07.01.2013 Views

Mommy & Me - Somali - CALS - provider - Passport Health Plan

Mommy & Me - Somali - CALS - provider - Passport Health Plan

Mommy & Me - Somali - CALS - provider - Passport Health Plan

SHOW MORE
SHOW LESS

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Tilmaamtaada Ee Uurka Caafimaadka Leh, Dhalmo iyo Daryeelka Caruurta


Miiska<br />

Tusmooyinka<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Ku soo dhawow Hooyo iyo Ani.........3<br />

Saddexda Bilood ee Hore ..................3<br />

Hooyo Iyo Ani Way Ku Caawini Kartaa..........3<br />

Waxaad Filaneeyso............................................4<br />

Cunnida Cunto Leh Caafimaad..........................5<br />

Waxyaabaha Dhibaatooyinka Leh ..................6<br />

Cudurada Ciridka................................................7<br />

Lalabada iyo Mataga Xiliga Uurka..................8<br />

Khatarta Sare.....................................9<br />

Dhiig Karka Uurka.............................................9<br />

Talo Siinta Xukunka Caadaadiska Dhiiga....10<br />

Calaamadaha Digniinta Leh ...........................10<br />

Waa Maxay Fool Diin?....................................11<br />

Cudurada Keena Isdhaafka Dhiiga<br />

(RH Iyo Rhogam) .............................................11<br />

Hurgumada Kaadi Mareenka (UTI)..............12<br />

Kaadi Sokoroowga Uurka................................13<br />

Neefta Iyo Uurka............................................16<br />

Saddexda Bilood ee Labaad .......17<br />

Quudinta Ilmahaaga: Naas Siinta<br />

Iyo Dhalo Siinta.........................................17<br />

Lisida Iyo Keydinta Caanaha Naaska .........21<br />

Saddexda Biilood ee Saddexaad....22<br />

Waxbarashada Dhalniinka Caruurta............22<br />

U Dhiyaar Garowga Foosha Iyo Dhalmada.22<br />

Qalida Caloosha................................................25<br />

Miyaan Lagu Qabin? .......................................27<br />

2<br />

Umul -<br />

Daryeelka Naftaada...............28<br />

Liiska Warbaxinta ee Umusha ....................28<br />

Muruqta Umusha.............................................28<br />

Daryeelida Naftaada Markaad<br />

Umusho...............................................................29<br />

Qorsheynta Uurarka Soo Socda .................29<br />

Umul -<br />

Daryeelka Ilmahaaga.................30<br />

Ku Saabsan Ilmahaaga ...................................30<br />

Baarista Joogtada Ah Ee Caruurta.............35<br />

Talo Siinta Nabadgelyada Caruurta ...........36<br />

Calaamadaha Lagu Garto Geerida Lama<br />

Filaanka Ah Ee Caruurta (SIDS) .........38<br />

Mujuruqa Caruurta Lagu Sasabo .................39<br />

Ilkaha Caruurta ...............................................39<br />

Hurgumada Dhagaha .....................................40<br />

Jadwalka Taariikhda ee Uurka .... 42<br />

Usbuucuyada 1 ilaa 4.......................................43<br />

Usbuucyada 5 ilaa 8 .......................................44<br />

Usbuucyada 9 ilaa 12.......................................45<br />

Usbuucyada 13 ilaa 16 ....................................46<br />

Usbuucyada 17 ilaa 20 ...................................47<br />

Usbuucyada 21 ilaa 24 ...................................48<br />

Usbuucyada 25 ilaa 28...................................49<br />

Usbuucyada 29 ilaa 32 ..................................50<br />

Usbuucyada 33 ilaa 36 ..................................51<br />

Usbuucyada 37 ilaa 40...................................52<br />

Kalmado Muhiim Ah<br />

Daryeelka Uurka ................................................4<br />

Dareenka Xanuunka............................................9<br />

Kaadi Sonkorrow................................................16


Ku Soo Dhawow<br />

Hooyo Iyo Ani!<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Ku soo dhawow mashruuc khaaska ah ee<br />

<strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> oo loogu talo galay<br />

xubnaha uurka leh. Waxaa la yiraahdaa<br />

Hooyo Iyo Ani.<br />

Kani waa nugul ama koobi Aasaaska Hooyo<br />

Iyo Ani: Tusmada Uurka Caafimaadka<br />

Leh, Dhalmo Iyo Daryeelka Caruurta.<br />

Buugani waa mid u leh faa’iido khaas ah<br />

xubnaha ka tirsan Hooyo Iyo Ani. Waa<br />

muhiim inaad daryeesho buugaan maxaa<br />

yeelay hal nuqul ama koobi oo keliya<br />

ayaad heli kartaa. Buugaan wuxuu ku<br />

siinayaa tilmaamo dhan oo ku saabsan<br />

uurka, dhalniinka (tan caadihaga ah iyo<br />

tan qalniinka ah), iyo xiliga umusha (kadib<br />

markaad dhashid).<br />

Si laguu caawino inaad heshid warbixin<br />

khaaska ah, buugani waxaa loo qeybiyey<br />

qeybaha soo socda:<br />

• Saddexda Bilood Ee Hore - 1 ilaa iyo<br />

3 bilood.<br />

• Saddexda Bilood Ee Labaad - 4 ilaa<br />

iyo 6 bilood.<br />

• Khatarta Sare - Caafimaadka<br />

khatarta leh oo u keeni kara uurkaaga<br />

murug ama dhibaatooyin.<br />

• Saddexda Bilood Ee Saddexaad – 7<br />

ilaa 9 bilood.<br />

• Umusha – Kadib markaad dhashid<br />

(6 ila 7 Usbuuc)<br />

• Jadwalka Taariikhda – Oo kuu<br />

sheega waxaad bilkasta filaneeysid<br />

markaad uur leedahay.<br />

Sidaad u heshid warbixinta aad u baahan<br />

tahay, fiiri Miiska Tusmooyinka. Waxaad<br />

kaloo isticmaali kartaa jadwalka taariikhda<br />

inaad ku qortrid balammada iyo warbixinta<br />

sida lambarada teleefoonka muhiimka<br />

ah. Xasuusnow, inaad markasta la socoto<br />

waanada dhakhtarkaada umuliya iyo<br />

balamaada laguu dhigo.<br />

3<br />

Haddii aad qabtid su’aalo ku saabsan buugan<br />

ama aad u baahan tahay warxbin, ka soo<br />

wac Khidooyinka Xubnaha 1-800-578-<br />

0603, riix 4 xili kasta, kadibna garaac<br />

qeybta 7908, 7957, ama 8309. Haddii<br />

aad ku hadasho Afka Isbaanishka fadlan<br />

ka soo wac Carmen, 1-800-578-0603,<br />

qeybta 8225. Haddiii aad tahay xubin wax<br />

maqalka ka xun yahay, soo wac lambarkeena<br />

dhagoolaha TDD/TTY, 1-800-691-5566.<br />

Waxaan fileeynaa inaad ku<br />

raaxeysato Asaaska Hooyo Iyo<br />

Ani aadna yeelato uur farax iyo<br />

caafimaad leh.<br />

SADDEXDA<br />

BILOOD EE<br />

HORE<br />

Hooyo Iyo Ani<br />

Way Caawini<br />

Kartaa Addiga Iyo<br />

Ilmahaaga<br />

Waa Maxay Hooyo Iyo Ani?<br />

Hooyo Iyo Ani waa mashruuca khaaska ah<br />

ee <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> oo loogu talo galay<br />

dumarka uurka leh. Daryeelka xiliga uurka<br />

(daryeelka caafimaad ee xaamilada) waa u<br />

muuhiim caafimaadkaada iyo caafimaadka<br />

ilmahaaga.<br />

Daryeelka ugu wanaagsan ee xiliga uurka<br />

wuxuu biloowdaa markaad uur yeelatid oo<br />

aad ku soo biirto Hooyo Iyo Ani, kalkaaliye<br />

caafimaad ee diwaansan ayaa kuu diyaar ah<br />

inay kula shaqeyso xiligaad uurka leedahay<br />

oo idil. Tani waxay kaa caawineysaa inaad<br />

hubsatid in addiga iyo ilmahaaga heshaan<br />

daryeelka saxda ah.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Kalkaaliyahaaga Hooyo Iyo Ani ayaa ku siin<br />

kara jawaabta su’aalaha ku saabsan:<br />

• Uurkaaga.<br />

• Gaadiidka loo raaco balammada<br />

dhakhtarka iyo fasallada waxbarashada<br />

dhalniinka caruurta.<br />

• Dharka, cuntada, iyo waxyaabaha addiga<br />

iyo ilmahaaga u baahan yihiin.<br />

• Nafaqo iyo fitamiin.<br />

• Daryeel iyo quudinta ilmahaaga dhashay<br />

• Maamulka walwalka iyo walaac markaad<br />

uur leedahay.<br />

• Helitaanka caawinaada looga hor<br />

tago dhibaatooyinka aalkolada iyo<br />

muqaadiraadka.<br />

• Mashruuc WIC (oo siiya waraaqaha lagu<br />

qaato cuntada).<br />

• Waxyaabaha u keeni kara dhib ilmaha<br />

uurka ku jira.<br />

• Kheyraadka bulshada iyo khidmooyinka<br />

aad u baahan tahay.<br />

Weydiiso Caawinaad<br />

KalKaalisada Hooyo Iyo Ani<br />

Markaad u Baahato.<br />

Markaad u baahato inaad la hadashid<br />

kalkaalisada Hooyo Iyo Ani, ka soo wac<br />

<strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> 1-800-578-0603, riix<br />

4 xili kasta, ka dibna garaac qeybta 8358,<br />

7984, ama 7330. Codso inaad la hadashid<br />

qof ka mid ah Hooyo Iyo Ani. Haddii aad<br />

tahay qof maqalka ka xun yahay, fadlan<br />

naga soo wac TTY/TDD lambarka 1-800-<br />

691-5566.<br />

Kalmado Muhiim Ah<br />

Daryeelka Xiliga Uurka : Daryeelka<br />

caafimaad ee aad heshid xiliga uurka<br />

leedahay.<br />

4<br />

Waxaad Ka<br />

Filaneeysid<br />

Dhakhtarkaaga<br />

Umuliya<br />

Daryeelka Xiliga uurka<br />

(Daryeelka Uurka)<br />

Markaad uurka leedahay, waxaad tagi<br />

doonta dhakhtarka caawina dumarka uurka<br />

leh. Booqashadaada koowaad markaad uur<br />

leedahay, dhakhtarka wuxuu ku siinayaa:<br />

• Baaritaanka caafimaadka jirka.<br />

• Kuu sheegi xiligaad fileeysid inuu<br />

ilmahaaga dhalan doono.<br />

• Baro taariikhda caafimaadkaada sidaad u<br />

ogaatid waxyaabaha u keeni kara dhibaato<br />

caafimaad uurkaada iyo ilmahaaga.<br />

• Baar dhibaatooyinka caafimaad ee aad<br />

u gudbin kartid ilmahaaga (tani waxaa<br />

la yiraahdaa baarista isirka ama Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan genetic screening).<br />

Mararka qaarkood markaad booqasho<br />

sameysid, dhakhtarkaada wuxuu kaala hadli<br />

karaa dawaada xanuunka joojisa oo aad u<br />

haabnaan doonto markaad foolaneysid iyo<br />

markaad umushid ( dhalashada ilmaahaaga).<br />

Haddii dhakhtarkaada uusan arag dhibaato,<br />

waxaad arkeysaa asaga ama ayada:<br />

• Afartii usbuucba hal mar ee 28 da usbuuc<br />

ee hore ee uurka.<br />

• Hal mar labo ama saddexdii usbuucba laga<br />

bilaabo usbuuca 28 aad ilaa iyo usbuuca<br />

36aad.<br />

• Usbuuca 36aad ka dib, hal mar usbuuc<br />

waliba ilaa iyo intuu dhalan doono<br />

ilmahaaga.<br />

Haddii aad qabtid dhibaato caafimaad oo<br />

khaas ah, dhakhtarkaada wuxuu rabaa inuu<br />

ku arko marar badan.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Dhakhtarkaada wuxuu sameyn doonaa sida<br />

soo socota booqasho kastaba:<br />

• Cabirka miisaankaada<br />

• Baarista cadaadiska dhiiga.<br />

• Baarista borotiinka kaadida.<br />

• Baarista wadno garaaca ilmahaaga.<br />

• Cabirka qiyaasta ilmo galeenka (oo loo<br />

yaqaan minka).<br />

• Baarista dhiiga ama dheecaanka ka<br />

yimaada siilka oo kugu dhici karo.<br />

Daryeelka Foosha iyo<br />

Dhalniinka<br />

Markaad u soo dhawaato xiligaad dhali<br />

doontid, dhakhtarkaaga ayaa sheegi doona<br />

calaamadaha kuu sheega inuu ilmahaaga<br />

diyaar u yahay dhalsho. Calaamadahaas<br />

waxaa la yiraahdaa fool. Markaad filato<br />

inay fool ku heyso aad cusbitaalka, waxay<br />

baari doonaan wadno garaaca ilmahaaga,<br />

cadaadiska dhiigaada, wadno garaacaada,<br />

iyo xanuunka fooshaada. Xanuunkaas waxaa<br />

la yiraahdaa nabar qabashada foosha.<br />

Haddii ay fool ku heyso, laguma siinayo<br />

wax cunto ah. Waxaa lagu siin kara biyo<br />

ama xoogaa jabab baraf ah. Kalkaalisada<br />

caafimaad waxay baaris joogto ah ku<br />

sameyneysaa siilkaada markay foosha ku<br />

heyso. Waxay kugu gelin doontaa fiilooyinka<br />

mashiinka khaas ah , oo tusiya caddada<br />

wadno garaaca ilmahaaga xiliga foosha ku<br />

heyso. Mashiinka waxaa la yiraahdaa uurku-jire<br />

ilaaliye.<br />

Cunida Cuntada<br />

Caafimaadka uu leh<br />

Addiga iyo llmahaaga<br />

Haddii aad uur leedahay, cunida cuntada<br />

caafimaadka leh waa u muhiim addiga iyo<br />

ilmahaaga. Ilmahaaga wuxuu u baahan yahay<br />

cunto caafimaad leh oo ka timaado jirkaada<br />

siduu ugu koro si munaasib leh. Cunida cunto<br />

sax ah waxay kaa cawineysaa inaad heshid<br />

caafimaad suurto gal leh.<br />

5<br />

Waxaad cuntid waa u muhiim sidaad wax u<br />

qaadatid (cunto yar ama badan).<br />

Waxaad cuntid markaad<br />

uur leedahay<br />

1. Miro sida tufaaxa (2-4 qeybood<br />

maalintii): Miraha waxay leeyihiin fitamiin<br />

iyo macdan ka caawisa ilmahaaga aragtida,<br />

maqaarka iyo dhiiga.<br />

2. Khudaar (3-5 qeybood maalintii):<br />

Khudaarta waxay leeyihiin fitamiin iyo<br />

macdan ka caawisa ilmahaaga aragtida,<br />

maqaarka iyo dhiiga.<br />

3. Rootiga, badarka, bariiska, iyo<br />

baastada (6-11 qeybood maalintii):<br />

Cuntadani waxay ku siineysaa quwad,<br />

fitamiin iyo macdan u fiican ilmahaaga.<br />

4. Caano iyo waxyaabaha caanaha laga<br />

sameyo (4-6 qeybood maalintii): Kuwani<br />

waxay ku siiyaan nafaqo kaa caawinta lafo<br />

dhiska ilmahaaga, indhaha, iyo ilkaha.<br />

5. Hilibka iyo cunta borotiinka leh, sida<br />

lowska shiidan, digirta, towfuuga<br />

(3-4 qeybood maalintii): Kuwani waxay<br />

keenaan nafaqo kaa caawinta muruq<br />

dhiska ilmahaaga, dhiiga iyo maskaxda.<br />

Talo Siinta Cuntada<br />

Caafimaadka Leh: Sameey<br />

iyo Ha Sameynin<br />

Sameey<br />

• Cab ugu yaraan 8 koob oo biyo ah<br />

maalintiiba.<br />

• Cun wax yar, oo cunto joogto ah, laakiinse<br />

ha cunin cunto dufan leh ama la shiilay.<br />

Tani waxay kaa cawineeysaa inaad ka<br />

dhowrsatid laabjeexa ama mataga.<br />

• Xafid inaad tagtid balammada<br />

dhakhtarkaaga umuliya kuu sameeyo<br />

xiligaad uurka leedahay.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Qaado fitamiinka dhakhtarkaaga umuliya<br />

kugu amray xiligaad uurka leedahay.<br />

Dumarka uurka leh waxay u baahan yihiin<br />

dhiig kordhis siyaado leh siday ooga kor<br />

tagaan ciladaha maskaxda iyo xandulaha<br />

dhabarka, sida cudurka loo yaqaan<br />

“dhabar furan” Afka Ingriiska lagu yaqaan<br />

spina bifida (open spine). Haddii aad dhib<br />

ku qabtid qaadashada fitamiinka, la hadal<br />

dhakhtarkaaga ama kalkaaliyaha Hooyo<br />

Iyo Ani.<br />

Ha Sameeynin<br />

• Ha cunin cuntada dufanka leh (sida<br />

macmacaanka, doonatka, buskudka, hot<br />

dooga, iyo waxyabaha qansiirka laga<br />

sameeyo).<br />

• Ha cabin aalkolada, sigaarka, ama ha<br />

isticmaalin muqaadiraadka sharciga<br />

diidan.<br />

• Ha cunin ama cabin cabitaanka sonkor<br />

la’aanta ah, macmaanka sonkor la’aanta<br />

ah, ama jalaatada iyo caano fadhiga<br />

sonkor la’aanta ah. Waxyaabahaan<br />

waxaa ku jira macaaneeye oo aan<br />

dabiic ahayn. Waxyaabahaan dhibaatay<br />

u geeysan karaan ilmaha uurka<br />

ku jira. Iskuday inaadan isticmaalin<br />

macaaneeyaha Afka Ingriika loo<br />

yaqaan Nutrasweet ama Saccharin.<br />

• Isku day in aadan cabin maalintiiba<br />

in ka badan labo koob cabitaanka leh<br />

macdanta loo yaqaan Kaafa’iin (sida<br />

kokakolada, shaaha, kafeyga).<br />

Waa Maxay Miisaanka Isoo<br />

Kori Kara?<br />

Xiliga uurka ma aha xiligaad lumiso<br />

miisaanka jirkaada haddii uusan<br />

dhakhtarkaada kugu amrin. Soomida, cunto<br />

yareenta ama mataga waxay keeni karaan in<br />

aadan helin nafaqada addiga iyo ilmahaaga u<br />

baahan tihiin. Isku celcelin dumarka uurka<br />

leh waa inay soo kortaa 25 ilaa 35 rodol.<br />

6<br />

Jadwalka soo socda wuxuu<br />

sheegaa meelaha miisaanka<br />

koro<br />

• Naasaha 1 ilaa 1 1/2 rodol<br />

• Dhiiga 3 ilaa 4 1/2 rodol<br />

• Biyaha dheeraadka 4 ilaa 6 rodol<br />

• Ilmo galeenka 2 1/2 ilaa 3 rodol<br />

• Mandheerta 1 1/2 ilaa 2 rodol<br />

• Biyaha ilmo galeenla 2 ilaa 3 1/2 rodol<br />

• Ilmaha 7 ilaa 8 rodol<br />

• Nafaqada 4 ilaa 6 rodol<br />

--------------------------------------------------<br />

Isku dar miisaanka kordha: 25 ilaa 35 rodol<br />

Waxyaabaha<br />

Waxyeelo u<br />

Keena Addiga iyo<br />

Ilmahaaga!<br />

Hadda markaad uurka leedahay, waa inaad<br />

iska dowrtaa waxyaabaha u keeni kara<br />

waxyeelo addiga iyo ilmahaaga.<br />

Waxyaabahaan Iska Dhowr<br />

• Cabida sigaarka – Ha cabin sigaar.<br />

Haddii aad sigaar cabtid – waa inaad<br />

joojisaa. Cabida sigaarka waxyeelo<br />

ayuu u keenaa addiga iyo ilmahaaga!<br />

Haddii aad u baahan tahay in lagaa<br />

caawino sidaad u joojin lahayd, nala<br />

socodsii. Waan ku caawini karnaa.<br />

Sidaad u heshid warbixin dheeraad leh<br />

ee saabsan joojinta sigaarka, ka wac<br />

Khidmooyinka Warbixinta Kaankarada<br />

1-800-422-6237. Waxaad kaloo wici<br />

kartaa Great Start, waa mashruuca<br />

kale oo lacag la’aanta ah 1-866-667-<br />

8278.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Aalkolo iyo Muqaadiraad– Ha cabin<br />

aalkolo ama ha qaadanin muqaadiraad.<br />

Aalkolo iyo muqaadiraadka waxay wax<br />

yeelaan addiga iyo ilmahaaga. Haddii<br />

aad cabtid aalkolo iyo muqaadiraad<br />

waa INAADAN naas siin ilmahaaga.<br />

Waa inaad siisaa ilmahaaga caanaha<br />

dhalada.<br />

• Warbixinta dheeraadka oo ku saabsan<br />

sida loo joojiyo cabitaanka aalkoloda,<br />

ka wac 1-800-ALCOHOL (1-800-252-<br />

6465).<br />

• Warbixinta dheeraadka oo ku saabsan<br />

daaweynta muqaadiraadka, ka wac<br />

1-800-662-HELP (1-800-662-4357).<br />

• Warbixinta dheeraadka ee helitaanka<br />

caawinaad joojinta aalkoloda<br />

iyo muqaadiraadka:<br />

• Dadka degan dagmooyinka Bullitt,<br />

Henry, Oldham, Shelby, Spencer,<br />

and Trimble, ka wac Seven Counties<br />

1-800-264-8799.<br />

• Dadka degan degmada Carroll<br />

County, ka wac Northern Kentucky<br />

Regional <strong>Me</strong>ntal <strong>Health</strong>/<strong>Me</strong>ntal<br />

Retardation Board, Inc 502-732-9331.<br />

• Dadka degan degmada Jefferson<br />

county members, ka wac Project<br />

Link 502-583-3951.<br />

• Dadka degan degmooyinka Breckinridge,<br />

Grayson, Hardin, Larue,<br />

Marion, <strong>Me</strong>ade, Nelson and Washington<br />

county members, ka wac<br />

Communicare 1-270-769-1304 or<br />

1-800-641-4673.<br />

• Daawo– Ha qaadan daawo (xataa aasbariin)<br />

addigoon la tashan dhakhtarkaaga.<br />

• Raajo – Ka fogaaw raajada, haddi<br />

uusan dhakhtarka umuliya (OB) uusan<br />

kugu amrin. Raajada waxay wax yeelo u<br />

geysan kartaa ilmahaaga.<br />

• Kiimiko – Ka fogaaw kiimikada, sida<br />

kuwa lagu buufiyo ama lagu dilo<br />

cayayaanka, ranjiga ama dawooyinka<br />

qafiifiya ranjiga. Weydii dhakhtarkaaga<br />

inta aadan isticmaalin kiimiko.<br />

7<br />

Cudurada Ciridka iyo<br />

Caruurtaa Ku Dhasha<br />

Miisaanka Yar<br />

Caafimaadka ilkahaaga iyo ciridkaaga waxay<br />

wax yeelo ku sameeyn karaa ilmahaaga<br />

uurka ku jira. Dumarka leh cudurada<br />

ciridka waxay dhali karaan ilmahooda xili<br />

ka horeeya xiliga caadiga ah ama waxay ku<br />

dhalaan ilmaha miisaan yar. Wax yeelo ayey<br />

u keentaa ilmahaaga markey dhashaan xili<br />

hore ama miisaankooda u yar yahay.<br />

Cudurka ciridka ma aha mid markasta<br />

xanuun badan, waxaa laga yaabaa in aadan<br />

dareemin inaad qabtid cudurka. Mararka<br />

qaarkood cudurka ciridka ma laha astaamo<br />

aad ku garan kartid inaad qabtid, ama<br />

waxaa laga yaabaa inaad ku aragtid dhiig<br />

ciridkaaga markaad cadeysaneyso ama/<br />

iyo ciridka oo ku gaduuto, bararo, ama<br />

jileec noqdo. Waxaad u baahan tahay inaad<br />

dhaqso u aragtid dhakhtarka ilkahaa!<br />

Akhbaarta fiican waxay tahay in cudurka<br />

ciridka looga hortagi karo si sahlan, loona<br />

daaweyn karo si sahlan marka la arko<br />

bilowgiisa hore. Dariiqa fiican oo looga<br />

hortagi karo lana daaweyn karo waa addigoo<br />

ka dhiga ilkaha iyo ciridka nafiid.<br />

Isku Day Inaad Ilkaha Iyo<br />

Ciridka Caafimaad Siiso<br />

• Cadey ilkaha iyo ciridkaaga labo mar<br />

maalintiiba.<br />

• Findhicil dhex mari ilkaha ugu yaraan hal<br />

mar maalintiiba. Inta aadan seexanin ka<br />

hor ayaa fiican inaad findhicilato.<br />

• Sameey nadiifinta ilkaha oo joogto ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Xataa haddii ciridku ku danqanaayo,<br />

ha joojinin inaad cadeysato ama aad<br />

findhicilato.<br />

Ma ogtahay in sanadkiiba mar baarista<br />

ilkaha ay tahay faa’iidada ay helaan<br />

xubnaha ka tirsan <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong>?<br />

Baaris Goor Hore Iyo Baaris Wareegto<br />

Leh, Ugaansho Nooca Cudurka Iyo<br />

Tijaabo oo Afka Ingriiska loo yaaqaan<br />

Early and Periodic Screening, Diagnosis<br />

and Treatment (EPSDT) ay tahay<br />

mashruuc daboola qarashka balamada iyo<br />

khidmooyinka dheeradka ah ee la siiyo<br />

xubnaha ila iyo da’da 21 jir haddii ay<br />

noqoto lama huraan. Haddii addiga ama<br />

ilmahaaga tihiin xubno ka tirsan <strong>Passport</strong><br />

<strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> welina aadan arkin dhakhtarka<br />

ilkaha, fadlan soo wac maanta sidaad u<br />

sameysatid balan. Haddii aad u baahan<br />

tahay caawinaada helitaanka dhakhtarka<br />

ilkaha, ka soo wac Khimooyinka Xubnaha<br />

ee <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> 1-800-578-0608.<br />

Wakiilka Khidmooyinka Xubnaha ayaa kaa<br />

caawini helitaanka dhakhtar ilkaha oo ka<br />

tirsan <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong>.<br />

Lalabada iyo Mataga<br />

Markaad Uurka<br />

Leedahay<br />

Lalabada iyo mataga yimaada markaad<br />

uurka leedahay waxaa la yiraahdaa walac.<br />

Waxayna dhici kartaa xili kasta maalintii.<br />

Inta badan dumarka wey lalaboodaan weyna<br />

matagaan markey uurka leeyihiin. Inta<br />

badan waxay bilaabataa 4ta ilaa 6da usbuuc<br />

ee hore waxayna dhamaataa usbuuca 14aad<br />

ee uurka. Lalabada iyo mataga fudud ma<br />

wax yeelo caafimaadka ilmahaaga. Lalabada<br />

iyo mataga micnaheedu ma aha in ilmahaaga<br />

uu jiran yahay<br />

8<br />

Walaca Waxaa Laga Yaaba<br />

Inuu Keeno:<br />

• Markuu sareeyo dheecaanka loo<br />

yaqaan hormoon ee jirka ku jira.<br />

• Dareenka urinta sankaada oo sareeya.<br />

• Walwalka iyo walaaca uurka keeno.<br />

• Caloosha oo aan u shiideyn cuntada<br />

sida caadiga ah.<br />

• Cuntada caloosha ku jirta oo hunguriga<br />

timaada (dhuunta caloosha).<br />

• Fitamiino la’aan<br />

Waxyaaba Aad Sameyn<br />

Kartid oo Kaa Caawina<br />

Inaad Dareentid<br />

Caafimaad:<br />

• Cun rooti qalalan, karakaris, ama rootiga<br />

bariiska laga sameeyo 20 daqiiqo<br />

ka hor inta aadan ka kicin sariirta (si<br />

aadan ugu baahan inaad ka kacdo sariirta,<br />

dhigo karakaris ama rootiga baariska<br />

laga sameeyo dhinaca sariirtaada).<br />

• Ooga kac sariirta si aan degdeg ahayn,<br />

ku fadhiiso dhinaca sariirta daqiiqado.<br />

• Qaado hawo cusub.<br />

• Ka fagow araga, urinta, iyo dhadhamada<br />

cuntada ku dhibta.<br />

• Cun 5 ilaa 6 goor maalintii.<br />

• Isku day inaad calooshada aadan ka dhigin<br />

faaruq.<br />

• Cun inta aadan gaajoon.<br />

• Kor u fadhiiso markaad cunto cuntid.<br />

• Cun cunto leh subag ama dufan yar.<br />

• Cab cabitaan qabow xili kasta maalintii,<br />

cabna cuntada ka hor. Haddii aad cabtid<br />

markaad cuntada cuneysid lalabo ayey<br />

keentaa, cun cunto qoyaan badan leh<br />

sida ansalaatada, batiikha, iyo liinta.<br />

• Qaado fitamiinka la qaato xiliga uurka<br />

sidaad u heshid nafaqo. Qaado fitami-


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

inka xiliga uurka markaadan ku xanuunsaneyn,<br />

sida ka hor inta aadan seexan.<br />

Haddii aadan qaadan karin fitamiinkaaga,<br />

la hadal dhakhtarkaaga umuliya inaad<br />

qaadatid badalkooda 2 fitamiinka caruurta.<br />

Waa Maxay Haddii Aan<br />

Qabo Lalabo iyo Matag Aad<br />

U Daran?<br />

Haddii aad qabtid lalabo iyo matag aad u<br />

daran waxaad dhumineysaa miisaanka iyo<br />

biyaha jirka ku jira, weyna u xuntahay addiga<br />

iyo ilmahaagaba. Lalabada iyo mataga aad u<br />

daran waa walac xun, waxaana Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan hyperemesis (haybaremasiis).<br />

Markaad qabtid walac xun, waxaad lumineysaa<br />

nafaqada addiga iyo ilmahaaga u baahan tihiin<br />

inaad ku caafimaadaan.<br />

Waxaa Laga Yaabaa Inaad<br />

Qabtid Walac Xun Haddii:<br />

• Aad lumiso miisaan 5 to 10 rodol.<br />

• Cunto iyo cabitaan aadan ku heyn karin<br />

calooshaada muddo ka badan 24 saac.<br />

• Kaadidaada oo noqoto casaan, ama ay<br />

yaraato.<br />

• Calool xanuun, qandho, wareer ama<br />

daciifnimo.<br />

Soo wac dhakhtarka umuliya isla<br />

markiiba hadaad u maleyneysid inaad<br />

qabtid walac xun (hyperemesis).<br />

Waxaad u baahnaan kartaa daryeel<br />

caafimaad.<br />

• Waxaa laga yaabaa in dhaklhtar umuliya<br />

uu doonaayo inuu xafiiskiisa kugu<br />

arko si loo sameeyo baaritaan.<br />

• Dhakhtarkaaga umuliya wuxuu kuu qori<br />

karaa daawooyin kaa caawina lalabada<br />

iyo mataga.<br />

9<br />

• Dhakhtarkaaga umuliya wuxuu ku suri<br />

karaa faleebo ku celiya dheecaanka<br />

korkaada lumiyey.<br />

• Dhkahtarkaaga umuliya cusbitaalka<br />

ayuu ku dhigi karaan si loo xukumo<br />

lalabada iyo matagaaga.<br />

Kalmado Muhiim Ah<br />

Dareenka Xanuunka: Dareenka Jirada.<br />

KHATARTA SARE<br />

Dhiig Karka Iyo<br />

Qalalka Uurka<br />

Maxay Yihiin?<br />

Dhiig karka Afka Ingriisk loo yaqaan Preeclampsia<br />

-Birii-iklambsiya-(mar kalena loo<br />

yaqaan dhiig karka uurka ama cadaadiska<br />

dhiiga oo sareeya) waa xaalad timaada xiliga<br />

uurka. Calaamadaheedu waa dhiig kar sare,<br />

borotiin ku jira kaadida (dhakhtarkaaga<br />

umuliya ayaa xafiiskiisa ku baaraya<br />

borotiinka kaadida), iyo/ama barar. Dhiig<br />

karka uurka waxay dhacdaa xiliga dhexe<br />

ilaa dhamaadka uurka waana u khatar addiga<br />

iyo ilmahaaga. Mandheerta ayaa suurto gal<br />

ka dhigata inay siiso nafaqada ilmahaaga u<br />

baahan yahay inuu koro. Dhiig karka uurka<br />

waxay hoos u dhigtaa hawada iyo nafaqada<br />

uu ka qaato ilmaha mandheerta. Taasi waxay<br />

keyntaa in ilmahaagu ku dhasho miisaan ka<br />

yar kan caadiga ah. Dhiig karka uurka waxay<br />

keeni kartaa in mandheerta ka go’do ilmaha<br />

caloosha ku jira dhalasho ka hor.<br />

Haddii aad qabtid dhig karka uurka, aadana<br />

la socon amarka dhakhtarkaaga umuliya,<br />

waxaa kugu dhici kara qalalka uurka, Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan Eclampsia (Iklambsiya).<br />

Qalalka uurka waxaalada u keenta hooyada<br />

in qalal qabto. Markaad xukuntid Biriiiklambsiya,<br />

siiba dhiig karka uurka, waxaa<br />

laga yaaba in ilmahaago iyo addigaba uusan<br />

qaban qalal.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Booqashada xafiiska dhakhtarkaada<br />

umuliya, dhakhtarka wuu ku miisaami,<br />

wuuna kaa baari dhiig karka uurka iyo<br />

borotiinka kaadida. Hubi inaad wacdid<br />

dhakhtarkaaga umuliya haddii aad isku<br />

aragtid calamadahaan:<br />

• Madax xanuun<br />

• Dhibaato ka timaada aragtida, sida araga<br />

isku dhex qasan ama mugdiga ku jiro.<br />

• Barar.<br />

• Dhawaaqa ka yeera dhagaha.<br />

• Calool xanuun ama gubasho.<br />

• Dhiig oo ka yimaada siilka.<br />

Sidee U Xukuntaa<br />

Cadaadiska<br />

Dhiigaada<br />

Hel Nasniino Badan<br />

• La soco amarka dhakhtarka umuliya inaad<br />

sariirta seedatid aadna yareeysid<br />

dhaqdhaqaaqa.<br />

• Markaad nasaneyso ama seexatid, u<br />

seexo dhinaca bidixda. Taasi waxay<br />

kaa caaweneysaa in dhiigu uu gaaro<br />

ilmahaaga.<br />

• Ha u seexan dhabar dhabar. Tani<br />

waxay yareysaa dhiiga inuu gaaro ilmahaaga.<br />

• Ka fagoow inaad walwashid ama aad daashid.<br />

Qaado Daawooyinka<br />

Dhakhtarkaaga Umuliya Uu<br />

Kugu Amran Oo Keliya.<br />

• Ha qaadanin dawooyinka saaran miisaadka<br />

farmashiyaha haddii uusan<br />

ogolaan dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Haddii uu dhakhtarkaaga umuliya ku<br />

siiyo daawada dhiig karka u qaado<br />

siduu kugu amray.<br />

Ka fogoow cabida sigaarka,<br />

aalkolada, iyo isticmaal<br />

muqaadiraadka sharci la’aanta ah.<br />

10<br />

Ilaali Waxaad Cuntid<br />

• Yareey cunida cusbada.<br />

• Yareey cunida cunta diyaarka ah, sida<br />

cunta lagu gado dukaamada ay ku jiraan<br />

hilibka diyaarka ah. Cuntaas waa laga<br />

helaa cusbo badan/maadada soodiyam.<br />

• Ha ku darsan cusbo cuntaada, isticmaalna<br />

cusbo yar markaad cuntada karsaneysid.<br />

• Ku fikir inaad isticmaasho bedelka<br />

cusbada.<br />

• La soco cuntada khaaska ah ee<br />

dhakhtarkaaga umuliya uu kuu soo qoray.<br />

Calaamada Digniinta Leh<br />

Calaamadaha digniinta leh waxay kuu<br />

sheegayaan in wax ka khaldan yihiin jirkaada.<br />

Haddii aad aragtid calaamadaha digniinta<br />

leh markaad uurka leedahay, u sheeg<br />

dhakhtarkaaga umuliya sida ugu dhaqso<br />

badan:<br />

• Dhibco ama dhiig badan.<br />

• Dheecaan ka yimaada ama kaa dareera.<br />

• Haddii dhaqdhaqaaqa ilmaha uu yaraado<br />

ama joogsado (Kadib markii aad<br />

gaartid usbuuca 19aad ee uurka).<br />

• Calool xanuun<br />

• Kaadida oo ku gubta ama ku xanuujisa.<br />

• Wareer ama suuxdin .<br />

• Aragtida oo wareerta.<br />

• Maxad xanuun oo aan joogsaneyn.<br />

• Matag oo aan istaageyn.<br />

• Jiriirico, qandho ama firiiric.<br />

• Gacmaha, lugaha ama wajiga oo si<br />

dhaqso leh kuu barara ama buurta.<br />

Haddii aad isku aragtid calaamadaha kor ku<br />

qoran, wac dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Haddii aad tagtid cusbitaalka, wac<br />

kalkaaliyahaaga Hooyo Iyo Ani.<br />

Waxaad kaloo waano ka heli kartaa<br />

Leenka Kalkaaliyaha Waanada ee <strong>Passport</strong><br />

<strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> oo 24 saac maalintiiba ah.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Lambarka waa 1-800-606-9880. Haddii<br />

wax maqalkaadu uu xun yahay, waxaad waci<br />

kartaa lambarka TDD/TTY 1-800-648-<br />

6056.<br />

Waa Maxay Fool<br />

Diin?<br />

Fool diin (yimaado dhalmada ka hor)<br />

micnaheedu waa markaad aragtid<br />

calaamadaha foosha intaadan gaarin<br />

usbuuca 37 ee uurka. Waa muhiim inaad<br />

wacdid khakhtarkaaga umuliya ama aad<br />

tagtid cusbitaalka haddii aad isku aragtid<br />

calaamadaha foosha:<br />

• Gumaar maroogis joogto ah, mid xanuun<br />

leh iyo midaan xanuun laheyn.<br />

• Araga dhiiga (dhibco ama dhiig badan).<br />

• Dheecaan ka yimaada ama kaa dareera.<br />

Waxaa laga yaabaa in kiisha biyaha ee<br />

la socda ilmaha uu dilaaco. Haddii taas<br />

dhacdo, wac dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Waxaad u baahan tahay inaad aadid<br />

cusbitaalka.<br />

• Xanuun liita, dhabar hoose oo ku xanuuna<br />

ama aad dareento cadaadis.<br />

• Calool maroojis la socota shuban ama<br />

shuban la’aan.<br />

Fadlan soo wac kalkaaliyahaaga Hooyo iyo<br />

Ani haddii aad cusbitaalka u tagtay fool diin.<br />

Waxaad kaloo waano ka heli kartaa<br />

Leenka Kalkaaliyaha Waanada ee <strong>Passport</strong><br />

<strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> oo 24 saac maalintiiba ah.<br />

Lambarka waa 1-800-606-9880. Haddii<br />

wax maqalkaadu uu xun yahay, waxaad waci<br />

kartaa lambarka TDD/TTY 1-800-648-6056.<br />

Cudurka Isdhaafka<br />

Dhiiga ee Rh iyo<br />

Daawada RhoGam<br />

11<br />

Waa Maxay Cudurka<br />

Isdhaafka Dhiiga Ee Rh?<br />

Qofkasta wuxuu ku dhashaa nooc khaas ah<br />

oo dhiig ah (Nooca O, A, B, ama AB). Dhiig<br />

kasta wuxuu leeyahay isir, Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan Rh Factor. Isirka waa mid<br />

diimo leg ama mid aan diimo laheyn, Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan Rh negative iyo Rh<br />

positive. Nooca dhiigaada marna ma bedelmo.<br />

Haddii dhiigaada yahay mid leh Rh diidmo<br />

leh, ilmahaaga leeyah Rh aan diidmo leheyn,<br />

ilmahaaga ama ilmaha aad dhali doonto<br />

mustaqbilka oo leh Rh aan diidmo laheyn<br />

waxaa ku dhici kara cudurka isdhaafka dhiiga, Rh.<br />

Sidee Ku Ogaan Kara<br />

Haddii Aan Leeyahay Rh<br />

Diidmo Leh?<br />

Dhakhtarkaaga umuliya ayaa kuu sameyn<br />

kara baaritaan inta uurkaaga yar yahay.<br />

Sidee Cudurka isdhaafa<br />

dhiiga,Rh, u wax yeela<br />

ilmaha?<br />

Wuxuu keeni kara:<br />

• Cagaarshow (indhaha iyo maqaarka jirka<br />

oo casaada).<br />

• Dhiig yarid.<br />

• Daawac maskaxeed ama garasho.<br />

• Wadnaha oo shaqeyn waayo.<br />

• Neefsashada oo dhib noqota.<br />

• Dhimasho.<br />

Sidee Ilmaha Ugu Dhacaa<br />

Cudurka Isdhaafka Dhiiga, Rh?<br />

Haddii dhiiga hooyada oo leh Rh diimo<br />

leh ay ku darsanto dhiig leh Rh aan diimo<br />

laheyn, dhiiga hooyadu wuxuu sameeya<br />

ugxanyo la dagaalama dhiiga aan laheyn<br />

diidmada Rh. Taasi waxay dhacdaa xiliga<br />

uurka ama xiliga ilmaha dhasho. Marka


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

ay dhacdo taas, ilmaha dhalan doona<br />

mustaqbalka waxay halis u yihiin cudurka<br />

isdhaafka dhiiga, Rh.<br />

Dhiiga leh Rh diidmo leh wuxuu ku darsami<br />

karaa dhiiga leh Rh diidmo la’aan:<br />

• Marka ilmaha uu dhalanaayo.<br />

• Marka la sameeyo baarista Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan amniocentesisamniyoosantiisas<br />

(waa baaris lagu<br />

sameeyo biyaha ku heeraarsan ilmaha ku<br />

jira ilmo galeenka).<br />

• Markaad dhicistid.<br />

• Marka abuurka ilmaha lagu sameeyo ilmo<br />

galeenka (tuubada ilmo galeenka) ee Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan an ectopic -ektoobik-<br />

(tubal) pregnancy.<br />

• Marka ilmaha la soo xaaqo.<br />

• Marka dhiig jirka lagu shubo.<br />

• Markay jug kaa gaarto caloosha.<br />

Maxaan Sameeyn Karaa<br />

Inaan Ka Dhifaaco Cudurka<br />

Isdhaafka Dhiiga ee Rh<br />

Ilmaheygaan iyo Kuwa<br />

Mustaqbilkaba?<br />

Haddii dhiigada yahay mid leh Rh diimo leh,<br />

dhakhtarkaaga umuliya ayaa ku siin karo<br />

cirbad Afka Ingriiska loo yaqaan RhoGam<br />

(Roogam). Cirbadaha RhoGam waxay<br />

joojiyaan inuu dhiigaada sameeyo unugyada<br />

la dagaalama dhiiga ilmahaaga hadda iyo<br />

mustaqbilkaba. Waxaad heleysaa hal cirbad<br />

marka uurkaaga gaaro 28 usbuuc (bisha<br />

7aad), cirbada kalana 2 ama 3 maalmood ka<br />

dib markaad dhasho.<br />

Haddii dhiigaada yahay mid leh Rh diimo<br />

leh, la hadal dhakhtarkaaga umuliya inuu ku<br />

siiyo cirbada RhoGam.<br />

12<br />

Hurgumada Kaadi<br />

Mareenka<br />

Waa Maxay Hurgumada<br />

Kaadi Mareenka ee Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan Urinary<br />

Track Infection (UTI)?<br />

Hurgumada kaadi mareenka (UTI) waxay<br />

hurgumo ku dhici karta sida soo socota:<br />

• Kaadi heysta (meesha kaadidu keyd ku<br />

tahay).<br />

• Tuubada kaadida (tuubooyinka ka<br />

qaada kaadida kaadi heysta).<br />

• Kilyaha (halboolaha sameeysa kaadida).<br />

Hurgumada kaadi mareenka waxaa keena<br />

geermis ku dhaca nidaamka jirka kaadida u<br />

sameeyo.<br />

Sideen Ku Garan Karaa<br />

Haddii Aan Qabo<br />

Hurgumada Kaadi<br />

Mareenka?<br />

Kaadi heysta hurgumeysan waxay kuu keeni<br />

kartaa:<br />

• Addigoo dareema markaska inay kaadi<br />

ku heyso.<br />

• Addigoo dareema inay kaadi ku heyso<br />

laakiinse aadan kaadin karin.<br />

• Addigoo kaadiya wax yar.<br />

• Addigoo dareema xanuun iyo gubasho<br />

markaad kaadineysid.<br />

• Kaadidaada oo aad ku aragtid dhiig.<br />

• Kaadidaada oo saaran caad.<br />

• Addigoo dareema majuujis.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Waa Maxay Hurgumada<br />

Kilyaha?<br />

Waa muhiim inaad ogaatid hurgumada<br />

kilyaha inayn ciyaar aheyn ayna ka xuntahay<br />

hurgumada kaadi heysta. Marka geermiska<br />

u safro tuubooyinka kaadi mareenka oo<br />

ay gaarto kilyaha waxaa kugu dhici kara<br />

hurgumada kilyaha (oo Afla Ingriiska loo<br />

yaqaan pyelonephritis- baylonfiritis). Kani<br />

waa hurgumo khatar ah oo u baahan in<br />

cusbitaalka lagugu daaweeyo laguna siiyo<br />

fileebe antibiyootik ah. Mar haddii uu kugu<br />

dhaco hurgumada kilyaha, waxay u badan<br />

tahay inuu kugu soo noqdo mar labaad.<br />

Maxay Hurgumada Kilyaha<br />

Ku Gaarsiin Kartaa?<br />

Hurgumada kilyaha waxay kugu ridi kartaa:<br />

• Qandho ama jiriirico.<br />

• Dhabar xanuun ka hooseeya feeraha hoostooda.<br />

• Cunto xumo, lalabo iyo/ama matag<br />

• kaadi dhiig.<br />

• Fool diin iyo addigoo dhala ka hor xiliga<br />

caadiga ah.<br />

• Daawac ay u geysato kilyaha.<br />

See Loo Daaweeya<br />

Hurgumada Kaadi Mareenka?<br />

Dhakhtarkaaga umuliya ayaa ku siin kara<br />

daawo aan wax yeelo u geeysan addiga iyo<br />

ilmahaaga. Waa inaad dhameysid daawada<br />

oo idil si loo hubiyo in geermiska dhinto.<br />

Ha joojin qaadashada daawada markay<br />

calaamadaha hurgumada tagaan.<br />

Halkani waa tusaaloyin caawinaad leh oo aad<br />

la socotid markaad qabtid hurgumada kaadi<br />

mareenka:<br />

• Cab biyo ku filan inaad kaadisid halkii<br />

saacba mar. Tani waxay biyo raaci ku<br />

sameyneysaa kilyaha iyo kaadi mareenka.<br />

Biyo cabida waxay hubineysaa<br />

in daawada gaarto kilyaha oo idil, kaadi<br />

mareenka iyo kaadi heysta.<br />

13<br />

• Cab casiirka ama dheecaanka miraha<br />

Afka Ingriiska loo yaqaan cranberry<br />

juice -karaanbari juus. Cranberry<br />

juice ka wuxuu dejiyaa bararka kilyaha,<br />

kaadi mareenka, iyo kaadi heysta.<br />

• Ha cabin cabitaanka sida cokakolada,<br />

shaaha, kafeyga, ama kakaawaha.<br />

Waaxaa ku jira maadada Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan Caffeine- Kaafa’iin oo<br />

dhiba kaadi heysta.<br />

See Ooga Hortagaa<br />

Hurumada Kaadi Mareenka?<br />

• Cab cabitaan badan, sida biyaha.<br />

• Markaad isticmaasho musqusha, tirtirka<br />

ka bilaaw horey gaarsiina gadaal.<br />

• Isticmaal surwaal hoose oo nadiif ah<br />

kana sameysan suuf.<br />

• Ku dhaqo saabuun qafiif ah.<br />

• Ha isticmaalin waaskada qubeyska.<br />

• Cun cunto miisaaman. Cunida miro ama<br />

furuto cusub ayaa ku caawin karta.<br />

• Markasta kaadi kadib markaad jaceyl<br />

sameeysid.<br />

Soo wac dhakhtarkaaga umuliya sida ugu<br />

dhaqso badan haddii aad isku aragtid<br />

calaamadaha ama dareenka hurgumada<br />

kaadi mareenka ee Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan Urinary Tract Infection (UTI).<br />

Kaadi Sokoroowga<br />

Xiliga Uurka<br />

Waa Maxay Cudurka Kaadi<br />

Sonkoroowga Xiliga Uurka<br />

oo Afka Ingriis Loo Yaqaan<br />

Gestational Diabetes<br />

<strong>Me</strong>llitus (GDM)?


Kaadi Sokoroowga Xiliga Uurka (GDM) waa<br />

kaadi sokoroow yimaada xiliga uurka. Inta<br />

badan wuxuu yimaadaa inta u dhaxeysa<br />

usbuuca 24aad iyo 28daad wuxuuna tagaa<br />

dhalmada kadib. Kaadi sonkoroowga uurka<br />

waa cudur khatar ah wuxuuna waxyeelo u<br />

geysan karaa addiga iyo ilmahaagaba. Waa<br />

muhiim in lagaa baaro mar kastaba kaadi<br />

sokoroowga xiliga uurka waana inaad la<br />

socotid amarka uu ku siiyo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Insuliinka waa maado dheecaan ah oo<br />

jirkaada sameeyo. Xiliga kaadi sonkoroowga<br />

uurka ku haayo jirkaado waa ku dhib inuu<br />

sameeyo insuliin. Insuliinka waxay caawintaa<br />

in sonkorta dhiiga ku jirta ay gaarto<br />

unugyada jirka, sida murqaha. Haddii<br />

jirkaada uusan sameyn karin insuliin, ama<br />

insuliinka gabo howshiisa, sonkorta waxay<br />

ku hartaa dhiiga waxayna ka dhigtaa dhiig<br />

sonkortiisa mid sareysa.<br />

Calaamadaha Kaadi<br />

Sonkoroowga Uurka<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Ma dareemi kartid kaadi sonkoroowga xiliga uurka,<br />

hase yeeshee, calaamadahaan waa suurto gal:<br />

• Nasniino la’aan.<br />

• Oon.<br />

• Maqaarka jirka oo ku qalalo.<br />

• Wadno garaac dheereeya<br />

• Neeftaado oo u soo urta sida miro ama<br />

furuto.<br />

• Lalabo, matag.<br />

• Daal, daciifnimo.<br />

Waa In Lagaa Baaro Kaadi<br />

Sonkoroowga Uurka<br />

Maadaama aadan laheyn calaamada lagu<br />

garto kaadi sokoroowga xiliga uurka (GDM),<br />

waa muhiim in lagaa baaro. Usbuucyada<br />

u dhexeeya 24aad iyo 28daad ee uurka,<br />

dhakhtarkaaga umuliya ayaa amri dhiig<br />

baaris (baarista dulqaadka sonkorta) si loo<br />

hubiyo sonkorta dhiigaada. Waxaa laga<br />

yaabaa inay qaadato baaris ka badan hal<br />

mar in la arka inaad qabtid kaadi sonkoroow.<br />

Waa muhiim in baarisyada dhakhtarkaaga<br />

14<br />

umuliya amray inaad sameeysid. Waxaa<br />

kaloo muhiim ah inaad la socoto waanooyinka<br />

lagu siiyey, sida inaadan wax cunin ama<br />

cabin baarista ka hor.<br />

Haddii aad qabi jirtay kaadi sonkoroowga<br />

uurka uurkaagii hore, hubi inaad u sheegtid<br />

dhakhtarkaaga umuliya. Asaga ama ayada<br />

ayaa sameeyn baarista kaadi sonkoroowga<br />

uurka balanta ugu horeysa markaad uur<br />

yelatid.<br />

Haddii Aad Qabtid Kaadi<br />

Sokoroowga Xiliga Uurka<br />

(GDM)<br />

Waa la maamuli karaa dhibaatooyinka<br />

kaadi sonkoroowga xiliga uurka (GDM) u<br />

keeno addiga iyo ilmahaaga, waana laga<br />

hortigi karaa. Waa inaad la shaqeysaa<br />

dhakhtarkaaga umuliya sidaad u xukuntid<br />

cadada sonkorta dhiigaada sida ugu dhaqso<br />

badan markaad ogaatid in aad qabtid kaadi<br />

sonkoroowga uurka.<br />

Haddii aadan xukumi karin cadada<br />

sonkorta dhiigaada markaad uur<br />

leedahay:<br />

• Waxaad badineysaa fursadaha inuu kugu<br />

dhaco hurgumo badan.<br />

• Waxaad badineysaa fursadaha inuu kugu<br />

dhaco isdhaafka dhiiga Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan pre-eclampsia-birii-iikalambsiya.<br />

Ka fiiri “Khatarta Sare” boga 9aad<br />

warbixinta dheeraadka ah ee ku saabsan<br />

isdhaafka dhiiga.<br />

• Ilmahaaga waxay helayaan sonkor ka<br />

badan intuu u baahan yahay. Tani waxay<br />

keentaa in ilmahaaga u koro si ka baxsan<br />

caadiga. Ilmaha weyn waxay kuu keeni<br />

karaan dhibaato markaad dhaleysid ama<br />

waxaad u baahnaan doontaa qalniinka<br />

caloosha. Ka fiiri “Saddexda Bilood ee<br />

Saddexaad” boga 22aad warbixinta<br />

dheeraadka ah ee ku saabsan qalniinka caloosha.<br />

• Waxaa laga yaabaa in ilmahaaga helo<br />

sonkorta dhiiga oo hooseysa markuu


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

dhasho. Marar badan ayaa baaris lugu<br />

sameyn doona dhiiga sonkorta ilmahaaga<br />

ka dib marka uu dhasho.<br />

• Ilmahaagu wuxuu ku dhalan karaa<br />

cagaarshow (maqaarka jirkiisa oo casaan<br />

noqda). Inta badan dhibkaan asaga<br />

ayaa iska taga, ama waxaa laga yaabaa<br />

in dhakhtarkaaga caafimaadka guud ee<br />

Afka Ingriiska loo yaqaan primary care<br />

<strong>provider</strong> (PCP) isticmaalo nalal ama iftiin<br />

daaweynta cagaarshowga.<br />

• Ilmahaaga wuxuu dhalan karaa muddo<br />

ka horeysa xiligiisa. Ilmaha dhasha xiligi<br />

hore sanbabadooda si fiican uma korin,<br />

taasina waxay ilmaha u keentaa neefsasho<br />

halis badan.<br />

Inkastoo kaadi sokoroowga xiliga uurka<br />

iskiis u baxo usbuucyo gudaheed marka<br />

la dhalo, waxay kordhin kartaa halista<br />

keenta inuu kugu dhaco kaadi sonkoroow<br />

uurka mustaqbilka soo socda iyo noloshaada<br />

markaad weynaato. Sababtaan darteed,<br />

waxaad u baahan tahay inaad xukuntid<br />

cabirka sonkorta dhiigaada addigoo cunaaya<br />

cunto caafimaad leh, jimicsi, iyo baaris joogto ah.<br />

Dariiqyada Aad Ku<br />

Ilaalisid Naftaada Iyo<br />

Tan Ilmahaaga Addigoo<br />

Xukumaya Cabirka Sonkorta<br />

Dhiigada<br />

Khabiirada Kaadi Sonkoroowga<br />

Haddii cabirka sonkorta dhiigaada aad ka<br />

dhigtid caadi markaad uurka leedahay,<br />

waxaad heleysaa fursad aad ku dhashid<br />

ilmo caafimaad leh. Waxaa laga yaaba in<br />

dhakhtarkaaga umuliya uu leeyahay khabiiro<br />

ku caawina.<br />

15<br />

Khabiiradaas waxaa ka mid ah:<br />

• Dhakhtarka Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

endocrinologist - endookirinoolagist<br />

(waa dhakhtarka khabiir ku ah kaadi<br />

sonkoroowga).<br />

• Dhakhtarka Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

perinatologist - berinatoolagist (waa<br />

dhakhtarka khabiir ku uurka khatarta<br />

leh).<br />

• Tababare kaadi sonkoroow oo diiwaansan<br />

(waa daryeele caafimaad oo<br />

xirfad u leh kaadi sonkorooga oo ku<br />

tusiya aqoonta sonkoroowga iyo sidaad<br />

gurigaada ugu baari laheyd cabirka<br />

sonkorta dhiigaada).<br />

• Aqoon yahan nafaqada jirka oo diiwaansan<br />

(waa daryeele caafimaad oo<br />

kaa caawina qorsheynta cunto caafimaad<br />

leh oo miisaaman ay ku jiraan<br />

cuntooyinka addiga iyo ilmahaaga u<br />

baahan tihiin).<br />

Baar Sonkorta Dhiigaada<br />

Baarista sonkorta dhiigaada waxay kaa<br />

caawintaa garashada caafimaadkaada.<br />

Talooyinka soo socda waxay kuu<br />

sheegaayaan xiliga ugu fiican ee la baaro<br />

sonkorta dhiiga.<br />

• Quraacda ka hor (cabirka sonkorta<br />

dhiigaadu waa inuu u dhexeeyo 60 ilaa<br />

iyo 90).<br />

• Hal saac ka dib markaad quraacatid<br />

(cabirka sonkorta dhiigaadu waa inuu u<br />

dhexeeyo 120 ilaa iyo 140)<br />

• Hal saac ka dib markaad qadeysid<br />

(cabirka sonkorta dhiigaadu waa inuu u<br />

dhexeeyo 120 ilaa iyo 140).<br />

• Hal saac ka dib markaad casheyso<br />

(cabirka sonkorta dhiigaadu waa inuu u<br />

dhexeeyo 120 ilaa iyo 140).<br />

• Haddii dhakhtarkaaga rabo inuu baaro<br />

sonkorta dhiigaada, 2 saac ka dib<br />

markaad cunto cunto, cabirka sonkorta<br />

dhiigaadu waa nuu ka yar yahay 120.<br />

• Dhakhtarkaaga waxaa laga yaabaa inuu<br />

rabo baarista sonkorta kaadidaada.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Waa muhiim intaad qortid natiijoooyinka<br />

sidaad u tustid dhakhtarkaada balantaad<br />

soo socota.<br />

Jimicsi<br />

Jimicisga wuxuu yareeya sonkorta<br />

dhiigaada. Jimicsi meel dhexaada ah<br />

markasta wuu kuu fiican yahay, laakiinsa waa<br />

inaad la tashato dhakhtarkaaga umuliya ka<br />

hor intaadan bilaabin nooc kasta oo jimicsi<br />

ah.<br />

Jimicsiga u fiican markaad uur leedahay waa:<br />

•Socodka.<br />

• Dabaasha.<br />

• Jimicsiga uurka.<br />

Qaado 20 illa iyo 30 daqiiqadood oo socod<br />

ah ka dib markaad cuntada cuntid si aad u<br />

xukuntid cabirka sonkorta dhiigaada. Dumar<br />

badan ayaa fahmay marka ay cunta cunaan<br />

in socodka noqdo mid ka dhiga cabirka<br />

sonkorta dhiigooda caadi.<br />

Xasuusnow waxyaabaha soo socda markaad<br />

jimicsi sameyneysid:<br />

• Ha jimicsan in ka badan 30 daqiiqadood<br />

markiiba.<br />

• Haddii jimicsiga uu dhib kugu yahay<br />

ama kugu dheer yahay, jirkaada wuxuu<br />

keeni karaa kuleel badan.<br />

• Garaaca wadnahaaga waa inuu ka<br />

badaan in ka sareeysa 140.<br />

Waxaa Laga Yaabaa Inaad U<br />

Baahatid Daawada Xukunta<br />

Sonkorta Dhiigaada<br />

Haddii nafaqo iyo jimicsi ay kaa caawini<br />

waayeen helitaanka cabirka caadiga ah<br />

ee sonkorta dhiigaada, dhakhtarkaaga<br />

wuxuu dalban karaa insuliin. Insuliinka<br />

kama gudbo mandheerta ilmaha ku dhagan,<br />

laakiinsa sonkorto way ka gudubtaa.<br />

Haddii aad u baahatid isticmaalka insuliin<br />

sidaad sonkorta dhiigaada caadi ooga<br />

dhigi lahayed, waa u caafimaad ilmahaaga.<br />

Aqoonyahanka kaadi sonkoroowga ayaa ku<br />

bari:<br />

• Sidaad u isticmaali laheyd insuliinka.<br />

16<br />

• Magacyada iyo nooca insuliinka aad<br />

isticmaaleysid.<br />

• Waqtiga aad qaadan kartid insuliinka.<br />

• Cadada insuliinka aad qaadan kartid.<br />

• Sidaad ugu qiyaasi laheyd insuliinka<br />

cuntadaada.<br />

• Sidaad ooga hortagi lahey in sonkorta<br />

dhiiga uusan yaraan.<br />

Calaamada suurto gal ka dhiga sonkorta<br />

dhiiga oo yaraato:<br />

• Madax xanuun.<br />

• Xanaaq.<br />

• Dhidid.<br />

• Garaaca wadnaha oo yaraado.<br />

• Hadalka oo miisaanka dhumiya.<br />

• Maqaarka jirka oo qaboow noqda.<br />

• Suuxdin ama wareer.<br />

Dhalmada Ka Dib<br />

Kaadi sonkoroowga xiliga uurka inta badan<br />

wuu iska tagaa markaad ilmahaaga dhasho.<br />

Waa inaad baartid mar labaad sonkorta<br />

dhiigaada lix usbuuc ka dib markaad<br />

dhashid oo aad dhakhtarkaaga umuliya u<br />

tagtid. Tani waxay u sheegeysaa addiga iyo<br />

dhakhtarkaaga in kaadi sonkoroowga kaa<br />

tagay. Tan iyo waqtigaad halista u noqotay<br />

kaadi sonkoroowga, noloshaada danbe waa<br />

inaad sanad kasta baartid cabirka sonkorta<br />

dhiigaada, maxaa yeelay wuu kugu soo<br />

noqon karaa mar kale. Waa muhiim inaad<br />

cuntid cunto caafimaad leh oo miisaaman,<br />

miisaankadane ilaalisid, sameysidna jimicsi<br />

joogto ah. Daryeelka caafimaadkaaga<br />

hadda micnaheedu wuxuu yahay yareenta<br />

fursada kaadi sonkoroow inuu kugu dhaco<br />

markaad weynaatid.<br />

Kalmado Muhiim Ah<br />

Kaadi Sonkoroow: Marar qaardood loo<br />

yaqaan sonkorta dhiiga oo sareysa


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Neefta iyo Uurka<br />

Neefsasho caafimaad leh waa muhiim!<br />

Ilmahaaga uurka ku jira noloshiisu waxay<br />

ku xiran tahay addigoo neefsada hawo<br />

cusub. Xataa haddii aad u maleeyneysid in<br />

aadan qabin neef, waa muhiim inaad ogaatid<br />

calaamadaha neefta. Calaamadaha neefta<br />

waxaa keena bararka iyo dariigyada neefto<br />

marto oo ciriiri noqota. Haddii aad qabtid<br />

mid ka mid ah calaamadahaan, addiga iyo<br />

ilmahaaga waxaa laga yaabaa in aadan helin<br />

maadada oksagiinka ah oo aad u baahan tihiin:<br />

• Qufac.<br />

• Hinraag.<br />

• Neefta qaadashada oo kugu yaraato.<br />

• Neefsahada oo dib kugu noqota.<br />

• Addigoo ciriiri ka dareentid xabadka .<br />

Sidee Neeftu U<br />

Waxyeeshaa Uurkaada?<br />

Haddii aad leedahay calaamadaha kor<br />

ku qoran, waxaa laga yaabaa addiga iyo<br />

ilmahaaga in aadan helin oksogiinka korkiina<br />

u baahan yahay. Haddii calaamadaha neefta<br />

aan la daaweyn, waxaad badineysaa fursada:<br />

• Isdhaafka dhiiga oo Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan Preeclampsia-biriikalambsiya (Ka<br />

fiiri “Preeclampsia” boga 9aad) .<br />

• Matag ka badan sida caadiga ah.<br />

• Siilka oo dhiig kaa yimaado.<br />

• Dhicis iyo dhalmo dib leh.<br />

Haddii calaamadaha neefta aan la daaweyn,<br />

ilmahaaga uurka ku jira waxaa ku dhici kara:<br />

• In uusan dhaqso u korin<br />

• In uu dhasho xili ka horeeya xiligiisa.<br />

• In uu ku dhasho miisan yar.<br />

• In uusan heysanin oksagiin ku filan markuu<br />

dhalanaayo.<br />

• Dhimasho.<br />

Akhbaarta fiican waxay tahay neefta waa la<br />

daaweyn karaa. Waxaa jir waxyaabo oo aad<br />

ku joojin kartid ama aad ku yareen kartid<br />

calaamadaha neefta.<br />

17<br />

Xukunka Calaamadaha<br />

Neefta<br />

Waxyaabo badan ayaa keena in neefta<br />

soo kacdo. Tusaalooyin ka mid ah waa<br />

sigaarka, dhogorta xayawaanka, baalasha<br />

xayawaanka, aqoolka, ugxanta ubaxa,<br />

jimicsiga, laab jeexa, iyo hawada oo isbadel<br />

keenta. Ka fagoow waxyaabaha kuu keeni<br />

kara inay neefta kugu dhacdo. Kala hadal<br />

dhakhtarkaaga waxaad sameeyn laheyd<br />

marka neeftu kugu kacdo.<br />

Daawada Neefta<br />

Haddii aaad neef qabtid, waa muhiim inaad<br />

ku xukuntid daawada saxda ah. Mararka<br />

qaarkood dumarka uurka leh waxay ka<br />

baqaan in daawada neefta wax yeesho<br />

ilmahooda uurka ku jira. Hase yeeshe,<br />

waxaa jira dhibaatoyin badan oo fooda soo<br />

saara hooyada iyo ilmaheeda uurka ku jira<br />

marka neefta aan la xukumin.<br />

Waxaa jira daawooyinka neefta oo aad<br />

qaadan kartid markaad uurka leedahay<br />

haddii dhakhtarkaaga umuliya ogolaado.<br />

Waa inaad markasta la hadashaa<br />

dhakhtarkaada umuliya ka hor inta aadan<br />

isticmaalin daawooyinka saaran miiska<br />

farmashiyaha ama tan laguu soo qoray.<br />

SADDEXDA<br />

BILOOD EE<br />

LABAAD<br />

Quudinta Ilmahaaga<br />

Naas Nuuginta Ma U Fiican<br />

Tahay Addiga iyo Ilmahaaga?<br />

Naas nuugintu waxay noqon kartaa mid<br />

qurxoon oo leh dareen dabiici ah addiga iyo<br />

ilmahaaga. Caanaha naaska waxay leeyihiin<br />

wax kasta ilmahaaga u baahan yahay iyo


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

unugyada ka difaaca jirka jeermiska keena<br />

cudurada. Waxaana loo tixgeliyaa inay tahay<br />

waxa ugu dabiicisan oo siiya caruurta cunto<br />

caafimaad leh. Hase yeeshee, waxaan ognahay<br />

in qof kasta uusan naas nuugin karin. Addiga<br />

oo kaliya ayaa ogsoon haddii naas nuuginta<br />

ay tahay mid u fiican addiga iyo ilmahaaga.<br />

Haddii naaska lagaa qalay, kala hadal<br />

dhakhtarkaaga umuliya naas nuuginta. Waa<br />

muhiim inaad ogaatid inaadan naas nuugin<br />

haddii aad qaadato muqaadiraad ama cabtid<br />

aalkolo. Haddii aad qaadatid muqaadiraad<br />

ama cabtid aalkolo, waa inaad ilmahaaga u<br />

daryeesha addigoo siinaya caanaha dhalada<br />

ku jira.<br />

Dhalo Siinta Ma U<br />

Fiican Tahay Addiga Iyo<br />

Ilmahaaga?<br />

Haddaad go’aansato inaadan nuugin naaska<br />

ilmahaaga, waxaad siin kartaa caanaha<br />

diyaarka ah. Haddii aad isku qorto mashruuca<br />

WIC, waxay ku siin karaan warqadaha lagu<br />

qaato caanaha diyaarka ah. Waa muhiin IN<br />

AADAN nuugin ilmahaaga naaska haddii aad<br />

qaadatid muqaadiraad ama cabtid aalkolo.<br />

Faa’iidooyinka Naas Nuuginta<br />

U Leedahay Naftaada<br />

Naas Nuuginta:<br />

• Waxay isu soo dhaweysaa addiga iyo<br />

ilmahaaga.<br />

• Waxay kaa caawintaa inaad lumiso miisaan.<br />

• Waa lacag yartahay.<br />

• Wey sahal badan tahay – markastan waa<br />

diyaar!<br />

• Waxay yareeysaa fursadaha ama<br />

dhibaatooyinka keena dhiig baxa.<br />

• Waxay yareeysaa fursada keenta<br />

kankarada gasha xubinta abuurta ugaxa<br />

dumarka oo Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

ovarian cancer.<br />

• Waxay yareeysaa fursada keenta<br />

kankarada naasaha oo ku dhaca dumarka<br />

marka dhiiga ka tagaayo.<br />

18<br />

• Waxay yareeysaa fursada keenta inuu<br />

kugu dhaco cudurka gala lafaha oo<br />

Afka Ingriiska loo yaqaan osteoporosis<br />

-oostiyoobaroosis (lafaha jirka oo noqda dafiic).<br />

• Waxay kaa caawinta in si deg deg leh ilmo<br />

galeenka ku noqdo cabirkiisii hore.<br />

Faa’iidooyinka Naas Nuuginta<br />

U Leedahay Ilmahaaga<br />

Naas Nuuginta:<br />

• Ilmahaaga si fiican ayuu u dheef<br />

shiidaa caanaha naaska.<br />

• Waxay leeyihiin unugyada jirka ka<br />

difaaca geermiska cudurada keena.<br />

• Waxay yareeysaa fursada ilmahaaga<br />

ugu dhaco hurgumada sanbabaha iyo<br />

hargabka.<br />

• Waxay yareeysaa fursada ilmahaaga<br />

ugu dhaco hurgumada gasha dhagaha.<br />

• Waxay yareeysaa fursada ilmahaaga<br />

ku noqdo mid miisaan badan.<br />

• Waxay yareeysaa fursada ilmahaaga<br />

ugu dhaco dhimasha lama filaanka ah<br />

(Afka Ingriiska loo yaqaan SIDS).<br />

• Waxay yareeysaa fursada ilmahaaga<br />

ugu dhaco dhibaatooyinka caloosha,<br />

sida hawada caloosha gasha, calool<br />

maroojiska (calool xanuunka ilmaha u<br />

keena oohin badan), dhiliqa, shubanka<br />

iyo/ama xaarka oo ku dhega.<br />

• Waxay ka difaacdaa ilmahaaga xasaasiyada<br />

iyo neefta.<br />

Faa’iidooyinka Dhalo Siinta<br />

Dhalo siinta:<br />

• Waxay ka dhigtaa sahal inaad ogaatid<br />

qiyaasta caanaha ilmahaaga cabo.<br />

• Kuuma keenaan naas da’id ama hoorid.<br />

• Waxay yareeysaa dhacdada naasahu<br />

kugu danqado (ama kaaraan).<br />

• Waxay u soo dhaweysaa ilmahaaga<br />

aabahood ama dadka qoyska.<br />

• Waxay ku siisa xornimo aad ku quudisid<br />

ilmahaaga goobaha bulshada.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Ilmahaagu markasta wax ma cuno.<br />

• Ilmahaaga dhaqso ayuu u soo koraa<br />

miisaan.<br />

• Kama walwashid waxaad cuntid siiba<br />

cuntada leh basbaaska, xawaashka ama<br />

kaafiinka u keena ilmaha calool xanuun.<br />

• Waad qaadan kartaa daawooyinka<br />

aadan qaadan karin markaad naaska<br />

nuugineysid, sida daawada qalalaka.<br />

• Waxaad ilmahaaga u dhiibi kartaa<br />

qof markaad shaqo aadid ama aad<br />

xanuunsan tahay.<br />

• Ilmahaaga wuu ka xijaaban yahay<br />

sunta ama kiimikada naaska u soo<br />

gudbin karto.<br />

Haddii Aad Go’aansato<br />

Inaad Naas Siisid:<br />

Ogsoonow waxay qaadataa waqti,<br />

dadaal, iyo jaceel. Xasuusnow - in<br />

AADAN siin naaska ilmahaaga haddaad<br />

qaadatid muqaadaraad ama aad cabtid<br />

aalkolo. Halkani waxaa ku qoran<br />

nasteexo ooga dhigta naas nuuginta<br />

sahal addiga iyo ilmahaagaba:<br />

• Raaxeyso kana dhig naftaada<br />

istareex. Isku day noocyaha<br />

badan ee naas nuuginta addigoo<br />

isticmaalaya barkin kor u qaada<br />

addiga iyo ilmahaagaba.<br />

• Xaji naasahaaga markaad<br />

nuugineysid ilmaha. Hoos ka saar<br />

farahaaga naaska, suulkaadana ka<br />

saar kor<br />

• Hubi in ilmahaaga yahay murtaax<br />

ku fiiriya.<br />

• Ilmahaagu ma furo afkiisa si<br />

dhaqso leh. Ku xadadatee afkiisa<br />

naaska ibtiisa.<br />

• Waa muhiim inaad bedesho<br />

sidaad ilmahaaga naaska u nuugo<br />

si aad ooga hortagtid xanuunka<br />

ibta (fiiri taswiirahaan).<br />

• Hubi inaad naaska ku aadisid<br />

ilmahaaga. Ilmahaagu wuxuu u<br />

19<br />

baahan yahay inuu geliyo afkiisa ama<br />

afkeeda ibta oo idil iyo naaska intiisa<br />

hore. Ilmahaaga sankiisa iyo garkiisa<br />

waa inay taabtaan naaska. Hubi inaad<br />

siiso ilmahaaga boos uu ku neefsado.<br />

Tani waxay hubisaa in ilmaha u nuugo<br />

naaska sida saxda ah una helo nafaqaduu<br />

u baahan yahay.<br />

• Sii naaskaada ilmaha sida ugu dhaqso<br />

badan markaad dhasho. Tani waxay<br />

caawintaa in caano soo galaan naaska.<br />

• Markaad naaska nuugineysid cab koob<br />

weyn oo biyo ah, dheecanka miraha,<br />

Gacan Qabasho: Ku<br />

tiiri ilmahaaga gacan,<br />

kuna qabo naaskaada<br />

gacanta kale.<br />

Banooni Qabasho:<br />

Kor saar ilmahaaga barkin<br />

dhinacaada taal, lugahana<br />

mari gacantaada hoosteed.<br />

Isku day qabashadaan<br />

marka caloosha lagaa qalo.<br />

Dhinaca u seexo. Tani waxay fiican tahay naas<br />

nuuginta habeenkii. Uma baahnid inaad gadgadoonto<br />

sidaad u bedeshid naaska. Isku day in aadan seexan.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

ama caano. Waxaad u baahan tahay<br />

inaad cuntid cunto caafimaad leh markaad<br />

naaska nuugineysid.<br />

• Caanaha naaska waa cuntada kaliye<br />

ilmahaagu u baahan yahay.<br />

• Waa muhiim inaad labada naasba siisid<br />

ilmahaaga mar kasta. Ka biloow naaskii<br />

ugu danbeeyey markaas bilaabeysid<br />

naas nuuginta.<br />

• Habeen iyo maalinba sii naaska ilmahaaga<br />

labado ama saddex saacba mar.<br />

• Haddaad aragtid in ilmahaagu baahan<br />

yahay sii naaska.<br />

• Saar funaanad ama buste garabkaada<br />

sidaad u hesho asturaad. Gasho shaati<br />

ama dhar aad hoos u dhigi kartid ama<br />

kuwo guluus leh.<br />

• Inta badan ilmahaagu wuxuu nuugaa<br />

naaskiiba 10 ilaa 15 daqiiqo.<br />

• Markaad naas nuuginta dhameyso isticmaal<br />

farahaaga inaad ooga taraarixisid<br />

naaska afka ilmahaaga. Tani waxay<br />

joojisaa naas nuuginta ilmahaagana<br />

waad ka qaadi kartaa naaska.<br />

Haddii Aad Go’aansato<br />

Dhalo Siin<br />

Ogsoonow inay qaadato waqti iyo jaceel.<br />

Halkani waxaa ku qoran nasteexo ooga<br />

dhigta dhalo siinta sahal addiga iyo<br />

ilmahaagaba:<br />

• Hel waqti khaas ah, la hadal, u hees,<br />

taabona ilmahaaga.<br />

• Ku dhaq biyo qandac ah oo leh saabuun,<br />

si fiican u biyo raaci dhalooyinka.<br />

• Dhaq gacmahaaga ka hor intaadan diyaar<br />

ka dhigin caanaha.<br />

• U sameey caanaha sida laguu tilmaamay:<br />

CAANAHA ISTICMAALKOODA<br />

DIYAAR YAHAY<br />

Ha ku darin biyo.<br />

CAANAHA ADAG<br />

Ku dar biyo la’eg caanaha adag.<br />

Tusaale: Afar (4) waqiyada (ounce)<br />

oo caano ah, isticmaal 2 waqiyad oo<br />

caanaha adag ah iyo 2 waqiyad oo biyo ah.<br />

20<br />

CAANO BOOLBARO<br />

Ku qas 1 qaado boolbaro ah iyo 2 waqiyad<br />

oo biyo ah.<br />

Tusaale: Afar (4) waqiyada (ounce)<br />

oo caano ah, isticmaal 2 qaado oo<br />

boolbaro iyo 4 waqiyad oo biyo ah<br />

• Ku kululeey caanaha koobi biyo kulul ku<br />

jiraan dhexdiisa. Xasuusnow markasta<br />

inaad ku tijaabisid kuleelka caanaha<br />

gacantaada intaadan siin ilmahaaga.<br />

MARNA ha gelin caanaha maykaroweefka<br />

(microwave).<br />

• Sii caanaha ilmahaaga muddo 30 daqiiqo<br />

gudaheed. Haddii ilmahaaga qaadanin<br />

caanaha oo idil tuur waxii soo hara.<br />

• Ku keydi qaboojiyaha caanaha aadan<br />

isticmaalin. Caanaha adaga iyo kuwa<br />

diyaarka ah waa in la isticmaalo 48 saac<br />

gudaheeda. Caanaha boolbaraha oo la<br />

qasay isticmaal 24 saac gudaheeda.<br />

• Soo dhawee kana qabo madaxa ilmahaaga<br />

si fudfud markaad siineysid caanaha dhalada.<br />

• Kor qabo caanaha dhalada sidaad u<br />

joojisid inay hawo gasho caloosha ilmaha.<br />

Waa inaad ka aragtaa hawo dhalada<br />

markuu ilmaha caanaha cabaayo.<br />

• Marna ha ku tiirin caanaha dhalada<br />

ilmahaaga.<br />

Sideen U Ogaada<br />

Inuu Gaajeesan Yahay<br />

Ilmaheygu?<br />

• Ilmahaagu waxaa laga yaabaa si dheeraad<br />

leh inuu u fiijigsan yahay.<br />

• Ilmahaagu waxaa laga yaabaa inuu wax<br />

raaraadiyo (dhinacyada ayuu ka raadiyaa<br />

naaska).<br />

• Ilmahaagu waxaa laga yaabaa inuu<br />

nuugo gacmaha ama mujuruqa ilmaha<br />

lagu sasabo.<br />

• Ilmahaagu waxaa laga yaabaa inuu calaanjiyo<br />

bushimaha.<br />

• Ilmahaagu waxaa laga yaabaa inuu furo<br />

afka haddii aad ka taabatid.


Marka ilmahaaga ku tusiyo calaamadaahaas<br />

wuxuu bilaabaa oohin haddii aan wax la siin.<br />

Sideen U Gartaa Haddii<br />

Ilmaheygu Helay Caano Ku<br />

Filan?<br />

Markaad dhameeyso caano siinta, waxaa<br />

laga yaabaa in ilmahaagu seexdo. Tani waxay<br />

kuu sheegeysaa in ilmahaaga qanacsan<br />

yahay. Ilmahaagu waa inuu buuxiyaa 6 ilaa<br />

8 xifaayad oo kaadi ah maalintiiba, iyo ugu<br />

yaraana 2 xifaayad oo xaar leh. Haddii<br />

caanaha dhalada la siiyo, ilmahaagu wuxuu<br />

cabayaa 1ilaa 2 waqiyadood oo caano ah.<br />

Cadadani waxay kordheysaa tartiib marka<br />

ilmaha weynaado.<br />

Daacsiinta Ilmahaaga<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Waa u muhiim daacsiinta ilmahaaga.<br />

Haddaad siiso caanaha dhalada, daaci<br />

ilmahaaga hadda dhashey markaad siiso 1<br />

waqiyadiiba mar. Marka ilmahaagu gaaro bil,<br />

daacisii dhex bartanka iyo dhamaadka caano<br />

siinta. Haddaad naaska siiso, daacsii inta u<br />

dhexeysaa labada naas iyo dhamaadka naas<br />

nuuginta. Daacsiga wuxuu qaadaa hawada<br />

ilmahaaga caloosha ka geli karta. Haddii<br />

aadan caadsiin ilmahaaga waxaa ku dhici<br />

kara calool.<br />

Sidaad u daacsiyo ilmahaaga, si fudud<br />

ka dharbaax ama u salaax dhabarkiisa.<br />

Xiligaan waa u fiican yahay aabaha, ayeeo/<br />

awoowe, ama wehelkaada inay ka soo qeyb<br />

galaan quudinta ilmahaaga. Ha ka walwalin<br />

daacsiinta markasta, waxaa jira caruur aan<br />

daacsan.<br />

Lisida Iyo Keydinta<br />

Caanaha Naaska<br />

Mararka qaarkoo waxaa laga yaabaa inaad<br />

maqnaatid xiligi ilmahaagu rabo in naaska<br />

la siiyo. Dad kale ayaa siin kara ilmahaaga<br />

21<br />

caanaha naaska oo aad listay. Naaska waxaa<br />

lagu siisaa mashiin gacanta ah ama mid<br />

batari ama koronto leh. Qarashka lisida way<br />

kala tahay.<br />

Sidee U Lisaa Naasaheyga?<br />

• Dhaq gacmahaaga.<br />

• Raac tilmaamta ku qoran mashiinka<br />

naaska lagu liso.<br />

• Caanaha naaska waxay leeyihiin midab<br />

cad ama buluug khafiif ah.<br />

• Ku shuc caanaha weel caag ah (danbiilo<br />

ama dhalooyin caag ah).<br />

• Ku dhaq mashiinka lisa naaska biyo<br />

saabuun qandac leh.<br />

• Haddaad isticmaashid danbiilo caag<br />

ah, ku xir cinjir, kuna qor korkeeda<br />

taariikhda, gelina danbiisha dabiil ka<br />

weyn oo aan ku dhegi karin qaboojiyaha.<br />

• Haddaad isticmaasho dhalooyinka<br />

caaga ah, si adag u xir, hana gelin qaboojiyaha<br />

ibta dhalada.<br />

Sideen U Keydiyaa<br />

Caanaheyga?<br />

• Caanaha naaska waxaa lagu keydin<br />

karaa qaboojiyaha 48 saac ka dib<br />

marka la liso.<br />

• Dhalaali caanahaad listay 48 saac ka hor.<br />

• Caanaha naaska waxaa la keydin karaa<br />

3 bilood ayood laga dhigo baraf ama 6<br />

bilood marka qaboojiyaha aad u barafeysan<br />

la galiyo.<br />

• Ha ku keydin caanaha naaska albaabka<br />

hortiisa maxayeelay xaraarada albaabka<br />

way hooseysaa.<br />

Sideen U Dhalaaliyaa<br />

Caanaheyga?<br />

• Si tartiib leh u dhalaali caanaha qaboojiyaha<br />

ku jira.<br />

• Si degdega leh ee loo dhalaaiyo caanaha<br />

waa addigoo caaga caanaha ku jira hoos<br />

dhiga biyaha qandaca ee tubada.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Marna ha isticmaalin maaykarooweeyfka<br />

(microwave).<br />

• Ha sameyn inaad ku dhalaalisid caanaha<br />

xaraarada qolka.<br />

• Ha qabojin mar kale caanahaad dhalaalisay.<br />

• Tuur caanaha naaska oo ku hara dhalada.<br />

SADDEXDA<br />

BILOOD EE<br />

SADDEXAAD<br />

Waxbarashada Dhniinka<br />

Caruurta<br />

Markaad ka fikirtid inaad dhaleeyso<br />

ilmahaaga, waxaad dareemeysaa walwal<br />

iyo cabsi. Dariiqa kaliye oo aad ku yareen<br />

kartid walwalka waa addigoo taga fasallada<br />

barashada dhalmada ee laga bixiyo<br />

cusbitaalkaad qorsheysatay inaad ku<br />

dhashid. Dhakhaatiirta umuliya qaarkood<br />

waxay ku bixiyaan fasalladaas xafiiskooda.<br />

Fasalladaan ma aha fasallo dhalmada<br />

dabiiciga ah ku bara. <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong><br />

waxay bixiyaan qarashka fasallada weyna<br />

kaa caawini karaan qarashka qaadiidka<br />

haddaad u baahato.<br />

Fasallada Barashada Dhalmada Waxaa Ku<br />

Jiri Karo:<br />

• Sidaad u ogaan laheyd marka foosha<br />

ku qabato.<br />

• Qoormaa waci kartaa dhakhtarkaada<br />

umuliya.<br />

• Qoormaa tagi kartaa cusbitaalka.<br />

• Maxaad filaneeysaa marka fooshu ku<br />

qabto.<br />

• Daawada joojisa xanuunka foosha.<br />

• Waxaad filaneeysid marka ilmahaaga<br />

dhasho.<br />

• Qalniinka Caloosha oo Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan Cesarean - sesaariyaan (csection).<br />

22<br />

• Waxaad filaneeysid markaad umusho .<br />

• Naas nuuginta<br />

• Dhalo siinta.<br />

• Waxaad ka filaneysid ilmahaaga hadda<br />

dhashay.<br />

• Sida loo xanaaneeyo ilmahaaga hadda<br />

dhashay.<br />

• Booqasha meesha lagu foosho iyo dhalo,<br />

qeybta qalniinka, iyo qeybta umulaha.<br />

Sidaad u bilaawdid fasallada, fadlan ka soo<br />

wac Hooyo Iyo Ani lambarada soo socda:<br />

502-585-7984<br />

1-800-578-0636, riix 4 xili kasta,<br />

ka dibna garaac qeybta 7984<br />

502-585-8358<br />

1-800-578-0636, riix 4 xili kasta,<br />

ka dibna garaac qeybta 8358<br />

502-585-7330<br />

1-800-578-0636, riix 4 xili kasta,<br />

ka dibna garaac qeybta 7330<br />

Si Habla espanol porfavor llame:<br />

502-585-8225<br />

1-800-578-0636, riix 4 xili kasta,<br />

ka dibna garaac qeybta 8225<br />

U Dhiyaargaroowga<br />

Foosha Iyo<br />

Dhalmada<br />

Waa xiligii aad dhali laheyd! Waan la<br />

soconaa in diyaargaroowga dhallida<br />

ilmahaagu u tahay noloshaada dhacdo weyn.<br />

Waa muhiim inaad ogaatid in dhalmada iyo<br />

bilowga foosha u kala duwan tahay dumar<br />

kasta. Waxaad ogaataa in fool ku heyso<br />

marka xanuun ku qabto ama biyaha ilmo<br />

galeenka ku jira ay dilaacaan. Fasallada<br />

lagu barto dhalmada ayaa kaa caawini kara<br />

u diyaargaroowga foosha iyo dhalmada<br />

ilmahaaga cusub.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Waqtigeed Waci Kartaa<br />

Dhakhtarkaaga Umuliya?<br />

• Haddii qabashada xanuunka foosha u<br />

dhaxeyso 5 ilaa 10 daqiiqo, yahayna<br />

mid joogto ah.<br />

• Haddii biyaha ilmo galeenka ku dilaacaan<br />

hubi inaad aragto midabkooda<br />

iyo xiliga ay dilaaceen, una sheeg<br />

dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Haddii dhiig kaa socdo.<br />

• Haddii aadan hadli karin marka xanunka<br />

foosha ku qabto.<br />

• Haddaad ka walwalsan tahay naftaada<br />

iyo ilmahaaga.<br />

Haddaad u maleyneysid in fool ama dhib<br />

ku heyso, wac dhakhtarkaaga umuliya<br />

xili kasta, habeen iyo maalin. Haddaad<br />

isku aragtid calaamadaha foosha,<br />

dhaktarkaaga umuliya uusan ku soo wacin,<br />

tag cusbitaalkaad qorsheysatay inaad ku<br />

dhasho. Kalkaaliyaasha cusbitaalka ayaa<br />

waci doona dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Maxaan Cusbitaalka U<br />

Qaataa?<br />

Waxaa laga yaaba inaad qaadatid labo<br />

boorso, hal boorso oo aad u diyaarisay<br />

foosha iyo boorso kale oo aad isticmaashid<br />

markaad dhasho.<br />

Waxyaabaha Lagu Rido Boorsada<br />

Foosha<br />

� Kaarka <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> iyo kaarka<br />

<strong>Me</strong>dicaid (kan xaanshida ah).<br />

� Liiska daawooyinka aad qaadatid maalin<br />

kasta.<br />

� Subaga bushimaha la mariyo.<br />

� Kaalsooyin ama luga gashad culus.<br />

� Waxaad xoog saartid inaad fiirsid,<br />

sida masawirka qof khaas kuu ah.<br />

� Nacnac adag haddii dhakhtarkaaga<br />

umuliya kuu ogolaado.<br />

23<br />

� Liiska lambarada talefoonka dadkaad<br />

jeceshahay inaad u sheegtid dhalashada<br />

ilmahaaga.<br />

� Muraayada indhaha ama tan isha korkeeda<br />

la saaro haddad u baahato inaad<br />

isticmaashid.<br />

� Xariga timaha lagu xiro oo dib isugu<br />

celiya .<br />

Waxyaabaha Lagu Rido Boorsada<br />

Markaad Dhashid<br />

� Naaso xejis ku le’eg.<br />

� Dharka lagu seexdo habeenkii.<br />

� Dacas.<br />

� Alaabta shaqsiga ah sida cadayga,<br />

daawada cadayga, shanlo ama buraash.<br />

� Dhar nadiif ah oo aad u gashatid<br />

markaad aadeysid gurigaada.<br />

� Dhar nadiif ah oo aad u gelisid<br />

ilmahaaga markaad geyneyso guriga.<br />

� Bustaha caruurta.<br />

� Kursiga gaariga ee caruurta.<br />

Maxaa Dhaca Markaad<br />

Tagto Cusbitaalka?<br />

Cusbitaalada way kala duwan yihiin laakiinse<br />

waxaa laga yaabaa in:<br />

• Aad buuxiso warqada ogolaanshaha.<br />

Hubi inaad siisid kaarkaaga <strong>Passport</strong><br />

<strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> iyo kaarka <strong>Me</strong>dicaid (kaarka<br />

xaanshida ah).<br />

• Lagu saaro kursiga curyaamada laguuna<br />

kaxeeyo qeybta foosha iyo dhalmada.<br />

• Laguu geliyo dharka cusbitaalka.<br />

• Kalkaaliya kaa fiiriyo gudaha kuna weydiiyo<br />

uurka iyo fooshaada. Xasuusnow,<br />

inaad daacad u noqoto kalkaaliyaha ku<br />

caawinaayo.<br />

• Lagugu xiro ilaaliye uur ku jire. Ilaaliyaha<br />

uur ku jire wuxuu qoraa wadno<br />

garaacista ilmahaaga iyo xanuunka<br />

foosha.<br />

• Cunto lagu siin, laakiinse lagu siiyo<br />

jabab baraf ah.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Kalkaaliyaha kaa cabiro cadaadiska<br />

dhiiga iyo xaraarada jirkaada.<br />

• Kalkaaliyaha waco dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Waxaa laga yaaba in dhakhtarkaaga<br />

umuliya ku soo booqdo.<br />

• Kalkaaliyaha ku siiyo faleebe iyo<br />

daawadaad u baahan tahay.<br />

Sidee Foosha u eg Tahay?<br />

Foosha way u kala duwan tahay dumarka.<br />

Xanuunka foosha waa xanuun kaa qabta<br />

dhabarka iyo gumaarka sida xanuunka<br />

caadaada. Xanuunka foosha waxay<br />

caawintaa inay furto dhuunta ilmo galeenka<br />

dhashidna ilmaha. Waxaad dooran<br />

kartaa inaad qaadato daawada xanuunka<br />

foosha. Waa muhiim inaad xasuusatid<br />

inaad neefsatid marka xanuunka foosha<br />

ku qabato, iskuna daydid inaad debciso<br />

jirkaada haddaad qaadatay daawo.<br />

Neefsashada iyo debciska jirka marka<br />

xanuunka foosha ku qabato waxay caawintaa<br />

furitaanka dhuunta ilmo galeenka.<br />

Sideen Ugu Neefsadaa<br />

Xanuunka Foosha?<br />

Si Tartiib Leh U Neefso<br />

• Si hoose ugu neefso addigoo gudaha<br />

iyo banaanka keenaayo hawada marka<br />

xanuunka foosha kugu bilaabto.<br />

• Tiri ilaa 2, addigoo si tartiib leh uga<br />

neefsada sanka.<br />

• Tiri ilaa 2, addigoo si tartiib leh uga<br />

neefsada afka.<br />

• Ku celi neefsashadaas markaste marka<br />

xanuunka foosha ku qabato.<br />

• Si hoose ugu soo jiid neeftaada gudaha<br />

iyo banaanka marka xanuunka<br />

foosha kaa istaago.<br />

• Is debci.<br />

Dib U Habeenta Neefsashada<br />

Marka xanuunka kugu raago, waxaa laga<br />

yaabaa inaad u baahan tahay inaad bedesho<br />

qaabka neefsashada sidaad u habeyso:<br />

24<br />

• La biloow u qaadashada neefta gudaha<br />

iyo banaanka marka xanuunka foosha<br />

ku qabato.<br />

• Tiri ilaa 2, addigoo si tartiib leh uga<br />

neefsada sanka.<br />

• Tiri ilaa 2, addigoo si tartiib leh uga<br />

neefsada afka.<br />

• Ku celi neefsashadaas markaste marka<br />

xanuunka foosha ku qabato.<br />

• Si hoose ugu soo jiid neeftaada gudaha<br />

iyo banaanka marka xanuunka<br />

foosha kaa istaago.<br />

• Is debci.<br />

Neefsasho Neef Tuur leh<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad u baahan<br />

tahay inaad neef tuurtid markaad u<br />

soo dhawaato riixista ilmaha caloosha<br />

ku jira. Neef tuurka waxay kaa caawintaa<br />

inaad dareento cadaadiska xanuunka<br />

foosha.<br />

• Si hoose ugu soo jiid gudaha iyo banaanka<br />

neef tuurka marka xunuunka<br />

foosha ku qabato.<br />

• Si hoose ugu soo jiid gudaha iyo banaanka<br />

neef tuurka, addigoo geeya<br />

carabkaaga afka korkiisa marka xunuunka<br />

foosha ku qabato.<br />

• Si hoose ugu soo jiid gudaha iyo banaanka<br />

neef tuurka marka xanuunka<br />

foosha kaa istaago.<br />

• Is debci.<br />

Sideen U Riixaa?<br />

Hambalyo, ilmahaaga wuu soo bixi rabaa.<br />

Riixista waa shaqo adag. Waxaa laga yaabaa<br />

inaad daalan tahay, faraxsan tahay cabsina<br />

ku heyso. Maqal dhakhtarkaaga umuliya iyo<br />

kalkaaliyaha raba inay ku caawinaan. Riixista<br />

marka xanuunka foosha ku qabto waxay<br />

caawintaa ilmahaaga inay soo galaan kafka<br />

ama dhuunta ilmo galeenka. Kalkaaliyaha<br />

ayaa ku sheegeysa inaad gudaha u jiidid<br />

neef dheer aadna celiso ilaa la tiriyo ila<br />

iyo 10 kuuna sheegto inaad hoos u riixdo<br />

ilmaha sida saxarada. Waxaa laga yaabaa


inaad saan sameysid 2 ilaa 3 goor marka<br />

xanuunka foosha ku qabto. Marka xanuunka<br />

tago, waa muhiim inaad si hoose neefta ugu<br />

soo jiido gudaha iyo bannaanka. Waa muhiim<br />

ilmahaaga inaad u neefsatid sidaas. Is<br />

debsci marka xanuunka foosha ku qabato.<br />

Sideen Ku Gartaa<br />

Ilmaheygu Inay Dhasheen?<br />

Marka ilmahaaga dhasho waxaad maqleysaa<br />

oohin. Dhakhtarkaaga umuliya ayaa nadiifis<br />

ku sameeya sanka iyo afka ilamahaaga<br />

wuxuuna jari mandheerta ku taal. Indhaha<br />

ilmahaaga waxaa lagu shubi dhibco daawo<br />

leh. Kalkaaliyaha waxay addiga iyo ilmahaaga<br />

gacmaha ooga xireysaa giginta oqoonsiga.<br />

Mandheerta waxay soo baxdaa marka<br />

ilmahaaga dhasho. Foosha way dhamaatay.<br />

Maxaa Dhaca Marka<br />

Foosha Dhamaato?<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Marka foosha dhamaato, waxaad<br />

dareemeysaa hurdo, baahi, ama farax.<br />

Lugaha waxaad ka dareemeysaa dhafiicnimo.<br />

Waxaa laga yaabaa inaad ooysid. Ilmahaaga<br />

waxaa laga yaabaa inuu kula joogo muddo<br />

yar, ka dibna kalkaaliyaha ayaa geyso<br />

meesha ilmaha lagu xanaaneyo. Kalkaaliyaha<br />

waxay ku soo kormeereysa si joogto leh.<br />

Waxay baareysaa cadaadiska dhiigaada,<br />

dhiig baxa, iyo in ilmo galeenkaada adkaado.<br />

Wax yar kadibna waxay ku geeyneysaa<br />

qolka umusha.<br />

Qorsheynta Aadista Guriga<br />

Hanbalyo! Wax fiican ayaad sameysay!<br />

Waa xiligii guriga aad tegi lahayd addiga<br />

iyo ilmahaaga.<br />

Xasuusnow inaad dhib tusin naftaada<br />

ayaamaha hore ee umusha. Sida ugu badan<br />

ee suurto gal u tahay u naso, istreexna.<br />

Ogolaaw, haddii reerkaada iyo saaxiibadaa<br />

ku caawini karaan. Ha hilmaamin markaad<br />

umusha ka baxdo inaad la sameystid<br />

25<br />

balanta baarista dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Dhakhaatiirta umulisa way kala duwan<br />

yihiin, laakiinse haddaad caadi u dhashid<br />

dhakhtarkaaga umuliya wuxuu doonayaa inuu<br />

ku arko 6 usbuuc ka dib. Haddii lagu qalay,<br />

dhakhtarkaaga umuliya wuxuu ku arki karaa<br />

2 ilaa 4 usbuuc, hadana usbuuca 6aad<br />

Noqo Hooyo Fiican<br />

Noqoshada hooyo fiican micnaheedu<br />

waxay tahay addigoo daryeela naftaada<br />

iyo ilmahaaga. Waa go’aan fiican oo aad<br />

sameyso. Caruurta oo idil waxay u baahan<br />

yihiin jeceel. Waxay u baahan yihiin dareen<br />

diiran oo nabad leh. Caruurta waa in<br />

heysmada iyo koolkoolinta lagu kibrin. Ma<br />

aha midaan caadi ahayn haddaad dareentid<br />

xanaaq. Haddaad daryeel siin karin ilmaha<br />

ama aad ka madluunsan tahay inaad ka<br />

kacdo sariirta, soo wac dhakhtarkaaga<br />

umuliya ama ka soo wac kalkaaliyaha Hooyo<br />

Iyo Ani 1-800-578-0603.<br />

Dhalmada<br />

Qalniinka<br />

Waa Maxay Dhalmada<br />

Qalniinka?<br />

Dhalmada qalniika oo Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan cesarean - seseeriyaan (ama<br />

c-section) micnaheedu waa qalniin lagu<br />

sameeyo caloosha. Dhalmada qalniinka<br />

waxaa la sameeya marka dhalmada caadiga<br />

ah ay kuu noqon mid nabad leh.<br />

Waxaad u baahan tahay dhalmada qalniinka<br />

marka:<br />

• Ilmahaagu ka tago booska caadiga ah<br />

(ilmahaaga futadiisa ama lugahiisa<br />

ayaa hor yimaada).<br />

• Ilmahaaga si khaldan ayuu booska ugu<br />

jiraa (garabka ilmahaaga ayaa soo hor<br />

baxa).


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Ilmahaaga waxuu ku jiraa khatar<br />

(garaaca wadnaha ayaa badalma ama<br />

istaaga marka xanuunka foosha ku<br />

qabato).<br />

• Fooshaada uma socoto sida la rabo<br />

(dhunta ilmo galeenka ma furmin kuli<br />

ama madaxa ilmaha ma soo gelin dhuunta<br />

ilmo galeenka).<br />

• Waxaad qabtaa cudurada galmada laga<br />

qaado oo u waxyeelo u geysan kara<br />

ilmahaaga.<br />

• Horay ayaa laguu soo qalay ama ilmo<br />

galeenkaada loo soo qalay.<br />

• Caafimaadkaaga ayaa ku jir khatar.<br />

Tusaale, haddaad qabtid dhiig karka<br />

uurka ama qalalka uurka (dhiig kar<br />

sare).<br />

• Ilmahaaga aad ayuu u weyn yahay<br />

(haddaad qabtid kaadi sonkoroowga<br />

uurka ama kaadi sonkonroowga caadiga<br />

ah)<br />

• Haddaad qabtid xaalada Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan placenta previa - balaasenta<br />

berfiya (mandheertaada ayaa<br />

dabooshay dhuunta ilmo galeenka).<br />

• Haddaad qabtid xaalada Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan placental abruption<br />

-balaasentaal abrabshan (mandheertaada<br />

ayaa ka soo go’day ilmo galeenka<br />

ka hor inta ilmaha dhalan).<br />

• Ilmahaaga ayaa qaba xaalada Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan prolapsed cord -<br />

barolabsid koord. (Mandheerta ayaa<br />

gasha dhuunta ilmo galeenka waxayna<br />

isku duubduubtaa ilmaha marka xanuunka<br />

foosha ku qabato, taaso ka jarta<br />

ilmaha helitaanka oksigiinka).<br />

Dhalmada qalniinka mararka qaarkood<br />

waa mid degdegsiinyo leh maxaa yeelay<br />

mandheerta ayaa ku duubanta ilmaha<br />

kuna dhegta dhuunta, ilmaha oo ku jira<br />

khatar, ama mandheerta oo ka soo go’da<br />

ilmo galeenka. Xaaladaan waxay yareysaa<br />

oksagiinka ilmaha helo, markaasna waa<br />

in ilmaha si deg deg leh loo soo bixiyo.<br />

Waxaa laga yaabaa in lagu suuxiyo (suuxdin<br />

jirka oo dhan) haddaad horay u qaadatay<br />

26<br />

cirbada Afka Ingriiska loo yaqaan epidura -<br />

ebiduura (cirbad lagu duro dhabarka siday<br />

xanuunka badan u joojiso). Ilmaha aabahood<br />

ama dadka ku caawina looma ogola qolka<br />

qalniinka.<br />

Haddii qalniinka yahay midaan deg deg<br />

siimo lahayn, waxaa dhabarka lagaaga<br />

durayaa cirbada suuxdinta waxaana<br />

suuxdin ka dareeymeysaa inta ka hooseysa<br />

naasaha. Waxaad soo kaceysaa marka lagu<br />

qalo waxaadna dareeymeysaa cadaadiska<br />

dhalmada. Xanuun ma dareeymeysid. Ilmaha<br />

aabahood iyo dadka ku caawina waa loo<br />

ogol yahay qolka qalniinka. Asaga ama<br />

ayada ayaa madaxaada fariisan kara. Daaha<br />

qalniinka ayaa la suri doona siduun u araga<br />

qalmada.<br />

Maxaa Dhaca Qalniinka Ka<br />

Hor?<br />

• Dhakhtarkaaga umuliya ama kalkaalisada<br />

ayaa kuu micneyneysa sida loo<br />

sameeyo dhalmada qalniinka.<br />

• Waxaad cusbitaalka siineysaa ogolaansho<br />

(waxaad saxiixeysaa warqada<br />

ogolaanshada) qalniinka.<br />

• Dhakhtarka suuxdinta u qaabilsan ayaa<br />

ku soo booqan kuuna micneyn daawada<br />

xanuunka.<br />

• Waxaa laga yaabaa in calooshaada la<br />

xiiro iyo timiha shuunka ama bisqanta.<br />

• Waxaa laguu sheegaayaa inaad cabtid<br />

daawada caloosha ka yareeysa hawada.<br />

• Haddaan horay laguu siin faleeba, mid<br />

ayaa lagu siin. Tani waxay caawineysaa<br />

kalkaaliyaha inuu si fududu kuu siiyo<br />

daawooyinka.<br />

• Waxaa lagugu xiri tuubada kaadida<br />

qaada waxaana heysaneysaa tuubadaas<br />

1-2 maalmood.<br />

• Waxaa laga yaabaa in sankaada la suro<br />

tuubada oksigiinka si loo gaarsiiyo<br />

ilmahaaga oksigiinka.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Waa Maxay Waqtiga<br />

Qalniiku Qaato?<br />

Ilmahaaga wuxuu dhalanayaa 5 ilaa 15<br />

daqiiqo marka lagu qalo. Waxay qaadataa<br />

30 ilaa 45 daqiiqo marka lagu tolaayo.<br />

Waxaad dareemi karta caadaadis ama<br />

matag xiligaas, laakiinse ma dareemeysid<br />

xanuuun. Dhakhtarka suuxdinta u qaabilsan<br />

ayaa madaxaada taagan siduu kuu caawino.<br />

U sheeg dhakhtarka suuxdinta u qaabilsan<br />

haddaad dareentid cadaadis.<br />

Waa Maxay Waqtiga Lagu<br />

Bogsoodo?<br />

Bugsashadaadu way badan tahay haddaadan<br />

caadi u dhalin. Waxaa laga yaabaa inaad<br />

cusbitaalka ku jirtid 3 ilaa 4 maalmood.<br />

Marka lagu qalo waxaad cuneysaa cunto<br />

maraq cad ah 24 ka saac ee hore,<br />

dhakhtarkaaga umuliya ayaa kordin kara<br />

cuntadaada. Waxaa laga yaabaa in tuubada<br />

kaadida qaada kugu jirto 1 ilaa 2 maalmood.<br />

Tuubada waxaa la furaa markaad socodka<br />

bilowdid oo aad tagi kartid musqusha.<br />

Waxaa laga yaabaa in faleebaha ku<br />

surnaado 1 ilaa 2 maalmood. Xasuusnow, mar<br />

dhow ayaa lagugu qalay ilmo dhashay. Codso<br />

isticmaalna daawada xanuunka. Markasta<br />

isticmaal barkin yar markaad kaceysid,<br />

qufaceysid ama dhaqdhaaq sameeyneysid.<br />

Miyaan Lagu Qabin?<br />

Haddaadan lagu qabin marka ilmahaaga<br />

dhasho, ilmahaaga ma qabo aabo sharci<br />

ah. Tani micneheedu waxay tahay magaca<br />

aabaha lagu qori karan warqada dhalashada.<br />

Waxaa laga yaabaa in ilmahaagu helin<br />

faa’iidooyinka aabaha sida amniga bulshada<br />

(oo Afka Ingriika loo yaqaan social<br />

security - sooshaal sikiyuurati), ceymiska<br />

caafimaadka, iyo xaquuqda dhaxalka.<br />

Waalidka ayaa u sameyn kara xaquuqda<br />

aabaha (aabanimada) ayadoo lagu qasbo<br />

aabaha warqada aqoonsiga aabaha. Waxaad<br />

ku buuxin kartaa warqdaas cusbitaalka<br />

27<br />

marka ilmahaagu dhasho, waaxda<br />

caafimaadka ee degmada, xafiiska qareenka<br />

degmada, ama xafiiska daryeelka caruurta<br />

Waa Maxay Warqada<br />

Aqoonsiga Aabaha<br />

(Aabonimada)?<br />

Warqada aqoonsiga aabaha waa dariiqa<br />

kaliya lagu garan karo ninka ah aabaha<br />

sharciga leh. Warqada aqoonsiga aabaha<br />

waxay abaabushaa xiriika aabaha iyo ilmaha.<br />

Warqada waxaa buuxiya, saxiixa, heshiis<br />

ku gala bulshada horteed (nootaayo) labada<br />

waalid.<br />

Maxaa Dhaca Haddaan La<br />

Hubin Qofka Ah Aabaha?<br />

Baarista dhiig ayaa sheegta haddii ninku<br />

yahay aabaha ilmahaaga. Xafiiska daryeelka<br />

caruurta, xafiiska qareenka degmada, ama<br />

qareen khaas ah ayaa warbixin dheeraad leh<br />

ku siin kara.<br />

Waalid Ahaan Waa Maxay<br />

Xaquuqdaada?<br />

Waalidiinta saxda ah waxay u leeyihiin la<br />

xiirka ilmahooda xaq. Haddaan waalidiintu<br />

ku heshiin tan, maxkamada ayaa caawini<br />

karta. Labada waalid waxaa laga rabaa<br />

daryeelka ilmahooda markay dhashaan. Tani<br />

waxaa ku jira masruufka ilmaha, ceymiska<br />

caafimaadka, iyo qarashka daryeelka ilmaha<br />

Warbixinta dheerka leh ee xaqiijinka<br />

aabanimada, ka soo wac Mashruuca<br />

Aqoonsiga Aabaha ee Kantaki Kentucky<br />

(Paternity Acknowledgement program)<br />

1-888-675-7425.


UMUL:<br />

DARYEELKA<br />

NAFTAADA<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Liiska Warbixinta ee Umusha<br />

– Ha Hilmaamin!<br />

Waxyaabha Muhiim Leh Oo La<br />

Rabo Inaad Sameeysid Intaadan<br />

Ka Tagin Cusbitaalka Ama Marka<br />

Hore Oo Aad Gaarto Guriga:<br />

� Ka wac Khidmooyinka Xubnaha ee<br />

<strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong> 1-800-578-0603<br />

sidaad u qorto ilmahaaga. Weydii<br />

masuulka Khimooyinka Xunbaha inuu<br />

kugu caawino doorashaa dhakhtarka<br />

caafimaadka guud ee ilmaha oo Afka<br />

Ingriiska loo yaqaan primary care <strong>provider</strong><br />

(PCP). Haddaad mar hore dooratay<br />

dhakhtarka, u sheeg wakiilka.<br />

� La xiriir shaqaalaha keyskaada inuu<br />

dhameeyo ku qorista ilmahaaga.<br />

� Ka sameeyso balan dhakhtarka caafimaadka<br />

guud ee ilmahaaga.<br />

� Ka sameeyso balan dhakhtarkaaga<br />

umuliya inaad aragtid xiliga umusha.<br />

� Ka sameeyso balan mashruuca WIC (oo<br />

bixiya cuntada, la tashiga nafaqada,<br />

iyo helitaanka khimooyinka caafimaad).<br />

Murugta Umusha<br />

In ka badan nus hooyooyinka waxay<br />

dareemaan niyo jab (Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan baby blues - baybi buluus) ayaamaha<br />

hore ey dhalaan. Niyo jabkaas waxaa keena<br />

hoormoonka ama dheecaanka jirka sameeyoo<br />

oo hoos u dhaca. Waxaa laga yaabaa inaad<br />

ooysid sabab la’aan, dareentid murug,<br />

xanaaqdid, qalbiga oo sameeya isbedelo<br />

badan, ama jirkaada uusan laheyn quwad.<br />

Calaamooyinkaas si dhaqso leh ayey u tagaan,<br />

inta badan labo usbuuc gudaheeda.<br />

28<br />

Murugta umusha waa mid ka khatarsan<br />

niyad jabka. Waxaa laga yaabaa in murugta<br />

umusha u baahnaato daawo ama la tashi.<br />

Waxaa laga yaabaa inaad qabtid murugta<br />

umusha haddii:<br />

• Aad seexan weyso maalmo badan.<br />

• Markasta aad jeceshay inaad seexato.<br />

• Aad qabtid cabsi inaad waxyeelo u<br />

geysato ilmahaaga.<br />

• Aad qabtid cabsi markaad keli ku<br />

tahay ilmahaaga.<br />

• Cabsi ka qabtid inaad naftaada waxyeelo<br />

u geysato<br />

• Aad dareentid in aadan xukumi karin<br />

naftaada ama noqotid dareen la’aan.<br />

• Aad dareentid in aadan daryeeli karin<br />

ilmahaaga.<br />

• Maalmo isdabo joog leh ooysid.<br />

• Aad dareentid cabsi in aadan rabin<br />

ilmahaaga.<br />

• Aad dareentid danbi ama qof aan wax<br />

tari karin.<br />

Haddaad mid ka mid ah calaamadahaas<br />

kor ku qoran qabtid, wac dhakhtarkaaga<br />

umuliya. Waxaad kaloo waci kartaa Seven<br />

Counties ama Communicare:<br />

• Haddaad xubin ka tahay degmooyinka<br />

Bullitt, Henry, Oldham, Shelby, Spencer,<br />

iyo Trimble, ka wac Seven Counties<br />

1-800-264-8799.<br />

• Haddaad xubin ka tahay degmooyinka<br />

Breckinridge, Grayson, Hardin, Larue,<br />

Marion, <strong>Me</strong>ade, Nelson iyo Washington,<br />

ka wac Communicare 1-270-769-1304 or<br />

1-800-641-4673.<br />

Waa muhiim inaad u sheegtid<br />

dareenkaada dadka kale.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Daryeelka Naftaada<br />

Markaad Umushid<br />

Dhallida ilmahaaga waa xili xamaasad leh.<br />

Caafimaadka ilmahaaga waa muhiim. Sidoo<br />

kale, waa muhiim daryeelka naftaada.<br />

Hooyada mar dhow illmaha dhashay, waa<br />

inay dhowrtaa calaamadaha digniinta leh.<br />

Haddaad qabtid mid ka mid ah calaamadaha<br />

digniinta leh ee hoos ku qoran, wac<br />

dhakhtarkaaga umuliya sida ugu dhaqso<br />

badan. U sheeg dareenkaada iyo inay kuu<br />

sameeyaan balan.<br />

• Daal ayaa ka batay, sidaas darteen<br />

daryeel ma siin kartid naftaada iyo tan<br />

ilmahaaga.<br />

• Wareer ama madax qafiif markaad kor<br />

u istaagto.<br />

• Xanuun kaa qabto madaxa, dhabarka,<br />

caloosha, ama lugaha.<br />

• Qandho aad qabtid.<br />

• Farax la’aan ama “dareen murug”aan tageyn.<br />

Xataa haddii aadan qabin calaamadahaas kor<br />

ku qoran, la sameeyso balan dhakhtarkaaga<br />

umuliya 3 ilaa 8 usbuuc ka dib marka<br />

ilmahaaga dhasho. Haddaad u dhashay si<br />

caadi ah, xiliga ugu fiican waa usbuuc 4aad<br />

ilaa 6aad ka dib markaad dhasho. Haddii<br />

lagu qalay ama wax dhibaato leh ay jiraan,<br />

dhakhtarkaaga umuliya wuxuu doonayaa inuu<br />

ku arko usbuuc kowaad ama labaad ka dib<br />

markaad dhasho. Tani waxaa la yiraahdaa<br />

booqashada umusha. Booqashada umusha<br />

waa muhiim maxaa yeelay dhakhtarkaaga<br />

umuliya wuxuu hubin karaa in jirkaadu<br />

caafimaaday. Markaad booqato dhakhtarka<br />

waa inaad ka hadasho qorsheynta uurka soo<br />

socda. Xasuusnow, uur ayaad yeelan kartaa<br />

ka hor intaad helin caadada joogtada leh.<br />

Markaad sameeysid booqashada umusho,<br />

dhakhtarkaaga wuxuu sameeynayaa kuwaan:<br />

• Baarista caafimaadka jirka.<br />

• La tashi haddaad naas nuugiso.<br />

• La tashi haddaad dareemeysid shucuurta<br />

jirka ama maskaxda.<br />

• La tashi haddaad rabtid inaad xukuntid<br />

ilmo dhalista.<br />

29<br />

• Baarista kankarada Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan Pap Smear - Bab Ismiir, haddaad<br />

u baahto. Kankaradaas waxay ku dhacdaa<br />

afka ama dhuunta ilmo galeenka (qeybta<br />

hoose ee ilmo galeenkaada).<br />

Daryeel naftaada KA DIB markaad<br />

dhashid. Ilmahaaga addiga ayuu ku tirsanaayaa!<br />

Qorsheenta Uurarka<br />

Soo Socda/Xiliga<br />

Uur Yeelashada Ka<br />

Hor<br />

Uur- yeelasha ka hor waa xiliga ka horeeya<br />

intaadan yeelan uur. Dumar badan ayaan<br />

garan inay uur leeyihiin ilaa ay gaaraan<br />

dhowr usbuuc,. Dhibaatooyin badan ayaa<br />

dhalan kara xiligaan.<br />

Siinta ilmahaaga koriimo fiican waxay<br />

bilaabataa markaad caafimaadka ilaalisid<br />

intaadan yeelan uur. Qorsheynta iyo<br />

daryeelka naftaada intaadan uur yeelan<br />

waa waxa ugu fiican oo aad u sameyn karto<br />

naftaada iyo tan ilmahaaga. Waa muhiim<br />

inaad caafimaad qabtid markaad uur leedahay.<br />

Haddaad qorsheysato inaad uur yeelato,<br />

waxaa jira tilaabooyin kaa caawini kara<br />

caafimaadkaaga iyo tan ilmahaaga:<br />

• Qaado maalin kasta fitimiinaadka isku<br />

jirka ah oo leh 400 mikaroograam oo<br />

xadiidka dhiiga siyaadiya. Xadiidka<br />

dhiiga siyaadiya waxay ka hortagtaa<br />

cilidaha ilmo ku dhasho. Tani waa u<br />

muhiim uurkaaga markuu yahay 4ta<br />

usbuuc ee hore.<br />

• Ha cabin sigaar, aalkolo, hana qaadanin<br />

muqaadiraad.<br />

• Ha isticmaalin daawooyinka saaran<br />

miisaadka farmashiyaha.<br />

• Ka fagoow dhibka.<br />

• Ka fagoow waxyaabaha waxyeelada<br />

leh, sida sunta cayayaanka iyo raajada.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Ha taaban saxarada mukulaasha ama<br />

bisada, xilibka ceyriinka ah, ama cunidda<br />

ukunta ceyriinka ah. Tani waxay kuu<br />

keeni kartaa hurgumada Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan toxoplasmosis -<br />

toksoobalaasmoosis oo keeni kara<br />

ciladaha ilmaha ku dhasahaan.<br />

• Yareey isticmaalka macaaneysada aan<br />

dabiiciga aheyn iyo kaafa’iinka.<br />

• Cun cunto qiyaasan oo caafimaad leh.<br />

• Ilaali miisaankaada, sameeyna<br />

jimicsi. Dumarka miisaankoodo badan<br />

yahay waxay kala kulmi karaan uurka<br />

dhibaatooyin. Dumarka miisaankooda<br />

yar yahay waxaa laga yaabaa inay<br />

dhalaan ilmo ka yar miisaanka caadiga<br />

ah.<br />

• La sameeyso dhakhtarkaaga balanta<br />

baarista caafimaadka ka hor intaadan<br />

yeelan uur. Baaristaan waxaa ka mid<br />

noqon kara:<br />

• Taariikhda caafimaadka si aad u<br />

aragtid haddii addiga, reerkaada,<br />

ama aabaha ilmahaaga ay qabaan<br />

dhibaatooyin caafimaada ama cuduro<br />

ilmahaaga dhaxli karo.<br />

• Baarista kankarada gasha afka ama<br />

dhuunta ilmo galeenka.<br />

• Baarista curdurada laga qaado galmada<br />

ama isutaga ragga iyo dumarka.<br />

• Cadaadiska dhiiga. Dhiig karka khatar<br />

ayuu keeni kara markaad uur<br />

leedahay.<br />

Waxyaabaha kale oo aad ka fikirtid<br />

intaadan uur yeelan:<br />

• Habeynta maalkaada ama dhaqaalahaaga.<br />

Ilmo dhallida way qarash badan<br />

tahay.<br />

• Hubi in gurigaada xasiloon yahay.<br />

Caruurta waxay u baahan yihiin ilaalinta<br />

nabadooda.<br />

• Hubi in wehelkaada, reerkaada, ama<br />

saxiibadaa ay ku caawini karaan. Korinta<br />

caruurta dhib ayey tahay markaad<br />

keli tahay.<br />

30<br />

• Qof u sheeg haddii lagugu xad gudbay.<br />

Dumarka lagu xad gudbi jiray waxay<br />

khatar u yihiin in xad gudubkaas kordho.<br />

Dhakhtarka caafimaadka guud ama<br />

kan umuliya ayaa kaa caawini kara inaad<br />

heshid jaaliyada, bulsho, iyo kheyraadka<br />

sharciga markaad u baahato in<br />

lagaa caawino rabshadaha gurigaada.<br />

• Si fiican ooga fikir go’aankaada. Ogsoonow<br />

in waalidnimada ay ku khuseyso.<br />

La hadal dadka caruurta leh iyo<br />

dadka go’aansaday inay dhalin caruur.<br />

Maqalka saxiibadaa iyo la hadalka<br />

reerkaaga ayaa ku siin kara go’aamo<br />

cusub oo aad ka fikirtid.<br />

Umul -<br />

Daryeelka<br />

Ilmahaaga<br />

Ku Saaban Ilmahaaga<br />

Marxalada ka danbeeysa dhallida<br />

ilmahaaga waxaa loo yaqaan umul. Umul waa<br />

xiliga la xoog saaro daryeelka naftaada iyo<br />

tan ilmahaaga<br />

Waxa Ilmahaaga Hadda Dhashay<br />

Sameeyn Karo Hadda (28da<br />

Maalmood ee hore)<br />

Ilmahaaga Hadda Dhashay Wuxuu<br />

Sameeyn Karaa:<br />

Aragti … waxyaabaha u jira 8 ilaa 12 halbeeg<br />

(inches) ka fog wajigiisa ama wajigeeda.<br />

Oohin… sidii ama siday u sheegto inayn<br />

faraxsaneen, istareex ku jirin ama kaadi<br />

leedahay.<br />

Dareen… jecel in aad kor u heeyso.<br />

Maqal … jecel inuu ama inay maqasho<br />

hadalkaada.<br />

Nuugis… wax kasta oo u dhaw afkiisa ama<br />

afkeeda.<br />

Hurdo … jecel inuu hurdo 12 ilaa 18 saac<br />

maalintiiba (laakiise ma aha hal mar oo<br />

kaliya).


Kaadi iyo Saxaro … waxaa laga yaabaa inaad<br />

ka badasho xifaayada 10 goor maalintiiba!<br />

Qofac iyo hindiso … Tani waa sidey ilmaha u<br />

nadiifiyaan sankooda ama dhuuntooda.<br />

Waxa Ilmahaaga Hadda<br />

Dhashay U baahan Karo<br />

Hadda (28da Maalmood ee<br />

hore)<br />

Ilmahaaga Hadda Dhashay Wuxuu U<br />

Baahan Karaa:<br />

Jaceel … qabasho, hab siin, shumis ama<br />

dhunkasho, ruxid, heeso, la hadal.<br />

Nafaqo … wuxuu u baahan yahay caanaha<br />

naaska ama dhalada oo kaliya.<br />

Badbaado … meel nabad leh oo uu seexdo,<br />

loogu qubeeyo, uuna ku nasto.<br />

Kuleel … Dhar la’eg oo kuleel iyo istareex leh.<br />

Amaan… qof u yimaado markay ooyaan.<br />

Wuxuu Maqlo … cod dabacsan iyo muusitiko<br />

khafiif ah.<br />

Wuxuu Arka … waxyaabo midab leh, wajiyo,<br />

iyo qolal kala duwan.<br />

Caadeeysiga Guri Jooga<br />

Caruurta qaarkood waa ku dib inay<br />

caadeystaan guri jooga. Haddii ilmahaaga<br />

qabo dibaatadaan, waxaa laga yaabaa<br />

inay qeyliyaan ayaamha hore. U adkeyso<br />

ilmahaaga, qorsheysana inaad la qaadatid<br />

waqti badan ayaamaha hore.<br />

Daryeelka Cidiyaha<br />

Ilmahaaga<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Sidaad u daryeesho cidiyaha ilmahaaga,<br />

waxaad isticmaali kartaa cidiyo jare ama<br />

maqas. U jar cidiyaheeda ama cidiyahiisa<br />

si toosan, hana u jarin qal qalooc. Waxaad<br />

cidiyaha jari kartaa marka ilmaha seexdo.<br />

Xasuusnow, ha ku jarin afkaada cidiyaha<br />

ilmahaaga - waxaa ku dhici kara hurgumo.<br />

31<br />

Xudunta Ilmahaaga<br />

Daryeelka xudunta ilmahaaga hadda<br />

dhashay waa muhiim. Halkani waxaa ku<br />

qoran sidaad u daryeeli laheyd:<br />

• Nadiifi, qalajina xudunta. Ka laab<br />

xifaayada ilmahaaga sideen u gaarin<br />

xuduntiisa.<br />

• Ku qoy aalkolo suufka dhagaha lagu tir<br />

tiro, oogana nadiifi xudunta. Sameey<br />

sidaan markasta oo aad ilmahaaga ka<br />

bedeleeysid xifaayada ilaa ay xudunto<br />

ka go’do.<br />

• Marka xudunta soo go’do, waxaa laga<br />

yaabaa inaad ku argto dhiig yar xuduntiisa.<br />

Ku nadiifi suufka dhagaha lagu tir<br />

tiro iyo aalkolo markasta oo aad ilmahaaga<br />

ka bebeleeysid xifaayada ilaa uu<br />

dhiiga istaago.<br />

Wac dhakhtarka caafimaaka guud<br />

ee ilmahaaga haddii xudunta<br />

agagaarkeed:<br />

• Ay noqoto guduud ama ku aragto barar.<br />

• Ay si xun u ureeyso.<br />

• Ay malax ka timaado. Malaxda wuxuu<br />

midabkeedu noqon karaa cagaar ama<br />

huruud.<br />

• Ay ka soo baxaan firiiric malax ku<br />

jirta.<br />

Dharka Ilmahaaga<br />

Ilmahaagu wuxuu jecel yahay in loo xiro<br />

dhar istareex leh. U labis ilmahaaga sida<br />

jawiga iyo xaraarada tahay. Waa inaad<br />

ilmahaaga ugu labistid sidaad u labisto.<br />

Mararka qaarkood dharka cusub waxay<br />

leeyihiin kiimiko waxyeelo u geysan karta<br />

jirka ama maqaarka ilmahaaga. Waa inaad<br />

ka dhaqdid dharka cusub intaadan u gelin<br />

ilmahaaga. Ku dhaq dharka ilmahaaga<br />

saabuun khafiif ah sida Dreft, Ivory, ama<br />

shaanbo addiga aad isticmaashid.


Xaqiiqda Xifaayada<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Isticmaal xifaayada laga sameeyo<br />

dharka ama tan la xooro. Xifaayada<br />

la xooro waa qaali, xataa wey ka qaalisan<br />

tahay tan dharka la dhaqo laga<br />

sameeyo. Haddaad dooneeysid iney<br />

lacag badan kaa bixin, isticmaal xifaayada<br />

dharka laga sameeyo.<br />

• Haddaad isticmaasho xifaayada<br />

dharka laga sameeyo, ku biyo raaci<br />

musqusha ka hor intaadan ku ridin<br />

baaldiga xifaayada lagu dhaqo.<br />

• Waxaad ku radin kartaa xifaayada<br />

dharka laga sameeyo baaldi aad ku<br />

shubto daawada Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan Borateen (ku shub nus koob<br />

Borateen hal galaan oo biyo ah).<br />

• Ku dhaq xifaayadaha laga sameeyo<br />

dharka saabuun khafiif ah, sida Dreft.<br />

Hubi inaad si fiican u biyo raacisid.<br />

• Ha isticmaalin daawada dharka jilcisa.<br />

Kiimikada ku jirta dhar jilcisada waxay<br />

ilmahaaga u keeni karta firiiric.<br />

Bedelaada Xifaayada<br />

Ilmahaaga<br />

• Ilmaha hadda dhashay wey kaadi<br />

badan yihiin, waxay kaadiyaan ilaa iyo<br />

10 goor maalintiiba. Ilmahaagu waxay<br />

istareex helaan markaad ka bedesho<br />

xifaayada ka hor intaadan wax siin iyo<br />

intaadan seexin.<br />

• Si tartiib leh ooga dhaq futada ilmahaaga<br />

maro iyo biyo saabuun leh<br />

oo qandac ah markaad ka bedeleyso<br />

xifaayada. Hubi inaad u dhaqdo<br />

candhada gabadha horay ilaa gadaal.<br />

Futo tirtire waa qaali waxayna u keeni<br />

karaan ilmahaaga firiiric.<br />

• Ka bedel xifaayada marka ugu hore oo<br />

aad ogaatid inuu qooyey.<br />

32<br />

Dhaqdhaqaaqa Mindhicirka<br />

Ilmaahaaga (DM waa Marka<br />

Ilmahaagu Saxaroodo)<br />

Dhaqdhaqaaqa mindhicirka ilmahaagu wuu<br />

bedelmaa ayaamaha hore ee nolosha.<br />

• Saxarada ugu horeysa waxaa la yiraahdaa<br />

mal waana mid dheg dheg leh midab<br />

keedana waa cagaar xigga madow.<br />

• Maalinta saddexaad ama afaraad ee<br />

nolosha, saxarada ilmahaagu waxay<br />

xigtaa midabka u dhaxeeya cagaar iyo<br />

huruud ilaa iyo bunni waxayna u ekaataa<br />

sida miro yar yar.<br />

• Caruurta naaska la siiyo saxaradooda<br />

waa huruud ilaa iyo cagaar khafiif ah<br />

waana jileec isheysta ama isheysanin.<br />

• Waa u caadi ilmahaaga inay saxaroodaan<br />

marka la quudiyo ama hal mar<br />

maalin ku dhaaf. Caruurta naaska la<br />

siiyo inta badan way ka saxaro badan<br />

yihiin ilmaha la siiyo caanaha dhalada<br />

ku jira.<br />

• Ilmahaaga waxay sameeyaan waji<br />

kaduudis, gunuunuc, ama qaylo markaay<br />

saxaroonayaan. Tani ma aha in<br />

ilmahaaga saxarada ku dhegtay. Haddii<br />

ilmahaaga saxarada ku dhegto, ama<br />

leeyahay saxaro adag oo kuus kuusan.<br />

Wac dhakhtarka ilmahaaga haddaad u<br />

maleysneysid in ilmahaaga ku dhegtay saxard.<br />

Ilmahaaga Wuu Jecel<br />

Yahay Inuu Seexdo<br />

Ilmahaaga hadda dhashay waxaa laga<br />

yaabaa inuu seexdo 12 ilaa 18 saac<br />

maalintiiba. <strong>Me</strong>esha ugu nabad gelyo badan<br />

ee ilmahaaga ku seexdo waa sariirta ama<br />

xoolka caruurta. Ilmahaaga wuxuu u baahan<br />

yahay jooradi adag. Ilmahaaga uma baahna<br />

barkin. Ilmahaaga waa in loo seexiyo dhabar<br />

dhabar ama dhinac dhinac. Waxay istareex<br />

noqdaan marka heerka xaraarada qolka u<br />

dhexeyso 68 ilaa 72.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Maqaarka Ilmahaaga<br />

Maqaarka ama jirka ilmahaaga wuu ka<br />

duwan yahay kaaga. Halkani waxaa ku qoran<br />

waxyaabo aad dareemi kartid:<br />

• Ilmahaaga wuxuu qabi karaa maqaarka<br />

barobaro, ama bar. Tani waa caadi.<br />

Marqaarka ilmahaaga wuxuu u ekaan<br />

karaa meelo guduud ah iyo meelo guduud<br />

aan ifeyn leh, sida maqaar leh kab<br />

kab.<br />

• Mararka qaarkood ilmahaaga waxaa ka<br />

muuqata nabar marka la dhallo. Nabarrada<br />

waxay u ekaan karaan guduud ilaa iyo buluug.<br />

Marka ilmahaagu ooyo waxay u ekaadaan<br />

madow. Nabarka wuxuu tagaa usbuucyo<br />

gudaheed.<br />

• Maqaarka ilmahaaga waxaa ka soo<br />

bixin kara firiiric (nabro yar yar oo<br />

guduudan). Firiirica waa caadi. Haddii<br />

firiirica ka tagi waayo ama u ekaato<br />

mid sii xumaanaayo, wac dhakhtarka<br />

ilmahaaga.<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad ku aragtid garka<br />

ama sanka ilmahaaga nabro yar yar oo<br />

cadaan ama huruuda ah. Nabrahaas Afka<br />

Ingriiska waxaa loo yaqaan milia - miiliya.<br />

Milia waxaa keena saliida ku jirta daloolada<br />

maqaarka. Waa inay ka tagaan usbuucyaha<br />

hore ee nolosha ilmaha. Ha taabanin, ku<br />

dhaq biyo qandac ah.<br />

• Maqaarka ilmahaaga wuu fiiqman karaa.<br />

Tani waa caadi. Inta badan lugaha iyo<br />

gacmaha ayaa fiiqma. Waxaad isticmaali<br />

kartaa burcad aan carfiso laheyn ama<br />

subaga loo yaqaan Vaseline.<br />

• Madaxa ilmahaaga wuxuu u ekaan<br />

karaa guduud toxob leh. Tani waxa loo<br />

yaqaan toxobta ilmaha ku dhashto.<br />

Tani waxay ku dhacdaa ilmaha markii<br />

madaxooda saliid badan yeehso.<br />

Sidaad u nadiifiso, ku dhaq saabuun<br />

khafiif ah ama shaanbo timaha ilmahaaga.<br />

Marka ilmahaaga leeyahay<br />

toxob, maalin kasta ayaad ka dhaqi<br />

karta. Waxaad toxobta u saari karta<br />

buraash.<br />

33<br />

U Qubeenta Ilmahaaga<br />

• Dhaq jirka ilmahaaga addigoo isticmaalaya<br />

maro ama isbuunyo, biyo qandac<br />

ah iyo saabuunta caruurta. Ha ku<br />

shubun biyo jirka ilmahaaga ilaa ay ka<br />

go’do xudunta (10 ilaa iyo 14 maalmood<br />

ee hore).<br />

• Marka ilmahaaga xudunta ka dhacdo,<br />

ugu qubeey waaskada ama baafka ilmaha<br />

loogu qubeeyo.<br />

• hubi inaad hetsatid shukumaan ama<br />

qalajiye, saabuun khafiif ah, iyo dhar<br />

nadeef ah markaad u qubeeyso ilmahaaga.<br />

• Biyaha ilmaha loogu qubeeyo waa inay<br />

ahaadaan qandhac, midaan aad u kululeen<br />

ama aad u qabobeen. Waxaad ku<br />

garan kartaa xaraarada biyaha addigoo<br />

galeya suxulkaada. Haddii biyaha ay<br />

addiga kugu kulul yihiin, ilmahaagana<br />

way ku kulul yihiin<br />

• Uma baahnid suuf ama suufka dhegaha<br />

lagu tir tiro. Waxaad jirka ilmahaaga<br />

ku dhaqi kartaa maro ama gacantaada.<br />

Hubi inaad ka dhaqdid ilmahaaga<br />

kilkilaha, gadaalsha dhegaha, qoorta<br />

iyo cowrada.<br />

• Waxaad ilmahaaga timaha ooga dhaqi<br />

kartaa saabuunta ama shaanbada aad<br />

isticmaasho.<br />

• Uma baahnid inaad isticmaasho boolbare,<br />

saliid ama kareemo markaad u<br />

qubeeysid. Haddaad dooneysid inaad<br />

isticmaasho wax, isticmaal burcada<br />

ilmaha.<br />

• Xasuunow, INAADAN ooga tagin biyaha<br />

dhexdood ilmahaaga oo keli ah!<br />

Daryeelka Caafimaadka<br />

Ilmahaaga<br />

Caruurta hadda dhasha waxay u baahan<br />

yihiin in caafimaadkooda la baaro ka<br />

hor intayn jiran. Markasta oo la geeyo<br />

ilmahaaga dhakhtarka, dhakhtarka ilmaha


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

wuxuu baaraa in ilmahaaga u koraayaan si<br />

caafimaad leh. Waxaad weydiin kartaa<br />

dhakhtarka su’aalaha ku saabsan ilmahaaga<br />

iyo sida loo daryeelo. (Ka fiiri Baaris Goor<br />

Hore iyo Baaris Wareegto leh, Ugaansho<br />

Nooca Cudurka iyo Tijaabo Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan EPSDT - ee Ilmahaaga boga 35aad.)<br />

Xasuusnow, waa muhiim inaad xafido<br />

balammada ilmahaaga u dhigo dhakhtarka.<br />

Haddaadan imaan karin balanta, fadlan wac<br />

xafiiska dhakhtarka ilmahaaga sida loogu<br />

sameeyo balan kale.<br />

Tilaalka (Ama Cirbadaha)<br />

Ilmahaaga<br />

Marka baarista caafimaada la sameeynaayo,<br />

ilmahaaga waxaa la siin cirbado talaal ah oo<br />

ka difaac cudurada la yaqaan ee caruurta.<br />

La hadal dhakhtarka ilmahaaga markuu u<br />

baahnaato tilaal. Marka ilmahaaga la tilaalo,<br />

wac dhakhtarka haddaad ku aragtid qabdho<br />

ama dhaq dhaqaaq aan sax ahayn.<br />

Ilmahaaga wuu u baahan yahay in la tilaalo.<br />

Waana u muhiim!<br />

Markaad U Maleeyso In<br />

Ilmahaaga Jiran yahay<br />

Markaad u maleeyso in ilmahaaga jiran<br />

yahay, wac dhakhtarkiisa intaadan tagin<br />

xafiiskiisa ama qolka gar gaarka deg deg<br />

ah ee cusbitaalka. Uma baahnid inaad<br />

sameeyso booqasho aan loo baahneyn.<br />

Dhakhtarka ayaa kuu sheegi kara waxaad<br />

sameyn kartid ha hor intaan la baarin<br />

ilmahaaga.<br />

Xiligeed Waci Kartid<br />

Dhakhtarka Ilmahaaga?<br />

Haddii ilmahaaga:<br />

• Leeyahay xaraarada laga qaado futada<br />

oo la’eg ama ka badaan heerka 100.5.<br />

• Matago (ma aha dhiliqa) in ka badan<br />

2 qoor maalinta ama ilmahaaga uusan<br />

cuntada u cuneyn si isdabo joog leh.<br />

• U ooyo si badan addigana aadan<br />

aamusiin karin.<br />

• U aragto inuu u hurdo si aan caadi aheyn.<br />

34<br />

• Uusan lahey quwad uu ku ooyo, cuno<br />

ama ku dhaq dhaqaado.<br />

• Uu shubmo (saxaroodo) biyo in ka badan<br />

hal mar maalintiiba.<br />

• Firiiric korka ooga soo baxo.<br />

• Ku dhaco hargab, qofaco, ama neefta<br />

dhib ku noqoto.<br />

• Sameeyo waxaad u argtid inuu jiran<br />

yahay uusan oo san caadi u aheyn.<br />

Sida Loo Cabbiro<br />

Xaraarada Ilmahaaga<br />

Waa muhiim inaad taqaanid sida loo<br />

cabbiro xaraarada ilmahaaga. Wey fiican<br />

tahay inaad ka hesho warbixin dheeraad<br />

ah dhakhtarka ilmahaaga. Waad sheegi<br />

kartaa haddii ilmahaaga xaraarad heyso<br />

markaad ka taabatid madaxa ama jirka.<br />

Hase yeeshe, waxaad u baahan tahay<br />

inaad isticmaasho qalabka lagu cabbiro<br />

kuleelka jirka oo Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

thermometer - tarmoomitar.<br />

Dariiqa ugu fiican ee lagu helo ama baaro<br />

xaraarada ilmahaaga waa addigoo isticmaala<br />

xaraarada cabbiraha Afka Ingriiska loo<br />

yaqaan digital thermometer - dijitaal<br />

tarmoomitar (micnaheeduna yahay xaraarad<br />

cabbira u shaqeeya sida ugu dhaqso<br />

badan una sheega caddada xaraarada).<br />

Waxaad ka cabbiri kartaa xaraarada<br />

ilmahaaga futada (ama barida) ama kilkilada<br />

hoosteeda. Xaraarad cabbiraha dijitaalka<br />

ah wuxu qaataa muddo 30 il biriqsi marka la<br />

geliyo futada ama 2 daqiido marka la geliyo<br />

kilkilada hoosteeda. Markasta u sheeg<br />

dhakhtarka ilmahaaga sidaan u qaaday<br />

xaraarada ilmahaaga.<br />

Sida Loo Cabbiraa Xaraarada Futada<br />

(ama Barida)<br />

• Riix guluuska, daarna xaraarad cabbiraha<br />

• Saar ilmahaaga dhabtaada, asagoo ama<br />

ayadoo caloosha jirto hoos lugahana<br />

ka laad laadaan dhabtaada. Waxaad<br />

kaloo sameyn kartaa addigoo u dhiga<br />

ilmahaaga dhabar dhabar sida markaad<br />

ka bedeleyso xifaayada.


• Kala qaada futada ama barida ilmahaaga<br />

addigoo isticmaalaya hal gacan, gancanta<br />

kalena ku geli xaraarad cabbiraha<br />

futada ilmahaaga si tartiib leh ilaa<br />

iyo hal beeg (ilaa ay caarada xaraarad<br />

cabbiraha libidho). Waa caadi haddii<br />

ilmahaaga saxaroodo markaad geliso<br />

xaraarad cabbiraha.<br />

• Ka saar xaraarad cabbiraha markaad<br />

maqasho dhawaaq, ka dibna akhri lambarka<br />

ku soo qorma dushiisa.<br />

• Wac dhakhtarka ilmahaaga haddaad<br />

akhriso xaraarad ka badan 100.5 heer.<br />

Sida Loo Qaado Xaraarada<br />

Kilkilada<br />

• Riix guluuska, daarna xaraarad cabbiraha.<br />

• Ka saar dharka ilmahaaga xiran yahay<br />

xabadka iyo gacmaha.<br />

• Geli caarada xaraarad cabbiraha<br />

kilkisha ilmaha, ka dibna hoos ugu hey<br />

gacan tiisa ama teeda.<br />

• Ka saar xaraarad cabbiraha markaad<br />

maqasho dhawaaq, ka dibna akhri lambarka<br />

ku soo qorma dushiisa.<br />

• Wac dhakhtarka ilmahaaga haddaad<br />

akhriso xaraarad ka badan 99 heer.<br />

Daryeelka Xaraarad<br />

Cabbiraha<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Markasta ku dhaq xaraarad cabbiraha<br />

suuf lagu radiyey aalkolo.<br />

• Ku rid xaraarad cabbiraha boorso balaastiik<br />

ah.<br />

• Ku keydi xaraarad cabbiraha meel fiican.<br />

Waxyaaha Laga Dheeraado<br />

• Ha isticmaalin xaraarad cabbiraha laga<br />

sameeyo warqada (ool la saaro madaxa<br />

ilmaha). Waxaa laga yaabaa in aysan<br />

sheegin xaraarada saxda ah ee ilmahaaga.<br />

35<br />

• Ha ka cabbirin afka xaraarada ilmahaaga.<br />

Ilmahaaga ma ku heyn karo<br />

afkiisa muddo badan xaraarad cabbiraha<br />

sidaad u aragtid heerka xaraada saxda ah.<br />

• Ka isticmaalin xaraarad cabbiraha<br />

dhegaha la geliyo inta ilmahaaga uusan<br />

gaarin 3 sanno ama ka badan. Duleelka<br />

dhegta ilmahaaga waa yar yahay ama<br />

cabbirka ma noqdo mi sax ah.<br />

Saaxiibadaa iyo reerkiinaba waxay doonaan<br />

inay kuu sheegaan sida loo daryeelo<br />

ilmahaaga. Waanadooda qaarkood way fiican<br />

tahay, qaarna wey ka duwan yihiin kuwaad<br />

ka akhriso buugaan. Xasuusnow - haddaan<br />

hubin, markasta wac dhakhtarka ilmahaaga<br />

sidaad u heshid waxaad sameyn laheyd.<br />

Asaga ama ayada ayaa kuu sheegi karta<br />

waxa u roon ilmahaaga.<br />

Liiska Warbixinta<br />

EPSDT Ee Ilmahaaga<br />

Daryeelka Ilmahaaga Addigoo<br />

Sameeya Barris Joogto Ah Iyo Talaal<br />

Way Ku Caawini Kartaa Baaris Goor Hore<br />

iyo Baaris Wareegto Leh, Ogaansha<br />

Nooca Cudurka iyo Tijaababo - Loo<br />

Yaqaan EPSDT<br />

Labo shey ilmahaaga u baahan yahay waa<br />

baarista caafimaada (baaritaan) oo joogto<br />

leh iyo talaal (cirbadaha talaalka caruurta).<br />

Way caawini kartaa ilmahaaga barnaamijka<br />

Baaris Goor Hore, Baaris Wareegto leh,<br />

Ogaansho Nooca Cudurka Iyo Tijaabo<br />

oo Afka Ingriska loo yaqaan EPSDT ee<br />

<strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong>. Barnaamijkan waa<br />

mid ka hortaga cudurada ku dhaca caruurta<br />

iyo dhalinyarada da’dooda tahay 0 jir ilaa<br />

iyo 21 jir. Kala hadal EPSDT ga dhakhtarka<br />

ilmahaaga. Asaga ama ayada ayaa kuu<br />

sameeyn kara balammada EPSDT, sheegi<br />

karnaa baarista iyo talaalka ilmahaaga u<br />

baahan yahay da’ kasta uu jiro.<br />

Baarista EPSDT waxay bilaabataa marka<br />

ilmaha uu jir 1 bil. Xasuusnow inaad<br />

ilmahaaga ooga sameeysid dhakhtarkiisa<br />

balamo joogto ah. Waa u muhiim


caafimaadka ilmahaaga.<br />

War bixinta dheeraadka leh, ka wac<br />

Khidmooyinka Xubnaha 1-800-578-0603.<br />

Caruurta waa inay helaan baarista<br />

caafimaadka oo joogto leh, ama ka hor da’da<br />

hoos ku qoran:<br />

• Bisha 1aad • Bisha 24aad<br />

• Bisha 2aad • Sanadka 3aad<br />

• Bisha 4aad • Sanadka 4aad<br />

• Bisha 6aad • Sanadka 5aad<br />

• Bishaa 9aad • Sanadka 6aad<br />

• Bisha 12aad • Sanadka 8aad<br />

• Bisha 15aad • Sanad kaskta ka<br />

• Bisha 18aad bilaabato<br />

da’da 10-20 jir<br />

Fiiri jadwalka talaalada (cirbadaha) hoose ku qoran.<br />

Jadwalka soo socota waa mid lagu<br />

taliyey inay racaan caruurta iyo<br />

dhalinyarada.<br />

Da’da Cirbadaha<br />

Dhalasho ilaa 2<br />

bilood<br />

Hepatitis B #1<br />

1 bil ilaa 4 bilood Hepatitis B #2<br />

2 bilood DTap/DTP,<br />

Polio (IPV),<br />

Hib, PCV<br />

4 bilood DTap/DTP,<br />

Polio (IPV),<br />

Hib, PCV<br />

6 bilood DTap/DTP, Hib,<br />

PCV<br />

6 -18 bilood Hepatitis B#3,<br />

Polio (IPV),<br />

12 - 15 bilood Hib, MMR, PCV<br />

12 - 18 bilood Var<br />

15 - 18 bilood DTap/DTP<br />

4 - 6 sanood MMR,<br />

(inteyn dugsi Dtap/DTP,<br />

bilaabin Polio (IPV)<br />

11 - 12 sanood *MMR<br />

*Var<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

*Hep B<br />

* Haddii caddada talaallada qaarkood aan horay<br />

loo siin ama ka hor la siiyay intayn gaarin da’da<br />

loogu talo galay.<br />

11 - 16 sano Td<br />

2 - 18 sano Hepatitis A<br />

Loogu talo galay in la siiyo caruurta degan<br />

goobaha ama degmooyinka la doortay<br />

36<br />

Talo Siinta Nabada<br />

Caruurta<br />

Talo Siinta Caruurta Hadda Dhashay Iyo<br />

Kuwa Garguurta:<br />

• Ha ku ridin sariirta ilmahaaga xayawaanka<br />

lagu dheelo oo laga sameeyo marooyinka<br />

laga buuxiyo suufka.<br />

• Markasta isticmaal kursiga baabuurka<br />

ama gaariga caruurta la saaro. Caruurta<br />

da’dooda gaarto 4 jir waa inay ku jiraan<br />

kursiga baabuurka. Caruurta hadda<br />

dhashay waa inay leeyihiin kursi u<br />

soo jeeda gadaal. Kursiga waa inuu ku<br />

xirnaadaa kuraasta gadaale ee baabuurka.<br />

• Marna ha gar gariirin ilmahaaga. Haddaad<br />

xanaaqsan tahay, saar ilmahaaga<br />

sariirtiisa ama sariirteeda kana tag.<br />

• Marna ha ka tagin ilmahaaga keligood.<br />

• Marna ha ka tagin ilmahaaga keligood<br />

marka qolka ay ku jiraan mukulaal/bisada<br />

ama ey.<br />

• Ka qaad ama ka saar xariga hoos ooga<br />

xiran dharka caruurta ku seexato.<br />

Xarigaas dhuunta ama lugaha ayey ku<br />

duuduuban karaan.<br />

• Alwaaxyada sariirta caruurta dhinacyada<br />

ooga dhegan waa inay u kala fogaan inta u<br />

dhexeyso 2 ilaa 3 hal beeg (inches).<br />

• Alaabta ay ku ciyaaraan sariirta kor<br />

keeda waa inay lahaan qeybo ilmaha ay<br />

calaanjini karaan, ama soo jiidi karaan<br />

ama ay laqi karaan.<br />

• Haddaad isticmaasho mujuruqa caruurta<br />

lagu sasabo, ha ku xirin dhuunta ama<br />

biinka dharka lagu dhajiyo. Xariga ayaa<br />

ceejin kara ilmahaaga.<br />

• Marka ilmahaaga bilaabo gur guurad,<br />

ka fogeey alaabta ay tiigsan karaan oo<br />

jajabi karta oo idil. Ku xir jaranjarada<br />

hoosteeda ama korkeeda albaabada<br />

amniga oo loogu talo galay nabad gelyada<br />

caruurta.<br />

• Ka fogeey qoraxda ilmahaaga inay si<br />

toos ah ugu dhacdo. Caruurta ka yar 6<br />

bilood waxay qoraxda u dareemi karaan


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

si sahlan oo waxyeelo u keenta. Haddii<br />

ilmahaaga aad banaanka la joogto, ka<br />

dabool qoraxda. Ilmahaaga ugu labis dhar<br />

suuf laga sameeyey oo ka daboola lugaha<br />

iyo gacmaha. Isticmaal koofiyada sidaad<br />

u daryeesho wajiga ilmahaaga. Ilmahaaga<br />

waa inay jooga banaanka muddo yar. Su’aal<br />

dhakhtarka ilmahaaga goortaad isticmaali<br />

kartid burcadda lagu xijaabo iftiinka qoraxda.<br />

• Intaadan gelin ilmahaaga biyaha loogu<br />

qubeeyo ka fiiri xaraarada biyaha.<br />

• Marna ha ooga tagin ilmahaaga meel<br />

dheer. Marna ha ooga tagin kaligiis ama<br />

kaligeed kuraasta fadhiga.<br />

• Ka fogeey sariirta ilmahaaga dariishada<br />

guriga.<br />

• Marna ha ku kululeen dhalada caanaha<br />

ilmahaaga maaykarooweyfka (microwave).<br />

• Isticmaal badeecooyinka ilmahaaga u<br />

soo gado sida loo tilmaamay inaad u<br />

isticmaashid. Tusaale, dawaada ama<br />

caanaha la qaso.<br />

• Ka saar daawada meel uusan gaarin<br />

ilmahaaga, alaabta wax lagu nadiifiyo, iyo<br />

dhirta.<br />

• Isticmaal burcadda xijaabta inftiinka<br />

qoraxda oo leh SPF 15 markuu ilmahaaga<br />

noqdo kobac. Haddii ilmahaaga kobaca ah<br />

uu leeyahay indho iyo timo midabkooda<br />

cadaan yahay, waxaad isticmaali kartaa<br />

isticmaal burcadda xijaabta inftiinka<br />

qoraxda oo leh SPF 30.<br />

• Ka dhig gurigaada mid u gaashaansan<br />

nabad caruurta. Dhulka dhig gacmahaaga<br />

iyo lugahaaga, fiirina meelaha la rabo<br />

inaad ka gaashaantid nabada ilmahaaga.<br />

Ka qaad waxyaabaha ay gelin karaan afka<br />

oo dhulka ama meelaha dhow yaal.<br />

• Ku dabool daboolka amniga duleelada<br />

korontada oo aan la isticmaalin.<br />

• Marka ilmahaaga bilaabo gur guurad ama<br />

socod, waa u halis waxyaabaha leh dabo<br />

dheer oo la qabto (sida nac nac qoriga,<br />

caddayga ilkaha, qaadooyinka). Haddii<br />

caruurta ay dhacaan, waxyaabahaas<br />

dhaawac ayey u geysan karaan ilmahaaga.<br />

37<br />

• Ku xir daboolka amniga dariishadaha<br />

sideeyn caruurta ooga soo dhacin.<br />

• Ka fogeey dareerayaasha kulul sida<br />

shaaha ama biyaha kulul, inay ilmahaaga<br />

garaan.<br />

• Ilaali ilmahaaga markey ku jiraan jikada.<br />

• Marna ha ooga ka tagin ilmahaaga meel<br />

biyo leh.<br />

• Ka fogeey in ilmahaaga gaaro bacyaasha<br />

ama dhanbiilaha caaga laga sameeyo.<br />

• Ka fogeey in ilmahaaga gaaro qalabka<br />

hubka ama xabadaha, ooga xir meel aysan<br />

gaarin.<br />

• Baar alaabta ilmahaaga ku ciyaaro. Ka<br />

tuur alaabta jajaban ama leh fiiq dheer oo<br />

jirkooda goyn kara.<br />

• Ha u soo qadin ilmahaaga alaabta lagu<br />

ciyaaro oo geli kara afkiisa ama afkeeda.<br />

Haddaad leedahay caruurtaa weyn, u<br />

sheeg inay ka fogeeyaan alaabtooda<br />

ilmahaaga yar.<br />

• Ku qor meel fudud lambarka talefoonka<br />

ee meesha lagu ilaaliyo sunta (502-589-<br />

8222).<br />

• Noqo qof ilmahaaga ka barto wax fiican.<br />

• Baro daryeelka deg dega ee lagu neefsada<br />

oo Afka Ingriinka loo yaqaan CPR iyo dhaq<br />

dhaqaaq Heimlich - Haaymlish.<br />

• Ka baar gurigaad maadada loo yaqaan lead<br />

- leed.<br />

• U sameey gurigaada qiiq sheegayaal<br />

oo Afka Ingriiska loo yaqaan smoke<br />

detectors - Ismook ditektoris.<br />

• Sameeyso qorshaha deg dega leh haddii<br />

gurigaada dab ka dhaco ama jawiga si xun<br />

isu bedelo.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Calaamadaha<br />

Geerida Lama<br />

Filaanka ee Caruurta<br />

Waa Maxay Calaamadaha Geerida<br />

Lama Filaanka ee Caruurta?<br />

Calaamadaha Geerida Lama Filaanka ee<br />

Caruurta oo Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

Sudden Infant Death Syndrome (SIDS)<br />

- Saddan Infant Deet Sindaroom - waa<br />

marka ilmaha (ka yar sanad) u geeriyoodo<br />

si lama filaan ah oo aan la ogeyn sababta<br />

keentay geeridaas. SIDS waxaa kale oo loo<br />

yaqaan geerida sariirta caruurta.<br />

Sidee Ooga Yareeyn Kartaa<br />

Ilmahaaga Dhicitaanka Geerida<br />

Lama Filaanka Ee Caruurta<br />

• U seexi ilmahaaga dhinac dhinac ama<br />

dhabar dhabar. Sameey sidaan markasta<br />

oo aad seexiso ilmahaaga hurdo yar ama mid dheer.<br />

• HA U SEEXININ ilmahaaga calool calool.<br />

Haddii ilmahaaga iskeed ama iskiis ugu<br />

seexo calool calool, ka gedi<br />

• Caruurta qaarkood waxay u baahan yihiin<br />

inay u seexdaan dhinac dhinac. Haddii<br />

ilmahaaga ku dhashay cilad, dilqana marar<br />

badan marka wax la siiyo, ama leeyahay<br />

cilad markuu neefsanaayo, sanbabaha,<br />

ama dhibaatooyinka wadnaha, la tasho<br />

dhakhtarka haddii ilmahaaga loo seexin<br />

karo dhinac dhinac. Haddii ilmahaaga<br />

u seexdo dhinac dhinac, dhig gacmaha<br />

hortiisa ama horteeda. Tani waxay ka<br />

ilaalisaa inuu ama inay u seexato calool calool.<br />

• Hubi in ilmahaaga ku seexdo sariir leh<br />

jooradi adag. Ha isticmaalin barkin, buste<br />

duf badan leh, ama bustaha hoos loo geliyo<br />

.• Ha ku ridin sariirta ilmahaaga alaabta<br />

caruurta ku ciyaarto oo laga sameeyo<br />

marooyinka suufka laga buuxiyo ama<br />

waxyaabaha khafiifka ah oo lagu ciyaaro.<br />

38<br />

Haddaad isticmaashid marada buuran<br />

oo lagu gaashaamo sariirta caruurta<br />

dhinacyadeeda, hubi inaad si fiican ugu<br />

xirtid dhinacyada sariirta. Caruurta<br />

qaarkood ay isku caburiyaan maradaas.<br />

• Ha ogolaan ilmahaaga inuu ama inay<br />

seexdaan sariirtaada. <strong>Me</strong>esha ugu nabad<br />

gelyo badan ilmahaaga seexdo waa<br />

sariirtiisa ama sariirteed, ama xoolkooda.<br />

• Ha ogolaan ilmahaaga inuu ama inay<br />

seexdaan sariirta laga sameeyed biyaha,<br />

kursiga fadhiga ama kuraasta kale.<br />

• Ha ogolaan ilmahaaga inuu ama inay<br />

seexdaan sariirta walaalkood ama<br />

walaashood, ama mataankooda.<br />

• Intaad kor ka saari laheyd buste, u lebis<br />

ilmahaaga dharka xurdada oo le'eg.<br />

• Ilmahaaga waa inaysan aad u kululaan.<br />

Ka dhig xaraarada qolka ilmahaaga meel<br />

dhexaad, mid aanan aad u kululeen ama<br />

u qaboobeen. Qolku waa in addigaba ka<br />

dhigaa istareex.<br />

• Ha ogolaan in sigaar lagu cabbo ilmahaaga<br />

agtood. Caruurta waxaa ku dhaci kara<br />

geerida lama filaanka ah haddii la badiyo<br />

fursadda agtooda ama guriga sigaar lagu cabbo.<br />

• Wac dhakhtarkaga ilmahaaga haddaad<br />

aragtid in ilmahaaga xanuunsan yahay.<br />

Hubi inaad geeyso ilmahaaga balammada<br />

dhakhtarka ee lagu baaro cafimaadkooda.<br />

Sidoo kale, hubi in ilmahaaga qaato talaalka<br />

caruurta markastaba (ka fiiri jadwalka<br />

talaalka ee EPSDT boga 35aad).<br />

• Ha cabbin sigaar markaad uurka leedahay.<br />

Fursada in ilmahaaga ku dhacdo SIDS ayaa<br />

sareeysa marka sigaarka la cabbo marka<br />

uurka la leeyhay.<br />

• Ku fikir inaad naaska nuugiso ilmahaaga.<br />

Caanaha naaska way u caafimaad badan<br />

yihiin ilmahaaga.<br />

• Baro gar gaarka deg dega ah ee<br />

neefsashada caruurta oo Afka Ingriiska<br />

loo CPR iyo gar gaark deg dega ah sida kan<br />

dhaawaca.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Mujuruqa Caruurta<br />

lagu Sasabo<br />

Waa u muhiim in caruurta wax nuugto.<br />

Nuugistu waa sida caruurta wax u cunto una<br />

dareento nabad. Marka ilmaha uusan wax<br />

cuneyn, siinta mujuruqa lagu sasabo way ka<br />

fiican tahay nuugista faraha, suulka ama<br />

alaabta lagu ciyaaro.<br />

Waxyaabahaa Loo Baahan Yahay<br />

Inaad Ka Ogaatid Mujuruqa<br />

Caruurta Lagu Sasabo<br />

• Mujuruqa uma keeno ilmahaaga isdhaafka<br />

ilkaha.<br />

• Haddaad aragto in ilmahaaga nuugo<br />

faraha ama suulka saddexda bilood ee<br />

hore, waxaad ilmahaaga siin kartaa mujuruq.<br />

• Soo iibi mujuruqa leh ibta laga sameeyey<br />

caaga sidaan ilmahaaga ciridkiisa<br />

waxyeelo ugu imaan.<br />

• Ha isticmaalin mujuruqa xili kasta.<br />

• Maalin kasta ka baar mujuruqa dilaac,<br />

jabis ama duqnimo. Mujuruqa ma gaaro<br />

xili kasta. Haddii ilmahaaga nuugo mujuruq<br />

dilaacsan, dhuunta ayuu istaagi<br />

karaa.<br />

• Ha ku xirin mujuruqa xarig ku xiran<br />

goorta ilmahaaga. Xarigaas wuu ceejin<br />

karaa ilmahaaga.<br />

Sidee Loo Doortaad Mujuruqa<br />

• Dooro mujuruq u eg sida ibta naaska oo<br />

dabiici ah.<br />

Haddaad qabtid su’aalo ku saabsan mujuruqa,<br />

la tasho dhakhtarka ilkaha, khabiirka ilkaha,<br />

ama dhakhtarka caafimaadka guud.<br />

39<br />

Daryeelka Ilkaha<br />

Ilmahaaga<br />

Ka Daryeel Ilmahaaga Suuska Ilkaha<br />

Waxaa laga yaabaa inaad ku fikirtid inay fiican<br />

tahay siinta dhalada caanaha markaad ilmahaaga<br />

seexineyso. Run ahaan, waa waxa ugu xun aad<br />

sameeyn karto. Marka ilmahaaga seexdo asagoo<br />

afkiisa ama afkeeda ku jirto dhalada caanaha<br />

ama dheecaanka miraha waxay ku dusha ooga<br />

daataan ilkaha. Tani waxay keeni kartaa suuska<br />

ilkaha.<br />

Xasuusnow, inta badan caanaha oo idil, sida<br />

tan la qasho, ama cabbitaanka waxay leeyihiin<br />

sonkor u keeni karta ilkaha suus.<br />

Maxuu Suuska Ilkaha U<br />

Keenaa Ilmahaaga<br />

• Wuxuu cunaa ilkaha ilmahaaga.<br />

• Wuxuu u keena ilmahaaga ilko xanuun.<br />

Ilmahaaga aad ayey ugu jiran karaan ilko<br />

xanuunka.<br />

• Wuxuu u keeni karaa hurgumada ciridka.<br />

• Si dhaqso leh ayuu ilkaha ilmahaaga u<br />

jajabiyaa.<br />

• Suuska ilmahaaga wuxuu ku ridi karaa:<br />

• Caadeysiga cunto xumo.<br />

• Dhibaatooyin ah hadal la’aan ama hadal<br />

xumo.<br />

• Ilkaha oo dhaawacma ama qaloocda.<br />

• Markuu weynaado ilkaha waxay noqdaan<br />

huruud ama bunni.


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Sideed U Daryeesha Ilkaha<br />

Ilmahaaga?<br />

• Sii ilmahaaga dhalada caanaha markaad<br />

wax siineysid oo kaliya.<br />

• U qabo ilmahaaga dhalada.<br />

• Ha u dhaafin ilmahaaga kaligiis ama kaligeed<br />

dhalada. Wuu ama way ku saxan<br />

kartaa.<br />

• Dhalo la’aan seexi ilmahaaga.<br />

• Haddii ay muhiim tahay inaad isticmaasho<br />

dhalo markaad seexineysid<br />

ilmahaaga, ugu shub biyo. Biyaha waa<br />

cabbinaaka kaliya oo aan keenin suuska<br />

ilkaha.<br />

• Maalin kasta ku nadiifi ilkaha ilmahaaga<br />

buraashka ilkaha oo jilicsan ama<br />

maro khafiif ah.<br />

• Naas nuuginta waa dariiqa ugu fiican ee<br />

loo quudiyo ilmahaaga. Way yartahay<br />

in ilmaha naaska la nuugiyo ku dhaco<br />

suuska ilkaha.<br />

• La tasho dhakhtarka ilmahaaga inuu<br />

siiyo ilmahaaga daawada suuska looga<br />

hortago oo Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

flouride - falooraayd. Flouride waxay<br />

ka cawintaa ka hortaga suuska ilkaha.<br />

Haddaad qabto su’aalo dheeraad ah oo ku<br />

saabsan suuska ilkaha ama ilkaha ilmahaaga,<br />

wac dhakharka ilkaha ama kan caafimaadka<br />

guud.<br />

40<br />

Daryeelka Hurgumada<br />

Dhegaha ee Ilmahaaga<br />

Waa Maxay Hurgumada<br />

Dhegta?<br />

Hurgumada dhegaha (oo Afka Ingriiska<br />

loo yaqaan otitis media - ootitis miidiya)<br />

waxay dhacdaa marka fayras (viruses) ama<br />

jeermis/bakteeriya gasho gudaha dhegta.<br />

Hurgumada dhegta waa jirro caruureed<br />

caadi ah oo keeni karta hargab ama<br />

xasaasiyad.<br />

Hurgumada dhegta oo caruurta inta badan<br />

ku dhacda marar aad u yar ayey uma<br />

baahan in lagu daryeelo qolka gar gaarka<br />

deg dega ah, inta badan waa la sugi karaa<br />

in la daryeelo maalinta xigta. Waa muhiim,<br />

hase yeeshee, inaad wacdid dhakhtarka<br />

caafimaadka guud ee ilmahaaga siduu<br />

ama sideey u fiirso hurgumada dhegta,<br />

go’aansato xiliga ay arki karto ilmahaaga,<br />

una qori karto daawada lagu daaweeyo,<br />

haddii loo baahdo.<br />

Sideen Ku Garan Karaa<br />

Haddii Ilmaheygu Qabo<br />

Dheg Xanuun?<br />

Caruurta yar yar (ka yar da’da 3 jir) oo<br />

qaba hurgumada dhegta aad ayey u ooyaan<br />

una xanaaq badan yihiin. Waxay kaloo<br />

qabi karaan hurdo xumo, cunto xumo iyo<br />

wax maqal la’aan. Waxaa laga yaabaa inay<br />

jiijiidaan dhegahooda. Waxaa lagu arki<br />

karaan qandho, san cabbur iyo dhareer.<br />

Caruunta waaweyn (3 jir Iyo kuwa ka<br />

weyn years) inta badan waxay sheegan<br />

dheg xanuun, dareemaan inay dhegtooda<br />

buuxdo, ama ayn wax maqleyn. Waxaa lagu<br />

arki karaan qandho, san cabbur, iyo sunkoo<br />

dhareera.


Maxaan Dheg Xanuunka<br />

Ilmaheyga Guriga Ooga<br />

Sameeyn Karaa?<br />

Halkani waxaa ku qoran waxyaabo aad<br />

guriga ku sameeyn kartid inuu ilmahaaga<br />

dareemo caafimaad intaadan tusin<br />

dhakhtarkiisa ama keeda:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

• Sii daawada qandhada ama xanuunka.<br />

Hubi inaad raacdid caddada ku qoran<br />

isticmaalka daawada.<br />

• Caruurta ka yar 2 bilood: Wac<br />

dhakhtarka ilmahaaga inuu ku siiyo<br />

tilmaamta caddada daawada la siin<br />

karo.<br />

• Caruurta ka weyn 2 bilood ilaa 6<br />

bilood: Sii daawada dhibcaha ah oo<br />

Afka Ingriiska loo yaqaan acetaminophen<br />

- aasitaminofiin (Tylenol).<br />

• Caruurta ah 6 bilood iyo kuwa ka weyn:<br />

waxaad isticmaali kartaa daawada<br />

Afka Ingriiska loo yaqaan Ibuprofen -<br />

Aaybiyoborafin (Motrin) bedlka<br />

acetaminophen (Tylenol).<br />

• Ka saar dhegta maro lagu qooyey biyo<br />

sidaad xanuunka u yareeyso (marna ha<br />

saarin jirka boorso kulul).<br />

• Caruurta inta badan waxay dareema<br />

fiicnaan marka madaxooda la saaro<br />

barkin dheer weyna ka fiicantahay<br />

marka loo seexiyo si bagafsan.<br />

• Marna ha shubin dhegta ilmahaaga<br />

waxaan dhakhtarkooda soo qorin ama<br />

sheegin.<br />

41<br />

Sideen Ooga Hortigi Karaa<br />

Hurgumada Dhegta?<br />

• U fadhiisi kor ilmahaaga markaad<br />

quudineysid.<br />

• Ha ku “tiirin” ilmahaaga dhalada ama ha<br />

ku seexin sariirta asagoo ama ayadoo<br />

heysata dhalo.<br />

• Ha u ogolaan in sigaar lagu ag cabbo<br />

ilmahaaga.<br />

• Markasta si is dhabo joog leh ku dhaq<br />

gacmahaaga iyo gacmaha ilmahaaga<br />

biyo qandac ah iyo saabuun. Bar ilmahaaga<br />

gacmo dhaqashada markuu yar<br />

yahay.<br />

• Yareey u dhawaanshaha dadka weyn<br />

ama caruurta haayo qufaca iyo<br />

hindhisada<br />

• Bar ilmahaaga inay sanka si tartiib leh<br />

ooga duufsadaan asagoo ama<br />

ayadoofurta afka.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 1 ilaa 4<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Wadnaha iyo sanbabka ilmahaaga ayaa<br />

bilaab inay sameeysmaan. Wadnaha<br />

ilmahaaga wuxuu garaacis bilaabaa<br />

markuu gaaro 25 malmood.<br />

• Maskaxda iyo xandulaha ku jira<br />

dhabarka ayaa sameeysma.<br />

• Dhererka ilmahaaga wuxuu le’eg yahay<br />

1/2 hal beeg (inch), miisaankiisana waa<br />

1 waqiyad (ounce).<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Waxaa lag yaabaa in aadan ku arkin<br />

wax isbedel ah jirkaada.<br />

• Jirkaada wuxuu sameeyaa hoormoon<br />

caawina koriinka ilmahaaga.<br />

• Waxaa lag yaabaa inaad dareentid<br />

walac.<br />

• Naasahaaga way weynaadaa waxaadna<br />

dareenta kaar.<br />

• Waxaa lag yaabaa inay kaadi badan kaa<br />

timaado.<br />

42<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Qaado fitmiinka isku jirka ah oo leh<br />

dhiig kordhiso (Afka Ingriisk loo<br />

yaqaan feero). Tani waxay yareeysaa<br />

in ilmahaaga ku dhasho ciladaha<br />

maskaxda iyo xandulaha ku jira<br />

dhabarka.<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya ama<br />

dhakhtarka caafimaadka guud.<br />

• Ka taxadar waxaad cunto. Cun quraac,<br />

qado, iyo cunto fufud oo u dhaxeysa.<br />

Tani waxay caawintaa koriinka<br />

ilmahaaga.<br />

• Haddaad sigaar cabto - JOOJI! Wax<br />

kaste ay dadka sheega, sigaarka um<br />

aha caafimaad addiga iyo ilmahaaga.<br />

Haddaad u baahan tahay in lagaa<br />

caawino sidaad sigaarka u joojin<br />

laheyd, nala soo socodsii.<br />

• Ha cabbin aalkolo hana qaadanin<br />

muqaadiraad. Kuwaan waa wax u xun<br />

addiga iyo ilmahaaga. Haddaad u<br />

baahto caawinaad, nala soo socodsii.<br />

• Isku soo qor mashruuc WIC. Haddaad<br />

u baahato caawinaad, nala soo socodsii.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 5 ilaa 8<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Way sameeysmeen halboolasha<br />

ilmahaaga, laakiinse ma weyna.<br />

• Way sameeysmeen murqaha iyo lafaha<br />

ilmahaaga.<br />

• Gacmaha iyo lugaha ilmahaaga waxay<br />

bilaabeen inay koraan.<br />

• Faraha gacmaha iyo lugaha ee<br />

ilmahaaga ayaa sameeysmaayo.<br />

• Dhererka ilmahaaga wuxu le’eg yahay 1<br />

hal beeg (inch) oo ah miisaankana waa<br />

1 waqiyad (ounce).<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Naasaha weli way ku kaaraan.<br />

• Naasahaaga iyo xunduntaada madow<br />

ayey ku noqdaan.<br />

• Waxaa lag yaabaa inay kaadi badan kaa<br />

timaado.<br />

• Waad noqon kartaa hadda farax,<br />

hadana madluun.<br />

• Madaxa aya ku xanuuni kara.<br />

• Waxaad dareemi kartaa daal.<br />

• Waxaad dareemi kartaa walac.<br />

43<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Cunto kasta ka cun cunto nooc nooc<br />

ah: badar, miro, khudrad, caano iyo<br />

waxyaabaha caanaha laga sameeyo,<br />

digir, iyo borootiin.<br />

• Maalintiiba cab ugu yaraan 6 ilaa 8<br />

koob oo biyo, iyo dheecaanka miraha.<br />

• Qaado fitimiinkaada oo isku jirka ah.<br />

• Qaado nasasho badan.<br />

• Sameey jimicsi. Soo soc soco.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 9 ilaa 12<br />

Biisha:<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

• Faraha gacmaha iyo lugaha ilmahaaga<br />

waxay yeeshaan cidiyo jileec leh.<br />

• Ilmahaaga wuxuu yeeshaa cirid leh 20<br />

meelood oo ilko ka soo bixidoonan.<br />

• Dhakhtarkaaga umuliya wuu maqli<br />

karaa garaac wadnaha ilmahaaga (inta<br />

u dhaxeysa 10 ilaa 12 usbuuc).<br />

• Dhererka iIlmahaaga waa 4 hal beeg,<br />

miisaankana waa in ka badan 1 waqiyad.<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Waxaad weli dareemeeysaa daal.<br />

• Weli walac ayaad tahay.<br />

• Madax xanuun ayaa ku heen kara.<br />

• Waxaad dareemi kartaa wareer iyo<br />

madax fudeeyd.<br />

• Dharkaaga waxaa laga yaabaa inay ku<br />

dhegaan calooshaada.<br />

• Waxaad dareemi kartaa calool adeyg.<br />

• Waxaad jeclaan kartaa cunto qaarkood<br />

ama naci kartaa cun aad horey u<br />

jecleed.<br />

• Waxaa laga yaabaa in wax cunidaada<br />

ay kororto.<br />

44<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Qaado fitamiinkaada oo isku jirka leh<br />

• Cun cunto caafimaad leh. Waxaa laga<br />

yaabaa inaad u baahan tahay inaad<br />

cuntada u cunto si yar marar badan<br />

maalintiiba.<br />

• Yareey cunida cunta aan nacfiga laheyn<br />

iyo cabbitaana soodada.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 13 ilaa 16<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Ilmahaaga wuxuu sameeyaa dhaq<br />

dhaqaaq, riixis, iyo wax cunid, wuuna<br />

maqlaa hadalkaada.<br />

• Maqaarka jirka ilmahaaga ayaa<br />

sameeysma.<br />

• Dhereka ilmahaaga waa 6 ilaa 7 hal<br />

beeg, miisaankana waa 5 waqiyadood.<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Cunto cunidaada ayaa kororta.<br />

• Dareenka walaca wuu kaa tagay.<br />

• Waxaad u ekaataa qof uur leh. Waxaa<br />

laga yaabaa inaad xirato dharka<br />

dumarka uurka leh.<br />

• Dhamaadka bisha 4aad, waxaad<br />

dareemi kartaa dhaq dhaqaaq<br />

ilmahaaga.<br />

• Waxaa laga yaabaa in usbuuc kasta ku<br />

korto 1 rodol oo miisaan ah.<br />

45<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Qaado fitamiinkaaga isku jir ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh. Waxaa laga<br />

yaabaa inaad u baahan tahay inaad<br />

cuntada u cunto si yar marar badan<br />

maalintiiba.<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad sameeysid<br />

baaris Afka Ingriiska loo yaqaan<br />

Alpha-fetaprotein - Alfafeetaborootiin<br />

(AFP) markaad gaarto<br />

16 ilaa 18 usbuuc si looga baaro<br />

ilmahaaga ciladaha maskaxda iyo<br />

xandulaha dhabarka.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 17 ilaa 20<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Ilmahaaga wuxuu noqdaa mid<br />

firfircoon.<br />

• Cidiyaha faraha ilmahaaga waxay<br />

daboolaan caarada far kasta.<br />

• Ilmahaaga wuxuu seexdaa una kacaa<br />

xili cayinan oo joogto ah.<br />

• Ilmahaaga wuxuu u koraa si dhaqso<br />

badan.<br />

• Dhereka ilmahaaga waa 8 ilaa 12 hal<br />

beeg, miisaankana waa 1 rodol (pound).<br />

Isbedelka Ku Dhaca Jirkaada:<br />

• Waxaad calooshaada ka dareentaa<br />

dhaq dhaqaaq ilmahaaga.<br />

• Waxaad weli dareemeeysaa daal.<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad dareentid<br />

lugo xanuun.<br />

• Waxaa kugu dhici kara calool xanuun.<br />

• Dhabarka ayaa ku xanuuni kara.<br />

• Waxaad ciridkaaga ka dareemi<br />

kartaa barar iyo dhiig. Haddaad u<br />

baahato dhakhtarka ilkaha, ka soo<br />

wac Khimooyinka Xubnaha 1-800-<br />

578-0603. Haddaad tahay xubin wax<br />

maqalka ku xun yahay, naga soo wac<br />

lambarka dhaqoolaha ee TDD/TTY<br />

1-800-691-5566.<br />

46<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Qaado fitamiinkaaga isku jir ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh.<br />

• Haddaad sigaar cabtid - Jooji! Marna<br />

ma aha mid aad la daahdey.<br />

• Sameey jimicsi. Soo soc soco. Ha badin<br />

jimicsiga iyo socokaada.<br />

• Ka fogaaw inaad qaadid wax culus.<br />

• Ka fogaaw dadka jiran.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 21 ilaa 24<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Maqaarka jirka ilmahaaga waa guduud<br />

wuxuna leeyahay duuduub. Waxaa ku<br />

daboolan timo jilicsan oo khafiid ah.<br />

• Daboolka indhaha ilmahaaga ayaa<br />

bilaaba inay furmaan.<br />

• Faraha gacmaha iyo lugaha ilmahaaga<br />

waxay yeeshaan maqaarka la daabici<br />

karo.<br />

• Ilmahaaga wuxuu u koraa si dhaqso<br />

leh.<br />

• Dhererka ilmahaaga waa 11 Ilaa 14 hal<br />

beeg, miisaankana waa 1 rodol iyo bar<br />

1/2.<br />

• Ilmahaaga wuxuu maqli karaa muustiko<br />

iyo codkaaga. .<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Waxaad ilmahaaga ka dareemi kartaa<br />

riisix xoog leh.<br />

• Waxaa laga yaabaa in maqaarka<br />

jirkaada uu yeesho cun cun.<br />

• Dhabarka ayaa ku xanuuni kara.<br />

• Waxaad dareemi kartaa in miskahaaga<br />

kala fogaadaan markaad soconeyso.<br />

Maxaa yeelay miskahaada ayaan<br />

47<br />

noqda jileec ka hor intaadan dhalin.<br />

Tani waxay caawintaa in ilmahaaga si<br />

sahlan u soo dhaafo miskaha markaad<br />

dhaleysid.<br />

• Lugaha ayaa ku xanuuna kuna barara.<br />

Waxaa laga yaabaa in lugo xanuun kugu<br />

dhacdo.<br />

• Waxaa laga yaabaa in maqaarka<br />

jirkaada, caloosha, ama wajiga aad ku<br />

aragtid dhibco dhibco madoow (tani<br />

waxay baxdaa markaad dhasho).<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Qaado fitamiinkaaga isku jir ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh. Waxaa laga<br />

yaabaa inaad u baahan tahay inaad<br />

cuntada u cunto si yar marar badan<br />

maalintiiba.<br />

• Aad fasalada uurka oo laga barto<br />

sida loo foosho iyo loo dhalo iyo<br />

sidaad u daryeeli laheyd ilmaha hadda<br />

dhasha. Warxibibta dheerka ah, wac<br />

kalkaaliyaha Hooyo Iyo Ani.<br />

• Sidaan u nasatid, lugahaaga kor u qaad.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 25 ilaa 28<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Ilmahaaga wuxuu furi karaa xiri<br />

karaana indhaha.<br />

• Ilmahaaga wuu nuugi karaa suulka.<br />

• Ilmahaaga wuxuu sameeyn karaa<br />

jimicsi, is fidis iyo haraanti.<br />

• Ilmahaaga wuu hingoon karaa.<br />

• Dhererka ilmahaaga waa 15 hal beeg,<br />

miisaankana waa 3 rodol.<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Lugaha iyo isgooska lugaha ayaa ku<br />

barari kara.<br />

• Calooshaada iyo naasahaaga waxaad<br />

ku arki kartaa dildilaac. Waxaa<br />

lagal yaabaa in marista burcadka ku<br />

caawinto.<br />

• Waxaa laga yaabaa in fool diin ku<br />

qabto. fool diinka Afka Ingriiska<br />

waxaa loo yaqaan Braxton Hicks -<br />

Baraksiton Hikis (xanuunka foosha<br />

beenta ah).<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad lumiso<br />

dareenka miisaankaada.<br />

• Waxaa laga yaabaa in dheecaan dac ka<br />

soo baxo candhadaada.<br />

48<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad dareentid<br />

neef tuur.<br />

• Waxaa laga yaabaa in dheecaan ka<br />

yimaadaan naasahaaga.<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad ku riyootid<br />

riyooyin horor ah.<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Qaado fitamiinkaaga isku jir ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh.<br />

• Wax badan naso.<br />

• Kor u qaad lugahaaga.<br />

• Ka baar dhiigaada kaadi sonkoroowga<br />

uurka . (Ka fiiri “Kaadi Sonkoroowga<br />

Xiliga Uurka” boga 13aad).<br />

• Taxadar yeelo, hubina inaadan dhacin<br />

ood lumin miisaankaada.<br />

• Go’aan ka gaar inaad ilmahaaga<br />

aad siiso - caanaha naaska ama<br />

caanaha dhalada. (Ka fiiri “Quudinta<br />

Ilmahaaga” boga 17aad).<br />

• Bilaaw inaad uruurisid alaabta<br />

caruurta. Haddaad u baahan tahay<br />

caawinaad, soo wac kalkaaliyaha Hooyo<br />

Iyo Ani.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 29 ilaa 32<br />

Biisha:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

• Ilmahaaga maskaxda ayaa u korta si<br />

dhaqso leh.<br />

• Sanbabada ilmahaaga way<br />

sameeysmeen laakiinse diyaar uma<br />

aha inay ku neefsadaan ilmo galeenka<br />

gudahiisa.<br />

• Dhererka ilmahaaga waa 18 hal beeg,<br />

miisaanka waa 5 rodol.<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad xanuun xun<br />

ka dareentid gumaarka (Ka fiiri “Fool<br />

Diinka” boga 11aad).<br />

• Waxaa laga yaabaa in hurdadaada<br />

yaraato.<br />

• Waxaa laga yaabaa in neefta kugu<br />

dhegto ama aad dareentid in aadan<br />

neef fiican qaadan karin<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad rabtid inaad<br />

wax cunto marar badan maaliintiiba.<br />

49<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

Boogashadaada wey badnaan doontaa.<br />

• Qaado fitamiinkaaga isku jir ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh.<br />

• Wax badan naso.<br />

• Soo wac dhakhtarkaaga umuliya<br />

haddaad isku aragtid calmaadaha<br />

dhigniinta leh (ka fiiri “Calaamadaha<br />

Dhigniinta Leh” boga 10aad).<br />

• U dooro ilmahaaga dkakhtarka<br />

caafimaadka guud. Haddaad caawinaad<br />

u baahan tahay. fadlan ka soo wac<br />

Khidmooyinta Xubnaha 1-800-578-<br />

0603. Haddaad tahay qof wax<br />

maqalka ku xun yahay, waxaad naga<br />

soo waci kartaa lambarka TDD/TTY ee<br />

1-800-691-5566.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 33 ilaa 36<br />

Biisha:<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS FRIDAY SATURDAY<br />

• Ilmahaaga way koreem, miisaana wuu u<br />

kordhay.<br />

• Sanbabka ilmahaaga wuu qaan gaaray.<br />

• Ilmahaaga inta badan hoos ayey<br />

miskaha ugu soo dheceen.<br />

• Dhererka ilmahaaga waa 19 ila 21 hal<br />

beeg, miisaanka waa 6 rodol.<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Waxaad dareenta istareex la’aan.<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad qabto huro<br />

la’aan.<br />

• Xudunta calooshaa way soo baxdaa.<br />

• Lugaha iyo is gooyska lugaha ayaa si<br />

weyn kuu barara.<br />

• Waxaa laga yaabaa in afka ama<br />

dhuunta ilmo galeenka ku furmo (ama<br />

dilaaco).<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad dareentid<br />

cadaadis iyo misko xanuun.<br />

50<br />

Waxyaabaha La rabo Inaad<br />

Sameeysid:<br />

• Booqo dhakhtarkaaga umuliya.<br />

• Qaado fitamiinkaaga isku jir ah.<br />

• Cun cunto caafimaad leh.<br />

• Wax badan naso.


Jadwalka Taariikhda Uurkaaga - Usbuuca 37 ilaa 40<br />

Biisha:<br />

Koriinka Ilmahaaga:<br />

Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

AXAD ISNIIN TALAADO ARBACO KHAMIIS JIMCO SABTI<br />

• Ilmahaaga miisanka wuu u kordhay.<br />

• Sanbabada ilmahaaga waa qaan gaar,<br />

diyaarna waxay u yihiin neefsahada<br />

banaanka ilmo galeenka.<br />

Isbedelka Ku Dhaca<br />

Jirkaada:<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad ka dareentid<br />

miskaha cadaadis badan.<br />

• Waxaa laga yaabaa inaad kaadida<br />

badisid.<br />

• Waxa laga yaabaa inaad aragtid<br />

calaamadaa foosha:<br />

1. Mindhicir majuujus oo joogto leh<br />

2. Isku aragtid dhiig.<br />

3. Ku dilaacaan biyaha ilmo galeenka.<br />

• Haddaad isku aragtid calaamada<br />

ka mid ah calaamadahaas, soo wac<br />

dhakhtarkaaga umuliya.<br />

51


Asaaska Hooyo Iyo Ani<br />

Tilmaamtaada Ee Uurka Caafimaadka Leh, Dhalmo iyo Daryeelka Caruurta<br />

© 2004 <strong>Passport</strong> <strong>Health</strong> <strong>Plan</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!