29.12.2012 Views

ucwaningo lwamagalelo ka-mm mason00 ekubhalweni kwenoveli

ucwaningo lwamagalelo ka-mm mason00 ekubhalweni kwenoveli

ucwaningo lwamagalelo ka-mm mason00 ekubhalweni kwenoveli

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UCWANINGO LWAMAGALELO KA-M.M. MASON00 EKUBHALWENI<br />

KWENOVELI YOPHENYO ESIZULWINI<br />

NGU-<br />

SIBUSISO LOUIS NTULI<br />

LWETHULELWE UKUFEZA KONKE OKUDlNGEKA EKUPHOTHULENI<br />

IZIQU ZE-MASTER OF ARTS<br />

EMNYANGWENI WESIZULU NAMAGUGU<br />

ENYUNIVESrTHI YAKWAZULU<br />

KWADLANGEZWA<br />

UMELULEKI USOLWAZI L.F. MATHENJWA<br />

USUKU UZlBANDLELA 2006


ISETHULO<br />

Lo msebenzi ngifisa ukuwethula enmdenini wami, kuNkosi<strong>ka</strong>zi uKaMagagula-uThuli<br />

<strong>ka</strong>nye nabantwana uNomvelo, uPhangela <strong>ka</strong>nye nomshana uSinothile. Ngibonga kubo<br />

ukungipha isisekelo sekhaya esifudumele, obekuthi noma sengizizwa ngivithizwe<br />

ubunzima bokuqongobezela nokugqolozela 10 msebenzi, bangisingathe njalo.<br />

Besitshwe<strong>ka</strong>, sichwaze maqede kuthobeke izidubulo zengqondo. Kuvuseleleke<br />

nethenjana ebelihamba Iihambe lifiphale ngenxa yemiqansa obekunqwanyanwa nayo.<br />

Yilo lelo thenjana engethula ngalo 10 msebenzi. Ithemba lokuthi 10 msebenzi uyozala<br />

neminye engcono ngomuso eyobe isivela nakubo maqede sitshweke, sichwaze futhi.<br />

Ngifisa nokuthi kuthi noma abantabami sebelandela eminye imikhakha yolwazi<br />

neyokuziphilisa, 10 msebenzi ubakhumbuze ukuthi nakhu okwakuthandwa nguyise<br />

ekuncele koyisemkhulu.<br />

III


AMAZWI OKUBONGA<br />

Ngifisa ukwedIuIisa ukubonga okukhulu kuSolwazi 1. F. Mathenjwa ngokungicathuIisa<br />

size siyiphethe le mbenge. Vme njalo MgabadeIi!<br />

Ngibonga onke Amabhele akwethu KwaBhekinhlabla yas'Osizini. lzingane zakwethu<br />

zonke <strong>ka</strong>nye nabazali bami ababambe iqhaza elikhulu ekungikhuthazeni ukuthi<br />

ngiwuphothule 10 msebenzi. Bekusuke kungaxoxwanga lutho uma ubaba uMfundisi C.S.<br />

Ntuli engabuzanga ukuthi : "uthini uMgabadeli?" Ngibonga ubaba omncane uSolwazi<br />

D.BZ. Ntuli olokhu waba yisibani nogqozi kuyo yonke imizamo yaMabhele<br />

yokunwampela ulwazi Iwakongqondonkulu. Nornangcwembe!<br />

Kurnzala wami ongaconsi phansi uDokotela Na<strong>ka</strong>njani Sibiya nomndeni wakhe,<br />

ngibonga intshisekelo yabo yokungitholela imiqingo ngerniqingo yamabhuku angisiza<br />

<strong>ka</strong>khulu ekusukumiseni 10 msebenzi. Sotobe!<br />

Kuthish'omkhulu uMntungwa nakubafowethu nodadewethu baseMbuyiselo High School,<br />

ngibonga ngiyanconcoza. Inkuthalo yabo bewa bevu<strong>ka</strong> belwa nezifundo zabo, yenze<br />

ukuthi nami ngivuke ngizithintithe. Nime njalo! Ngibonga kubo bonke abantu abafake<br />

isandla ngandlela thize ekuphumeleliseni 10 rnsebenzi.<br />

IV


IQOQA LALOLU CWANINGO<br />

Lolu cwaningo lucubungula amagalelo <strong>ka</strong> M.M. Masondo ekubhaIweni kwenoveJi<br />

yophenyo eSiZulwini. Lolu ewaningo lubanzi, kodwa pha<strong>ka</strong>thi kokunye luthinta<br />

izinsizakuhlaziya (theories) zenoveli, imigomo yenoveli yophenyo <strong>ka</strong>nye neqhaza<br />

labaiingiswa ophenyweni. Kukhethwe le mibhalo <strong>ka</strong> M.M. Masondo ngoba kubona<strong>ka</strong>la<br />

kunguye osebhale amanoveli ophenyo amaningi lapha olimini IweSiZulu.<br />

Lo msebenzi wehIu<strong>ka</strong>niswe waba yizahluko ezinhlanu, <strong>ka</strong>nje:<br />

ISAHLUKO SOKUQALA<br />

Lesi sahluko sethula lokho okuzoeutshungulwa kulolu ewaningo, ubumqo<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nye<br />

nemiklamo yalo. Kugxilwe <strong>ka</strong>banzi nasemlandweni ngempilo <strong>ka</strong> M.M. Masondo.<br />

Kugxilwe ekuvezeni umehluko pha<strong>ka</strong>thi <strong>kwenoveli</strong> ejwayelakile <strong>ka</strong>nye nenoveli<br />

yophenyo. Kuthintwe nezineazelo zamagama abuke<strong>ka</strong> esemqo<strong>ka</strong> kulolu ewaningo.<br />

ISAHLUKO SESmILI<br />

Kulesi sahluko kugxilwe <strong>ka</strong>banzi ekueubunguleni izinsizakuhlaziya zenoveli.<br />

Kunokondiswe lezo okubona<strong>ka</strong>le ukuthi zizoyikhanyisa <strong>ka</strong>ngeono inoveli yophenyo.<br />

Lezo zinsizakuhlaziya kube isenzekongqo (realism) <strong>ka</strong>nye nenjulalisu (stylisties).<br />

Kugxilwe nasekueubunguleni ezinye izinhlobo zamanoveli ophenyo. Lokhu kuveze<br />

ukuthi kukhona uhlobo oIungathathwa ngokuthi luyinoveli yophenyo yakudala, kube<br />

khona nohlobo oIuyinoveli yophenyo engaphelele <strong>ka</strong>nye nenoveli yophenyo yesimanje.<br />

Yilolu hlobo lokugema-ke okungena kulo amanoveli <strong>ka</strong>Masondo.<br />

v


ISAHLUKO SESITHATHU<br />

Lesi sahluko sona sivula ngokwethula iqoqa lamanoveli <strong>ka</strong>Masondo okugxIlwe kuwo<br />

kulolu cwaningo. Iqoqa lenzelwe ukukhanyisela labo abayofunda Iolu cwaningo<br />

benga<strong>ka</strong>ze baIithole ithuba lokuwafunda onke la manoveli <strong>ka</strong>Masondo okugxilwe k\lwo<br />

kulo msebenzi. Kubuye kwagxilwa nasemigonyeni yenoveli yophenyo. Kugxilwe kule<br />

migomo elandelayo:<br />

I. <strong>ka</strong>la lobugengu elibuke<strong>ka</strong> IisobaIa<br />

2. Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />

3. Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />

4. UkukhaIipha nokuqaphela komphenyi.<br />

5. lbohlololo elethusayo.<br />

ISAHLUKO SESINE<br />

Lesi sahluko sona sigxile eqhazeni elibanjwe abalingiswa ophenyweni Iwamanoveli <strong>ka</strong><br />

Masondo. Kucutshungulwa labo balingiswa abasemqo<strong>ka</strong> kubhekwe ukukhole<strong>ka</strong><br />

nokungakholeki kwabo, nanomthelela lokhu okungase kube nawo emanovelini<br />

ngokwehlu<strong>ka</strong>na kwawo.<br />

Kucutshungulwe nokhondolo oluqaphele<strong>ka</strong>yo emanovelini <strong>ka</strong> Masondo, Iapho<br />

okuvela ukuphindaphindwa kwamagama abaIingiswa athile emanovelini ahlukene.<br />

kucutshungulwe noukuthi lokhu kunamthelela muni kule misebenzi <strong>ka</strong> Masondo.<br />

ISAHLUKO SESIHLANU<br />

Le ngxenye ig.xile ekusongeni <strong>ucwaningo</strong>. Kubuye kwethulwa nezipha<strong>ka</strong>rniso zalolu<br />

cwaningo. Kule ngxenye kuphinde kuvezwe nokuthi uMasondo useyibekile induku<br />

ebandla mayelana nokubhalwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo esiZulwinL <strong>ka</strong>ngangokuthi<br />

imisebenzi yakhe isiyohlala iyisilinganiso salolu hlobo lwemibhalo.<br />

VI


VIII<br />

IKHASI<br />

2.3.1 !NOVELI YOPHENYO YAKUDALA 38<br />

2.32 !NOVELI YOPHENYO ENGAPHELELE 41<br />

2.3.3 !NOVELI YOPHENYO YESlMANJE 43<br />

2.3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELIBUKEKA LISOBALA 43<br />

2.3.3.2 UMSOLWA ONUKEKA EBE ENGANACALA 43<br />

2.3.3.3 UKUNHLANHLATHA KWAMAPHOYISA 44<br />

2.3.3.4 UKUKHALIPHA NOKUQAPHELA OKUTHE XAXA KOMPHENYI 45<br />

2.3.3.5 IBOHLOLOLO ELETHUSAYO 45<br />

2.4 ISIPHETHO 46<br />

ISAHLUKO SESITHATHU<br />

3.0 ·IMIGOMO YENOVEU YOPHENYO<br />

3.1 ISINGENISO 49<br />

3.2. IQOQA LAMANOVELI OPHENYO KAMASONDO 49<br />

3.2.1 IPHISI NEZINYOKA 49<br />

3.2.2 ISIGCAWU SENKANTOLO 51<br />

3.2.3 NGAZE NGAZENZA 52<br />

3.2.4 INGALO YOlvfTHETHO 54<br />

3.2.5 KAl'l77 NAWE? 57<br />

3.3 IMIGOMO YENOVELI YOPHENYO 59<br />

3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELIBUKEKA LISOBALA 60<br />

3.3.2 UMSOLWA ONtJKEKA EBE ENGENACALA 65<br />

3.3.3 UKUNHLANHLATHA KWAMAPHOY1SA 76<br />

3.3.4 UKUKHALIPHA NOKUQAPHELA KOMPHENYI 81<br />

3.3.5 IBOHLOLOLO ELETHUSAYO 102<br />

3.4 ISIPHETHO 110<br />

ISAHLUKO SESINE<br />

4.0 ABALINGISWA EMA.1\lOVELINI KAMASONDO<br />

4.1 ISINGEN1SO 115


ISAHLUKO SOKUQALA<br />

1.0 ISETHULO SOCWANlNGO<br />

1.1 ISINGENlSO<br />

Umuntu angasho kugcwaIe umlomo ukuthi inoveli iwumbhalo odla ubhedu<br />

esiZulwini. Elrudabukeni kwemibhalo yesiZulu, inoveli ibuke<strong>ka</strong> lruyiyo eyaba<br />

intando<strong>ka</strong>zi, ngolrubhalwa nangolrufundwa. Ukuthi inoveli yesiZulu idla<br />

ubhedu, lrufa<strong>ka</strong>zelwa nayizingqalabutho ezifunde zagogoda olimini IwesiZulu<br />

ezingo- Ntuli no Makhambeni (1998:167) ezibe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje ngenoveli:<br />

Kumanje!ye asemaningi impela amanoveli asebhalwe ngesiZulu.<br />

Yiwona mkhakha wolrubhaliwe ophambili impela Ngeke-ke sakwazi<br />

ulruwathinta onke.<br />

Njengoba besho lapha ngenhla oNtuli noMakhambeni, kwakungenhloso yabo<br />

ukuwathinta onke amanoveli asebhaliwe kuleli bhulru labo elithi: Izimpande<br />

(1998). Kuyaqaphele<strong>ka</strong> nokho ulruthi naphezu kwalokho, bathinte izihloko<br />

zamanoveli ezingama- 90 lruleli bhulru nje Iilodwa, kusukela emnyakeni we­<br />

1930 kuya kowe-I993. Asemaningi amanoveli aseshiciIelwe emva kowe-I993.<br />

Belruwukusi<strong>ka</strong> eliji<strong>ka</strong>yo nJe lapha, asiqonde khona ulrugeqa amagula<br />

ngamanoveli aseshiciIelwe esiZulwini. Sethemba ulruthi nokho lokhu<br />

osekubekeke ngenhla, lruyakufa<strong>ka</strong>zela ukugqama <strong>kwenoveli</strong> pha<strong>ka</strong>thi<br />

kweminye imibhalo yesiZulu.<br />

Inoveli ngolrujwayelekile iwumbhalo wobuciko bephrozi ovulekile, oni<strong>ka</strong> umbhaii<br />

ithuba lokwendlala <strong>ka</strong>hle lowo mqondo asuke ehlose ulruwethula Ubude<br />

nokwendlale<strong>ka</strong> kwayo kwenza ulruthi umbhali athole ithuba elanele Iokuhuha<br />

imiqondo yabafundi bazizwe sebethathekile sebeyingxenye yalokho okwenze<strong>ka</strong><br />

endabeni. Njengolruthi, umfundi wenoveli eyethusayo ebhaleke <strong>ka</strong>hle, irnethusa<br />

ngangolruthi akhale ngisho ukukhala izinyembezi imbala Kuthi uma efunda<br />

1


(a) Jphisi Nezinyo1ra<br />

(b) lSigcawu Senlwntolo<br />

(c) Ngaze Ngazenza<br />

(d) lngalo Yomtp.etho<br />

(e) Kanti Nawe<br />

(I) lngwe Nengonyama<br />

(l990,a)<br />

{I99O,b)<br />

(I994,a)<br />

(l994,b)<br />

(I994,c)<br />

(1994)<br />

UMasondo wabuye washicilela iqoqo lezindaba ezimfushane zophenyo<br />

encwadini esihloko esithi: Kunjalo-lre Emhlabeni (1994).<br />

lJbungcosane bamanoveli ophenyo asebhaliwe esiZulwini uma kuqhathaniswa<br />

nezinye izinhlobo zamanoveli bungase kubangwe nawukuthi aku<strong>ka</strong>bibikho<br />

mgudu osuklanyiwe, olandele<strong>ka</strong>yo ngaloIu hlobo Iwenoveli. Okukhona,<br />

kusewukhonjwana nje olubuye lubadukele nalabo abasuke befisa ukuIulandeIa,<br />

babhale. Njengokuthi njengoba kwenze<strong>ka</strong> lolu cwaningo nje, sehlulekile ukuthola<br />

incwadi yesiZulu echaza <strong>ka</strong>banzi ngenoveli yophenyo. Sifisa ukuthi 10 msebenzi­<br />

ke ube INumnikelo oyisibani esingase sikhanyise le nyathuko eselufiphi, ukuze<br />

kuthi eminyakeni ezayo lubona<strong>ka</strong>le ludlondlobala lolu hlobo Iwenoveli.<br />

Besesishilo-ke ukuthi uMasondo uqhamuke nala manoveli akhe komisile impela kulo<br />

rnkhakha esiZulwini. Komise ngangokuthi kwathi uma kufundiswa incwadi yokuqala<br />

lphisi Nezinyolw {I990), kwabanzima ukuyifundisa eningini Iothisha, ngenxa<br />

yokuthi pha<strong>ka</strong>thi kwezincwadi ezazihlaziya imibhalo, yayingekho eyayichaza<br />

ngenoveli yophenyo. Iningi Ialinqwamana okokuqala nalolu hlobo lwenoveli,<br />

leswele indleIa yokuyihlaziya Sekuze kwaba ngcuba ngconywana <strong>ka</strong>muva nje,<br />

nokho ayikeneli imibhalo yokwelekeIela ekuhlaziyeni lolu hlobo Iwenoveli.<br />

Yingakho kunethemba lokuthi 10 msebenzi uzobamba iqhaza elibhekile nakule<br />

ngxenye yokufundiswa kwenoveIi yophenyo ezikoleni.<br />

Okunye okusemqo<strong>ka</strong> ngalo msebenzi <strong>ka</strong>,\fasondo yikho ukuthi ubhala<br />

ngobugebengu, lobu bugebengu obuyisihlava eNingizimu Afri<strong>ka</strong> Sibona ukuthi<br />

kuwumnikelo onegalelo elibhekile ukucubungula iqhaza elibanjwe yile ngwazi.<br />

lapho ikutakutana nale nkiyankiya yen<strong>ka</strong>tha yen<strong>ka</strong>ngala Siphelile ISlzwe<br />

ubugebengu, kuhle sicwaninge-ke ukuthi uqhamu<strong>ka</strong> naliphi ikhambi<br />

o<strong>ka</strong>Dingiswayo.<br />

4


Kufise<strong>ka</strong> nolruthi njengoba 10 msebenzi wenziwa ngolimi IwesiZulu nje ube<br />

ulruphonsa itshe esivivaneni emizameni yokudlondlobalisa imisebenzi yocwaningo<br />

eyenziwe ngesiZulu. Lokhu sikusho ngoba esikhathini esedIule esingeside <strong>ka</strong>ngako<br />

bekungacatshangwa ulrufundiswa nokufundwa kwesiZulu ngesiZulu,<br />

ingasaphathwa-ke eyokwenza <strong>ucwaningo</strong> IwaleIi zinga ngaso.<br />

1.3 UMLANDO NGEMPILO KA M.M. MASONDO<br />

UMeshack Mfaniseni Masondo wazalelwa eKingsley, ngaseDundee ngomhla<br />

ziyi-IO IruNtuli<strong>ka</strong>zi kowe-1961. Ungowesithathu emndenini onabantwana<br />

abayishumi nanye, kuhlanganisa amaphabla amane. Imfundo yamabanga<br />

aphansi wayifunda eKingsley Combined School, waqhubekela Ekucabangeni<br />

Secondary School, eNquthu. lmfundo yasesekhondari yona wayenza<br />

eZwelethu High School eMIazi lapho aphothula khona umatikuletsheni.<br />

Ekuphothuleni kwakhe umatikuletsheni, wafumanisa umfundaze<br />

owawumkhomba Emanzimtoti College of Education. UDingiswayo wakhetha<br />

ukuya Ongoye, ebu<strong>ka</strong> ukuthi wayezogcina echithe isikhathi eside<br />

eManzimtoti, kodwa agcine ehlomule idiploma kuphela.<br />

Nebala-ke amabombo wawabhekisa khona Ongoye, <strong>ka</strong>nti uzothi enga<strong>ka</strong>bi<br />

nakuphi waphazanyiswa yizinxushunxushu ezazandile emanyuvesi kuleya<br />

minya<strong>ka</strong>. Nesimo sasekhaya kwabo sasesiguqukiIe sekushone uyise, kwahlalu<strong>ka</strong><br />

ukuthi sekufanele aphume uphumo loyokuzama ukuzondla yena <strong>ka</strong>nye nezingane<br />

zakwabo. Ukusukela lapho wabambabamba ezimbonini, washeshe wathola<br />

isikhundla sokuba ishop steward ngenxa yekhono ayenalo.<br />

Ukuzama ucezu lwesinkwa oIunohlonze, kwaye kwayomfa<strong>ka</strong> ebuphoyiseni<br />

esiteshini saseBooysen eGoli. Uthi-ke emaphoyiseni wasebenza ophikweni<br />

Iolruphenywa kwamacaIa Kwaba khona okwamdikibalisa kulo msebenzi.<br />

kwabangela ukuba o<strong>ka</strong>Dingiswayo ayothungatha amanye amadlelo. Phezu<br />

kolruthi engahlalanga kuyaphi emaphoyiseni. kodwa kubuke<strong>ka</strong> sengathi wathi<br />

eshiya sasesitshalekile isithombo sothando lophenyo. Leso sithombo sakhula<br />

satheia imisebenzi yamanoveli ocwaningo <strong>ka</strong>nye neminye imibhalo eminingi.<br />

5


UNyamhose llganwe nMaZondo onguNtomhi7.ethii Fransisca, babusiswe<br />

ngabantwana babafana abane. Buyavela ubuciko bokuqamba nakhona<br />

ekuqanjweni kwabantwana. Amazibulo nguMenzi, ngoba kwakubongwa<br />

uMenzi wezintozonke ngokubapha indodana ephile sa<strong>ka</strong>, abakwaNyambose.<br />

UMenzi welanywa uSandile, beqha<strong>ka</strong>mbisa ukwanda komndeni ngokufi<strong>ka</strong><br />

komfana wesibili. USanele, okuwumfana wesithathu, yena ukuqambe<strong>ka</strong><br />

kwakhe kwakuxoxa ukuthi babezibona sebanele. Nakho-ke sekuqhamu<strong>ka</strong><br />

uXolani kuwo Iowa mnyama. Kwakungathi uthi; "xolani Manyambose<br />

ngoba sengifike ningazelele, nithi senanele."<br />

Kuphawulekile kuthi kubuke<strong>ka</strong> sengathi uthando lophenyo Iwatshale<strong>ka</strong><br />

ngen<strong>ka</strong>thi esemaphoyiseni. Uyakufa<strong>ka</strong>zela naye lokhu uMasondo. Uthi<br />

wayevele enalo uthando lophenyo. Ngaphezu kwalokho wayezikhathaza<br />

ngokulalelisisa uma amaphoyisa asemn<strong>ka</strong>ntshubomvu exoxa ngezigigaba<br />

zomsebenzi wobuphoyisa nowokuphenya. Ulwazi Iwakhe Iwezindaba<br />

zophenyo lwadlondlobala, kodwa kwayena kwakunga<strong>ka</strong>mcaceli ukuthi<br />

Iwalungase Iurnzuziseni.<br />

UDingiswayo uthi, ekubhaleni Iapha wangena emva kokuzithela<br />

esikhangisini sebhuku uBona, esasihlaba umkhosi kulabo ababefisa ukubhala<br />

izindaba <strong>ka</strong>nye neminye imibhalo. Naye wathumela-ke, kungekho nathemba<br />

elitheni, kuyikho nje ukuthi hleze ucilo athuke azishaye endukwini.<br />

NangempeIa ucilo wazishaya endukwini. UmphumeIa walowo rnzamo kwaba<br />

Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990). Kwaba sengathi utheIwe ngezibonkolo emva<br />

kwalokho o<strong>ka</strong>Dingiswayo. Le noveIi yelanywa yiIa manoveli alandelayo:<br />

(a) Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo<br />

Cb) Ingalo Yomthetho<br />

Cc) Kanti Nawe<br />

Cd) Ingwe Nengonyama<br />

(e) Ngaze Ngazenza<br />

(1990)<br />

(1994)<br />

(1994)<br />

(1994)<br />

(1994)<br />

6


Ulibambile futhi iqbaza nasemkhakheni wobuciko bomlomo ngencwadi ethi:<br />

Inkunzi Isematholeni (I995). Waphinda wagadIa futhi nasemkhakheni<br />

wemidlalo, ngeqoqo lemidlalo elithi: Kungenxa YakJw Mama (1996). Ubhale<br />

neqoqo lemidIalo enkundIanye elithi Inkwullanye (I998), leli qoqo Iiqukethe<br />

imidlalo emibili yeshashalazi, emibili <strong>ka</strong>mabonwakude <strong>ka</strong>nye nemibili<br />

yomsa<strong>ka</strong>zo. Uphinde washicilela incwadi yomdlalo ethi Sixole!e (2002).<br />

Kunendathane yezinye izincwadi asezibhale ngokuhlanganyela nabanye<br />

ababhali o<strong>ka</strong>Dingiswayo. Singabala pha<strong>ka</strong>thi kwezinye; isiZulu Sanomuhla<br />

]000-]001, samabanga asukela ebangeni lesi-5 kuya kwelesi-9, incwadi<br />

yomfundi ne<strong>ka</strong>thisha. Waphinda wabhala izincwadi zokufunda (readers) ngaphansi<br />

kwesihloko esithi IsiZulu Sanamuhla 2000-2001 ibanga lesi-4 kuya kwelesi-6.<br />

Zona lezi zincwadi zabuye zaphendulelwa esiXhoseni, zabizwa ngokuthi:<br />

IsiXhosa Sanamuhla. Zaphinda zaguqulelwa esiSwazini, zaziwa ngokuthi:<br />

Siswati &<strong>mm</strong>ango. Za:re zayofmyelela esiBhunwini lapho ezabizwa khona<br />

ngokuthi i-Afri<strong>ka</strong>ans vir die Afillenium.<br />

Uyenzile nemisebenzi yokuhumusha imisebenzi ayisusela kwezinye izilimi<br />

eyihumushela esiZulwini. Singabala incwadi ethi: Handa's Surprise yaba:<br />

1simanga si<strong>ka</strong>Handa (2004). Wayihumusha nethi: One Child One Seed yathi:<br />

Munye Umntwana Inye Imbewu (2001). Nazi nezmye izincwadi<br />

azihumushile:<br />

• Maths for All, Grade 1 Learner's Book, yaba: lzibalo Zaho Bonke<br />

!banga 1 Incwadi Yomfundi. ]002-lJacmillan South Africa Houghton.<br />

• l"faths fOr All Grade ] Learner's Book, yaba: Izibalo Zabo Bonke<br />

!bonga ] Incwadi YomjUndi. 200]-Macmillan South Africa Houghton.<br />

• Maths fOr All Grade 3 Learner's Book, yaba: lzibalo Zabo Bonke<br />

!banga 3 Incwadi YomjUndi. 200]-Macmillon South Africa Houghton.<br />

• Maths fOr All Grade ! Teacher's Guide. yaba: lzibalo Zabo Bonke<br />

!banga ! Incwadi Kathisha. 2002-Macmillan South /ifnca Houghton.<br />

• Maths fOr All Grade 2 Teacher's Guide, yaba: Izibalo Zabo Bonke<br />

!banga 2 Incwadi Kathisha. 2002-Macmillan South Africa Houghron.<br />

7


• Maths for All Grade 3 Teacher's Guide, yaba: lzibalo Zaho BolLA:e<br />

!banga 3 Incwadi Kothisha. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />

• Maths for All Grade 1 Workbook. yaba: IzibaIo Zabo Bonke Ibanga<br />

Loku-l Incwadi Yokusebenzela. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />

• Maths fOr All Grade 1 Workbook, yaba: lzibalo Zaho Bonke !banga<br />

Lesi-2 Incwadi Yokusebenela. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />

• Maths fOr All Grade 3 Workbook, yaba: Izibalo Zabo Bonke !banga<br />

Lesi-3 Incwadi Yokusebenzela. 2002-Macmillan South Africa Houghton.<br />

• Li.fr Skills fOr All Grade I Learner's Book, yaba: Amakhono Empilo<br />

Ahohonke !banga Loku 1 Incwadi Yomfimdi. 2002-Macmillan South<br />

Africa Houghton.<br />

• . Life Skills for All Grade 2<br />

Abobonke !banga Lesi 2<br />

Africa Houghton.<br />

• Li.fr Skins fOr An Grade<br />

Abohonke Ibanga Lesi 3<br />

Africa Houghton.<br />

• Life Skills for All<br />

Abobonke !banga<br />

Africa Houghton.<br />

• Li.fr Skills fOr All<br />

Abobonke !banga<br />

Africa Houghton.<br />

Learner's Book, yaba: Amakhono Empilo<br />

Incwadi Yomjimdi. 2002-Mamillan South<br />

3 Learner's Book, yaba: Amakhano Empilo<br />

Incwadi Yomfundi. 2002-Macmillan South<br />

Grade 1 Teacher's Guide, yaba: Amakhono Empilo<br />

Loku I Incwadi Kathisha. 2002-Macmillan South<br />

Grade 2 Teacher's Guide,<br />

Lesi 2 lncwadi Kathisha.<br />

• Life Skills for All Grade 3 Teacher's Guide,<br />

Abobonke !banga Lesi 3 Incwadi Kathisha.<br />

Africa Houghton.<br />

8<br />

yaba: Amakhano Empilo<br />

2002-Macmillan South<br />

yaba: Amakhono Empilo<br />

2002-Macmillan South<br />

• Li.fr Skills fOr All Grade 1 Workbook, yaba: Amakhono Abobonke<br />

!banga Loku 1 Incwadi Yokusebenzela. 2001-Macmillan South Africa<br />

Houghton.<br />

• Li.fr Skills for All Grade 2 rVorkbook, yaba: Amakhono Empilo<br />

Abobonke !banga Lesi 2 Incwadi Yokusebenzela. 2002-Macmillan South<br />

Africa HoughlOn.


UMasondo usezuze lezi ziqll zemfundo ephakeme:<br />

(a) Uneziqu ze-B.A. Honours yesiZulu, aziphothula eVista University<br />

eSoweto, ngowe-I994.<br />

(b) Uneziqu ze-B.A. Honours yesiNgisi. nazo azizuza eVista University<br />

eSoweto ngowe-I997.<br />

(c) lziqu ze-M.A. (African Languages & Literature) esihlokweni esithi: The<br />

Detecm'e Novel in Zulu: Form and Theme in CT. Msimang: Walivuma<br />

leala. Azizuza, e-University of Pretoria ngowezi-2001.<br />

(d) Uneziqu ze-M.A. ngesihIoko esithi: Statistical Trends. and Initiatives in the<br />

Development and Promotion of lsiZulu Literary Publishing During 1930­<br />

2000. Zona wazizuza ngowezi-2005, khona e-University ofPretoria.<br />

UMasondo wenabe kuhIe okwezintanga, uyathola<strong>ka</strong>la futhi nakwezomculo.<br />

Lapha-ke khona unguphrojusa. Nansi imisebenzi aseyikhiqizile: umculo<br />

wembube weMzolo Mbube Group, olandelayo : Sheshisa .'''!fana (2004), oshicilelwe<br />

kwa-Jikelele Productions, Braarnfontein. Waphinda ngothi : Nank' Amaqhawe,<br />

(2005), JikeleIelIris Productions. Uphinde wenabela nasemculweni <strong>ka</strong>masi<strong>ka</strong>ndi.<br />

Lapha usekhiphe le misebenzi eIandelayo : Ojikelele (2004), oculwa Osenzeni<br />

owashicilelwa kwa-Jikelele Productions, Braamfontein. Kukhona nothi : Baholi<br />

Bethu, Tshath'ugodo noSavela, (2005), Jikelele/lris Productions, Alberton.<br />

Waphinda wakhipha ethi: Uthando eculwa Omalindela, (2005), Jikelele/lris<br />

Productions, Alberton. Nethi: Ngeke Balunge!. Abafana Benkululeko, (2006),<br />

Jikelele/lris Productions, AIberton. Kukhona nethi: Angilalelanga eculwa<br />

Abakwabo, (2006), Jikelele/lris Productions, Alberton. Kukhona nezinye izinhlobo<br />

zomculo njengaJo olandelayo: Ithekis, Ubuhle Buyeza. (2005), Jikelele/lris<br />

Productions, Alberton. Dikgomo tsa ntate <strong>ka</strong> Tshomo ya Theletsi, (2005),<br />

Jikelele/lris AIberton. Beautiful South Africa yeZakithi, (2006), JikeleIe/lris<br />

Productions, Alberton.<br />

Kuningi asekwenzile nasehlabane ngakho o<strong>ka</strong>Masondo, kuyakhanya futhi nokuthi<br />

a<strong>ka</strong>mile ndawonye, usaqhube<strong>ka</strong>. NgemUi yokuthothana kwemisebenzi yakhe,<br />

kwenza kufike nomcabango othi kuyothi kuqambe kushicilelwa 10 rnsebenzi kube<br />

sekukhona okunye okuhle asekuzuzile. Nokho sethemba ukuthi lokhu<br />

okusavezwe ngenhla kuveza isithombe esigqamile ngaleli qhawe eselizakhele<br />

igama njengornbhali onohlonze. Kukhanyisa nokuthi kungani kufanelekile<br />

ukuthi hvenziwe lolu cwaningo ngemisebenzi <strong>ka</strong>.Masondo.<br />

IO


1.4 INGQINAMBA YOCWANlNGO<br />

EsiZulwini seyirniningi imisebenzi yocwaningo esiyenziwe ngenoveli. Miningi<br />

<strong>ka</strong>ngangokuthi usucishe ungashayeki mkhuba umsebenzi wocwanmgo walolu<br />

hlobo Iornbhalo, <strong>ka</strong>muva nje. Kucishe kuthatheke ngokuthi kuzoba<br />

yivela<strong>ka</strong>ncane <strong>ka</strong>khulu okusha, okungaba unmikelo obhekile enjulalwazini<br />

yolimi lwesiZulu.<br />

Kuyiqiniso lokhu. Kodwa kuyiqiniso elingaphelele <strong>ka</strong>hle uma kubhekwa ukuthi<br />

kuleyo misebenzi ayi<strong>ka</strong>bibikho ebhalwe ngenoveli yophenyo. Akekho<br />

okwamanje oseke waqondana ngqo nomsebenzj wocwaningo wohlobo okuhloswe<br />

ukuthi Iwenziwe kulo msebenzi. Kunjalo nje futhi isalandule<strong>ka</strong> imisenzi ebhalwe<br />

ngalo uqobo ulimi lwesiZulu. Ukubhala okuthu<strong>ka</strong> kuba khona aku<strong>ka</strong>thi<br />

ncamashi, kodwa kugcina kuba okuzishaya sazenanelo nje zenoveli yophenyo.<br />

Lapha singabala lokhu esikuthola kubhalwe ngu Ntuli no Makhambeni<br />

(1998:193), abathi:<br />

Indaba enazo tzmlpawu zenoveli yophenyo isichunyiswa<br />

nguMeshack Masondo. Incwadi yakhe yokuqala ethi Iphisi<br />

Nezi1ryO<strong>ka</strong>(199O) iyindaba yomphandi, uThemba Zondo.<br />

Lokhu kukhomba ukuthi imisebenzi yale ngwazi ngeke neze ivalelwe<br />

ngaphandle kwesibaya semisebenzi yocwaningo olunzulu. Lapha ngenhla<br />

umcwaningi ucaphune uNtuli noMakhambeni beveza ukuthi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong><br />

(1990) laba incwadi yokuqala <strong>ka</strong>Masondo. Kuyaqaphele<strong>ka</strong>-ke ukuthi<br />

uMasondo usegxale ngamawala, le noveli yelanywa ngamanye amanoveli<br />

ophenyo amahlanu. Kuqaphele<strong>ka</strong> nanokuthi onke la manoveli ashicilelwe<br />

eminyakeni engaphansi kwemihlanu. La magalelo ale ngwazi<br />

yakoDingiswayo afanele ukucutshungulwa ngokocwaningo olunzulu.<br />

Isizwe siphelile sibhuqabhuqwa ubugebengu obunhlobonhlobo. Imbalwa<br />

imindeni engathi ayinalungu lomndeni eselike lathintwa ubugehengu<br />

ngandIela thile. Kuyamangalisa nokho ukuthi ubugebengu ndini<br />

- .<br />

bungundabuzekwavo nJe, kumbaIwa osekubhalwe ngabo lapha emanovelini<br />

II


esiZutu. Uma umfo <strong>ka</strong>Masondo etubhozomela ngale ndIela lolu daba,<br />

umuntu a<strong>ka</strong>kwazi ukumela !rude, akhe umkhanya nje. Yrngakho !ruqubuke<br />

amadlingozi okwenza 10 msebenzi, owenziwa ulruze !rucwaningeke ukuthi ahambe<br />

aze afinyelela !ruphi amagalelo <strong>ka</strong>Dingiswayo. Ngalokho, mhlawumbe kungase<br />

!ruphonseke itshe esivivaneni, kuthola<strong>ka</strong>le itulo lokulwa nale nkiyankiya<br />

yobugebengu ebuke<strong>ka</strong> isaqhube<strong>ka</strong> no!rubhuqabhuqa isizwe.<br />

1.5 INTSmSEKELO YOCWANlNGO<br />

1.5.1 Ukushisekela ukwenza lolu cwaningo kuqutshulwe ukuthi aku<strong>ka</strong>bibikho<br />

l<strong>ucwaningo</strong> olujulile oselwenziwe ngolimi IwesiZulu mayelana nemisebenzi <strong>ka</strong>­<br />

M.M. Masondo. Sethemba ukuthi ukwenza 10 msebenzi ngolimi IwesiZulu<br />

lruzovumbulula amanoni abengeke avumbululeke ukube ubuwenziwa ngolunye<br />

ulimi.<br />

1.5.2 UMasondo ubona<strong>ka</strong>la eyingqwele <strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. Uma<br />

sithi uyingqwele, sichaza ukuthi akeluse yedwa, ubungqwele lobu ubujulukele.<br />

Zikhona nezinye izingqwayingwayi esezike zagalela !rule nkundla. Lo msebenzi<br />

sethemba ukuthi uzokhanyisa kuleyo ngxenye yokuthi zikhona ezinye izingwazi<br />

eziIibambile iqhaza kulolu hlobo Iwemibhalo. Ezinye zibhale ngophenyo<br />

esingalubiza ngokuthi olwakudala, zikhona nezibhale ngesingakubiza ngokuthi<br />

kuwuphenyo olungaphelele <strong>ka</strong>nye nezibhale ngalolu esingalubiza ngokuthi<br />

olwesimanje.<br />

1.5.3 Umfundi osabone incwadi eyoowa <strong>ka</strong>Masondo angase enze iphutha<br />

lokucabanga ukuthi unqwamane nomsebenzi we,,'U<strong>ka</strong>na elithile nje, <strong>ka</strong>nti usithwe<br />

isithupha O<strong>ka</strong>Dingiswayo useshicilele amanoveli ophenyo ayisithupha, <strong>ka</strong>nye<br />

neminye imibhalo. Kuhle-ke ukucwaninga <strong>ka</strong>banzi ngalo mkhakha wokubhala<br />

!ru<strong>ka</strong>t'Vfasondo.<br />

12


A fictitious prose of considerable length, in "''hich characters<br />

and actions representative of the real life are potrayed in a<br />

plot of more or less complexity.<br />

Indaba yokuziqambela enobude obubhekile, lapho abalingiswa<br />

<strong>ka</strong>nye nezigameko ezifuze ezangempela, zethulwa ohlakeni<br />

lwendaba oluqondile noma olumazombezombe.<br />

Le ncazelo ihlaba esikhonkosini, ngivumelana ngokuphelele futhi nayo.<br />

Ubunoveli benoveli buncike ebukhoneni kwabalingiswa <strong>ka</strong>nye nezigameko<br />

ezithile. Ngaphandle kwalokhu, inoveli ingaphendu<strong>ka</strong> imfibinga yembudane.<br />

Inoveli iyinoveli ngokuba nabalingiswa abangabantu abazokwenza izinto<br />

ezifuze ezenziwa abantu esibajwayele. Izwa<strong>ka</strong>la <strong>ka</strong>ngcono futhi inoveli<br />

enabalingiswa abanamagama ajwayelekile abafana noMkhize, noLuthuli,<br />

oThulebona, oMaXaba, oMamba <strong>ka</strong>nye noNxumalo, okuyizibongo <strong>ka</strong>nye<br />

namagama esiwejwayele. Ingaxa<strong>ka</strong> inoveli enamagama anjengo- Kotov, Nampov<br />

<strong>ka</strong>nye noSewnarain. Akuyikho ukuthi ingeze yemukele<strong>ka</strong> noma ibeyimbi kodwa<br />

ingaxa<strong>ka</strong>xa<strong>ka</strong>.<br />

Ihlaba urnxhwele futhi inoveli enezigameko ezithi zikhole<strong>ka</strong> ziphinde<br />

zihleleke ngokwelamana okulandele<strong>ka</strong>yo. UForster (1928:43), uthi:<br />

It is a narrative of events arranged in their time sequencedinner<br />

coming after breakfast, Tuesday after Monday, decay<br />

after death and so on.<br />

Iyingxoxo yezigameko ezihlelwe ngokwesikhathi sokwehla kwazo,<br />

idina lelame ibhulak'fesi, uLwesibili emuva koMsombuluko,<br />

uk:ubola emuva kokufa njalonjalo.<br />

Ukuhlele<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>hle<br />

yehle esiphundu.<br />

bayabuqha<strong>ka</strong>mbisa<br />

(1991:330), bathi:<br />

kwezigameko kungenye yezinto eziyolisa inoveli,<br />

Kuyaqaphele<strong>ka</strong> futhi ukuthi iningi labacubunguli<br />

ubude benoveli ekucubunguleni kwabo. UZulu<br />

14<br />

kuyenze<br />

benoveli<br />

nabanye


Uma sikhuluma ngenoveli, sicabangela emakhasini<br />

kwayi-150. Ezilimini ezithile kukhona amanoveli<br />

<strong>ka</strong>khulu anamakhasi angaphezulu kwenkulungwane.<br />

abaIelwa<br />

amade<br />

Le ncazelo <strong>ka</strong>Zulu nabanye, ikhomba ukuthi isenkulu inselelo ebhekene<br />

nokubhalwa kwamanoveli esiZulu ngoba aseyingcosane afinyelela emakhasini<br />

angama-3oo, ingasaphathwa-ke eyamakhasi ayi-IOoo. UMadondo (200516),<br />

emqulwini wakhe ongashicilelwe wokwelekelela abafundisi besiZulu, uthi:<br />

Inoveli iba namakhasi ayi-loo kuya<br />

kungaphansi kwalokho iba yinovelana<br />

Kuyaqaphele<strong>ka</strong> ukuthi abacwaningi benoveli<br />

nje, ubude benoveli babuklama ngobuningi<br />

bamakhasi. UForster (1928:15), uqhube<strong>ka</strong> uthi:<br />

And we may perhaps<br />

should not be less than<br />

work over 50 000 words<br />

these lectures.<br />

phezulu. Uma<br />

15<br />

bezinye izilimi, njengesiNgisi<br />

bamagama, hhayi ngobuningi<br />

go so far as to add the extent<br />

50 000 words. Any fictitious prose<br />

will be a novel for the purposes of<br />

Futhi singahamba size sifinyelele ekuthini ubude<br />

bube ngaphansi kwezi - 50000 zamagama Wonke<br />

wephrozi wokuziqambela onamagama angaphezulu<br />

000 kuyokuthiwa yinove!i ngokwalezi zifundo.<br />

akufanele<br />

umsebenzi<br />

kwezi - 50<br />

Noma abantu bengayi nganxanye njengamanzi ngokwemibono yabo<br />

ngo<strong>kwenoveli</strong>, kodwa kukhona ukuvumelana ngokuthi inoveli iwumbhalo<br />

wephrozi omude. Nangokuthi imayelana nokwehla kwezigameko ezithile<br />

noma ilandele umlando wempilo womlingiswa othile, konke lokhu kubukwa<br />

kwenze<strong>ka</strong> esikhathini eside, esingaba yiminya<strong>ka</strong> eminingi.<br />

1.6.2 INOVELI YOPHENYO<br />

Okubuke<strong>ka</strong> kusemqo<strong>ka</strong> ngenoveli yophenyo yikho ukuthi kufanele kube<br />

khona icala eliphenywayo. Ophenyayo kuvama ukuthi kube umseshi


o2imele. Lo mseshi U'i31rul<br />

ongahIuIeki, ubutha<strong>ka</strong>tha<strong>ka</strong><br />

bungavezwa obala. Nguye<br />

osemqo<strong>ka</strong>.<br />

·lllmvezwa njengomunru ongungqondongqondo<br />

bakbe bokwehluIwa umkhondo wesigebengu<br />

futhi 10 mphenyi ovame ukuba umlingiswa<br />

I-World Book Encyclopaedia (2004:162), inove[i yophenyo iyichaza <strong>ka</strong>nje:<br />

A work of fiction about a puzzling crime, a number of<br />

clues and a detective who solves the mystery. In most<br />

detective stories, the crime is murder and the clues lead to<br />

or away from the solution.<br />

Iwumsebenzi wokuziqambela omaye[a.fla necala<br />

eliyimpambankwici, e1inemikhondo eminingi, <strong>ka</strong>nye nomphenyi<br />

ophenya le mfumbe. Ezindabeni ez<strong>mm</strong>gi zophenyo, icala<br />

kuvama ukuthi kube e[okubu[a[a futhi imikhondo Ivama<br />

ukuho[e[a ekusombululweni kwecala kwenye in<strong>ka</strong>thi, ikweduse<br />

sampe[a ukusonju[ulwa kwecala.<br />

Okuqaphele<strong>ka</strong>yo ku[e ncazelo engenhla, ukuthi okuyisici esibonisa umkhondo<br />

osuke uvezwe umbha[i, kuyenze<strong>ka</strong> kusibambise amaqubu entenetsha.<br />

Kuyiqiniso elimsulwa lokhu ngoba nasempilweni yethu yemihla ngemihla,<br />

maningi amacala agcina engasombululwanga, ngenxa yokwedu<strong>ka</strong> komkhondo.<br />

I-New Encyclopaedia Britannica (199[:39), yona iyichaza <strong>ka</strong>njena indaba<br />

enophenyo:<br />

A type of literature dealing with the step by step<br />

investigation and solution of a crime, usually murder. The<br />

traditional elements of the detective story are:<br />

I. The seemingly perfect crime.<br />

2. The wrongly accused suspect at whom evidence points.<br />

3. The bunglLflg of dim - witted police.<br />

4. The greater powers of observation and mind of the<br />

detective.<br />

5. The stanling and unexpected denouement in which the<br />

detective reveals how he has ascertained the identity of<br />

the culprit.<br />

16


Iwuhlobo lombhalo olumayelana nemininingwane yophenyo<br />

Iwecala lobugengu okuvame ukuthi kube elokubulala.<br />

lzimpawll ezej'l\-'ll}'elekile zenoveli yocwaningo yiJezi:<br />

I. leala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> Iisobala.<br />

2. Umsolwa ongenacala kodwa onuke<strong>ka</strong>yo.<br />

3. UkunhlanhIatha kwamaphoyisa angakhaliphile.<br />

4. Ukukhalipha okuthe-xaxa komqondo nokuqaphela komphenyi.<br />

5. ibohlololo elethusayo nelingalindelekile lapho khooa umphenyi<br />

eveza ukuthi usibambe <strong>ka</strong>njani isigebengu.<br />

Ocwaningweni olwenziwe kufumaneke ukuthi iningi lamanoveli esiZulu esimanje<br />

ayaharnbisana nalezi zimpawu ezingenhla Indaba ithi iqala kubukeke sengathi<br />

kuzobalula <strong>ka</strong>khulu ukubamba isigebengu esisuke sibuke<strong>ka</strong> sisobala, <strong>ka</strong>nti izoji<strong>ka</strong><br />

lapho sekuvela ubufa<strong>ka</strong>zi obukhomba umlingiswa obe<strong>ka</strong>de enganakekile ukuthi<br />

uyena isigebengu. Kuningi nokunhlanhlatha kwamaphoyisa, okuze kunqandwe<br />

ukukhalipha okuthe xaxa komphenyi.<br />

Okunye okuphawule<strong>ka</strong>yo ngokuchazwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo, ukuthi iningi<br />

longoti uma likhuluma ngobugebengu, Iisuke Iikhuluma ngamacala okubulala.<br />

Lokhu kungase kukhombe ukuthi kuzo zonke izinhlobo zamacala, eligqame<br />

<strong>ka</strong>khulu futhi nelesabe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu esintwini yilo leli lokubulala <strong>ka</strong>nye<br />

nokubulawa Uma kuqashelwa ukuthi kunamacala afana nawobusela,<br />

awokuhlambalaza, awokudlwengula <strong>ka</strong>nye namanye a10khu abakhona emlandweni<br />

wesinru, kodwa akushiwo lutho ngawo ezincwadini ezizama ukuchaza inoveli<br />

yophenyo. Kungenze<strong>ka</strong>-ke ukuthi iningi labalobi benoveli yophenyo ligxila<br />

<strong>ka</strong>khulu kule ndikimba yokubulala Lokho okwenza ukuthi nongoti<br />

abacwaninga le mibhalo, hagcine sebethatha ngokuthi imayelana nokubulala<br />

nje. Nasekucubunguleni amanovelli <strong>ka</strong>Masondo kuyavela lokhu, ngoba ithinte<strong>ka</strong><br />

<strong>ka</strong>ningi indaba yokubulawa kwabalingiswa abathile. Lokhu kungase kusho ukuthi<br />

isenkulu inselelo ebhekene nabalobi balolu hlobo lwenoveli yokuthi basabalalele<br />

kwezinye izinhlobo zobugebengu.<br />

I7


Dlmnye olmpbawule<strong>ka</strong>yo ngenoveli yopbenyo, ukutbi I<strong>mm</strong>ele isigebengu<br />

esenze icala sifihleke kuze lrube ngaselrugcineni kwendaba. UBeII (l990:Il), le<br />

ndaba uyichaza <strong>ka</strong>nje:<br />

In the whodunit, for instance, the identity of the guilty party is<br />

made difficult to detect, but only so that it may eventually be<br />

detected. It is hidden so that it may be found, albeit by a<br />

sleuth more adept at that sort of thing than the reader.<br />

Dhlotsheni lophenyo, ukwenZll isibonelo, ukuJ'tJonze<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>menzi<br />

wecala kwenziwa kube nzima, kodwa ulruze kugcine<br />

kuhlonzeldle. Kuyathukuswa ukuze kugcine kuphenyekile, nokho<br />

kuhlonzwa yiphisi elinekhono kule nto kunomfundi.<br />

Ngenxa yokuthi umphenyi usuke elandela ubufa<strong>ka</strong>zi obuthile, isigebengu sigcina<br />

sibambekile. Esinye isinongo senoveli yophenyo, yikho ukuthi kufanele iqale<br />

kuxabene ubendle, kunesimo esimanzonzo sokwenze<strong>ka</strong> kwecala Yenyuke,<br />

ikhuphukele ophenyweni oluzama ukuzinzisa lesi simo. Kuthi uma sekuba<br />

sengathi isimo siyasombulule<strong>ka</strong>, siqale phansi sibhidlike, sibondwe siyekwe,<br />

sibekwe iphini ngaphezulu. Emva kornzukuzuku slgcma sisombulule<strong>ka</strong><br />

ngokuthola<strong>ka</strong>Ia kwesigiIamkhuba noma kwezigiIamkhuba. Lolu daba uBel!<br />

(l990:6), Iona ulube<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje:<br />

Disorder being brought into order, order falling into disorder,<br />

irrationality upsetting rationality, rationality restored after<br />

irrational upheavals: that is what the ideology of the crime<br />

novel is all about.<br />

InxlIshU!lxushu ibona<strong>ka</strong>la iqoqe<strong>ka</strong>, it.l]i isaqoqeYJle kuphinde<br />

kuqubuke enye inxushunxushu, okunengqondo ephusile<br />

kubhidlizwe ngokungenangqondo, okwephusile kugcine kuvuselelwe<br />

emva kwembedumehlwaila yokungenangqo!ldo: unjalo-ke !lje<br />

umqondo wenoveli yobugebengu.<br />

Ubumqo<strong>ka</strong> bokuqala <strong>kwenoveli</strong> esimeni esidungwe ngukwenze<strong>ka</strong> kwecaia<br />

kufa<strong>ka</strong>zelwa nanguGreen (1992:295), Iapho ethi:<br />

The crime, or at least the circumnstances behind the crime, exist<br />

prior to the beginning of the narrative as such.<br />

18


Icala, noma imininingwane e}'isisusa secaIa, yehIa ngaphambi<br />

kokuqaIa kokuIandiswa ngendaba.<br />

Konke okuwuphenyo okusuke sekwenze<strong>ka</strong> endabeni, kusuke sekuwurnzamo<br />

wokujeqeza emuva ngenhIoso yokuzama ukuthoIa ukuthi kwenze<strong>ka</strong>ni ngosuku<br />

Iwecala eIiphenywayo. Kusuke sekuyingqayingqayi pha<strong>ka</strong>thi kwabantu ababili;<br />

umphenyi wecaIa <strong>ka</strong>nye neseIeIesi. YiIe ngqayingqayi eyakha isasasa kuIoIu<br />

.111000 lwenoveIi Iapho abafundi sebemanzonzo belangazelele ukuOOna ukuthi<br />

umphenyi uyaphumeIeIa yini ukubamba isigebengu. UmbhaIi onekhono<br />

lokwakha isasasa, indaba uyibe<strong>ka</strong> kube sengathi isigebengu sizokwazi<br />

ukugcina singathoIa<strong>ka</strong>Ianga.<br />

EIokusonga-ke, singathi inoveli yophenyo igxiIa ekuphenyweni kwecaIa.<br />

<strong>ka</strong>la eIisuke Iethulwe ngendIeIa engekho obala. Ithi isivezela ukuphenye<strong>ka</strong><br />

kwecala, sibe siIinde ngamehIo abomvu ukubanjwa maqede kujeziseke<br />

isigiIamkhuba noma izigilamkhuba. Ishiya uzozo ongapholiyo inoveli ephethe<strong>ka</strong><br />

kungezwa<strong>ka</strong>Ianga ukujeziswa kwezigeIekeqe. Ukungajeziswa kwezigelekeqe<br />

kungachaza ukuthi kugcina kuphumelela okungenangqondo.<br />

1.6.3 ISU LOKULOBA (STYLE)<br />

Ongoti bezemibhalo isu leli basichaza ngezindIela eziningi. UMuIT)', ku<br />

Lodge (1984:49), uthi:<br />

'Style, as personal idiosyncracy; Style, as technique of<br />

exposition; Style, as the highest achievement of literature.<br />

Isu njengendlela yokwethula umbhalo; isu, njengempumelelo<br />

ephakeme <strong>ka</strong>khulu kwezemibhalo.<br />

Siyavumelana noMuIT)' uma ebe<strong>ka</strong> ngokuthi isu Iiyilokho okwehlusa<br />

umbhalo wombhali kowomunye umbhali. Nanokuthi isu leli liyindlela<br />

yokwethula umbhalo ngokucacife. A<strong>ka</strong>cacisi <strong>ka</strong>hfe nokho ukuthi<br />

uqondisephi urna esekhuluma ngokuthi isu liyimpumefelo ephakeme <strong>ka</strong>khulu<br />

kwezemibhalo. Kungahlawumbisefwa nje ukuthi kuyobe uqondise ukuthi<br />

19


umkhtmdo wesigelekeqe esisuke sen2e icaIa elithiIe. Yikhona olmholela<br />

ekusombululweni kwendida yecala. NgaphandIe kokuphenye<strong>ka</strong> kwesehlo secala<br />

okuzwa<strong>ka</strong>Iayo nokukhole<strong>ka</strong>yo, ngeke ibekhona inoveli yophenyo. Ngakho-ke<br />

ukuphenya kusuke kwenzelwa ukuveza amaqiniso atillle emboziwe. Kwenzelwa<br />

nokuthi kuphenduleke imibuzo ebilokhu iyimpambankwici. Ukupbenye<strong>ka</strong> kwecala<br />

ngendlela ekhole<strong>ka</strong>yo nephusile kungesinye sezithako ezakha isasasa lokufunde<strong>ka</strong><br />

kwendaba. Umphenyi wecala kuba kuhle abenesizathu sokuphenya umuntu noma<br />

into etInle nangendIela ethiIe. Ukuphenya Iokhu kudinga ubunyoninco<br />

obusezingeni eliphezulu, okwenza ukuba umphenyi akwazi ukwehlu<strong>ka</strong>nisa<br />

pha<strong>ka</strong>thi kwezinsolo <strong>ka</strong>nye neqiniso. AhIunge iqiniso emahemuhemini.<br />

Kungukucobelela kuqongebezelwe ulwazi oluwubufa<strong>ka</strong>zi obuqanda ikhanda,<br />

obungethulwa ngisho en<strong>ka</strong>ntolo yamacala. Kungafaniswa nobuchwepheshe<br />

bephisi elikwazi ukuhogela umkhondo kuqala, abantu phaqa bengakezwa<br />

lutho.<br />

1.6.5 UMPHENYI<br />

Yilowo osuke ejutshelwe ukuphenya <strong>ka</strong>la. Kwamaningi amanoveli, kuvama<br />

ukuba umphenyi ozimele, o<strong>ka</strong>de eyiphoyisa. Kujwayelekile futhi ukuthi kube<br />

yiphoyisa eseIatbatha urnhlalaphansi. Kuba yiphoyisa elalikhaliphile<br />

kunamanye amaphoyisa elaIisebenza nawo, kodwa okugcina kuba nezimo<br />

ezithile ezibanga ukuba Iishiye embuthweni wamaphoyisa. Lo mphenyi uvama<br />

ukuba neso elibukhaIi elimenza akwazi ukubona izici ezincane ezinganakekile,<br />

eziholela emkhondweni wesigebengu. Kuyamangalisa nokho ukuthi kwenziwa<br />

yini ukuthi kwande uhlobo Iwabaphenyi abazimele emanovelini ophenyo.<br />

Mhlawumbe ababhaIi babona ukuthi kusuke kuzobalula ukubenzisa noma<br />

yini uma hengathatheki okwabaseshi abangamaphoyisa angempela. Umbuzo<br />

ongeke uphenduleke <strong>ka</strong>lula Iona.<br />

Ubukhona bomphenyi enovelini yophenyo nokuthi kube nguyena<br />

ongumlingiswa osemqo<strong>ka</strong>. yikhona okuphelelisa lZlmpawu zenoveli<br />

yophenyo. Usho njalo uNtuli no Makhambeni (1999:193), becwaninga<br />

omunye umbhalo:<br />

21


Le ndaba ewnthinta}'O umpbefumulo inazo 1ZlInJltlv'iana<br />

zobuseshi, kodwa akuyona ngokuphelele indaba yophenyo<br />

edinga ukuba umIingiswa osemqo<strong>ka</strong> kube umseshi.<br />

Kusemqo<strong>ka</strong> ngempela-ke ukuthi ukuze kwenzeke Iokho okuyinhlosongqangi<br />

yenoveli yophenyo, a<strong>ka</strong>bekhona umphenyi. Futhi kulindeJeke ukuthi kube nguye<br />

obambe iqhaza elibhekile Iokuphenya lokho okusuke kufihIekile.<br />

1.7 IZINDLELA ZOKUQHUBA UCWANINGO<br />

I. KuyoqaIwa ngokufundisisa amanoveli ophenyu <strong>ka</strong> M.M. Masondo <strong>ka</strong>nye<br />

namanye amanoveIi ophenyo esiZulu.<br />

2. Kuyoxoxiswana nabantu abanolwazi oIunzulu kwezemibhaIo yamanoveIi<br />

kuhlanganisa naye uMasondo uqobo, ukuze kucosheleke lonke ulwazi<br />

olungenza ukuthi 10 msebenzi wephuse.<br />

3. Kuyofundisiswa nezincwadi ezihambelanayo nokubhalwa <strong>kwenoveli</strong><br />

yophenyo, ukuze kucubunguleke ukuthi amagxathu omsebenzi <strong>ka</strong>Masondo<br />

afinyelele noma aqhelelene <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani nalokho ongoti abakubona<br />

kuyizisekelo zenoveli yophenyo.<br />

1.8 UMKLAMO WOCWANINGO<br />

I. lsahluko sokuqala sigxile esethu!weni salo msebenzi.<br />

2. lsahluko sesibili siyogxila ekucubunguleni izinsizakuhlaziya (theories)<br />

zenoveli, i<strong>ka</strong>khulu lena okuthiwa eyokucubungula isu (srylistics).<br />

Kuyothintwa namanye amanoveli ambaIwa ahlobene naIo msebenzi<br />

wenoveli yophenyo. Amanoveli <strong>ka</strong>Masondo azohlaziywa kulolu cwaningo.<br />

yilawa alandelayo:<br />

(a) Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (l990.a)<br />

(b) lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (l990,b)<br />

(c) Ngaze Ngazenza (l994,a)<br />

22


(d) Ingalo Yomthetho(I994,b)<br />

(e) Kanti Nawe? (l994,c)<br />

3. Isahluko sesithathu sona siyogxila ocwaningweni Iwemigomo yenoveli<br />

yophenyo, <strong>ka</strong>nye nokuhambisana kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo nayo. Imigomo<br />

yile:<br />

(a) Icala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> Iisobala.<br />

(b) Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />

(c) Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />

(d) Ukukhalipha nokuqaphela okuthe xaxa komphenyi ozimele.<br />

(e) . Ibohlololo elethusayo.<br />

4. Esahlukweni sesine kuyogxilwa kubalingiswa, i<strong>ka</strong>khulu indlela<br />

uMasondo asebenzisa ngayo abalingiswa abathile ukwedlulisa umqondo<br />

nomlayezo othile. Kwandile nje ukuthola<strong>ka</strong>la kwabalingiswa besifazane<br />

kuyibo abasophondweni lokwakha uzungu lokubulala abalingiswa<br />

abathiIe besilisa abaqavile endabeni.<br />

Kuyocutshungulwa nendlela uMasondo asebenzisa ngayo abalingiswa<br />

ukukhulisa izinga lophenyo emanovelini akhe. Enye into egqamayo<br />

emanovelini <strong>ka</strong>Masondo, eyokusetshenziswa kwamagama abalingiswa afanayo<br />

emanovelini ahlukene. Singabala amagama afana neli<strong>ka</strong>Magwegwe,<br />

eli<strong>ka</strong>MhIobo <strong>ka</strong>nye namanye. Kuyobhekisiswa ukuthi lokhu kusetshenziswa<br />

kwala magama kunamphumela muni ekulandelekeni kwamanoveli ophenyo<br />

<strong>ka</strong>Masondo. Kukhona nezibongo ezimbalwa nazo ezisetshenziswe ngendlela<br />

efuze la magama, nazo eziyocutshungulwa<br />

5. Isahluko sesihIanu, okungesokugcina sona siyothinta ukuhlaziya<br />

nokugoqa, ukuhlela, ukuphetha <strong>ka</strong>nye nokuqha<strong>ka</strong>mbisa izincomo<br />

ngalolu cwaningo.<br />

23


1.9 ISIPHETHO<br />

Ekusongeni lesi sahluko, kuyaphawule<strong>ka</strong> ukuthi kungakuhIe kuvele ukuthi<br />

uMasondo okwamanje uyena obuke<strong>ka</strong> edla ubhedu ekuIotshweni<br />

<strong>kwenoveli</strong> yophenyo yesiZuIu. Kuyaphawule<strong>ka</strong> nokuthi uMasondo ukhiphe<br />

amanoveli ophenyo ayisithupha pha<strong>ka</strong>thi kweminya<strong>ka</strong> yowe-1990 nowe­<br />

1994. Kuvelile futhi nokuthi uMasondo ubuye wabamba iqhaza<br />

nakweminye imikhakha yokubhala, njengobuciko bomIomo, umdlaIo <strong>ka</strong>nye<br />

nezinhlobonhlobo zezinye izincwadi ezihlelelwe abafundi bamabanga<br />

ahlukene. Uthinte nemikhakha abanye abalobi besiZulu abangajwayele<br />

ukufinyelela kuyo njengesiBhunu <strong>ka</strong>nye nokuhlela umculo okufa<strong>ka</strong> nekwaito<br />

imbala<br />

Uma kugxilwa ocwaningweni Iwemisehenzi <strong>ka</strong>Masondo kuvela ukuthi<br />

usengumbhali osemn<strong>ka</strong>ntshubomvu impela Lokho kwese<strong>ka</strong> umqondo othi<br />

kufanele ukuthi wenzeke 10 msebenzi wocwaningo, ohlose ukucwaninga<br />

amagalelo aleli qhawe nokulibe<strong>ka</strong> endaweni elifanele, emabhukwini<br />

akomfundo ephakeme. Kuthinteke nokuthi inoveli yophenyo igxila<br />

ekuphenyweni kwecala Kuba kuhle leli cala lethulwe ngendlela engekho<br />

obala Kufanele kubekhona nomphenyi okhaliphile ozophenya leIo caIa.<br />

Kwamaningi amanoveli ophenyo kuvama ukuthi kube umphenyi ozimele.<br />

24


ISABLUKO SESmILI<br />

2.0 IZINSIZAKUHLAZIYA NAMANYE AMANOVELI<br />

OPHENYO<br />

2.1 ISINGENISO<br />

Kulesi sahluko sizocubungula imikhakha emibili esemqo<strong>ka</strong> kulolu cwaningo.<br />

Sizocubungula izinsizakuhlaziya esizozimelela kuzo ekuhlaziyeni imisebenzi<br />

<strong>ka</strong>Masondo. Sizophinda sijeqeze emuva sicubungule amanye amanoveli esiZulu<br />

asebhaliwe, ahlobene nalolu cwaningo lwamanoveli ophenyo <strong>ka</strong>Masondo.<br />

Kusemqo<strong>ka</strong> ukuthi sizicubungule izinsizakuhlaziya ukuze senze isiqiniseko ukuthi<br />

esizokhuluma ngakho lapha kungamaphuzu asekelwe yimibono yezinsizakuhlaziya<br />

esezacutshungulwa kwavunyelwana ngazo. Akuwona nje amawongowongo<br />

esizisusela wona emakhanda Kusemqo<strong>ka</strong> nokucubungula ukuthi le misebenzi<br />

<strong>ka</strong>Masondo kungabe iqhamuke kungekho lutho ngempela yini kul0 munxa wenoveli<br />

yophenyo, nanokuthi njengamanje ikhona yini imisebenzi yesimanje esivelile ethi<br />

ayifane nayo.<br />

2.2 IZINSIZAKUHLAZIYA (THEORIES) ZENOVELI<br />

Umbuzo oqhamu<strong>ka</strong> uma kuphathe<strong>ka</strong> isihloko esikhuluma<br />

ngezinsizakuhlaziya zenoveli, ngothi: ziyini zona izinsizakuhlaziya na? 1­<br />

Encyclopaedia Britannia (1953:67), yona izichaza <strong>ka</strong>nje izinsizakuhlaziya:<br />

Sometimes it is used as synonymous with hypothesis, that is, to<br />

denote any tentative explanation of phenomena. Sometimes it is<br />

restricted to explanations that have already passed beyond the<br />

stage of mere hypothesis by having received a considerable<br />

amount of verification.<br />

Kwesinye isikbathi isebenzise<strong>ka</strong> ngokufanayo nomcabango<br />

ovezwa ukuninga ukuze kuqondiseke ukuchazachaza isenzeko<br />

esithile. Kokllllye igxila ezineazelv.'eI1i esezedlule ezingeni<br />

lokuninga nje, ngokuzuza iqophel0 elibhekile lokuqinisekiswa.<br />

25


IhIaba urnxhwele le ncazeIo engenhIa ngokugqamisa ulmthi insi2aIrnhlaziya<br />

yemukele<strong>ka</strong> emva kokuba Iokho okusuke kuwumcabango sekucutshunguliwe<br />

kwathola nokuqinisekiswa okusezingeni eliphezulu. Kungenjalo kungaqhamu<strong>ka</strong><br />

yinoma ngumuphi untembuzane neyakhe insizakuhIaziya, kugcine sekunoxhaxha<br />

Iwezinsizakuhlaziya ezingephusile. Kuyaqapbele<strong>ka</strong>-ke ukuthi yi/eyo naleyo<br />

nsizakuhlaziya yemukele<strong>ka</strong> emva kokucubungule<strong>ka</strong> nangokuvivinye<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>banzi<br />

mayelana nalokho esuke ikusho. Ziningi-ke izinsizakuhlaziya zenoveli<br />

ezephusile ezikhona. Kulo msebenzi kuzogxiIwa kulezi ezilandelayo:<br />

2.2.1 ISENZEKQ-NGQO (REALISM)<br />

Lena yinsizakuhlaziya yokubhala eyethuIa izigameko zempilo ngendlela ezehla<br />

noma ezenze<strong>ka</strong> ngayo. Okuphawule<strong>ka</strong> ngale nsizakuhlaziya ukuthi okusuke<br />

kubhalwa ngakho kufanele kubeneqiniso. Kuthi noma kungumbhalo ongumkhando<br />

kuxoxe ngezinto ezenze<strong>ka</strong>yo futhi ezikhole<strong>ka</strong>yo. lwukuxoxa ngempilo njengoba<br />

injalo. lwukuxoxa ngokuhle nangokubi okwenze<strong>ka</strong> empilweni. Ixoxa<br />

ngokwesabisayo, ngokumangazayo, ngoI.:wenamisayo, ngezigameko ezincane <strong>ka</strong>nye<br />

nangezigameko ezinkulu zempiIo. Ixoxa ngesikwaziyo ngenhloso yokukugqamisa<br />

nangokusexwayisa nangokusiqwebula umqondo. Abanye ochwepheshe benoveli<br />

banenkolelo edukisayo ngale nsizakuhlaziya, bayibona isidlulelwe yisikhathi,<br />

kungasenasidingo sokucutshungulwa kwayo emazingeni aphakeme njengaleli.<br />

UTallis (I988: I), uyakufa<strong>ka</strong>zela lokhu ngokuthi:<br />

That realism is outmoded and the realistic novel a form that has<br />

had its day is a critical co<strong>mm</strong>onplace sufficiently widespread to<br />

be familiar to anyone who glances through the book reviews in<br />

quality papers...<br />

Ukuthi isenzeko-ngqo siyindlela esiphuphile nanokuthi inoveli<br />

yesenzeko-ngqo iwuhlobo oselwedlulelwe yisikhathi kuyinto<br />

eyinala kubahlaziyi noovenza ukuthi kwejwayeleke kunoma<br />

ngubani oke ajeqeze emibhalweni yokubukezwa kw·ezincwadi.<br />

26


Akumangazi Iokhu ngoba Irukhona abanye ongoti abasebeyihIolele kwayona<br />

inoveIi bayiqagula ukuthi isifike lapho izophela khona ithi nya! UTalIis<br />

uyakufa<strong>ka</strong>zela lokhu kulo leli khasi elicashunwe ngenhla lapho ethi:<br />

Not so long ago, the popular idea was that the novel was on its death<br />

bed.<br />

Esikhathini esingeside esedIule, umqondo obusematheni ubuthi<br />

inoveli isisokhukhweni lokufa.<br />

Lo mqondo wawugxile ekuthini inoveli ngeke ikwazi ukuncintisana<br />

nomabonwakude <strong>ka</strong>nye namabhayisikobho. Ngeshwa labo ayifile inoveli.<br />

Nanamuhla lokhu iyakhiqizwa imihlabahloso yamanoveli. Kubona<strong>ka</strong>la sengathi<br />

ayikezukufa-ke neyesenzeko-ngqo ngoba asekhona amanoveli akhuluma ngezinto<br />

ezenze<strong>ka</strong> empilweni zinjengoba zinjalo, futhi kusenokwenze<strong>ka</strong> ukuthi nalawa<br />

akhona asazokwelanywa amanye kuqhubeke kuye le. Bayaqhube<strong>ka</strong> ababhali<br />

ukubhala ngezigameko zempilo yanamuhla njengoba babebhala ngezempilo<br />

yakudala zinjengoba zinjalo. EsiZulwini akhona amanoveli axoxa ngokwehla<br />

kwento njengoba injalo. Emanovelini eminya<strong>ka</strong> yowe-I960 kungakhulunywa nje<br />

ngenoveli ethi lmilhi Ephundliwe (1968), okuyinoveli ewurnzamo wokuxoxa<br />

ngesigarneko sempi yaseSandlwana njengoba sinjalo. Inoveli yophenyo iyisibonelo<br />

esihle senoveli yesenzeko-ngqo yesimanje esiZulwini, ngokuthi ixoxa ngobugebengu<br />

obuyinto eyehla imihla namalanga empha<strong>ka</strong>thini.<br />

Ayathola<strong>ka</strong>la narnanye amanoveli axoxa ngezigameko ezehla njengoba zinjalo,<br />

njengengculazi nesandulela sayo, nobunzima ebudalayo emipha<strong>ka</strong>thini engenalo<br />

ulwazi olwanele ngayo. Kunarnanye axoxa nangokudlwengulwa kwezingane<br />

ezmcane zidlwengulwa ngoyise. Awa<strong>ka</strong>geqwa amagula ngentukuthelo<br />

nangengcindezi ephatha amadoda emizi egcina seyenza ukuthi abone kulula<br />

ukuthatha izibhamu avulele inhlamvu ezinganeni zawo, konina, nasezihlotsheni<br />

ezisuke ziseshweni lokubaseduze ngaleso sikhathi maqede azisa<strong>ka</strong>ze ngenhlamvu<br />

wooa uqobo. Sekubhaliwe kwezinye izilimi ngokuphahlazwa kwamabhanoyi<br />

emabhiIidini aye....'Upha<strong>ka</strong>mela eMeli<strong>ka</strong> rnhIa ziyi- I I kuMandulo kowezi-200 L<br />

Kungemangaze futhi uma sekubhalwa ngesibhicongo seTsunami si<strong>ka</strong>Zibandlela<br />

kowezi-2004.<br />

27


Le nsi22lmhlaziya izokwelekelela <strong>ka</strong>khutu ek.ueubunguleni ·tdMhi imisebenzi<br />

<strong>ka</strong>Masondo iyafinyelela yini elruxoxeni ngezigameko zempilo ngendlela<br />

ezenze<strong>ka</strong> ngayo nangendlela ekhole<strong>ka</strong>yo. Lokhu kuyoba sesahlukweni<br />

sesithathu lapho okuyocutshungulwa khona pha<strong>ka</strong>thi kokunye lokhu;<br />

ukunuke<strong>ka</strong> kwabalingiswa abathile hengenacala, ukuphaphalaza kwamaphoyisa<br />

ophenyweni (wawo <strong>ka</strong>nye namacala abuke<strong>ka</strong> elula kunayikho ngempela.<br />

2.2.2 INJULALISU (STYLISTICS)<br />

Injulalisu iyisifundo sokucubungula isu. Ochwepheshe bale nsizakuhlaziya bathi<br />

eminyakeni eminingi edlule, igama elalisetshenziswa <strong>ka</strong>khulu yileli lestyle (isu),<br />

okwathi ngokuhamba kwesikhathi kwaqhamu<strong>ka</strong> igama lestylistics (injulalisu),<br />

okwaba yisifundo sokucubungula istyle (isu). UHougfi (1969:1), le ndaba uyihe<strong>ka</strong><br />

<strong>ka</strong>nje:<br />

It is a paradox that the term 'style' has tended to disappear<br />

from the main stream of modem criticism, while a quasiindependent<br />

study of 'stylistics' has simultaneously made its<br />

appearance.<br />

Kuyindida ukuthi igama lesu liqale ukunyamalala ocw1lllingweni<br />

lwesimanje ngen<strong>ka</strong>thi kuqhamu<strong>ka</strong> isifundo senjulayesu esizimele.<br />

19ama lenjulalisu Iona lasungulwa umJalimane ogama lakhe kwakungu Leo<br />

Spitzer, okunguyena owasungula nalesi sifundo. Ukuze kuqonda<strong>ka</strong>le <strong>ka</strong>hle<br />

ukuthi kukhulunywa ngani lapha, kuhle kuqalwe ngokuchaza ukuthi Iiyini<br />

Iona isu na? Ongoti bolimi bayayithanda le ncazelo ekhuluma ngokuthi isu<br />

lingumni<strong>ka</strong>zi womsebenzi uqobo (style is the man himself). Labo, bathatha<br />

ngokuthi indlela umbhali abhala ngayo iyisibuko esiveza ubuntu bakhe<br />

uqobo. Lo mqondo kuthiwa wethulwa umlisa waseFrance onguGeorges Louis<br />

Leclerc de Buffon engqungqutheleni ephakeme yezemfundo, lapho athi khona;<br />

style is the man himself Ongoti abaningi lokhu kuchazwa kwesu basakuthatha<br />

njengokuyikho okushaya ernhloleni ukwedlula konke okunye ukuchazwa kwesu<br />

osekwake kwabakhona Nangempela izwa<strong>ka</strong>la yephusile imfishane <strong>ka</strong>hle. futhi<br />

ihlaba esikhonkosini le ncazelo. Ngamafuphi ichaza ukuthi umbhali nombhali<br />

28


uba nendlela yakhe nje emebtusa kwabanye ababhaIi, eyenza ukllthi Iruthi<br />

noma isifundwa imisebenzi yakhe kube lula ukuyehIusa kweminye imibhaIo.<br />

Kuyaphawule<strong>ka</strong> ulruthi 10 mqondo wokuthi isu Iingumuntu uqobo Iwakhe<br />

awuqondene nesiqu <strong>ka</strong>nye nokubuke<strong>ka</strong> kombhaIi. Kufanele kuqapheleke futhi<br />

ukuthi ngokwazi imibhaIo yombhaIi akusho khona ukuthi sisuke sesimazi siqu<br />

sakhe. IndIela umbhali abuke<strong>ka</strong> ngayo ayihamhelani nendlela abhala ngayo noma<br />

nanabalingiswa abhaIa ngabo. UTichy (1988:261), le ndaba uyichaza <strong>ka</strong>nje:<br />

Many who quote these words apply them superficially: they<br />

expect a man with a sloppy appearance to express himself<br />

carelessly, an earnest-looking writer to produce serious and<br />

ponderous works and a prim-looking person to write neatly and<br />

properly.<br />

Iningi labacaphuna la mazwi liyengula: liIindela ukuthi umuntu<br />

obuke<strong>ka</strong> eyidlabha abhale budlabha, kuthi obuke<strong>ka</strong> ezothile<br />

akhiqize umsebenzi onokujula nokuzimisela, noyigeza abhale<br />

ngobunono nangesinwe.<br />

Ku<strong>ka</strong>ningi kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi abafundi bezincwadi zababhali abathile bashaqe<strong>ka</strong><br />

kuphele nasozwaneni uma sebebona ababhali abangamagugu abo bukhoma. Lokho<br />

sekubangwa ukuthi abafundi sebehlangane nembibizane yokuthi ababhaIi<br />

babuke<strong>ka</strong> bengeyikho lokho abafundi ababecabanga ukuthi bayikho. Lokhu<br />

kusukela ekuthini abafundi bazakhela izithombe ezithile ezingqondweni zabo<br />

ngababhaIi bezincwadi abazifundayo. Ngeshwa kuyenze<strong>ka</strong> ukuthi lezo zithombe<br />

zengqondo zingashayi emhlofweni. Kuba khona utnqondo othi imibhalo ezwa<strong>ka</strong>fa<br />

imnandi kuyobe ibhaIwe yizincwasimende ezithile. Kube khona nomqondo<br />

wokuthi izincwadi ezingakfasile kufanefe ukuthi zibhaIwe yizinhfwibi zakwabo.<br />

Kanti cha ngokwangempela akuhambi <strong>ka</strong>njalo. Ukube kuhamba <strong>ka</strong>njalo kungabe<br />

ulula <strong>ka</strong>khufu umsebenzi wokubhala ohfangothini IwababhaIi <strong>ka</strong>nye<br />

nolwabashiciIeli. Yilowo nalowo muntu ofisa ukuba umbhali kungabe uzibu<strong>ka</strong><br />

yena, maqede kusheshe kumcacele ukuthi isifiso sakhe singaba yimpumelelo<br />

yini, kuhlupbe khona-ke ukuthi thina Zulu sithi iqaqa al izizwa ukunu<strong>ka</strong><br />

NabashicileIi <strong>ka</strong>njaIo. kungadinge<strong>ka</strong> ukuba bavele bahlabe umkhosi wokuthi<br />

29


onk.e labo abafisaulruba ababhali, abazoklela pbambi kwabehluleli, maqede<br />

batomule ababadingayo kuye ngokubuke<strong>ka</strong> kwabo. Akulula-ke <strong>ka</strong>njalo.<br />

Kuyiqiniso elingephikwe futhi ukuthi akulula <strong>ka</strong>ngako ukwahlulela ukuthi<br />

umuntu unaliphi ikhono ngokumbu<strong>ka</strong> ingaphandle lakhe nje. Yingakho UZulu athi<br />

ayihlabi ngakumisa nje.<br />

Lo mqondo othi isu lingumuntu uqobo, uchaza ukuthi yiIowo nalowo mbhaIi<br />

unendlela yakbe yokubhala emehlusa kwabanye ababhali. Leyo ndlela-ke<br />

isukela endleleni umbhali abu<strong>ka</strong> ngayo izinto, engeke ifane neyamuntu.<br />

Nasendleleni acabanga ngayo, nayo engefaniswe neyamuntu. Kuye kuze kufike<br />

endleleni athintwa ngayo yizigameko ezithile zempilo, nakho okuzimele geqe!<br />

Ingani ngisho ababhali abehJukene bangabhala ngesigameko esifanayo<br />

esibehlele, kodwa bangabhala ngezindlela ezablukene.<br />

Enye impikiswano ngesu, eyokuthi umbhaJi uzalwa nalo yini noma yinto<br />

ayifunda ngendlela na? Kukhona abakholelwa ekuthini isu umbhali uzalwa<br />

nalo, abathi uma ungaphiwanga kwasekuzaIweni ngisho ungazisa<strong>ka</strong>za <strong>ka</strong>njani<br />

akulungi. Abanye ochwepheshe isu balibu<strong>ka</strong> njengento efundwayo-nje. Laba<br />

bathi baningi ababhaIi abathi uma besaqala ukubhaIa, imisebenzi yabo<br />

ibona<strong>ka</strong>le ingenalo isu eligqame <strong>ka</strong>hIe. Kodwa ngokusi:zwa ngabantu<br />

asebemn<strong>ka</strong>ntshubomvu kwezokubhala, imisebenzi yabo iye ngokuya ihlele<strong>ka</strong><br />

<strong>ka</strong>ngcono ivuthwa, ize ifike ezingeni elephusiIe. Lo mqondo uveza ukuthi isu<br />

Ieli akuyona into bonke ababhali abazalwa nayo, kodwa Iiyafundwa<br />

ngokuzejwayeza 1010 hlobo oluthile lokubhala noma ngenxa yokuqeqeshe<strong>ka</strong><br />

ngandlelathile kulolo hJobo.<br />

Okunye okuthoIa<strong>ka</strong>Ja ngesu ukuthi kuba khona umbhali onekhono Iokuzalwa<br />

elivelele okwazi ukusungula isu elisha elizimele. Leli su Iigcina selisetshenziswa<br />

nangabanye ababhali. Olimini IwesiNgisi nje iyathola<strong>ka</strong>Ja iShakesperean style.<br />

Noma esiZulwini bekunga<strong>ka</strong>ze kubekhona ukugqanyiswa kwesu lababhali<br />

ngabanye, mhlawumbe 10 msebenzi usungaba isinyathelo sokuqala esiya<br />

ngasekuyivuleni le nkundla, seziyoqhube<strong>ka</strong>-ke ezinye izingwazi. UJohn<br />

30


Langalibalele Oube nje, incwadi yakhe ethi Insila KaSJraJra (1930) iveza ukiithi<br />

wayelandela <strong>ka</strong>khuIu umIando wamakhosi esizwe saKwazulu. Umsu<strong>ka</strong> wokubhaIa<br />

ku<strong>ka</strong>Dube ubuke<strong>ka</strong> wawugxi!e othandweni olunzulu Iwendlela okwakuxoxwa ngayo<br />

izindaba zemiIando yaKwazuIu. Isu ayelisebenzisa ekubhaIeni libuke<strong>ka</strong> kuyiIona<br />

eIaba yingqaIabutho, nabanye ababhali ababbaIa <strong>ka</strong>muva babhaIa begqugquzelwa<br />

yilona. UNtuli no Makhambeni (1998), bathi:<br />

Akungatshazwa nokho ukuthi umfo <strong>ka</strong>Dube wenza umsebenzi<br />

omkhulu wokuvula indlela yokubhala entsha. Njengoba igama<br />

lakhe IiphambiIi ekubhaIweni kwephrozi, inhlangano yababhali<br />

Usiba yabona kufanele ukuba Iisetshenziswe ekwetheni omunye<br />

wemiklomelo ekhuthaza ukubhalwa kwezincwadi, wase ubizwa<br />

ngokuthi 'J.L. Oube-Via Afri<strong>ka</strong> Award for Prose. '<br />

Kubuke<strong>ka</strong> sengathi lokhu kubhala ku<strong>ka</strong>Dube kwakusukela endleleni okwakuxoxwa<br />

ngayo izindaba zemilando yaKwaZulu <strong>ka</strong>nye nezinye nje izindaba ezazixoxwa.<br />

Sekungashiwo kugcwale umlomo ukuthi ukubhala inoveIi ku<strong>ka</strong>Dube ngaIe ndlela<br />

abhaIa ngayo, maqede yabona<strong>ka</strong>la isilandelwa ngabanye ababhali, yaqamba isu<br />

elincike kwelemilando yaKwaZulu. Umsunguli walo okunguOube. Phela uDube<br />

walandelwa ababhali abavelele abanjengo-B.W. Vila<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>nye no-R.R.R.<br />

Dhlomo, ukubaIa abambaIwa. Ukuthi sithi laba babhali baIandela isu li<strong>ka</strong>Dube<br />

akusho khona ukuthi babelingisa futhi benyonkela kuye. Lokhu kufanele<br />

kuthathwe njengokuthuthukisa umsebenzi omuhle noncome<strong>ka</strong>yo wengqalabutho.<br />

Nangempela u-R.R.R. Dhlomo lolu hlobo lokubhala waluthuthukisa walube<strong>ka</strong><br />

ezingeni elithe xaxa ngemisebenzi yakhe eyayibhalwe ngamakhosi aKwaZulu.<br />

Wabhala inoveli ethi UDingane (1936), USha<strong>ka</strong> (1937), UMpande (1938) <strong>ka</strong>nye<br />

namanye amanoveli amaningi. Baningi nabanye ababhali abagalela ekubhaleni<br />

amanoveli ngendlela eyayinga<strong>ka</strong>ze ibonwe ngaphambili, njengoSibusiso<br />

Nyembezi ngenoveli ethi Mntanami' Mntanami! (1950), Ubudoda Abukhulelwa<br />

(1953) <strong>ka</strong>nve nethi Inkinsela YaseMgungundlovu (1961). Naye uNyembezi<br />

kungashiwo ukuthi waqamba isu lakhe nje. Emanovefini akhe uNyembezi<br />

pha<strong>ka</strong>thi kokunye, wayethanda <strong>ka</strong>khulu ukusebenzisa urnlingiswa oyedwa ofundile<br />

pha<strong>ka</strong>thi kwabantu abangafundile.<br />

31


Lotu khondolo IwababhaIi bamanoveli abanekhofio e1ivelele abasungula izindlela<br />

ezintsha zokubhala IusaIokhu Iuqhube<strong>ka</strong> nanamuhIa. Singabala izihlabani<br />

ezinjengo-N.G. Sibiya ngenoveli ethi Kuxolelwa Aballiani (2002). Kakungabazeki<br />

ukuthi umfo <strong>ka</strong>Sotobe nje ukubhalwa <strong>kwenoveli</strong> ukunikelele ngesu eIisha<br />

eselingalandelwa nangabanye ababhali. USotobe usebenzise isu lokudidiyela<br />

izindikimba ezahlukene, waphinde wahIanganisa ngesinono abalingiswa okuqale<br />

inoveli bebuke<strong>ka</strong> beqhelelene kuhle kweMpumalanga neNtshonalanga. Kuyasolisa<br />

ukuthi nabanye ababhali bazolikha leIi su libona<strong>ka</strong>le selandiIe. Kuyakhanya futhi<br />

ukuthi isu li<strong>ka</strong>Masondo Iibambe iqhaza elikhulu endleleni okubhalwa<br />

nokusazobhalwa ngayo inoveli yophenyo.<br />

Isu libuye lichazeke ngezinye izindlela ezehlulale kule eyasungulwa uBuffon,<br />

esesiyichaze ngenhla. Uchwepheshe onguHough (1969:3), isu ulichaza <strong>ka</strong>nje:<br />

Language is the dress of thought, and style IS the particular cut<br />

and fashion of the dress.<br />

Ulimi luyisembatho somqondo, bese kuthi ISU [ibe umsiko<br />

nemfashini yaleso sembatho.<br />

Lokhu kuthinta ukungefani 'komsiko' (style) osetshenziswa ezinhlotsheni<br />

ezablukene zemibhalo njengoba uhlobo nohlobo lombhalo lunolimi Iwalo<br />

olwehlukile kolomunye umbhalo. InoveIi ehlekisayo inendIela yokusetshenziswa<br />

kwamagama enokwesasa nenomoya olula. <strong>ka</strong>nti inoveli ephathelene nenkolo nayo<br />

inokwayo okwehlukile. NgokwejwayelekiIe inoveli yenkolo isebenzisa indlela<br />

enokuzotha nenesisindo kuhambelana nokuthi 10 msiko, uwumsiko wesarnbatho<br />

somqondo esizothile naso.<br />

Ngamanye amazwi, lokhu kungafaniswa nokuthi indlela ulimi olusetshenziswa<br />

ngayo ekusa<strong>ka</strong>zeni umdlalo <strong>ka</strong>nobhutshuzwayo, ingefaniswe naleyo<br />

yolusetshenziswa emngcwabeni. Indlela ulimi olusetshenziswa ngayo emdlalweni,<br />

ilula inokwesasa okuze kubenobuthatha. <strong>ka</strong>nti emngcwabeni kulindeleke indlela<br />

yokusebenzisa ulimi enokucwenge<strong>ka</strong> kwamagama nezothile. Kunjalo-ke<br />

nas<strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong>.<br />

32


OIunye uhlangothi ngesu yiIoIo oIuthi Iiwukusho into efanayo ngezindIeIa<br />

ezingefani. KukhuIunywe ngomangobe esikhundIeni se<strong>ka</strong>ti, ngentshitane<br />

esikhundleni sembuzi. Sithi: indlala ivale ngehlahIa esizweni esinsundu,<br />

esikhundIeni sokuthi: inkemane isibaqediIe abantu besizwe esimnyama.<br />

KunjengokukhahIeIa ibhoIa li<strong>ka</strong>nobhutshuzwayo. Bonke abadIali abasuke<br />

besensimini basuke belikhahlela ibhola, kodwa hhayi ngezindIeIa ezifanayo.<br />

Abanye bathi beIikhaba ngezinyawo zakwesokudla, abanye balivatheIe<br />

ngesinxele. Abanye balikhe ngobuchwepheshe obulijikisa, lidilingane liIable<br />

umkhondo emoyeni, abanye baliqumuze sakulicasukeIa nasakuIixosha eduze<br />

kwabo. Kuthi uma abanye beIibamba kube sengathi balibamba ngenomfi<br />

ezinyaweni, kwezinye izimambana kube sengathi ibhoIa lizishaya emadwaleni.<br />

Phezu kwakho konke Iokhu kwehIu<strong>ka</strong>na kwendIeIa yokwenza, okusuke kwenze<strong>ka</strong><br />

ukuthi honke Iaba badlali basuke bedlaIa ibhola li<strong>ka</strong>nobhutshuzwayo. Kwenze<strong>ka</strong><br />

<strong>ka</strong>njalo-ke nasendleleni yokubhala, into eyodwa ingabhale<strong>ka</strong> ngamasu<br />

nangezindIeIa ezahIukene.<br />

Indaba yesu ingabuye ibukwe nangohlangothi lwesikhathi. Uma sijeqeza<br />

emanovelini esiZulu kucaca ukuthi kuvama ukubakhona ukwehlu<strong>ka</strong>na kwezindlela<br />

okwakubhalwa ngazo ezikhathini zeminya<strong>ka</strong> ethiIe. Lokhu sikubona kufanele<br />

ukubizwa ngokuthi kuyisu laleyo minya<strong>ka</strong>. UMaphumulo (1995:91-94),<br />

amanoveli asashicileIwa uwehlu<strong>ka</strong>nise izigaba ezintathu:<br />

A. Imibhalo emidala yesiZuIu (1920-1940),<br />

B. Imibbalo epha<strong>ka</strong>thi yesiZulu (1940-1960),<br />

C. ImibhaIo yesimanje/emisha yesiZulu yona esukela enyakeni <strong>ka</strong>-I96I<br />

kuze kuyoma ku-1988.<br />

KuIokhu kwehlu<strong>ka</strong>nisa okuncome<strong>ka</strong>yo ku<strong>ka</strong>t\1aphumulo, okunye okupha\\ule<strong>ka</strong>yo<br />

ngakho ukuthi kuhambisana nanokwehlu<strong>ka</strong>niswa kwezindikimba. Ukwehlu<strong>ka</strong>na<br />

33


kwezindikimba kuholele ek.wahlu<strong>ka</strong>neni kwesu lalesi sikbathi. Mayelana<br />

nemibhaJo emidaJa yesiZulu (1920), uMaphumuJo uthi:<br />

Iningi lemibhaJo emidaJa laJiphathelene nezindaba ezindala<br />

zesizwe, esingabala kuzo izinganekwane, amasiko <strong>ka</strong>nye<br />

nemikhutshana ethize yesintu.<br />

Okuphawule<strong>ka</strong>yo ngokubhale<strong>ka</strong> kwalezi zindaba ukusetshenziswa kwezindlela<br />

zakudala zokuxoxa, okuhambisana nokuxoxwa kwendaba ngokuphindaphinda<br />

okufuze lokho okutho[a<strong>ka</strong>la ezinganekwaneni njengokuthi: amantombazane<br />

ahamba ahamba ahamba, aze ayofi<strong>ka</strong> lapho okwehlu<strong>ka</strong>na khona izindlela. Lena<br />

yindlela yesintu yokugcizelela lokho okusuke kukhulunywa ngakho.<br />

Nasekubhaleni okwakufundiswa ezikoleni yayikhona le mfundiso<br />

yokuphindaphinda, kuthiwa uma ubhala indaba isinyathe[o sokuqa[a okufane[e<br />

usithathe, kufanele uqale usho ukuthi uzothini. Esesibili kube esokukusho lokho<br />

obuthembise ukukusho. Kwesesithathu usuyophetha ngokusho ukuthi <strong>ka</strong>de uthini.<br />

Kubona<strong>ka</strong>la ukuthi kwakunenkolelo yokuthi uma ususho <strong>ka</strong>ningi <strong>ka</strong>nje, akukho<br />

muntu ongathi awushongo noma akezwanga. Nangempela-ke [e mfundiso<br />

yayibona<strong>ka</strong>[a emibha[weni ya[eyo n<strong>ka</strong>thi. Iningi lale mibhalo landelwe nawulimi<br />

oluwumfakela o[usukela ekutheni kwayona iyizihumusho ezisukela kwezinye<br />

izilimi. Vkuhlele<strong>ka</strong> kwemisho, ukunotha kolimi ngokusetshenziswa kwezisho.<br />

izaga <strong>ka</strong>nye nezifengqo kwakusezingeni elingelihle neze. Imibhalo yale n<strong>ka</strong>thi.<br />

uma sibala embalwa singathi yile elandelayo: Ufflangakula (1927), ebhalwe<br />

nguJames Stuart <strong>ka</strong>nye nethi UNkosibomllu ([938), <strong>ka</strong> P.A. Stuart. Vma sibhe<strong>ka</strong><br />

[ena ethi UNkosibomvu; P.A. Stuart (1938: I), nje, kuphawule<strong>ka</strong> izinto<br />

ezingasejwaye[ekile <strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong>, njengokuthi umxoxi wendaba kube<br />

ngumuntu wokuqala okhulumayo. <strong>ka</strong>nje:<br />

Zake zabakhona izinsuku ezishisayo kwelakithi. Sithe sikhula<br />

thina mabutho amadala, sasiphangelana ngokuyokhonza<br />

eNdlunkulu. Arnadoda abevela ngakho lokhu eNkosini.<br />

Lokhu kuxoxa ngendlela yomuntu wokuqala okhu[umayo, kuqhube<strong>ka</strong> njalo<br />

kuyoyonke inoveli. Okunye okuphaV>'Ule<strong>ka</strong>yo ngesu lale n<strong>ka</strong>thi ukuxovwa<br />

kwezigaba zendaba ezingefani ngomlingiswa osemqo<strong>ka</strong>. Asikho isigameko<br />

34


kwezigaba zendaba ezingefani ngomlingiswa osemqo<strong>ka</strong>. Asikho isigameko<br />

esisodwa esilandelwayo sikhule size siyofi<strong>ka</strong> ovuthondabeni. Yona le noveIi<br />

<strong>ka</strong>Nkosibomvu ibona<strong>ka</strong>la ngezahluko ezixoxa ngezindatshana ezingafani <strong>ka</strong>nje:<br />

(a) Ukuvela Kwami ENkosini UShinga.<br />

(b) MhIa Ngisindisa INkosi, Bezakuyibulala<br />

(c) Ukulwela Kwami Umfazi.<br />

(d) MhIa Nginukwa lsangoma, Inkosi Ithi Angibulawe.<br />

Zikhona nezinye ezazinendIela engcono lrunalena ezinjengalezi: Insila KaSha<strong>ka</strong><br />

(1931), eyabhalwa uJ.L. Dube, UNoma/anga KoNdengezi (1934), ebhalwe<br />

uR.R.R. Dhlomo <strong>ka</strong>nye nethi Noma Nini (1935), eyabhalwa us.W. Vila<strong>ka</strong>zi.<br />

In<strong>ka</strong>thi yemibhalo epha<strong>ka</strong>thi yesiZulu njengoba sesike sasho phambilini,<br />

yehlukile ngokwezindikimba ezazidingidwa Sekwande izincwadi ezithuthukile<br />

ngokwendikimba nangesifundo esithola<strong>ka</strong>la ezindabeni. Sekunqamukile ukuxoxa<br />

komxoxi ongumuntu wokuqala (ngi-). Vlimi seluthuthukile. Sekwandile ukuthi<br />

ababhaIi baphumele eshashalazini ngemibono abablose ukuyethula Sibona<br />

sekuvela nesakhiwo semisho engemide ngokubabaze<strong>ka</strong>yo, eyamukele<strong>ka</strong>yo.<br />

Sekunciphile ukuphindaphinda okungenasidingo. Zisekhona kodwa izingeniso<br />

ezithemelezayo, njengoba sibona lapha endabeni ethi UZwelonke, <strong>ka</strong>-J.H.<br />

Nxumalo (1950: I), engenise<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje:<br />

lzinto zonke lapha emhlabeni zinesisusa sazo. Vkuze indaba<br />

izwa<strong>ka</strong>le <strong>ka</strong>ble kufanele sifunisise umnyombo wayo, bese kuthi<br />

cosololo, nasenhliziyweni uma siyifunda Kanti konke lokho<br />

kwenziwa ngoba iyasikhanga ngoba siyazi isisusa <strong>ka</strong>nye<br />

nomphumela wayo. Yikho-ke nje okwenza ukuba izizwe zonke<br />

zifune ukuthuthukisa ulwazi Iwazo imihla yonke lena ngokufuna<br />

imithombo, neziphethu zolwazi, nemithapho yegolide nesiliva,<br />

eliyimicebo yalomhlaba<br />

Iningi lemibhalo yamanoveli ale n<strong>ka</strong>thi lingeniswa ngendle!a efuze lena<br />

engenhla, okwenza ukuthi kuthatheke ngokuthi yilonasu lale n<strong>ka</strong>thi. Kuthatha<br />

isikhathi impela ukuthi kungenwengqo endabeni. Kuyona le ndaba <strong>ka</strong> J.H.<br />

Nxumalo (1949:1), kuthi noma sekuba sengathi kuyangenwa endabeni, kubuye<br />

kufakwe imininingwane engayisukumisi ngempela indaba, <strong>ka</strong>nje:<br />

35


Sisazoke sithi qaphuqaphu, ngabakubo <strong>ka</strong>Zwelonke lapho<br />

badabu<strong>ka</strong> khona KasizukuyiIanda yonke indaba yokudabu<strong>ka</strong><br />

kwabo, sizozephula amaphiko nje siziyeke, ngoba asiqonde khona<br />

ukuIoba izindabazezwe, kodwa ukunixoxela ngalomfo<br />

wakwaNdwandwe, obizo lakhe kungUZwelonke. Kuthe<br />

ekudabukeni kweziNblanga zonke, zewu<strong>ka</strong> nezwe laseAfri<strong>ka</strong>, laba<br />

bakwaNdwandwe bathi ukuba bawele uPhongolo, baflke bakha<br />

eMagudu. Balithatha lonke kwewuse uPhongolo kuze kuyofi<strong>ka</strong><br />

eMfolozi eMnyama, kubheke eNgorne. Kuzwa<strong>ka</strong>la ukuthi<br />

badabu<strong>ka</strong> ndawonye namaSwazi, namaKhuze, nabasEmbo,<br />

nabasernaBheleni <strong>ka</strong>nye nabasemaHIutshinL Zonke lezizizwe,<br />

nezinye engingazibalile lapha zibizwa ngokuthiwa ngabaNguni.<br />

Lokhu kuchaza okunje kuhamba ibanga elingaphezulu kwamakhasi<br />

amathathu kunga<strong>ka</strong>khulunywa lutho ngoZwelonke, ongurnlingiswa osemqo<strong>ka</strong><br />

Yisu len<strong>ka</strong>thi-ke lelL<br />

Kuyaqaphele<strong>ka</strong> nokho ukuthi ababhali bale n<strong>ka</strong>thi babeqaphelisisa ukuthi ulimi<br />

olwalusetshenziswa kube wulirni lwesiZulu esirnsulwa, lungabinamifakela<br />

nokunye okungeyiso isiZulu sangempela. Lapha sithola izincwadi ezinjengalezi<br />

ezilandelayo: Mntanami! Mntanami! (1950), eyabhalwa ve.L.s. Nyembezi,<br />

Inkungu MaZulu (1958), eyabhalwa uM. Ngcobo <strong>ka</strong>nye nethi LajiJ Elihle<br />

Kakhulu (1958), eyayihunyushwe Vc.L.S. Nyembezi. Zikhona izincwadi<br />

ezazixa<strong>ka</strong>xalole ngendlela okwakusetshenziswa ngayo ulirni nakuso lesi<br />

sikhathi. Pha<strong>ka</strong>thi kwazo kukhumbule<strong>ka</strong> kuqala ethi UMamisa Iqhawe LeSwazi<br />

(1957), eyabhalwa u-A. Miller. MhIawurnbe ukungaqha<strong>ka</strong>mbi kwesu okubhalwe<br />

ngalo le ncwadi kungazitshwa ngokuthi iyisihumusho.<br />

In<strong>ka</strong>thi yernibhalo yesimanje yesiZulu iqha<strong>ka</strong>mbisa ukuthuthu<strong>ka</strong> kwesu<br />

okukhulu. Sekukhona ukusetshenziswa kolimi Iwansukuzonke<br />

nolwesimanjemanje, kwaqhelwa kolwasendulo. Sekukhona nokuguqukela kolunye<br />

ulimi pha<strong>ka</strong>thi nendaba (code switching). Encwadini <strong>ka</strong>J.e. Buthelezi ethi Impi<br />

Yabomdabu Isethmifini (1996:24), sithola amazwi athi:<br />

"Hallow Darling...yes...ye...s. Sorry to disturb you...Nothing<br />

important.. just rural mentalities with their complexities ... Please take<br />

the children to school. I can't do it today...J'OU are a darling. .,<br />

36


Uyaqhube<strong>ka</strong> futhi nale ndlela yokuwelela kolunye ulimi uButhelezi (1996:52),<br />

athi:<br />

"La mantwenguntwengu okwenza babewemboza ngokuthi yidivision<br />

of needs, interests, goals cmd labour'.<br />

UButhelezi uqhube<strong>ka</strong> enze lokhu kuwelela kolunye uIimi <strong>ka</strong>khudlwana<br />

kwamanye amakhasi. Lokhu kuyisu elivela ohlotsheni IwamanoveIi esimanje.<br />

Njengoba kuke kwathinte<strong>ka</strong> isu lokungeniswa kwezindaba emibhaIweni emidala<br />

<strong>ka</strong>nye nepha<strong>ka</strong>thi yesiZuJu, Jinegebe eJikhuJu uma siqhathanisa naIeJo Jezindaba<br />

zesimanje. Kuhlaba urnxhwele ukungeniswa okuhlala amagqozo endabeni,<br />

kwendaha ethi Kuxolelwa Abanjani (2002: J), lapho uSibiya eyingenisa <strong>ka</strong>nje:<br />

Kwakugobhoza imvula yezinyembezi, ekhanda kuduma izihlonono<br />

ezazenza uShumi angabezwa nabantu ababembingelela ngen<strong>ka</strong>thi<br />

egxawnzela eya emotweni yakhe. Nakuyona imoto wangena<br />

zisaIokhu zigobhoziIe izinyembezi owayengasazihluphi<br />

nangokuzesula Kwaba ukungena nje emotweni kumfo <strong>ka</strong>Gumede,<br />

wabhaldaza isicabha, YillZitshinga esihlalweni, wagobodisa phezu<br />

kwesiteIingi, izandIa wazibethela esiphundu, wakhala, wakhala,<br />

wakhaIa<br />

Liyancome<strong>ka</strong> leli su Iesingeniso sesimanje. Ebinzeni lokuqala-ngqa<br />

sekwethuleke umlingiswa osemqo<strong>ka</strong>, ogama Iakhe elinguShumi. Kuvela nokuthi<br />

ubhekene nenkinga enkulu. Yize inga<strong>ka</strong>dalulwa le nkinga, kusobala ukuthi<br />

inkulu uma imkhaIisa eyindoda <strong>ka</strong>nti ngokwesiZulu ezendoda zophela<br />

ngapha<strong>ka</strong>thi. Ngokukhulu ukushesha umfundi usehehekela ekuzweni ukuthi yintoni<br />

lena edindisa indoda isililo. Kuyathola<strong>ka</strong>Ia futhi nokuthi le ndaba iqala lapho<br />

okusebenza khona uShumi.<br />

Kubona<strong>ka</strong>la sengathi izosebenza <strong>ka</strong>khulu impela le nsizakuhlaziya kulolu<br />

cwaningo, i<strong>ka</strong>khulu uma sekubhekwa isu uMasondo abhale ngalo mayelana<br />

nemlgomo yokubhaIwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. 19ama lesu lizosebenza<br />

ngokushintshana neJithi indleJa.<br />

37


2.3 AMANYE AMANOVELI OPHENYO ESIZULWINI<br />

2.3.1 INOVELI YOPHENYO YAKUDALA<br />

KuphawulekIle phambIlini ukuthi imisebenzi yenoveIi yophenyo <strong>ka</strong>Masondo<br />

iqhamuke komisile ernkhakheni wenoveli yophenyo esiZulwini. Akumangalisi<br />

uma kuthola<strong>ka</strong>la yena uMasondo (2001:1), uqobo enanela ocwaningweni Iwakhe<br />

Iweziqu zeMasters olungashicilelwe <strong>ka</strong>nje:<br />

What motivated the researcher to undertake this study is that the<br />

detective novel is a new genre in South African indigenous<br />

languages as compared to tbe English language.<br />

Okligqugquzele umcwaningi ukuthi enze Iesi sifundo, ukuthi<br />

inoveIi yophenyo iwuhlobo oJusha ezilimini zomdabu<br />

zaseNigizimu Afri<strong>ka</strong> uma ziqhathaniswa nesiNgisi.<br />

Kuyiqiniso Iokhu njengoba sekuphawuIekiIe, i<strong>ka</strong>khulu uma kucutshunguIwa<br />

uWobo IwenoveIi yophenyo yesimanje, ebona<strong>ka</strong>la pha<strong>ka</strong>thi kokunye ngokuba<br />

nomlingiswa osemqo<strong>ka</strong> ongumphenyi wecala ozimele. Lolu hlobo yilolu<br />

esingathi olunezirnpawu zenoveli yophenyo yaseYurophu. Lolu hlobo luvama<br />

ukuba namacala obugebengu besimanje njengokwebiwa kwezimali emabhange,<br />

amakhosi<strong>ka</strong>zi atbengeIa abayeni izigebengu, ukudayiswa nokusetshenziswa<br />

kwezida<strong>ka</strong>mizwa, uphenyo Iwesirnanje Iokufokisa, ukuthethwa kwamacala<br />

ezin<strong>ka</strong>ntolo zesimanje, nokunye okuyisirnanje.<br />

Ayathola<strong>ka</strong>la amanenjana esingawabiza ngokuthi ayinoveIi yophenyo Iwakudala,<br />

yona ewuhlobo olungahambelani <strong>ka</strong>hle naloIu esiluchaze ngenhla Lolu hlobo<br />

alwenciIole ebukhoneni bornpbenyi ongurnJingiswa ozimeJe. Nesizarhu esiboJela<br />

ophenyweni seWukile. Kulolu hIobo kubona<strong>ka</strong>la kuyirnpindiselo eholela ekutheni<br />

kuphenywe. Lokhu kuphenya akufani nokornphenyi yena ongungcweti futhi<br />

osuke engaqondene ngqo necala kodwa osuke eziqasheIwe nje. Ukuqondana ngqo<br />

necaIa kwalolu hJobo 'Iornphenyi' kuyayikhuphula imirnoya endabeni njengoba<br />

inhliziyo yakhe isuke igaya izibozi, efisa ukuzibambela mathupha Iowo<br />

othinte<strong>ka</strong> ecaleni. Ukungabi wuchwepheshe 'kornphenyi' ophenyweni lwakudala<br />

38


nakho knnomthelela woIruyibelca kwelin}'e izinga indaha Lokhu k-wenza ulruthi<br />

indaba ihehe <strong>ka</strong>kIludIwana ngenxa yokuthi kusuke kungaziwa noma 'mphenyi'<br />

ndini uyophumelela yini njengoba ufunisela nje. Nanokuthi uthi ephenya abe<br />

esonga eqanganisa ngenxa yokuthinte<strong>ka</strong> kwakhe <strong>ka</strong>kIlulu endabeni, kungefani<br />

nokomphenyi onguchwepheshe oqeqeshiwe kulo msebenzi.<br />

EsiZulwini inoveli engena khaxa kulolu hlobo ebhaIwe uD.BZ. Ntuli, ethi<br />

Ngiyoze Ngimthole (1969). Kule noveli kubuke<strong>ka</strong> sengathi uNtuli wayegxile<br />

engqikithini yempindiselo kodwa wabuye wagxamalazela ezimpawini zenoveli<br />

yophenyo ngendlela eyanelisayo, neyenza ukuthi kuphawuleke ngayo lapha Kule<br />

noveli umlingiswa osemqo<strong>ka</strong> uBhakubha Dube, othola<strong>ka</strong>Ia elandela umkhondo<br />

<strong>ka</strong>Gwaqaza MaIinga owabulaIa uyise. Uphenyo lu<strong>ka</strong>Bhakubha lubona<strong>ka</strong>la<br />

lungukuzithathela umthetho ngezandla UBhakubha uzivusela yena umkhondo<br />

<strong>ka</strong>Gwaqaza, ngokusizwa umzala wakhe ongumngane wakhe futhi, uSibiya.<br />

Amaphoyisa oMkbize noKubhe<strong>ka</strong> nawo aphume owawo umkhan<strong>ka</strong>so, ethungatha<br />

yena 10 Gwaqaza amsola ngokubulaIa uDube, kuthi kuwo Iowa mnyama azithole<br />

sekufanele athungathe noBhakubha futhi. Kunovalo lokuthi kunomona<strong>ka</strong>lo<br />

omkhulu oyovela uma uBhakubha betholana nesigebengu esinguGwaqaza<br />

bebodwa ehlane.<br />

Indawo <strong>ka</strong>nye nenhlaIo kuyahambelana nen<strong>ka</strong>thi yakudala UDube uyise<br />

<strong>ka</strong>Bhakubha ubulawelwe endaweni yasemakhaya aseNguga. UGwaqaza<br />

ungowakwaDuzula, ubalekela emakhaya aseLusehle aqhubekele nasekhweni lakhe<br />

eNsangane emva kokuzwa ukuthi ingaIo yomthetho. iyamfuna Uphenyo lulonke­<br />

ke nje lugxile endaweni yasemakhaya nasempilweni eyisikhaya. Uma oGwaqaza<br />

noBhakubha sebehlwelwe bakhulekela isikhundla sokulaIa emizini esendaweni<br />

abahlwathiza kuyo, abangenisi emahhotela. Zimbalwa izimoto, okwenza<br />

bathola<strong>ka</strong>le behamba amabanga amade ngezinyawo. Nezitolo kule ndawo<br />

ziyingcosana UBhakubha umkhondo u\';uhogela ngokwendlela yakudaIa. Uhamba<br />

ebuza kubantu ahlangana nabo endleleni ukuthi aba<strong>ka</strong>ze bababone yini<br />

oGwaqaza nonkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMaZungu. Namaphoyisa oMkhize<br />

asengqayingqayini yokuthi kube yiwona aiinyelela kuqala koBhakubha noGwaqaza<br />

39


Imnamanye amaphoyisa. Kunenkolelo yolmtbi laiyiwe ezangomeni uma uphenyo<br />

Iwehlule<strong>ka</strong>. KuNtuli (1969:124), kuthoIa<strong>ka</strong>Ia le ngxoxo:<br />

"Uthi Sayitsheni akungcono kesime sifune izangoma sibhuIe?"<br />

"Musa ukudlala wena. Yithina izangoma ezipbambili. U:rothini<br />

uma siya esangomeni sifIke sithi isangoma sebafa bobabili<br />

badIiwa yizingwenya, noma siveIe sithi badIiwa ngamanqe abafica<br />

befiJe?"<br />

Nokho amaphoyisa agcina engayanga esangomeni. Yize lrunjalo, kubuke<strong>ka</strong><br />

kusemqo<strong>ka</strong> ukukunokondisa ukuthi wake wasi<strong>ka</strong>ze<strong>ka</strong> umqondo wokushaya umhIahlo<br />

njengenye indlela yokuqhuba uphenyo. Ngakolunye uhlangothi uBhakubha uthe<br />

angedukelwa umkhondo <strong>ka</strong>Gwaqaza wafIkelwa umcabango wokuqhuba uphenyo<br />

ngokuyoshaya umhIablo. BamyaIeIa isangoma esinguNdIangamandla. EsesendleIeni<br />

ebheke khona, nango esechezukela esontweni eyocela ukuba umfundisi namakholwa<br />

bamphoIofethele ngoGwaqaza. Usaqhuba Iona njaIo uphenyo. Nokho intshebe<br />

engumfundisi iyamchitha. Ntuli (1%9:130):<br />

klJkuphoIofetha rnntanami yisipho esivela kuNkuIunkulu.<br />

KuleIibandla akekho onaso lesosipho."<br />

"Nx! Ningamakholwa anjani nina?" esho ngokufuthe<strong>ka</strong>. Asheshe<br />

azikhuze: "Uxolo. Bengithi nani ninaso Iesisipho. Salani-ke."<br />

"Nxa ufuna ukukhulekelwa linda <strong>ka</strong>ncane nje, isizongena<br />

inkonzo..."<br />

"Angisenaso neze isikhathi salokho."<br />

"Phela sizoqala ngaso isiguqo sakho bese...."<br />

"Hayi, bengingezile esiguqweni baha. Njengoba ningak-wazi nJe<br />

ulrungisiza, kulungile, ngizokwedlulela phambilL" Ashingile<br />

ahambe.<br />

Kukhanye ukuthi wehlule<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>njalo-ke uBhakubha ukuthola usizo esornweni<br />

ngophenyo Iwakhe. Usu<strong>ka</strong> lapho arhathele njalo eseqonde emzini wesangoma<br />

uNdlangamandla. Ngeshwa, isangoma siyamchitha ngoba abaphansi<br />

bayasitshela ukuthi ufuna ukuchitha igazi. KuNtuli (1969:131), isangoma, sithi:<br />

40


"Hawu, haw-u,)w le? Umfula? Hayi, alrusiwona. Yigazi? Yigazil"<br />

Seluleke manje sibheke ezintungweni: "Yigazi! Hawu, <strong>ka</strong>nti<br />

ngumtha<strong>ka</strong>thi! Inhliziyo yakhe igcwele amahlule. Ufuna ukuchitha<br />

igazi. A<strong>ka</strong>hambe! A<strong>ka</strong>hambe! A<strong>ka</strong>phume lapha endlini yami!<br />

A<strong>ka</strong>phume bo!"<br />

LishabaIaIa <strong>ka</strong>njaIo kuBbakubha ithemba lokuthola umkhondo <strong>ka</strong>Gwaqaza<br />

ngokusizwa isangoma uNdIangamandla. Okusemqo<strong>ka</strong> nokho ngaiezi zigameko<br />

ezintathu ezivele ngenhla; esamaphoyisa sokucabanga ukuya esangomeni,<br />

esi<strong>ka</strong>Bhakubha sokucela isipholofetho esontweni <strong>ka</strong>nye nesokuya esangomeni<br />

uNdlangamandla, kuveza izibonelo ezinhle zezinye izindlela zakudala<br />

zokuIandeIa umkhondo wobugebengu.<br />

Olmsemqo<strong>ka</strong> na<strong>ka</strong>khulu ukuthi uma wemukele<strong>ka</strong> lo mcabango owethulwe<br />

mayelana noNgiyoze Ngimthole (1969), kungashiwo kugcwaie umlomo ukuthi<br />

inoveli yophenyo yesiZulu iqale ukubona<strong>ka</strong>la ngonya<strong>ka</strong> we-I%9.<br />

2.3.2 INOVELI YOPHENYO ENGAPHELELE<br />

Pha<strong>ka</strong>thi kwezimpawu zenoveli yophenyo ezisemqo<strong>ka</strong> kufanele umlingiswa<br />

osemqo<strong>ka</strong> kube umphenyi, okuvama ukuthi kube umphenyi ozimele. Okunye,<br />

ukuthi indaba kufanele ithwalwe yilo uphenyo kUSll<strong>ka</strong> ekuqaieni kuze kuyofi<strong>ka</strong><br />

esiphethweni. Lokhu kuholela ekuthini kube nombuzo othi; angethiwa liphi<br />

Igama amanoveli esimanje anophenyo kodwa angenazo lezi zimpawu<br />

ozisemqo<strong>ka</strong> na? Lapha sibala amanoveli afuze e<strong>ka</strong>-D.B.K. Mhlongo ethi Itshe<br />

Eliyigugu (1991) ne<strong>ka</strong>-L.F. Mathenjwa ethi Sekusele lmizuzu... (1997). Okwamanje<br />

sibona ukuthi la manoveli angethiwa igama elithi 'inoveli yophenyo engaphelele'<br />

ekubeni nezimpawu zenoveli yophenyo. Okwenza kupha\\luleke ukuthi la manovefi<br />

awangeni khaxa ekubeni awophenyo, yilokhu okulandelayo:<br />

Uma sibhekisisa kuMathenjwa (1997) kuphawule<strong>ka</strong> ukuthi isahluko sokuqaia<br />

asithinti lutho olumayelana nophenyo, kodwa sigxile ekwathuleni uJi<strong>mm</strong>y<br />

nebandla lakhe lemigulukudu edla insangu eIingoVi<strong>ka</strong>, uMike, uPopo, uSporo<br />

<strong>ka</strong>nye noGabade. Leli bandla elizibiza ngeBig Six lenza elidume ngakho<br />

kokuthunqisa wona umthunzi wezinkukhu maqede libukeze izigigaba zaIo<br />

zobuqola nokuhlabana kwalo ngobugebengu. Lihasha ukudla kwalo kunjeya,<br />

41


lruze lmqhamuke yena uJi<strong>mm</strong>y elexwayisa ngolmthi isikhwama salo sesisele<br />

namarandi angamakhulu amabiIi kuphela. Kuvela ulmthi isu lolruIdtuphula<br />

isiIdtwama kuzoba ulruthumba indoda<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mfundisi uMcebo uSipheni, ukuze<br />

bafune irnaIi eyizinkulungwane eziyishumi zokuyidedela lruyise.<br />

Isigaba sesibili salesi sahIuko sethula isipholofetho si<strong>ka</strong>Mshurnayeli uChili<br />

owayeboniswe uSipheni esolwandle edonswa yisilwane esifana nengwenya.<br />

NoIdto uMfundisi uMcebo akernbulekelwa <strong>ka</strong>hle ulmthi sichaza ulmthini lesi<br />

sipholofetho, kodwa uthi uzokwenqaba ulruthi uSipheni ava<strong>ka</strong>shele olwandle.<br />

Sethula noSipheni othola<strong>ka</strong>la ezibhocobalele esikoleni. Kuso sonke isahluko<br />

esiyethula ngobukhulu ubuchwepheshe le ndaba, esihIabahlose nangarnancoko<br />

apha<strong>ka</strong>rnisa isasasa lokuyifunda, noIdto alru<strong>ka</strong>bibikho lutho oseluthinta uphenyo.<br />

Kwacala aIikenzeki, lruseyizigigaba eziholela lrulo nje.<br />

IsahIuko sesibili sigxila elrubanjweni Iru<strong>ka</strong>Sipheni ngarnaqola <strong>ka</strong>Jirnrny,<br />

nokuxhumana kwazo izigehengu zazisana ngolruthi ziphurnelele ekurnbarnbeni<br />

urnnta <strong>ka</strong> Mfundisi. Lesi sahluko siphela lapho izigebengu zishayela uMfundisi<br />

uMcebo okolruqala zirnazisa ulruthi urna esafuna ukuthola indoda<strong>ka</strong>zi yakhe<br />

iphila a<strong>ka</strong>Iungise izinkulungwane eziyishurni zamarandi. Aku<strong>ka</strong>ngenwa namanje<br />

ophenyweni.<br />

Isahluko sesithathu sigxile esidididini esisu<strong>ka</strong> ernuva kolruba sekungene ucingo<br />

lwezigebengu kwaMfundisi uMcebo. Kuthola<strong>ka</strong>la uMfundisi eshaye<strong>ka</strong> phansi<br />

equle<strong>ka</strong> lruba njeyaya. Indaba isilanyulwa uMshurnayeli uChili oqharnu<strong>ka</strong><br />

nombono wolruthi kubikelwe amaphoyisa ngaloludaba. Ngakolunye uhlangothi<br />

i1inde ungolinda iBig Six, lutho ulmqhamu<strong>ka</strong> irekisi elilethe imali. Alu<strong>ka</strong>qali<br />

narnanje njaIo uphenyo. ArnaIungiselelo ophenyo aqala ngasekupheleni<br />

kwesahluko sesine nakhu sizwa amaphoyisa exoxa <strong>ka</strong>nje: L.F. Mathenjwa<br />

(1997:69):<br />

"Kuvacaca ukuthi akuIdto mnva<strong>ka</strong>zo kumbe-ke amanvathelo<br />

. - .<br />

esingawathatha manje ebusuku. Masilinde uDeteCTive Sithebe<br />

ekuseni."<br />

42


Esahtukweni esilandelayo oIrungesesihlanil almqllllbeki liltho futbi ngopbenyo<br />

ngaphandle kokugasela kweBig Six esitolo sakwaNtuli, osekwethula elinye icala,<br />

futhi ngaleyo ndlela sekwandisa isidingo solunye uphenyo. Uqobo lophenyo<br />

luze luqale esahlukweni sesithupha, iyonke inezahluko eziyisishagalolunye.<br />

Nebala uphenyo olungelude oluharnbisana nomgoga ocushwe yiqembu<br />

larnaphoyisa Iwenza ukuthi 19cme ibanjiwe imigulukudu yeBig Six.<br />

Besingahlose khona-ke ukuhIaziya le ncwadi engenhla ngokuphelele, kodwa<br />

OOkuwukuzama ukwenza isibonelo sokuthi nebala luyathola<strong>ka</strong>la uphenyo kuyona<br />

yize lungayenzi ukuthi iOO yinoveli yopbenyo ephelele.<br />

2.3.3 INOVELI YOPHENYO YESIMANJE<br />

Njengoba . OOkuphawulekile pharnbilini ukuthi kunendlala <strong>ka</strong>madlantule<br />

yarnanoveli ophenyo, kubuke<strong>ka</strong> sengathi ngaphandle kwezincwadi zi<strong>ka</strong>M.M.<br />

Masondo, iyodwa engena khaxa ngaphansi kohloOO olungabizwa ngokuthi<br />

olwesimanje. Leyo yilena ebhalwe ngu-e.T. Msimang, ethi Walivuma Icala<br />

(1996). Zithi zibekwa nje kule ndaba besethulelwa Iowa ongumphenyi futhi<br />

ongumlingiswa osernqo<strong>ka</strong>, uMbhekeni umfo <strong>ka</strong>Dlamini. Le ndaba ithola<strong>ka</strong>la<br />

iharnOOlana <strong>ka</strong>khulu nemigomo yenoveli yophenyo, <strong>ka</strong>nje:<br />

2.3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELIBUKEKA LlSOBALA<br />

Le ndaba ithi iqala oje, kuvezwe uMandlenkosi Mtshali ongumsolwa ecaleni<br />

lokubulawa ku<strong>ka</strong>Zinhle Mavundla elivuma leli cala en<strong>ka</strong>ntolo. Kubuke<strong>ka</strong><br />

kungasekho kuphikisana-ke okungalokhu kwenziwa ngoba umsolwa uzivumela<br />

yena icala. Enjalo-nje a<strong>ka</strong>fune bheyili na<strong>mm</strong>eli. Phezu kwalokhu kunobufa<strong>ka</strong>zi<br />

obuqanda ikhanda OOkuthi uMandlenkosi wabanjwa amaphoyisa ewuphethe<br />

u<strong>mm</strong>ese owajuqa uZinhle. Ngalezi zizathu ezibalwe ngenhla, kubuke<strong>ka</strong> kusobala<br />

ukuthi uMandlenkosi uyena ngempela umbulali. Libuke<strong>ka</strong> lisobala-ke icala.<br />

2.3.3.2 UMSOLWA ONUKEKA EBE ENGENACALA<br />

UMand!enkosi Mtshali unuke<strong>ka</strong> enganacala kule ndaba. Lokhu kunuke<strong>ka</strong><br />

kuqhutshe!wa pharnbili uyena luqoOO, ngokulivurna kwakbe leli cala.<br />

lJMsirnang (I996:2), uthi:<br />

43


2.3.3.4 UKUKHALIPHA<br />

KOMPHENYI<br />

NOKUQAPHELA OIWTHE<br />

45<br />

XAXA<br />

Zibekwa nje, inkukhu yavele yawusola urngqa<strong>ka</strong>zo Iapha IruMbhekeni ukuthi<br />

kukhona okushaya amanzi kuIokhu lruvunywa kwecala. Msimang (1996:4),<br />

sithola lokhu:<br />

Konje ngabe wembulelwani ngalokhu uMbhekeni? lzinyernbezi<br />

zendoda endala zamhlaba ezinzulwini zenhliziyo waba nomunyu<br />

ongayiwa. Na<strong>ka</strong>njani inkulu indaba kuleli cala. Kuthi lapho<br />

ekhurnbula ukuthi le ndoda esikhalisa okwenina manje We<br />

iqephuza emizuzwini engemingaki ithi yiyona ayabulala uZinhle<br />

futhi imbulala ngenhloso nangesihluku. Pho manje isitetenyiswa<br />

yini?<br />

Yilokhu kukhalipha nokuqaphela okwenza uMbhekeni angene shi kuleli cala,<br />

ukuze ekugcineni akwazi ukuvumbulula okuningi amaphoyisa anjengoMbatha<br />

ayengakubonanga.<br />

2.3.3.5 IBOHLOLOLO ELETHUSAYO<br />

AlruveIi <strong>ka</strong>hle nokho okwethusayo ebohlololweni lale ndaba. Okwethusayo<br />

kuthola<strong>ka</strong>la engxenyeni ebona<strong>ka</strong>la iwuvuthondaba lwale ndaba. Uvuthondaba<br />

yilapho okuthola<strong>ka</strong>la khona uNsimbi ebholokoqa amaqiniso ngokubulala kwakhe<br />

uZinhle. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la kuMsimang (1996:213):<br />

"Nkosi yen<strong>ka</strong>ntolo, ngaya kwaMavundla, ngibizwe ngumama<br />

wakhona uMaMchunu."... "'Ngamfica emele indoda<strong>ka</strong>zi yakhe<br />

umufi ethi ayifonele uMandla imtshele ukuthi isimalile.<br />

Indoda<strong>ka</strong>zi yakhe - ngisho urnufi u... uZinhJe - yafona yamala<br />

uMandla kodwa ikhala. Yathi ingafona waphendukela kimi wathi<br />

nango-ke umakoti wakho akusekho bhobhodlelana elizokubangisa<br />

yena. Waphuma wasishiya sobabili. Ngajabula ukuthola [eIi thuba<br />

ngoba kwase kuyiminya<strong>ka</strong> ngimeshela uZinhle kodwa engafuni<br />

ukungiqoma.<br />

l.JNsimbi ugeqa amagula aze afinyelele lapho achaza khona indlela abulala<br />

ngayo uZinhle, Msimang (1996:213), athi:<br />

Ngamfica eFive Roses ngazama ukumncenga, ngimkhombisa<br />

ukuthi ngimthanda <strong>ka</strong>nja.'1i. Wanginqaphiya <strong>ka</strong>buh[ungu esho


noIrnthi uqoma ukufa kunokuthandana nodoti ofana nami.<br />

Isikhwele nentukuthelo kwangengama ngehlule<strong>ka</strong> ukuzibamba.<br />

Kwathi fithi, kwabamnyama emehlweni. Angazi ukuthi umese<br />

ngawukhipha nini. Ngamgwaza ngaphansi kwebele wawela phansi<br />

ngoba sasi<strong>ka</strong>de sikhuluma simile. Ngakhwela phezu kwakhe<br />

ngamgwaza enqwababeni ngasemithombothini. Ngangithi<br />

kungeono afe kunolruba aphelele kuMandla.<br />

Okuxoxwa ngakho ebohlololweni ngokwenze<strong>ka</strong> emva kokuba uNsimbi<br />

esethweswe icala, inhlanzi isishelwe amanzi kuMaMchunu. Usethole impama<br />

eshisayo kuMavundla maqede wamshiya khona lapho emagcekeni asen<strong>ka</strong>ntolo.<br />

UMaMchunu uze udatshukelwa uNontobeko ngokumni<strong>ka</strong> imali yokugibela.<br />

Msimang (1996:216):<br />

Ufuna ukumshiya unina, amshiye eyinhlwa ezizweni, kodwa<br />

kuyala. Ekugcineni ukhipha isikhwama semaIi. Ukhipha iheheba<br />

elibomvu 1i<strong>ka</strong>-R50. Uqonda kunina umni<strong>ka</strong> Iooa. Uyavalelisa.<br />

Lokhu kusho ukuthi Iingabekwa ngembaba ukuthi akukho ukudalulwa kulesi<br />

sigaba kokuthi uphenyo lulandelwe <strong>ka</strong>njani. Futhi kubuke<strong>ka</strong> besingekho<br />

nesidingo ngoba uphenyo lu<strong>ka</strong>Mbhekeni beluvele lusobala ngesikhathi lwenze<strong>ka</strong>.<br />

2.4 ISIPHEmO<br />

Sekubekekile ukuthi injulayesu!ena uqobo Iwayo iyihlumela letiyori lesu.<br />

Umsunguli wayo uMjalimane owayaziwa ngokuthi uSiptzer. Injulayesu<br />

itbola<strong>ka</strong>la iyisifundo esigxile ekucubunguleni isu. Kuvele nokuthi uma sibu<strong>ka</strong><br />

isu kukhona umqondo othi liwumuntu uqobo Iwakhe: style is the man himself.<br />

Lo rnqondo kuthiwa wasungulwa mnJalimane onguBuffon, echaza ukuthi isu<br />

liveza indlela umbhali acabanga ngayo nanendlela abu<strong>ka</strong> ngayo izinto. Kuvele<br />

nokuthi ISU lingehlu<strong>ka</strong>na kuye ngohlobo lombhalo. Njengokuthi umbhalo<br />

ohlekisayo ubhalwa ngendlela ehleleke yabalula kunenoveli yenkolo nje.<br />

Inoveli ehlekisayo ayicopheleli ukucwecwa amagama <strong>ka</strong>ngako, iv.uthelawaye<strong>ka</strong><br />

uma iqhathaniswa neyenkolo. Kuthintekile ukuthi kuba khona nesu eliqanjwe<br />

ngumlobi othile maqede lalandelwa futhi lathuthukiswa abanye ababhali. Kulapho<br />

okuvele khona nokuthi cishe seliyobakhona nje ISU li<strong>ka</strong>M.M. Masondo<br />

46


<strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong> yopbenyo. Kuvele nokuthi isu liwnkusbo into eyodwa<br />

ngezindlela ezahIukene, kwaze kwafaniswa nomdlalo webhola<br />

li<strong>ka</strong>nobhutshuzwayo abadlali balo abalikhahlela ngezindlela ezahlukene.<br />

Kuthinteke nokuthi kukhona nesu eIigxIle ekwahlu<strong>ka</strong>neni kwezikhathi. Kukhona isu<br />

lenoveIi endaIa, kusukela eminyakeni yowe-I920 kuya kowe-I940.<br />

Kwakusenzinyana lapha, kusathenyelezwa indaba iba nezigabagaba ezixoxa<br />

izindatshana ezingefani, nolimi lungahlelekile <strong>ka</strong>hle. Iningi lamanoveli ale n<strong>ka</strong>thi<br />

ayesagxiIe emlandweni waKwazulu. Iminya<strong>ka</strong> esukela kowe -1941 kuya kowe­<br />

1960, yayisinendlela yokubhala engconywana. Ulimi seluthuthukile, ababhali<br />

sebephumela obala ngaleyo mibono abafuna ukuyedlulisela kubafundi.<br />

Izindikimba eziningi ziphethe izifundo ezithile. Kungasagxiliwe <strong>ka</strong>khulu<br />

emlandweni.<br />

Iminya<strong>ka</strong> yowe-I960 kuza nganeno osekuyiminya<strong>ka</strong> yenoveli yesimanje,<br />

yandelwe pha<strong>ka</strong>thi kwezinye izinto; yindlela yokungenisa indaba engathemelezi<br />

<strong>ka</strong>nye nolimi Iwesimanjemanje oIumbanda<strong>ka</strong>nya nokuxubaxuba izilimi.<br />

Kuthinteke nensizakuhlaziya yesenzekongqo. Kwaphawule<strong>ka</strong> ukuthi lena<br />

yindlela yokubhala ezama ukuveza indlela izinto zibe njengoba zinjalo. Kungaba<br />

ukubhala ngabo ubugebengu nokuphenywa kwamacala obugebengu, kungaba<br />

yizifo ezifana ne-ngculazi nesandulela sayo <strong>ka</strong>nye nezinye izigameko ezehla<br />

ngesihluku nokwesabisa njengeTsunami <strong>ka</strong>nye nezigemegeme ezingadle<br />

ngakwethusa zemihla ngemihla ezithinta imindeni nemipha<strong>ka</strong>thi. Kuthinteke<br />

nokuthi uma kubukisiswa, kunezinhlobo ezahlukene zamanoveli ophenyo<br />

esiZulwini. Kukhona esingathi yinoveli yophenyo yakudala, lapho okukhetheke<br />

khona inoveli ethi Ngiyoze Ngimthole (1969). Kuphawuleke nokuthi akhona<br />

namanoveli analo uphenyo, futhi olubhaleke ngendlela ehlabablose <strong>ka</strong>khulu<br />

impela nje, kodwa angenaso isidingo ngqangi sokuthi uphenyo kubeyilona<br />

oluthwala indaba kusu<strong>ka</strong> ngasekuqaleni lZe iyophela, nokuthi umlingiswa<br />

osemqo<strong>ka</strong> kube umphenyi wecala.<br />

47


Lolu hlobo lwethrwe igama elithi; IBOVeti YopIleDyo Eugaphelele. Lapha<br />

kuphawuleke <strong>ka</strong>bar<strong>mm</strong>a ngencwadi ethi Sekusele Imizuzu ...(l997). Uhlobo<br />

lwesithathu, yilolo lwamanoveli ophenyo esimanje. Lapha kuphawuleke<br />

ngencwadi ethi Walivuma lcola (1996). Lolu hlobo yilona olufuzene<br />

nolwezincwadi zi<strong>ka</strong> M.M. Masondo.<br />

48


ISAHLUKO SESITHATHU<br />

3.0 IMIGOMO YENOVELI YOPHENYO<br />

3.1 ISINGENISO<br />

Lesi sahIuko siyimikhakha emibili. Umkhakha wokuqala wethula iqoqa lamanoveli<br />

ophenyo <strong>ka</strong>Masondo, okuzogxilwa kuwo kulolu cwaningo. Le ngxenye yalesi<br />

sahluko iyosiza labo abayofunda 10 msebenzi wocwaningo bengazange balithole<br />

ithuba Iokuwafunda onke amanoveli <strong>ka</strong>Masondo esigxile kuwo lapha. Ngenxa<br />

yobuningi bamanoveli asizukugxila kuyo yonke imininingwane yaleyo naleyo<br />

noveli, kodwa sizothinta amaphuzu asemqo<strong>ka</strong> nje ukuze kulandeleke <strong>ka</strong>ngcono<br />

ukuthi leyo naleyo noveli iquketheni. Kuso lesi sahluko sizobuye sigxile<br />

ekucubunguleni imigomo yenoveli yophenyo. Le rnigomo iyona okufanele ilandelwe<br />

umbhali kulolu hlobo lombhalo. Iyona-ke ezokhomba ukuthi uMasondo usondele<br />

oku<strong>ka</strong>nye uqhele <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani kulokbo okufanelekile.<br />

3.2 IQOQA LAMANOVELI KAMASONDO<br />

3.2.1 lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990: A)<br />

Le ndaba imayelana nophenyo lokugqekezwa kwebhange iLYalion Bank.<br />

Umphenyi wecala uThemba Zondo. Umuntu wokuqala axoxa naye uThemba<br />

rnayelana nopbenyo ngumphathi webhange uMagwegwe Buthelezi. Eku.xoxeni<br />

kwabo kokuqala kuvela ukuthi imali entshontshiwe ingamakhulu amabili anane<br />

ezinkulungwane zamarandi. Kuvela nokuthi izigebengu zagqekeza ihhovisi lakhe<br />

uMagwegwe zase zifinyelela <strong>ka</strong>lula esisefeni. Kwamsolisa lokhu UZondo,<br />

ukuthi kufanele ukuthi kwenziwe umuntu onolwazi oluphelele ngebhange.<br />

UButhelezi wengeza nangokuthi kwathola<strong>ka</strong>la isinqamu sik3g\vayi onensangu<br />

lapho okwagqekezwa khona<br />

Indaba yensangu yenza ukuthi UZondo a<strong>ka</strong>landele umkhondo <strong>ka</strong>noma ubani<br />

obhema insangu ngethemba Iokuthi angase azithele kulowo noma kulabo<br />

abagqekeza ebhange. Esikhundleni sokusombulule<strong>ka</strong> kwale nkinga uZondo<br />

49


uzithola enqwamana nezinye izinItinga, njengokohlaselwa yintsha yaseRudi's<br />

Disco. Uphinde ashaywe urnuntu otInle ngen<strong>ka</strong>thi ephindela egumbini lakhe.<br />

Lokhu kushaywa kwakhe kumyisa esibhedlela lapho afIke ahoshe khona<br />

umkhondo ngoTaga, owezwa ngandlebenye ukuthi naye ubhema insangu.<br />

Ekulandeleni kwakhe umkhondo <strong>ka</strong>Taga kugcina kucaca ukuthi uyogcina<br />

ebambe utalagu.<br />

Ekuhlanganeni noMhlobo Mvubu oyiphoyisa elingumphenyi wecala kucaca<br />

ukuthi akukho lusizo olutheni uZondo azoluthola Empeleni uMvubu a<strong>ka</strong>hlonizi<br />

ngokuthi a<strong>ka</strong>mdingi uZondo ukuthi aphenye leli cala. Unya uMhlobo amukela<br />

ngalo uZondo Iwenza ukuthi agcine esesole<strong>ka</strong> ukuthi kukhona akugodlayo<br />

noma asola ukuthi kungase kuvumbululeke uma kuqhutshekwa nophenyo. Kuwo<br />

Iowa mnyama kuvela udaba lu<strong>ka</strong>Bheki Hlophe owayefIsa ukubonana noZondo.<br />

Ngeshwa uHIophe wabulawa benga<strong>ka</strong>bonani noZondo. Kuyamkhanyela UZondo<br />

ukuthi urnbulali Iona uhIangene nokugqekezwa kwebhange futhi nguye Iona<br />

owayemhlasele ehhotela. UZondo uyaqhube<strong>ka</strong> nokuqhwandaqhwanda<br />

ngokubulawa ku<strong>ka</strong>Hlophe angatholi lutho oluphathe<strong>ka</strong>yo ngisho kuBusisiwe<br />

imbala udadewabo <strong>ka</strong>Hlophe. Okwaqina ekubuyeni kwakhe kuBusisiwe,<br />

yizinsolo zokuthi kukhona okushaya amanzi ngoMvubu. Okokuqala uMvubu<br />

wayeshaye sengathi a<strong>ka</strong>mazi uBusisiwe. Okwesibili uBusisiwe waveza ukuthi<br />

urnbone engaphathekile <strong>ka</strong>hle uMvubu.<br />

Lokhu kusole<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Mvubu kuholela UZondo ekuthini aqinise ukuphenya<br />

ngaye. Uqhwanda aze athole ngoSipho umsizi <strong>ka</strong>Mhlobo ukuthi un<strong>ka</strong>bi Iona<br />

wake wasebenza esiteshini samaphoyisa eKatlehong. Nokuthi uMhlobo<br />

a<strong>ka</strong>thandisisi ukuthi kuxoxwe ngaleyo ndaba UZondo wabona kufanelekile<br />

ukuthi a<strong>ka</strong>yophenya ukuthi bazini ngol\


indaba inoNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> 1003. Futhi Irovela noIrnlhi uDlamini wahlasetwa<br />

wadutshulwa ephenya Iona lolu daba. UZondo wathi esesu<strong>ka</strong> kwaDlamini<br />

wahlangana noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> bahiIizisana. Ekwahlu<strong>ka</strong>neni kwabo uZondo<br />

wamlandela uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> wamfica eshaya ucingo etshela othiIe ukuthi<br />

uzobathulisa bobahili uZondo noMvuhu.<br />

Izigameko ezalandela emva kwalokhu zaIigeza igama li<strong>ka</strong>Mvubu kula macala.<br />

KwasekuhlaIukile ukuthi ungqondongqondo nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>. UZondo, uMvubu<br />

<strong>ka</strong>nye noSipho bakwazi ukuthi bagcine bebabambiIe oNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> noMagwegwe<br />

Buthelezi. Kwathola<strong>ka</strong>Ia yonke irnali eyayebiwe ebhange <strong>ka</strong>nye nenye eningi.<br />

3.2.2 Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990: B)<br />

Le ndaba ixoxa ngecaIa lezigebengu ezihlasele urnndeni <strong>ka</strong>somabhizinisi<br />

uKubhe<strong>ka</strong>, zifuna irnvalamlomo ngecala lokubulala alenza kudala enga<strong>ka</strong>dumi.<br />

Ekuthungatheni usizo oIuzornkhulula kulezi zigebengu uKubhe<strong>ka</strong> uya ku<strong>mm</strong>eli<br />

uNgubane. Nguyena 10 Ngubane ogcma esengumphenyi waleli cala<br />

Iemvalamlomo. Le ndaba igxile edanyini laseNcadu eNyukhasela nasendaweni<br />

eseduze nalo lapho izigebengu ezazifuna imali yemvalamlomo eyinkulungwane<br />

namakhulu amahlanu amarandi ifakwe khona.<br />

UNgubane wenza izaba zokuxabanisa izigebengu ngokubhala incwadi efana<br />

neyayibha!we zigebengu bese eguqula isarnba semali esasibhaIiwe. Lokhu<br />

kwakuzofa<strong>ka</strong> umoya wokungathembani ezigebengwini, yiIowo naIowo acabange<br />

ukuthi isarnba semaIi siguqulwe ngomunye maqede kuxatshanwe. Lokhu<br />

kwakuzornnikeza ithuba lokuzicupha <strong>ka</strong>hle Iezi zigebengu uNgubane.<br />

Nangempela ngokusizwa uThemba owayengumphenyi ozimele, uNgubane<br />

wakwazi ukucupha umgoga wakhe owenza ukuthi irnali eyayizofakwa<br />

uDuduzile ibuye ngakuye. Lolu daba wabuye waluveza ephephandabeni. enzela<br />

ukufa<strong>ka</strong> izigebengu ingebhe ngoba aZl ukuthi ziyesaba ukuphuma<br />

emaphephandabeni.<br />

51


Kubakhona ukungqnbu7ana pba<strong>ka</strong>thi kn<strong>ka</strong>Ngubane nendoda<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong><br />

uDuduzile, eyayibona sengathi uyaphaphaIaza uMbomvu ekuphenyeni kwakhe.<br />

Kuvela nokuthi uDuduziIe usehamba ehlome ngesibhamu si<strong>ka</strong>yise esinyamaIele.<br />

UThokoZIle, into<strong>ka</strong>zi eyayilande imaIi edanyini ikhononda ngokuthi kukhona<br />

umuntu oyinqumela ugwayi <strong>ka</strong>tiki, ofuna imaIi yakhe lapha. Kuvela izinsolo<br />

zokuthi uMagwegwe Buthelezi Iona onolwazi lokuthi uKubhe<strong>ka</strong> wake wanecala<br />

lokubulala okungase kuoo nguye 10 osefuna le mvalamlomo.<br />

Ngokuhamba kwesikhathi kuyaqina ukuthi uMagwegwe Buthelezi uyathinte<strong>ka</strong><br />

ngempela kulolu daba IwemvaIamlomo. Lokhu kuvela uma kulandelwa<br />

ubuni<strong>ka</strong>zi bemoto eyayihamOOle kwaThoko, okwathola<strong>ka</strong>la ukuthi eyakhe<br />

uMagwegwe. Indaba ingena kwelinye iqophelo lapho sekuthola<strong>ka</strong>la ukuthi<br />

unkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> uselibulele elinye lamaqola elinguMhlobo. UIidubule<br />

ngesibhamu si<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong>. Kusukela lapho-ke uphenyo lu<strong>ka</strong>Ngubane luthatha<br />

elinye igxathu esefuna ukuthola ukuthi ngubani ngempela umbulali <strong>ka</strong>Mhlobo.<br />

Emva kochungechunge lophenyo kwagcina kuvele ukuthi ngempela uMagwegwe<br />

ungelinye lamaqola futhi uyena owabulala uMhlobo ababebambisene naye<br />

ebuqoleni. Wambulala ngenxa yokuthi babengasethemOOne kulandela<br />

ukuguqulwa kwamanani emali yemvalamlomo eyayifunwa emndenini<br />

wakwaKubhe<strong>ka</strong>.<br />

3.2.3 Ngaze Ngazenza (1994 : A)<br />

Lapha uphenyo lumayelana nokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Umphenyi<br />

wecala u<strong>mm</strong>eli uQodlwana Mthethwa. Indaba iqala kuxabana yena uBhe<strong>ka</strong>ni<br />

10 noMginsa. Kubangwa ukuthi uMginsa ongumculi usola uBhe<strong>ka</strong>ni<br />

ongumgqugquzeli womculo wakhe, ukuthi urnenzele phansi ngokubhuntshisa<br />

idili lakhe lomculo. Baxabana-ke uMginsa aze akhiphe izwi lokusonga elithi<br />

uzokhipha igazi li<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Ngakusasa uBhe<strong>ka</strong>ni uthola<strong>ka</strong>Ia esefile.<br />

edutshuliwe. Okuxa<strong>ka</strong> na<strong>ka</strong>khulu ukuthi kule ndawo bekukhona noThoko<br />

ongunobhaia <strong>ka</strong>Mginsa.<br />

52


Nangempela kwathi uma selrushukwa icala kwahlalu<strong>ka</strong> ukuthi umuntu<br />

owayeyisigelekeqe sangempela kwakunguMpondlela.. Uyena owayehamba<br />

ngemoto eyayisikelengana eyayingadonsa imoto <strong>ka</strong>Thoko. Uyena futhi<br />

owayexhumana nesibhamu esabulala uBhe<strong>ka</strong>ni okuyisibhamu esasilahleke khona<br />

lapho okwakusebenza khona uMpondlela Iona.. Uye futhi<br />

owayengungqondongqondo owayekwazi ukuvula amafasitela avaliwe. Okukhulu<br />

kunakho konke, kwathola<strong>ka</strong>la imisalela yeminwe yakhe emabhaxeni<br />

ayesetsbenziswe ekuvuleni amafasitela Kwabuye kwathola<strong>ka</strong>la nokuthi imisalela<br />

yeminwe eyayithola<strong>ka</strong>la lapho okwakwenziwa khona amacala kwakungeyakhe<br />

uMpondlela Iona Wagcina ezivumele yena ukuthi uBhe<strong>ka</strong>ni wabulawa nguye<br />

ngoba ethengwe unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe, ngenxa yemidlinzo yokuthi wayengasahlali<br />

ekhaya nje, ngoba wayeseqonyiwe.<br />

3.2.4 lnga/o Yomthetho (1994: B)<br />

Lapha, uMakhosonke Ndima umphenyi ozimele uphenya icala Iokusetshenziswa<br />

ngokungafanele kwemali yebhizinisi li<strong>ka</strong>Mvivi Nxumalo ongowaseGoli. UMvivi<br />

Nxumalo unu<strong>ka</strong> indndana yakhe eyibhoklolo uMamba Nxumalo, ukuthi yiyo<br />

lena emenza isilo sengubo. UMamba uphethe ibhizinisi li<strong>ka</strong>yise lokuhweba<br />

ngobisi eliseMaseru. Ukuphenya ku<strong>ka</strong>Makhosonke nokwenze<strong>ka</strong> kwendaba yonke<br />

nje kuzinze eMaseru. Ubufa<strong>ka</strong>zi bokuqala bukhomba ukuthi imali ikhokhelwa<br />

u-B. Shongwe.<br />

Noma uMakhosonke wayenakho ukukhononda ngalo msebenzi ayenikwe wona,<br />

kodwa wakwemukela lokhu kuqashwa kwakhe ngezinhloso ezimbili. Eyokuqala<br />

kuwukuzuza umholo omuhle ayethenjiswe wona, eyesibili kuwukuzama<br />

ukuqhela kuPopi umfelo<strong>ka</strong>zi ayesethandana naye. Yona<strong>ka</strong>la uma eseyethula<br />

kuPopi indaba yokuthi uzohamba amshiye. Washaya phansi ngonyawo uPopi<br />

esho ukuthi naye ufuna ukuhamba naye uMakhosonke, ukuze afike amsize lena<br />

ezweni labeSuthu. lJMakhosonke ngakolunye uhJangothi wala ushaya phansi<br />

ngonyawo ukuhamba noPopi. Kugcina ngokuthi uPopi ajukujele izwi elithi<br />

54


ngelinye ilanga uMakhosonke uyosizwa nguye uPopi, mhIawumbe lrulo leH<br />

cala. BehIu<strong>ka</strong>na lrulrubi lrunjalo-ke.<br />

Ekufikeni lru<strong>ka</strong>Makhosonke ehhovisi li<strong>ka</strong>Mamba khona le eMaseru watholana<br />

nento<strong>ka</strong>zi ogama layo nguZethu Masondo eyamemukela <strong>ka</strong>hle <strong>ka</strong>khulu.<br />

UMakhosonke alrulruthoIanga ukwemukeIe<strong>ka</strong> okufudumeIe olrufuze oku<strong>ka</strong>Zethu<br />

kuMamba, owangena ehhovisi Ii<strong>ka</strong>Zethu wazedluIela engasabingeIelanga<br />

nakubingelela. Akethu<strong>ka</strong>nga-ke nokho uMakhosonke. UMakhosonke wenza<br />

ukuhIa<strong>ka</strong>nipha kokuthi atsheIe uZethu ukuthi uzophenya ukuthi uMamba<br />

wehIu<strong>ka</strong>niswa yini nonkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMakhosazana. UZethu njengomuntu<br />

wesifazane, wayengahambisani nolrulahlwa ku<strong>ka</strong>nkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba. Uma ezwa<br />

uMakhosonke ekhuluma <strong>ka</strong>nje, kwamenza wakhuIuIe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu uZethu<br />

wam.xoxela konke akwaziyo. Waxoxa nangentombi <strong>ka</strong>.Mamba eyayingeyinhle<br />

neze ayesethandana nayo, egama layo lalingu-Alicia.<br />

UMakhosonke wagcina emazile 10 B. Shongwe. EmpeIeni 10 kwakunguDokotela<br />

Bhadi Shongwe. Wabazi nabanye ababemshungumunye noShongwe, oSikero<br />

Sibisi, oMpandIana Cindi, Lasi Mvuleni <strong>ka</strong>nye noJohn Hlophe. Laba balisa<br />

babehlangene ngolrudlala amaphepha okugembula. 19emu lokugembula kwakuyi­<br />

RIOO. Kwamkhanyela uMakhosonke ukuthi uMamba uyidla <strong>ka</strong>njani imali<br />

yekhehla eIinguyise. Waqaphela futhi ukuthi kunabantu okwakuhlangenwe<br />

ngabo kuIo mgembulo, okwakungoSikero nabo oMamba. Ababebuke<strong>ka</strong><br />

bengamaqola yibo oLasi, oMpandlana beholwa nguBhadi Shongwe. Nakho nje<br />

kushaywa uSikero owayekhononda ngokuthi badliwa ngobugebengu.<br />

Kuwo Iowo mnyama kuthele<strong>ka</strong> uPopi eMaseru uMakhosonke engazelele. UPopi<br />

uqaphela ukuthi uLasi, IL.Mpandlana <strong>ka</strong>nye noShongwe laba abathembekile<br />

neze. UMakhosonke uyaqhube<strong>ka</strong> nokuzejwayeza lezi zigeleke enzela ukuthi<br />

athole lonke ulwazi ayeludinga ngophenyo Iwakhe. UPopi naye a<strong>ka</strong>zibekile<br />

phansi, uyabejwayela Iaba balisa ngayo inhloso yokubasenga ulwazi<br />

olwaludingwa uMakhosonke. Nangernpela kukhona alokhu ekucoshacosha<br />

uPopi.<br />

55


Indaba isingena kwelinye izinga uma sekwehla inhlekelele yokufa ku<strong>ka</strong>Mamba.<br />

Ufela kuwo umdlalo wokugembula belu. Ufa <strong>ka</strong>bi-k:e mhla kuwina yena<br />

kungafani nasemhIeni Iapho owayehlala edIiwa khona. Ekufeni ku<strong>ka</strong>Mamba<br />

kwehla nesinye isigamek.o esipha<strong>ka</strong>misa amaphaphu, uMakhosonke wazama<br />

ukuvimba ukuthi kungaphumi muntu laphaya endIini <strong>ka</strong>Mamba. UShongwe<br />

wavele wakhipha isibhamu wamkbomba ngaso, maqede waphuma wabavalela<br />

pha<strong>ka</strong>thi bonke ababelapho. Kwathi kuqambe kufi<strong>ka</strong> amaphoyisa,<br />

wayengasabonwa nangalukhalo uShongwe. Kanjalo nemali eningi <strong>ka</strong>Mamba<br />

yayingasabonwa. Lesi senzo si<strong>ka</strong>Shongwe sasesifa<strong>ka</strong>zela ukuthi uyisigebengu<br />

ngempela ngoba namasheki ebhizinisi li<strong>ka</strong>Nxumalo ayebhalwa ngegama lakhe<br />

nje.<br />

NguJona oseze ehlanganisa UMakhosonke noShongwe. Ekuhlanganeni kwabo,<br />

uShongwe uyazihlangula ekwazaneni nemali <strong>ka</strong>Mamba. Uyazihlangula futhi<br />

ekuthini uhambisana noLasi <strong>ka</strong>nye noMpandlana. Uthi bahlangana nje<br />

ngokuncengwa uLasi ukuba bayogembula. Kulokho kugembula wafunda ukuthi<br />

bagembula ngamaphepha mbumbulu. Naye-ke wayesezithengela<br />

amaphephambumbulu akhe ukuze naye abadle <strong>ka</strong>hle bonke. Wabe<strong>ka</strong> ukuthi<br />

ngosuku lokufa ku<strong>ka</strong>Mamba wayefake awakhe amaphephambumbulu ukuze<br />

uMamba abadle oLasi nabanye, besekuthi yena-ke Shongwe adle u.Mamba<br />

esenemali eningi. Uthi wabale<strong>ka</strong> ngoba ebona ukuthi kuzojivaze<strong>ka</strong> igama lakhe,<br />

njengoba engudokotela nje. Uveza nokuthi imvilophu enemali iku-Alicia<br />

Madikiza, wambona eyithatba. Nokho ayithola<strong>ka</strong>langa le mali ku-Alicia. UPopi<br />

uqala phansi efuna ukulungenelela lolu daba. Nokho aphinde amchilize<br />

uMakhosonke. Ekuqhubekeni nokuphenya, kuyacaca nokho ukuthi uMakhosonke<br />

udukuza emswanini. Kwaze kwehla isigameko sokuboshwa koShongwe, uLasi,<br />

uMpandIana <strong>ka</strong>nye no-Alicia bezama ukweqa umngcele waseLesotho.<br />

lthumba selibhubu<strong>ka</strong> sekuthethwa icala li<strong>ka</strong>Shongwe neqembu lakhe ukuthi<br />

indaba ilele kuphi. UPopi useveza ubufa<strong>ka</strong>zi obuqoshwe emshinini wokuqopha<br />

izwi, ukuthi waya emzini <strong>ka</strong>M'amba kunkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMakhosazana wazenza<br />

56


isangoma Wamesabisa ngolwtbi ubona ifu elisibekele 10 muzi, kukhona<br />

nendoda emnyama egwaza uMakhosazana ngomkhonto. Emva kwalokho wabe<br />

esehluba udlubu ekhasini uMakhosazana ngodaba lokuthandana kwakhe noJona<br />

nokwakha kwabo ituIo IokudIa imali <strong>ka</strong>Nxumalo. Uthi babephambaniseIa<br />

uMamba amaphilisi. Bafake ayizida<strong>ka</strong>mizwa esikhundIeni sawekhanda. Athi<br />

angadakwa-ke uMamba bambhaIise amasheki ezimali ezishisiwe, kwenye in<strong>ka</strong>thi<br />

bazibhalele bona uqobo. Kuthe ngokufi<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Makhosonke babona ukuthi<br />

bazobanjwa, basebenquma ukuthi bambuIaIe. BambuIala nangempeIa-ke.<br />

Kwacacela noma ubani ukuthi liyabalahla icaIa oJona noMakhosazana. Indaba<br />

iphela kwenenywe. UNxumalo wenamele ukubanjwa kwezigebengu ebesezizitike<br />

ngemali yakhe zaphinda zabulala nendodana yakhe. Kuthi kuwo Iowo mnyama,<br />

kugulukudele amadoda amane adedele inhlamvu, ajukujele neziqhumane.<br />

3.2.5 Kanti Nawe (1994: q<br />

Lapha, uZimisele Wela umphenyi ozimele uphenya icala lokuhlaselwa<br />

kudutshulwe uJabuIani Mthiyane intatheli yephephandaba In<strong>ka</strong>nyezi. Lezi<br />

zinsizwa zingabangani abazimiselayo ngemisebenzi yabo. Ulimisele lolu daba<br />

ulubona kulo iphephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Kuthi kuwo Iowa mnyama kufike<br />

incwadi yocmgo eyayivela kuye uJabulani, ecela uZimisele ukuthi afike<br />

masisha ngenxa yobugebengu obudlangiIe eHiIIbrow. Ngempela-ke uZimisele<br />

usukumela phezulu. Efi<strong>ka</strong> kwelaseGoli, umuntu wokuqala abonana naye<br />

ngumphathi siteshi samaphoyisa aseThokoza, uKhende Sibisi. Uyena uSibisi<br />

owamlandisa <strong>ka</strong>banzi ngaso sooke isimo sobugebengu esikhungethe indawo<br />

yaseHiIIbrow, kuhIanganisa nokubuIawa kwabanye abantu abathathu. WamIandisa<br />

nangokulimala ku<strong>ka</strong>Jabulani, ukuthi inhlamvu yangena yadabula iphaphu yaze<br />

yayovinjwa umgogodIa. Nanokuthi uJabulani wayedutshulwe umuntu<br />

owayeseduze.<br />

Ngoku<strong>ka</strong>Zimisele ukubuIawa kwaIaba abathathu kwakuhIobene nokuhlaselwa<br />

ku<strong>ka</strong>Jabulani. NoSibisi wayevumelana nalokho Ylze ayekhombisa ukungenami<br />

nje. Kwavela nokuthi uJabulani uhlaselwa nJe. isono sakhe wukubhala<br />

57


ngobugebengu ephephandabeni iNlamyezi. Kwavela nolmth.i uNtuli<br />

umphathisiteshi saseHilIbrow wayengezulrukujabulela ukufi<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Zimisele<br />

ukuzophenya udaba lu<strong>ka</strong>Jabulani <strong>ka</strong>nye nobunye ubugebengu nje. Lokhu<br />

kwakukhomba ukuthi kwakufanele angazivezi obala urunisele. USibisi utshela<br />

uZimisele ukuthi usola uMbamba Mlaba ngokuthinte<strong>ka</strong> ebugebengwini.<br />

Ekulandeleni udaba lu<strong>ka</strong>Mbamba, uZimisele uthola ukuthi 10 Mbamba uyingozi<br />

ngempela. Kuvela nokuthi uJabulani uhlaselwa nje kwakukhona ukungezwani<br />

noZuma umhleli wephephandaba iNkmryezi. Uthola nokuthi unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma<br />

ubejwayele ukuva<strong>ka</strong>shela uJabulani isinyelela.<br />

Ekufikeni ku<strong>ka</strong>Zimisele lapho okwakulele khona uJabulani, wathola isimo sisibi<br />

<strong>ka</strong>khulu kuJabulani. A<strong>ka</strong>kwazanga nakukhuluma naye. Wagasela lapho<br />

okwakuhIala khona uJabulani, lapho athola khona umkhondo owamholela<br />

kwaZodwa. Okwenyusa amaphaphu ukuthi Zodwa Iowa wamthola efile. Lesi<br />

sigameko sarnxhumanisa nomakhelwane <strong>ka</strong>Zodwa, okwakunguPopi. Kwasu<strong>ka</strong><br />

esikhulu isidididi sekungena amaphoyisa uZimisele esablezi kwaPopi. Nokho<br />

bazama ukuwafihlela ukuthi ungubani uZimisele. Indaba yona<strong>ka</strong>la sekufi<strong>ka</strong><br />

uNtuli, owayemazi uZimisele. Baxa<strong>ka</strong>zisana-ke kwaya le.<br />

Kuqaphele<strong>ka</strong> ukuthi kukhona okushaya amanzi ngoPopi 10. Uyethu<strong>ka</strong> uma<br />

uZimisele emazisa ukuthi ungumngani <strong>ka</strong>Jabulani. UZimisele uqaphela nokufi<strong>ka</strong><br />

ku<strong>ka</strong>Magwababa ongumngani <strong>ka</strong>Popi. Unokuziphikisa ezintweni azishoyo,<br />

njengokuthi aqaIe athi wayemazi <strong>ka</strong>khulu uPopi abuye aziphikise futhi, athi<br />

wayengamazi <strong>ka</strong>ngako. Nangempela kuhlalu<strong>ka</strong> ukuthi uMagwababa Iona<br />

uxhumene nabenzi hobubi abathile. Njengencwadi ayeyibhaleIe umnumzane M.<br />

Zuma nje. Ekubuyeleni ku<strong>ka</strong>ZimiseIe Iapho okwakulele khona uJabulani,<br />

wamthola esengconywana. Wamlandisa-ke ukuthi okwamdalela isigcwagcwa<br />

kuZuma, kuMlaba nakuNtuli, yindlela abathi wayebi<strong>ka</strong> ngayo ngobugebengu<br />

baseHillbrow. Kwaze kwafi<strong>ka</strong> usuku ashaywa ngalo kwaMIaba. UJabulani<br />

washaywa ngendlela yokuthi a<strong>ka</strong>bange esazi ukuthi balnye<strong>ka</strong> nini nokuthi<br />

wadutshulwa nini.<br />

58


UZimisele warruye walandela uZuma ngokomphenya. Kwakucaca ukuthi<br />

kukhona akwaziyo ngobugebengu baseHiIlbrow UZuma 10. Nokho UZimisele<br />

wamxina UZoma waze wakhipha umkIomelo wezinkulungwane zamarandi<br />

ezingama-20, kulowo owayezoveza umkhondo wezigebengu. Ngalesi senzo<br />

kuhuke<strong>ka</strong> sengathi UZuma wayezama ukugeza igama lakhe kulolu daba.<br />

Nangaphezu kwalokho UZimisele wahuye waphindela kwazuma lapho are<br />

wafica intombazane eyamlandisa ngesimo sokugula ku<strong>ka</strong>nkosi<strong>ka</strong>zi Zuma. Yaveza<br />

ukuthi unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma Iona uhluthulelwe e<strong>ka</strong>melweni okwakungangeni muntu<br />

kulona. Futhi ugula 'lie a<strong>ka</strong><strong>ka</strong>ze abone dokotela. Lokbu okuvezwa ngonkosi<strong>ka</strong>zi<br />

Zuma yikho okwacabangisa UZimisele ukuthi amsebenzise njengofa<strong>ka</strong>zi 10<br />

rname ngesikhathi secala.<br />

Unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma uyena owethula ubufa<strong>ka</strong>zi obuqanda ikhanda bokuthi<br />

ungqondongqondo wobugebengu uKhende Sibisi esebenzisana noPopi<br />

noMagwahaha. Babehlangene ngokudayisa izida<strong>ka</strong>mizwa ezazintshontshwa<br />

nguSibisi kwezazibanjwa ezigebengwini. Ahambise ingxenyana ethile<br />

njengobufa<strong>ka</strong>zi becala, kuthi ingxenye enkulu azigcinele yena. Indaba iphela<br />

ngokuthi UZimisele abahaze uSibisi ngezenzo zakhe zobugebengu athi; "<strong>ka</strong>nti<br />

nawe". Kanjalo noZuma ukhala ngom<strong>ka</strong>khe okunguyena owethule ubufa<strong>ka</strong>zi<br />

obuveze ukuthinte<strong>ka</strong> kwakhe kuleli cala. Naye UZuma uthi; "M<strong>ka</strong>mi! M<strong>ka</strong>mi!<br />

Kanti nawe-"<br />

3.3 IMIGOMO YENOVELI YOPHENYO<br />

Lapha sizocubungula ukuhambisana kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo nenugomo<br />

yenoveli yophenyo. Lokhu sikucubungula sibu<strong>ka</strong> nokuthi ziyakhole<strong>ka</strong> yini<br />

izigameko uMasondo asivezela zona. Masiphinde sisho ukuthi phezu kokuba<br />

sekunamanoveli amaningi avuthiwe aseshiciIelwe esiZulwini, kusakhase<strong>ka</strong> Iapha<br />

emkhakheni wenoveli yophenyo. Okwamanje aku<strong>ka</strong>bikho zincwadi ezikhomba<br />

indlela yemigomo yenoveli yophenyo ngokucacile. Ekucubunguleni ukuhambisana<br />

nokungahambisani kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo nemigomo yenoveli yophenyo<br />

sizosebenzisa le migomo elandelayo:<br />

59


(a) leala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> lisobala.<br />

(b) Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />

(c) Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />

(d) Ukukhalipha okuthe xaxa komqondo nokuqaphela komphenyi.<br />

(e) Ibohlololo lapho umphenyi eveza ukubanjwa kwesigebengu.<br />

Asiqonde khona ukugeqa amagula mayelana nemigomo yenoveli yophenyo,<br />

kodwa sethernba ukuthi le migomo ikuqoqa <strong>ka</strong>hle cishe konke okusemqo<strong>ka</strong><br />

okulindeleke enovelini yophenyo.<br />

3.3.1 ICALA LOBUGEBENGU ELffiUKEKA LlSOBALA<br />

Okulindelekile lapha ukuthi ngasekuqaleni kwendaba, icala kumeIe lethulwe<br />

ngendlela ekhole<strong>ka</strong>yo, enokwenze<strong>ka</strong> ngempela empilweni yangempela. Kulindeleke<br />

ukuthi ukwelamana, ukwehla kwezigameko zecala <strong>ka</strong>nye nokuxhumana kwazo kube<br />

nesisindo esizwa<strong>ka</strong>layo nesamukele<strong>ka</strong>yo. Okwenza ukuthi kusoleke ukuthi icala<br />

!enzeke <strong>ka</strong>njani nokuthi futhi lenziwe ubani elenze!ani. Lokhu kuso[e[a kubantu<br />

abathile, kuyaphikise<strong>ka</strong> ngasekupheleni kwendaba uma umphenyi obukhali<br />

ekuphenyeni eseveza isigebengu. Kule ngxenye-ke sizoke sicubungule ukuthi<br />

izincwadi zi<strong>ka</strong>Masondo ngazinye ziwufezile yini 10 mgomo.<br />

Indaba ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), ixoxa ngokugqekezwa kwebhange ilVation<br />

Bank eBraamfontein. Akuthola<strong>ka</strong>li ukwethulwa kwaleli cala ngendlela eyenza<br />

ukuthi umfundi wendaba asheshe azicabangele (ngokungeyikho) ukuthi lesi<br />

sigameko senzeke <strong>ka</strong>njani. Kuthatha isikhathi impela nje ngaphambi kokuba kuvele<br />

ingxoxo <strong>ka</strong>Themba Zondo noMagwegwe Buthelezi, lapho esithola khona<br />

ukuphendula imibuzo ku<strong>ka</strong>Magwegwe kunokushaya amanzi. Kuvela lokhu<br />

okulandelayo engxoxweni yala madoda; Masondo (1990 A:6):<br />

"Ngibuza ukuthi bafinyeleIa <strong>ka</strong>njani emalini labo bantu,<br />

Mnumzane Buthelen?"<br />

60


"Oh! Kulokho-ke, Zondo ngingathi bagqekeza ihhovisi lami base<br />

befinyelela <strong>ka</strong>lula esisefeni."<br />

"Wathula uZondo kusengathi a<strong>ka</strong>yizwa <strong>ka</strong>hle incazelo <strong>ka</strong>­<br />

Buthelezi. Wathi esusu<strong>ka</strong> wabe ethi, "kuyacaca Mnurnzane<br />

ukuthi lezi zigebengu zinolwazi oluphelele lwalapha ebhange.<br />

Umuntu ozifanela nami wayengeke azi ukuthi angayitholaphi<br />

imali. Ngabe ngiyezwa ukuthi imali yathathwa ezisefeni<br />

ngaphambili."<br />

"Nami, Zondo uke wathi<br />

ngabuye ngawedlulisa,"<br />

unamabloni.<br />

ukungifikela Iowa mcabango kodwa<br />

kuphendula uButhelezi kusengathi<br />

Yilokhu kuphendula ku<strong>ka</strong>Buthelezi okunamabloni-ke okunukisa santungwana.<br />

Kwenza kusolise ukuthi kukhona akwaziyo ngaleli cala, uma kungenjalo yena<br />

uqobo uyabale<strong>ka</strong> kuleli cala. Nokho kuvele indaba isihambe ibangana impela,<br />

isisekhasini lesi-6. Cishe ukube kusheshe kwavezwa kunalokhu, beliyothi xaxa<br />

izinga Iesasasa Ioheho.<br />

IsigcGWU Sen<strong>ka</strong>nlo[o (1990), yona okuyindaba exoxa ngokukhokhwa<br />

kwemvalamlomo komndeni <strong>ka</strong>Mnumzane Kubhe<strong>ka</strong> nayo ithatha isikhashana<br />

kungakezwa<strong>ka</strong>li ukuthi ikhuluma ngecala elimi <strong>ka</strong>njani. Lokhu kuze kuvele<br />

ekhasini lesi-8. Okuphawule<strong>ka</strong>yo ngoKubhe<strong>ka</strong> ukuthi wethulwe njengomlingiswa<br />

onomlando wokuboshwa kwayena eboshelwa <strong>ka</strong>la lokubulala Masondo (1990<br />

B:4):<br />

"Mbomvu, mina ngake ngaba omunye wababoshwa ecaleni<br />

elalilibi <strong>ka</strong>khulu lokubulala Ngadonsa iminya<strong>ka</strong> eminingi ejele:'<br />

esho ekhombisa isihlanu ngesandla. Eqhube<strong>ka</strong>. -Nalapho<br />

kwakuyinxaphepha lokho kugwetshwa kwami. Ngangizama<br />

ukuvikela umngane wami <strong>ka</strong>nti sengizigwaza ngowami.- Athule<br />

uKubhe<strong>ka</strong>.<br />

Lokhu kwethulwa ku<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> njengombulali kwehlisa izinga lokumzwela<br />

ngen<strong>ka</strong>thi sekuzwa<strong>ka</strong>la ukuthi kukhona abambophela amanqina enyathi. Ngaleyo<br />

ndlela, wonke umzamo wo<strong>mm</strong>eli uNgubane wokubamba izigelekeqe ,vehlelwa<br />

yisisindo. Kanjalo nendaba yonke yehlelwa yisisindo. Lokhu kwethulwa<br />

61


Waqala phansi futhi uTaga ngola<strong>ka</strong> wathi, "Sekwanele!<br />

Akusekho lutho engisazolukhuluma oluphathelene nensangu<br />

futhi! Hlu<strong>ka</strong>na nami! Angisabhemi nsangu mina!" Washo<br />

esukuma uTaga ephuma Iruhle komuntu obaIekela imibuzo.<br />

Kugcina kuvela ukuthi nangernpela a<strong>ka</strong>hlangene nalolu daba Iwecala uTaga,<br />

nansangu leyo a<strong>ka</strong>sayibhemi, welashwa uDokotela Motaung. Kubuye<br />

kuthola<strong>ka</strong>Ie noSayitsbeni uMhlobo Mvubu enuke<strong>ka</strong> engenacaIa futhi naye kule<br />

ndaba. Yena-ke isono sakhe ukulokhu ebamba eye<strong>ka</strong> ekuphenyeni leli cala<br />

lokugqekezwa kwebhange. Okwenza ukuthi uMvubu asoleke na<strong>ka</strong>khulu yindlela<br />

amukeIa ngayo uTbemba Zondo mhla bebonana okokuqala. Masondo (1990<br />

A:30):<br />

Kwabe kukhona indoda endaIa ebuke<strong>ka</strong><br />

ula<strong>ka</strong>. Ubuso bale ndoda babunyukubele.<br />

ngezinyawo lapho kungena uZondo.<br />

yangakwesok:udla kwabe kulenga isikhwama<br />

Iwe-9<strong>mm</strong> pha<strong>ka</strong>thi.<br />

inamehlo agcwele<br />

Yasukuma yema<br />

Enqulwini yayo<br />

sesibhamu sohlobo<br />

UMhlobo Mvubu-ke 10 ochazwa <strong>ka</strong>nje. La mehlo agcwele ula<strong>ka</strong> nobuso<br />

obunyukubele kukodwa nje kuyasolisa. Kwenza kucabangeke ukuthi umni<strong>ka</strong>zi<br />

wakho a<strong>ka</strong>mjabuleli 10 Zondo, mhlawumbe ngoba enqena ukuthi uzovumbulula<br />

okuthile angafuni ukuthi kuvumbululeke. Kuyedlulela ukusolisa ku<strong>ka</strong>Mhlobo<br />

uma esephahlukiswa ukuthukuthela ethi; Masondo (I990 A:31):<br />

"Angikuphiki konke lokho. Kodwa-ke mina njengoSayitsheni<br />

kumele ngisho zisu<strong>ka</strong> nje ukuthi angifuni bantu abaphuma<br />

komaThekwini bezogaxela emsebenzini wamaphoyisa lapha."<br />

Ukukhuluma ku<strong>ka</strong>Zondo kuveza ukuthi uyamsola uMhlobo ngokuhlaselwa<br />

kwakhe ehhotela Indlela aphendula ngayo uMhlobo yenza kuqine ngempela<br />

ukusole<strong>ka</strong> kwakhe, i<strong>ka</strong>khulu uma eselikhipha elimisa ngesihloko elokuthi<br />

a<strong>ka</strong>mdingi impela uZondo ukuthi aqhubeke nalolu phenyo: Masondo (1990<br />

A:34):<br />

"Uyazi ukuthini, Mhlobo? Kungcono umane ungixoshe kunokuba<br />

uzame ukungilimaza ngoba lokho kufana nokunyathela inyo<strong>ka</strong><br />

emsileni."<br />

67


"Ngibona nami kungcono vele ngilruxoshe kunolruba ngize<br />

ngilruhlasele," kusho uMvubu.<br />

"Usho ulruthini? Ufuna ukungixoshaT<br />

Kuyaqina <strong>ka</strong>khulru ulrusole<strong>ka</strong> lru<strong>ka</strong>Mvubu ngen<strong>ka</strong>thi uZondo eyophenya ngaye<br />

eKatlehong Police Station. Ngen<strong>ka</strong>thi exoxa noSayitsheni Zungu, lruvela ulruthi<br />

washiya igama elibi <strong>ka</strong>khulu emsebenzini <strong>ka</strong>nye nasempha<strong>ka</strong>thini wakhona;<br />

Masondo (1990 A:93):<br />

Elrugcineni wathi, "Uyazi ulruthini Zondo? Akuthandeki futhi<br />

lruyingozi enlrulu uma lruzwa<strong>ka</strong>la uphatha igama li<strong>ka</strong>Mhlobo<br />

lapha eKatlehong."<br />

"Usho ulruthi wayengathandeki<br />

eKatlehong?" kubuza uZondo.<br />

empha<strong>ka</strong>thini walapha<br />

"Hhayi empha<strong>ka</strong>thini kuphela kodwa nakubantu ayesebenza<br />

nabo," lruphendula uZungu.<br />

Lo mlando osuthola<strong>ka</strong>la ngoMvubu wenza ulruthi kusolise <strong>ka</strong>khulu ukuthi<br />

lukhulu alwaziyo nangaleli cala Lokhu kube sekuhlanganise<strong>ka</strong> nokuthi nangu<br />

engamfuni nalrumbona uZondo. Kuqhubekela phambili ukubhece<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Mhlobo<br />

uma esexoxa noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> isekela li<strong>ka</strong>Zungu khona esiteshini saseKatlehong.<br />

Masondo (1990 A:%):<br />

Wayiqala indaba uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> wathi, "Kwagqekezwa isisefo<br />

semali sakhona lapha emaphoyiseni. Kwabe sekuthathwa<br />

izinkulungwane ezinhlanu zamarandi. Sonke savele sabona<br />

uIruthi lrufanele lrube omunye wethu owenze lokho. Emva<br />

kwezinyanga ezithile yabe seyithola<strong>ka</strong>la lemali ediloweni<br />

li<strong>ka</strong>.."h'ubu."<br />

lzinto zirnmela <strong>ka</strong>bi <strong>ka</strong>njalo-ke uMhlobo M\ubu. Kuze kuvele <strong>ka</strong>muva ukuthi<br />

uMhlobo ubengenacala Sizobuye siyithinte-ke leyo ngxenye. Okwamanje<br />

masiphawule uIruthi uMasondo uyisebenze <strong>ka</strong>hle le ngxenye yokwakha<br />

nokuveza uMhlobo Mvubu njengomlingiswa okunguyena onecala<br />

68


UIenyuse <strong>ka</strong>khulu izinga lokuvezwa komlingiswa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala<br />

uMasondo encwadini ethi lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990). Kule ndaba kugcine<br />

sekunabalingiswa abaningana impela nje abanuke<strong>ka</strong>yo. Isiqumama sendawo<br />

uKubhe<strong>ka</strong> unenkinga yezigebengu ezimfuna imali yemvalamlomo. Kuleli cala<br />

zithi zibekwa, kunukeke unogada wasemoshali okunguyena owayebone<br />

uKubhe<strong>ka</strong> egila umhlola wokwemboza <strong>ka</strong>la lokubulala eminyakeni eminingi<br />

eyayedlule; Masondo (1990 B:IO):<br />

Uyedwa umuntu owazi ngale mfihlo. Ilowaya nogada<br />

wasemoshali nawe-ke owesibili. Akunankinga mayelana<br />

nonogada ngoba phela a<strong>ka</strong>ngazi futhi nganginga<strong>ka</strong>dumi <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>.<br />

Yize uKubhe<strong>ka</strong> ezini<strong>ka</strong> leli themba lokuthi akukho muntu owazi ngalolu<br />

daba, kukhona kodwa ukusola ukuthi kuyoba <strong>ka</strong>ncane kungewuye Iowa<br />

nogada wasemoshali osegadla esefuna imvalamlomo. Lowo nogada-ke<br />

uMagwegwe Buthelezi.<br />

Icala lemvalamlomo lithatha elinye igxathu uma sekuthola<strong>ka</strong>la ukuthi<br />

uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> usebulele omunye osolwa ngokuba seqenjini lezigebengu<br />

zemvalamlomo, uMhlobo Mvubu. Lokhu kubhece<strong>ka</strong> ngecala kusezingeni<br />

eliphezulu ngoba kwayena umsolwa (uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>) uqobo Iwakhe<br />

uyazi....1IItIela ukuthi wambulala u!'vfhlobo, ezivikela. Masondo ( 1990 B: I87) :<br />

"Wathi ungayikhomba<br />

kwenze<strong>ka</strong>ni?"<br />

ngesibhamu le ndOOa kwase<br />

"Kwafi<strong>ka</strong> umoya wanya<strong>ka</strong>zisa isikebhe. Emqondweni wami<br />

kwafl<strong>ka</strong> ukuthi yiyo le ndOOa isiyangihlasela Ngaphandle<br />

kwenhloso ngathu<strong>ka</strong> sesiqhumile isibhamu."<br />

"Qhube<strong>ka</strong> Kwenze<strong>ka</strong>ni ukusu<strong>ka</strong> Iapho?"<br />

"'Ngamdubula"<br />

Uthi <strong>ka</strong>nti uyasole<strong>ka</strong> ui'i'kosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> naye uKubhe<strong>ka</strong> uqobo Iwakhe<br />

abukeke engemsulwa kulolu daba Kuze kubesengathi wesulela ngonkosi<strong>ka</strong>zi<br />

wakbe. Masondo (1990 B:73):<br />

69


"Ukwazise nini um<strong>ka</strong>kho ngalokhu?"<br />

"Ngingathi nje e e e, bekulapha ehoreni leshumi."<br />

"Yini ungangishayelanga ucingo kumbe uthintane namaphoyisa<br />

ngaso sona leso sikhathi?"<br />

"Angazanga ukuthi bengizokuthola kuphi, futhi-ke anginayo<br />

inombolo yasemzini wakho. Ngaleyo ndlela ngibone kungcono<br />

ukuba ngimane ngimele ukuthi sihlangane namhlanje."<br />

Lokhu kumbandaza ku<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> kukodwa nje kusolisa ukuthi kungase<br />

kubekhona okukhulu kunalokhu akwaziyo. Mhlawumbe okumfa<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu<br />

kulolu daba. Kubuye kusolise ukuthi nomkhwenyana wakwaKubhe<strong>ka</strong><br />

uThulani Hadebe, naye a<strong>ka</strong>qede kulunga; Masondo (1990 B: 109):<br />

"UyiIe yini laphaya edamini kumbe emfuleni iNcadu?" kubuza<br />

uNgubane.<br />

"Ngi..., ngiyile," kuphendula uHadebe ngokungabaza.<br />

Lokhu kuvuma ku<strong>ka</strong>Hadebe ngokungabaza ukuthi uyile kule ndawo okwehle<br />

khona isigemegeme secala, kwenza ukuthi kwayena akhombeke ngenjumbane.<br />

Lokhu kungabaza kuqubula izinsolo ezithi kukhona akwaziyo uThulani<br />

ngaJeli cala lokubulawa ku<strong>ka</strong>MhJobo. Kwakhona ukuya magange kwakhe<br />

emahhovisi <strong>ka</strong>Ngubane akuzwa<strong>ka</strong>li <strong>ka</strong>hle ukuthi kususwa yini.<br />

Encwadini ethi Ngaze Ngazenza (1994), abaJingiswa abathwala <strong>ka</strong>la lokufa<br />

ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu, ngoThoko Ntsibande <strong>ka</strong>nye nomqashi wakhe uMginsa<br />

Nxumalo. UThoko ugaxe<strong>ka</strong> kule ndaba ngoba kwakukhona yena kule ndawo<br />

yasemaqhugwaneni lapho okwabulawelwa khona uBhe<strong>ka</strong>ni. Limcindezela<br />

na<strong>ka</strong>khulu icala lapho sekuthola<strong>ka</strong>Ja neminwe yakhe esibhanyini esabulala<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni. Kunjalo nje asizwa<strong>ka</strong>li na<strong>ka</strong>hle isizathu sokuthola<strong>ka</strong>la kwakhe<br />

ekuleya ndawo.Yingakho nje uSayitsheni uNkuxa Shongwe ekube<strong>ka</strong> engananazi<br />

ukuthi uThoko uyabale<strong>ka</strong> ekubulaweni ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni, Masondo (1994 A: 15)<br />

70


Walinda eside isikhathi u..\tthethwa kodwa lutho ukuqhamu<strong>ka</strong><br />

uMginsa. Ngeli<strong>ka</strong>de uMthethwa wabhe<strong>ka</strong> uThemba wase<br />

ethatha ethi, "Ngibona kungcono ukuthi kengiyohlola ukuthi<br />

umlisa Iona ubanj",'e yini Themba Wena ngicela ulruba uhlale<br />

lapha ehhovisi ungahambi ngize ngibuye," washo ephuma<br />

egulukudela uMthethwa.<br />

Kusobala ukuthi uMthethwa uphuma egululrudela nje, seziqinile izinsolo<br />

zokuthi uMginsa a<strong>ka</strong>safiki nje ngoba esinde<strong>ka</strong> ukubonana naye. Okunye<br />

okwenza ukuthi uMginsa abuye anukeke na<strong>ka</strong>khulu ukuthi uThoko uze<br />

uzithola esemaqhugwaneni nje, ubelayelwe uyena le ndlela enqamulelayo.<br />

Le ndlela kuthola<strong>ka</strong> ukuthi ayiyi nakuya eNewcastle lapho uThoko abeya<br />

khona Umuntu uma ebu<strong>ka</strong> le nto isho ukuthi uMginsa umeduse ngabomu<br />

uThoko. Inkulumo <strong>ka</strong>Mginsa noMthethwa, kuMasondo (1994 A:22), ikuveza<br />

<strong>ka</strong>ble lokhu:<br />

"Ngihlushwa ukuthi embikweni engiwutholile kunenhlansi<br />

elokozayo yokuthi nguwe owenze ukuthi uThoko azethuke<br />

eselaphaya emaqhugwaneni."<br />

Wasukuma wema ngezinyawo uMginsa lapho ezwa feyo<br />

nkulumo <strong>ka</strong> Mthethwa maqede wabhavumula wathi, "Wenza<br />

iphutha elikhulu lapho Mthethwa! Mina ngingumuntu othokozisa<br />

umpha<strong>ka</strong>thi! Angi<strong>ka</strong>ze na<strong>ka</strong>nye ngenze amasu okuba<br />

ngikhubaze omunye umuntu! Kusho ukuthi uyangethu<strong>ka</strong><br />

manje!"<br />

Ezinye izigameko ezisondeza uMginsa ecafeni ilezo zokuthola<strong>ka</strong>la komgexo<br />

wakhe wobuhlalu wekhethelo embhedeni okwaku<strong>ka</strong>de kulele kuwo umufi<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni <strong>ka</strong>nye nokubhadanywa kwakhe evalele uNkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu<br />

e<strong>ka</strong>melweni lakhe (uMginsa) lokulala, enga<strong>ka</strong>ngcwatshwa nakungcwatshwa<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni. Le nkombankombane yokunuke<strong>ka</strong> kwalaba balingiswa uyiphathe<br />

ngesinono uMasonrlo kwaze kwayovela ngasekupheleni kwendaba ukuthi<br />

akuyibo abanecala nokuthi obani ngempela abanecal::.<br />

Encwadini ethi Ktmti Nawe? (1994), kuthola<strong>ka</strong>la abalingiswa abaningana<br />

abanuke<strong>ka</strong> benganacala ecaleni lokulinvazwa ku<strong>ka</strong>Jabulani Mthivane intatheli<br />

-- .. ..<br />

yephephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi uJabulani uhlaselwe kuhlangene<br />

72


Olrunye okubuye kudonsele uThoko amanzi ngomsele ukuthi nesibhamu leso<br />

okwadutsbulwa ngaso uBhe<strong>ka</strong>ni, sathola<strong>ka</strong>la sinezinsalela zeminwe yakhe.<br />

Libanamathela <strong>ka</strong>njaIo-ke icala oThoko noMginsa ngendlela amaphoyisa abu<strong>ka</strong><br />

ngayo. Kamuva uSayitsheni uShongwe uphumela obaIa asho angahlonizi<br />

ukuthi ngokubona kwakhe Ieli caIa IisobaIa Masondo (J 994 A:15):<br />

"Okusho ukuthi nawe ubona Iimfanela u1"hoko Ieli caIaT<br />

Waphefumula <strong>ka</strong>khulu uShongwe ngaphambi kokuba aqhubeke<br />

athi, "Uma ngilubhekisisa lolu daba ngingasho ngokungahlonizi<br />

ukuthi uThoko Iona nguye obulale uBhe<strong>ka</strong>ni. Uma ngithi<br />

ukuzikisa <strong>ka</strong>ncane umqondo kuyangikhanyela ukuthi<br />

belrungeyona inhIoso <strong>ka</strong>Thoko ukubulala kepha ubethunyiwe."<br />

UShongwe uyahambelela impela kulo mqondo wokuthi uThoko ongumbulali,<br />

futhi a<strong>ka</strong>ngabazi noma kuvela izimpawu zokuthi kungenze<strong>ka</strong> ukuthi uThoko<br />

a<strong>ka</strong>thinteki kulolu daba Masondo (1994 A:J5):<br />

"Ngithumele amaphoyisa ukuba aye kohlola zonke izingubo<br />

zi<strong>ka</strong>Thoko ukuthi azinawo yini amabala kumbe amachaphazelo<br />

egazi."<br />

"KwaseT kubuza uMthethwa<br />

"Awekho amabaIa," kuphendula uShongwe eqhube<strong>ka</strong> etm.<br />

"Kodwa sibe sesizithatha izimpahla lezo ukuze ziyohlolwa<br />

kusetshenziswa imithi ethile ekwazi uhlola ukuthi igazi like<br />

lathinta yini endaweni ethile noma ngabe leyo nto seyigeziwe."<br />

"KwaseT kubuza uMthethwa.<br />

"Nalapho asitholanga lutho."<br />

"Okusho ukuthi akukho okuhlanganisa uThoko nokufa<br />

ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni?"<br />

"Abukho ubufa<strong>ka</strong>zi obusobaIa nakuba ukwenza<strong>ka</strong>la kwezinto<br />

kumhlanganisa necala." kugcizelela uShongwe.<br />

Ngenxa yokuphaphalaza kwamaphoyisa aholwa uShongwe phambili, izinto<br />

zi<strong>mm</strong>ela lukeke uThoko. Nango nje uShongwe eselimisa ngesihloko elokuthi<br />

79


uThoko Iona uselingenwe yijele. Masondo (1994 A:I6):<br />

"EIokuphetha nje Nyambose ngizothanda wazi ukuthi 10 muntu<br />

o<strong>mm</strong>ele uzobosbwa," esbo uShongwe esukuma evula umnyango<br />

ethi, "Seningasala <strong>ka</strong>hIe. Sizobonana uma kudinge<strong>ka</strong>."<br />

Kuyethembisa impela ukukhuluma ku<strong>ka</strong>Sayitsheni uShongwe, unokuzethemba<br />

nokuyazi <strong>ka</strong>hle le nto akhuluma ngayo. Awumesweli umuntu osecwaninge<br />

waphenyisisa <strong>ka</strong>hle ngale nto ayisboyo nazoyenza, <strong>ka</strong>nti do! Kuyaxa<strong>ka</strong><br />

nokuthi athi ebona uShongwe ukuthi kukhona ubufa<strong>ka</strong>zi obungahlangani<br />

<strong>ka</strong>hle kodwa anganaki ukuthi athi ukuqhwanda ajule ngalolu daba. Yikho<br />

ukuphaphalaza-ke OOlu! Emva kwalokhu kuncane <strong>ka</strong>khulu okuphenywa<br />

ngamaphoyisa ngoba ezibona eseqedile ngalolu daba.<br />

Kule ndaba simethulela isigqoko o<strong>ka</strong>Masondo ngekhono aIivezile ekwethuleni<br />

ukuphaphalaza kwamaphoyisa ekuphenyeni kwawo icala. Indaba iqhuOO<strong>ka</strong><br />

isipha<strong>ka</strong>nyiswa uphenyo olwenziwa uMthethwa kuphela. Amaphoyisa<br />

esezibophele uThoko kwaphela <strong>ka</strong>njalo.<br />

Endabeni ethi Kanti Nawe (1994), akukho ukuphaphalaza okungako<br />

okuthola<strong>ka</strong>layo. Okugqamayo kule ndaba, ubugebengu obusemaphoyiseni<br />

kunokunhlanhlatha. Esikhundleni sokuveza amaphoyisa ephaphalaza<br />

ekuphenyeni kwawo, uMasondo wembule olunye uhlangothi lokuthi <strong>ka</strong>nti<br />

kubuye kuOO khona ukuphaphalaza okuwubugebengu nje obungahlanganiswe<br />

nalutho. Ohamba phambili lapha nguSibisi oyisigebengu esinembobo ekhaleni.<br />

uyena phela ohlangene noPopi noMagwababa ngokusa<strong>ka</strong>za izida<strong>ka</strong>mizwa<br />

empha<strong>ka</strong>thini. Okungaze kubeyisici sokuphaphalaza kwamaphoyisa yikho<br />

ukuthi akukho mnya<strong>ka</strong>zo awenzayo ngokuhlaselwa nangokufa ku<strong>ka</strong>Jabulani.<br />

Lonke uphenyo Iugcina selwenziwa uZimisele.<br />

Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994). kuthola<strong>ka</strong>la ukuphaphalaza<br />

okungejwayelekile. Kbona-ke indaba iqala icala lingabikiwe vele<br />

emaphoyiseni, ku\\'Udaba lokudliwa kwemali <strong>ka</strong>Nxumalo olwalusetshenzwa<br />

uMakhosonke umphenyi ozimele. Lolu daba lungena kwelinye tglya uma<br />

80


sekufa uMamba okungoye obephenywa. Njengobekulindelekile amaphoyisa<br />

ayaIungenelela lolu daba, maqede abopha uShongwe, uMpandlana, uLasi<br />

<strong>ka</strong>nye no-Alicia. Engithi kuwukuphaphalaza okungejwayelekile-ke ukuthi<br />

uMakhosonke wayevumelana namaphoyisa ukuthi laba baIingiswa ngempela<br />

yibo ababulaIa uMamba. Ekugcineni kuthola<strong>ka</strong>Ia ukuthi amaphoyisa<br />

noMakhosonke babephaphalaza Kwaba uPopi owawsa umkhondo<br />

wezigebengu sekupbaphalaze nesethenjwa esingumphenyi uMakhosonke.<br />

3.3.4 UKUKHALIPHA NOKUQAPHELA KOMPHENYI<br />

Njengoba sesicubungule ukunhlanhlatha kwamaphoyisa Iapha ku-3.2.3, amehlo<br />

sizowagxilisa ekwenzeni komphenyi okukhombisa izinga elithe xaxa lomqondo<br />

<strong>ka</strong>nye nelokuqaphela nje. Kuvame ukuthi athi amaphoyisa ephaphaIaza<br />

njengoba sibonisile ngenhla, kuthola<strong>ka</strong>le umpbenyi eveza amasu<br />

okuwulandela <strong>ka</strong>ngcono umkhondo. Kunemibandela yakhona-ke nokho lapha.<br />

UmbhaIi onoh/onze uRadice (1989), uyibe<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nje le ndaba:<br />

(a) No accident must ever help the detective, nor must he ever<br />

have an unaccountable intuition which proves to be right.<br />

(b) The detective must not light on any clues which are not<br />

instantly produced for the inspection of the reader.<br />

(c) All Supernatural or preternatural agencies are ruled out as a<br />

matter of course.<br />

(a) Akufanele na<strong>ka</strong>ncane kube khona ukuziqondanela 10.vezinto<br />

noma ukwehla kwengozi engase isize umphenyi, noma<br />

w-ukutshelwa igazi nje okugcina sekuba yiqiniso.<br />

(b) Umphenyi akufanele athuke eselamela lSICI esibonisa<br />

umkhondo esingezukwethulwa kubafundi ukuthi basicubungule.<br />

(c) Konke okunobunyandezulu nokumangalisa ngendlela<br />

engakholeki akudingeki nhlobo.<br />

Le mibandela izokwelekelefa ekucubungufeni ukuthi lL'\1asondo usondelene<br />

noma uqhelelene <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani nezidingo zenoveli yophenyo. mayelana nomgomo<br />

wokukhaIipha komphenyi. Okusernqo<strong>ka</strong> ukuthi akufanele umphenyi agodlele<br />

81


abafundi indIela alandele ngayo umkhondo. Isinyathelo nesinyathelo<br />

asithathayo umphenyi kufanele aveze ngandIela thize ukuthi usithathelani.<br />

Ngakho akufanele ukuthi besekuba sengathi uyabhula noma<br />

sekunokuziqondanela kwezinto ngendIela engakholeki.<br />

Encwadini ethi /phisi Nezi11J1O<strong>ka</strong> (l99()), umphenyi uThernba Zondo<br />

ubona<strong>ka</strong>la ekhaIiphe impela. Ulandwe umphathi webhange uMagwegwe<br />

Buthelezi eThekwini, eyophenya <strong>ka</strong>la lokugqekezwa kwebhange EgoIi,<br />

ngakho ngoba aziwa ngokuhla<strong>ka</strong>nipba. UZondo uwubarnba zisu<strong>ka</strong> nje<br />

urnkhondo wokuthi umgqekezi webhange kuyoba umuntu osebenza khona<br />

ebhange. Masondo (1990 A:8):<br />

Wanikina ikhanda uZondo maqede wadonsa umoya <strong>ka</strong>khulu<br />

wathi, "KumeIe kuqalwe ngokuba kutholwe omunye futhi<br />

obhema insangu ngapbandle kwalaba abahlanu. Kungenjalo<br />

Mnurnzane Buthelezi kufanele ukuba omunye wezisebenzi zakho<br />

ubhema insangu."<br />

UButhelezi uphi<strong>ka</strong> ulala ngomhlane ukuthi kungase kubekhona umuntu<br />

osebenza ebbange obhema insangu. Kulokhu kuphi<strong>ka</strong> a<strong>ka</strong>nakile ukuthi uqinisa<br />

izinsolo zi<strong>ka</strong>Zondo ukuthi kukhona okushaya amanZl lapha ebhange.<br />

Masondo (1990 A:8):<br />

"Empeleni ukusolwa kwezisebenzi :zarni kuyinto engiyizonda<br />

<strong>ka</strong>bi! Angifuni na<strong>ka</strong>ncane nje ukuthi zibanda<strong>ka</strong>nyeke nezinto<br />

zobuIelesi!"<br />

UZondo e\l,lIgalajana ngokwakhe uyasola ukuthi uButhelezi kukhona<br />

akufihlayo maqede adinwe athelwe ngarnanzi. Masondo (1990 A:9):<br />

"Bona lapha Mnurnzane Buthelezi, ibhange lakho Iigetshengwe<br />

irnali eningi <strong>ka</strong>bi. Kumele ukuba kuzanywe zonke izindlela<br />

ezivelayo ezingabolela ekubanjweni kwezigebengu. Okwarnanje<br />

ubufa<strong>ka</strong>zi obuthola<strong>ka</strong>layo obokuthi urnuntu owathatha imali<br />

kumele kube umuntu obhema insangu."<br />

"Kuphuma kowakho um/omo futhi ukuthi /abo obaziyo ukuthi<br />

babhema le nto, <strong>ka</strong>bathintene nalokhu kwelelesa. PhD. manje<br />

uma wala ukuthi ngenze ngendlela yami. sizomthola <strong>ka</strong>njani<br />

umni<strong>ka</strong>zi wensangu lena othi yathola<strong>ka</strong>la esisefeni semali'?<br />

82


abantu abacishe ba2ane khona bonke, hhayi iGoli <strong>ka</strong>nye neSoweto. Kubona<strong>ka</strong>la<br />

sengathi le ndawana imphunyulole o<strong>ka</strong>Dingiswayo.<br />

Encwadini ethi Isigcawu &nkontolo (1990), sithola uhlobo lomphenyi<br />

olungahambisani nendlela okujwayelwe ukuchazwa ngayo umphenyi<br />

wenoveli yophenyo, ethi kuvama ukuba umseshi ozimele. Lapha umlingiswa<br />

obambe iqhaza lokuphenya, ngu<strong>mm</strong>eli uNgubane. Uphenya udaba<br />

lwemvalamlomo efunwa emndenini wakwaKubhe<strong>ka</strong> njengoba besesishiIo<br />

phambilini. UNgubane uqala ukukhombisa ubuhla<strong>ka</strong>ni bakhe ngokwenza isu<br />

lokuxabanisa izigebengu ezifuna imvalamlomo. Lokhu ukwenza ngokuguqula<br />

incwadi enenani lemali ezaziyifunile. Kuyavela ngen<strong>ka</strong>thi sekuthethwa icala<br />

ukuthi leli 50 lasebenza ekuxabaniseni uMhlobo noMagwegwe.<br />

Ukukhalipha ku<strong>ka</strong>Ngubane kuphinde kwavela ngen<strong>ka</strong>thi esecupha umgoga<br />

wakhe wokugcina. Waqasha abatshuzi bakwaNdlovu ukuthi bamelekelele<br />

aguqule imali eyayisesikhwameni si<strong>ka</strong>Zethu Kubhe<strong>ka</strong> esasiwele edanyini,<br />

afake eyakhe enezinornbolo ezaziqoshiwe ebhange. Phela ngalokhu wayecupha<br />

Iowa owayezozama ukuyenyula le mali. Nangempela yiyo lemali egcina<br />

isingubufa<strong>ka</strong>zi obunesisindo sokuthi ngempela uMagwegwe uyathinte<strong>ka</strong><br />

ecaleni lemvalamlomo nelokubulawa ku<strong>ka</strong>Mhlobo.<br />

Kungaba khona ukwehlu<strong>ka</strong> Icwemibono engxenyeni yolcwethulwa Icobufa<strong>ka</strong>zi<br />

bokuthi uMagwegwe ngempela ongumbulali. Kunezindawana esithola<br />

uNgubane esesigodlela ukuthi ufinyelele <strong>ka</strong>njani ebufa<strong>ka</strong>zini abethulayo<br />

en<strong>ka</strong>ntolo. Njengolcuthi akuzwa<strong>ka</strong>li ukuthi yini ebangele ukuthi asole ukuthi<br />

akuyena UZethu obulele uMhlobo. Ekubeni UZethu ezisholo yena ukuthi<br />

umdubulile umuntu, nolcuthi wadubula maqede isibhamu sagxumbukela<br />

emaJ1Bni. Kokunye kuzwa<strong>ka</strong>la sengathi ukuna<strong>ka</strong> kuIGLN"gubane izinto ezincane<br />

ngokweqile lcubuye kube sakuqagela <strong>ka</strong>khulu kunokuphenya. Ngamanye<br />

amazwi akukholeki, Masondo (1990 8:2(4):<br />

lsikebhe sathola<strong>ka</strong>Ja sinentanjana. Levo mambo Ylyona<br />

eyasetshenziswa uma kuboshwa uMhlobo.<br />

86


Akuzwa<strong>ka</strong>li ukuthi le ntambo yehluke ngani kwezinye izintambo<br />

ezejwayelekiJe veJe ezikebheni, ezifana nezisershenziseJwa ukubopha zona<br />

izikebhe, ukudonsa amanethi okudoba <strong>ka</strong>nye neminye imisebenzana<br />

nemidlalo yasemanzini. Nayo indaba yokuhlanganela esikebheni emnyameni<br />

ongako izwa<strong>ka</strong>Ja iphoqeJeJwe ukuze kuqhubeke indaba ezophenywa<br />

ngempumelelo uNgubane. Lokhu kuyaphambana nensizakuhlaziya<br />

yesenzekongqo, ebiza ukuthi kuxoxwe ngezinto ezingenze<strong>ka</strong> ngempela empilweni<br />

yesintu eyejwayeJekile futhi Jokho okubhalwa ngakho kukholeke.<br />

Endabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), umlingiswa ongumphenyi u<strong>mm</strong>eli<br />

uQodlwana Mtbethwa esizwa uThemba Zondo. Ukukhalipha kwakhe ukuveza<br />

ngokuthi zithi zibekwa nje kusheshe kumkhanyele ukuthi kungenze<strong>ka</strong> ukuthi<br />

akuyena uThoko obulale uBhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Unakho ukusola ukuthi kukhona<br />

akwaziyo uMginsa ngalolu daba. Okuwukukhalipha kuMthethwa ukuthi uma<br />

esephenya, a<strong>ka</strong>mshiyi ngaphandle noThoko. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la enkulumeni<br />

yakhe uMthethwa noZondo, Masondo (1994 B: 18):<br />

Kungakho-ke kufaneJe senze konke okusemandleni<br />

ukulungisa lesi simo. Ukhumbule futhi Themba ukuthi<br />

uphenya, uphenye futhi nasohlangothini lu<strong>ka</strong>Thoko ngoba<br />

esikwaziyo okwamanje yilokho esikutshelwe nguye<br />

akukho esizitholele kona."<br />

ethu<br />

lapho<br />

konke<br />

kepha<br />

Lo mqondo wokuqhamukela udaba lu<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni nxazonke yiwona owenza<br />

ukuthi uMtheiliwa abukeke ekhaliphile impela kunombutho wamaphoyisa<br />

oholwa uSayitsheni Shongwe. UMthethwa a<strong>ka</strong>chezuki emqondweni wakhe<br />

wokuliqhamukela nxazonke leli cala ngisho nabasizi bakhe njengoNana<br />

sebeveza ukuthi uchitha isikhathi ngendaba esobala. Masondo (1994 B:27):<br />

Ngimangaliswa ukuthi nifuna bufa<strong>ka</strong>zi bani ekubeni kusobala<br />

ukuthi indaba ikuThoko?'"<br />

Okunye okubuke<strong>ka</strong> kuvmkukhalipha kuMthethwa ukuthi uyalalela maqede<br />

akwazi ukusebenzisa ulwazi a1ucosha kwabanye abantu ukuze aphumelele.<br />

Nangu nje ethola uIwazi olusemqo<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>bi kuThemba. oluguqula umumo<br />

wophenyo lonke. Masondo (1994 A:271:<br />

87


pha<strong>ka</strong>thi kwakhe nom<strong>ka</strong>khe. Okwesibili ulrnthi akukho moto eyathola<strong>ka</strong>la<br />

Iaphaya emaqhugwaneni okungenze<strong>ka</strong> ukuthi uBhe<strong>ka</strong>ni wayehamba ngayo.<br />

Masondo (1994 A:4):<br />

"Nkosi yami okusho ukuthi ngithathe indIela okungeyona!<br />

Awunayo yini imoto lapha ukuze uye kodonsa eyami Iaphaya<br />

odakeni?"<br />

"Okwamanje ayikho, nkosazane!"<br />

"Sidalo?" kuqhuba uThoko.<br />

"Sidalo" kuphendula umlisa ngola<strong>ka</strong>.<br />

Umbuzo omkhulu okufanele ukuthi wembule<strong>ka</strong> kuMthethwa owokuthi phD<br />

<strong>ka</strong>nti 10 mame ulihlanekezelelani iqiniso? Impendulo eyavela kungaba ukuthi;<br />

kukhona okushaya amanzi ngalo mame. Ake sicaphune futhi inkulumo<br />

engagculisi <strong>ka</strong>Nkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu. Masondo (1994 A:29):<br />

"Engingakutshela khona nje mnumzane uMthethwa ukuthi<br />

akuyona inqubo yalapha ekhaya ukungena <strong>ka</strong>khulu endaweni<br />

okungeyona eya!tho," kuphendula unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu.<br />

¥ini okunye okwaziyo mayelana nomsebenzi womnyeni wakho<br />

nkosi<strong>ka</strong>zi?"<br />

Le mpendulo <strong>ka</strong>Nkosi<strong>ka</strong>zi NdloVll ibllke<strong>ka</strong> imkhanyisela izinto ezimbili<br />

ezisemqo<strong>ka</strong> uMthethwa. Eyokuqala ukuthi nebala kukhona ukungezwani kulo<br />

mndeni wakwaNdJovu, okungenza ukuthi laba bashadi<strong>ka</strong>zi bangaxoxi ngezinto<br />

abazenzayo ngalolo hlobo. Okwesibili ukuthi, 10 nkosi<strong>ka</strong>zi uzama ukucasha.<br />

A<strong>ka</strong>funi nokuthi aze amvulele intuba yOkllthi amngene ngayo uMthethwa.<br />

Umbuzo olandela lapho ke, ukuthi ucashelani 10 mame? Kugcina kllvelile<br />

ngasekugcineni kwendaba.<br />

Okunye ukukhalipha ku<strong>ka</strong>Mtheth"'a kuvela Iapho eqaphela khona indaba<br />

<strong>ka</strong>Mpondlela, unogada wasemaqhugwaneni. Ngokukhulu ukunganaki<br />

uMpondlela ukhombisa U1\1thethwa indlela okuvule<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>nye nokuvale<strong>ka</strong> ngayo<br />

ifasitela uma umuntu engaphandle. Masondo (1994 A:38):<br />

89


lokokhole<strong>ka</strong> kwayo. Elrogcineni nokhouMthethwa IJveza okukhalipha kwakhe<br />

ngokukwazi ukwethula ubufa<strong>ka</strong>zi obuveza ukuthi nguMpondlela owabulala<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni. Masondo (1994 A:98)<br />

"Ngiyabonga Nkosi yeo<strong>ka</strong>ntolo! Nazi-ke izizathu. Esokuqala,<br />

laphaya emaqhugwaneni kwalahle<strong>ka</strong> isibbamu esagcina<br />

singathola<strong>ka</strong>nga. Sekuthi e\rogcineni isibhamu Ieso sesiyavela<br />

emva kokuba sesibulele umufi. Kusobala ukuthi lesi sibhamu<br />

sabe sintshontshwe nguye 10 fa<strong>ka</strong>zi. Okwesibili, nguyena futhi<br />

owakhipha imoto <strong>ka</strong>Thoko eyahe ibhajiwe. Umufi wabe<br />

engahambi ngemoto ngaIobo busuku. Umuntu onemoto<br />

eyisikelengane, okuyimoto engakhipha imoto eyabe ihamba<br />

uTboko uma ibhajiwe odakeni, nguye 10 fa<strong>ka</strong>zi. Okwesithathu,<br />

10 fa<strong>ka</strong>zi wantshontsha isithombe si<strong>ka</strong>mnumzane uMginsa<br />

Nxumalo waya kosibe<strong>ka</strong> lapho kwabulawelwa uNdlovu ukuze<br />

<strong>ka</strong>la Iifanele uNxumalo. Okwesine, 10 fa<strong>ka</strong>zi nguyena<br />

owakhombisa ukuba nolwazi lokuvula ifasitela lalaphaya<br />

emaqhugwaneni lihluthulelwe. Lokho wakwenza phambi kwami.<br />

Okokugcina 10 fa<strong>ka</strong>zi wenza konke lokhu ebezama ukudukisa<br />

iminwe ngokuba asebenzise izinzwane zakhe. Phela kwakuthi<br />

njalo lapho <strong>ka</strong>de enza le mikhuba, bese enyathela ngezinzwane<br />

ukuze kuthi lapho kuthathwa iminwe, kuthola<strong>ka</strong>le iminwe<br />

engaqonda<strong>ka</strong>li. Ngiyabonga Nkosi yen<strong>ka</strong>ntolo!"<br />

Encwadini emi Kanti Nawe (1994). UZimisele uqala uphenyo Iwakhe<br />

ngegxathu e1ikhelekhelezayo. Ulimisele uyophenya udaba lokuhJaselwa<br />

ku<strong>ka</strong>Jabulani <strong>ka</strong>nye nokubuJawa kwabanru abathathu eHiIlbrow. Akuzwa<strong>ka</strong>li<br />

ukuthi uqondaniswe yini nokuthi aye esiteshini samaphoyisa eThokoZ3,<br />

ekubeni ephikelele okuyophenya <strong>ka</strong>la elenzeke eHiIlbrow. Yebo. enkulumeni<br />

yakhe noSibisi urnphathisiteshi kuyavela ukuthi bangabantu abazanayo.<br />

Besekuhlupha na<strong>ka</strong>khulu ukuthi 10 Sibisi uyena futhi ogcina ebhekene nawo<br />

wonke la macala uZimiseJe ayowaphenya Kusolisa sengathi ekuzameni<br />

ku<strong>ka</strong>Masondo ukwethula isigelekeqe ngasekuqaleni kwendaba njengoba<br />

kulindelekile, usesuke wakuhlanganisa nokuthi uZimisele atshelwe yigazi futhi<br />

kube nokuziqondanela kwezinto okweqile nokumi kube yisona sigebengu lesi.<br />

lokhu okungafuneki. Yize uZimiseJe engakuvezanga ngaleso sikhathi ukumi<br />

kukhona akusolayo. Ziyathola<strong>ka</strong>la nokho izinkomba, zokusola eng-xoxweni yakhe<br />

uZimisele noSibisi, Masondo (1994 C:7):<br />

92


UJabulani wabe elele ngomhlane evale amehlo. Ubuso bakhe<br />

base buboqoke kungathi obomuntu owafa wabuye wavu<strong>ka</strong>!<br />

Konke lokhu, kusukela engena ekheshini, maqede aqonde ngqo kwanombolo­<br />

910, okuyigumbi elibuke<strong>ka</strong> liphezulu kuleli bhilidi nokuphoqelela ukungena<br />

ngen<strong>ka</strong>ni ekhuzwa unogada, kushayisa amakhala. Kubuke<strong>ka</strong> kungaseyikho<br />

ukukhalipha kodwa sekuwukutsbelwa yigazi noma ukuqagela ngokweqile.<br />

Akuvumelekile-ke ngokwemithetho yenoveli yophenyo.<br />

Uveze ukukhalipha UZimisele ngen<strong>ka</strong>thi etltatlta izincwadi ezintatltu endlini<br />

<strong>ka</strong>Jabulani, ngoba kufanele ukutlti kukhona ezazikuphethe okumayelana<br />

nokuhlaselwa ku<strong>ka</strong>Jabulani. Nangempela eyodwa yazo imni<strong>ka</strong> umkhondo oze<br />

. uyomfumanisa umufi UZodwa <strong>ka</strong>nye noPopi okugcina sekuhlaluke ukuthi<br />

ungomunye wezigelekeqe. Kuyaphawule<strong>ka</strong> nokho ukuthi uKapteni uNtuli naye<br />

uzifuna lapha lezi zincwadi. Ingabe yena wayesezwe ngobani ngalezi<br />

zincwadi? Kodwa kungenze<strong>ka</strong> ukuthi wayazi ngoba zazisebhokisini leposi,<br />

lapho noZimisele ayezithole khona. Umqondo osheshayo <strong>ka</strong>Zimisele usheshe<br />

umtsheIe ukuthi ukubulawa ku<strong>ka</strong>Zodwa kuhlangene nokudutshulwa<br />

ku<strong>ka</strong>Jabulani, yize kungabekwanga obala ukuthi ufinyelele <strong>ka</strong>njani kuleso<br />

sinqumo. Masondo (1994 C:30):<br />

Wezwa UZimisele efikelwa umbuzo wokuthi kungabe ukubulawa<br />

ku<strong>ka</strong>Zodwa Iona kuhlangene yini nokudutshulwa ku<strong>ka</strong>Jabulani?<br />

Emva kokuzibuza aziphendule UZimiseIe, ekugcineni<br />

kwamkhanyela ngokusobala ukuthi ngempeIa ukubuIawa<br />

ku<strong>ka</strong>Zodwa kwabe lruhlangene nokudutshulwa ku<strong>ka</strong>Jabulani.<br />

Cishe bekuyolipha<strong>ka</strong>misa izinga lokuhla<strong>ka</strong>nipha ku<strong>ka</strong>Zimisele nelendaba nje<br />

jikelele ukuba hekuveziwe ukuthi ufinyelele <strong>ka</strong>njani kulo mcabango, ogcina<br />

ubambe iqhaza elikhulu ophenyweni Iwale ndaba. UZimiseIe ngenxa yokuba<br />

neso eIibukhali uyawuvusa umkhondo ngen<strong>ka</strong>thi bexoxa ooPopi: Masondo<br />

(1994 C:39):<br />

UJabulani Iona umngani wami wezikhumba. Kungakho ngIze<br />

lapha emva kokuba sengizwe udaba lokuthi ulinyaziwe.<br />

96


UPopi wabe ebona<strong>ka</strong>la kungathi wabe esethanda ukugajwa<br />

ukudla, wabona<strong>ka</strong>la eji<strong>ka</strong> ebusweni kwangathi a<strong>ka</strong>ze abuthi mbibi.<br />

Wavula amehlo ethukile watbi, "UZodwa ubetshela le ntatheli<br />

ukuthi kunokuthiIe akwaziyo! Usho ukuthi yisona isizathu<br />

sokubulawa kwakhe leso?"<br />

Kubona<strong>ka</strong>la ukuthi uklebe onguZimisele wakubona lokhu kwethu<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Popi,<br />

maqede wasola ukuthi kukhona okushaya amanzi ngaye. Lokhu kubona<strong>ka</strong>la<br />

nangen<strong>ka</strong>thi sekufike uMagwababa endlini. UZimisele uyasola ukuthi lukhulu<br />

bayalwazi oPopi noMagwababa. Nango ebuzisisa uPopi; Masondo (1994 C:45):<br />

Uneqiniso lokuthi awuyanga endlini <strong>ka</strong>Zodwa ngobusuku abulawa<br />

ngabo?<br />

Enga<strong>ka</strong>phenduli uPopi, kwaphendula uMagwababa wathi,<br />

"Ngiyamfa<strong>ka</strong>zela kulokho uPopi ngoba wayengitshele ukuthi<br />

ngeke aye kuZodwa ngoba kwabe kunedili kodwa yena<br />

<strong>ka</strong>ngamenywa.n<br />

Wavuma ngekhanda uZimisele wabona<strong>ka</strong>la ecabanga. Ekugcineni<br />

wabhekisa kuMagwababa wathi, "Umazi <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani uZodwa<br />

Iona?"<br />

"Kakhulu,n kusho uMagwababa ethi ukubhe<strong>ka</strong> uPopi <strong>ka</strong>ncane.<br />

"Yini ungake uthi ukusishiya, Magwababa-n kuthatha uPopi.<br />

Wangenela ngokushesha uZimisele wathi, "<strong>ka</strong>hle, <strong>ka</strong>hle. <strong>ka</strong>hle<br />

<strong>ka</strong>ncane, Popi. Ngifuna ukuke ngikhulurne nomunye umuntu<br />

owazi uZodwa <strong>ka</strong>ngcono."<br />

UZimisele uhlala ezithendeni zi<strong>ka</strong>Magwababa emuva kokuba emthole<br />

ngaphandle kwakwaPopi ekubeni sekuphele isikhathi eside ephumile endlini.<br />

Nangempela lokhu kumnikeza ulwazi lokuthi oMagwababa bahlangene<br />

noZuma umhleli wephephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Ugcina ethole incwadi<br />

eyayibhalwe uMagwabaha eyibhaJela uZuma ethi; Masondo (1994 C:48):<br />

Qaphela impahla. [tshe limi ngothi. Ungaldurtha::eki no!cho<br />

<strong>ka</strong>kftulu ngoba lingahle liwiswe idwala uma kubona<strong>ka</strong>la ukulhi<br />

lithanda ukuzenza isi/e.<br />

Obhalile<br />

97


M Shange.<br />

Le l'.cwadi yabarnba iqhaza elikhuIu ekubanjweni kwezigelekeqe, <strong>ka</strong>muva<br />

lapha endabeni. Lolu Iwazi lumsiza ukuthi abone ukuthi uZuma 10, ungumuntu<br />

onjani i<strong>ka</strong>klmlu emva kolruthi esekhishwe ngesan<strong>ka</strong>hlu ehhovisi lakhe uZuma<br />

Lolu daba uZirnisele ululandela aze athole nokuthi uJabulani wayesefake<br />

incwadi yokuye<strong>ka</strong> emsebenzini ngoba esethole ukuthi wayesevele eselengelwa<br />

yizembe lokuxoshwa. Okukhornba khona ukuthi uZuma wayengathokozile<br />

ngezindaba ezazibikwa uJabulani ephephandabeni.<br />

Ngobuhla<strong>ka</strong>ni bakhe uZimisele, uthola nokuthi uJabulani washaywa<br />

yizicasbalala zi<strong>ka</strong>Mlaba, ngokuthi ubhala <strong>ka</strong>bi ngobugebengu obenze<strong>ka</strong><br />

-eHillbrow. Uqhube<strong>ka</strong> avuse ingxenye yobufa<strong>ka</strong>zi obusemqo<strong>ka</strong> lapho ethola<br />

ukuthi uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma usevalelwe umyeni wakhe endlini izinsuku eziningi<br />

ngoba kuthiwa uyagula, kodwa akufuneki muntu ozombona, a<strong>ka</strong>bonwa ngisho<br />

nayisisebenzi sakwakhe uqobo. Kunjalo nje aku<strong>ka</strong>ze kwenziwe namizamo<br />

yokumelapha. Uthola nokuthi unkosi<strong>ka</strong>zi Iona wahlabe<strong>ka</strong> ngosuku<br />

okwadutshulwa ngalo uJabulani. Nakhu ukuqondana kwezimo! Uveza<br />

ubuhla<strong>ka</strong>ni futhi uZimisele ngen<strong>ka</strong>thi enqaba ukutshela uSayitsheni uSibisi<br />

ukuthi uwutbole <strong>ka</strong>njani umkhondo osemqo<strong>ka</strong> ngokubulawa ku<strong>ka</strong>Zodwa.<br />

Ibuye ivele indaba yokusebenzisa ukutshelwa yigazi. kUbalingiswa ba<strong>ka</strong> M.<br />

M. Masondo. Akuzwa<strong>ka</strong>li <strong>ka</strong>hle ukuthi ubenasiqiniseko sini uZimisele ukuthi<br />

uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma angase abenesibindi sokwethula ubufa<strong>ka</strong>zi obusemqo<strong>ka</strong><br />

<strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>. l<strong>ka</strong>khulu ngoba akukho lapho asebeke babonana khona ngaphambi<br />

kokuthethwa kwecaJa. Phela uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma uyena owethula ubufa<strong>ka</strong>zi<br />

obuqanda ikhanda mayelana nobugebengu bu<strong>ka</strong>Sibisi nokuthinte<strong>ka</strong> ku<strong>ka</strong>Zuma.<br />

UZimisele uzimelela ekuthini 10 nkosi<strong>ka</strong>zi uzomembula iZinqe uZuma umyeni<br />

wakhe ngokuthi <strong>ka</strong>de emphethe ngesihluku emvalele endlini egula. Kodwa<br />

sengathi bekuyokwemukele<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>ngcono lokhu ukuba uZimisele noNkosi<strong>ka</strong>zi<br />

Zuma besebeke babonana. kwavela nokuthi uzimisele yini 10 mama ukufa<strong>ka</strong>za<br />

ageqe amagula njengoba egcina enzile.<br />

98


nento<strong>ka</strong>zi engizwa lruthiwa ubesezimisele u!rusbada nayo, khona<br />

Iena ehhotela<br />

108<br />

Kunokungakholeki <strong>ka</strong>hle kule ngxenyana Lokho ngukuthi uMamba ubedla<br />

amaphilisi ekhanda uma esephuzile. Kanti imvamisa umuntu osephuzile<br />

yilapho asuke engasazweli khona izinhlungu. lzinhlungu ezifana nezekhanda<br />

zivama ukubho<strong>ka</strong> uma sebupheIiIe utshwala egazini, sekusele ibhabhalazi.<br />

Kuzwa<strong>ka</strong>la sengathi uDingiswayo ukupboqelele nje lokhu kufakwa<br />

kwamaphilisi ayizida<strong>ka</strong>mizwa kuMamba.<br />

Le nhlambuluko <strong>ka</strong>Makhosazana, unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba iyaqhube<strong>ka</strong> Iveze<br />

eminye imininingwane ngokubulawa komyeni wakhe. Masondo (1994 B: 165):<br />

Ngosuku afe ngalo umyeni wami, kufike uJona wangitshela<br />

ukuthi kufike umuntu ohla<strong>ka</strong>niphe <strong>ka</strong>khulu ophuma lena<br />

kubabezala. Uthe uma singamgudluzi uMamba, 10 muntu<br />

na<strong>ka</strong>njani uzosibamba Nebala wafi<strong>ka</strong> umyeni wami ephethe<br />

imali eningi ngemvilophi<br />

Uma silandela amagama adwetshelwe esiqeshini esingenhla, kuzwa<strong>ka</strong>la<br />

sengathi wafJ<strong>ka</strong> ezihambela yedwa uMamba. Ngokunjalo futhi kusengathi<br />

wayedakwe <strong>ka</strong>khulu <strong>ka</strong>ngangokuthi wona <strong>ka</strong>nye nonkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba<br />

bakwazi ukuzixebulela emalini eningi ayeyiphethe, bengasamdlisanga lelo<br />

philisi lezimanga.<br />

KUthanda ukuxa<strong>ka</strong> futhi ukuthi kungani ekufikeni ku<strong>ka</strong>Makhosonke eMaseru.<br />

unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba noJona babona kungcono ukuthi babulale uMamba<br />

kunokuba mhlawumbe benze yena uMakhosonke isilo sengubo. l<strong>ka</strong>khulu<br />

phela ngoba kuyavela ukuthi uMamba wayengazi lutho ngokuthathwa<br />

ngozwani kwezimaJi zebhizinisi li<strong>ka</strong>yise. Wayengezukukhomba muntu.<br />

Empeleni icala lalimfanela <strong>ka</strong>ngcono ephila uMamba kunoma efile. Empeleni<br />

ngokumbulala Iaba babulali basebekhombisa <strong>ka</strong>khulu ukuthi kukhulu<br />

okushaya amanzi kunokwakuqale kwasole<strong>ka</strong><br />

Kupha\\uIiwe ngenhla ukuthi leIi cala fehluke kwamanye ngokuthi yilona<br />

lodwa elingaxazululwa ngumphenyi. Lisonjululwe ngumfingiswa oqhamuke<br />

eceleni. uPopi. Kuyaqaphele<strong>ka</strong> nokuthi yize kukhona ubudlefwane


lIO<br />

wenzani, esukelaphi ebbek.ephi. Kubuke<strong>ka</strong> sengathi uMasondo le ngxoxo<br />

uyiveze/e ulrutbi iqondane nokutbi lrukhona uNkosi<strong>ka</strong>zi Zuma ulruze ayizwe,<br />

maqede akwazi ukuyetbula njengobufa<strong>ka</strong>zi en<strong>ka</strong>ntolo. Nakho ukutbi baxoxe<br />

bageqe amagula lruze kutbinteke namagama abanye abasolwa akwemukeleki<br />

<strong>ka</strong>hle kuzwa<strong>ka</strong>Ia kunokuqondaniswa kwezimo ngokweqile. Masondo (1994<br />

C://O):<br />

Esakhuluma <strong>ka</strong>njalo unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma waphazanyiswa uZimisele<br />

ngen<strong>ka</strong>tbi ebuza etbi, "Awuzwanga yini ukut:hi ngobani laba<br />

abanikezwa nguSibisi izida<strong>ka</strong>mizwa Iezo?"<br />

WathuJa wacabanga unkosi<strong>ka</strong>zi, ekugcineni wathi, "Noma<br />

ngingasakhumbuli <strong>ka</strong>hle kodwa ngezwa kukhulunywa<br />

ngowesifazane ababembiza ngoPopi <strong>ka</strong>nye nowesilisa ababembiza<br />

.ngoMaga-gwe- Hhayi, yena sengimkhohIiwe."<br />

"Abashongo ukutbi uMagwababa?" kubuza uZimisele.<br />

"Nguye <strong>ka</strong>nye, mnurnzane," kuvuma unkosi<strong>ka</strong>zi Zuma ethi<br />

ukuhle<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>ncane eqhube<strong>ka</strong> ethi, "Leli phoyisa lagcina ngokuba<br />

lifungise umyeni wami ukuthi uma engake a1inge akhulume<br />

ngalolu daba uyokufa nokufa."<br />

3.4 ISIPHETHO<br />

Kuphawuleke ukutbi izincwadi ezimbili wkuqala zi<strong>ka</strong>.\1asondo; [phisi<br />

Nezinyo<strong>ka</strong> (1990) <strong>ka</strong>nye nethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>nlOlo (1990), zibuke<strong>ka</strong><br />

zingaletbulanga icala ngendlela eyenza ukutbi libukeke lisobala<br />

njengokulindeleki/e. Kuthathe ibanga elingamakhasi ayisi-6 nayisi-8,<br />

ngokulandelana kwazo ngaphambi kokuthi \ruzwa<strong>ka</strong>le <strong>ka</strong>hle ukuthi<br />

kukhulunywa ngamacala anjani. Kodwa iyancome<strong>ka</strong> indlela okwethuleke<br />

ngayo icala endabeni etbi Ngaze Ngazenza (1994). Kule ndaba zithi zibekwa<br />

nje, bekusu<strong>ka</strong> isidumo samathambo pha<strong>ka</strong>thi ku<strong>ka</strong>Mginsa <strong>ka</strong>nye noBhe<strong>ka</strong>ni.<br />

Baxabana uMginsa aze asonge ngokuthi uzochitha igazi li<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Uma<br />

sekuthola<strong>ka</strong>Ia uBhe<strong>ka</strong>ni esebulewe ngakusasa. iminwe ikhomba kuMginsa.<br />

Libona<strong>ka</strong>Ie lithuthu<strong>ka</strong> izinga lokwethulwa kwecala nasendabeni erhi Kanti<br />

Nawe (1994). Lapha, lLMasondo ukuveze ekhasini lesi-2 ukuthi icala


ulruthi umbulali yisethenjwa esinguMpondlela, sithunywe unltosi<strong>ka</strong>zi<br />

<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />

Endabeni ethi Kanti Nawe (1994), uMasondo uyiphathe ngempumelelo le<br />

ngxenye. Abalingiswa abanuke<strong>ka</strong>yo uKapteni uNtuli, uZuma umhleli<br />

weN<strong>ka</strong>nyezi, uMbamba, uMathambo <strong>ka</strong>nye noSgemfunga Ekugcineni<br />

kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi ungqondongqondo wobugebengu kuhlangene necala<br />

lokubulawa ku<strong>ka</strong>Jabulani uKhende Sibisi ehlangene noPopi noMagwababa.<br />

Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994), umsolwa omkhulu uBhadi Shongwe.<br />

Ingani phela amasheke emali yebhizinisi li<strong>ka</strong>Nxumalo ayebhalwe ngaye.<br />

Ekugcineni kodwa kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi isigelekeqe esikhulu unkosi<strong>ka</strong>zi<br />

II2<br />

<strong>ka</strong>Mamba ehlangene neshende lakhe uJona ababedla imali yebhizinisi haze<br />

bagcina sebembulele noMamba<br />

Endabeni ethi /phisi NezinyoktJ (1990), okugqame ngamaphoyisa ukuba<br />

zigebengu kunokuphaphalaza. UMvubu uyazi ukusu<strong>ka</strong> nokuhlala indaba<br />

yokugqekezwa kwebhange kodwa ngokwenqena uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> a<strong>ka</strong>lulandeli<br />

<strong>ka</strong>hle uphenyo. Kanjalo nekhehla elinguDlamini lalulwazi udaba<br />

lu<strong>ka</strong>Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> kodwa lakhetha ukuwuhlaba inhlali. Khona kuyavela ukuthi<br />

yizinto ezenze<strong>ka</strong>)'o ngempela lezi embuthweni wamapho)'isa. Singathi-ke wenze<br />

<strong>ka</strong>hle uMasondo ngokuveza lolu hlangothi.<br />

Endabeni ethi isigcawu Senkontolo (1990), akukho qhaza elitheni eIibanjwe<br />

arnaphoyisa, ngaleyo ndlela kulukhuni nokuwahlulela ukuthi ayaphaphalaza<br />

noma enzanjani.<br />

Kanti endabeni ethi ;"'gaze Ngazenza (1994) iphoyisa uShongwe livele lihlale<br />

emqondweni othi uThoko obulale uBhe<strong>ka</strong>ni ethunywe uMginsa, kuphele<br />

<strong>ka</strong>njalo. Ukuphaphalaza-ke lokhu uma sekuvela ukuthi laba bamsulwa<br />

umuntu ongumbulali uMpondlela ehlangene nonkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />

Endabeni ethi Kanti Nawe (l994) akukho nakhona ukuphaphalaza<br />

kwarnaphoyisa okuphawlIle<strong>ka</strong>yo. Kuphela nje kugqame bona ubugebengu


1I3<br />

bamaphoyisa. I(ubamba pbambili uSibisi, ebambisene noPopi <strong>ka</strong>nye<br />

noMagwababa<br />

Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994) kuphaphalaza arnaphoyisa kuhlangene<br />

nomphenyi wecaIa uMakhosonke. Indaba ize ilanyulwe uPopi owayethandana<br />

noMakhosonke.<br />

Endabeni ethi lphisi Nezinyoko (1990), UZondo ukukhombisile ukukhalipha<br />

ngokushesha asole ukuthi ukugqekezwa kwebhange kuyothinta umuntu<br />

osebenza khona ebhange. Umuntu owayenolwazi olubanzi lokuthi imali enkulu<br />

ibekwaphi. Nangempela kugcina kuvele ukuthi nguMagwegwe Buthelezi<br />

umphathi webhange uqobo owayepha<strong>ka</strong>thi kulolu dabs.<br />

Endabeni ethi lsigcawu Senkontolo (1990), umphenyi wecala ngu<strong>mm</strong>eli<br />

uNgubane. UMasondo ukwazile ukumveza ehla<strong>ka</strong>niphile impela. UNgubane<br />

uphumelelile ukuxabanisa izigelekeqe ezifuna imvalamlomo kumnumzane<br />

Kubhe<strong>ka</strong> Uphinde wakwazi ukucupha la maqola ngemali eyayinezinombolo<br />

ezibhalwe emabhukwini asebhange. Kuyakhalisa nokho ukuthi uNgubane<br />

usoliswe yini ukuthi akuyena uZethu oWabulala uMhlobo ngisho ezivumela<br />

yena ukuthi nangempela wabulala<br />

Endabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), umphenyi wecala u<strong>mm</strong>di uMthethwa.<br />

Ukhaliphe ngokusheshe abone ukuthi uThoko, akuyena ongumbulali.<br />

Ngakolunye uhlangothi amaphoyisa ayesenelisekile ukuthi nguThoko<br />

ongumbulali. UMthethwa uluqhamukela macala onke lolu daba agcine etholile<br />

ukuthi umbuJali nguMpondJela Jyancome<strong>ka</strong> indlela ayiphathe ngayo le<br />

ngxenye uMasondo.<br />

Endabeni ethi Kanti Nawe (/994), umphenyi UZimisele. Okuhluphayo<br />

ngokuphenya ku<strong>ka</strong>Zimisele ukuthi uphenyo Iwakhe Iuqale ngokuthi avele<br />

azithele phezu kwaso isigebengu zibekwa nje. USibisi phela 10wo. Kanti<br />

umthetbo wophenyo aY


1/4<br />

Endabeni ethi Ingalo Yomthetho (1994), uMakhosonke akukho kukhalipha<br />

okutheni okubona<strong>ka</strong>la ekuvezile. Uqobo Iwecala a1iwupha<strong>ka</strong>misi <strong>ka</strong>ngako<br />

umoya. Uphenya ngokudliwa kwemali eyizi-R32 000 yebhizinisi li<strong>ka</strong>Mvivi<br />

Nxumalo ngokungafanele. Uphinde ahluleke ukubamba izigebengu, aze<br />

abanjelwe uPopi. Naye 10 Popi asethandana naye ungumfelo<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Hadebe<br />

o<strong>ka</strong>de ebambisene naye 10 Makhosonke ebhizinisini. Ngibona sengathi<br />

uMasondo a<strong>ka</strong>na<strong>ka</strong>nga ukuthi umethuIe <strong>ka</strong>bi 10 mphenyi.<br />

Indaba ethi !phisi Nezinyolra (1990) iphetha ngokuthi kuvele ukuthi<br />

uMagwegwe oweba imali yebhange angumphathi walo. Lokhu wakwenza<br />

ngokuhlanganyela noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> iphoyisa.<br />

Endabeni ethi lsigcawu Senlrantolo (1990) kuthola<strong>ka</strong>la ukuthi isigebengu<br />

esingumbulali <strong>ka</strong>Mhlobo, uButhelezi. Uyena vele futhi owayenolwazi olubanzi<br />

ngoKubhe<strong>ka</strong>.<br />

Endabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), kuvela ukuthi isigebengu esabulala<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni, nguMpondlela ngokuthengwa unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu. Lo mame<br />

wayebona ukuthi umyeni wakhe useqon)'lwe. Wamgodusa-ke ngokumthengela<br />

uMpondlela.<br />

Endabeni ethi lngalo Yomthetho (1994), kuvela ukuthi unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba<br />

ehlangene neshende lakhe uJona abenza itulo lokubulala uMamba. Kanti<br />

endabeni ethi Konti Nawe (1994) kuvela ukllthi umuntu okunguyena<br />

umsunguli wobugebengu uKhende Sibisi iphoyisa. ehlangene noPopi <strong>ka</strong>nye<br />

noMagwabaha.


ISAHLUKO SESINE<br />

4.0 ABALINGISWA EMANOVELINI KAMASONDO<br />

4.1 ISINGENISO<br />

II5<br />

Kulesi sahluko sizogxiIa ekucubungeleni iqhaza elibanjwe abalingiswa<br />

ekwakhekeni kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo. Lokhu kuzokube kungaseyikho<br />

ukubacwaninga okufana nalokhu ebesigxile kukho esahlukweni sesithathu,<br />

ebesibu<strong>ka</strong> khona imigomo yenoveli yophenyo lapho ebesigxile <strong>ka</strong>khulu<br />

ekukhaJipheni komphenyi. Kulesi sahluko sizocwaninga bonke abaJingiswa<br />

abagqamile nabangagqamile ngokutheni emanovelini <strong>ka</strong>Masondo nangendlela<br />

abavezwe nabachazwe ngayo. Iqhaza elibanjwe abalingiswa Iiyingxenye esemqo<strong>ka</strong><br />

<strong>ka</strong>khulu enovelini. Lisho ukukhole<strong>ka</strong> nokungakholeki kwendaba Kungakho sithola<br />

uMsimang (1986: 99), ethi:<br />

Perhaps the most important point about characterisation is that the<br />

artist must present lifelike characters. In order to be convincing, his<br />

imaginary persons must be grounded in realilty.<br />

Mhlawumbe okusemqo<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu ngokuvezwa kwabaJingiswa ukuthi<br />

umbhali kufanele abaveze bafuze abantu bangempela. Ukuze laba<br />

bantu aziqambele bona bakholeke, kufanele bazinze ezintweni<br />

ezikhona ngempela.<br />

lndlela umbhaJi abachaze <strong>ka</strong>nye nabasebenzise ngayo embhalweni ingachaza<br />

impumelelo noma ukufekela kwalowo mbhalo. Uma sifunda inoveli sisuke sifunda<br />

ngezenzo zabo, ngemicabango yab, ukuxabana nokubuyisana kwabo, ukwesasa<br />

nokunengwa kwabo, ukwehlule<strong>ka</strong> nokuphumelela kwabo, izifiso namaphupho<br />

<strong>ka</strong>nye nemidlinzo yabo. Sibona kusemqo<strong>ka</strong>-ke ukuthi nakulolu cwaningo kesigxile<br />

ekucubunguleni ukuthi uMasondo uv"usingathe ngempurnelelo enga<strong>ka</strong>nani 10<br />

rnunxa. UMaphumulo (1995:65), uthi:<br />

Abalingiswa babaIuleke <strong>ka</strong>khulu ekukhuliseni inoveli. Abalingiswa<br />

bangabantu abaqanjwe umbhali. Yibona abenza izinlo ezenze<strong>ka</strong><br />

enovelini.


abalingiswa bohIangotbi oIulodwa bayasiza <strong>ka</strong>kbulu-ke ngoba<br />

abadingi kwethulwa <strong>ka</strong>busba, abeduki, abadingi kukhuliswa,<br />

Il7<br />

Abanye abacubunguli balo mkhakha wenoveli bagxila ekuthini umlingiswa<br />

kufanele abona<strong>ka</strong>le ekhula <strong>ka</strong>nye nendaba. Bathi umlingiswa uqala avezwe<br />

eyigama nje ngasekuqaleni. Ngisho ngabe umlobi emethule <strong>ka</strong>ble <strong>ka</strong>nga<strong>ka</strong>nani<br />

kodwa umfundi uthola ukumqonda <strong>ka</strong>hle ngokukhula kwendaba. Ekucwaningeni<br />

amanoveli <strong>ka</strong>Masondo asizukugxila <strong>ka</strong>khulu ekuthini yibaphi OOalingiswa abaveza<br />

zonke izinhlangothi zempilo nokuthi yibaphi abaveza uhlangothi olulodwa<br />

Isisetshenzwe <strong>ka</strong>khulu kweminye imisebenzi yocwaningo le ndlela yokuhlaziya<br />

abalingiswa, asikholwa ukuthi kukhona okusha <strong>ka</strong>ngako okungazuze<strong>ka</strong><br />

njengomnikelo owephusiIe uma sigxiIa kuyona nakulo msebenzi. Mhlawumbe<br />

kuzokwanela ukuthi sicubungule labo balingiswa OOagqamile <strong>ka</strong>nye nalabo<br />

OOangagqamile <strong>ka</strong>ngako emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Sizocubungula ukuthi yini<br />

eyenza abanye bagqame kunabanye, nokuthi laba OOangagqamile bOOambe qhaza<br />

lini ekugqamiseni 1000 abagqamile. Nokuthi sebebonke banaqhaza lini<br />

ekupha<strong>ka</strong>miseni upbenyo lwamanoveli azocutshungulwa<br />

Kunoma yimuphi umbhalo wenoveli, kubakhona abalingiswa abagqamayo<br />

kunOOanye, kubuye kubekhona OOavela benza okungabalulekile ngokutheni. Lokhu<br />

kungOOaluleki kwabo nokho kwenza umsebenzi wokupha<strong>ka</strong>misela uphenyo<br />

kwelinye izinga nokugqamisa <strong>ka</strong>khulu laba abagqamile. UHarvey ku-Stevick<br />

(1967:235), uthi:<br />

Some characters stand in full light, others remain shadowy, still others<br />

advance and retreat in our consciousness as readers.<br />

Abanye abaIingiswa bama bagqame, abanye babesethunzini, <strong>ka</strong>nti<br />

OOanye bayakhula baphinde banyomuke emicabangweni yethu<br />

njengabafundi.<br />

Okuqaphele<strong>ka</strong>yo futhi ngemibhaIo <strong>ka</strong>Masondo ukuthi kunamagama athiIe<br />

abalingiswa afanayo awasebenzise emanovelini ehlukene. Ngibhekise emagameni<br />

anjengoMagwegwe Burhelezi. oMhlobo Mvubu, oPopi, oMamba, oShongwe,<br />

oSibisi <strong>ka</strong>nye namanye. Sizocubungula ukuthi lokhu kusebenzisa kwakhe la


II9<br />

UMasondo urnsebenzise ngempumelelo uZondo e/rupha<strong>ka</strong>miseni indaba <strong>ka</strong>nye<br />

nophenyo. Ipha<strong>ka</strong>ma ngempela phela uma se/rulandele<strong>ka</strong> isigameko saseRudi's<br />

Disco. UZondo uphikelela Iapha eRudi's Disco ngenhloso yo/rulandela umkhondo<br />

wabafana abadla umthunzi wezinkukhu. Kufanele athole noma ubani obhema<br />

insangu emva kokucotshelelwa uMagwegwe ukuthi kwathola<strong>ka</strong>la isinqamu<br />

somthunzi wezinkukhu lapho okwakugqekezwe khona ibhange.<br />

NebaIa ufike azichome /rumaIunda ngen<strong>ka</strong>thi ezitheJa kuJoo neqembu lakhe<br />

alisolisa sengathi nalo liyakhosela emthunzini wezinkukhu 10; Masondo (1990<br />

A:14):<br />

Wathi lacu, uJoe. Wafike wahlwitha ingilazi esandleni si<strong>ka</strong>Zondo.<br />

Esamangele uZondo ukuthi kwenza<strong>ka</strong>lani, umfana Iona wamthela<br />

ngotshwaIa ebusweni maqede wamvusa phansi ngenamandla inqindi<br />

lena.<br />

Kuba khona u/rufisa ukwazi u/ruthi <strong>ka</strong>zi Zondo ndini uzokwazi yini ukuzikhipha<br />

kulolu taku ozifake /rulo. Kucaca nokuthi lolu suku lumphathele izigameko<br />

ezinzima uZondo, ngoba ekuphaphameni kule nqindi, uzithela emadodeni amabili<br />

ambuza ukuthi usexatshaniswa yini nalezi zingane. Ekuxoxeni kwakhe naleli<br />

bandla elizethula njengoBongani Maphaha <strong>ka</strong>nye n010nas Male<strong>ka</strong>, kuyamkhanyera<br />

ukuthi umsebenzi wakhe uzoba ngumqansa. La madoda awamfihleli ukuthi<br />

akemukelekiJe Japha eSoweto. Masondo (J 990 A: 17):<br />

Asidingi phoyisa laseThekwini elizokhombisa ukuhla<strong>ka</strong>nipha kwalo<br />

ngo/ruba libambe umuntu walapha eSoweto.<br />

Ekwahlu<strong>ka</strong>neni naIa madoda eRudi's Disco, uZondo uphindela ehhoteJa lapho futhi<br />

ahlangana khona nezimbila zithutha ziholwa ngemhlophe phambili: Masondo<br />

(1990 A:I7):<br />

Wafike wafa<strong>ka</strong> ukhiye woku,;ula, maqede wavule<strong>ka</strong> umnyango.<br />

Wangena ngapha<strong>ka</strong>thi waphumputha inkinobho yokukhanyisa ugesi.<br />

Esaphurnputha, wezwa ubukhwashakhwasha, kodwa akubange<br />

kusamsiza ukuzama kwakhe ukubale<strong>ka</strong>.


"Angikuphiki konke lokho. Kodwa-ke mina njengoSayitsheni<br />

kumele ngisho zisu<strong>ka</strong> nje ukuthi angifuni bantu abaphuma lena<br />

komaThekwini bezogaxela ernsebenzini wamaphoyisa lapha."<br />

Kuyawapha<strong>ka</strong>misa amaphaphu ukuzwa isiphathimandla sengalo yomthetho<br />

sihebeza ngale ndlela umuntu oze nosizo lokuthombulula icala ebelibuke<strong>ka</strong><br />

selixakile, lingaxazululeki. Okuxa<strong>ka</strong> na<strong>ka</strong>khulu ukuthi uSayitsheni Mvubu<br />

usephinda amazwi athi awafane ncamashi namazwi aphinyiswa yilawaya madoda<br />

aseRudi's Disco, oMaphaha noMale<strong>ka</strong>. Sekusolisa nokuthi mhlasimpe la madoda<br />

ayazana noMhlobo Mvubu. Uthi-ke pho 10 Mhlobo ndini uqondile?<br />

UZondo ulube<strong>ka</strong> kweIinye izinga futhi uphenyo ngen<strong>ka</strong>thi ephikelela kwaHlophe<br />

emuva kokuthola umbiko wokuthi le ndoda yayifuna ukumbona ngokushesha.<br />

Kushaqa unwele uma sekuthola<strong>ka</strong>la ukuthi le ndoda yathola<strong>ka</strong>la isibulewe;<br />

Masondo (1990 A:38):<br />

Wahamba ngamanzonzwane wabhe<strong>ka</strong> ngasendlini yokuphekela<br />

wethu<strong>ka</strong> kwathi inhliziyo mayibhodloze izimbambo lapho ezilhela<br />

esidunjini sendoda eyabe ibuke<strong>ka</strong> isindala impela. Yabe igqoke<br />

ibhulukwe eliluhlaza <strong>ka</strong>nye neyembe elimhlophe. Yayiphezu<br />

kwedamu legazi. Wathi qalaqala uZondo, wase ekhothama eyibhe<strong>ka</strong><br />

le ndoda eyabe idindilizile. Wakhangwa inxeba elikhulu entanyeni<br />

. vale ndoda. Kwamkhanvela . uZondo ukuthi Iowa kwabe<br />

kunguMnumzane Hlophe.<br />

Lesi sigameko sethusa ngokuthi njengoba sekuthola<strong>ka</strong>la uHlophe ebulewe nje,<br />

<strong>ka</strong>nti noZondo usinde ngokulambisa ehlaselwa, kungabe balandelwa umunlu<br />

oyedwa yini? Futhi kubona<strong>ka</strong>la sengathi 10 muntu uzimisele ngempela ngisho<br />

nangokubulala yini ukuze agqibe ubufa<strong>ka</strong>zi baleli cala eliphenywa uZondo?<br />

KuyasoIisa. Emuva kwalesi sigameko uZondo uqhubekela phambili nophenyo<br />

aphenye uTaga. aphenye noSgubhu Ndebele owayenolwazi ngabantu abadayisa<br />

izida<strong>ka</strong>rnizwa. Abonane neNdiya laseBamjee Outfitters lapho okwakusebenza<br />

khona uBongani owayesole<strong>ka</strong> ngokudayisa izida<strong>ka</strong>rnizwa, abonane noHadebe<br />

owa}engumngani <strong>ka</strong>Hlophe. Uthubeleza njalo aze ayoshaya kuNkosazane Hlophe.<br />

uBusisiwe udadewabo <strong>ka</strong>mufi uHlophe.<br />

121


122<br />

Ekuphenyeni uZondo uphinde anqwamane nezimbila zithutha ziholwa emhlophe<br />

phambili. Uhlaselwa ngabantu abamdubula bamshiye bethi utile; Masondo (1990<br />

A:79):<br />

Waphendu<strong>ka</strong> wabuyela emotweni yakhe uZondo. Wathi nje lapho<br />

ethi ubamba isivalo semoto, sakhala isibhamu. Khona manjalo<br />

wawa UZondo Wlllala phansi wathi ja! Kungabe kwase kuphelile<br />

njalo ngoZondo? Akunjalo.<br />

Izigebengu lezi ezazimhlasele zicabanga ukuthi urnsebenzi wazo ube yirnpurnelelo.<br />

Masondo (/990 A:80):<br />

"Nguyena Iona umtha<strong>ka</strong>thi osedindilize lapha?" kubuza omunye<br />

. komunye. "Nguye nezinqotho zakhe! Ngimshaye kwaba <strong>ka</strong>bili<br />

wapbela lapho," kupbendula omunye.<br />

"Wena awubeki phansi neze, nalokhuya kwekhehla wakuthatha<br />

<strong>ka</strong>nye nje akwabuye kwawadla"<br />

"Musa ukulokhu ulanda ubala Asihambe funa sibonwe. Futhi-ke<br />

kumele wazi ukuthi umuntu <strong>ka</strong>bongwa esaphila."<br />

Le nkulumo iveza ukuthi lezi zigilamkhuba zisanda kubulala ikhehla elithile.<br />

Kungabe ubani lelo khehla? Kungabe uHlophe? Lokhu kugcina kumsiza <strong>ka</strong>khulu<br />

ophenyweni lwakhe UZondo. Ziqhube<strong>ka</strong> njalo izigameko ezethusayo ezimbululwa<br />

uZondo <strong>ka</strong>nye nezimvelelayo kuze kuyoshaya lapho evumbulula khona umlando<br />

<strong>ka</strong>Mhlobo Mvubu owethusayo laphaya eKatlehong Police Station, i<strong>ka</strong>khulu fokho<br />

akutshelwa uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> Nkosi. Kuvela ukuthi Mhlobo Mvubu ndini <strong>ka</strong>nti<br />

waxoshwa eKatlehong ngoba entshonthe imali. UZondo uqhube<strong>ka</strong> nophenyo<br />

Iwakhe aze azithele kuDlamini owayephethe isiteshi saseKatlehong ngesikhathi<br />

kuxoshwa uJ\fhlobo. Lo DIamini nokho uyamhlangula uMhlobo ecaleni lokweba.,<br />

akhombe yena 10 Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> ozishaya ongcwelengcwele.<br />

Nangempela kugcina kuhlaluke ukuthi nguye 10 Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> obambe iqhaza<br />

elikhulu kulobu bugebengu ehlangene noMagv.egwe Buthelezi; Masondo (1990<br />

A:(21):


"Kwathola<strong>ka</strong>Ia isinqamu si<strong>ka</strong>gwayi esisefeni. Empeleni satholwa<br />

vimina mathupba. Ngathola kungugwayi ongajwayelekile lapha<br />

endaweni yakithi."<br />

"Kanti kwabe kungugwayi mum lowo, Mnurnzane?"<br />

Wahle<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>ncane uButhelezi wathi, "Kwathi lapho ngisihlola ngathola<br />

ukuthi isinqamu si<strong>ka</strong>gwayi, kodwa oxutshwe nokuthile okwachazwa<br />

ngamaphoyisa njengensangu."<br />

124<br />

Ekuqaleni amasu <strong>ka</strong>Buthelezi okwedusa uphenyo abuke<strong>ka</strong> ephumelela ngoba<br />

kusukela kule ngxoxo yabo, uZondo unhlanhlatha ibanga elide ehamba ethungatha<br />

ababhemi bomthunzi wezinkukhu abangahlangene na<strong>ka</strong>ncane naleli cala. Uze<br />

aphindele emkhondweni okuyiwonawona ngen<strong>ka</strong>thi esephenye wathola ukuthi<br />

uMhlobo Mvubu unolwazi alufihlayo ngalolu daba.<br />

BesekuveIile-ke phambilini ukuthi omunye umlingiswa obambe iqhaza elibhekile<br />

kule ndaba nguye uNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> Nkosi. UNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> ubuke<strong>ka</strong> kunguye<br />

onguma<strong>ka</strong>debona ebugebengwini. Futhi uyena onesibindi sokuphumelelisa<br />

amacebo obugebengu abawahlela noMagwegwe. Nguyena owaphumelelisa<br />

umkhan<strong>ka</strong>so wokudicilela phansi igama ligaMhJobo Mvubu ngokumesulela ngecala<br />

lokweba imali yasesiteshini samaphoyisa saseKatlehong, okuvela <strong>ka</strong>muva ukuthi<br />

wayehlangene noMagwegwe nakhona Uma silandela ingxoxo pha<strong>ka</strong>thi ku<strong>ka</strong>Zondo<br />

<strong>ka</strong>nye noDlamini owayephethe isiteshi saseKatlehong ngesikhathi si<strong>ka</strong>Mhlobo<br />

Mvubu, kuyacaca ukuthi nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> ngempela owayeyishoshozela lokuthi<br />

uMhlobo axoshwe; Masondo (1990 A: 1(2):<br />

"Yini okwenza ukuba ungambophi uMvubu, baba ngoba wabe<br />

unelungelo lokwenza lokho?"<br />

"Angisibonanga isidingo sokwenza lokho ngoba ngangingenelisekile<br />

ukuthi ngempela uMvubu owabe entshontshe imali levo. Kukhona-ke<br />

ababelokhu bengishoshozela ukuthi ngimbophe."<br />

"Obani-ke labo okhuluma ngabo baba?"<br />

"Owokuqala wabo kwabe kunguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> Nkosi. Wabe<br />

enezinkulumo eziningi ezaze zenza ukuba ngigcine sengirnxwayise<br />

ngokuthi kwasayena uzophelelwa umsebenzi uma eqhube<strong>ka</strong> nalokhu<br />

ekhuluma le ndaba"


128<br />

ukuthiuNgubane aphenye aphenyisise ulmthi nguye ngempela yini uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />

Kubhe<strong>ka</strong> obulale 10 muntu. Kuyaqaphele<strong>ka</strong> ukuthi uS'fiso Ngubane a<strong>ka</strong>kholwa<br />

u/ruthi uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> uyena umbulali, yize ezivumela ngokwakhe 10<br />

nkosi<strong>ka</strong>zi u/ruthi uyena ngempela obulele. Masondo (1990 B:70):<br />

"Ubethi uyametbusa ukuze ayeke udlame, <strong>ka</strong>nti a<strong>ka</strong>buzanga elangeni<br />

ngoba 10 mlisa umane weza kuye izithonto. Wabe esehlehla uZethu<br />

<strong>ka</strong>nti usefike lapho kuphela khona isikebhe. Wakhube<strong>ka</strong> wawa<br />

ngomhlane, sadubula isibhamu. Wabe esewa 10 rnlisa kwaba<br />

ukuphela kwakhe lo<strong>ka</strong>," kuchaza uKubhe<strong>ka</strong>.<br />

Lungena kwelinye izinga uphenyo lu<strong>ka</strong>S'fiso Ngubane ernva kwalesi sigarneko.<br />

Nango eseqasha indiza enophephela emhlane ukuze bakwazi ukuyocinga isidurnbu<br />

seqola laphaya eNcadu edanyini. Nokho baphazanyiswa yizinkungu,<br />

kungaqhubekeki nophenyo laphaya edanyini. Uyaphenyisisa impela uNgubane<br />

ukuthi sehle <strong>ka</strong>njani isigameko sokudubula. A<strong>ka</strong>deli ngakutshelwayo nje.<br />

Kuwo Iowo mnyama, uS'fiso Ngubane uphenya nodaba Iweqola eselibeke<br />

uThokozile ezithendeni, lifuna imali "ayeyicoshe" edanyini. Ugcina esezifikele<br />

mathupha kubo <strong>ka</strong>Thokozile Iapho afike azithele khona kuMagwegwe Buthelezi.<br />

Lokhu kuhlangana noMagwegwe kugcina sekumsiza <strong>ka</strong>khulu ophenyweni lwakhe.<br />

ngoba kumni<strong>ka</strong> umqondo ocacile ukuthi ubhekene nemigulukudu enjani. Masondo<br />

(1990 8:88):<br />

Ekugcineni yasho ngola<strong>ka</strong> le ndoda yathi. "Angizwani nabameli<br />

mina. Okumele ukwazi ukuthi ungaphinde ungibize ngeqola mina!<br />

Angiyikhona lokhu ocabanga ukuthi ngiyikho! Siyezwana?"<br />

Ekugcineni uNgubane uyaphurnelela ukuyophenya ngobufa<strong>ka</strong>zi abudingayo<br />

laphaya edanyini iNcadu. Kuthola<strong>ka</strong>la isidumbu esikebheni. UNgubane uphinde<br />

aphenyisise kuKubhe<strong>ka</strong> ukuthi isigameko sehle <strong>ka</strong>njani ngempela. Luqhubekela<br />

pharnbili uphenyo ngen<strong>ka</strong>thi uS'fiso Ngubane eseqasha abatshuzi bakwaNdlovu<br />

ukuthi bacinge emathunjini edamu isibhamu esasetshenziswa uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>.<br />

Ubuye athume laba batshuzi ukuthi baguqule nemali eyayisesikhwameni khona<br />

edanyini belll, maqede bafake eyakhe ayeyiqophe izinombolo zayo. Nangempela<br />

leli su li<strong>ka</strong>Ngubane ligcina limphumelelise ngokuthi le mali yakhe yiyona eyaba<br />

ngubufa<strong>ka</strong>zi obuqanda ikhanda lapho isithola<strong>ka</strong>la emaphaketheni <strong>ka</strong>JJagwegwe


134<br />

UMthethwa uphinde aqhubeke nophenyo Iwakhe esizwa nguThemba, baphikelele<br />

kwaNdlovu, ernzini <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Ekuphenyeni kwakhe um<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni, kuhlalu<strong>ka</strong><br />

ukuthi inhlalo yalo mndeni ibingasagcuIisi neze. UNkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu ubatshela<br />

ukuthi baphila ngenqubo yokungabuzani nokungatshelani ukuthi lowo nalowo<br />

wenzani. Masondo (I994 A:29):<br />

"Kungabe usebenza msebenzi mooi umyeni wakho nkosi<strong>ka</strong>zi?"<br />

kubuza uMthethwa.<br />

"Ugqugquzela umculo womasi<strong>ka</strong>ndi kuyo yonke iNatali naKwaZulu<br />

abuye abIde nemidlalo yawo."<br />

"Yini okunye filthi okwaziyo mayelana nomsebenzi womyeni wakho<br />

nkosi<strong>ka</strong>ziT<br />

"Engingakutshela khona nje mnumzane uMthethwa ukuthi akuyona<br />

inqubo yalapha ekhaya ukungena <strong>ka</strong>khulu endaweni okungeyona<br />

eyakho," kuphendula unkosi<strong>ka</strong>zi Nd!ovu.<br />

Wathi ukubuyisa izinhlonze uMthethwa wase ebuza ethi. .,<br />

Angikutholi <strong>ka</strong>hle nkosi<strong>ka</strong>zi. Uchaza ukuthini?"<br />

Wahle<strong>ka</strong> unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu ephendula ethi. ''Ngichaza ukuthi<br />

<strong>ka</strong>ngimbuzi ngomsebenzi wakhe naye futhi ngokunjalo a<strong>ka</strong>ngibuzi<br />

ngamsebenzi warni wasexhibeni."<br />

Lokhu kwarnsolisa uMthethwa ukuthi lukhona lukhulu olushaya amanzi kulo<br />

nkosi<strong>ka</strong>zi. La mazwi <strong>ka</strong>nkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu yiwona amdonsela amanzi ngomsele.<br />

abangela ukuthi uphenyo lu<strong>ka</strong><strong>mm</strong>eli uMthethwa lusondele <strong>ka</strong>khulu kuyena. futhi<br />

luze lugcine lumgojele.<br />

Uphenyo luthuthu<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>khulu ngen<strong>ka</strong>thi uMthethwa ezithela kunkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu<br />

eqhethe egunjini lokulala li<strong>ka</strong>Mginsa. Masondo (1994 1\:54):<br />

"Khona manjalo kwavule<strong>ka</strong> umnyango wegumbi li<strong>ka</strong>Mginsa<br />

lokulaJa maqede kwamemfu<strong>ka</strong> unkosi<strong>ka</strong>zi Ndlovu okwabe<br />

kungunkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni NdloYlL urnufi.<br />

Kuxabana ubendle ngempela-ke manje. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la kwalaba balingiswa<br />

beqhethisene. kuMthethwa kwakha izinsolo zokuthi kukhona okuthile<br />

okubahlanganisile. okuhlobene nokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Lokho phela kubangelwa


yephepbandaba iNyanga, uFana Mnguni. Uknbonana ku<strong>ka</strong>Mthethwa nale ntatheli<br />

kwenza ukuba iguqule indlela eyayizobhaIa ngayo umbiko wodaba Iokubulawa<br />

ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni. Masondo (1994 A:46):<br />

"Nx!" kunxapha uFana eqhube<strong>ka</strong> ethi, "Ngidangele <strong>ka</strong>khulu."<br />

"Ngoba kwenzenjani Mzimela?" kubuza uMthethwa.<br />

"Phela le mibuzo <strong>ka</strong>nye nezimpendulo zakho sekuyone yonke le<br />

ndaba yami."<br />

Lokho kuguqulwa kombiko kwaba nomthelela wokuguqu<strong>ka</strong> kwendlela lolu daba<br />

olwalulandelwa ngayo umpha<strong>ka</strong>thi mhlawumbe nayingalo yomthetho imbala.<br />

Uyena futhi uThemba owalekelela uMthethwa ngokuqongelela ubufa<strong>ka</strong>zi<br />

bezinsaIela zeminwe ezazisezindukwini ezathola<strong>ka</strong>la emaqhugwaneni. Yibo phela<br />

lobu bufa<strong>ka</strong>zi obabamba iqhaza e1ikhulu ekuboshweni ku<strong>ka</strong>Mpondlela, ngokuthi<br />

izinsaIela zeminwe eyayithinte lezi zinduku kwakungezakhe.<br />

Omunye umlingiswa obambe iqhaza elibhekile ophenyweni Iwale ndaba nguThoko<br />

Ntsibande. Uyena ongumsolwa osemqo<strong>ka</strong> ekubulaweni ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu.<br />

UThoko uzithola esengene kwelikhulu icala ngokuzithola edukele emaqhugwaneni<br />

<strong>ka</strong>nti kuzodutshulelwa khona uBhe<strong>ka</strong>ni. Isidumbu si<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni selanyelwa nguye,<br />

maqede antantatfieke eyobikela u<strong>mm</strong>eli uMthetfiwa ngalesi sehlo. Emva kwalokho<br />

a<strong>ka</strong>veli <strong>ka</strong>khulu ngaphandle kwalapho ephonswa khona imibuzo nguMthethwa<br />

NoShongwe ulibambile iqfiaza ngokuveza uphenyo lwamaphoyisa oIuphaphalazayo<br />

nokho. UShongwe yena a<strong>ka</strong>ngabazanga na<strong>ka</strong>ncane ukuthi umbulali uThoko.<br />

nokuthi akukho futhi okunye okwakusadinga ukuphenywa emuva kwalokho.<br />

Wembule<strong>ka</strong> izinqe kodwa uma sekuvela ukuthi akuyena uThoko umbulali.<br />

4.2.4 KANTINA WE?<br />

Umlingiswa osemqo<strong>ka</strong> kule ndaba nguZimisele Wela Uyena ongumphenyi<br />

osemqo<strong>ka</strong> wecaIa lokulinyazwa ku<strong>ka</strong>Jabulani Mthiyane owagcina ngokushona.<br />

UZirnisele Iona waye<strong>ka</strong>de engumngani omkhulu <strong>ka</strong>Jabulani Mthiyane intatheli<br />

yephephandaba iN<strong>ka</strong>nyezi. Kuthiwa UJabulani udutshulwa nje udutshulelwa<br />

IJ8


139<br />

ulmbi<strong>ka</strong> ngodaba iobugebengu obabodiangile eHiiibrow, ekubeni amaphoyisa<br />

endawo ayengabushayi mkhuba Iobu gebengu. Masondo (1994 C:7):<br />

"Kusobaia ukuthi lokhu lruzama ku<strong>ka</strong>Jabulani ulrulwa nobudlova<br />

laphaya eHillbrow, yikhona <strong>ka</strong>nye okuyimbangela yokudutshulwa<br />

kwakhe. Ungitshele ulruthi sebebathathu abantu asebebulewe<br />

Iaphaya eHIlIbrow," lrukhononda UZimisele.<br />

Uphenyo lu<strong>ka</strong>Zimisele luwumkhan<strong>ka</strong>so onzima wokuthungatha izigelekeqe<br />

ezihlasele uJabulani, nakholwa ngukuthi yizo futhi lezo ezithinte<strong>ka</strong> ekubulaweni<br />

kwaIaba bantu abathathu eHillbrow. lzinsolo nemidlinzo yakhe uyikhinindeIa<br />

uKhende Sibisi umphathisiteshi samaphoyisa eThokoza. Masondo (1994 C:7):<br />

Wathi ukudonsa umoya UZimisele ngaphambi kokuba athi,<br />

. "Okufike kwagqama <strong>ka</strong>khulu kimi ukuthi ukuzanywa kokubulala<br />

uJabulani lrusaphathelene kumbe kusathintene noIrubulawa kwaiaba<br />

abanye abathathu uJabulani akhulume ngabo. Kusobala futhi ukuthi<br />

uJabulani udutshulwe ngenjongo yokumgudluza endleleni yalezi<br />

zigilamkhuba. Okusho ukuthi uma kungabanjwa obulele laba bantu<br />

uyobe sewubambe yena <strong>ka</strong>nye odubule uJabulani kumbe uma<br />

ungabamba odubule uJabulani uyobe sewubamba bona <strong>ka</strong>nye<br />

ababulele laba bantu.<br />

USibisi 10 ungowezimanga, ngoba uyena obuke<strong>ka</strong> elekelela uZimisele ophenyweni<br />

Iwakhe ngokumnikeza amagama abantu abathile. Uthinta amagama oMbamba<br />

Mlaba, ongathintene nhlobo nalolu daba <strong>ka</strong>nye noZuma umhleli wephephandaba.<br />

kodwa okugcina sekuvela ukuthi bayazana naye uSibisi 10.<br />

Nangempela uZimisele uhlala emkhondweni awunikwe uSibisi. Ekuphenyeni<br />

kwakhe uthola ukuthi bekukhona ukungahoshelani <strong>ka</strong>hle pha<strong>ka</strong>thi ku<strong>ka</strong>Jabulani<br />

<strong>ka</strong>nye noZuma umhleli weN<strong>ka</strong>nyezi. Masondo (1994 C:I5):<br />

"Umnurnzane uZuma kodwa yena wabe ernthukuthelele uJabulani<br />

ngalelo langa adutshulwa ngalo. Nanxa kwathi kushona ilanga wabe<br />

esebona<strong>ka</strong>la esehlise ukuthukuthela kwakhe uZurna kodwa<br />

angikholwa neze ukuthi wabe esexolile."<br />

Uphenyo lu<strong>ka</strong>Zimisele luveza nokuthi uJabulani ubenokubonana isinyelela<br />

nonkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>mhleli uZurna. Kusho lukhulu lokhu kuZimisele. Ukubcna<br />

kusemqo<strong>ka</strong> ukuthi abooane nala nkosi<strong>ka</strong>zi. Kodwa waqala ngokuphenya uMarnba


143<br />

nangempela unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Mamba wazikhininda zonke izindaba Masondo (1994<br />

B:/64):<br />

Langa limbe nganikela edolobheni ekuseni ngafike ngathenga<br />

izingubo zesangoma maqede ngagase/a emzini <strong>ka</strong>mufi. Lokho phela<br />

ngakwenza ngoba ngisola ukuthi ngeke kuthi unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>mufi<br />

elahlwe umyeni wakhe nosana, ajike asonge izandla angenzi lutho<br />

lolruziphindiselela Kulokho kuzenza kwami isangoma, ngabe<br />

sengithola ukuthi ababulali <strong>ka</strong>nye nabakhuthuzi boqobo bangoJona<br />

ongufa<strong>ka</strong>zi kuleli cala <strong>ka</strong>nye noMakhosazana Nxumalo<br />

ongunkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>mufi.<br />

Lusonge<strong>ka</strong> <strong>ka</strong>njalo-ke uphenyo lu<strong>ka</strong>Makhosonke, noma kwagcina sekunguPopi nje<br />

owabamba iqhaza e1isemqo<strong>ka</strong> ekuphumeleleni kwalo.<br />

4.3 UKUPBINDWA KWAMAGAMA ABALINGISWA<br />

Sithe uma sicwaninga abalingiswa bamanoveli <strong>ka</strong>Masondo, kwaphawule<strong>ka</strong> ukuthi<br />

kukhona amagama aba!ingiswa alokhu evela emanovelini ehlukene. Ukuvela kwala<br />

magama kubuke<strong>ka</strong> kunenhloso ethile, rnhlawumbe inhloso yokuqhube<strong>ka</strong> namagama<br />

asejwayelekile kubafundi asebeke bafunda ezinye zezincwadi zakhe.<br />

Okuphawule<strong>ka</strong>yo nokho ukuthi abalingiswa abethiwe la magama benza izinto<br />

ezingafani kula manoveli ahlukene. Okugcina kwakhe ubudlelwane obungatheni<br />

pha<strong>ka</strong>thi kwala manovefi.<br />

Uma kunjalo, kungasho ukuthi uMasondo wayenawo umqondo wokuwaxhumanisa<br />

la manoveli akhe. ngendlela yochungechunge (series). O\.amye okucabangisa<br />

ukuthi uMasondo wayenomcabango wokuqamba amanoveli awuchungechunge,<br />

yindlela awaphethe ngayo amanye ala rnanoveli akhe. Aphetha kube sengathi<br />

indaba isazoqhube<strong>ka</strong> Amagama abalingiswa avela emanovefini ahlukene yilawa<br />

a1andelayo:<br />

4.3.1 UMAGWEGWE BUTHELEZI<br />

Leli gama livela ezindabeni ezimbili; Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990) <strong>ka</strong>nye nethi Isigcawu<br />

Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990). Kuzona zombili lezi zindaba leli gama liveza umlingiswa<br />

onobugebengu. Encwadini ethi Iphisi ;Vezinyo<strong>ka</strong> (1990), uMagwegwe Buthelezi


144<br />

uvezwa eyisethenjwa esingurnpbathi webhange iNation Bank.. Uma sekugqekezwa,<br />

kwebiwa nemali lruleli bhange, usukumela phezulu aqashe umphenyi wamacala<br />

ozimele uThemba Zondo ukuthi aphenye lolu daba. Elrugcineni lruhlalu<strong>ka</strong> ukuthi<br />

nguye <strong>ka</strong>nye ongungqondongqondo wolrugqekezwa kwebhange.<br />

Kanti endabeni ethi lsigcawu SenJrontolo (I990), uMagwegwe useyiso isigebengu<br />

futhi. Umehluko ukuthi lapha uthi eqambe ethulwa, abe yisigelekeqe nje. Uyiqola<br />

elifuna imali yemvaIamlomo emndenini wesicebi saseNyukhasela esinguKubhe<strong>ka</strong>.<br />

KuJeso sidididi solrufuna leyo mali ubuJala uMblooo Mvubu oyiqola<br />

ababesebenzisana naJo. Ugcina ebanjiwe ngenxa yobuhla<strong>ka</strong>ni bu<strong>ka</strong>Mmeli<br />

uNgubane.<br />

4.3.2 UTHEMBA<br />

Nalo leli gama livele izikhathi eziningana. UThemba Zondo uvela encwadini ethi<br />

lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), engumphenyi wamacala ozimele. Uphenya icala<br />

lokugqekezwa nokwebiwa kwemali ebhange iNation Bank. Encwadini ethi<br />

lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990) uThemba unguThemba nje onganikwe sibongo, <strong>ka</strong>nti<br />

ungumphenyi ozimele owelekelela u<strong>mm</strong>eli uNgubane ekuphenyeni udaba<br />

Iwemvalamlomo efunwa ngamaqola emndenini <strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong>. Ubambe iqhaza<br />

elisemqo<strong>ka</strong> ngoba uyena owenza ukuthi uNgubane aphumefele. Uyena owelekelela<br />

uNgubane ukuba aduse ithini lezimanga. Nguye futhi ocathamela amaphoyisa<br />

ngen<strong>ka</strong>thi eyocinga (amaphoyisa) ubufa<strong>ka</strong>zi edanyini, maqede atshele uNgubane<br />

ngakho konke okwenze<strong>ka</strong>yo.<br />

fgama li<strong>ka</strong>Themba Zondo fiphinde fivefe futhi encwadini ethi Ngaze Ngazenza<br />

(1994). lapho unguye futhi umseshi ozimele. Lapha-ke welekelela uMmeli<br />

uQo


4.3.3 UMAMBA<br />

145<br />

Igama li<strong>ka</strong>Mamba nalo livela iziqutshana eziningana lapha emanovelini<br />

<strong>ka</strong>Masondo. Encwadini ethi Kanti Nawe (1994), ungowakwaLuthuli, uthola<strong>ka</strong>la<br />

ewumngani wesigelekeqe esesatshwayo esinguMbamba Mlaba. Kwayena uMamba<br />

wethulwa engumlingiswa ongaqede kulunga, ngokuvezwa eshova amaphepha,<br />

futhi engamemukeli <strong>ka</strong>hIe umphenyi wecala uZimisele. UMamba uyazisho nokuthi<br />

uyilungu leqembu lemigulukudu. Masondo (1994 C:18):<br />

"How many times kumele ngikhulume into eyodwa nawe? The whole<br />

syndicate ayicavi niks ngale nto yakho! So phuma manje my bra.<br />

Angifuni ukuze ngixabane nawefor nothing! Get out! Vii man! "<br />

Nokho-ke [0 Mamba kugcina kuvele ukuthi a<strong>ka</strong>thintani <strong>ka</strong>ngako nobugebengu<br />

obabuphenywa uZimisele. Kanti uphinde avele futhi uMamba encwadini ethi<br />

Ingalo Yomthetho (1994). Kule ncwadi-ke, uvela eyindodana yesikhumu<strong>ka</strong>ne<br />

esinguMvivi NxumaJo. Nakule ndaba ubekeke ngasekuqaleni kwayo<br />

wanobugebengu. Uphenywa ngumphenyi ozimele uMakhosonke, ngokudliwa<br />

kwemali yebhizinisi li<strong>ka</strong>yise (uMvivi). Naye 10 Mamba uvezwe esemshungwini<br />

oshova amaphepha nozigxinxa ngophuzo oluda<strong>ka</strong>nayo ngokweqile. Futhi kwayena<br />

uvezwe waVvumuntu obuke<strong>ka</strong> enonya ongawukhathalele na<strong>ka</strong>ngako 10 msebenzi<br />

awenzayo. Masondo (19948:24):<br />

Wahwaqa kuhle kwezulu lizoduma lithathe umuntu uMamba wase<br />

ethi, "Sewufuna ukuqala? Ungalisebenzisa ihhovisi lami ngoba<br />

mina angizukuba khona namhlanje..."<br />

Naye 10 Mamba, kugcina kuvele ukuthi a<strong>ka</strong>thinteki ekudliweni kwezimaJi<br />

zebhizinisi li<strong>ka</strong>yise. Ngeshwa, lokhu kuvela sezimbulele izigelekeqe ezazisobozela<br />

iinaJi <strong>ka</strong>yise, okungunkosi<strong>ka</strong>zi wakhe <strong>ka</strong>nye neshende lakhe (unkosi<strong>ka</strong>zi).<br />

4.3.4 UMHLOBO<br />

Lo mlingiswa uyathola<strong>ka</strong>la enc...adini ethi Iphisi Nezinyoko (1990). Kule ncwadi<br />

uMhlobo ungowakwaMvubu. Uvezwe engusayitsheni ophethe amaphoyisa ase­<br />

Orlando Police Station.. Lokho kwenza ukuthi asoleke ukuthi a<strong>ka</strong>qede kuqonda


146<br />

kulo msebenzi wakhe wobuphoyisa. Uze alimise ngesihloko ulmthi a<strong>ka</strong>mfuni<br />

uThemba Zondo uIruthi azophenya leli cala. Uvezwe engalrunambithisisi<br />

kwasampela ulmsebenzisana nomphenyi wecala ozimele, uThemba Zondo. Umoya<br />

wezikhova obona<strong>ka</strong>Ia kuMhlobo Mvubu umenza abona<strong>ka</strong>Ie esasigelekeqe impela<br />

I\ie. Kodwa liyageze<strong>ka</strong> igama lakhe ekugcineni, Imvele ukuthi ubebanjwe<br />

ngobhongwane nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>, okunguyena owayeyiphoyisa eliyisigebengu.<br />

Encwadini ethi lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990), uMhlobo usenguye owakwaMvubu<br />

futhi. Kule ncwadi-ke uyisigelekeqe esikhwahla umndeni wesicebi sakwaKubhe<strong>ka</strong><br />

imali yemvalamlomo, ehlangene noMagwegwe. Zibhajwa kweziwudlayo-ke. Nalo<br />

MhIobo Mvubu ufela kuwo 10 msebenzi wakhe, ebulawa nguMagwegwe.<br />

Kuyaphawule<strong>ka</strong> lapha ukuthi uMasondo usebenzise leli gama lomlingiswa<br />

ekuqambeni abalingiswa ahangefani <strong>ka</strong>hle. Omunye uyiphoyisa <strong>ka</strong>nti omunye<br />

uyisigelekeqe nje esisobala.<br />

4.3.5 US'FlSO<br />

Nalo mlingiswa uyavela ezincwadini ezahlukene zi<strong>ka</strong>Masondo. Encwadini ethi<br />

lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990), ungowakwaNgubane <strong>ka</strong>nti uvela engu<strong>mm</strong>eli<br />

<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> nomndeni wakhe. Kanti encwadini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (/990),<br />

uphinde abe owakwaNgubane, uyisikhulu esiphethe umphenyi wecala uThemba<br />

Zondo.<br />

4.3.6 UPOPI<br />

Negama li<strong>ka</strong>Popi livela kubalingiswa abehlukene. Encwadini ethi KIJnti Nawe<br />

(\994), 10 Popi uthola<strong>ka</strong>la ehambisana nemigulukudu yezigebengu ezinuke<strong>ka</strong><br />

emacaleni ehlukene okubulala, kuhlanganisa nelokubulawa ku<strong>ka</strong>Zodwa. 19ama<br />

li<strong>ka</strong>Popi liphinde livele encwadini ethi Ingalo Yomthetho (1994). Kule ncwadi<br />

uPopi ungumfelo<strong>ka</strong>zi osethandana noMakhosonke ongumphenyi wecala lezimali<br />

. .<br />

zi<strong>ka</strong>l"lxumalo <strong>ka</strong>nve nokubulawa kwendodana vakhe uMamba. Kule ncwadi<br />

nguyena 10 Pop! ogcina ephenye ngempumelelo <strong>ka</strong>la elaselithanda ukumehlula<br />

uMakhosonke. Kuyaphawule<strong>ka</strong> nalapha ukuthi yize uMasondo esehenzise leli gama


147<br />

li<strong>ka</strong>Popi KUZO zombili lezi:zincwadi, kepba wetbllle abalingiswa abenza izinto<br />

ezingefani nhlobo. Ol<strong>mm</strong>ye uPopi ungumguIukudu wesigebengu <strong>ka</strong>nti Iona omunye<br />

simthola ebambisene nokuphenywa <strong>ka</strong>nye nokusonjululwa kwecala.<br />

4.3.7 UZETHU<br />

Liyavelavela futhi naIeIi gama emanoveIini ahIukene. EnoveIini ethi Isigcawu<br />

Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990), sithola uZethu onguNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>. Nguyena phela 10<br />

ogcina esezethwese icaIa IokubuIawa kwesigelekeqe esinguMhIobo. Kanti<br />

enovelini ethi Ingalo Yomlhelho uZethu ungunobhala <strong>ka</strong>Mamba Nxumalo,<br />

ongumphathi wamahhizinisi <strong>ka</strong>yise obisi. Uyilo Zethu owemukeIa uMakhosonke<br />

ngezandla ezifudumele ngen<strong>ka</strong>thi efi<strong>ka</strong> kwelaseLesotho futhi waphinde<br />

wamelekelela ngolwazi olusemqo<strong>ka</strong> ophenyweni Iwakhe.<br />

4.3.8 UBUSISIWE<br />

Liyavela naIeli gama futhi emanovelini ahlukene. Enovelini ethi lphisi Nezinyo<strong>ka</strong><br />

(1990), uBusisiwe ungowakwaHlophe. Ungudadewabo wekhehla elitholwa<br />

nguThemba Zondo Iibulewe. Kugcina kuvele ukuthi labulawa nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong><br />

ngoba ezama ukwedusa umkhondo wamacala akhe benoMagwegwe Buthelezi.<br />

Uyena uBusisiwe ocobeIela uThemba Zondo ngolwazi olusemqo<strong>ka</strong> ngoMhlobo<br />

Mvubu umphathisiteshi wase- Orlando Police Station. Ornunye uBusisiwe<br />

ungowakwaNdlovu. Yena-ke uthola<strong>ka</strong>la enovelini ethi [sigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990).<br />

Vena nomyeni wakhe bangabatshuzi abaqashwa uNgubane ukuthi bacinge imali<br />

<strong>ka</strong>nye nesibhamu okwakuphonseke edanyini lesidumo si<strong>ka</strong>Nkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong>.<br />

iNcadu.<br />

4.3.9 UBONGANI NOBONGANE<br />

Kuvame ukuthi la magama athatheke njengegama elilodwa., kwehluke ukuphimisela<br />

kuphela. Nakulo msebenzi athathe<strong>ka</strong> njengea.,ama elilodwa. Siyamthola uBongani<br />

ongowakw3.i\taphaha. indoda yaseRudi's Disco enovelini ethi [phisi Nezinyo<strong>ka</strong><br />

(I99'J). Lo Bongani uyena owatshela uThemba Zondo umphenyi wecala., ukuthi<br />

wayengamukelekile neze laphaya eSoweto. Wayesole<strong>ka</strong> nasekudayiseni


148<br />

izida<strong>ka</strong>mizwa olrnngesinye sezi23lhu ezazenza ukuthi kumnenge ulrnft<strong>ka</strong><br />

Iru<strong>ka</strong>Themba ezophenya udaba lwasebhange olwaseluxhunyaniswa nezida<strong>ka</strong>mizwa<br />

Omunye uBongane, ngowakwaNdlovu lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990). Yena-ke<br />

ungumyeni <strong>ka</strong>Busisiwe, emndenini wakwaNdlovu owawuqashwe uMmeli<br />

uNguhane ukuthi utshuze umcingele imali <strong>ka</strong>nye nesibhamu laphaya edanyini<br />

iNcadu. Uphinde aqhamuke futhi omunye uBongani, yena-ke ongowakwaSimelane<br />

enovelini ethi Ngaze Ngazenza (1994). Lo Bongani Simelane ungudokotela<br />

okunguyena owahlola isidumbu si<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Uphinde abe ufa<strong>ka</strong>zi<br />

<strong>ka</strong>hulumeni lapho sekuthethwa leli cala Iokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />

4.3.10 UTBOKO NOTBOKOZILE<br />

Ngokwenjwayezi la magama ayigama eliIodwa UThoko usetshenziswa<br />

ekufingqeni igama elithi Thokozile. Uyathola<strong>ka</strong>la uThoko wakwaNtsibande<br />

ongumsolwangqangi ecaleni lokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu Ngaze Ngazenza<br />

(1990). Lo Thoko wazithela esidunjini si<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni sidindilize eqhugwaneni<br />

lalapho ayedukele khona. Kuphinde kuthola<strong>ka</strong>le noThokozile Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo<br />

(1990). UThokozile-ke yena ungunobuhle osetshenziswa uNgubane ekuzameni<br />

uku.xabanisa izigebengu ngokuguqula isamba semali eyayifunwe emndenini<br />

<strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong><br />

4.4 UKUPBETBWA KWAMANYE AMANOVELI KAMASONDO<br />

Ukuphethwa kwamanye amanoveli <strong>ka</strong>Masondo nakho kunokwefana<br />

okuphawule<strong>ka</strong>yo. Kuvama ukuthi kuthi kusajatshulelwa ukubanjwa kwezigebengu<br />

<strong>ka</strong>njalo nokusonjululwa kophenyo obeseludonse ibanga elide, kuvele kugulukudele<br />

abantu abathile ababuke<strong>ka</strong> bengasohlangothini Iwezigebengu, baqobe bavungule<br />

ngenganono. Kuyavela lokhu kuphetha okubuke<strong>ka</strong> kunqoba kukho ubugebengu<br />

encwadini <strong>ka</strong>t\4asondo (1990 A:129):<br />

Kwathi kusekuhle kunjalo, kwacima lonke ihhotela. Amadoda athile<br />

angena egulukudela endlini okwakwenzelwe kuyo umhhlangano!<br />

Kwaqhuma inganono! Kwakhala ubumayemaye.


Kuphinde kuthola<strong>ka</strong>le futhi lokhu kuMasondo lapha; (1994 B:169):<br />

A<strong>ka</strong>bange esaIiphimisa abe efuna ukulisho uNxurnaIo. Kwangena<br />

amadoda amane egulukudela! Afi<strong>ka</strong> maqedane adedela inhlamvu<br />

kunoma ubani owabe elapho! Kwakhala ubumayemaye kwaba njeya!<br />

Athi angaphuma endlini lapho amadoda lawo. Alahlela<br />

okwakubona<strong>ka</strong>la kuziqhurnane! Ngokuphazima kweso kwezwa<strong>ka</strong>la<br />

ukuqhuma sengathi kushaya umphezulu!<br />

Kuphinde kutholakele futhi lokhu kuMasondo (1990 B:223), <strong>ka</strong>nje:<br />

Wathi nje eqeda ukukhuluma lawn mazwi uNgubane, kwangena<br />

amadoda amane egulukudela evale ubuso futhi ephethe amavolovolo.<br />

Eyndwa yawo yezwa<strong>ka</strong>la lapho ithi, "Wena Ngubane nalezi<br />

zimbamgodi zakbo benibukisa ngobani? Sizobona ukuthi ubani<br />

ozornela wena ngoba wena uyakwazi ukumeIa abanye.<br />

"Dubulani! Nimeleni! Nizobaqeda nini abatha<strong>ka</strong>thi!" kusho enye yala<br />

madoda. Yakhala <strong>ka</strong>njalo inhlamvu seyikhala kunoma ngubani owabe<br />

esehhovisi li<strong>ka</strong>Ngubane.<br />

149<br />

Kule ndaba uMasondo ubuye wazama ukusiguqula lesi siphetho ngokufa<strong>ka</strong><br />

ama"oama ezwa<strong>ka</strong>la efanele ukushiwo ngamaphoyisa, kuwo lowo mnyama<br />

wokudutshulwa kwabantu. Masondo (1990 8:224):<br />

"HOLD IT! HANDS UP! YOU ARE UNDER ARREST!"<br />

Lokhu kuphethe<strong>ka</strong> kwezindaba. kuze kucabangise ukuthi kunezizathu eziqinile<br />

ezenza ukuthi umlobi akhethe ukuwaphetha <strong>ka</strong>nje la manoveli akhe. Zimbili<br />

izizathu okucabange<strong>ka</strong> ukuthi zazingaholela ekuthini uMasondo akhethe le ndlela<br />

yokuphetha. Esokuqala kungaba ukuzama ukwehlu<strong>ka</strong> nje, ngokusebenzisa isu<br />

elingejwayelekile ekuphethweni kwanoma yimaphi amanye amanoveli. Nokho !eli<br />

su liyaphambana nomqondo wokuthi inoveli yophenyo iphela sebunqotshiwe<br />

ubugebengu. Bekuphawulekile phambilini ekuchazweni kwenovefi yophenyo<br />

ngokucaphuna uBeIl (1960:6), ethi:


Disorder being brought into order, order falling into disorder,<br />

irrationality upsetting rationality, rationality restored after irrational<br />

upheavals: that is whatthe ideology ofthe crime novel is all about.<br />

Inxushunxushu ibona<strong>ka</strong>Ia iqoqe<strong>ka</strong>., ithi isaqoqekile kuphinde<br />

kuqubuke enye inxushunxushu, okunengqondo ephusile kubhidlizwe<br />

ngokungenangqondo, okwephusile kugcine kuvuselelwe emva<br />

yembedwnehIwana yokungenangqondo: unjalo-ke nje umqondo<br />

wenoveli yobugebengu.<br />

150<br />

Ngokwala mazwi <strong>ka</strong>Bell kusho ukuthi kuphaphalazeki/e ko<strong>ka</strong>Dingiswayo<br />

ngokuphetha ngokuphindelela la manoveli akhe njengoba kukhonjisiwe ngenhla.<br />

Lokhu kuphetha okunje kuveza ukunqoba kobugebengu. Ukunqoba<br />

kokungenangqondo. Yisu elingancomeki-ke leli.<br />

lsizathu sesibili okucabange<strong>ka</strong> ukuthi sasingenza ukuthi uMasondo aqoke<br />

ukuphetha la manoveli akhe ngale ndlela, yiso esokungawaphethi. Ehlose<br />

ukuwaqhuba ngandlela thile okungase kube eyokwakha uchungechunge. Nokho<br />

akukho kuxhumana okuveza ubuchungechunge bendaba obulande/e<strong>ka</strong>yo kuwo<br />

wonke la manoveli. Akukho ukuxhumana okukhomba ukuthi kukhona indaba<br />

eqhube<strong>ka</strong> isuselwa kwenye. Nokuphindwa kwabalingiswa osekuphaVtulekile<br />

ngenhla abuzihlanganisi <strong>ka</strong>hle lezi zindaba ngoba laba balingiswa bathola<strong>ka</strong>la<br />

bengenzi khona abasuke <strong>ka</strong>de bekwenza kwezinye izindaba LOkhu kuphetha-ke<br />

kubuke<strong>ka</strong> kuyisu elingenamphumela owephusile. Libuke<strong>ka</strong> lida/a in.xushunxushu<br />

edidayo kunokwephusisa lezi zindaba zi<strong>ka</strong>Masondo<br />

4.5 ISIPHETHO<br />

UMasondo uzamile ukuwuphatha <strong>ka</strong>hle umkhakha wabalingiswa emanovelini<br />

acutshungu/we ngenh/a Wenze abalingiswa kwaba yibona abasingethe futhi<br />

abakhulisa uphenyo. Abalingiswa abasemqo<strong>ka</strong> yilabo abangabaphenyi, futhi<br />

abangabaphenyi abazimele. Uzamile futhi nokubenza babukeke befana nabantu<br />

phaqa ngokuthi kube khona lapho ababuke<strong>ka</strong> behlule<strong>ka</strong> khona ekuphenyeni kwabo,<br />

baye ngokuya baze baphumelele. Nango nje uThemba Zondo (lphisi Nezinyo<strong>ka</strong>)<br />

evu<strong>ka</strong> phansi emuva kokungqinyizwa ngabafana baseRudi's Disco, aphinde<br />

alahlwe phansi umuntu othile ngensimbi egunjini lakhe. Ekugcineni uphenyo


Iwakhe tuvern okothi isigelekeqe esagqekeza ibhange nguye Ilqobo umphatbi walo<br />

IeIi bhange uMagwegwe ButheIezi, ehIangene noNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>. Zikhona-ke veIe<br />

izigebengu ezisebenzisa <strong>ka</strong>bi ukwethenjwa kwazo.<br />

UMmeIi uNgubane (lsigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo) ngibona sengathi a<strong>ka</strong>nasici<br />

sokwehIuIe<strong>ka</strong> Lokhu kwenza angafani nabantu phaqa. Uze abe namandla<br />

okubona into engabonwa nawu<strong>mm</strong>angaIeIwa uqobo, ukuthi akuyena uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />

Kubhe<strong>ka</strong> owabulala uMhlobo Mvubu. Ekubeni uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> wayekholwa<br />

ngokupheIele ukuthi uyena owadubula wabuIaIa Iesi sigelekeqe esasimfuna imaIi<br />

yemvalamlomo.<br />

NoMmeIi uMthethwa (Ngaze Ngazenza) unesici sokungehIulwa lutho. Enjalo nje<br />

uphenyo lonke lusuke lwabeke<strong>ka</strong> kuyena ngokweqile. Kuvelile emakhasini<br />

angenhIa ukuthi <strong>ucwaningo</strong> esiIwenziIe luveze ukuthi kuyemukeIe<strong>ka</strong> ukuthi u<strong>mm</strong>eli<br />

azipbenyele yena ubufa<strong>ka</strong>zi abudingayo. Kodwa kubuke<strong>ka</strong> ukuthi kulolo phenyo<br />

kufanele kuqapheleke ukuthi kufanele nezinye izinhla<strong>ka</strong> zokugcinwa komthetho<br />

njengamaphoyisa zinikwe ithuba lazo, ukuze indaba ikholeke. Akwenze<strong>ka</strong>nga-ke<br />

lokhu kuIe ndaba. Kubona<strong>ka</strong>Ia sengathi u<strong>mm</strong>eli uMthethwa ubekeke waba<br />

namandla ngokweqile, okwenze ukuthi agcine engasakholeki <strong>ka</strong>hle.<br />

UZimisele (Kanti Nawe), yena unakho ukuba neziwombe ezimbi njengaye wonke<br />

umuntu. Yikho <strong>ka</strong>nye lokho okumenza akholeke futhi amukeleke. Nango nje<br />

egxavulwa yisikhondlakhondIa esinguSgemfunga simkhiphela ngaphandle<br />

kwehhovisi li<strong>ka</strong>Mamba. Kodwa naye unakho ukwenza ezinye izinto kube sengathi<br />

uyabhula NjengaJapho esu<strong>ka</strong> eqonda-ngqo lapho okwakulele khona uJabulani<br />

ngaphandle kokuyalelwa ngumuntu. Nokho-ke uZimisele ugcina ekwazile<br />

ukuphenya udaba lokubuIawa ku<strong>ka</strong>Jabulani.<br />

UMakhosonke-ke (lngalo Yomthe/ho) yena singambiza ngokuthi ungumvusi<br />

wenyamazane. Ayibanjwa mvusi-ke. UMakhosonke uyehlule<strong>ka</strong> ukubamba<br />

izigebengu ezidla imaIi <strong>ka</strong>Mvivi NxumaIo zigcine sezibulale nendodana yakhe<br />

uMamba Ubona<strong>ka</strong>Ia ehluleke sampela ukuphenya udaba ayeqashelwe Iona.<br />

Impumelelo kugcina sekunge<strong>ka</strong>Popi. Ngokwethu, uMakhosonke a<strong>ka</strong>beke<strong>ka</strong>nga<br />

<strong>ka</strong>hle.<br />

151


ISAHLUKO SESIHLANU<br />

5.0 ISIPBEmO KANYE NEZlPHAKAMlSO ZOCWANINGO<br />

5.1 ISINGENlSO<br />

153<br />

Bekupbawulekile esahlukweni sokuqala salolu cwaningo ukuthi inhiosongqangi<br />

yalo msebenzi, iwukucubungula iqhaza elibanjwe u-M.M. Masondo <strong>ekubhalweni</strong><br />

<strong>kwenoveli</strong> yophenyo yesiZulu. Kuvelile nokuthi kunethemba lokuthi lolu<br />

cwaningo luyophonsa itshe esivivaneni sokufundiswa <strong>ka</strong>nye nokufundwa<br />

<strong>kwenoveli</strong> yophenyo ezikoleni zamazinga ahlukene lapho olrufundwa khona lolu<br />

hlobo lwenoveli. l<strong>ka</strong>khulu ngoba iseyiconsi lomkholongo imibhalo yolimi<br />

IWeSiZulu egxile ekuhlaziyweni <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. Kuvele nolruthi kwakhona<br />

ukubhalwa <strong>kwenoveli</strong> yophenyo yesiZulu aku<strong>ka</strong>simami ngokutheni, ngakho-ke 10<br />

msebenzi ungaba nawo umnikelo wokukhuthaza ababhali kulo mkhakha.<br />

UMasondo osegiye waphindelela kule nkundla.<br />

5.2 ISIPBEmO SOCWANINGO<br />

Esahlukweni sesithathu kuvelile ukuthi bakhona abanye ababhali asebeke<br />

bawaphonsa amangwevu kulolu hlobo Iwenoveli. Kuvele ukuthi incwadi <strong>ka</strong>D.BL<br />

Ntuli ethi Ngiyoze Ngimthole (1969), inazo izimpawu zophenyo. Yize kungathi<br />

inhlosongqangi yomlingiswa omkhulu uBhakubha kuyimpindiseJo, kodwa wenza<br />

uphenyo olunzulu ezama ukuthola uGwaqaza owayebulaJe uyise. UBhakubha<br />

a<strong>ka</strong>wuye umphenyi oqeqeshiwe. Empeleni nokuphenya kwakhe kuthi akube<br />

sezingeni lokucinga Akuhambisani nokuphenya kwesimanje, okuhambisana<br />

nokuba nomphenyi oqeqeshiwe. Yingakho le noveli <strong>ka</strong>Ntuli siyethe igama elithi<br />

iyinoveli yophenyo yakudala. Yize injaJo ibuke<strong>ka</strong> yamukele<strong>ka</strong> njengencwadi<br />

eyandulele la manoveli ophenyo esimanje okugxile kuwo lolu cwaningo. Kuvele<br />

nokuthi kukhona namanoveli esimanje analo uphenyo, kodwa anezimpawu<br />

zophenyo ezingaphelele. Lapha singabala amanoveli afana nethi Sekusele<br />

Imizuzu ...(I999) <strong>ka</strong>-L.F. Mathenjwa <strong>ka</strong>nye nethi ltshe Eliyigugu (1991) <strong>ka</strong>-D.B.K.<br />

Mhlongo. U-C.T. Msimang uqhamuke nenoveli engena khaxa kulo munxa


154<br />

wenoveli yophenyo yesimanje, ngenoveli yakhe etbi Walivuma leala (1996).<br />

SibhaIe lolu cwaningo kuseyiyo kuphela le noveli enezimpawu eziphelele zenoveIi<br />

yophenyo yesimanje engabhaliwe uMasondo.<br />

Khona esahlukweni sesithathu, besibhekene nokucubungula <strong>ka</strong>nye nokube<strong>ka</strong> obala<br />

imigomo yenoveli yopbenyo ukuze kukhanye ukuthi uMasondo wenze ngakho yini.<br />

Sethemba ukuthi lokhu kweneke<strong>ka</strong> kwale migomo kungasiza labo abangase bafise<br />

ukubamba iqhaza lokubhala lolu hlobo lwenoveli, <strong>ka</strong>nye nalabo abafisa<br />

ukuzifundela la manoveli bawezwe <strong>ka</strong>ngcono. Imigomo yenoveli yophenyo yile<br />

elandelayo:<br />

• Icala lobugebengu elibuke<strong>ka</strong> lisobala.<br />

• Umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />

• Ukunhlanhlatha kwamaphoyisa.<br />

• Ukukhalipha okuthe xaxa komqondo womphenyi.<br />

• lbohlololo elethusayo.<br />

Ekucubunguleni le migomo, kuvele ukuthi eningini lamaflQveli akhe ahlaziyiwe,<br />

uMasondo uphumelele ekufezeni imigomo yenoveli yophenyo. Ukusi<strong>ka</strong> e/iji<strong>ka</strong>yo<br />

ngomgomo wecala elibuke<strong>ka</strong> lisobala, encwadini ethi lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (l99(}).<br />

Kuvele ukuthi icala lokugqekezwa kwebhange ebelibuke<strong>ka</strong> lilu/a, kusengathi<br />

kugqekeze izigebengu ezibhema insangu <strong>ka</strong>nti indaba ikuye umphathi webhange<br />

uMagwegwe Buthelezi. Isigcawu Sen<strong>ka</strong>nlolo (1990) sona sehlukile ngoba<br />

ubugebengu bemali yemvalamlomo efunwa emndenini <strong>ka</strong>Kubhe<strong>ka</strong> bugcina<br />

bubheke kuyena vele umuntu obesolisa, uMagwegwe.lngalo Yomlhelha (1994),<br />

yona bekubuke<strong>ka</strong> kuy<strong>ka</strong>la elisobala ukuthi uMamba Nxumalo oqhumuza imali<br />

<strong>ka</strong>yise. Kugcina kuvele ukuthi <strong>ka</strong>nti imali ibidliwa unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe<br />

l1l\1akhosazana ehlangene neshende lakhe uJona. Bemsayinisa arnasheke uma<br />

sebemdlise arnaphilisi ayizida<strong>ka</strong>mizwa.<br />

Uma sisi<strong>ka</strong> eliji<strong>ka</strong>yo ngomgomo womsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala, kuphawule<strong>ka</strong><br />

inoveli ethi Ngaze Ngazenza (1994). Kule noveli umsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala<br />

uMginsa. Wethweswe <strong>ka</strong>la lokubulala uBhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu. Kusole<strong>ka</strong> ukuthi<br />

umbulale ngoba eziphindisela ngoba uBhe<strong>ka</strong>ni ebhuntshise idili lomculo lakhe


55<br />

uMginsa 10. Nangempela uMasondo umveze uMginsa enza izinto eziningi eziqinisa<br />

lezi zinsolo zokuthi uyena onecala. Kuthi ekugcineni kuvele ukuthi <strong>ka</strong>nti<br />

uMpondlela ongumbulali, ethengwe unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Ndlovu. Kanti encwadini ethi<br />

lj:Jhisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), urnsolwa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala uMhlobo Mvubu<br />

urnpbathisiteshi samaphoyisa sase-Orlando. UMhlobo uzifa<strong>ka</strong> yena enkingeni<br />

ngoJrusuke aIimise ngesihloko ukuthi a<strong>ka</strong>kuthokozeIi ukuf"I<strong>ka</strong> komphenyi wamacala<br />

ozimele uZondo, ukuzophenya icala lokugqezwa kwebhange. Kuqhubekela<br />

phambili ukunuke<strong>ka</strong> kwakhe ngen<strong>ka</strong>thi uZondo eyophenya ngaye eKatlehong.<br />

UNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> umnemba ngabo bonke ububi abaziyo. Kuze kuvele ekugcineni<br />

kwendaba ukuthi umpheki webhodwe uye <strong>ka</strong>nye 10 Nsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong>. Ingalo Yomthetho<br />

(1994), yona isivezela uMamba Nxumalo engumlingiswa onuke<strong>ka</strong> ebe engenacala.<br />

Ekuhlanganeni kwakhe noMakhosonke ongumphenyi wecala ozibiza<br />

ngomcwanmgI mabhuku, uMamba ubuke<strong>ka</strong> engakwenameIi ukufi<strong>ka</strong> kwakhe.<br />

Lokhu kukodwa kwenza kubukeke sengathi kukhona lukhulu alwaziyo nalufihlayo<br />

10 Mamba ngokudliwa kwezimali zi<strong>ka</strong>yise. Kanti kuzohamba kuhambe kuvele<br />

ukuthi umiswe <strong>ka</strong>hi nguJona ongomunye babangani bakhe ashova nabo amaphepha,<br />

ehlangene noMakhosazana unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe uMamba 10.<br />

Kuvelile futhi nokunhlanhlatha kwamaphoyisa. Incwadi ethi Ngaze Ngazenza<br />

(1990), ikuveze kwasobala lokhu. USayitsheni Shongwe uthola<strong>ka</strong>la engangabazi<br />

ukuthi uThoko Ntsibande obulale uBhe<strong>ka</strong>ni ngoba ethunywe uMginsa. Uhlala nalo<br />

mqondo unomphelo ngisho uMmeli uMthethwa eseveza izimpawu zokuthi uThoko<br />

a<strong>ka</strong>thinteki kulolu daba. Kanti encwadini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), kubuke<strong>ka</strong><br />

kuwuSayitsheni uMhlobo Mvubu oveza ukuphaphalaza kwamaphoyisa. A<strong>ka</strong>funi<br />

nakuyizwa indaba yokuqashwa ku<strong>ka</strong>Zondo, ongurnphenyi ozimele ukuthi<br />

azophenya lolu daba. Kuvela <strong>ka</strong>rnuva ukuthi uMhlobo uvalwe umlomo waboshwa<br />

nezandla nguNsa<strong>ka</strong>nsa<strong>ka</strong> owamakhela irulo, wamenza isela besasebenza ndawonye<br />

eKatlehong.<br />

Mayelana norngorno wokukhalipha <strong>ka</strong>nye nokuqaphela okuthe xa.xa kornphenyi,<br />

kuphawulekile encwadini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990). Kule noveli uZondo<br />

ongumphenyi wecala usola zibekwa nje ukuthi urnunru noma abanru abagqekeze<br />

ibhange kuyoba abanru abanolwazi oluphelele ngaleli bhange. Nangernpela kugcina


156<br />

Iruvele uIrothi onesandla IroIo mkhuba uye ongumpbathi waIo uqobo, uMagwegwe<br />

Buthelezi. Kanti endabeni ethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990) sithola urnphenyi<br />

onguMmeli uNgubane eqaphela ukuthi uKubhe<strong>ka</strong> ubhekene nezigebengu ezifuna<br />

imvalamlomo futhi ezizogadla ziphindeleIa urna zike zakhokhelwa. Kugqama<br />

<strong>ka</strong>khulu ulrukhalipha <strong>ka</strong>nye nokuqaphela kwakhe ngen<strong>ka</strong>thi eshesha ukusola ulruthi<br />

kungenze<strong>ka</strong> ukuthi akuyena uNkosi<strong>ka</strong>zi Kubhe<strong>ka</strong> odubule wabulala isigebengu.<br />

Yize kwayena 10 nkosi<strong>ka</strong>zi wayekholwa ngokuphelele ulruthi uyena ongumbulali.<br />

Nangempela ekugcineni kuvela ukuthi lezi zigebengu zibulalane zodwa.<br />

UMagwegwe obulale uMhlobo. Nasendabeni ethi Ngaze Ngazenza (1994), uMmeli<br />

uMthethwa ukukhalipha nokuqapheIa kwakhe kurnenze washesha ukubona ukuthi<br />

akuyena uThoko owabulala uBhe<strong>ka</strong>ni. Yilo leli so lakhe elibukhali elimenze<br />

wakwazi ukuthi a1ulandele <strong>ka</strong>ble lolu daba aze agcine eboniIe ukuthi <strong>ka</strong>nti urnbulali<br />

wangempela uMpondlela owayethengwe unkosi<strong>ka</strong>zi <strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni.<br />

IbohIololo elethusayo, siyaIithola enovelini ethi lphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990), lapho<br />

sekuvela ukuthi <strong>ka</strong>nti isigehengu esihIela ukugqekezwa kwebhange uye <strong>ka</strong>nye<br />

umphathi walo uMagwegwe Buthelezi. Kuyethusa futhi nalokhu esikuthola<br />

enovelini ethi Ngaze Ngazenza (1994), ukuthi <strong>ka</strong>nti ungqondongqondo<br />

wokubulawa ku<strong>ka</strong>Bhe<strong>ka</strong>ni uye <strong>ka</strong>nye unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe. Nasenovelini ethi lngalo<br />

Yomthetho (1994), kuvela ukuthi <strong>ka</strong>nti ongungqondongqondo wokubulawa<br />

ku<strong>ka</strong>Mamba uyena <strong>ka</strong>nye unkosi<strong>ka</strong>zi wakhe futhi, uMakhosazana. Nasenovelini<br />

ethi Konti Nawe (1994), kuvela ukuthi <strong>ka</strong>nti ongujikelele ebugebengwini<br />

bokubulawa kwabanru eHillbrow, kuhlanganisa nokuhlaselwa kwentatheli<br />

yephephandaba uJabulani, kwakunguKhende Sibisi umphathisiteshi samaphoyisa<br />

saseThokoza.<br />

Esablukweni sesine sicubungule iqhaza labaIingiswa ekwakhekeni kophenyo<br />

emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Abalingiswa sibacubungule sibu<strong>ka</strong> i<strong>ka</strong>khulu ukukhole<strong>ka</strong><br />

nokugqama kwabo. Bathintekile nalabo abangagqamiIe <strong>ka</strong>ngako kodwa<br />

abathola<strong>ka</strong>la belekelela labo abagqamile. Siveze ukuthi abalingiswa abagqame<br />

<strong>ka</strong>khulu emanovelini <strong>ka</strong>Masondo yilaba abangabaphenyi bamacala. Lokhu<br />

kuhambisana nokuthi umlingiswa osemqo<strong>ka</strong> wenoveli yophenyo kuye kube uyena<br />

vele LLmphenyi wecala. Sethule UZondo enovelini ethi [phisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990).


157<br />

UZondo uvezwe ehlangabezana nezigemegeme eziningi elwphenyeni kwakhe<br />

udaba lokugqekezwa kwebhange. Uhlaselwe iziqubu eziningana, kodwa waqinisela<br />

ekugcineni waze waphwneIeIa ekubamOOni izigelekeqe. Kanti encwadini ethi<br />

Isigcawu Senlamtolo (1990), uMrneIi uSfiso Ngubane uyena ongumIingiswa<br />

ogqamile, futhi oogumphenyi wecala. Okuphawulekile lapha ukuthi uNgubane<br />

a<strong>ka</strong>wuye wnphenyi ngokomseOOnzi. Lokhu kumenza ahluke ohlotsheni<br />

lwabaphenyi abajwayelekile. Encwadini ethi Ngaze Ngazenza (1994), sithole<br />

nakhona umIingiswa ogqamile futhi ongumphenyi wecaIa kunguMmeIi uMthethwa.<br />

Encwadini ngencwadi baningi abalingiswa abangabalekeleli abangagqamile<br />

<strong>ka</strong>ngako. Encwadini ethi Konti Nawe? (I994) uZimiseJe umphenyi wecala<br />

lobugebengu baseHillbrow welekelelwa uLungile <strong>ka</strong>nye noShemba abasesebenza<br />

epbephandabeni JN<strong>ka</strong>nyezi. Kule ndaba uZimisele ubuye athole usizo ngendlela<br />

engajwayelekile. Lolo siro phela uluthola kuKhende Sibisi, okugcina kuthola<strong>ka</strong>le<br />

ukuthi uyena ongungqondongqondo wobugeOOngu baseHillbrow. Inhloso enkulu<br />

<strong>ka</strong>Sibisi kwakuwukuzama ukwedusa umkhondo, kodwa ubuye ampotshoze[e<br />

amaphuzu amsizayo uZimisele ophenyweni Iwakhe. Encwadini ethi Ingalo<br />

Yomthetho (1994), kuthoJa<strong>ka</strong>la umphenyi wecaJa uMakhosonke elekelelwa uPopi<br />

ekuphenyeni icala ngempumeJelo. Empeleni uPopi owalixazulula leli cala<br />

sekubuke<strong>ka</strong> sengathi usehlulekile uMakhosonke. Kanti encwadini ethi Ngaze<br />

Ngazenza (1994) uMthethwa welekelelwa uThemba ongumphenyi wamacala<br />

ozimele <strong>ka</strong>nye noNana unobhala wakhe (uMthethwa).<br />

Okufike kudonse amehlo <strong>ka</strong>khuJu mayelana nabalingiswa emanovelini <strong>ka</strong>Masondo<br />

yilokhu kuphindwa kwamagama abalingiswa afanayo emanovelini ahlukene.<br />

Kusengathi uMasondo lokhu wakwenza ngezinhloso ezithile. Eyokuqala<br />

okwakungaba ukwakha nokuseOOnzisa amagama abalingiswa azoshesha ajwayeleke<br />

kubafundi. Njengokuthi uma kuphathwa igama li<strong>ka</strong>Magwegwe kucace ukuthi<br />

kukhulunywa ngomlingiswa oyisigelekeqe. Kuthi uma kukhulunywa ngoMhlobo,<br />

kuOO umlingiswa oyiphoyisa. Inhloso yesibili ehlobene nayo le engehla sibona<br />

ukuthi kwakungaba ukuthi uMasondo wayenomcabango wokusungula uhlobo<br />

Iw.:noveli ewuchungechunge. Lapho okuthola<strong>ka</strong>fa khona ukuxhumana ezindabeni<br />

ezahlukene. Lokho okwenza ukuthi kuthola<strong>ka</strong>le kuqhutshekwa namagama athile


158<br />

ahalingiswa abebevele belchona enavelini eyandulele enye. Mhlawumbe enye<br />

inhloso <strong>ka</strong>Masondo kwakuyikho ukuqhamu<strong>ka</strong> nesu elehlukJ1e, abe nahalingiswa<br />

bakhe nje. Njengamanje uma kuphathwa igama li<strong>ka</strong>Magwegwe Buthelezi,<br />

uMhlobo Mvubu, uMamba <strong>ka</strong>nye noThemba Zondo akungabazeki ukuthi Iowo<br />

msebenzi uyobe ungo<strong>ka</strong>Masondo.<br />

Yize leli su li<strong>ka</strong>Masondo limehlusa kwahanye ababhali kodwa linakho ukuthanda<br />

ukudida. Lenza ukuthi umuntu osefunde amanoveli amaningi <strong>ka</strong>Masondo abe<br />

nomuzwa wokuthi uphinda indaba aseke wayifunda Lokho okwenza ukuthi<br />

imisebenzi ebingaba mihle impela nje, izwa<strong>ka</strong>le sengathi iyefana Ithi inalokho<br />

kufana, ibe ingaxhumene futhi. Amagama afanayo abalingiswa abasetshenzisiwe<br />

emlinovelini ehlukene <strong>ka</strong>Masondo adida <strong>ka</strong>khulu ngoba babuye bathola<strong>ka</strong>le benza<br />

izinto ezingafani. Ngalokho siqonde ukuthi bekungalindele<strong>ka</strong> ukuthi uMhlobo<br />

Mvubu owethulwe okokuqala enovelini ethi Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong> (1990) engusayitsheni<br />

wamaphoyisa ogcina esizane noZOndo (umphenyi wecala ozimele) ekubambeni<br />

izigelekeqe, athola<strong>ka</strong>le enovelini eyelama lena, ethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990)<br />

esaphethe isikhundla esifuze Iesi ngokwethembe<strong>ka</strong> Okuthola<strong>ka</strong>Iayo nokho ukuthi<br />

kule ooveli ethi Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntolo (1990) uMhlobo Mvubu Iona useyiqola nje<br />

elibambisene noMagwegwe Buthelezi ekukhwahleni umndeni wakwaKubhe<strong>ka</strong><br />

imali yemvaIamlomo. Sithi-ke lokhu kuqanjwa kwabalingiswa ngale ndlela<br />

kubuke<strong>ka</strong> kuyijivaza kunokuyihlabahlosisa le misebenzi <strong>ka</strong>Masondo.<br />

Nesu elisetshenziswe uMasondo ekuphetheni amanye amanoveli akhe<br />

esiwacubungulile, sibone sengathi linakho ukungawamisi <strong>ka</strong>hle la manoveli.<br />

Kuphawuleke ukuthi emanovelini ophenyo kusuke kulindeleke ukuthi kugcine<br />

kunqobe okuhle phezu kokubi. Kunqobe ubulungiswa phezu kobugebengu.<br />

KungenjaIo amanoveli ophenyo angabuke<strong>ka</strong> egqugquzela ubugebengu. Siphawule<br />

ngamanoveli amathathu <strong>ka</strong>Masondo aphela ngesidididi esithi asiveze ukunqoba<br />

kobugebengu phezu komthetho nobulungiswa Lapho okuthi kusajatshulelwe<br />

ukubanjwa nokugwetshwa kwezigebengu. kuvele kumemfuke amadoda athile<br />

aqhulule kwasani ngenhlamvu. Sithj·ke akwemuke!eki <strong>ka</strong>hle lokhu.


159<br />

Bekuphawulekile ngasekuqaleni kwalo msebenzi ukuthi asiqonde khona ukugeqa<br />

amagula ngegalelo li<strong>ka</strong>Masondo <strong>ekubhalweni</strong> <strong>kwenoveli</strong> yophenyo. Yingakho<br />

kukhona okuningi esingaphawulanga lutho ngakho. Njengokuthi kwesinye isikhathi<br />

amanoveli <strong>ka</strong>Masondo athola<strong>ka</strong>la esethinta izinto ezingavamile ukwenze<strong>ka</strong><br />

empilweni eyejwayelekJle yohlobo Iwabantu asuke egxile kulo. Lokhu kuthola<strong>ka</strong>la<br />

kukuthunaza ukukhole<strong>ka</strong> kwalawo manoveli. Lapha sibhekise ezigamekweni<br />

zokuntweza ngezikebhe nangokundiza ngamabhanoyi kwabalingiswa abathile<br />

(Iphisi Nezinyo<strong>ka</strong>), ukugxila ebhizisini lobisi emazweni angaphandle (/ngaJo<br />

Yomthetho). Lokbu kungezwa<strong>ka</strong>la kuyinto ewubala. Kuwutho kodwa uma<br />

sikubu<strong>ka</strong> ngokuthi kunamanembe empilo ephilwa abezizwe zaseNtshonalanga,<br />

okungandile kubantu bomdabu bezizwe zaseNingizimu Afri<strong>ka</strong> Lokhu kwenza<br />

ukuthi eminye yemisebenzi <strong>ka</strong>Masondo izwa<strong>ka</strong>le isekeleke phezu kwenhlalo<br />

engavamile ngakho-ke nengakholeki <strong>ka</strong>hle hie. Lokhu kungase kwenze le<br />

misebenzi izwa<strong>ka</strong>le ingaseyiyo eyomdabu <strong>ka</strong>hle hie.<br />

5.3 IZIPHAKAMISO ZOCWANINGO.<br />

Lolu cwaningo seluvezile ukuthi uMasondo uyibekile induku ebandla <strong>ekubhalweni</strong><br />

<strong>kwenoveli</strong> yophenyo esiZulwini. Asekubhalile kuningi <strong>ka</strong>ngangoba akuluJa<br />

ukukugoqa ocwaningweni olulodwa. Yingakho kule ngxenye sesithi asibeke<br />

izipha<strong>ka</strong>miso zokudinga ukuqashelwa emizamweni yokubhalwa kwamanoveli<br />

ophenyo uqobo Iwawo <strong>ka</strong>nye nokunye okungacwaningwa emisebenzini yakhe.<br />

Mayelana nokubhalwa kwawo uqobo amanoveli <strong>ka</strong>\.fasondo. Sibona sengathi<br />

ayozwa<strong>ka</strong>la emasha ceke futhi ehlabahlosile uma engase agwemeke la magama<br />

abaIingiswa asejwayelekile. Kuyowafa<strong>ka</strong> umoya wobusha futhi nokugwema<br />

amagama ezindawo asezisebenzise <strong>ka</strong>khulu. Lapha siqondise emagameni ezindawo<br />

ezinjengoNyukbasela. Nquthu, Katlhehong <strong>ka</strong>nye nezinye. Lokhu sikusho siqonda<br />

<strong>ka</strong>hle ukuthi akukbo mthetho othi amagama abalingiswa nawezindawo<br />

a\\asetshenziswe <strong>ka</strong>ngaki. Kodwa sikholwa ukuthi kungaba nesasasa elithe xaxa,<br />

uma kusetshenziswa amagama abalingiswa <strong>ka</strong>nye nawezinye izindawo ezintsha.


160<br />

Mayelana nocwaningo oIungenziwa ngemisebenzi <strong>ka</strong>Masondo, sibona ukuthi<br />

ukhona wnsebenzi ongumnikelo obanzi ongavela uma kucutshungulwa isizinda<br />

emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Okuphawule<strong>ka</strong>yo emanoveIini akhe njengoba sesike<br />

saphawula ngenhla, ukuthi uvame ukusebenzisa uhlobo oluthile lwezindawo <strong>ka</strong>nye<br />

nohloOO oluthiIe IwenhIaIo. Simthola ekhuluma ngokuphindaphinda ngezindawo<br />

zakoNquthu, Newcastle, koHiIlbrow, koKatlehong, koSoweto, koGoli <strong>ka</strong>nye<br />

nezinye. Simthola ebhaIa ngohloOO IwenhlaIo oluphakeme nolungajwayelekile.<br />

Lapho oNkosazana Kubhe<strong>ka</strong>, noMagwegwe <strong>ka</strong>nye nabanye bentweza ngezikebhe.<br />

Sithola oThoko noDuduzile Kubhe<strong>ka</strong> begadwa ngonogada. Sithola uNgubane<br />

u<strong>mm</strong>eli eqasha <strong>ka</strong>Iula ibhanoyi lokuyocinga isikebhe edanyini iNcadu. Sithola<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni ongumgqugquzeli wamadili omculo <strong>ka</strong>Mginsa Nokunye okuningi<br />

okungajwayelekile enhlalweni yesintu. Lokhu kungacwaningwa ngomthelela<br />

okunawo mayelana nokukhole<strong>ka</strong> noma ukungakholeki kwamanoveli <strong>ka</strong>Masondo.<br />

Kungacwaningwa futhi ngeqhaza elibanjwe ngabantu besifazane ebugebengwini<br />

<strong>ka</strong>nye nasekunqandweni kobugebengu emanovelini <strong>ka</strong>Masondo. Kukhona uPopi<br />

oyisigebengu enovelini ethi Kanti Nawe (1994). Kukhona nomunye uPopi enovelini<br />

ethi Ingala Yam/helha (1994). yena owelekelela ingalo yomthetho ekubanjweni<br />

kwezigebengu. Enovelini ethi Ngaze Ngazenza ([994), kukhona uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />

Ndlovu othengela umyeni wakhe uBhe<strong>ka</strong>ni izigebengu. Kukhona uNkosi<strong>ka</strong>zi<br />

Makhosazana NxumaIo owakhela umyeni wakhe uMamba uzungu lokumbulaIa,<br />

Ingala Yamlhelha (1994). Kukbona noThoko Ntsibande osolwa ngokubulala<br />

uBhe<strong>ka</strong>ni Ndlovu; Ngaze Ngazenza (1994). Sikholwa ukuthi le minxa yamanoveli<br />

<strong>ka</strong>Masondo ingakhipha <strong>ucwaningo</strong> olwephusile.<br />

Elokugcina lithi phezu kwakho konke okungabuke<strong>ka</strong> kuyizici ezidinga ukulungiswa<br />

ekubhaIweni kwamanoveli <strong>ka</strong>.'1asondo. siOOna ukuthi uyibekile induku ebandla.<br />

l<strong>ka</strong>khulu ngoba ucabe indlela yomunxa obunga<strong>ka</strong>ze uthintwe phambilini.<br />

Kubuke<strong>ka</strong> kunguye oyingqalabut!1O kulo mkhakha wenoveli vophenvo vesimanje<br />

esiZulwini. Imisebenzi yakhe isiyohlala njalo iyisilinganiso sokuphumelela <strong>ka</strong>nye<br />

nokungaphumeleli kwemibhalo yalolu hlobo. esethemba ukuthi isazoqhamu<strong>ka</strong>


Allot, M.<br />

Bell, I.<br />

Bragg, M.<br />

Burgess, A.<br />

IMITHOMBO YOLWAZI<br />

1962.<br />

1990.<br />

[984.<br />

[971.<br />

Novelists on the Novel.<br />

161<br />

London: Routledge and Kegan Paul.<br />

Watcbing tbe Detectives.<br />

London: MacMilIan Press.<br />

How to Enjoy Novels.<br />

London: Vemon Scannell Judy Piatkus<br />

Ltd.<br />

Tbe Novel Now.<br />

London: Faber & Faber.<br />

Buthelezi, J.c. 2002. Impi YabomDabu Isetbunjini.<br />

Cape Town: Maskew Miller Longman.<br />

Dhloroo, R.R.R. 1934. UNomalanga KaNdengezi.<br />

Pieterrnaritzburg : Shuter & Shooter<br />

Dixon, J. 1991. A Schooling in Englisb.<br />

Brixtol : Open University Press.<br />

Dube', A. ; Nabanye. 1983. Structure and Meaning:<br />

An Introduction to Literature.<br />

Boston : Houghton Miffin.<br />

Dube. J.L. 1931. Insila KaSba<strong>ka</strong>.<br />

Marianhill : Marianhil! Mission Press


Forster, E.M. 1928. Aspects ofthe Novel<br />

London: Edward Amold & Co.<br />

Forster, E.M. 1980. Aspects ofthe Novel<br />

Middlesex: Penguin Books Ltd,<br />

Green, M.C. 1992. Fiction as a Historical Form: Uses<br />

OfHistory in Modern South Mrica<br />

Fiction.<br />

University ofYork : Department of<br />

English and Related Literature.<br />

Gwin, R 1991. The New Encyclopedia Britannica.<br />

London: World Book Inc.<br />

Hough, G. 1969. Style and Stylistics.<br />

London: Rout/edge & Kegan.<br />

Lodge, D. 1984. Language ofFiction.<br />

Great Britain: Cox and Wyman Ltd.<br />

Madondo, L.M.M.S. 2005. Amasu Okufundisa Imibbalo.<br />

Umsebenzi Ongashicilelwe.<br />

Maphumulo, A.M. 1995. Masikhe Ngenkezo.<br />

Pietermaritzburg : Reach Out<br />

Publishers.<br />

Masondo, M.M. 1990. Isigcawu Sen<strong>ka</strong>ntoJo.<br />

Pretoria: Educum Publishers.<br />

162


Masondo, M.M.<br />

Masondo, M.M.<br />

Masondo, M.M.<br />

Masondo, M.M.<br />

Masondo, M.M.<br />

Mathenjwa, L.F.<br />

Miller, A.<br />

Muir. E.<br />

1990.<br />

1994.<br />

1994.<br />

1994.<br />

2001.<br />

1997.<br />

1957.<br />

1979.<br />

Ipltisi NeziDyo<strong>ka</strong>.<br />

Johannesburg: Educum Publishers.<br />

IDgaJo Yomthetho.<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />

Kanti Nawe?<br />

Pietermaritzburg : Reach Out<br />

Publishers.<br />

Ngaze Ngazenza.<br />

Cape Town: De Jager-Haum<br />

Publishers.<br />

163<br />

The Detective Novel in Zulu: Form<br />

and Tbeme iD C.T. Msimang's<br />

Walivuma Icala.<br />

Ucwaningo Lweziqu ZeMasters<br />

olungashicilelwe : University of<br />

Pretoria.<br />

Sekusele Imizuzu.<br />

Pretoria: Palm Publishers.<br />

UMamisa Iqhawe LeSwazi.<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />

The Structure ofthe Novel.<br />

London: Chatto & Windus.


Msimang, C.T.<br />

Msimang, C.T.<br />

Ngcobo, M.<br />

Ntuli, D.BZ. no<br />

Makhambeni, M.N.<br />

Ntuli, D.B.Z.<br />

Ntuli, J.H.<br />

NxumaIo, J.H.<br />

Nyembezi, S.<br />

Nyembezi. C.LS.<br />

1986.<br />

1996.<br />

1957.<br />

1998.<br />

1969.<br />

/998.<br />

1950.<br />

/977.<br />

1957.<br />

FoIktale 1DfhteDt:e OIl TIle Zulu<br />

Novel<br />

Pretoria : Acacia Books.<br />

Walivuma lcala.<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Sbooter.<br />

lnkungu MaZulu.<br />

/64<br />

Johannesburg: The Bantu Publishing<br />

House.<br />

Izimpande.<br />

Pretoria: University ofSouth Africa.<br />

Ngiyoze Ngimthole.<br />

Johannesburg: Educum Publishers.<br />

The Conception and Evaluation of<br />

Cbaracterisation in tbe Zulu Novel<br />

Unpublished D. Phi/. Thesis:<br />

KwaDlangezwa: University of<br />

Zululand.<br />

UZwelonke.<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />

Mntanami Mntanami.<br />

King Williams Town: Thandpers.<br />

Lafa Elihle Kakhulu.<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.


Prietsman, M<br />

Radice,1.<br />

1990.<br />

1989.<br />

Detective FietioB aDd Literature.<br />

London: MacMillan Press.<br />

The Way to Write Crime FICtion.<br />

London: Elm Tree Books.<br />

Sartse, J. 1967. What is Literature?<br />

Northampton: Menthen.<br />

Ship/ey, J.T. 1979. Dictionary ofWorld Literary<br />

Terms.<br />

London: Alien & Unwin.<br />

Sibiya, N.G. 2002. Kuxolelwa Abanjani?<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />

Smith, A.H.; 1956. Odbam's Dictionary oftbe Englisb<br />

O'Louglin Language.<br />

London : Odhams Press Ltd.<br />

Stevick, P. 1967. The Theory oftbe Novel.<br />

London: The Free Press.<br />

Stuart. J. 1927. UHlangakula.<br />

London: Longmans.<br />

Stuart. P.A. 1938. UNkosibomvu<br />

165<br />

Pietermaritzburg : Shuter & Shooter.<br />

TaIlis, R. 1988. In Defence of Realism.<br />

London: Edward Arnold.


Tichy, HJ.<br />

Vila<strong>ka</strong>zi, B.W.<br />

Zulu, E.S.Q., Nabanye.<br />

1988.<br />

1972.<br />

1991.<br />

Effective WritiDg.<br />

London: WHey & Sons.<br />

NomaN'mi.<br />

MarianhiII : Emshinini<br />

WaseMhlathuzane.<br />

IsiZulu Soqobo 10.<br />

Pietennaritzburg : Reach Out<br />

Publishers<br />

166

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!