi wabe esexolile."<br />
Uphenyo lu<strong>ka</strong>Zimisele luveza nokuthi uJabulani ubenokubonana isinyelela<br />
nonkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>mhleli uZurna. Kusho lukhulu lokhu kuZimisele. Ukubcna<br />
kusemqo<strong>ka</strong> ukuthi abooane nala nkosi<strong>ka</strong>zi. Kodwa waqala ngokuphenya uMarnba
143<br />
nangempela unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba wazikhininda zonke izindaba Masondo (1994<br />
B:/64):<br />
Langa limbe nganikela edolobheni ekuseni ngafike ngathenga<br />
izingubo zesangoma maqede ngagase/a emzini <strong>ka</strong>mufi. Lokho phela<br />
ngakwenza ngoba ngisola ukuthi ngeke kuthi unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>mufi<br />
elahlwe umyeni wakhe nosana, ajike asonge izandla angenzi lutho<br />
lolruziphindiselela Kulokho kuzenza kwami isangoma, ngabe<br />
sengithola ukuthi ababulali <strong>ka</strong>nye nabakhuthuzi boqobo bangoJona<br />
ongufa<strong>ka</strong>zi kuleli cala <strong>ka</strong>nye noMakhosazana Nxumalo<br />
ongunkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>mufi.<br />
Lusonge<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>njalo-ke uphenyo lu<strong>ka</strong>Makhosonke, noma kwagcina sekunguPopi nje<br />
owabamba iqhaza e1isemqo<strong>ka</strong> ekuphumeleleni kwalo.<br />
4.3 UKUPBINDWA KWAMAGAMA ABALINGISWA<br />
Sithe uma sicwaninga abalingiswa bamanoveli <strong>ka</strong>Masondo, kwaphawule<strong>ka</strong> ukuthi<br />
kukhona amagama aba!ingiswa alokhu evela emanovelini ehlukene. Ukuvela kwala<br />
magama kubuke<strong>ka</strong> kunenhloso ethile, rnhlawumbe inhloso yokuqhube<strong>ka</strong> namagama<br />
asejwayelekile kubafundi asebeke bafunda ezinye zezincwadi zakhe.<br />
Okuphawule<strong>ka</strong>yo nokho ukuthi abalingiswa abethiwe la magama benza izinto<br />
ezingafani kula manoveli ahlukene. Okugcina kwakhe ubudlelwane obungatheni<br />
pha<strong>ka</strong>thi kwala manovefi.<br />
Uma kunjalo, kungasho ukuthi uMasondo wayenawo umqondo wokuwaxhumanisa<br />
la manoveli akhe. ngendlela yochungechunge (series). O\.amye okucabangisa<br />
ukuthi uMasondo wayenomcabango wokuqamba amanoveli awuchungechunge,<br />
yindlela awaphethe ngayo amanye ala rnanoveli akhe. Aphetha kube sengathi<br />
indaba isazoqhube<strong>ka</strong> Amagama abalingiswa avela emanovefini ahlukene yilawa<br />
a1andelayo:<br />
4.3.1 UMAGWEGWE BUTHELEZI<br />
Leli gama livela ezindabeni ezimbili; Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990) <strong>ka</strong>nye nethi Isigcawu<br />
Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990). Kuzona zombili lezi zindaba leli gama liveza umlingiswa<br />
onobugebengu. Encwadini ethi Iphisi ;Vezinyo<strong>ka</strong> (1990), uMagwegwe Buthelezi
144<br />
uvezwa eyisethenjwa esingurnpbathi webhange iNation Bank.. Uma sekugqekezwa,<br />
kwebiwa nemali lruleli bhange, usukumela phezulu aqashe umphenyi wamacala<br />
ozimele uThemba Zondo ukuthi aphenye lolu daba. Elrugcineni lruhlalu<strong>ka</strong> ukuthi<br />
nguye <strong>ka</strong>nye ongungqondongqondo wolrugqekezwa kwebhange.<br />
Kanti endabeni ethi lsigcawu SenJrontolo (I990), uMagwegwe useyiso isigebengu<br />
futhi. Umehluko ukuthi lapha uthi eqambe ethulwa, abe yisigelekeqe nje. Uyiqola<br />
elifuna imali yemvaIamlomo emndenini wesicebi saseNyukhasela esinguKubhe<strong>ka</strong>.<br />
KuJeso sidididi solrufuna leyo mali ubuJala uMblooo Mvubu oyiqola<br />
ababesebenzisana naJo. Ugcina ebanjiwe ngenxa yobuhla<strong>ka</strong>ni bu<strong>ka</strong>Mmeli<br />
uNgubane.<br />
4.3.2 UTHEMBA<br />
Nalo leli gama livele izikhathi eziningana. UThemba Zondo uvela encwadini ethi<br />
lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), engumphenyi wamacala ozimele. Uphenya icala<br />
lokugqekezwa nokwebiwa kwemali ebhange iNation Bank. Encwadini ethi<br />
lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990) uThemba unguThemba nje onganikwe sibongo, <strong>ka</strong>nti<br />
ungumphenyi ozimele owelekelela u<strong>mm</strong>eli uNgubane ekuphenyeni udaba<br />
Iwemvalamlomo efunwa ngamaqola emndenini <strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong>. Ubambe iqhaza<br />
elisemqo<strong>ka</strong> ngoba uyena owenza ukuthi uNgubane aphumefele. Uyena owelekelela<br />
uNgubane ukuba aduse ithini lezimanga. Nguye futhi ocathamela amaphoyisa<br />
ngen<strong>ka</strong>thi eyocinga (amaphoyisa) ubufa<strong>ka</strong>zi edanyini, maqede atshele uNgubane<br />
ngakho konke okwenze<strong>ka</strong>yo.<br />
fgama li<strong>ka</strong>Themba Zondo fiphinde fivefe futhi encwadini ethi Ngaze Ngazenza<br />
(1994). lapho unguye futhi umseshi ozimele. Lapha-ke welekelela uMmeli<br />
uQo
4.3.3 UMAMBA<br />
145<br />
Igama li<strong>ka</strong>Mamba nalo livela iziqutshana eziningana lapha emanovelini<br />
<strong>ka</strong>Masondo. Encwadini ethi Kanti Nawe (1994), ungowakwaLuthuli, uthola<strong>ka</strong>la<br />
ewumngani wesigelekeqe esesatshwayo esinguMbamba Mlaba. Kwayena uMamba<br />
wethulwa engumlingiswa ongaqede kulunga, ngokuvezwa eshova amaphepha,<br />
futhi engamemukeli <strong>ka</strong>hIe umphenyi wecala uZimisele. UMamba uyazisho nokuthi<br />
uyilungu leqembu lemigulukudu. Masondo (1994 C:18):<br />
"How many times kumele ngikhulume into eyodwa nawe? The whole<br />
syndicate ayicavi niks ngale nto yakho! So phuma manje my bra.<br />
Angifuni ukuze ngixabane nawefor nothing! Get out! Vii man! "<br />
Nokho-ke [0 Mamba kugcina kuvele ukuthi a<strong>ka</strong>thintani <strong>ka</strong>ngako nobugebengu<br />
obabuphenywa uZimisele. Kanti uphinde avele futhi uMamba encwadini ethi<br />
Ingalo Yomthetho (1994). Kule ncwadi-ke, uvela eyindodana yesikhumu<strong>ka</strong>ne<br />
esinguMvivi NxumaJo. Nakule ndaba ubekeke ngasekuqaleni kwayo<br />
wanobugebengu. Uphenywa ngumphenyi ozimele uMakhosonke, ngokudliwa<br />
kwemali yebhizinisi li<strong>ka</strong>yise (uMvivi). Naye 10 Mamba uvezwe esemshungwini<br />
oshova amaphepha nozigxinxa ngophuzo oluda<strong>ka</strong>nayo ngokweqile. Futhi kwayena<br />
uvezwe waVvumuntu obuke<strong>ka</strong> enonya ongawukhathalele na<strong>ka</strong>ngako 10 msebenzi<br />
awenzayo. Masondo (19948:24):<br />
Wahwaqa kuhle kwezulu lizoduma lithathe umuntu uMamba wase<br />
ethi, "Sewufuna ukuqala? Ungalisebenzisa ihhovisi lami ngoba<br />
mina angizukuba khona namhlanje..."<br />
Naye 10 Mamba, kugcina kuvele ukuthi a<strong>ka</strong>thinteki ekudliweni kwezimaJi<br />
zebhizinisi li<strong>ka</strong>yise. Ngeshwa, lokhu kuvela sezimbulele izigelekeqe ezazisobozela<br />
iinaJi <strong>ka</strong>yise, okungunkosi<strong>ka</strong>zi wakhe <strong>ka</strong>nye neshende lakhe (unkosi<strong>ka</strong>zi).<br />
4.3.4 UMHLOBO<br />
Lo mlingiswa uyathola<strong>ka</strong>la enc...adini ethi Iphisi Nezinyoko (1990). Kule ncwadi<br />
uMhlobo ungowakwaMvubu. Uvezwe engusayitsheni ophethe amaphoyisa ase<br />
Orlando Police Station.. Lokho kwenza ukuthi asoleke ukuthi a<strong>ka</strong>qede kuqonda
146<br />
kulo msebenzi wakhe wobuphoyisa. Uze alimise ngesihloko ulmthi a<strong>ka</strong>mfuni<br />
uThemba Zondo uIruthi azophenya leli cala. Uvezwe engalrunambithisisi<br />
kwasampela ulmsebenzisana nomphenyi wecala ozimele, uThemba Zondo. Umoya<br />
wezikhova obona<strong>ka</strong>Ia kuMhlobo Mvubu umenza abona<strong>ka</strong>Ie esasigelekeqe impela<br />
I\ie. Kodwa liyageze<strong>ka</strong> igama lakhe ekugcineni, Imvele ukuthi ubebanjwe<br />
ngobhongwane nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>, okunguyena owayeyiphoyisa eliyisigebengu.<br />
Encwadini ethi lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990), uMhlobo usenguye owakwaMvubu<br />
futhi. Kule ncwadi-ke uyisigelekeqe esikhwahla umndeni wesicebi sakwaKubhe<strong>ka</strong><br />
imali yemvalamlomo, ehlangene noMagwegwe. Zibhajwa kweziwudlayo-ke. Nalo<br />
MhIobo Mvubu ufela kuwo 10 msebenzi wakhe, ebulawa nguMagwegwe.<br />
Kuyaphawule<strong>ka</strong> lapha ukuthi uMasondo usebenzise leli gama lomlingiswa<br />
ekuqambeni abalingiswa ahangefani <strong>ka</strong>hle. Omunye uyiphoyisa <strong>ka</strong>nti omunye<br />
uyisigelekeqe nje esisobala.<br />
4.3.5 US'FlSO<br />
Nalo mlingiswa uyavela ezincwadini ezahlukene zi<strong>ka</strong>Masondo. Encwadini ethi<br />
lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990), ungowakwaNgubane <strong>ka</strong>nti uvela engu<strong>mm</strong>eli<br />
<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> nomndeni wakhe. Kanti encwadini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (/990),<br />
uphinde abe owakwaNgubane, uyisikhulu esiphethe umphenyi wecala uThemba<br />
Zondo.<br />
4.3.6 UPOPI<br />
Negama li<strong>ka</strong>Popi livela kubalingiswa abehlukene. Encwadini ethi KIJnti Nawe<br />
(\994), 10 Popi uthola<strong>ka</strong>la ehambisana nemigulukudu yezigebengu ezinuke<strong>ka</strong><br />
emacaleni ehlukene okubulala, kuhlanganisa nelokubulawa ku<strong>ka</strong>Zodwa. 19ama<br />
li<strong>ka</strong>Popi liphinde livele encwadini ethi Ingalo Yomthetho (1994). Kule ncwadi<br />
uPopi ungumfelo<strong>ka</strong>zi osethandana noMakhosonke ongumphenyi wecala lezimali<br />
. .<br />
zi<strong>ka</strong>l"lxumalo <strong>ka</strong>nve nokubulawa kwendodana vakhe uMamba. Kule ncwadi<br />
nguyena 10 Pop! ogcina ephenye ngempumelelo <strong>ka</strong>la elaselithanda ukumehlula<br />
uMakhosonke. Kuyaphawule<strong>ka</strong> nalapha ukuthi yize uMasondo esehenzise leli gama
147<br />
li<strong>ka</strong>Popi KUZO zombili lezi:zincwadi, kepba wetbllle abalingiswa abenza izinto<br />
ezingefani nhlobo. Ol<strong>mm</strong>ye uPopi ungumguIukudu wesigebengu <strong>ka</strong>nti Iona omunye<br />
simthola ebambisene nokuphenywa <strong>ka</strong>nye nokusonjululwa kwecala.<br />
4.3.7 UZETHU<br />
Liyavelavela futhi naIeIi gama emanoveIini ahIukene. EnoveIini ethi Isigcawu<br />
Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990), sithola uZethu onguNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>. Nguyena phela 10<br />
ogcina esezethwese icaIa IokubuIawa kwesigelekeqe esinguMhIobo. Kanti<br />
enovelini ethi Ingalo Yomlhelho uZethu ungunobhala <strong>ka</strong>Mamba Nxumalo,<br />
ongumphathi wamahhizinisi <strong>ka</strong>yise obisi. Uyilo Zethu owemukeIa uMakhosonke<br />
ngezandla ezifudumele ngen<strong>ka</strong>thi efi<strong>ka</strong> kwelaseLesotho futhi waphinde<br />
wamelekelela ngolwazi olusemqo<strong>ka</strong> ophenyweni Iwakhe.<br />
4.3.8 UBUSISIWE<br />
Liyavela naIeli gama futhi emanovelini ahlukene. Enovelini ethi lphisi Nezinyo<strong>ka</strong><br />
(1990), uBusisiwe ungowakwaHlophe. Ungudadewabo wekhehla elitholwa<br />
nguThemba Zondo Iibulewe. Kugcina kuvele ukuthi labulawa nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong><br />
ngoba ezama ukwedusa umkhondo wamacala akhe benoMagwegwe Buthelezi.<br />
Uyena uBusisiwe ocobeIela uThemba Zondo ngolwazi olusemqo<strong>ka</strong> ngoMhlobo<br />
Mvubu umphathisiteshi wase- Orlando Police Station. Ornunye uBusisiwe<br />
ungowakwaNdlovu. Yena-ke uthola<strong>ka</strong>la enovelini ethi [sigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990).<br />
Vena nomyeni wakhe bangabatshuzi abaqashwa uNgubane ukuthi bacinge imali<br />
<strong>ka</strong>nye nesibhamu okwakuphonseke edanyini lesidumo si<strong>ka</strong>Nkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>.<br />
iNcadu.<br />
4.3.9 UBONGANI NOBONGANE<br />
Kuvame ukuthi la magama athatheke njengegama elilodwa., kwehluke ukuphimisela<br />
kuphela. Nakulo msebenzi athathe<strong>ka</strong> njengea.,ama elilodwa. Siyamthola uBongani<br />
ongowakw3.i\taphaha. indoda yaseRudi's Disco enovelini ethi [phisi Nezinyo<strong>ka</strong><br />
(I99'J). Lo Bongani uyena owatshela uThemba Zondo umphenyi wecala., ukuthi<br />
wayengamukelekile neze laphaya eSoweto. Wayesole<strong>ka</strong> nasekudayiseni
148<br />
izida<strong>ka</strong>mizwa olrnngesinye sezi23lhu ezazenza ukuthi kumnenge ulrnft<strong>ka</strong><br />
Iru<strong>ka</strong>Themba ezophenya udaba lwasebhange olwaseluxhunyaniswa nezida<strong>ka</strong>mizwa<br />
Omunye uBongane, ngowakwaNdlovu lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990). Yena-ke<br />
ungumyeni <strong>ka</strong>Busisiwe, emndenini wakwaNdlovu owawuqashwe uMmeli<br />
uNguhane ukuthi utshuze umcingele imali <strong>ka</strong>nye nesibhamu laphaya edanyini<br />
iNcadu. Uphinde aqhamuke futhi omunye uBongani, yena-ke ongowakwaSimelane<br />
enovelini ethi Ngaze Ngazenza (1994). Lo Bongani Simelane ungudokotela<br />
okunguyena owahlola isidumbu si<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Uphinde abe ufa<strong>ka</strong>zi<br />
<strong>ka</strong>hulumeni lapho sekuthethwa leli cala Iokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />
4.3.10 UTBOKO NOTBOKOZILE<br />
Ngokwenjwayezi la magama ayigama eliIodwa UThoko usetshenziswa<br />
ekufingqeni igama elithi Thokozile. Uyathola<strong>ka</strong>la uThoko wakwaNtsibande<br />
ongumsolwangqangi ecaleni lokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu Ngaze Ngazenza<br />
(1990). Lo Thoko wazithela esidunjini si<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni sidindilize eqhugwaneni<br />
lalapho ayedukele khona. Kuphinde kuthola<strong>ka</strong>le noThokozile Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo<br />
(1990). UThokozile-ke yena ungunobuhle osetshenziswa uNgubane ekuzameni<br />
uku.xabanisa izigebengu ngokuguqula isamba semali eyayifunwe emndenini<br />
<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong><br />
4.4 UKUPBETBWA KWAMANYE AMANOVELI KAMASONDO<br />
Ukuphethwa kwamanye amanoveli <strong>ka</strong>Masondo nakho kunokwefana<br />
okuphawule<strong>ka</strong>yo. Kuvama ukuthi kuthi kusajatshulelwa ukubanjwa kwezigebengu<br />
<strong>ka</strong>njalo nokusonjululwa kophenyo obeseludonse ibanga elide, kuvele kugulukudele<br />
abantu abathile ababuke<strong>ka</strong> bengasohlangothini Iwezigebengu, baqobe bavungule<br />
ngenganono. Kuyavela lokhu kuphetha okubuke<strong>ka</strong> kunqoba kukho ubugebengu<br />
encwadini <strong>ka</strong>t\4asondo (1990 A:129):<br />
Kwathi kusekuhle kunjalo, kwacima lonke ihhotela. Amadoda athile<br />
angena egulukudela endlini okwakwenzelwe kuyo umhhlangano!<br />
Kwaqhuma inganono! Kwakhala ubumayemaye.
Kuphinde kuthola<strong>ka</strong>le futhi lokhu kuMasondo lapha; (1994 B:169):<br />
A<strong>ka</strong>bange esaIiphimisa abe efuna ukulisho uNxurnaIo. Kwangena<br />
amadoda amane egulukudela! Afi<strong>ka</strong> maqedane adedela inhlamvu<br />
kunoma ubani owabe elapho! Kwakhala ubumayemaye kwaba njeya!<br />
Athi angaphuma endlini lapho amadoda lawo. Alahlela<br />
okwakubona<strong>ka</strong>la kuziqhurnane! Ngokuphazima kweso kwezwa<strong>ka</strong>la<br />
ukuqhuma sengathi kushaya umphezulu!<br />
Kuphinde kutholakele futhi lokhu kuMasondo (1990 B:223), <strong>ka</strong>nje:<br />
Wathi nje eqeda ukukhuluma lawn mazwi uNgubane, kwangena<br />
amadoda amane egulukudela evale ubuso futhi ephethe amavolovolo.<br />
Eyndwa yawo yezwa<strong>ka</strong>la lapho ithi, "Wena Ngubane nalezi<br />
zimbamgodi zakbo benibukisa ngobani? Sizobona ukuthi ubani<br />
ozornela wena ngoba wena uyakwazi ukumeIa abanye.<br />
"Dubulani! Nimeleni! Nizobaqeda nini abatha<strong>ka</strong>thi!" kusho enye yala<br />
madoda. Yakhala <strong>ka</strong>njalo inhlamvu seyikhala kunoma ngubani owabe<br />
esehhovisi li<strong>ka</strong>Ngubane.<br />
149<br />
Kule ndaba uMasondo ubuye wazama ukusiguqula lesi siphetho ngokufa<strong>ka</strong><br />
ama"oama ezwa<strong>ka</strong>la efanele ukushiwo ngamaphoyisa, kuwo lowo mnyama<br />
wokudutshulwa kwabantu. Masondo (1990 8:224):<br />
"HOLD IT! HANDS UP! YOU ARE UNDER ARREST!"<br />
Lokhu kuphethe<strong>ka</strong> kwezindaba. kuze kucabangise ukuthi kunezizathu eziqinile<br />
ezenza ukuthi umlobi akhethe ukuwaphetha <strong>ka</strong>nje la manoveli akhe. Zimbili<br />
izizathu okucabange<strong>ka</strong> ukuthi zazingaholela ekuthini uMasondo akhethe le ndlela<br />
yokuphetha. Esokuqala kungaba ukuzama ukwehlu<strong>ka</strong> nje, ngokusebenzisa isu<br />
elingejwayelekile ekuphethweni kwanoma yimaphi amanye amanoveli. Nokho !eli<br />
su liyaphambana nomqondo wokuthi inoveli yophenyo iphela sebunqotshiwe<br />
ubugebengu. Bekuphawulekile phambilini ekuchazweni kwenovefi yophenyo<br />
ngokucaphuna uBeIl (1960:6), ethi:
Disorder being brought into order, order falling into disorder,<br />
irrationality upsetting rationality, rationality restored after irrational<br />
upheavals: that is whatthe ideology ofthe crime novel is all about.<br />
Inxushunxushu ibona<strong>ka</strong>Ia iqoqe<strong>ka</strong>., ithi isaqoqekile kuphinde<br />
kuqubuke enye inxushunxushu, okunengqondo ephusile kubhidlizwe<br />
ngokungenangqondo, okwephusile kugcine kuvuselelwe emva<br />
yembedwnehIwana yokungenangqondo: unjalo-ke nje umqondo<br />
wenoveli yobugebengu.<br />
150<br />
Ngokwala mazwi <strong>ka</strong>Bell kusho ukuthi kuphaphalazeki/e ko<strong>ka</strong>Dingiswayo<br />
ngokuphetha ngokuphindelela la manoveli akhe njengoba kukhonjisiwe ngenhla.<br />
Lokhu kuphetha okunje kuveza ukunqoba kobugebengu. Ukunqoba<br />
kokungenangqondo. Yisu elingancomeki-ke leli.<br />
lsizathu sesibili okucabange<strong>ka</strong> ukuthi sasingenza ukuthi uMasondo aqoke<br />
ukuphetha la manoveli akhe ngale ndlela, yiso esokungawaphethi. Ehlose<br />
ukuwaqhuba ngandlela thile okungase kube eyokwakha uchungechunge. Nokho<br />
akukho kuxhumana okuveza ubuchungechunge bendaba obulande/e<strong>ka</strong>yo kuwo<br />
wonke la manoveli. Akukho ukuxhumana okukhomba ukuthi kukhona indaba<br />
eqhube<strong>ka</strong> isuselwa kwenye. Nokuphindwa kwabalingiswa osekuphaVtulekile<br />
ngenhla abuzihlanganisi <strong>ka</strong>hle lezi zindaba ngoba laba balingiswa bathola<strong>ka</strong>la<br />
bengenzi khona abasuke <strong>ka</strong>de bekwenza kwezinye izindaba LOkhu kuphetha-ke<br />
kubuke<strong>ka</strong> kuyisu elingenamphumela owephusile. Libuke<strong>ka</strong> lida/a in.xushunxushu<br />
edidayo kunokwephusisa lezi zindaba zi<strong>ka</strong>Masondo<br />
4.5 ISIPHETHO<br />
UMasondo uzamile ukuwuphatha <strong>ka</strong>hle umkhakha wabalingiswa emanovelini<br />
acutshungu/we ngenh/a Wenze abalingiswa kwaba yibona abasingethe futhi<br />
abakhulisa uphenyo. Abalingiswa abasemqo<strong>ka</strong> yilabo abangabaphenyi, futhi<br />
abangabaphenyi abazimele. Uzamile futhi nokubenza babukeke befana nabantu<br />
phaqa ngokuthi kube khona lapho ababuke<strong>ka</strong> behlule<strong>ka</strong> khona ekuphenyeni kwabo,<br />
baye ngokuya baze baphumelele. Nango nje uThemba Zondo (lphisi Nezinyo<strong>ka</strong>)<br />
evu<strong>ka</strong> phansi emuva kokungqinyizwa ngabafana baseRudi's Disco, aphinde<br />
alahlwe phansi umuntu othile ngensimbi egunjini lakhe. Ekugcineni uphenyo
Iwakhe tuvern okothi isigelekeqe esagqekeza ibhange nguye Ilqobo umphatbi walo<br />
IeIi bhange uMagwegwe ButheIezi, ehIangene noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>. Zikhona-ke veIe<br />
izigebengu ezisebenzisa <strong>ka</strong>bi ukwethenjwa kwazo.<br />
UMmeIi uNgubane (lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo) ngibona sengathi a<strong>ka</strong>nasici<br />
sokwehIuIe<strong>ka</strong> Lokhu kwenza angafani nabantu phaqa. Uze abe namandla<br />
okubona into engabonwa nawu<strong>mm</strong>angaIeIwa uqobo, ukuthi akuyena uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />
Kubhe<strong>ka</strong> owabulala uMhlobo Mvubu. Ekubeni uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> wayekholwa<br />
ngokupheIele ukuthi uyena owadubula wabuIaIa Iesi sigelekeqe esasimfuna imaIi<br />
yemvalamlomo.<br />
NoMmeIi uMthethwa (Ngaze Ngazenza) unesici sokungehIulwa lutho. Enjalo nje<br />
uphenyo lonke lusuke lwabeke<strong>ka</strong> kuyena ngokweqile. Kuvelile emakhasini<br />
angenhIa ukuthi <strong>ucwaningo</strong> esiIwenziIe luveze ukuthi kuyemukeIe<strong>ka</strong> ukuthi u<strong>mm</strong>eli<br />
azipbenyele yena ubufa<strong>ka</strong>zi abudingayo. Kodwa kubuke<strong>ka</strong> ukuthi kulolo phenyo<br />
kufanele kuqapheleke ukuthi kufanele nezinye izinhla<strong>ka</strong> zokugcinwa komthetho<br />
njengamaphoyisa zinikwe ithuba lazo, ukuze indaba ikholeke. Akwenze<strong>ka</strong>nga-ke<br />
lokhu kuIe ndaba. Kubona<strong>ka</strong>Ia sengathi u<strong>mm</strong>eli uMthethwa ubekeke waba<br />
namandla ngokweqile, okwenze ukuthi agcine engasakholeki <strong>ka</strong>hle.<br />
UZimisele (Kanti Nawe), yena unakho ukuba neziwombe ezimbi njengaye wonke<br />
umuntu. Yikho <strong>ka</strong>nye lokho okumenza akholeke futhi amukeleke. Nango nje<br />
egxavulwa yisikhondlakhondIa esinguSgemfunga simkhiphela ngaphandle<br />
kwehhovisi li<strong>ka</strong>Mamba. Kodwa naye unakho ukwenza ezinye izinto kube sengathi<br />
uyabhula NjengaJapho esu<strong>ka</strong> eqonda-ngqo lapho okwakulele khona uJabulani<br />
ngaphandle kokuyalelwa ngumuntu. Nokho-ke uZimisele ugcina ekwazile<br />
ukuphenya udaba lokubuIawa ku<strong>ka</strong>Jabulani.<br />
UMakhosonke-ke (lngalo Yomthe/ho) yena singambiza ngokuthi ungumvusi<br />
wenyamazane. Ayibanjwa mvusi-ke. UMakhosonke uyehlule<strong>ka</strong> ukubamba<br />
izigebengu ezidla imaIi <strong>ka</strong>Mvivi NxumaIo zigcine sezibulale nendodana yakhe<br />
uMamba Ubona<strong>ka</strong>Ia ehluleke sampela ukuphenya udaba ayeqashelwe Iona.<br />
Impumelelo kugcina sekunge<strong>ka</strong>Popi. Ngokwethu, uMakhosonke a<strong>ka</strong>beke<strong>ka</strong>nga<br />
<strong>ka</strong>hle.<br />
151
ISAHLUKO SESIHLANU<br />
5.0 ISIPBEmO KANYE NEZlPHAKAMlSO ZOCWANINGO<br />
5.1 ISINGENlSO<br />
153<br />
Bekupbawulekile esahlukweni sokuqala salolu cwaningo ukuthi inhiosongqangi<br />
yalo msebenzi, iwukucubungula iqhaza elibanjwe u-M.M. Masondo <strong>ekubhalweni</strong><br />
<strong>kwenoveli</strong> yophenyo yesiZulu. Kuvelile nokuthi kunethemba lokuthi lolu<br />
cwaningo luyophonsa itshe esivivaneni sokufundiswa <strong>ka</strong>nye nokufundwa<br />
<strong>kwenoveli</strong> yophenyo ezikoleni zamazinga ahlukene lapho olrufundwa khona lolu<br />
hlobo lwenoveli. l<strong>ka</strong>khulu ngoba iseyiconsi lomkholongo imibhalo yolimi<br />
IWeSiZulu egxile ekuhlaziyweni <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. Kuvele nolruthi kwakhona<br />
ukubhalwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo yesiZulu aku<strong>ka</strong>simami ngokutheni, ngakho-ke 10<br />
msebenzi ungaba nawo umnikelo wokukhuthaza ababhali kulo mkhakha.<br />
UMasondo osegiye waphindelela kule nkundla.<br />
5.2 ISIPBEmO SOCWANINGO<br />
Esahlukweni sesithathu kuvelile ukuthi bakhona abanye ababhali asebeke<br />
bawaphonsa amangwevu kulolu hlobo Iwenoveli. Kuvele ukuthi incwadi <strong>ka</strong>D.BL<br />
Ntuli ethi Ngiyoze Ngimthole (1969), inazo izimpawu zophenyo. Yize kungathi<br />
inhlosongqangi yomlingiswa omkhulu uBhakubha kuyimpindiseJo, kodwa wenza<br />
uphenyo olunzulu ezama ukuthola uGwaqaza owayebulaJe uyise. UBhakubha<br />
a<strong>ka</strong>wuye umphenyi oqeqeshiwe. Empeleni nokuphenya kwakhe kuthi akube<br />
sezingeni lokucinga Akuhambisani nokuphenya kwesimanje, okuhambisana<br />
nokuba nomphenyi oqeqeshiwe. Yingakho le noveli <strong>ka</strong>Ntuli siyethe igama elithi<br />
iyinoveli yophenyo yakudala. Yize injaJo ibuke<strong>ka</strong> yamukele<strong>ka</strong> njengencwadi<br />
eyandulele la manoveli ophenyo esimanje okugxile kuwo lolu cwaningo. Kuvele<br />
nokuthi kukhona namanoveli esimanje analo uphenyo, kodwa anezimpawu<br />
zophenyo ezingaphelele. Lapha singabala amanoveli afana nethi Sekusele<br />
Imizuzu ...(I999) <strong>ka</strong>-L.F. Mathenjwa <strong>ka</strong>nye nethi ltshe Eliyigugu (1991) <strong>ka</strong>-D.B.K.<br />
Mhlongo. U-C.T. Msimang uqhamuke nenoveli engena khaxa kulo munxa
154<br />
wenoveli yophenyo yesimanje, ngenoveli yakhe etbi Walivuma leala (1996).<br />
SibhaIe lolu cwaningo kuseyiyo kuphela le noveli enezimpawu eziphelele zenoveIi<br />
yophenyo yesimanje engabhaliwe uMasondo.<br />
Khona esahlukweni sesithathu, besibhekene nokucubungula <strong>ka</strong>nye nokube<strong>ka</strong> obala<br />
imigomo yenoveli yopbenyo ukuze kukhanye ukuthi uMasondo wenze ngakho yini.<br />
Sethemba ukuthi lokhu kweneke<strong>ka</strong> kwale migomo kungasiza labo abangase bafise<br />
ukubamba iqhaza lokubhala lolu hlobo lwenoveli, <strong>ka</strong>nye nalabo abafisa<br />
ukuzifundela la manoveli bawezwe <strong>ka</strong>ngcono. Imigomo yenoveli yophenyo yile<br />
elandelayo:<br />
• Icala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> lisobala.<br />
• Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />
• Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />
• Ukukhalipha okuthe xaxa komqondo womphenyi.<br />
• lbohlololo elethusayo.<br />
Ekucubunguleni le migomo, kuvele ukuthi eningini lamaflQveli akhe ahlaziyiwe,<br />
uMasondo uphumelele ekufezeni imigomo yenoveli yophenyo. Ukusi<strong>ka</strong> e/iji<strong>ka</strong>yo<br />
ngomgomo wecala elibuke<strong>ka</strong> lisobala, encwadini ethi lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (l99(}).<br />
Kuvele ukuthi icala lokugqekezwa kwebhange ebelibuke<strong>ka</strong> lilu/a, kusengathi<br />
kugqekeze izigebengu ezibhema insangu <strong>ka</strong>nti indaba ikuye umphathi webhange<br />
uMagwegwe Buthelezi. Isigcawu Sen<strong>ka</strong>nlolo (1990) sona sehlukile ngoba<br />
ubugebengu bemali yemvalamlomo efunwa emndenini <strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> bugcina<br />
bubheke kuyena vele umuntu obesolisa, uMagwegwe.lngalo Yomlhelha (1994),<br />
yona bekubuke<strong>ka</strong> kuy<strong>ka</strong>la elisobala ukuthi uMamba Nxumalo oqhumuza imali<br />
<strong>ka</strong>yise. Kugcina kuvele ukuthi <strong>ka</strong>nti imali ibidliwa unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe<br />
l1l\1akhosazana ehlangene neshende lakhe uJona. Bemsayinisa arnasheke uma<br />
sebemdlise arnaphilisi ayizida<strong>ka</strong>mizwa.<br />
Uma sisi<strong>ka</strong> eliji<strong>ka</strong>yo ngomgomo womsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala, kuphawule<strong>ka</strong><br />
inoveli ethi Ngaze Ngazenza (1994). Kule noveli umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala<br />
uMginsa. Wethweswe <strong>ka</strong>la lokubulala uBhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Kusole<strong>ka</strong> ukuthi<br />
umbulale ngoba eziphindisela ngoba uBhe<strong>ka</strong>ni ebhuntshise idili lomculo lakhe
55<br />
uMginsa 10. Nangempela uMasondo umveze uMginsa enza izinto eziningi eziqinisa<br />
lezi zinsolo zokuthi uyena onecala. Kuthi ekugcineni kuvele ukuthi <strong>ka</strong>nti<br />
uMpondlela ongumbulali, ethengwe unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Ndlovu. Kanti encwadini ethi<br />
lj:Jhisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), urnsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala uMhlobo Mvubu<br />
urnpbathisiteshi samaphoyisa sase-Orlando. UMhlobo uzifa<strong>ka</strong> yena enkingeni<br />
ngoJrusuke aIimise ngesihloko ukuthi a<strong>ka</strong>kuthokozeIi ukuf"I<strong>ka</strong> komphenyi wamacala<br />
ozimele uZondo, ukuzophenya icala lokugqezwa kwebhange. Kuqhubekela<br />
phambili ukunuke<strong>ka</strong> kwakhe ngen<strong>ka</strong>thi uZondo eyophenya ngaye eKatlehong.<br />
UNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> umnemba ngabo bonke ububi abaziyo. Kuze kuvele ekugcineni<br />
kwendaba ukuthi umpheki webhodwe uye <strong>ka</strong>nye 10 Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>. Ingalo Yomthetho<br />
(1994), yona isivezela uMamba Nxumalo engumlingiswa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />
Ekuhlanganeni kwakhe noMakhosonke ongumphenyi wecala ozibiza<br />
ngomcwanmgI mabhuku, uMamba ubuke<strong>ka</strong> engakwenameIi ukufi<strong>ka</strong> kwakhe.<br />
Lokhu kukodwa kwenza kubukeke sengathi kukhona lukhulu alwaziyo nalufihlayo<br />
10 Mamba ngokudliwa kwezimali zi<strong>ka</strong>yise. Kanti kuzohamba kuhambe kuvele<br />
ukuthi umiswe <strong>ka</strong>hi nguJona ongomunye babangani bakhe ashova nabo amaphepha,<br />
ehlangene noMakhosazana unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMamba 10.<br />
Kuvelile futhi nokunhlanhlatha kwamaphoyisa. Incwadi ethi Ngaze Ngazenza<br />
(1990), ikuveze kwasobala lokhu. USayitsheni Shongwe uthola<strong>ka</strong>la engangabazi<br />
ukuthi uThoko Ntsibande obulale uBhe<strong>ka</strong>ni ngoba ethunywe uMginsa. Uhlala nalo<br />
mqondo unomphelo ngisho uMmeli uMthethwa eseveza izimpawu zokuthi uThoko<br />
a<strong>ka</strong>thinteki kulolu daba. Kanti encwadini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), kubuke<strong>ka</strong><br />
kuwuSayitsheni uMhlobo Mvubu oveza ukuphaphalaza kwamaphoyisa. A<strong>ka</strong>funi<br />
nakuyizwa indaba yokuqashwa ku<strong>ka</strong>Zondo, ongurnphenyi ozimele ukuthi<br />
azophenya lolu daba. Kuvela <strong>ka</strong>rnuva ukuthi uMhlobo uvalwe umlomo waboshwa<br />
nezandla nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> owamakhela irulo, wamenza isela besasebenza ndawonye<br />
eKatlehong.<br />
Mayelana norngorno wokukhalipha <strong>ka</strong>nye nokuqaphela okuthe xa.xa kornphenyi,<br />
kuphawulekile encwadini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990). Kule noveli uZondo<br />
ongumphenyi wecala usola zibekwa nje ukuthi urnunru noma abanru abagqekeze<br />
ibhange kuyoba abanru abanolwazi oluphelele ngaleli bhange. Nangernpela kugcina
156<br />
Iruvele uIrothi onesandla IroIo mkhuba uye ongumpbathi waIo uqobo, uMagwegwe<br />
Buthelezi. Kanti endabeni ethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990) sithola urnphenyi<br />
onguMmeli uNgubane eqaphela ukuthi uKubhe<strong>ka</strong> ubhekene nezigebengu ezifuna<br />
imvalamlomo futhi ezizogadla ziphindeleIa urna zike zakhokhelwa. Kugqama<br />
<strong>ka</strong>khulu ulrukhalipha <strong>ka</strong>nye nokuqaphela kwakhe ngen<strong>ka</strong>thi eshesha ukusola ulruthi<br />
kungenze<strong>ka</strong> ukuthi akuyena uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> odubule wabulala isigebengu.<br />
Yize kwayena 10 nkosi<strong>ka</strong>zi wayekholwa ngokuphelele ulruthi uyena ongumbulali.<br />
Nangempela ekugcineni kuvela ukuthi lezi zigebengu zibulalane zodwa.<br />
UMagwegwe obulale uMhlobo. Nasendabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), uMmeli<br />
uMthethwa ukukhalipha nokuqapheIa kwakhe kurnenze washesha ukubona ukuthi<br />
akuyena uThoko owabulala uBhe<strong>ka</strong>ni. Yilo leli so lakhe elibukhali elimenze<br />
wakwazi ukuthi a1ulandele <strong>ka</strong>ble lolu daba aze agcine eboniIe ukuthi <strong>ka</strong>nti urnbulali<br />
wangempela uMpondlela owayethengwe unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />
IbohIololo elethusayo, siyaIithola enovelini ethi lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), lapho<br />
sekuvela ukuthi <strong>ka</strong>nti isigehengu esihIela ukugqekezwa kwebhange uye <strong>ka</strong>nye<br />
umphathi walo uMagwegwe Buthelezi. Kuyethusa futhi nalokhu esikuthola<br />
enovelini ethi Ngaze Ngazenza (1994), ukuthi <strong>ka</strong>nti ungqondongqondo<br />
wokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni uye <strong>ka</strong>nye unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe. Nasenovelini ethi lngalo<br />
Yomthetho (1994), kuvela ukuthi <strong>ka</strong>nti ongungqondongqondo wokubulawa<br />
ku<strong>ka</strong>Mamba uyena <strong>ka</strong>nye unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe futhi, uMakhosazana. Nasenovelini<br />
ethi Konti Nawe (1994), kuvela ukuthi <strong>ka</strong>nti ongujikelele ebugebengwini<br />
bokubulawa kwabanru eHillbrow, kuhlanganisa nokuhlaselwa kwentatheli<br />
yephephandaba uJabulani, kwakunguKhende Sibisi umphathisiteshi samaphoyisa<br />
saseThokoza.<br />
Esablukweni sesine sicubungule iqhaza labaIingiswa ekwakhekeni kophenyo<br />
emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Abalingiswa sibacubungule sibu<strong>ka</strong> i<strong>ka</strong>khulu ukukhole<strong>ka</strong><br />
nokugqama kwabo. Bathintekile nalabo abangagqamiIe <strong>ka</strong>ngako kodwa<br />
abathola<strong>ka</strong>la belekelela labo abagqamile. Siveze ukuthi abalingiswa abagqame<br />
<strong>ka</strong>khulu emanovelini <strong>ka</strong>Masondo yilaba abangabaphenyi bamacala. Lokhu<br />
kuhambisana nokuthi umlingiswa osemqo<strong>ka</strong> wenoveli yophenyo kuye kube uyena<br />
vele LLmphenyi wecala. Sethule UZondo enovelini ethi [phisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990).
157<br />
UZondo uvezwe ehlangabezana nezigemegeme eziningi elwphenyeni kwakhe<br />
udaba lokugqekezwa kwebhange. Uhlaselwe iziqubu eziningana, kodwa waqinisela<br />
ekugcineni waze waphwneIeIa ekubamOOni izigelekeqe. Kanti encwadini ethi<br />
Isigcawu Senlamtolo (1990), uMrneIi uSfiso Ngubane uyena ongumIingiswa<br />
ogqamile, futhi oogumphenyi wecala. Okuphawulekile lapha ukuthi uNgubane<br />
a<strong>ka</strong>wuye wnphenyi ngokomseOOnzi. Lokhu kumenza ahluke ohlotsheni<br />
lwabaphenyi abajwayelekile. Encwadini ethi Ngaze Ngazenza (1994), sithole<br />
nakhona umIingiswa ogqamile futhi ongumphenyi wecaIa kunguMmeIi uMthethwa.<br />
Encwadini ngencwadi baningi abalingiswa abangabalekeleli abangagqamile<br />
<strong>ka</strong>ngako. Encwadini ethi Konti Nawe? (I994) uZimiseJe umphenyi wecala<br />
lobugebengu baseHillbrow welekelelwa uLungile <strong>ka</strong>nye noShemba abasesebenza<br />
epbephandabeni JN<strong>ka</strong>nyezi. Kule ndaba uZimisele ubuye athole usizo ngendlela<br />
engajwayelekile. Lolo siro phela uluthola kuKhende Sibisi, okugcina kuthola<strong>ka</strong>le<br />
ukuthi uyena ongungqondongqondo wobugeOOngu baseHillbrow. Inhloso enkulu<br />
<strong>ka</strong>Sibisi kwakuwukuzama ukwedusa umkhondo, kodwa ubuye ampotshoze[e<br />
amaphuzu amsizayo uZimisele ophenyweni Iwakhe. Encwadini ethi Ingalo<br />
Yomthetho (1994), kuthoJa<strong>ka</strong>la umphenyi wecaJa uMakhosonke elekelelwa uPopi<br />
ekuphenyeni icala ngempumeJelo. Empeleni uPopi owalixazulula leli cala<br />
sekubuke<strong>ka</strong> sengathi usehlulekile uMakhosonke. Kanti encwadini ethi Ngaze<br />
Ngazenza (1994) uMthethwa welekelelwa uThemba ongumphenyi wamacala<br />
ozimele <strong>ka</strong>nye noNana unobhala wakhe (uMthethwa).<br />
Okufike kudonse amehlo <strong>ka</strong>khuJu mayelana nabalingiswa emanovelini <strong>ka</strong>Masondo<br />
yilokhu kuphindwa kwamagama abalingiswa afanayo emanovelini ahlukene.<br />
Kusengathi uMasondo lokhu wakwenza ngezinhloso ezithile. Eyokuqala<br />
okwakungaba ukwakha nokuseOOnzisa amagama abalingiswa azoshesha ajwayeleke<br />
kubafundi. Njengokuthi uma kuphathwa igama li<strong>ka</strong>Magwegwe kucace ukuthi<br />
kukhulunywa ngomlingiswa oyisigelekeqe. Kuthi uma kukhulunywa ngoMhlobo,<br />
kuOO umlingiswa oyiphoyisa. Inhloso yesibili ehlobene nayo le engehla sibona<br />
ukuthi kwakungaba ukuthi uMasondo wayenomcabango wokusungula uhlobo<br />
Iw.:noveli ewuchungechunge. Lapho okuthola<strong>ka</strong>fa khona ukuxhumana ezindabeni<br />
ezahlukene. Lokho okwenza ukuthi kuthola<strong>ka</strong>le kuqhutshekwa namagama athile
158<br />
ahalingiswa abebevele belchona enavelini eyandulele enye. Mhlawumbe enye<br />
inhloso <strong>ka</strong>Masondo kwakuyikho ukuqhamu<strong>ka</strong> nesu elehlukJ1e, abe nahalingiswa<br />
bakhe nje. Njengamanje uma kuphathwa igama li<strong>ka</strong>Magwegwe Buthelezi,<br />
uMhlobo Mvubu, uMamba <strong>ka</strong>nye noThemba Zondo akungabazeki ukuthi Iowo<br />
msebenzi uyobe ungo<strong>ka</strong>Masondo.<br />
Yize leli su li<strong>ka</strong>Masondo limehlusa kwahanye ababhali kodwa linakho ukuthanda<br />
ukudida. Lenza ukuthi umuntu osefunde amanoveli amaningi <strong>ka</strong>Masondo abe<br />
nomuzwa wokuthi uphinda indaba aseke wayifunda Lokho okwenza ukuthi<br />
imisebenzi ebingaba mihle impela nje, izwa<strong>ka</strong>le sengathi iyefana Ithi inalokho<br />
kufana, ibe ingaxhumene futhi. Amagama afanayo abalingiswa abasetshenzisiwe<br />
emlinovelini ehlukene <strong>ka</strong>Masondo adida <strong>ka</strong>khulu ngoba babuye bathola<strong>ka</strong>le benza<br />
izinto ezingafani. Ngalokho siqonde ukuthi bekungalindele<strong>ka</strong> ukuthi uMhlobo<br />
Mvubu owethulwe okokuqala enovelini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990) engusayitsheni<br />
wamaphoyisa ogcina esizane noZOndo (umphenyi wecala ozimele) ekubambeni<br />
izigelekeqe, athola<strong>ka</strong>le enovelini eyelama lena, ethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990)<br />
esaphethe isikhundla esifuze Iesi ngokwethembe<strong>ka</strong> Okuthola<strong>ka</strong>Iayo nokho ukuthi<br />
kule ooveli ethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990) uMhlobo Mvubu Iona useyiqola nje<br />
elibambisene noMagwegwe Buthelezi ekukhwahleni umndeni wakwaKubhe<strong>ka</strong><br />
imali yemvaIamlomo. Sithi-ke lokhu kuqanjwa kwabalingiswa ngale ndlela<br />
kubuke<strong>ka</strong> kuyijivaza kunokuyihlabahlosisa le misebenzi <strong>ka</strong>Masondo.<br />
Nesu elisetshenziswe uMasondo ekuphetheni amanye amanoveli akhe<br />
esiwacubungulile, sibone sengathi linakho ukungawamisi <strong>ka</strong>hle la manoveli.<br />
Kuphawuleke ukuthi emanovelini ophenyo kusuke kulindeleke ukuthi kugcine<br />
kunqobe okuhle phezu kokubi. Kunqobe ubulungiswa phezu kobugebengu.<br />
KungenjaIo amanoveli ophenyo angabuke<strong>ka</strong> egqugquzela ubugebengu. Siphawule<br />
ngamanoveli amathathu <strong>ka</strong>Masondo aphela ngesidididi esithi asiveze ukunqoba<br />
kobugebengu phezu komthetho nobulungiswa Lapho okuthi kusajatshulelwe<br />
ukubanjwa nokugwetshwa kwezigebengu. kuvele kumemfuke amadoda athile<br />
aqhulule kwasani ngenhlamvu. Sithj·ke akwemuke!eki <strong>ka</strong>hle lokhu.
159<br />
Bekuphawulekile ngasekuqaleni kwalo msebenzi ukuthi asiqonde khona ukugeqa<br />
amagula ngegalelo li<strong>ka</strong>Masondo <strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. Yingakho<br />
kukhona okuningi esingaphawulanga lutho ngakho. Njengokuthi kwesinye isikhathi<br />
amanoveli <strong>ka</strong>Masondo athola<strong>ka</strong>la esethinta izinto ezingavamile ukwenze<strong>ka</strong><br />
empilweni eyejwayelekJle yohlobo Iwabantu asuke egxile kulo. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la<br />
kukuthunaza ukukhole<strong>ka</strong> kwalawo manoveli. Lapha sibhekise ezigamekweni<br />
zokuntweza ngezikebhe nangokundiza ngamabhanoyi kwabalingiswa abathile<br />
(Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong>), ukugxila ebhizisini lobisi emazweni angaphandle (/ngaJo<br />
Yomthetho). Lokbu kungezwa<strong>ka</strong>la kuyinto ewubala. Kuwutho kodwa uma<br />
sikubu<strong>ka</strong> ngokuthi kunamanembe empilo ephilwa abezizwe zaseNtshonalanga,<br />
okungandile kubantu bomdabu bezizwe zaseNingizimu Afri<strong>ka</strong> Lokhu kwenza<br />
ukuthi eminye yemisebenzi <strong>ka</strong>Masondo izwa<strong>ka</strong>le isekeleke phezu kwenhlalo<br />
engavamile ngakho-ke nengakholeki <strong>ka</strong>hle hie. Lokhu kungase kwenze le<br />
misebenzi izwa<strong>ka</strong>le ingaseyiyo eyomdabu <strong>ka</strong>hle hie.<br />
5.3 IZIPHAKAMISO ZOCWANINGO.<br />
Lolu cwaningo seluvezile ukuthi uMasondo uyibekile induku ebandla <strong>ekubhalweni</strong><br />
<strong>kwenoveli</strong> yophenyo esiZulwini. Asekubhalile kuningi <strong>ka</strong>ngangoba akuluJa<br />
ukukugoqa ocwaningweni olulodwa. Yingakho kule ngxenye sesithi asibeke<br />
izipha<strong>ka</strong>miso zokudinga ukuqashelwa emizamweni yokubhalwa kwamanoveli<br />
ophenyo uqobo Iwawo <strong>ka</strong>nye nokunye okungacwaningwa emisebenzini yakhe.<br />
Mayelana nokubhalwa kwawo uqobo amanoveli <strong>ka</strong>\.fasondo. Sibona sengathi<br />
ayozwa<strong>ka</strong>la emasha ceke futhi ehlabahlosile uma engase agwemeke la magama<br />
abaIingiswa asejwayelekile. Kuyowafa<strong>ka</strong> umoya wobusha futhi nokugwema<br />
amagama ezindawo asezisebenzise <strong>ka</strong>khulu. Lapha siqondise emagameni ezindawo<br />
ezinjengoNyukbasela. Nquthu, Katlhehong <strong>ka</strong>nye nezinye. Lokhu sikusho siqonda<br />
<strong>ka</strong>hle ukuthi akukbo mthetho othi amagama abalingiswa nawezindawo<br />
a\\asetshenziswe <strong>ka</strong>ngaki. Kodwa sikholwa ukuthi kungaba nesasasa elithe xaxa,<br />
uma kusetshenziswa amagama abalingiswa <strong>ka</strong>nye nawezinye izindawo ezintsha.
160<br />
Mayelana nocwaningo oIungenziwa ngemisebenzi <strong>ka</strong>Masondo, sibona ukuthi<br />
ukhona wnsebenzi ongumnikelo obanzi ongavela uma kucutshungulwa isizinda<br />
emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Okuphawule<strong>ka</strong>yo emanoveIini akhe njengoba sesike<br />
saphawula ngenhla, ukuthi uvame ukusebenzisa uhlobo oluthile lwezindawo <strong>ka</strong>nye<br />
nohloOO oluthiIe IwenhIaIo. Simthola ekhuluma ngokuphindaphinda ngezindawo<br />
zakoNquthu, Newcastle, koHiIlbrow, koKatlehong, koSoweto, koGoli <strong>ka</strong>nye<br />
nezinye. Simthola ebhaIa ngohloOO IwenhlaIo oluphakeme nolungajwayelekile.<br />
Lapho oNkosazana Kubhe<strong>ka</strong>, noMagwegwe <strong>ka</strong>nye nabanye bentweza ngezikebhe.<br />
Sithola oThoko noDuduzile Kubhe<strong>ka</strong> begadwa ngonogada. Sithola uNgubane<br />
u<strong>mm</strong>eli eqasha <strong>ka</strong>Iula ibhanoyi lokuyocinga isikebhe edanyini iNcadu. Sithola<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni ongumgqugquzeli wamadili omculo <strong>ka</strong>Mginsa Nokunye okuningi<br />
okungajwayelekile enhlalweni yesintu. Lokhu kungacwaningwa ngomthelela<br />
okunawo mayelana nokukhole<strong>ka</strong> noma ukungakholeki kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo.<br />
Kungacwaningwa futhi ngeqhaza elibanjwe ngabantu besifazane ebugebengwini<br />
<strong>ka</strong>nye nasekunqandweni kobugebengu emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Kukhona uPopi<br />
oyisigebengu enovelini ethi Kanti Nawe (1994). Kukhona nomunye uPopi enovelini<br />
ethi Ingala Yam/helha (1994). yena owelekelela ingalo yomthetho ekubanjweni<br />
kwezigebengu. Enovelini ethi Ngaze Ngazenza ([994), kukhona uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />
Ndlovu othengela umyeni wakhe uBhe<strong>ka</strong>ni izigebengu. Kukhona uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />
Makhosazana NxumaIo owakhela umyeni wakhe uMamba uzungu lokumbulaIa,<br />
Ingala Yamlhelha (1994). Kukbona noThoko Ntsibande osolwa ngokubulala<br />
uBhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu; Ngaze Ngazenza (1994). Sikholwa ukuthi le minxa yamanoveli<br />
<strong>ka</strong>Masondo ingakhipha <strong>ucwaningo</strong> olwephusile.<br />
Elokugcina lithi phezu kwakho konke okungabuke<strong>ka</strong> kuyizici ezidinga ukulungiswa<br />
ekubhaIweni kwamanoveli <strong>ka</strong>.'1asondo. siOOna ukuthi uyibekile induku ebandla.<br />
l<strong>ka</strong>khulu ngoba ucabe indlela yomunxa obunga<strong>ka</strong>ze uthintwe phambilini.<br />
Kubuke<strong>ka</strong> kunguye oyingqalabut!1O kulo mkhakha wenoveli vophenvo vesimanje<br />
esiZulwini. Imisebenzi yakhe isiyohlala njalo iyisilinganiso sokuphumelela <strong>ka</strong>nye<br />
nokungaphumeleli kwemibhalo yalolu hlobo. esethemba ukuthi isazoqhamu<strong>ka</strong>
Allot, M.<br />
Bell, I.<br />
Bragg, M.<br />
Burgess, A.<br />
IMITHOMBO YOLWAZI<br />
1962.<br />
1990.<br />
[984.<br />
[971.<br />
Novelists on the Novel.<br />
161<br />
London: Routledge and Kegan Paul.<br />
Watcbing tbe Detectives.<br />
London: MacMilIan Press.<br />
How to Enjoy Novels.<br />
London: Vemon Scannell Judy Piatkus<br />
Ltd.<br />
Tbe Novel Now.<br />
London: Faber & Faber.<br />
Buthelezi, J.c. 2002. Impi YabomDabu Isetbunjini.<br />
Cape Town: Maskew Miller Longman.<br />
Dhloroo, R.R.R. 1934. UNomalanga KaNdengezi.<br />
Pieterrnaritzburg : Shuter & Shooter<br />
Dixon, J. 1991. A Schooling in Englisb.<br />
Brixtol : Open University Press.<br />
Dube', A. ; Nabanye. 1983. Structure and Meaning:<br />
An Introduction to Literature.<br />
Boston : Houghton Miffin.<br />
Dube. J.L. 1931. Insila KaSba<strong>ka</strong>.<br />
Marianhill : Marianhil! Mission Press
Forster, E.M. 1928. Aspects ofthe Novel<br />
London: Edward Amold & Co.<br />
Forster, E.M. 1980. Aspects ofthe Novel<br />
Middlesex: Penguin Books Ltd,<br />
Green, M.C. 1992. Fiction as a Historical Form: Uses<br />
OfHistory in Modern South Mrica<br />
Fiction.<br />
University ofYork : Department of<br />
English and Related Literature.<br />
Gwin, R 1991. The New Encyclopedia Britannica.<br />
London: World Book Inc.<br />
Hough, G. 1969. Style and Stylistics.<br />
London: Rout/edge & Kegan.<br />
Lodge, D. 1984. Language ofFiction.<br />
Great Britain: Cox and Wyman Ltd.<br />
Madondo, L.M.M.S. 2005. Amasu Okufundisa Imibbalo.<br />
Umsebenzi Ongashicilelwe.<br />
Maphumulo, A.M. 1995. Masikhe Ngenkezo.<br />
Pietermaritzburg : Reach Out<br />
Publishers.<br />
Masondo, M.M. 1990. Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntoJo.<br />
Pretoria: Educum Publishers.<br />
162
Masondo, M.M.<br />
Masondo, M.M.<br />
Masondo, M.M.<br />
Masondo, M.M.<br />
Masondo, M.M.<br />
Mathenjwa, L.F.<br />
Miller, A.<br />
Muir. E.<br />
1990.<br />
1994.<br />
1994.<br />
1994.<br />
2001.<br />
1997.<br />
1957.<br />
1979.<br />
Ipltisi NeziDyo<strong>ka</strong>.<br />
Johannesburg: Educum Publishers.<br />
IDgaJo Yomthetho.<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />
Kanti Nawe?<br />
Pietermaritzburg : Reach Out<br />
Publishers.<br />
Ngaze Ngazenza.<br />
Cape Town: De Jager-Haum<br />
Publishers.<br />
163<br />
The Detective Novel in Zulu: Form<br />
and Tbeme iD C.T. Msimang's<br />
Walivuma Icala.<br />
Ucwaningo Lweziqu ZeMasters<br />
olungashicilelwe : University of<br />
Pretoria.<br />
Sekusele Imizuzu.<br />
Pretoria: Palm Publishers.<br />
UMamisa Iqhawe LeSwazi.<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />
The Structure ofthe Novel.<br />
London: Chatto & Windus.
Msimang, C.T.<br />
Msimang, C.T.<br />
Ngcobo, M.<br />
Ntuli, D.BZ. no<br />
Makhambeni, M.N.<br />
Ntuli, D.B.Z.<br />
Ntuli, J.H.<br />
NxumaIo, J.H.<br />
Nyembezi, S.<br />
Nyembezi. C.LS.<br />
1986.<br />
1996.<br />
1957.<br />
1998.<br />
1969.<br />
/998.<br />
1950.<br />
/977.<br />
1957.<br />
FoIktale 1DfhteDt:e OIl TIle Zulu<br />
Novel<br />
Pretoria : Acacia Books.<br />
Walivuma lcala.<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Sbooter.<br />
lnkungu MaZulu.<br />
/64<br />
Johannesburg: The Bantu Publishing<br />
House.<br />
Izimpande.<br />
Pretoria: University ofSouth Africa.<br />
Ngiyoze Ngimthole.<br />
Johannesburg: Educum Publishers.<br />
The Conception and Evaluation of<br />
Cbaracterisation in tbe Zulu Novel<br />
Unpublished D. Phi/. Thesis:<br />
KwaDlangezwa: University of<br />
Zululand.<br />
UZwelonke.<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />
Mntanami Mntanami.<br />
King Williams Town: Thandpers.<br />
Lafa Elihle Kakhulu.<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.
Prietsman, M<br />
Radice,1.<br />
1990.<br />
1989.<br />
Detective FietioB aDd Literature.<br />
London: MacMillan Press.<br />
The Way to Write Crime FICtion.<br />
London: Elm Tree Books.<br />
Sartse, J. 1967. What is Literature?<br />
Northampton: Menthen.<br />
Ship/ey, J.T. 1979. Dictionary ofWorld Literary<br />
Terms.<br />
London: Alien & Unwin.<br />
Sibiya, N.G. 2002. Kuxolelwa Abanjani?<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />
Smith, A.H.; 1956. Odbam's Dictionary oftbe Englisb<br />
O'Louglin Language.<br />
London : Odhams Press Ltd.<br />
Stevick, P. 1967. The Theory oftbe Novel.<br />
London: The Free Press.<br />
Stuart. J. 1927. UHlangakula.<br />
London: Longmans.<br />
Stuart. P.A. 1938. UNkosibomvu<br />
165<br />
Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />
TaIlis, R. 1988. In Defence of Realism.<br />
London: Edward Arnold.
Tichy, HJ.<br />
Vila<strong>ka</strong>zi, B.W.<br />
Zulu, E.S.Q., Nabanye.<br />
1988.<br />
1972.<br />
1991.<br />
Effective WritiDg.<br />
London: WHey & Sons.<br />
NomaN'mi.<br />
MarianhiII : Emshinini<br />
WaseMhlathuzane.<br />
IsiZulu Soqobo 10.<br />
Pietennaritzburg : Reach Out<br />
Publishers<br />
166