Tusken Potmarge en Jokse - It Sudertrimdiel

Tusken
Potmarge
en
Jokse

Tusken
Potmarge
en
Jokse
Bydragen ta de Skiednis fan it Sudertrimdiel
Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel

Sudertrimdiel-rige IV
Tusken Potmarge en Jokse
Bydragen ta de Skiednis fan it Sudertrimdiel
Redaksje
Gjalt Jelsma
Nynke Beetstra
Rients Faber
Siep Grijpstra
Durk Heddema
Tom Sandijck
Bauke van der Veen
Utjefte
Stifting Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel
Piskhoarnedyk 1, 9088 BX Wurdum
Thússide: http://www.homepages.hetnet.nl/~trimdiel/index.html
Untwerp
Tom Sandijck
Anneke Knijpstra/Invorm
Printwurk
Copy Service Leeuwarden
Oplage
450 eks.
Wurdum, desimber 1999
Dizze útjefte is ta stân kommen mei stipe fan
Stichting Juckema-Sideriusfonds
Boersma-Adema Stichting
Stichting Het Nieuwe Stads Weeshuis
Anjerfonds Friesland
Boubedriuw Kimsma yn Goutum
© 1999 Stifting Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel
Ut dizze útjefte mei neat fermannichfâldige wurde
op hokker wize ek, sûnder dat dêr skriftlike
tastimming fan de útjouwer oan foarôf giet.
De foto’s en yllustraasjes komme
út de eigen samlingen fan de skriuwers, útsein as it oars oanjûn stiet.
Op it omslach it moaie rococo-geveltsje fan de eardere pleats ‘Barrahûs’ út1787.
Foto dickvanderheijde jr.
ISBN 90 801690 5 6

Voorwoord
Deze uitgave van de Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel is alweer het vierde deel in de rige
Tusken Potmarge en Jokse. De vorige drie delen hebben naast de bewoners van het voormalige
Sudertrimdiel van Leeuwarderadeel, ook hun weg gevonden naar andere belangstellenden
en verwacht wordt dat, gelet op de inhoud, ook dit deel een goed onthaal
zal krijgen bij hen die belangstelling hebben voor de geschiedenis van het zuidelijke
gedeelte van de gemeente Leeuwarden.
Het streven naar het bereiken van een breed publiek is gehandhaafd. Zoals gewoonlijk
bevat deze uitgave weer zowel langere als kortere bijdragen en zowel bijdragen die algemeen
beschrijvend van aard zijn als bijdragen die gebaseerd zijn op wetenschappelijk
onderzoek.
De foto’s die in deze uitgave zijn opgenomen zijn voor het merendeel afkomstig uit de
verzamelingen van de auteurs en uit het dorpsarchief van Wirdum. Daarnaast werd,
onder dankzegging, volledige medewerking verleend door het Gemeentearchief van
Leeuwarden en het Fries Museum. Aparte vermelding verdienen de kaarten die met
zorg zijn getekend door D. J. Heddema.
Tenslotte gaat onze dank uit naar de instellingen die bereid waren deze uitgave door
het verstrekken van subsidie mogelijk te maken: de Boersma-Adema Stichting, de
Stichting Juckema-Sideriusfonds, Stichting Het Nieuwe Stads Weeshuis, het Anjerfonds
Friesland en Bouwbedrijf Kimsma te Goutum.
S.Grijpstra
voorzitter van de Stifting Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel.
5

Inhoud
Ynlieding. Gjalt Jelsma .......................................................................................................... 7
Een verdronken cultuurlandschap bij Teerns. Wouter Waldus ............................. 11
Nammen út it Himpenser en Tearnzer doarpsgebiet. Rients Faber .................... 17
Geestelijkheid in Hempens en Teerns voor de Reformatie. O.D.J. Roemeling 37
De Potmarge yn de peiling. Johan Jongma..................................................................... 43
De oude landweg tussen Leeuwarden en Huizum.
Rients Faber en Tom Sandijck............................................................................................... 51
De beginjaren van de sociaal-democratie in Huizum. Johan Frieswijk ............... 55
De bewonings- en bouwgeschiedenis van ‘Het Slotje’ of ‘Grietmanshuis’
te Huizum. (1750-1888). Simon Visser ............................................................................. 67
De brandweer in het Sudertrimdiel. Siep Grijpstra en Symen G. Kingma ........... 89
Broedende ooievaars in Goutum, nu verleden tijd. Bauke van der Veen ............103
Barrahuis, een historische plek. Margje Kuipers en Siep Grijpstra .........................109
Jaring Walta’s perspectief. Peter Karstkarel ..................................................................122
Nogmaals de geestelijkheid van Wirdum. O.D.J. Roemeling ..................................126
Oer de auteurs. ..................................................................................................................... 128
6

Gjalt Jelsma
Ynlieding
It wurdt in tradysje fan de Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel om om de twa jier in diel út te
bringen yn de Sudertrimdielrige, mei bydragen oer de skiednis fan it Sudertrimdiel. As
it jin slagget trije kear om de twa jier in diel út te bringen kin wol fan in tradysje praat
wurde. Yn it hjirfoar lizzende diel IV is wer in ferskaat fan ûnderwerpen byelkoar garre.
Sa kinne yn dit diel de bydragen rekkene wurde ta ûnderwerpen op it mêd fan û.o. de
argeology, nammekunde, tsjerklike skiednis, histoaryske geografy, bouskiednis, sosjale
skiednis, biology en keunstskiednis. Lykas yn de oare dielen is wer besocht de ferskillende
doarpen fan it trimdiel sa folle mooglik har gerak te jaan: dat is aardich slagge,
mar de klam leit no op de doarpen Himpens en Tearns. Dy doarpen hawwe yn 1999 it
begjin fan in histoaryske feroaring meimakke: it begjin fan in opnimmen yn de nije
stedsútlis fan Ljouwert. Dat betsjut dat it lânskip hjir yn de kommende jierren yngripend
feroarje sil. In grut part fan de lânskiplike eleminten sil foar ’t neist ferdwine, om’t
de grûn op de measte plakken òf omwuolle òf fan in nije laach foarsjoen wurde sil. Om
de kennis fan it eardere lânskip noch fêstlizze te kinnen hat de redaksje war dien en beoardere
yn dit diel de resultaten fan de argeologyske opgravings by Tearns te publisearjen
en in wiidweidich oersjoch fan de oan no ta oerlevere nammen fan û. o. stikken lân,
terpen, wetters, diken en gebouwen yn it doarpsgebiet fan Himpens en Tearns. Yn dit
ferbân moat wiisd wurde op de fraaie útjefte Hempens en Teerns, dy’t yn de ôfrûne simmer
troch de Feriening fan Doarpsbelangen Himpens-Tearns útjûn is. Dêr is in wiidweidich
oersjoch fan de twatûzen jier skiednis en it doarpslibben fan de ôfrûne ieu yn
byelkoarbrocht by wize fan earesalút oan de beide doarpen.
Benammen dit fjirde diel komt goed yn út dat it Sudertrimdiel in gebiet is, dêr’t stêd en
plattelân meiinoar yn spanning binne. De ôfrûne pear jier hat de stúdzjerûnte dúdlik
makke dat se net allinnich dwaande is mei publisearjen oer de skiednis. De rûnte docht
ek war om te berikken dat it stêdeboukundige belied by nije oanlis histoaryske eleminten
as it heal kin sparret. It belied fan de gemeente Ljouwert is sûnt in pear jier foar it
earst bysteld. Oant foar koart waarden yn nijbouplannen de histoaryske eleminten út
soarte net achte en gewoan opromme, sadat fan it eardere lânskip gjin of amper werkenningspunten
werom te finen binne. Sa binne bygelyks yn de wyk Aldlân (70-er jierren),
alle sân pleatsen en fierder alle huzen, diken en de filla op it terrein fan
Abbingastate ferdwûn. De Wurdumerfeart, in stikmannich beammen en in miniskúl
stikje Badwei binne de iennichste oerbliuwsels. By de oanlis fan de wyk
‘Camminghaburen’ (80-er jierren) en it yndustryterrein ‘De Hemrik’ (fan de 70-er jierren
ôf) gie it net oars. Allinne inkelde fearten en beammen hawwe it oerlibbe.
By de kommende útlis fan de wyk ‘Zuiderburen’ op de doarpsgebieten fan Himpens en
Tearns is dat belied foar it earst ferlitten. De wichtichste histoaryske eleminten, lykas
de buorrens fan Himpens en Tearns en de buorskippen Pylkwier, Glins en Suderbuorren
(it echte) mei gebouwen en diken wurde yn har wêzen litten. Dêr’t by de oanlis
troch graverij histoaryske eleminten foar ’t ljocht komme, sil as it heal kin romte jûn
wurde oan profesjoneel argeologysk ûndersyk. Dêrby moat opmurken dat it yn de praktyk
ôffalle kin dat belied oerein te hâlden. Sa kinne pleatsen dochs ferdwine, om’t se
net wetlik beskerme binne. En sa moat, sa hat bliken dien, alle war dien wurde om
needopgravings mooglik te meitsjen, as ûnferhoeds histoaryske eleminten yn de grûn
foar it ljocht komme.
It nije belied is in begjin. It hâldt noch net wier rekken mei it histoarysk groeide lânskip.
De nije wyk ‘Zuiderburen’ en byhearrende rekreative oanlis wurde om sa te sizzen
7

It Sudertrimdiel op de kaart fan A. Metius en G. Freitag. Dizze kaart, dêr’t in soad aadlike states
op oanjûn steane, is opnommen yn de ‘Kroniek van Friesland’ fan P. Winsemius út 1622.
8

as massive platen op it besteande lânskip plakt. Stêdeboukundich belied dat de histoaryske
wearde fan it lânskip respektearret sil besykje nije oanlis yn it besteande te yntegrearjen.
It soe sûnder mis oantrekliker en karakteristiker wenwiken opsmite. It hâldt
wol yn dat de lokale polityk foar projektmaatskippijen oer in bewust belied fiere moatte.
It hâldt ek yn dat by nije oanlis yn ’t foar argeologysk ûndersyk dien wurde moat om
neigean te kinnen wêr ’t by nije útlis rekken mei holden wurde moat. Op dy manier
kinne histoaryske eleminten sparre wurde en hoege der minder needopgravings te kommen.
Diel IV begjint mei bydragen oer de doarpen Himpens en Tearns. De earste bydrage is
fan Waldus, dy’t as argeolooch meidien hat oan de opgravings by Tearns. By de oanlis
fan de ûntslutingsdyk yn oktober ’98 trof it daliks al: justjes noardeastlik fan Tearns
(d.w.s. de eardere doarpstrp, dêr’t no de Drachtsterdyk oerhinne giet) kamen diggels út
de Romeinske tiid foar ’t ljocht. Nei wat hinne en wer geskuor binne de gemeente
Ljouwert en it Archeologisch Centrum yn Grins it by einbeslút iens wurden oer in
needopgraving, dy’t yn koarte tiid de aard en de wearde fan de delsetting yn kaart
brocht. Waldus docht yn koart bestek ferslach fan de resultaten fan dy opgraving. It
docht bliken dat it om in ûnderstrûpte lytse delsetting giet út de Romeinske tiid. In
delsetting yn it fean dat dêr yn dy tiid lei en dy’t yn de 4de ieu ferlitten waard. Dat
kaam om’t de bewenners it fean hjir en dêr fergroeven, sadat it frij kaam te lizzen foar
opkommend seewetter. It is dêrnei oerslike mei in tsjokke laach klaai. Nei alle gedachten
is hjir in delsetting foar it ljocht kommen dy’t heart ta in rige fan ferlitten feandelsettings
dy’t fan noard nei súd ûnder de klaai lizze op de oergong fan sân nei klaai.
De bydrage dêrnei fan Faber is in oersjoch fan sa folle mooglik nammen mei ferklearring
út it doarpsgebiet fan Himpens en Tearns. It giet om de nammen fan de doarpen
en terpen, buorskippen, staten en pleatsen, tsjerken, huzen en oare gebouwen, wegen
en diken, brêgen en setten, lânnammen, polders, marren en oare wetters. It oersjoch is
gearstald op grûn fan besteande literatuer, mar wat de lânnammen oangiet foar it grutste
part op grûn fan resinte ynformaasje fan boeren dy’t har lân dêr te lizzen hawwe of
oant foar koart hiene. De nammen binne noch krekt op tiid nammen sammele, foar’t
de oanbelangjende stikken lân ferdwine.
De tredde bydrage oer Himpens en Tearns is fan Roemeling en is, lykas dat foar
Wurdum yn it foarige, in oersjoch fan geastliken en geastlike besittings yn Himpens en
Tearns út de tiid fan foar de Reformaasje (ein 16de ieu). De âldste boarnen binne fan
1516 foar Himpens en 1419 foar Tearns. It rivierke de Potmarge, de noardlike grins
fan it Sudertrimdiel, is it ûnderwerp fan Jongma syn bydrage. Grinsrivieren hawwe ek
in ferhaal. Jongma syn ‘grinsrivierstúdzje’ behannelet in stikmannich aspekten: de wettersteatkundige
skiednis, de ferklearring fan de namme Potmarge, de âlde tunen oan de
Ljouwerter kant, de earste fêste ferbinings en it foarkommen fan de Potmarge yn de
Fryske literatuer. It is in earste foarriedich oersjoch. Der binne noch wol mear aspekten
te beskriuwen, lykas de funksje dy’t it hân hat foar de túnbou en de yndustry en de fersmoarging
dy’t dêr mei mank gie. Soks sil faaks letter ris oan bar komme.
Yn de dêrop oanslutende koarte bydrage besykje Faber en Sandijck de âldste ferbining
tusken Ljouwert en Huzum nei te gean. Oan de hân fan de âldste kaarten en it eardere
en noch besteande strjittepatroan fan Ljouwert kinne se oannimlik meitsje dat de âldste
ferbining (útgeande fan de 12de/13de ieu) foar ‘t neist rûn hat fan de Grutte
Heechstrjitte ôf yn Ljouwert by it tsjintwurdige Blokhúsplein en Achter de Hôven lâns
nei Huzum ta oer de doe noch net of amper besteande nije eastlike Potmarge. Al frij
gau dêrnei sil nei it tichtslykjen fan de Middelsee de ferbining by de Breedyk (no
Skrâns) en Huzumer Yndyk (no Huzumerleane) lâns ûntstien wêze.
Frieswijk beskriuwt yn syn bydrage it ûntstean fan de sosjalistyske beweging yn Huzum,
fan likernôch 1890 oant 1920. De arbeidersbeweging kaam yn Ljouwert en Huzum yn
ferhâlding ta fierders yn Fryslân let op gong. De arbeidersbeweging yn Huzum wurdt
9

eskreaun oan de hân fan de ûnderskate ôfdielings fan earst ferienings en bûnen en letter
partijen dy’t yn de rin fan de tiid yn Huzum fan de grûn kamen. Lykas ôfdielings
fan de Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht, letter ‘volkskiesvereniging’ en wer letter
as ôfdieling fan de SDAP. Typearjend foar Huzum is it oprjochtsjen fan de ‘gardeniersknechtsvereeniging’,
- yn Ljouwert, dat wol - foar it grutste part besteande út
Huzumer gerniersfeinten. De striid gie yn it begjin benammen om minder oeren op in
dei wurkje, heger wyklean en by ’t winter minder lang dien jaan. De sosjaal-demokrasy
wûn oan en krige yn de gemeenteried fan it doetiidske Ljouwerteradiel, dêr’t Huzum
fierwei it wichtichste plak fan wie, sawat de mearderheid. It krige yn 1918 sels in sosjalistyske
boargemaster, dy’t lykwols geandewei folslein ferfrjemde fan syn efterbân.
Yn de bydrage dêrnei jout Visser de resultaten wer fan syn argyfûndersyk nei de bewennings-
en bouskiednis fan in trijetal huzen yn Huzum-Doarp. It docht bliken dat it net
samar huzen binne, mar earder ien gehiel wie en yn de 18de en 19de ieu bewenne
waard troch minsken fan adel en sels in grytman. Soks wie oant no ta net bekend en
falt oan de no noch besteande trije húskes dy’t derfan oerbleaun binne ek net ôf te sjen.
Visser besprekt foar it tiidrek fan 1750 oant ein 19de ieu alle eigners en bewenners fan
it eardere grutte pân en de byhearrende bouskiednis.
In oare bydrage behannelet in ûnderwerp dat op it hiele Sudertrimdiel slacht: Grijpstra
en Kingma behannelje de skiednis fan de brânwar dy’t de brannen yn it trimdiel bestride
moast. Dat barde earst út Wurdum wei. Wurdum hie as earste yn Fryslân, yn 1806,
in brânspuit. Dat is it begjin fan de moderne brânwar. Ferskillende ûnderwerpen komme
op ’t aljemint: inkelde sensasjonele brannen yn de foarige ieu, problemen yn de organisaasje
(it te let kommen by de brannen) en it somtiden ryklike drankgebrûk nei ôfrin.
Wurdum is nammers ek it plak dêr’t in brânfersekering oprjochte wurdt: de OBAS.
Letter komme ek op oare plakken brânspuiten (Goutum, Huzum, de Skrâns en
Wytgaard) en begjin dizze ieu komt de klam op Huzum te lizzen, waans brânwar yn
1944 opgiet yn dy fan Ljouwert.
Van der Veen besprekt in ferskynsel dat earder hiel gewoan wie en ta de ferbylding
spriek: it foarkommen en hoedzjen fan earrebarren. Van der Veen beskriuwt it lêste
tiidrek dat se noch foarkamen by Goutum, fan de 30-er oant begjin 50-er jierren. Yn dy
tiid waard dêr fan biologen sekuer ferslach fan dien.
De bydrage oer Barrahûs fan Kuipers en Grijpstra is ferlykber mei in foech doarpsskiednis:
de algemiene skiednis fan lânskip, gebouwen en minsken fan yn dit gefal de buorskip
Barrahûs wurdt yn koart bestek beskreaun. Oan de oarder komme: de eardere terp
dêr’t Barrahûs op ûntstien is, it kleaster ‘Barraconvent’, Barrahûs as plak fan lândagen
fan it bestjoer fan Eastergo en as plak fan striid tusken Skier en Fet, de oanlis fan it
spoar en de Oeriselskestrjitwei en de skiednis fan de wichtichste pleatsen en har bewenners.
It ûnderwerp fan de ien nei lêste bydrage is in nijsgjirrige houtfyk fan Jaring Walta út
omtrint 1938. Der stiet in útsjoch op fan de eardere roomske toer fan Wytgaard út besjoen,
yn de rjochting fan Wurdum. Karstkarel fertelt oer de eftergrûnen fan dizze
Walta: syn libben, artistike oplieding en syn wurk as hússkilder en autospuiter yn
Wytgaard. As keunstskilder hat er mar in beskieden oevre neilitten en dizze houtfyk is
de iennichste dy’t bekend is.
Ta beslút jout Roemeling noch in oanfolling op it yn diel III ferskynde oersjoch fan
geastliken en geastlike besittings yn Wurdum út de tiid fan foar de Reformaasje.
10

Wouter Waldus
Een verdronken cultuurlandschap bij Teerns
De opgraving van een overslibde nederzetting uit het begin van de jaartelling bij de
nieuwbouwwijk Hempens-Teerns heeft duidelijke aanwijzingen opgeleverd voor een
vroege, grootschalige veenontginning. Deze heeft er op den duur toe geleid dat er een
dusdanige maaiveldverlaging optrad dat het gebied door de zee is overspoeld.
De opgraving
In het najaar van 1998 heeft een kleine groep archeologen uit Groningen, Amsterdam
en Leiden een onderzoek van drie weken uitgevoerd op het terrein waar nu de bedrijven
Econstruct en Vos en Libert zijn gevestigd (zie afbeelding 1). Uit boringen en uit ontsluitingen
in slootprofielen was gebleken dat zich onder dit terrein een nederzetting bevond
die dateerde uit de eerste eeuw voor Chr. Deze datering kon worden gemaakt op
basis van de vergelijking van aardewerkvondsten met die van andere opgravingen, waarvan
de ouderdom bekend was.
Doordat het aanleggen van funderingen voor de nieuwbouw deze vindplaats deels zou
vernietigen, werd vanuit de provincie in overleg met de provinciaal archeoloog van
Friesland geld beschikbaar gesteld voor een noodonderzoek. Daarnaast werd door de
twee bedrijven een bedrag gedoneerd voor een paleobotanisch onderzoek, een onder-
576.000
teerns
leeuwarden pylkwier
184 000
11
glins
hempens
Afbeelding 1. De opgraving (zwart vierkant) en zijn directe omgeving; ster = overslibde nedezetting,
ruit = state (laatmiddeleeuwse versterkte boerderij), driehoek = boerderijplaats (late Middeleeuwen),
circel = huisterp (onzeker), de grote terpen staan afgebeeld als grijze ronde vormen.

zoek naar planten- en houtresten, afkomstig uit archeologische lagen. De verwachting
was immers dat door de natte vondstomstandigheden veel organisch materiaal bewaard
zou zijn gebleven.
De strategie van de opgraving bestond uit het graven van drie smalle, langwerpige putten:
twee langs de randen van de nederzetting en één in het gebied net buiten de nederzetting.
Op deze wijze kon informatie worden verzameld over de nederzetting zelf en
het gebied om de nederzetting heen. De belangrijkste informatie van de opgraving
vormden de profielen, verticale doorsneden van de eerste twee meter onder het maaiveld.
In de profielen kon immers duidelijk worden waargenomen hoe de natuurlijke geologische
ontwikkeling was verlopen in relatie tot de eerste bewoning van het gebied.
Om de informatie die de profielen bevatten te verduidelijken zal eerst de geologie besproken
worden.
De geologie van de vindplaats
Door de samenwerking met geologen is een duidelijk inzicht ontwikkeld over het ontstaan
van de afzettingen die in de profielen zijn aangetroffen. Het gaat om elkaar afwisselende
klei- en veenlagen, die in de afgelopen 6.000 jaar onder invloed van de stijgende
zeespiegel zijn afgezet. Deze zeespiegelstijging begon na de laatste ijstijd, zo'n
10.000 jaar geleden. Er trad een structurele klimaatsverandering op, die leidde tot het
afsmelten van de ijskappen en het aangroeien van vegetatie. Doordat grote delen van
Noord-Europa met ijs waren bedekt kwamen grote hoeveelheden smeltwater vrij, die
onder meer de Noordzee zijn gaan vormen. Deze zee steeg aanvankelijk met bijna een
meter per eeuw, met als gevolg dat de omvang sterk toenam ten koste van het land.
Rond 6.000 jaar geleden bestond het gebied van Teerns en omgeving uit een uitgestrekt
veengebied, dat ontstaan was onder invloed van het stijgende grondwater. Deze
datering hebben we kunnen maken met behulp van de koolstofdatering, een natuurkundige
methode die toegepast kan worden op al het organische materiaal. Vanaf 4500
jaar geleden wordt het gebied overspoeld door de zee, wat ertoe leidde dat er een open
waddengebied ontstond waar klei en zand werd afgezet. Deze situatie had voortgeduurd
als de zeespiegelstijging niet was afgenomen tot enkele centimeters per eeuw.
Deze afname werd veroorzaakt doordat al het landijs was verdwenen en de hoeveelheid
ijs op de poolkappen stabiel bleef. De stijging van enkele centimeters per eeuw wordt
vanaf dit moment veroorzaakt door bewegingen in de mantel van de aardkorst:
Nederland daalt enkele centimeters per eeuw.
Hoe dan ook, doordat de invloed van de zee afnam, zijn de open waddengebieden geleidelijk
dichtgeslibd. Hierdoor ontstonden zoetwater-omstandigheden, die de ruimte
boden voor het aangroeien van uitgestrekte veengebieden. Typerend voor veengroei in
kustgebieden is het ontstaan van hoogveenkussens, verhogingen in het landschap die
ontstaan ten gevolge van de opeenhoping van dood, organisch materiaal. De onderkant
van een dergelijk kussen bestaat uit rietveen, de bovenkant uit hoogveen. Deze veenkussens
hebben zich tussen 3500 en 2300 jaar geleden kunnen ontwikkelen.
Uit de profielen is gebleken dat deze kussens gedurende de eerste eeuw voor Chr. voor
het eerst bewoond werden. Op de veenlaag bevond zich een kleipakket met een aanzienlijke
hoeveelheid vondstmateriaal. Voordat dit materiaal besproken zal worden, zal
eerst gekeken worden naar de structurele aanwijzingen van de bewoning in het veen:
sporen van graafwerkzaamheden.
Sporen in het veen
Omdat we vrij goed wisten hoe een natuurlijke opeenvolging van afzettingen eruit ziet,
kwamen we snel tot de conclusie dat het veen op grote schaal door menselijk ingrijpen
was verdwenen. In de profielen konden duidelijke schopsteken onderscheiden worden,
die een gerafelde top van het veenpakket hebben achtergelaten. Het is opvallend dat
men de onderkant van de veenkussens, het rietveen, heeft laten zitten en dat het veen
12

Afbeelding 2. Schematische weergave van een profiel, waarin de belangrijkste waarnemingen zijn
samengevat.
direct onder de nederzetting intact is gebleven. Afbeelding 2 geeft deze sporen in het
veen schematisch weer.
Het afgegraven hoogveen heeft mogelijk als brandstof gediend, een gebruik dat ons ook
wel uit historische bronnen bekend is. Dit wordt ondersteund door de aanwezigheid
van een omvangrijke aslaag aan de rand van de nederzetting.
Het verdwijnen van het hoogveen door afgraving bleek eveneens uit de profielen van recent
gegraven sloten. Uit het slootprofiel dat langs de Drachtsterweg loopt werden
naast schopsteken in het veen eveneens een aantal op regelmatige afstand van elkaar gelegen
greppels aangetroffen. Hoewel deze greppels bij een andere nederzetting behoorden
kon hieruit worden afgeleid dat men het veen ook nog eens heeft ontwaterd.
Deze sporen van menselijk ingrijpen op de natuurlijke omgeving illustreren de overgang
van een natuurlandschap naar een cultuurlandschap. Deze overgang lijkt in het hele
Nederlandse kustgebied te hebben plaatsgevonden gedurende de eerste eeuwen van de
jaartelling. Het grote belang hiervan is dat de mens al zo’n tweeduizend jaar een actieve
rol speelt bij de inrichting van het Nederlandse kustgebied. In de volgende paragrafen
zal blijken dat dit negatieve gevolgen kan hebben voor het behouden van droge voeten.
De aard van de nederzetting
Bij de interpretatie van archeologische sporen lopen altijd zeer veel vragen door elkaar
heen. Om dit te illustreren zal hieronder worden weergegeven hoe de opgravinggegevens
moeten worden afgewogen tegen bestaande kennis en ideeën die wij bezitten over
het leven van tweeduizend jaar geleden.
De eerste vraag die bijna altijd wordt gesteld is wat de functie van de nederzetting was.
Tijdens de opgraving is een aanzienlijke hoeveelheid runder- en schapenbotten aange-
13

Archeoloog Wouter Waldus toont trots een zojuist uit een waterput opgegraven complete pot.
troffen, waarbij op sommige botten slachtsporen zichtbaar zijn. Duidelijk is dat het dus
gaat om een veebedrijf. Daarnaast bevond zich tussen de vondstlagen een aanzienlijke
hoeveelheid mest, waarin resten van schorrezoutgras zijn aangetroffen. Deze plantensoort
groeit in brakke omstandigheden, waaruit kan worden afgeleid dat er in het gebied
enige zeeinvloed moet zijn geweest ten tijde van de bewoning. Gedacht kan worden
aan kwelderprielen, die zich door het veenlandschap heen sneden. Naast schorrezoutgras
is ook in geringe mate cultuurgewas aangetroffen. Hieronder worden gewassen
ontstaan die duiden op akkerbouw zoals gerst en tarwe. De vondst van kafresten kan alleen
betekenen dat er ter plekke graan is verwerkt, zodat voorzichtig kan worden gesteld
dat er een gemengd bedrijf werd gevoerd. De vraag is nu: waar hebben de akkers
gelegen? Het drassige veen lijkt niet geschikt te zijn geweest voor akkerbouw, zodat het
logisch lijkt te veronderstellen dat het graan van de hogere zandige oeverwallen en
kwelders afkomstig is. Maar daar is eveneens bewoning bekend: de dorpsterpen van
Hempens en Teerns liggen op kleine afstand en waren gelijktijdig bewoond (zie afbeelding
1). Wat is nu de relatie geweest tussen de bewoners van deze terpen en de nederzetting
op het veen? Hoorde de nederzetting in het veengebied bij de rest van het terpengebied?
Was het zo dat op de terpen een gemengd bedrijf werd gevoerd en dat op
het veen de nadruk lag op veeteelt? Uit het voorgaande blijkt dat de interpretatie van de
vondsten eigenlijk alleen maar meer vragen oproept.
Naast vragen weten we ook bepaalde zaken duidelijk met zekerheid te zeggen, bijvoorbeeld
met betrekking tot het leefmilieu en het drinkwater. Zoet water is van groot belang
bij de veeteelt. Het verkrijgen van zoet water in een gebied dat onder invloed staat
van de zee is niet eenvoudig. De oplossing die men op de nederzetting heeft getroffen is
het graven van een aanzienlijke hoeveelheid waterputten. In totaal zijn er acht aangetroffen.
De putten bestonden uit een ronde of vierkante schacht met een doorsnede van
ongeveer 80 centimeter die zonder wandbeschoeiing door alle klei- en veenlagen heen
14

Afbeelding 3. Vondsten uit een van de waterputten. De deur is weergegeven in schaal 1 : 6. Deze
bestaat uit drie grote planken van essenhout, die verbonden zijn met deuvels (houten pennen) aan
twee eikenhouten dwarsbalken. De pot is weergegeven in schaal 1 : 4. Opvallend hieraan is de
knobbel op het oor: het zogenaamde Friese oor.
waren aangelegd. Op deze wijze werd het onderliggende zand bereikt, dat in de laatste
ijstijd was afgezet en waaruit zuiver water omhoog kwam. De aanwezigheid van waterputten
duidt er in ieder geval op dat het oppervlaktewater brak en ondrinkbaar is geweest
ten tijde van de bewoning.
Aangezien er geen huis is gevonden tijdens de opgraving kan niet met zekerheid worden
beantwoord of men hier permanent heeft gewoond. Doordat slechts een klein deel van
het totale nederzettingsterrein is opgegraven, kan het goed mogelijk zijn dat we het huis
hebben gemist. Het lijkt, gezien de grote hoeveelheden vondstmateriaal en waterputten,
gerechtvaardigd te stellen dat de nederzetting intensief is gebruikt. De aardewerkdatering
van de vindplaats duidt erop dat hier bewoningssporen vertegenwoordigd zijn uit
de periode tussen 100 voor Chr. en 350 n. Chr. Er is dus 400 jaar Friese geschiedenis
aanwezig. Het gaat daarom niet om een incidentele bewoning, maar om een nederzetting
die ofwel diende als kampement waar vanuit het vee werd geweid, ofwel om een
nederzetting die het hele jaar door werd bewoond en die intensieve relaties met de hogere
terpen onderhield om aan het graan te komen.
De verdrinking van het landschap
Het veengebied strekte zich rond het begin van de jaartelling uit tussen Dokkum en
Sneek en vormde de grens tussen de hogere zandgronden en het waddengebied. Uit
onderzoek is gebleken dat in dit gebied talrijke vergelijkbare nederzettingen bewoond
waren. Het gaat dus om een omvangrijke en intensieve bewoning. De in gebruikneming
van het veen en de ontwatering van het gebied met greppels heeft op de lange termijn
15

slechte gevolgen gehad. Als gevolg van de verlaging van het maaiveld door inklinking en
vergraving kon de zee steeds meer invloed krijgen op het in cultuur gebrachte veenlandschap.
Uiteindelijk heeft dit dan ook geleid tot de totale verdrinking ervan, wat blijkt
uit de afzetting van een dik pakket vondstloze klei op de archeologische lagen.
Tegenwoordig spreken we van het klei-op-veengebied.
De bewoners van de opgegraven nederzetting zijn echter niet verrast door de overspoeling
door de zee; de aard van de afzettingen wijst erop dat het gaat om een geleidelijke
ontwikkeling.
De nederzetting moet gedurende het begin van de vierde eeuw na Chr. zijn verlaten.
De eerder genoemde aardewerkdatering heeft dit uitgewezen. Een interessant gegeven
binnen het scenario van het verlaten van de nederzetting is dat twee waterputten alleen
aardewerk bevatten dat dateert uit de laatste fase van de bewoning. Het gaat om putten
met complete potten en grote stukken hout. Deze groep vondsten kan erop duiden dat
men bij het verlaten van de nederzetting een huis heeft ontmanteld. Hout was immers
zeldzaam en kon elders hergebruikt worden. Alle voorwerpen die vervangbaar waren,
zoals aardewerk en het hout dat niet geschikt was voor hergebruik werd in de waterputten
gedumpt (zie afbeelding 3). Hiermee kwam een einde aan ruim 300 jaar bewoning
van dit veengebied.
Met de verdrinking van het veengebied wordt de basis gelegd voor het ontstaan van de
Middelzee, de zeearm die Friesland tot in de elfde eeuw in twee delen heeft gesplitst.
Na het aanleggen van de zeedijken komt er een einde aan ruim duizend jaar wonen onder
invloed van de grillen van de zee.
Tot slot
Het is voor mij als student archeologie een schitterende ervaring geweest hier te mogen
opgraven en de resultaten te mogen verwerken als afstudeerscriptie. Ik zou nog pagina's
kunnen volschrijven. Waar ik in mijn conclusie echter de nadruk op wil leggen is het
gevaar dat we als samenleving te slordig met onze oudheden omspringen. De nederzetting
is voor het terpengebied als archeologisch studiegebied wetenschappelijk gezien
van groot belang. De kleinschaligheid van het onderzoek heeft ertoe geleid dat vele belangrijke
vragen onbeantwoord zijn gebleven. Doordat binnen de bouwplannen van de
wijk Hempens-Teerns in mijn ogen te weinig ruimte is gegeven aan archeologisch onderzoek
is een schat aan informatie verloren gegaan. Bij toekomstige bouwplannen
hoop ik dan ook dat de archeologie meer onder de aandacht zal komen.
Literatuur
Beets, D. J., A. J. F. van der Spek en L. van der Valk, 1994: Holocene ontwikkeling van de
Nederlandse kust, RGD rapport 40.016-Project Kustgenese, Haarlem.
Janssen, F., 1989:Werren en Warren om Warten, bewonings- en ontginningsgeschiedenis van
een deel van het Friese klei-op-veengebied, It Beaken 51, 191-217.
Zagwijn, W. H., 1991: Nederland in het Holoceen, Den Haag.
16

Rients Faber
Nammen út it Himpenser en Tearnzer doarpsgebiet
Yn it ûndersteande artikel wurdt in oersjoch jûn fan de âlde nammen út it Himpenser
en Tearnzer doarpsgebiet. In grut part fan dy nammen sil yn de takomst harren aktive
funksje ferlieze om’t de twa doarpsgebieten troch de útwreiding fan de stêd Ljouwert in
oare struktuer en in oare ekonomyske bestimming krije. Dêrmei sil it ieuwenâlde lânskip
ferdwine. Om’t de ferkaveling lang deselde west hat, kinne de nammen yn sa’n gebiet,
ek wol toponimen neamd, fan in hege âldens wêze.
It oersjoch fan de toponimen dat yn dit artikel jûn wurdt, hat net de pretinsje folslein te
wêzen. Mei ús twaën hawwe wy dwaande west mei de ynventarisaasje fan de toponimen.
De hear D. J. Heddema hat de lânnammen fan it Himpenser doarpsgebiet foar
syn rekken nommen, wylst Riensr Faber him mear mei it Tearnzer doarpsgebiet
dwaande holden hat.
Net allinnich is de nammejouwing opnommen mei in grutte histoaryske kontinuïteit,
mar ek nammejouwing mei in koartere libbenskrêft (byg. fan in boer dy’t syn eigen
nammen oan it lân jout) om’t soks fan belang wêze kin foar de besitsrekonstruksje yn
de eardere doarpsgebieten fan Himpens en Tearns.
Om it ferhaal oersichtlik te hâlden sil yn dit artikel besocht wurde om de nammen yn in
tal skiften ûnder te ferdielen. Sa binne der de doarpsnammen, nammen fan buorskippen,
staten, stinzen en pleatsen, huzen en oare gebouwen, diken, lânnammen, wetters,
brêgen en setten.
De doarpen
As earste komme oan bar de nammen fan de beide doarpen en de buorskippen. It ferskil
tusken in doarp en in buorskip is fan oarsprong net grut. Om it jier 1000 hinne,
It Himpenser en Tearnzer doarpsgebiet oanjûn op de kaart fan Eekhoff.
17

doe’t it Fryske lân amper noch bedike wie, wennen de lju op terpen of natuerlike hichten.
Op de wat gruttere terpen stienen mear huzen. Dy foarmen meiïnoar in buorskip.
Mei de kerstening krigen guon dêrfan in tsjerke en dêrmei in sintrale funksje yn dat gebiet.
De lytsere doarpsgebieten, lykas Himpens en Tearns, wienen ynearsten buorskippen
en pas letter yn’e midsieuwen promovearren hja ta tsjerkedoarp. Gruttere doarpen,
lykas Wurdum en Huzum, wienen har al foargongen.
De nammen Himpens en Tearns hawwe beide itselde einstik -ns en hearre dêrmei ta
deselde nammegroep. Ek de statenamme Glins, noardlik fan Himpens, heart ta dy
nammegroep. Noch in oar foarbyld fan sa’n namme deunby is Mellens ûnder Huzum.
De útgong -ns is ûntstien út de útgong -ingi, in útgong dy hjoeddedei noch yn Fryske
famyljenammen foarkomt lykas Bonninga, Kamminga en Wieringa.
Yn de measte gefallen hat it earste part fan sa’n toponym ek in persoansnamme west en
betsjutte de namme Himpens soksawat as (hearrende ta) it folk fan Hempe. Hempe of
Hemke sil sa’n foech tûzend jier lyn in famyljehaad west ha fan in agrarysk-ekonomyske
mienskip wêrta ek it tsjinstfolk hearde. Troch de beheinde ynformaasje út dy tiid, ferget
it hiel wat stúdzje om de wiere betsjutting fan dy âlde wurddielen mei wissichheid fêststelle
te kinnen. Itselde jildt foar de namme fan Tearns. Foar Tearns hat dat in persoansnamme
lykas as Teare (Teere, There 1) of Teade (Tede, Tade).
Al is it eardere doarpke Tearns dan no letterlik fan de kaart ferdwûn - de wei nei
Drachten rint der lyk oer it eardere tsjerkhôf hinne - , it is wol it doarp mei de âldste
oerleveringen en foarmen fan syn namme. Himpens komme wy foar it earst yn in
Aldfryske oarkonde 2 út 1463 tsjin as Hempens, in namme dy’t nei dy tiid likernôch itselde
bleaun is. Fan Tearns dêrfoaroer is de âldste foarm Thernza út 1342 3 . Dêrnei
komme de foarmen Terynze 4 yn 1397, Ternze 5 yn 1420, Teernze 6 yn 1455, Theerns 7
yn 1491 en Teerns yn 1495. 8
Hjoed de dei wurde de huzen westlik fan de Nauwe Greuns by Himpens oantsjut as it
doarp Tearns, sadat it liket as soe Tearns in twillingdoarp mei Himpens foarmje. Dy
huzen stean wol op it eardere doarpsgebiet fan Tearns, mar it doarp sels lei, sa’t wy al
earder seagen, op de krusing fan de wei nei Drachten en de Himpenserdyk. De terp fan
Tearns is oan it ein fan de 19de ieu ôfgroeven. Wumkes 9 neamt dy aktiviteiten fan
1885 oant 1892.
De buorskippen
Fan oarsprong binne doarpen eins grutte buorskippen. Mei’t troch de kerstening yn
guon buorskippen in tsjerke stifte waard krigen dy in sintrale bestjoerlike funksje foar in
gebiet. Dêrom lizze yn grutte doarpgebieten faak mear buorskippen. Dochs ek yn it
Tearnzer en Himpenser doarpsgebiet kinne wy restanten fan buorskippen weromfine.
Foar it lytse doarpsgebiet Tearns is allinnich de buorskip Felsingahuzen bekend yn it
Register fan Geestelijke Opkomsten van Oostergo út 1580. De gegevens lykwols binne oernommen
út in tsjerkeboek yn Tearns út 1480 dêr’t it Frysk noch as skriuwtaal yn brûkt
wie: Doch dat int boick plat Vrees was geschreven, twelc hir in Duits overgesett is. Sa sjocht
men dat it Frysk yn de 15de ieu as skriuwtaal noch in gewoane saak wie, wylst dat yn
1580 al ferkrongen wie troch it Nederdútsk.
In bewenner fan dy buorskip, Haya Folsingahusen, wurdt yn de Aldfryske oarkonde fan
1448 10 neamd as meirjochter fan it Huzumer Nijlânsgerjocht.
It stee fan Felsingahusen soe men út it Register ôfliede kinne as men wist wêr’t de Sint
Catarina-finne lein hie: sinte Catarina fennen, liggende tussen Teerns en Felsinghahuisen.
De Sint Catarina-finne wie tsjerkelân en hat nei alle gedachten noardlik fan de dyk nei
Himpens lein. As men sjocht nei leech en heech lân dan soe it earne yn ’e omkriten
west hawwe moatte fan de Nauwe Greuns of earne healwei Tearns en it lettere
Rapenburch.
18

Ek it relatyf lytse doarpsgebiet fan Himpens hat in buorskip: Suderbuorren. Yn it súdlikste
part fan dy buorskip lei de state Hiddema dy’t op de atlas fan Schotanus fan 1664
al in ruïne wie. In pleats mei dy namme bestiet noch altiten op dat stee. Van der Aa 11
seit om 1840 hinne oer Suderbuorren dat it dan as buorskip net mear bestiet: Tot dit
dorp behoorde vroeger mede de buurtschap Zuiderburen, bestaande uit 5 huizen, welke thans
echter alle gesloopt zijn; zoodat Zuiderburen niet meer bestaat. Foar him gou de oansjutting
Suderbuorren dus foar de neamde fiif húskes. De namme Suderbuorren kin pas ûntstien
wêze nei it stiftsjen fan de tsjerke yn Himpens, ommers dan pas wurdt dy buorren
it sintrale plak. De Suder- en Noarderbuorren komme fan de Himpenser buorren út
besjoen oan harren namme.
By Suderbuorren hat ea sa’n mânske terp 12 west dat de ferhegings ûnder de pleatsen
Suderbuorren 2 en 4 dêr diel fan útmakken. It is dêrom tige wierskynlik dat dy terp
earder in âldere en dus oare namme hân hat as Suderbuorren.
Yn 1858 neamt master C. van der Molen fan Himpens 13 in Noarderbuorren, mar seit
teffens dat dy eins net bestiet: Het (dorpsgebied) wordt verdeeld in twee deelen N. en Z.
buren, eene benaming geheel overdragtig, alzoo er volstrekt geene buurten of buurt bestaan,
doch afkomstig van de verspreide boerenhuizingen, die men vindt ten N. en ten Z. van de
zoogenaamde Buurtsloot. Miskien hie de terp fan Glins eartiids mear wenten en wie dat
Noarderbuorren.
Staten en pleatsen 14
Op de kaart fan Schotanus út 1664 lei yn it Tearnzer doarpsgebiet eastlik fan Tearns
Ublinga-state (C304). De state waard ek wol Grut Ublinga of Ublema-state neamd. It
is in state dy ferbûn is mei it ûntstean fan Tearns as doarp. Neffens de oerlevering soe
in eigner fan dy state de stifter wêze fan de tsjerke fan Tearns. 15 Alhoewol’t de state net
oerlevere is yn midsieuske boarnen, moat syn skiednis werom gean oant djip yn de
midsieuwen. It stee fan de hjoeddeiske pleats fan de famylje Van der Weij komt it
meast oerien mei it plak dêr’t Ublinga-state op de kaart fan Schotanus út 1664 lokalisearre
wurdt. Ek de besitsrekonstruksje wiist op it lân fan dizze pleats as (ûnderdiel) fan
it midsieuske Ublinga. 16 By de famylje Van der Weij is de namme Ublinga-state foar
harren pleats net bekend. Sy hawwe noch in dokumint dêr’t harren pleats de namme
Liauckama yn hat. Boppedat stie op de eardere homeiepeallen op de lofter peal Groot
Liauc en op de rjochter peal kema state, dus Grut Liauckemastate. 17 Dat der earder in
pleats mei de namme Liauckema west hawwe kin, is hiel oannimlik, om’t yn it Register
fan oanbring fan 1540 18 de namme Eemcke Lyauckema 19 as eigner fan in pleats foar
komt.
Neffens Van der Weij 20 wienen de hierders, brûkers fan de pleats, altyd katolyk. As gefolch
fan ferfal en brân hat de hjoedeiske pleats ferskate foargongers hân. Pleatsen dy’t
krekt wer efkes op in oar plak stienen. Of de pleats de rjochtmjittige opfolger is fan
Ublinga-state is noch mar de fraach. Neffens R. D. de Jong lei Ublinga-state oarspronklik
yn ’e súdwesthoeke fan C343. Om 1958 hinne is it lân dêr sljochte mei kroaden en
skeppen. Doe is ek de grêft sljochte dy’t noch te sjen wie.
De âldste oerlevering fan de namme is út 1553. Ritske Dycstra keapet dan 3 gg. út
Wblema-sate te Tirns fan Foppe Wnya 21. Lykas hiel faak foarkomt hat de state syn
namme krigen fan in famylje dy’t ienris de eigner fan de state wie. De namme Ublema
of Ublinga kaam yn de midsieuwen foar as namme fan in Fryske adellike famylje. Yn
Tearns is dy famyljenamme allinnich oerlevere yn de statenamme.
Lykas Ublinga-state stiet ek Auckema-state op de kaart fan Schotanus út 1664 (dit is
op de kadastrale kaart C311). Yn ferliking mei Ublinga-state lei Auckema-state mear
súdlik fan Tearns. Spitigernôch is net folle bekend oer dizze state, mar de state moat
wol aardich grut west hawwe, want Grut Auckema wie de oare oantsjutting foar it ge-
19

De Glinspleats mei opfeart.
bou. De state wurdt yn ferbân brocht mei Auck Pieters (Auckema) 22, dy’t yn 1510 ferstoarn
wêze soe. Se wie troud mei Kempo Johans Donia fan Jelsum. Yn it Register fan
Oanbring fan 1511 binne se lykwols net mear as lâneigners yn Tearns werom te finen.
De Auckema’s wienen yn ’e 15de ieu in foaroansteande famylje yn Ljouwert.
Oft Auckema-state itselde foarname hûs wie as ’t huis te Teerns van den hr. Bootsma yn
1722 23 en de buitenplaats te Teerns fan mr. B. Vitringa dat yn 1793 24 ferkoft waard, moat
nochris útsocht wurde. Dy lêste B. Vitringa wie yn 1782 ek hierder fan de tsjerke foar
de Pastorije Hússtee.
Foar Himpens kinne wy ek in tal âlde staten neame. Yn it foarste plak Glins (D253)
deun boppe it doarp Himpens. De eardere staten Glins en Hiddema wienen yn 1746 al
ruïnes. De pleats op Glins wurdt ek wol Glinspleats neamd. 25 It ûntstean fan de namme
Glins kin men sa moai ferlykje mei de Fryske foarm Grins foar Groningen (âlde
foarm Groningi). Yn Glins soe de persoansnamme Glen of Gleen 26 sitte kinne, mar oannimliker
is de ferklearring dy’t De Vries 27 jout. De manljusnamme Godlef mei de -ingi
útgong der oan tafoege. Ut Godlevinge is troch ferkoarting úteinliken Glins ûntstien. It
Grinzer doarp Godlinze, noardwestlik fan Delfsyl, hat deselde oarsprong en sit yn dat
proses noch yn in tuskenstadium, alhoewol’t it yn it Grinzer dialekt wol as Glins útsprutsen
wurdt. Om’t yn Grinslân en Eastfryslân fanâlds ek Frysk sprutsen waard, binne
dêr tal fan plaknammen dy’t oerienkomme mei dy yn Fryslân.
It bysondere fan de terp fan Glins is dat dy foar in part op in sânkop leit, in natuerlike
ferheging. Fangefolgen is it mooglik dat it in plak is mei in hiele lange bewenningstradysje.
Underoan Suderbuorren fynt men Hiddema-state (D190). Hiddema is ek in set
Gouma-sate 28 neamd. Lykas yn Tearns de famylje Ublinga in rol hân hat yn it stiftsjen
fan de tsjerke dêr, sa hawwe neffens de oerlevering twa susters út dy famylje Hiddema
om 1300 hinne de tsjerke fan Himpens stifte. En lykas yn Tearns is de namme allinnich
20

De Koaipleats leit besuden it Tearnzer doarpsgebiet. As floreenplichtige hearde de pleats yn de
19de ieu by Himpens.
oerlevere as state-namme en yn ferbân mei it stiftsjen fan de tsjerke. Om’t de terp fan
Himpens lytser is as dy fan Suderbuorren, is it apart dat de susters de tsjerke dêr net
stifte hawwe. In mooglike ferklearring kin wêze dat de tsjerke sa sintraler lei en better
berikber wie. In tsjerke moast neffens it Aldfryske rjocht foldwaande tagongswegen
ha. 29
De pleats eastlik fan Himpens, oan de Himpenser doarpsfeart hat de namme Hoek
(D238). De namme komt net foar op de kaart fan Schotanus út 1664, mar de plakoantsjutting
wol op de kaart fan 1718. Ek stiet de namme hiel dúdlik yn de atlas fan de
Topografyske Tsjinst út 1989. In ferklearring foar it ûntstean fan dy namme soe wêze
kinne dat de pleats by in hoek yn ’e Himpenserdoarpsfeart lei.
Yn Himpens hat de pleats fan de tsjerke de foar de hân lizzende namme de Pastorijesate.
Yn 1762 30 as ds. Folperda de pleats te hier oanbiedt, is dy 64 pûnsmiet grut.
Guon pleatsnammen binne ferdwûn en komme wy tafallich tsjin yn in boarne. Sa lêze
wy oer in Aytama-sate te Himpens yn de Benefisjaalboeken út 1543. 31 Yn dyselde ieu
wienen der yn Himpens fierder in Me(e)tsma-goed, dat nei alle gedachten bewenne
waard troch Pieter Jans Mestra en Eets Piers Metsma 32 en in Dirck Willems saete. 33 Yn
1985 krige S. J. van der Molen foar syn artikel 34 oer Himpens en Tearns fan master
D. J. van der Meer út Reduzum noch de nammen Hinckema-goed (of Haeckema) en
Greolingha-sate troch. Op hokker plak beide lein hawwe, wisten de mannen net.
De namme Hinckema kin deselde wêze as de namme Heenthyama dy’t yn 1463 35 yn
Himpens foarkomt.
Der binne trije pleatsen dy’t op it earste each maklik ta Himpens of Tearns rekkene
wurde kinne, mar krekt bûten de grinzen fan dy doarpsgebieten falle. Pylkwier, noardlik
fan Himpens, heart ta it Huzumer gebiet; de Himpenserwier, boppe de
Himpensermar, heart as sate ûnder Wergea; en de Koaipleats 36(C 188), besuden it
Tearnzer doarpsgebiet, falt no ûnder Goutum, mar hearde earder ûnder Himpens.
Tsjerken, huzen en oare gebouwen
Dat Tearns ienris in doarp wie mei in eigen tsjerke, tsjerkhôf en pastorije docht bliken
út ferskate nammen dy’t wy noch yn dat ferbân weromfine. De patroan (beskermhillige)
fan dy tsjerke wie Sint Katarina en de tsjerke fangefolgen de Sint Katarina Tsjerke.
Sa’n namme fan in hillige foar in tsjerke wurdt in patrocinium neamt. Ut ûndersyk hat
21

Op it plak fan it earste hûs njonken de brêge stie de Swarte Skoalle. Yn it tredde gebou fan de brêge
ôf siet de lettere skoalle.
bliken dien dat dit patrocinium foaral by de midsieuske eallju heech yn oansjen stie.
Van der Aa 37 seit om 1840 hinne oer dy tsjerke: Deze kerk is echter thans afgebroken. Ter
plaatse, waar zij gestaan heeft, ziet men thans eenen kleinen heuvel, dienende tot begraafplaats,
en op welken men eenen klokkenstoel en eenige grafsteenen aantreft. Yn de jieren
1735-1736 is de tsjerketoer ôfbrutsen en ferfongen troch in klokkestoel. It tsjerkegebou
is tusken 1811 en 1815 ôfbrutsen. 38 Yn it jier 1857 39 moast der besluten wurde om de
Tearnzer Klokkestoel te fernijen of ôf te brekken. It klokkehûs sil dan noch bestean
bliuwe oant 1872 40 Foar de skiednis fan Tearns is it tragysk dat doe ek beide klokken
ferkoft binne. 41 Wy neamden al dat foar it jier 1782 it hússtee fan de eardere pastor fan
Tearns noch foarkomt yn de tsjerkeboeken fan Tearns: de Pastorije Huisstee. 42
De beskermhillige fan de tsjerke fan Himpens wie Sint Martinus. 43 De offisjele namme
fan de tsjerke is dêrmei de Sint Maartens tsjerke. Op in oare wier, nei alle gedachten
wol yn ’e omkriten fan de tsjerke, fine wy yn 1543 44 it hûs fan de pastoar: Noch een wier,
gelegen onder des Pastoers huys.
De Swarte Skoalle, deun by de Nauwe Greuns, wie it âldste skoalgebou dat wy kenne
fan Himpens. 45 Yn 1858 neamt Van der Molen 46 it gebou, mar hat gjin goed wurd oer
foar de kwaliteit fan de ûnderwizers dy’t dêr eartiids les joegen. De bou fan in nij skoalgebou
mei ûnderwizerswent waard yn 1845 47 oanbestege en het huis de Zwarte school yn
1872 ôfbrutsen. 48 Oer it ûntstean fan de namme bestiet net folle wissichheid. De namme
wurdt troch Van der Molen 49 yn ferbân mei in groep Saksyske soldaten, de Zwarte
Hoop, dy’t yn 1515 plonderjend troch Fryslân teach. Se soenen in skoft yn it gebou taholden
hawwe. Van der Molen fersint him as er de Zwarte Hoop foar Gelderske soldaten
oansjocht. It wurd school bringt Van der Molen dêrom yn ferbân mei zamenscholing
(plaats van bijeenkomst of schuilplaats). Himpens lei mei syn wetters fansels moai feilich
en strategysk by Ljouwert. In oar wichtich argumint dêrfoar is neffens Van der Molen
dat it in âld gebou wie dat al bestie ear’t der skoalle holden waard yn Himpens. Om’t it
gebou net swart is, liket him dy ferklearring foar de namme minder oannimlik.
22

Wegen en diken
De lju dy’t yn it Huzumer doarpsgebiet oan de Froskepôle wennen, sieten tichter by
Himpens as by it doarp Huzum sels. Fan de Froskepôle rûn it Paad lâns de Greuns nei
Himpens dêr’t se gebrûk fan makken om oan it doarpslibben fan Himpens diel te nimmen.
Itselde gou foar de bewenners eastlik fan it Langdeel (Altenburch en
Rustenburch). Dy hearden ta de doarpen Tytsjerk en Sumar, mar de bern kamen dêrfandinne
nei de skoalle yn Himpens en yn de 18de ieu hie de tsjerke fan Himpens sels
in diakonijwent op Altenburch.
Hiel lang hawwe de brûkers fan de wei tusken Tearns en Himpens, de Himpenserwei
of -dyk, sels foar it ûnderhâld soargje moatten. Earst tusken 1863 en 1868 waard de
ûnderhâldsplicht fan dy wei troch de gemeente Ljouwerteradeel oernommen en waard
in kunstweg 50 oanlein. De lândyk begûn by de Ferlinge Skrâns ûnder Ljouwert en rûn
oer de Huzumer útbuorren Rapenburch en it doarp Tearns nei Himpens. It earste part
fan de wei hiet dêrom ek wol de Rapenburgerwei of –dyk (noard fan B144-147), it
twadde stik de Tearnzerwei 51 of -dyk en it lêste part allinnich de Himpenserwei. Ek
waard de hiele wei fan de Ferlinge Skrâns oant Himpens wol oantsjut as de
Himpenserdyk of -wei. Al yn 1543 52 komme wy de namme Teernsera wech tsjin.
Doe’t de Himpenserdyk noch net trochsnien wie troch it Van Harinxmakanaal bestie
de dyk tusken it âlde doarp Tearns en Goutum net. Wol wie der it Goutumer
Binnenpaad 53 dat fan Tearns nei de Goutumer Himrikswei, de Hûnsdyk, rûn. Yn 1939
wie it paad al yn ferfal: Vanouds loopt over [het land van] de plaats [van Bearda] een thans
reeds zoo goed als vervallen algemeen voetpad van Goutum naar Hempens, welk voetpad
moet worden onderhouden door de gemeente Leeuwarderadeel en in verband waarmee over enkele
slooten eenige in verval zijnde vonders liggen. Hierin zal echter verandering komen, nu
het voornemen bestaat een weg van Hempens naar Goutum aan te leggen in verband met de
kanalen-plannen. 54 Tsjintwurdich hyt it stik dyk tusken Goutum en de Drachtsterdyk de
Tearnzerdyk en it stik dyk tusken de Drachtsterdyk en Himpens de Himpenserdyk.
Tearns hie ek noch in binnenpaad rjochtstreeks nei Huzum ta, it Binnenpaad nei
Tearns ûnder Huzum 55, dat eastlik lâns de pleats fan Dykstra (C367) en de perselen
C377 en C380 nei it Juffersreedsje ûnder Huzum gie.
De nammen fan de wegen yn Himpens binne: de Glinswei, de wei fan Himpens oer
Glins nei Pylkwier ta. De namme Suderbuorren wurdt ek brûkt foar de wei nei it suden
ta. En de Hoek foar de wei it easten yn. De nammen fan de (nije) strjitten binne: it
Leechje, it Streekje, de Skoalledyk, de Leijte, de Reijntje Visser-Beardastrjitte en de J.
H. v. IJsselstrjitte. 56 Gjin offisjele strjitnamme, mar wol de namme fan in ferhurde reed
lâns de Nauwe Greuns is de Tigchelaarsreed, dy’t him by it Van Harinxmakanaal fersmellet
ta fyts- en fuotpaad mei as namme Tigchelaarspaad en lâns it Van
Harinxmakanaal fierder giet nei de Drachtsterbrêge. Underwilens is it paad lâns de
Nauwe Greuns ein 1999 wer trochbrutsen fan in opfeart foar de huzen yn de nijbou.
De reed en it paad binne neamd nei Epke Tigchelaar nei waans stee oan de Nauwe
Greuns fan âlds de reed rûn.
Yn Himpens binne fierders noch it Swaaiplak, yn 1953 oanlein foar auto’s en it Lytse
Swaaiplak krekt foar de tsjerke oer dat oanlein is troch it wetterskip.
Terpen
Fan de doarpsterp fan Tearns is neat mear oer. De Tearnzer Terp lei ienris wêr’t letter
de Fjouwere en de Seize Terp leinen. Foar Himpens lykwols binne njonken de terpnammen
fan de Himpenser doarpsterp 57, mei de tsjerke derop, Glins en Hiddema, de
nammen fan noch oare terpkes bekend. Yn it Register fan Geastlike Opkomsten hiert
Jan Peters 58 yn 1580 sân pûnsmiet miedlân te Beenwier yn Himpens.
Wy witte fan dy man dat er as Jan Pieter yn 1562 59 in finne fan tsien pûnsmiet fan it
23

Sint Antony Gasthús brûkte en ek allyksa 1582. 60 Neffens Galestin 61 lei der in wier mei
de namme Betseswier 62 súdeast fan Himpens yn de polder it Langdeel. It perseel de
Wieringer Sâne soe it plak fan dy wier west hawwe kinne.
Lânnammen
Foar it lân dat fanâlds by de tsjerken hearde, kinne wy de spoaren nei it ferline it fierste
weromfolgje. In oersjoch dêrfan fine wy yn hast alle tsjerkeboeken fan de doarpen yn
Fryslân. Wol giet it iene tsjerkeboek hiel wat fierder werom yn it ferline as it oare. Dat
komt om’t de tsjerkfâden de boeken bewarren. Soks barde fansels net sa goed as tsjintwurdich
yn de argiven dêr’t de boeken ûnder optimale omstannichheden bewarre wurde.
Op dy wize is in part fan de tsjerkeboeken fan Tearns ferlern gien op de souder fan
de pleats fan ’e Bearda’s. Dochs is der in opmerklik fragmint bewarre bleaun, in transkripsje
út 1696 fan it Himpenser tsjerkelân of patroanslân yn1590.
Los fan de tsjerkeboeken komt it tsjerkelân foar yn iere lânynventarisaasjes út 1511,
1540, 1543 en 1580. Yn 1580 63 waard it lân dat by de tsjerke fan Tearns hearde oantsjut
as de Sinte Catarina landen, neamd nei de beskermhillige fan de tsjerke. Njoggen
pûnsmiet dêrfan binne de earderneamde Sinte Catarina fennen dy’t tusken Tearns en
Felsingahuzen lizze. In oare namme foar de finne wie de Pastorije Finne (C344). Wy
nimme dan ek oan dat it stiftsjen fan de Tearnzer tsjerke it wurk west hat fan in ealman
dy’t dêr earen wenne hat. Mar in gebou allinnich wie net genôch. Om de pastoar en it
gebou te ûnderhâlden wie ek jild nedich. Troch it skinken fan lân krige de tsjerklike gemeente
syn needsaaklike ekonomyske middels. De Pastorije Tún (C 309) sil it eardere
stee west hawwe fan de domenyswente fan Tearns. Dy lei njonken it Tearnzer
Tsjerkhôf (C308) op de Tearnzer terp. Oar Tearnzer tsjerkelân mei in namme wie: de
Lange Seize (C158), de Lytse Finne (C165), de Grutte Finne (C347) en de Stjonkert
(C176).
De Lange Seize wie in lang stik lân oan de westkant fan De Nauwe Greuns. De nammen
lytse en grutte finne komme folle mear foar yn doarpsgebieten, mar hjir wie it bedoeld
om in ûnderskie te meitsjen tusken de beide finnen fan de Tearnzer tsjerke. De
Stjonkert is earder wol as iisbaan brûkt. It lân wie tsjerkelân fan Tearns en letter fan
Himpens. Neffens R. D. de Jong koft in lânhearre alle lân oanslutend op C176 op, mar
C176 koe er net krije, want Hij (de eigner) wol it lân net ferkeapje, dy stjonkert! Oft de
eigner in persoan wie of de tsjerke fan Tearns, kinne wy net mear wiiswurde. It
Ljouwerter Sint Antony Gasthús hie yn Tearns lân westlik fan de Nauwe Greuns: de
Gasthúsfinne (C167 en 169). In ferhaal apart is it Reagerbosk (D243 en 244) dat
neffens Van der Vaart wierskynlik in âld pestbosk wie 64 . It boskje is neamd nei de
reagers dy’t dêr nestelen.
Oft de Doijngha pondmate 65, dêr’t de Tearnzer tsjerke 5 pûnsmiet boulân hie, ek yn it
Tearnzer doarpsgebiet lei, is út de beskriuwingen net mear op te meitsjen.
Lykas de tsjerke fan Tearns hie de Sint Maartens tsjerke fan Himpens oarspronklik syn
eigen lân. Yn it foarste plak wie der fansels de ‘pastorije hovinge’ dy’t al yn 1696
neamd waard.
By dat tsjerkelân freget ien pûnsmiet tot Teerns út 1696 ús spesiale omtinken fanwege
de namme ‘kiblandt’. 66 Beetstra 67 wol hawwe dat it lân is dêr’t om kibbe (tsierd) wurden
is. Yn oar ferbân fine wy dy miening by Waling Dykstra yn it Friesch
Woordenboek en yn it modernere Wurdboek fan de Fryske taal: it wurd kibwâl is hjir in
wâl dêr’t ek oer kibbe is. Al yn 1905 hat S. K. Feitsma dy ynterpretaasje bestriden. 68
Neffens syn opfetting soe it kiblân in ôfsnijd stikje lân wêze kinne. It kiblân soe itselde
tsjerkelân wêze kinne as een cleen camp lands dat yn 1580 69 as tsjerkelân by Himpens
heart.
In grut part fan de fierdere lânnammen yn Tearns en Himpens is basearre op de ôfmjit-
24

tings fan it perseel. Fierders binne der guon neamd nei de eigner, oaren nei de funksje
dy’t se hawwe en wer oaren nei de foarm of in eigenskip fan it lân. Om’t der in protte
fan datsoarte oantsjuttingen binne, hawwe wy de measte dêrfan yn in apart taheakke by
dit ferhaal opnommen.
Ta beslút noch twa nammen: it Alde Hoarnleger 70 dat yn 1818 by de terp fan Tearns
foarkaam en it Folckmara Hemrick dat yn in Aldfryske oarkonde 71 oer Himpens yn
1463 foarkomt. Oft dit himrik, mienskiplik healân fan de doarpsmienskip, yn it
Himpenser doarpsgebiet lei, kinne wy net gewaar wurde út dizze âlde tekst.
Marren, polders, gemaaltsjes, sleatten en fearten
Troch al it wetter om Himpens hinne, wie it fanâlds in gebiet mei in soad fiskryk wetter.
Behalve de sleatten en fearten, wienen it foaral de marren dy’t foar dy oerfloed oan
fisk soargen. Op 24 april 1779 72 joegen de Steaten fan Fryslân tastimming om de
Himpensermar droech te lizzen. Yn 1785 73 waard de earste rispinge út de polder ferkoft:
150 pûnsmiet koalsied, simmerkoarn en hjouwer. Op 9 febrewaris 1809 74 wie der
in ferkeap fan de Himpenserpolder en dy wie doe 275 pûnsmiet grut. De hieropbringst
wie jierliks ƒ 1200. Ek as polder bleau de namme Himpensermar bestean njonken
Himpenserpolder. Yn 1831 75 waard de Himpensermar met 2 zathen, 91 bunder opnij
ferkoft.
Al yn 1543 76 komme wy de namme Hempensera meer tsjin. It is nuver dat de
Himpenserpolder hielendal net yn it Himpenser doarpsgebiet leit. Dy polder falt ûnder
it doarpsgebiet fan Wergea. It lân fan it eigenlike Himpenser doarpsgebiet hearde ta de
polder it Langdeel. It noardlike gemaal hiet de Poel. Dy is ferfongen troch it gemaaltsje
by Glins. It súdlike gemaal lei by Warstiens. 77 De eardere Pylkwierstermar, noardlik
fan Himpens, hearde ta it doarpsgebiet fan Huzum. Oare nammen hjirfoar wienen yn
de ferskillende oergongsstadiums de Reidmar, de Poel en de Puollen. 78 It alderlêste
stikje fan de mar hyt no noch de Dobbe (D120).
De measte lju witte net, dat Tearns ek, lykas Himpens, earder syn eigen mar hân hat,
de Tearnzer Mar. 79 Alhoewol’t master C. van der Molen yn 1858 oer it plak fan dy mar
seit welks voormalige ligging nog heel gemakkelijk te bespeuren is, moatte wy yn 1998 sizze
dat dy werkenberens mei it bleate each net hielendal betrouber is, en fansels no nei de
útwreiding fan ’e stêd Ljouwert net mear mooglik wêze sil. 80 Dochs binne der arguminten
foar in plak yn it leechlân boppe de wei fan Tearns nei Himpens. Yn it foarste plak
komme de perselen C152a en 153 troch harren foarm it meast yn de beneaming.
Twads leit it lân fan de Nauwe Greuns ôf besjoen dúdlik yn in bedelte. Treds sakken
yn juny 1995 by it graven fan nije sleatten foar de ruilferkaveling, de nije sleatswallen
wer yn, sadat de nij groeven sleat wer ticht wie. Boppedat siet der in soad feangrûn yn
de modder út de nije sleatten. Fierders is it te sjen oan it ljochtgriene gers dat ôfstekt
tsjin de rest.
Om it lege lân om Tearns en Himpens hinne better droech te hâlden, wie meallen
needsaaklik. Dêrfoar organisearren de boeren har yn wetterskippen of polderbestjoeren
om de polders te ûnderhâlden. 81 Sa waard de Tearnzer-Polder oprjochte op 1 novimber
1870. 82 Oar lân yn it Tearnzer doarpsgebiet makke diel út fan it droege wetterskip de
Aldlânswei, de Oudlandsweg 83, dêr’t û.o. de perselen C286, C287 en C289 út de pleats
fan Bearda ta hearden. De Aldlânswei is in oare namme foar de tsjintwurdige Hûnsdyk
yn it Goutumer doarpsgebiet.
Fan de Nauwe Greuns ôf gong der westlik ûnder de Himpenserdyk lâns in opfeart nei
Ublinga-state. Dy opfeart sil oarspronklik de opfeart nei Tearns west hawwe en hat grif
ek brûkt west om de grûn by it ôfgraven fan de Tearnzer terp ôf te fieren. Oan de súd-
25

De pleats de Himpenserwier lei krekt súdlik fan it Himpenser doarpsgebiet en dus ûnder it grinswetter
de Alde Mear.
en de súdwestkant waard it Tearnzer doarpsgebiet begrinzge troch de Alde
Goutumerfeart. 84 Dyselde funksje hie de Alde Mear foar Himpens en wie sa teffens it
súdlik skiedingswetter fan Ljouwerteradiel mei Idaarderadiel. De pleats de
Himpenserwier leit dêr súdlik fan. De betsjutting fan it wurd mear is net itselde as it
Fryske mar, dochs betsjut binnenwetter foar wetterloazing dat teffens faak in grinsskieding
is 85, itjinge op de namme de Alde mear ek fan tapassing is.
Yn it ferline wie it krekt as no needsaaklik dat de wichtichste farwetters goed ûnderholden
waarden. Sa is fan de Nauwe Greuns bekend dat dy yn 1637, 1653, 1688, 1736,
1776, 1823/24, 1846 en 1865 86 útdjippe oftewol slatte waard. It wetter wurdt ek wol de
Wergeasterfeart neamd. Yn 1543 87 lei lân fan de Tearnzer tsjerke, wat bryk skreaun,
westlik fan de Greulwael, d.w.s. de Greunswâl. Sa’n wâl of leech dykje moast it lân
hoedzje foar oerstreaming troch it Greunswetter. De namme Greuns soe ferbân hâlde
mei it Aldfryske tiidwurd greva, dat grave betsjut. Yn dat gefal is de Greuns dus troch
minskehannen groeven.
Op it earste each is it apart dat it Wâldmansdjip of Wâldmantsje net de natuerlike grins
foar it Himpenser doarpsgebiet wie oan ’e noardkant. De pleatsen op Pylkwier en omkriten
hearden lykwols ta it Huzumer doarpsgebiet. Om’t Pylkwier yn ’e midsieuwen ta
it kleaster fan Burgum hearde, kin in mooglike ferklearring foar dizze territoriale ferdieling
wêze. Boppe it Wâldmansdjip lei ommers om Rizens hinne noch mear lân fan it
Burgumer kleaster. Mar de meast oannimlike ferklearring is dat it Wâldmansdjip pas
groeven is doe’t it Huzumer doarpsgebiet al foarme wie. 88
It Langdeel wie wol de eastgrins. De namme sil ferbân hâlde mei de lingte fan it wetter.
De namme komt al yn 1463 89 foar: dat Langh deel. It soe wolris wêze kinne dat dit wetter
yn 1543 ek as het olde deel 90 oantsjut waard lykas it noardliker stik no noch hyt. De
feart lei doe net fier fan boer Dirck Willems syn lân yn Himpens.
De Opfeart fan Himpens, in namme út 1743 91, lei oan de noardkant fan it doarp. It wie
26

De Himpenser doarpsfeart.
it earste diel fan in ferbiningswetter tusken de Nauwe Greuns en it Langdeel: de
Himpenser doarpsfeart (Eekhoff 1849 - 1859). Master C. van der Molen fan
Himpens 92 hat trije nammen foar de feart: de zoogenaamde Buurtsloot, Boeresloot of
Dorpsvaart, zijnde een water loopende van het W. naar het O. van af de Naauwe Greuns,
voorbij de Zwarte School, nieuwe School, kerk en Pastorie en drie boereplaatsen naar het Deel.
Yn 1696 hiet dizze feart yn de tsjerkeboeken buirsloot. Doe’t de gemeente yn 1895 fan
doel wie de doarpsfeart net langer as iepenbier wetter beskikber te hâlden, gyngen de
bewenners by de Kroan yn berop vanwege dat het dorp aan de oostzijde alleen langs deze
vaart kan worden bereikt; dat van de vaart gebruik moet worden gemaakt voor de overbrenging
van lijken naar het kerkhof, voor het vervoer van landbouwproducten, enz.
Tsjintwurdich wurdt it Tearnzer en Himpenser doarpsgebiet yn it noarden begrinzge
troch it Van Harinxmakanaal dat op 30 maaie 1951 iepensteld waard. Troch dit kanaal
waarden de histoaryske ferbinings mei it Huzumer doarpsgebiet ferbrutsen: de
Himpenserdyk, in binnenpaad en it paad lâns de Greuns fan Himpens nei de
Froskepôle. Doe’t ferkear út Himpens en Tearns net mear fia Rapenburch oer de
Himpenserdyk nei de Skrâns koe, krigen de doarpen in dyk nei Goutum om sa de ferbining
mei Ljouwert yn stân te hâlden, de earderneamde Tearnzerdyk. Hjoeddedei sil
it measte ferkear fan en nei Himpens en Ljouwert net mear oer Goutum, mar oer de
Drachtsterdyk en -brêge gean.
Brêgen en setten
Om fanâlds yn Himpens te kommen moasten de lju oer de Rapenburgerbrêge dy’t by
Rapenburch oer de Wurdumerfeart lei. Dêr begûn it Tearnzer doarpsgebiet, alhoewol’t
it Tearnzer en Huzumer territoarium hjir net altiten like dúdlik te ûnderskieden wienen.
De betsjutting fan dy brêge foar Tearns blykt út de ferplichting fan de Tearnzer
boeren om oan it ûnderhâld by te dragen.
Yn de stikken fan de gemeente Ljouwerteradeel wurdt de Himpenserbrêge oer de
27

De Himpenser brêge. Earst sûnt 1891 hat Himpens in brêge oer de Nauwe Greuns.
Nauwe Greuns earst yn 1890 oanbestege. 93 Yn 1846 hienen ynwenners fan Himpens al
in gearkomste om te kediezen oft der no in skou of in brêge 94 komme moast. Master
Van der Molen skriuwt 95 oer de tagonklikheid fan it doarp: Hempens vormt een vierkant
en is geheel door water omgeven, zoodat men het teregt een eiland kan noemen. Door middel
van een Overzet of Pont voor personen en een Schouw voor rijtuigen en beesten kan men hetzelve
aan de W. zijde naderen, doch alleen aan de Z. zijde (dorp Warga) is het met het vaste
land in nadere verbinding. Van der Aa 96 neamt dizze ferbining de Himpenserset. De
Ljouwerter krante fan 21 july 1890 fernijt ús: Overvaart met de veerpont over de Nauwe
Greuns te Hempens voor vee en rijtuigen gesloten. Foar de fuotgongers lykwols wie der yn
1580 wol in draaibrechje, thout 97, by it fear oer de Nauwe Greuns. By de Himpenserset
hat teffens in waad 98 of furde west. Dat is in plak yn ’e feart dêr’t it frij ûndjip is, sadat
it fee der troch wâdzje kin.
Noch ûnbekend is wêr’t it fear (de oerset) lei dat yn 1543 99 foarkomt: Noch een cleyn
stuck leechlandt, in Gerrits lant over de Feer.
Himpens kin wiis wêze mei in midsieuske brêge dy’t foar dit doarpsgebiet neamd wurdt
yn de Aldfryske oarkonden: de Oxena brids 100, de Oksebrêge. It lân dat yn de oarkonde
ferkoft waard lei by de easterhoeke fan de Oxena brids en grinze oan de oare kant oan it
Langdeel. De Oxena brids hat yn alle gefallen folle eastliker lein as de Himpenserbrêge.
Taheakke mei lânnammen
Foar Tearns joech frou J. Bearda (1992) de neikommende nammen op: de Achte
(C321 sûnder it Twa Pûnsmietje), it Twa Pûnsmietsje (noardlikste stikje fan C321). It
noardwestlik part fan C321 wie de Jister. Fierders de Finne (C320), dat heech lân wie,
de Trije (C318), de Five (C287), de Fjirde Heale (C289). De lêste wie apart lân mei
koekoeksblommen en rusken. It lei leger as it oare lân. Der rûnen faak skiep of keallen
yn, mar gjin kij. De Seize (C286) en de Seize Terp, ûntstien út C306, C307, C308,
C309, C311, C312 en oare lytse stikjes. It eastlike stik fan de Tearnzer terp lei hjir
oarspronklik. By ôfgravings is der in wetterput fûn. De Fjouwere, ûntstien út C315,
28

C316, C317, it súdlike part fan C318 en oare lytse stikjes. It westlike stik fan de
Tearnzer terp lei hjir oarspronklik.
Fan de hear R. van der Weij (1992) krigen wy de folgjende lânoantsjuttings: in Grutte
Finne (C299) mei yn de boppeste punt ynearsten in Jister. Letter wie op dat plak in
tún mei û.o. appelbeammen. Fierders neamde er de Lytse Finne (C302), ta ûnderskie
fan C299, de Bolle Seize (C301), yn dit lân stie eartiids in bolle, de Bou Sâne (C173),
lân dat yn 1914 -18 as boulân brûkt waard, de Bûtlânsfjouwere of it Bûtlântsje (C223).
Dat wie lân dat yn de simmerpolder lei oer de súdlike grinsfeart fan it Tearnzer
doarpsgrins, de Alde Goutumerfeart.
Dan wienen der noch: de Grutte Tsiene (C177) en de Keestra Sâne (C178). It lêste lân
wie neamd nei de brûker. It hie gjin reed, mar lei oan de feart nei de Nauwe Greuns.
Der stie in wynmotor oan de súdkant. Yn de súd-easthoeke fan de Koaike Sân (C175)
siet in hichte dêr’t âlde friezen foar it ljocht kamen doe’t dit stik sljochte waard. Ek oan
de rin fan de greppel yn dy hoeke is te sjen dat hjir in wenstee west hat. De Kromme
Achte (C298) wie de namme fan it part fan de Kromme Tsiene (C298) sûnder de
Hynstepôle (it eastlike part fan C298; súd-eastlik fan C299), it lân hie in grillige foarm:
it wie langhalich en rûn fan west nei east. By de Mole Seize (C172) stie oan de noardkant
fan it lân, súdlik fan de Himpenserdyk, in mûne. En fierder de Njoggene (C300),
de Platte Achte (C174) en de Tolve (C170).
Yn de lânnammen dy’t de hear E. Tigchelaar ús joech steane yn de nammejouwing lyksa
de ôfmjittings fan it lân op it foarste plak: de Seize (C158; as tsjerkelân bekend de
Lange Seize), de Achte (C159), de Finne (C157), trijeris in Five (C152, C161 en
C155/156), de Kromme Fjouwer (westlik part fan C153), it Tredde healtsje (eastlik
part fan C153), it Puntsje of it Tredde healtsje (C152a), de Eekma’s five (C152*), de
Wartena’s five (C161), neamd nei in boer út Goutum, twaris in tsiene (C162 en C166)
dêr’t C166 de Tsiene fan hiet, it Tredde healtsje (C163), de Platte Seize (C164) dy’t leger
wie as it lân der om hinne, yn it súdeastlik part fan C146 lei de Túnpôle, hjir wie
earder gernierslân mei beammen der omhinne, de Sâne (C165), earder as tsjerkelân bekend
as de Lytse Finne en de Njoggene (C344), earder as tsjerkelân bekend as de
Pastorije Finne.
Wat hjirboppe gou foar Tigchelaar, wie ek sa by J. S. Nijdam: nammejouwing basearre
op de ôfmjittings fan it lân. De Achte (C347; earder as tsjerkelân bekend as de Grutte
Finne), de Njoggene (eastlik part fan C349), twaris in sâne (yn C352 en westlike part
fan C349), twaris in finne fan Tearns (C354 en C342; de lêste earder bekend as de
Finne fan Bolmanssate 101 , in achte 102 (C334), in five 103 (C330), de Pôle (C336) en de
Punt, in oerbliuwsel yn de súdeasthoeke fan in seize 104 (C364) nei’t it Van
Harinxmakanaal groeven is. Fierder noch by K. van der Kooi: it Klaverlân (C376).
Foar Himpens wist de hear R. D. de Jong ús de folgjende nammen 105 troch te dwaan: it
Mûnehiem (D111), de Eardere hiemigge en hovinge (D100 en D114), de Boomfinne
of Lytse Finne (D102), bûtlân (D94; idem D128; idem D129; idem D130; idem
D131; idem D137; idem D148), in finne (D247a; idem D248), de Finne (D99), de
Glins (in terp: helte D254 + 249 + 250 + 255 + 256), it Rûne Stikje (D247), de Dobbe
(D120), it lêste stikje fan de Pylkwierstermar, de Punt (D118), de Puollen (D116 + 117
+ 119 + 265), it Lange stikje (D266), it Twa pûnsmietsje (D260), de Trije (D267), de
Fjouwere (D234; idem D246), de Hege Fjouwere (D269), de Fjirde heale (D115), de
Five (D104; idem D106; idem D126), de Fyfte heale (D108), de Seize (D121; idem
D124; idem D125; idem D132), de earste Seize (D139), de twadde Seize (D138 westlike
part), de tredde Seize (D138 eastelike part), de Sâne (D98; idem D235), de Achte
(D131; idem D268), de Achte, of nei 1852 de Jantsje-achte (D107), de Achte heale
(D122), de Njoggene (D109; idem D123), de Njoggene, letter de Finne (D270), de
29

Tsiene (D97; idem D105; idem D236), de Tredtsiene (D96), de Alve (D140) en de
Tweintiger (D95).
Foar Himpens fine wy yn it boekje út 1855 foar de publike ferkeaping fan lân boppe de
Himpenser doarpsfeart de folgjende nammen: it Rûnstik (D247) 106 , de Finne
(D247a) 107 , de Reidpoel (D264) 108 en it Poelstik (D307) 109 . Fan it Leechje fan Mellema
is it plak op dit stuit net bekend.
Foar in oar part fan Himpens krigen wy fan de hear P. B. de Boer de folgjende nammen:
de Terp (D194) mei dêr twa oerslibbe delsettingen yn, de Flagge (D136), in
namme basearre op de foarm fan it lân en de Wieringer sâne (D163). Der siet in opheging,
wier, yn it lân. Neffens R. D. de Jong hat feehâlder Piter de Boer der wolris wat
fûn. De Wieringer sâne is neamd nei de wier 110 dy’t yn dat lân lei. Fierders neamde De
Boer: de Hege Trije (D186), de Finne (D192 + 193), it Foarste stikje (D202), it
Underdieltsje (D176), it eastlik stik stiet faak splis, it Underdieltsje (D177), ek hjirfan it
eastlik stik stiet faak splis, it Twa pûnsmietsje (D168; idem D162, eastlik stik is fan de
tsjerke), de Twa pûnsmiet (D185), de Fjouwere (D170; idem D183), de Hansje-fjouwere
(D165), de Hoek Fjouwere (westlik stik fan D160), de Bom Fjouwere (eastlik stik
fan D160), hjir hat in bom út de twadde wrâldoarloch yn it lân lein, de Five (D180 +
181), de Lange Five (D171), de Seize (D170; idem D184), de Lange Seize (D203), de
Sâne (D187), de Sânde heale (D166 + 167 + 169), de Achte (D179), de Hege Tsiene
(D159), de Alve (D173 + 174) en de Tolve (D164; idem D172).
De nammen dy’t wy fan de hear Gj. Bergsma krigen, bestienen haadsaaklik út ôfmjittingsnammen,
behalve D211 + 212 dy’t as de Plysjelannen oantsjut waarden, in plysje
út Frjentsjer soe de eigner wêze. De oare oantsjuttingen binne: de Sân en de healde mei
it Mêd (D134; idem D223), de Twadde (D149), de Tredde (D144), de Fjirde (D145;
idem D212; idem D217; idem D237; idem D241), de Fjirde (D162), it rjochte stikje
hjiryn is it Twa pûnsmietsje by P. B. de Boer, de Fjirde heale (D158), de Fyfte (D134;
idem D141; idem D151; idem D200), de Fyfte (D202), P. B. de Boer neamt it: it
Foarste stikje, de Fyfte healde (D217a), de Sekste (D161; idem D211; idem D214; idem
D218), de Sâne (D150; idem D157), de Achte (D146; idem D205), de Njoggene
(D216), eins 7,2 pûnsmiet, de Tolfte (D147).
Ta beslút noch twa nammen út 1696 dy’t de hear D. van Weezel Errens yn ’e tsjerkeboeken
fan Himpens fûn: de Pastorije veertiene en de Tiene. De lêste lei yn in pleats
westlik fan ’e tsjerke.
30

Kadastrale Gemeente Huzum. Seksje D, Himpens. It doarpsgebiet fan Himpens tusken stippeltsjes.
31

Kadastrale Gemeente Huzum. Seksje C, Huzum. It doarpsgebiet fan Tearns tusken stippeltsjes.
32

Boarnen en literatuer
OFO = Oudfriesche oorkonden.
Aa, A. J. van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden. Gorinchem 1839 - 1851.
Beetstra, W. T., Toponimen en toponimyske eleminten yn Fryslân. Ljouwert 1987.
Bunskoeke, D. M., Van polders en waterschappen, molens en gemalen. Yn: Hempens en Teerns, s.
75 - 83. Himpens - Tearns 1999.
Dam, P.R. en J. Schaafsma, Inventaris van de archieven der Hervormde Gemeenten Goutum /
Swichum, Hempens / Teerns, Lekkum / Miedum en Wirdum. Leeuwarden 1980.
Eekhoff, W., Nieuwe Atlas van de Provincie Friesland. Leeuwarden 1849-1859.
Eekhoff, W., Oorkonden van het Sint Anthonij-gasthuis, deel I en II. Leeuwarden 1876.
Faber, R., It patronaatsrjocht fan de tsjerke fan Tearns. Yn: It Beaken 54, nr. 3, s. 116 - 130.
Ljouwert 1992.
Faber, R. en Bauke van der Veen, Himpens en Tearns yn ’e 19e ieu neffens C. van der Molen.
Yn: Tusken Potmarge en Jokse, Sudertrimdielrige I. Wytgaard 1993.
Faber, R., Huzumer nammen. Wytgaard 1996.
Faber, R., Nammen út in ferdwinende wrâld. Yn: Hempens en Teerns, s. 35 - 46. Himpens -
Tearns 1999.
Feitsma, S. K., Een kijkje binnen de werkplaats van het Friesch Woordenboek. Kampen 1905.
Galestin, M. C. en T. B. Volkers, Terpen en Terpvondsten in Friesland. Groningen 1992.
Genealogysk Jierboekje 1987. Ljouwert 1987.
Geographisch woordenboek, behelsende een uytvoerige beschrijving van de Friesche dorpen, buurten, edele
en eygenerfde staten onder deselve resorterende. Leeuwarden 1749.
Gildemacher, K. F., Waternamen in Friesland. Ljouwert 1993.
Inventaris van het archief der Gemeente Leeuwarderadeel. Leeuwarden 1903.
Hoeve, H. ten, De brug tussen Teerns en Hempens. Yn: Hempens en Teerns, s. 85 - 90. Himpens
- Tearns 1999.
Langen, G. J. de, H. Hommes, E. Taayke en M. Wispelwey, Een korte verkenning te Hempens-
Zuiderburen (Fr.). Yn: Paleo-aktueel 4, s. 111 - 115 (ûnder redaksje fan: Mette Bierma en
Jurjen M. Bos). Groningen 1993.
Leeuwen, J. van, Beneficiaalboeken van Friesland. Beschrijving van de geestelijke goederen in
1543. Leeuwarden 1850.
Mast, G., De Vogel Kooy onder Hempens. Yn: Hempens en Teerns, s. 63 - 69. Himpens - Tearns
1999.
Mol, J., Leuwerderadeels Aenbrengh gemaect int jaer 1540. Ljouwert 1989.
Molen, S. J. van der, Op eigen manneboet op nammen út. Ljouwert 1985a.
Molen, S. J. van der, Ut it ferline fan Himpens en Tearns: krapoan 1000 jier skiednis. Yn:
Leeuwarder Courant, 1 nov. 1985b.
Molen, S. J. van der, Mertszma moat it wêze en gjin Wereszma. Yn: Leeuwarder Courant, 15 nov.
1985c.
Mulder J.A., Een boerderij historische verkenning. Yn: Hempens en Teerns s. 47-59. Himpens-
Tearns 1999.
Muller, S. Fzn., Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht, deel II. Utrecht 1918.
Publieke verkooping. Notaris J. Albarda en C. Wiersma te Leeuwarden, 9 en 23 juni 1855.
Publieke verkooping. Notaris A. Wiersma te Roordahuizum, 9 mei 1873.
Publieke verkooping. Notaris H. Albarda te Leeuwarden, 10 en 24 september 1875.
Publieke verkooping. Notaris N. Ottema te Huizum, 17 november en 1 december 1939.
Reitsma, J., Register van Geestelijke Opkomsten van Oostergo. Leeuwarden 1888.
Schat, E., Het lager onderwijs in Hempens. Yn: Hempens en Teerns, s. 113 - 121. Himpens -
Tearns 1999.
Schotanus, B., Uitbeelding der Heerlijkheit Friesland. Leeuwarden 1718.
Schotanus, C., Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Friesland. 1664.
Sipma, P., Oudfriesche oorkonden I. ’s-Gravenhage 1927.
33

Steller, W., Das altwestfriesische Schultzenrecht. Breslau 1926.
Tigchelaar, E., Ds. J. H. van IJssel. Yn: Hempens en Teerns, s. 122. Himpens - Tearns 1999.
Topografische Dienst. Grote Provincie Atlas Friesland. Groningen 1989.
Vaart, J. H. P. van der, It reagersbosk: in eker boereleed? Yn: Hempens en Teerns, s. 70 - 74.
Himpens - Tearns 1999.
Vries, O., Oudfriesche oorkonden IV. ’s-Gravenhage 1927.
Vries, W. de, Friese persoonsnamen. Assen 1952.
Weezel Errens, D. van, De kerken van Hempens en Teerns. Yn: Hempens en Teerns, s. 99 - 107.
Himpens - Tearns 1999.
Wijngaarden, R. van, Eat oer it libben en stribjen fan de âlden en de neiteam fan Rients Annes,
Ljouwert 1973
Winkler, J., Friesche Naamlijst. Yn: Friesch woordenboek (red. Waling Dykstra). Leeuwarden
1911.
Wumkes, G. A., Stads- en dorpskroniek van Friesland I en II. Leeuwarden 1930 en 1934.
Fraachpetearen mei
J. Bearda, dochter fan in eardere Tearnzer boer. Fraachpetear R. A. Faber yn april 1992.
Gj. Bergsma, leanbedriuw yn Tearns. Fraachpetear D. J. Heddema op 6 okt. 1996.
P. B. de Boer, in Himpenser boer. Fraachpetear D. J. Heddema op 10 april 1996.
R. D. de Jong, boer op Pylkwier. Fraachpetear R. A. Faber yn 1991.
R. D. de Jong, boer op Pylkwier. Fraachpetear D. J. Heddema op 20 juny 1996.
K. M. van der Kooi, soan fan in Tearnzer boer. Fraachpetear R. A. Faber yn maart 1992.
J. S. Nijdam, in Tearnzer boer. Fraachpetear R. A. Faber yn 1993.
E. Tigchelaar, in Tearnzer boer. Fraachpetear R. A. Faber yn augustus 1992.
E. Tigchelaar, in Tearnzer boer. Fraachpetear D. J. Heddema yn april 1996.
R. van der Weij, in Tearnzer boer. Fraachpetear R. A. Faber yn febrewaris 1992.
Kartografy
Durk J. Heddema, de kadastrale kaarten Huzum seksje C en D út 1832 111 .
Noaten
1. Beetstra 1987, s. 194.
2. OFO I 170.
3. Wilker thes nija londes.
4. OFO IV 1, r. 6.
5. Muller II 1918, s. 106.
6. OFO IV 20, r. 10.
7. OFO IV 91, r. 19.
8. OFO IV 108, r. 5.
9. Wumkes 1934. Ofgraverij neamt op 20 febr. 1885, 20 febr. 1888 en 16 july 1892.
10. OFO I 101, s. 64, r. 3.
11. Van der Aa, s. 430.
12. De Langen 1993, s. 111.
13. Faber 1993, s. 62.
14. Sjoch oer de pleatsen fan Himpens en Tearns, Mulder 1999, s. 47 - 59.
15. Sjoch Faber 1992.
16. Sjoch Faber 1992.
17. Of Grut Liauckema itselde is as Grut Ublinga sil noch ris apart besjoen wurde moatte yn in
ferfolchstúdzje.
18. Mol 1989, s. 63.
19. Dit sil IJmck van Minnema († 1557) west hawwe dy’t troud wie mei Sicke Scheltes van
Liauckama († 1527). IJmck wie de suster fan Frâns Minnema dy’t troud wie mei Wyts
Goslicksdr. Jongema (sjoch Faber 1992, s.119).
34

20. Van der Weij 1992.
21. Recesboeken Ljouwerteradiel, diel 2, 393.
22. Geographisch woordenboek 1749, s. 111.
23. Wumkes 1930, s. 56.
24. Ljouwerter krante 5 oktober en 7 desimber 1793.
25. Van Wijngaarden 1973, s. 100.
26. Winkler 1911, s.128.
27. De Vries 1952, s. 132 - 133.
28. Van der Molen 1985b en Winkler 1911, s. 134.
29. Dit is riucht dat toder haudstoe schellet gaen fyower wagen (Steller 1926, s. 65).
30. Ljouwerter krante 25 septimber 1762.
31. Van Leeuwen 1850, s. 86: Noch een saete landts, gelegen toe Hempens, genoempt toe Aytama.
32. Dizze nammen komme foar yn de kertiersteat fan Pieter Nieuwland. Genealogysk Jierboekje
1987, s. 62 (nr. 2516 en 2517) en s. 71 (nr. 5034). Sjoch ek: Van der Molen 1985c.
33. Van Leeuwen 1850, s. 87; Mol 1989, s. 65.
34. Van der Molen 1985b.
35. OFO I 170 (1463). De tj yn de namme Heentjama is yn it Frysk in fariant fan de k. Ek kin
tocht wurde oan de rike lâneigner Hynka Thadingha (1406; OFO I 13) / Heinko Tadingha
(1441; OFO I 87) / Hemcken Taedingha (1448; OFO I 101) / Hincka Taingha (1450; OFO
I 114). Yn de oarkonde út 1448 is er lânhearre fan de Tearnster boer Haya Folsingahusen.
Hinckema betsjut dan fan Hincka. Willa Heenthyama kin in soan fan Hincka wêze. Beide
hearden ta de hegerein fan de stêd Ljouwert en sieten yn it stedsbestjoer.
36. Sjoch fierder Mast 1999, s. 63 - 69.
37. Van der Aa 1839 – 1851, s. 46.
38. Van Weezel Errens 1999, s. 107.
39. Ljouwerter krante 25 sept. 1857.
40. Ljouwerter krante 15 maart 1872.
41. Wêr’t de klokken bedarre binne, en oft it midsieuske klokken wienen, is ús net bekend.
42. Dam 1980, s. 110, nr. 145.
43. Sjoch ek Van Weezel Errens 1999, s. 99 - 107 oer de tsjerken fan Himpens en Tearns.
44. Van Leeuwen 1850, s. 87.
45. Sjoch ek Schat 1999, s. 113 - 121 oer de skoalle fan Himpens.
46. Faber 1993, s. 66.
47. Ljouwerter krante 18 july 1845.
48. Ljouwerter krante 15 maart 1872.
49. Faber 1993, s. 70.
50. Inventaris 1903, s. 83.
51. Teernserkunstweg (Publieke verkooping 1873, s. 2).
52. Van Leeuwen 1850, s. 88.
53. Bearda 1992.
54. Publieke verkooping 1939: Algemeen voetpad.
55. Publieke verkooping 1873, s. 13.
56. Sjoch Tigchelaar 1999, s. 122 oer Ds. J. H. van IJssel.
57. Foar in doarpsterp is it navenant in lytse terp.
58. Miskien in soan fan Peter Jans zoen. Yn 1511 hiert dy 18 pûnsmiet finlân en 22 pûnsmiet
miedlân fan it kleaster yn Smelle Ie en His Jelgersma fan Huzum. Yn 1540 binne it kleaster
en Ruerd Hessels Feitsma (soan fan His) de eigners en brûkt Jan Gerritssoan it lân (Mol
1989, s. 64).
59. Eekhoff 1876, s. 465.
60. Eekhoff 1876, s. 712.
61. Galestin 1992, s. 97.
62. De heit fan Pieter de Boer, de brûker fan it lân, wie in Betze, lykas syn oerpake (meidieling
D. J. Heddema).
35

63. Reitsma 1888, s. 46.
64. Sjoch fierder Van der Vaart 1999, s. 70 - 74 oer it ûntstean fan it Reagerbosk.
65. Reitsma 1888, s. 47.
66. Dam 1980, s. 91, nr. 50: oantekening tsjerkeboek út 1696.
67. Beetstra 1987, s. 103.
68. Feitsma 1905, s. 10 -11.
69. Reitsma 1888, s. 45.
70. Neamd yn in ferkeapakte fan 15 maaie 1818; pleats floreenkohier 2, stimkohier 6, letter bewenne
troch de famylje Bearda.
71. OFO I 170 (1463).
72. Ljouwerter krante 24 april 1779.
73. Ljouwerter krante 19 augustus 1785.
74. Ljouwerter krante 9 febrewaris 1809.
75. Ljouwerter krante 24 april 1831.
76. Van Leeuwen 1850, s. 84.
77. Freonlike meidieling fan de hear D. van Weezel Errens.
78. Sjoch Faber 1996, s. 55.
79. Faber 1993, s. 71.
80. Nei de sânfundearringen foar strjitten dy’t yn 1998 oanbrocht binne op it Tearnzer lân is
foargoed in ein kommen oan de âlde lânynrjochting.
81. Sjoch ek Bunskoeke 1999, s. 75 - 83.
82. Op 17 nov. 1870 passearret de akte by notaris Horatius Albarda yn Ljouwert.
83. Publieke verkooping 1939.
84. Publieke verkooping 1875, s. 27.
85. Gildemacher 1993, s. 366. Ferl. Brandemear en Koarkemear út deselde omkriten.
86. Inventaris 1903, s. 65.
87. Van Leeuwen 1850, s. 88.
88. Men sjocht wol faker dat as buerten fan doarpen loskomme, se earder krap as rom bedield
wurde mei doarpsgebiet. Ferl. Wytgaard (Freonlike meidieling fan de hear G. Jelsma).
89. OFO I 170 (1463).
90. Van Leeuwen 1850, s. 87.
91. Inventaris 1903.
92. Faber 1993, s. 62.
93. Sjoch ek Ten Hoeve 1999, s. 85 - 90 oer de brêge fan Himpens.
94. Inventaris 1903, s. 66.
95. Faber 1993, s. 62.
96. Van der Aa 1839 - 1851, s. 431.
97. Reitsma 1888, s. 45.
98. Van der Aa 1839 - 1851, s. 431.
99. Van Leeuwen 1850, s. 87.
100. OFO I 170 (1463).
101. Dam 1980, s. 91, nr. 50: oantekening tsjerkeboek út 1696.
102. Allyksa by Van der Kooi 1992.
103. Allyksa by Van der Kooi 1992.
104. Van der Kooi 1992.
105. Nammen mei in kadastraalnûmer leger as D130 hearre fan âlds by it doarp Huzum.
106. Publieke verkooping 1855, s. 6.
107. Publieke verkooping 1855, s. 5.
108. Publieke verkooping 1855, s. 5.
109. Publieke verkooping 1855, s. 14.
110. It soe deselde west hawwe kinne as de Betses-wier.
111. Guon nammen fan perselen binne ûntliend oan oerflaktemjitten (byg. de Tsiene). Foar de
krekte oerflaktemjitten kin ferwiisd wurde nei de saneamde Oorspronkelijke aanwijzende
36

O.D.J. Roemeling
Geestelijkheid in Hempens en Teerns voor de Reformatie
In 1997 verscheen in Sudertrimdielrige III onze bijdrage over de voor-Reformatorische
geestelijkheid in Wirdum. 1 In deze bijdrage wordt aandacht besteed aan die in
Hempens en Teerns, dorpen waarvan de namen vaak in één adem worden genoemd,
maar die in de Middeleeuwen afzonderlijke parochies vormden. Evenals in eerdergenoemde
bijdrage wordt op de institutionele geschiedenis van beide niet nader ingegaan.
In het navolgende zal in het algemeen worden uitgegaan van vermelding met jaartallen
van de eerste en de laatste maal dat de betrokken geestelijke wordt genoemd. In voorkomende
gevallen zullen echter ook tussentijdse gegevens worden vermeld.
Hempens
Het St. Maartenspatrocinium 2 lijkt op een hoge ouderdom te wijzen maar verder ontbreken
daarvoor indicaties. Reitsma vermeldt dat de in 1806 afgebroken kerk in de
13de eeuw gesticht zou zijn door twee gezusters Hiddema van Hiddema-state. 3 Van
Weezel Errens houdt een datering eind 12de eeuw voor mogelijk. 4 Voorzover bekend
heeft Hempens steeds één geestelijke gehad. Een vicarie of prebende is hier niet aangetroffen.
Gegevens over de geestelijken alhier gaan niet verder terug dan tot het begin
van de 16e eeuw.
Pastorie
1516 Jauro 5
(1515/7-1519? Obbe )
Merkwaardigerwijze wordt in deze periode bij vermeldingen van nog
verschuldigde gelden onder Hempens een andere geestelijke genoemd,
te weten Heer Obbe, die zegt vrijheid (van het betalen van belasting
over zijn grond) te hebben van (Floris van Egmond) de Heer van
IJsselstein (die stadhouder was van eind juni 1515 tot 1517), omdat hij
zich tijdens de oorlog (tussen de Habsburgers en de Geldersen) altijd
in Leeuwarden heeft opgehouden. 6 In dezelfde tijd (1511-1517/9)
komt echter ook een Heer Obbe te Goutum voor die eveneens geld
schuldig was maar bij wie dit voorbehoud niet gemaakt wordt 7 en van
wie bekend is dat hij in 1511 ook te Hempens land had 8 , evenals een
opvolger van deze in de prebende te Goutum, Johannes Roorda, in
1540. 9 Bovenstaande Obbe zal dus niet gerekend moeten worden tot
de te Hempens staande geestelijkheid.
1540 Tyerck 10
1543 Lolle 11
1545 - 1551 Bernardus Bernardi
In 1545 ontvangt hij toestemming een testament te maken. 12 In 1546/7
wordt door de procureur-generaal last gegeven zijn boekenbezit te onderzoeken.
13
Hij was ca. 1495 geboren en wordt in 1551 nog als pastoor alhier vermeld
met de opmerking dat hij voordien vicarius te Akkrum was. 14 Hij
kwam daar als zodanig 1518/9 15 en is daar nog 1535. 16
37

De kerk van Hempens dateert uit de 19de eeuw, maar staat op fundamenten van de 12de eeuw.
1554 - 1567 Agge Hilles (Sloot)
was hier mogelijk al in maart 1553 wanneer hij zonder functie en plaats
vermeld wordt. 17 In ieder geval komt hij vanaf januari 1554 als pastoor
alhier voor. 18 Tot 1550 was hij prebendaat te Poppenwier. 19 Hij was
blijkbaar de Reformatie toegedaan en werd daarom door het Hof van
Friesland op 18 februari 1567 uitgewezen. 20 Blijkbaar week hij uit naar
Emden waar van hem bericht wordt dat hij daar moeilijkheden had en
onboetvaardig was. Bericht wordt dat omdat hij vijf (!) kinderen had
hij tot onderhoudt het schipperen bij de handt nam. Hij werd ervan beschuldigd
met de vrijbuiters (de Geuzen) te heulen en daarvoor gestraft.
In juli 1570 vertrok hij met vrouw en kinderen uit Emden. 21 Hij
werd predikant in Noord-Holland, waar hij in 1575 werd afgezet. In
1577 was hij eerst schoolmeester en daarna predikant te Petten, en
staat vervolgens vanaf 1580 te Wervershoof 22 , waar hij nog in 1582 is. 23
Van 1582 tot 1585 staat hij met veel ruzie te Sloten. In 1585 is hij enige
tijd te Hennaard en van 1590 tot zijn emeritaat staat hij te Wergea
waar hij in 1613 overlijdt. 24
1567 - 1570 N.N. Wie Agges’ opvolger te Hempens was is niet bekend.
1570 - 1580 Tyerck (Tetardus) Gerrits
In october 1570 wordt institutie verleend aan een nieuwe pastoor alhier
24 . Zijn naam is niet bekend maar omdat voor Hempens geen latere
instituties zijn aangegeven moet het Tetardus geweest zijn die voor het
eerst in 1572 als pastoor alhier voorkomt. 25 Hij was blijkbaar afkomstig
van Dokkum en mogelijk voor zijn pastoraat hier monnik van de abdij
Klaarkamp; althans schenkt de abt van Oldenklooster op 13 september
1576 Tetardus van Clarecamp, pastoor alhier, 25 stuiver. 26 Hij stond
38

Teerns
hier tot de Reformatie en overwoog, volgens opgave uit 1580, zijn concubine
te trouwen. 27 Hij overleed spoedig daarna want op 4 december
1582 wordt de boedel van wijlen Heer Tyerck Gerrits alhier beschreven.
28 Mogelijk bediende hij ook de pastorie te Teerns (zie hierna). In
1570 was hij pastoor te Schalsum. 29
Ook over de ouderdom van deze parochie is weinig bekend. Faber geeft aan dat de kerk
ca 1300 gesticht zou zijn door een hoofdeling, mogelijk een nazaat van de 12e eeuwse
kruisridder Poptatus Ulvinga, die te Wirdum gedoopt werd. 30 In 1971 werden terprestanten
en terpzool voorzover mogelijk onderzocht en verspreide resten tufsteen aangetroffen.
31 Dat kan wijzen op een stichting in de 12e eeuw. Faber veronderstelt dat de
resten afkomstig zijn van een kapel voordat Teerns een parochie werd. 32 Het St.
Catharinapatrocinium van de Teernser kerk, af te leiden uit de vermelding van Sinte
Caterinalanden (het kerkeland) 33 alhier, wijst niet op een vroege stichting. Ten onrechte
leidde van Booma uit de vermelding van de landen op deze manier het bestaan van een
St. Catharinavicarie af. 34
In 1573 behoort het patronaatsrecht aan Frouck van Minnema, vrouw van Pieter van
Cammingha. 35 In 1580 staan Pieters kinderen - met Pieters broer Take als voogd - als
collatoren te boek 36 ; wij komen daarop nog terug.
Lange tijd heeft Teerns blijkbaar één geestelijke gehad. Het Register van den Aanbreng
1511 en 1540 noch de Beneficiaalboeken uit 1543 maken melding van een vicarie of
prebende alhier. In 1564 blijkt hier echter een Mariavicarie te zijn. 37
Pastorie
1419 Henricus
Op 10 november 1420 herroept bisschop Frederik de brieven waarbij
hij op aanstichten van nu wijlen Henricus, pastoor van Teerns, de zetel
van gerecht en synode van negen dorpen in de wouden onder het district
Thiatzerka afsplitste van de zetel te Leeuwarden en deze in de
kerk te Burgum vestigde. 38 Op 16 december 1419 had de aartsdiaken
van St. Salvator te Utrecht deze zetel overgeplaatst, alles in aansluiting
op een gelijke acte van de bisschop wiens officiaal in de schrikkeljaren
aldaar competent is. 39 Wat de pastoor van Teerns tot zijn actie bracht
(Teerns behoorde uiteraard niet tot het afgesplitste gebied) is onbekend.
1511 Gerryt 40
1516 - 1540 Arnoldus Wilhelmi
wordt voor het eerst als pastoor alhier vermeld in 1516 41 , had blijkens
opgave uit 1525 zijn brief van presentatie (aan de kerkelijke instanties
te Utrecht) van ‘Mijn Heer van Buren’ (de stadhouder Floris van
Egmond, hiervoor reeds genoemd) 41 en stond hier nog in 1540. 42
1571 - 1572 Tyerck
wordt als pastoor alhier vermeld in 1571 43 en 1572. 44 Mogelijk was hij
dezelfde als de dan te Hempens staande Tyerck Gerrits (zie hiervoor),
hetgeen zou betekenen dat de twee parochies toen dezelfde pastoor
hadden.
39

( - 1580 ) beneficiant Gellius Acronius
Op 21 januari 1581 wordt aangetekend dat Gellius Acronius bediener
vant beneficie te Steens (sic) bij consent van Taecke Cammingha voormond
over syn broeders kinderen protesteert van opsegging van landen dye hy vant
beneficie te Teerns In bruyckma heeft. 45 Reitsma leidde daaruit af dat hij
de laatste pastoor alhier zou moeten zijn geweest want er was in dezen
tijd maar één priester. 46 De vermelding van de Cammingha's wijst inderdaad
duidelijk in de richting van de pastorie, omdat de kinderen van
Pieter Cammingha onder voormonderschap van Taecke in 1580 als eigenaren
van het jus patronatus te boek staan (zie hiervoor).
Wij wezen er reeds op dat de in 1571 en 1572 alhier vermelde pastoor
Tyerck dezelfde zou kunnen zijn geweest als de uit deze tijd bekende
pastoor Tyerck Gerrits te Hempens, wat zou betekenen dat beide parochies
door dezelfde geestelijke werden bediend. Een en ander kan
zijn geschied doordat de Cammingha’s de Hempenser pastoor verzochten
ook de pastorie te Teerns te bedienen onder voorbehoud van
het recht een deel van de inkomsten daarvan aan bv. een student toe te
kennen. In ieder geval is uit deze periode geen institutie van een pastoor
te Teerns bekend. Gellius Benedicti Acronius werd 20 november
1577 te Marburg als student ingeschreven 47 , stond reeds in 1580 als
predikant in Wonseradeel tot 1587, vertrok toen naar Franeker en
stond van 1592 tot 1615 te Boazum. 48
Mariavicarie
1564 Suffridus Suffridi,
Husenius (uit Huizum) wordt in 1564 op de titel van de aldus genoemde
vicarie toegelaten tot de wijding van subdiaken te Utrecht. 49
Hij komt als M. Syurdt Syurdts. Huysums in 1578 te Harlingen voor
wanneer hij het verzoek om vrijheid van religie mede ondertekent. 50 Als
geestelijke is hij te Harlingen niet bekend. Direct na de Reformatie
werd hij predikant te Schalsum. 51 Spoedig daarop overleed hij. Hij
maakte 28 mei 1582 zijn testament 52 en liet drie kinderen na, Suffridus
Suffridi, Geert Syurds en Rienck Syurds, die 10 juni 1594 genoemd
worden. 51 Suffridus was toen reeds predikant te Makkum en
Kornwerd. Reeds in 1582 had hij, zoon van wijlen Syurdt van Huisum,
predikant te Schalsum, een stipendium. 53 Bij zijn overlijden te Deinum
in 1617 was hij 50 jaren oud, zodat hij ca 1567 moet zijn geboren 54 , enkele
jaren nadat zijn vader de vicarie te Teerns kreeg.
40

Bronnen (voorzover niet in de noten afzonderlijk vermeld)
Muller, Regesten: S. Muller Fzn., Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht (722-
1528), 4 delen, Utrecht 1917-1922.
RvA 1511: Register van den Aanbreng en verdere stukken tot de floreenbelasting betrekkelijk,
4 delen, I. Telting (ed. ), Leeuwarden 1879-1880
RvA 1540: Leuwerderadeels Aenbrengh gemaect int Jaer 1540, Johannes A. Mol (ed.),
Ljouwert 1989
Reitsma: Register van de geestelijke opkomsten van Oostergo, bewerkt door J. Reitsma,
Leeuwarden 1888.
Romein: T.A. Romein, Naamlijst der predikanten in de Hervormde Gemeenten van
Friesland, 2 delen, Leeuwarden 1886-1888.
Voorts werd gebruik gemaakt van
Van Burmania: Prov. Bibliotheek (Leeuwarden) 1013 Hs: E.M. van Burmania, Naamlijst der
Priesters, Vicarissen, Prebendarissen, Patronen en verder Geestelijken in
Friesland voor de Hervorming van 1580.
Noten
Bij de annotatie is meestal volstaan met verwijzing naar bronnen voorzover de gegevens betrekking
hebben op Hempens en Teerns. Gegevens over het vermeld worden als geestelijke zijn ontleend
aan eigen onderzoek naar de geestelijkheid in Friesland voor de Reformatie. Vermeldingen
als student zijn mede afkomstig van het door Dr. S. Zijlstra in het kader van zijn onderzoek en
daaruit voortvloeiende publicatie Het geleerde Friesland - een mythe? (Ljouwert 1996) verzamelde
materiaal .
1. Tusken Potmarge en Jokse, Sudertrimdiel-rige III, Wurdum 1997, pp. 115-127.
2. RvA 1511 I p. 52.
3. Reitsma, Oostergo p. 45 noot 1
4. D. van Weezel Errens, De kerken van Hempens en Teerns. In J. de Goede e.o. (red.)
Hempens en Teerns, 1999. pp. 99-107
5. Rijksarchief Gelderland, Hertogelijk Archief inv. 150 nr. 2337.
6. Rijksarchief Friesland, Rentmeestersrekeningen (voortaan: RR) 2, 1517-1519, fo. 125vo.
7. RR 2 fo. 126.
8. RvA 1511 I p. 52.
9. RvA 1540 p. 66.
10. ibid. p. 64.
11. RA Friesland, Rechterlijke Archieven (voortaan: RA) Leeuwarderadeel i. 12 p. 325.
12. RA Utrecht, Archief Bisschoppen van Utrecht (voortaan: ABU) inv. 538-3 p. 51vo.
13. RR 14, pp. 63vo, 64vo.
14. RA Friesland, Archief Haskerconvent i. 36
15. RA Friesland, Archief Hof van Friesland (voortaan: Hof) i. 93 dd. 26 mei 1525.
16. Hof i. 16688 p. 117.
17. RA Leeuwarderadeel i. 13 p. 26.
18. ibid . p . 163.
19. ABU i. 535 p. 45; vgl. H. Walsweer, Lieve Vrouwe of Albaleen te Poppingawier tot 1800,
Groningen 1992, pp. 45-46.
20. Hof i. 7490 pp. 107vo-108.
21. De Vrije Fries deel 17, Leeuwarden 1890 p. 10.
22. J.J. Kalma, Een kerk in opbouw, Classisboek Sneek 1583-1624, Leeuwarden 1978, p. XXIX.
23. Archief gemeente Gasterlân-Sleat, Archief Sloten i. 5.
24. RA Utrecht, Archief Kapittel van St. Jan i. 1168.
25. RA Leeuwarderadeel i. 77 p. 332.
41

26. RA Friesland, Archief Oldeklooster i. 7 p. 193.
27. Reitsma p. 46.
28. RA Leeuwarderadeel i. 79 p. 487.
29. Van Burmania p. 37; Archief Gemeente Franeker, Oud-Archief Franekeradeel i. 1, 4 juni
1570. Lang kan hij daar niet gestaan hebben want zijn voorganger werd 18 februari 1567
verbannen (zie noot 19) .
30. R. Faber, It patronaatsrjocht fan de tsjerke fan Teerns, in: It Beaken, jrg. 54, Ljouwert 1992
pp. 116-130.
31. G. Elzinga, in: Nieuwsbulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 197, p. 114.
32. als noot 30, p. 125.
33. Reitsma pp. 46-47.
34. J.G.J. van Booma, Onderzoek in Protestantse kerkelijke archieven in Nederland, ’s-Gravenhage
1994, p. 217.
35. RA Leeuwarderadeel i. 17 p. 396.
36. idem i. 19 p. 101.
37. ABU i. 55O* p. 124.
38. ABU i. 9 fo. 78vo en 85vo; Muller, Regesten nr. 2181
39. ibid. fo. 86vo; Muller, Regesten nr. 2171.
40. RvA 1511 I p. 55.
41. Hof i. 93 p. 6vo.
42. RvA 1540 p. 62.
43. RA Leeuwarderadeel i. 17 p. 131.
44. ibid. i. 17 p. 120.
45. id. i. 19 p. 131.
46. Reitsma p. 47 noot 1.
47. Materiaal S. Zijlstra
48. Romein pp. 49, 228, 335.
49. ABU i. 550* p. 124.
50. H. Oldenhof, Fryslân en de religyfrede, in: Frysk, from en frij (red.: W. Bergsma et al.),
Ljouwert 1988, pp. 55-93, hier p. 71.
51. Romein p. 257 noemt hem niet.
52. RA Franekeradeel i. 56 pp. 416vlgg. In 1592 was Suffridus predikant te Schingen (RA Het
Bildt i. 3, 18 december 1592) (aldaar niet vermeld door Romein p. 248). Romein p. 197
noemt hem pas 1599 te Makkum en noemt hem ‘ongetwijfeld’ dezelfde als de in 1578 genoemde;
deze was echter zijn vader.
53. RA Friesland, Archieven bestuursinstellingen 1580-1795, i. 2285 p. 136.
54. Romein p. 55.
42

Johan Jongma
De Potmarge yn de peiling
In ferliking besykje te lûken tusken de Donau, it Spaarne en de Potmarge roait fansels
igge noch kant. De trije streamen rinne dêrfoar fierste fier útinoar - net allinne territoriaal,
mar ek wat lingte, breedte, djipte en betsjutting as farwetter en delsettingsfaktor
oanbelanget. Elk wit dat Wenen, Boedapest en Belgrado Donaustêden binne en faaks
ek dat Haarlem wolris Spaarnestad hjit, mar foar Ljouwert leit ‘Potmargestêd’ jin no
net fuort yn ’e mûle. Dat leit him der fansels alhiel oan dat Ljouwert, oars as Wenen en
Haarlem, net oan in rivier ûntstien is, mar op hichten by de gearstreaming fan trije wetters
yn in see. De Potmarge is altyd bûten de stedskearn bleaun en hat nea in funksje
yn de ferdigening, dus as natuerlike stedsgrêft hân.
Dochs, as men perfoarst wol, binne der wol in stikmannich oerienkomsten te finen.
Wat de Donau yn it grut en it lang is, binne Spaarne en Potmarge yn it lyts en it koart:
moai meänderjende rivieren, by âlds útwetterjend yn of nei in binnensee, mei in net
(mear) krekt oanwiisbere oarsprong, mar ál mei in natuerlike grinsfunksje. Alle trije
hawwe yn de rin fan de ieuwen in rûzich stik skiednis (mei)makke of dêryn meispile.
Dat jildt fansels foar gâns oare streamen en wetters. Mei dit ferskil dat fan de Donau en
it Spaarne de skiednis fêstlein is yn in ‘biografy’ en dat fan de Potmarge by dizzen in
ferkenning dêrta folget. It seit himsels dat de Donau datoangeande fierweihinne de
bêste papieren hat, mei û.m. it meinimmende epos fan Claudio Magris (Donau, 1988).
Fan de Historische Werkgroep Haerlem ferskynde yn 1987 De loop van het Spaarne,
der’t de ynfloed fan dit wetter op de ûntjouwing fan Súd-Kennemerlân treflik yn beskreaun
en yllustrearre stiet.
Hoe’t in, útsoarte beskieden, skiednis fan de Potmarge stal krije moat, falt yn dit ramt
net oan te jaan. Lykwols, foar in begjin is der alfêst frijwat (fersprate) literatuer om
troch te nimmen. Dwaande mei in grinswetterstúdzje stjitte ik by it dokumintearjen fan
it ‘grinsgefal’ Potmarge op in tanimmend tal altemets nijsgjirrige meidielings. Mei in
kar dêrút wol ik hjir in rûge skets foar in Potmarge-portret jaan. Wol it ea útmûnje yn
in folslein oersjoch fan syn libbensrin, dan moat der djipper op alderlei aspekten yngien
wurde. Sa soe de Potmarge syn foarkommen alderearst beljochte wurde kinne fan de
grûn- en wettersteatkundige kant: hoe hat de oarspronklike rin krekt west, is it wetter
faaks foar in part groeven, hokker rol spile de Potmarge yn de wetterhúshâlding fan it
âld- en nijlân nei it droechreitsjen fan de Middelsee? Fierders fertsjinnet de ekonomyske
betsjutting wiidweidich omtinken: de Potmarge as transportferbining tusken stêd en
efterlân en as fêstigingsfaktor foar túnbou- en yndustriële bedriuwen oan beide iggen.
Dêryn kin ek de súdliker rinnende Alde (mar jongere?) Potmarge behelle wurde, dy’t
eartiids foar it Huzumer sjerpfabryk fan belang wie. Oer de rekréative funksje fan de
Potmarge en, spitigernôch, ek de gruwelbrij fan ’e fersmoarging dy’t er efterlitten hat,
is mei neier boarne-ûndersyk grif gâns mear op te heakkeljen as ik hjir yn it foarbyfarren
yn ’e peiling krije kin.
Dizenich komôf
Nei de âlde boarne fan de Potmarge sels is it slim sykjen. Hy komt no út de Wide
Greons/Tynje, mar faaks hat er ea mei û.o. it Wâldmansdjip ien stream foarme, dy't
him oan ’e ein as Weaze feriene mei it Fliet 1 of mei de Ie 2 om tegearre yn de Middelsee
út te mûnjen. Mooglik wettere de Potmarge ek noch direkt op de see út troch in
sydearm en hat op it plak fan de útmûning, by de lettere Wiingahurna (Winiaherne), in
seesyl lein 3 . Dy sydtûke kin ek letter groeven wêze, as fuortsetting fan de Wynharnster
Sylsleat, foar de ôfwettering fan it op de Middelsee wûne nijlân - dus krekt nei de
Potmarge tá, dy’t dêr syn eigen wei gie(t) mei in skerpe bocht nei it noarden.
43

Fragmint fan de kaart fan Schotanus út 1750 mei de Potmarge en omkriten.
Wurk oan de westlike igge fan de Potmarge by de spoarbrêge, april 1991. Op de foargrûn de deade
sydtûke nei de Skrâns, dy’t noch deselde moanne tichtsmiten waard foar de bou fan it nije
Patrimonium-kantoar (foto Jac. de Vries, Ljouwert).
Mear noch as de oarsprong en rin fan de Potmarge hat it komôf fan syn nuveraardige,
markante namme de wittenskip yntrigearre. Yn de toponimyske hânboeken binne rigen
mooglike ferklearrings te finen. Oer it pot, dat yn wetternammen rûnom foarkomt, binne
de measte auteurs it wol iens. Lykas pet en put soe it deselde betsjutting hawwe as
kolk, poel, puozze. Mar oer it marge is omraak alle kanten út spekulearre. It soe komme
kinne fan, of gearhingje mei: maag, maar, mage, mar, marchen, mark(e), marne en
noch sawat wurden dy’t allegearre mei wetter(rin, -kant, -grins) te krijen hawwe.
It lêste, ferlossende (?) wurd soe wêze kinne: marge is in ynkoarting fan mareninge of
44

Boppe: gesicht op Ljouwert fan M. Zeiller, 1654, mei de twa mûnen by Winiaherne; rjochtsûnder
de Potmarge, útkommend yn de stedsgrêft by de Huzumer wetterpoarte op de Weaze (Gemeenteargyf,
Ljouwert). Under: in wol hiel frije Dútske foarstelling út deselde tiid, faaks nei in âlder foarbyld,
mei in breed streamende Potmarge (Rijks Prentenkabinet, Amsterdam).
maringe, en dat is wer werom te fieren op márene (sompe, moeras) 4 .
Yn alle gefal kin sein wurde dat de Potmarge by âlds in kringeljend fean- of moeraswetter
wie. De betsjutting fan Weaze (fan âldfrysk Wasa = slyk, moeras) wiist dêr ek op.
Miskien hat letter de slikerige tastân fan de Potmarge dyselde namme ynjûn foar in
tsjok Frysk brijgerjocht - of krekt oarsom? Pot soe ek noch tsjutte kinne op de oanwêzigens
fan gaadlike tichelgrûn en/of op it ferfier fan ierdewurk troch potskippers en/of op
in lyts fartúch... 5
Hoewol’t de ferklearring fier yn it ferline socht wurdt, is de namme Potmarge, offisjeel
alteast, noch frij jong. Hy wurdt pas foar it earst neamd op de helte fan de santjinde
ieu, doe’t bûten de stêd mear en mear rikeljustunen oanlein waarden, benammen fan
de Sudergrêftswâl nei de Potmarge ta. It paad tusken dy tunen, om 1600 hinne al be-
45

Mariënburch, yn fûgelflecht besjoen nei de Potmarge ta; kopy fan in 18de-ieuske tekening troch
A. Martin (Fries Museum).
kend as Achter de Hoven, wie fan de stêd út geandefoet en mei riderij berikber nei’t
der yn 1591 eene brug over den mond der Potmarge was gelegd. 6 Dat koe Eekhoff yn 1845
wol dúdlik meidiele, mar as de namme Potmarge noch net útfûn wie, hoe hawwe it
wetter en dy brêge (letter: Potmargepiip) doe werklik hjitten? Yn syn rekonstruksje fan
de plattegrûn fan Ljouwert anno 1200 neamt Eekhoff de Weaze en de Potmarge
tegearre de Zuid- of Wirdumervaart en by in tinkbyldige rûngong om de stêd yn 1550
wiist er - wer anakronistysk? - op de Huizumer waterpoort, door welke de Potmarge in de
stad vloeit 7 , by it begjin fan de Weaze (letter: Huzumerbrêge). Soe it wêze kinne dat de
Potmarge al lang foar syn offisjele ferskinen yn de folksmûle sa hiet, út in spotske ferlikenis
mei de smodzige winterkost wei? 8 Sa’t der stro sûnder pot bestiet, koe oars ek
marge los fan de pot iten wurde: in soarte fan bloedwoarst yn in gearmjoksel dat foar in
grut part oerienkomt mei it seane gerjocht potmarge.
Hawar, ek noch sûnder syn namme is de Potmarge op âlde lân- en fûgelflechtkaarten
meastal goed werom te finen. It moaist leit er der by op de stedskaart fan Jacob van
Deventer (om 1550 hinne), dêr’t ek in mûne by Winiaherne op oanjûn is 9 . De namme
Potmarge (Diept) komme wy it earst tsjin op in gritenijkaart fan Schotanus (1664); op
in lettere kaart (1718) tekenet er him as Potmar Diept. Fierders is de Potmarge frijwat
kearen yn byld yn de súdlike ‘gesigten’ op Ljouwert - in bytsje by û.o. Sems-Bast
(1603) en Knoop (1760), hiel dúdlik by û.o. Zeiller (1654) en op in oare Dútske print
(sjoch ôfbyldings).
Frjemde fruchten
Op in lettere fûgelflechttekening, dy fan de bûtenpleats Mariënburch, is op de eftergrûn
noch krekt de Potmarge te sjen (sjoch ôfbylding). Oer dit achttjinde-ieuske lusthôf
skreau Wumkes yn 1943:
Hwa’t hjoeddeis in kuijerke makket fen de Huzumerleane bylâns it sisterhûs Mariëngaard, de
46

Roomsk Katholike tsjerke oer de Potmarge-brêge mei syn skilderachtich útsjoch nei Efter de
Hôven, rint dwers troch de âlde tunen dy’t ienris it domein wierne fen prinsesse Maria Louise
dy hjar bûtenforbliuw hie op Mariënburch. De opperhôfker dy’t oer dy hearlikheit mei hjar
blomparken, mei hjar kar fen de ealste fruchtbeammen en frjemdste gewaechsen, mei hjar fivers,
simmerhuzen en leanen, de skepter swaeide wier Johann Hermann Knoop. 10
Bûten de wenstige tylten om hat dizze hofhortulanus-pomolooch oan ’e Potmarge alderlei
gewaaksen útprobearre, oant pjisken en abrikoazen ta. Dat die Knoop alhiel
neffens syn oanstellingsbrief (1732), mei û.m. dizze ôfspraken:
D’Oranjeboomen en andere gewassen sal hij cultiveeren en onderhouden, na sijn beste weetenschap
en tragten, door het aanqueeken van het eene en het andere, ’t getal te vermeerderen. Na
sijn uijterste vermoogen sal hij tragten, niet alleen door middel van Broeibakken, maar ook in
de Koude Grond vroeg en laat eenige Aardvrugten voort te brengen. 11
Ut ûnferwachte boarne docht bliken dat by dy Aardvrugten ek asperzjes hearden. Yn
1733 betanke prins Willem IV - doe 21 jier en al noardlik steedhâlder - yn in Frânsk
brief út Den Haach syn mem foar it tastjoeren fan de belles asperges de Mariënburg (...),
excellentes de gout. Se wiene tige wolkom om’t er, koart nei in ierlitting fanwegen in
brongitis, fierder inkeld wat ryssop en grôt hawwe mocht. 12
As romroftste túnfrucht fan Mariënburg stiet te boek de... ierappel. Lang is foar wier
oannommen dat Knoop der foar it earst yn slagge in mieltsje ierappels te kweken dat
smaaklik genôch útfoel om oan Marijke Meu, prins Willem en syn frou prinses Anna
foar te setten. En doe’t it - op 13 desimber 1742 - de steedhâlderlike famylje goed bekommen
wie, soe ek it gewoane folk it frjemde gerjocht oandoard hawwe. Sa soe
Knoop dus de paadsljochter west hawwe foar de ynfiering fan it nije folksiten yn
47
It âlde paad tusken de Roomske tsjerke
en de Potmarge, mei de klapbrêge.

Fryslân, en soe de igge fan de Potmarge jitte mear histoaryske grûn hjitte meie.
Spitigernôch blykt de ienige boarne fan dit ferhaal 13 net deugdlik en is ek de útwurking
dêrfan troch oare auteurs, allyksa in frucht fan de ferbylding. 14
Grins- en farwetter
Rûchwei fiif ieuwen lang, oant 1944 ta, hat de Potmarge de bestjoerlike grins foarme
tusken it stedsgebiet fan Ljouwert en it Sudertrimdiel fan Ljouwerteradiel. Allinne it
lêste rjochte stik wie alhiel Ljouwerters, want dêr gou de sydtûke of opfeart efter de
Skrâns nei Winiaherne as grins. It wetter wie hast al dy tiid ek in natuerlike barriêre,
mei inkeld in oerset tusken it doarp Huzum en in paad nei Efter de Hôven. De earste
fêste iggeferbining kaam pas yn 1934, doe’t der in klapbrêge efter it eardere
Mariënburch boud waard om benammen de roomske tsjerke- en skoallegongers út it
súdeastlike stedspart te skewielen.
Lykas de Ie en it Fliet wie de Potmarge by âlds in wichtich farwetter yn de ferbinings
tusken Ljouwert en de omkriten. Foar fearskippers en merkfarders út Huzum, Tearns,
Swichum, Wurdum en noch wat plakken wiene Wurdumerfeart en Potmarge de koartste
wei nei de stêd. Gâns beweech wie der ek fan jiske-, pún-, túch- en dongpreammen
sûnt yn 1685 oan de Potmarge, efter de Skrâns, it Ljouwerter jiskelân kommen wie.
Frijwat Ljouwerters makken har lêste reis oer de Potmarge om te hôf brocht te wurden
yn Huzum of fierderop. Sa’n út-‘feart’ gie winterdeis wolris oer it iis. Yn syn deiboek
beskriuwt Jelle Sipkes fan Tearns it ôfskie fan syn heit, dy’t yn de stêd ferstoar en nei
syn berteplak Wergea oerbrocht waard:
Den 21sten January (1784) hebben wy uwe uitvaart met weinig volk wegens de gestringe
koude geviert. (...) Men sette uw lijk op een wagen met twe paarden, waarvan het eene dat
paard was, welken gij vele jaren tot uw rijpaard gebruikt hadde. Dus wierd uw lijk gereeden
na Huisum, terwijle wij langs den weg gingen. (...) Des anderen morgens te halftien uur reden
wij met een wagen en een sleed na Huisum, haalden uw lijk uit de kerk, setten het op de wagen
en reden wegens de onbruikbaarheid der wegen daarmede over het ijs na Warga, en wel eerst
van Huisum na het gewesene Tyneaset en vandaar de vaart langs na Hempens en verder over
de meer na Warga. 15
Yn in oar deiboek, dat fan in provinsjereis yn 1823, wurdt troch de jonge Jacob van
Lennep de Potmarge efkes by simmerdei fan Efter de Hôven wei besjoen:
Na den eten gebruikten wij koffi en wandelden of liever huppelden over een beploegd land achter
de tuin naar de Potmarge, hoofdrivier van Friesland! Teruggekeerd bij de dames in de koepelkamer
dronken wij thee en zagen op een groot veld de schutterij exerceeren. Het geluid der
trom joeg twee fraaie paarden van den Heer Van Haarsma in het water. Met moeite werden
de arme dieren er uitgehaald. 16
Yndied lei dêr, súdlik fan Tulpenburch, it skutterijfjild, dat yn 1863 troch de spoardyk
trochsnien wurde soe. It steamtiidrek gie ek oan de Potmarge net foarby. De skippen
waarden grutter, dat de wetterwegen moasten breder en djipper. De Potmargepiip by
de Sudergrêftswâl kaam in draaibrêge foar yn ’t plak (1857), de Potmarge waard slatten
(1858) en oant de iepening fan it Nije Kanaal yn 1895 ta bleau er ien fan de drokst befearne
wetters by Ljouwert. 17 Mar ek dêrnei kloeten, sylden en steamden elke dei noch
kloften skippers troch syn skolperige, faak ek grommelige wiet, bylâns túnkerijen, greiden
en pôlen. De yndustry droech dêr ek sines ta by: it Steam-Striekartonfabryk
(1867), letter op itselde plak de Lijempf (1912), it Huzumer gasfabryk (1907). Fierders
wie der altyd noch it libbene ferkear fan plezierfarders. En fansels dat fan de gerniers
nei en fan de feiling, dy’t yn 1931 ferpleatst waard fan de Easterkaai nei it eardere jiskelân
en yn 1954 jitris ferfear nei in plak njonken it doe al sluten gasfabryk.
Yn de jierren sechstich, doe’t de Aldlânsbrêge der kaam, wie it dien mei de Potmarge
as trochgeand farwetter.
48

Villa Vaartzicht op ’e hoeke fan de Wurdumerfeart en de Potmarge.
Spoaren fan ynspiraasje
De Donau hat gâns skilders, dichters en komponisten ynspirearre. Ek it Spaarne is út
alle hoeken ferivige en op alle wizen besongen. En de Potmarge? Oant no ta fûn ik mar
ien skilderstik, 18 mar in jubelsang lykas dizze op it Spaarne:
O zilv’re vliet die met uw kristallijne stromen
de Kennemerlandse streek al kronkelend doorsnijdt!
Wie zou niet lusten aan uw lommerrijke zomen,
waar ’t sneeuwwit zwaantje zwemt, te dromen? 19
hat gjin poëet noch oan de stream by Huzum wijd... Wol blykt de Potmarge yn in stikmannich
Fryske ferhalen en romans te figurearjen, bygelyks yn Sate Humalda fan R.
Brolsma:
En doe gie Arjen oer ta keardelswurk - hy stoep nochris de stêd troch fan Noard ta Súd (...).
Nei it greate kompleks âlde gebouwen, de keten en skuorren en de swartbirikke kâlde stiennen
timpels fan ’e arbeid, dy’t se it Striefabryk neamden. (...) Doe kuijeren sy en heit wer de blomrike
wei efter ’e Hoven lâns, de stêd yn: ’t wie moai neisimmerwaer en der foer in boat mei plesierfolk
troch de Potmargebrêge en in tropke muzikanten jage de klang fan koper en klarinetten
tsjin de hege, gewearde tichthúsmuorren op. 20
Yn It Jubeljier fan Simke Kloosterman en Krysttiid fan J.H. Brouwer steane ek
Potmarge-ympresjes lykas: Oer ’e Potmarge kaem de rook fen nijwoun hea; de Potmarge
seach ek Falentijn blinken yn ’t lege lân út syn nij hûs oan ’e stêdsgrêft: fen ’e Potmarge stekt
de Krysttiidútfenhûzer ôf op reis nei hûs. 21
Der binne grif mear al of net ‘literêre’ spoaren te finen fan de Potmarge syn histoarje en
syn fergiene gloarje fan bûtens en hôven. Yn syn âlde steat en staasje stiet der no noch
ien sa’n monumint: Villa Vaartzicht, op ’e hoeke fan de Wurdumerfeart en de
Potmarge (dy’t no ek sels ‘monumint’ hjit). It hûs waard yn 1874 boud foar mr.
49

Bernardus Hopperus Buma, âld-boargemaster fan Kollumerlân. Letter hat syn soan
Willem Wiardus der tahâlden, mar doe’t dy yn 1898 boargemaster fan Hinnaarderadiel
waard, liet er yn Wommels sels in hûs as in kastiel bouwe. Mar Buma krige al gau spul
mei gemeenterie en tsjerkefâden. Hy stapte poerlilk op en liet ‘Oldenhove’ stien foar
stien ôfbrekke, oer de Sudersee ferfiere en wer opbouwe oan it Spaarne, deun by de
Haarlemmerhout. 22 Sa is der, mei dat legindaryske ‘ferfarren’ fan Fryslân nei Haarlem,
dochs in spoarke fan in histoaryske ferbining tusken de Potmarge en it Spaarne.
Noaten en literatuer
1. W. Eekhoff, Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden, I, Leeuwarden 1846, 16, 46.
2. J.R.G. Schuur, Leeuwarden voor 1435, Zutphen 1979, 65 e.f.
3. K. A. Rienks en G. L. Walther, Binnendiken en slieperdiken yn Fryslân, Bolswert 1954, 136.
4. K. F. Gildemacher, Waternamen in Friesland, Ljouwert 1993 , 364.
5. R. Faber, Huzumer nammen, Wytgaard 1996, 54; W.T. Beetstra, Toponimen en toponimyske
eleminten yn Fryslân, Ljouwert 1987, 155.
6. Eekhoff, Leeuwarden, II, 59.
7. Eekhoff, Leeuwarden, I, 190.
8. Rondom de Oldehove, Leeuwarden 1952, 297.
9. Sjoch ôfbylding yn Tusken Potmarge en Jokse, Sudertrimdiel-rige III, 47.
10. G.A. Wumkes, Paden fen Fryslân, IV, Boalsert 1943, 356-357.
11. Koninklijk Huisarchief, Den Haag, arg. Maria Louise van Hessen-Kassel.
12. Itselde; brief d.d. 20 jan. 1733; it soe dus gean kinne om ynmakke asperzjes.
13. J. Scheltema, Geschied- en letterkundig mengelwerk, IV-2, Utrecht 1830, 270 e.f.
14. W. H. Oliemans, Het brood van de armen, ’s-Gravenhage 1988, 237 e. f.; J. Jongma, Primeur
op Princessehof, 250 jaar geleden, Leeuwarder Courant, 12 dec. 1992.
15. Jelle Sipkes, Korte schets van mijn leeven, Ljouwert 1978, 37.
16. J. van Lennep, Nederland in den goeden ouden tijd, 2e druk, Haarlem 1980, 67.
17. R. Visscher, Leeuwarden van 1846 tot 1906, ’s-Gravenhage 1908, 11.
18. Ofbylde yn Tusken Potmarge en Jokse, II, 21.
19. Het vermaaklijk Buitenleven, Haarlem 1716.
20. R. Brolsma, Sate Humalda, 2e pr., Drachten 1960, 93, 145.
21. J.H. Brouwer, Ljouwert yn de Fryske literatuer, Frysk Tinkboek Ljouwert 1435-1935,
Dokkum 1935, 146.
22. L. Valk, 700 jaar bouwen in Leeuwarden, afl. 125, Huis aan Huis (Friese Pers), 12 juli 1989;
J. Bouman, Nederlandse monumenten in beeld, Nieuwkoop 1980, 39.
De auteur betanket de hear Jac. de Vries te Ljouwert foar it taskikken fan oanfoljend boarne- en
byldmateriaal.
50

Rients Faber en Tom Sandijck
De oude landweg tussen Leeuwarden en Huizum
In het patroon van zijn grachten en straten geeft een oude stad als Leeuwarden veel
prijs over het verleden. In die grachten- en stratenopbouw van de stadskern zitten
structuren die niet alleen aanwijzigingen geven over de ontwikkeling van de stad, maar
ook over de wegen die de oudste stadskern verbonden met het omringende land. Met
behulp van dat gegeven en andere bronnen proberen wij de oudste verbindingsweg tussen
Leeuwarden en Huizum te reconstrueren. Hierbij gaan we uit van de situatie in de
twaalfde en dertiende eeuw.
We beginnen met het stratenpatroon van de oudste stadskern van Leeuwarden. Die bevond
zich op het zuidelijke deel van de ‘dubbele’ terp Nijehove. Op grond van archeologisch
onderzoek wordt aangenomen dat de Grote en Kleine Hoogstraat reeds vroeg
in de middeleeuwen de hoofdader van de nederzetting Nijehove vormden. 1 In het verlengde
van de Grote Hoogstraat ging, vanaf de Brol, een vrijwel doorgaande weg in
zuidoostelijke richting.
Het is opmerkelijk dat in het verlengde van de Grote Hoogstraat de bebouwing na eeuwen
nog altijd laat zien hoe de vroegere wegen liepen. De voortzetting van de Grote
Hoogstraat, via Ossekop en Blokhuisplein naar Achter de Hoven, is duidelijk als een
vrijwel rechte lijn op de kaart herkenbaar. De aanleg van de zuidelijke stadsgracht omstreeks
1494 doorsneed de weg, maar de verbinding keerde veel later weer terug in de
vorm van een pontje en van de huidige fiets- en voetgangersbrug.
De verbinding Grote Hoogstraat - Achter de Hoven op de kaart van Van Deventer uit 1560. Het
graven van de stadsgracht omstreeks 1494 en de bouw van het Blokhuis hebben de weg doorsneden,
maar de vrijwel rechte lijn is, ook op de huidige stadsplattegrond, nog duidelijk te zien.
51

De verbinding tussen Leeuwarden en Huizum (rechtsonder). Te zien is dat de Jelgerahuisterweg
(Achter de Hoven) evenwijdig loopt aan de Potmarge, mogelijk een oude slenk die in de Middelzee
uitmondde. Op de wat hogere oever ontstond de weg. Hetzelfde geldt voor de Huizumerlaan op de
zuidelijke oever. Links de oude Middelzeedijk -de latere Schrans- met de molen bij Winiaherne.
Tussen Potmarge en Weaze is een nieuw ‘verbindingskanaal’ gegraven. Het oostelijk deel van de
Potmarge, direct boven Huizum, is niet op de kaart aangegeven. Het is mogelijk dat het noordzuid
stuk van de Jelgerahuisterweg in zuidelijke richting doorliep en aansloot op het kerkepad direct
ten noorden van de Huizumer dorpskerk.
De latere verbindingsweg tussen Leeuwarden en Huizum zoals die in ons uit historische
overlevering 2 bekend is, liep via de Wirdumerpoort, de Schrans en de
Huizumerlaan. Deze verbinding is een gevolg geweest van de bedijking van de
Middelzee. Zowel langs de oost- als de westkant zien we dat de dijken als wegen gebruikt
worden. Het voordeel van een hoger gelegen weg was dat deze het hele jaar door
te gebruiken was, in tegenstelling tot lager gelegen verbindingen die in het winterhalfjaar
vaak onder water stonden. Daarom werden in plaats van de onverharde landwegen
de waterwegen vaak voor het vervoer gekozen. Juist in een vlak gebied als Friesland waren
die in de vorm van oude slenken en riviertjes soms al aanwezig. Deze konden gemakkelijk
aangepast worden en bovendien worden uitgebreid met nieuwe vaarwegen.
Zo mondde aanvankelijk de Potmarge bij Winiaherne uit in de Middelzee. Nadat deze
was drooggevallen groef men ‘binnendijks’ een nieuwe verbinding naar de Weaze.
Het is waarschijnlijk dat de middeleeuwse terpdorpen en huisterpen verbindingspaden
en -wegen hadden. Landwegen ontstonden op die plaatsen waar het land wat hoger lag:
de rug van een kwelderwal of een oeverwal van een slenk. Vanuit dit inzicht en het
beeld dat oude kaarten ons kunnen verschaffen, kunnen wij nagaan hoe de vroeg middeleeuwse
verbindingsweg tussen Leeuwarden en Huizum gelopen moet hebben.
De oude uitvalswegen van Leeuwarden waren niet alleen verbindingswegen met andere
dorpen, het waren ook de wegen naar de weidegronden voor de boeren die aanvanke-
52

De verbinding tussen Leeuwarden en Huizum op de kaart van Schotanus à Sterringa uit 1685. Het
uitdiepen of graven van het oostelijk deel van het ‘Potmarge Diept’ was een van de oorzaken dat de
verbinding in onbruik raakte.
lijk (hier in de 13e eeuw) nog in Leeuwarden woonden. Deze zelfde dubbelfunctie zal
de weg ’Achter de Hoven’ gehad hebben, in de middeleeuwen Jelgerhuisterweg geheten.
Volgens Eekhoff behoorde voor 1435 het land benoorden het Vliet bij het dorp
Lekkum en ten zuiden van het Vliet bij Huizum. 3 Doch door de stadsuitbreidingen in
de middeleeuwen werd het gebied direct rond Leeuwarden steeds belangrijker voor de
stedelingen. Edelen en handelslieden kochten er grond waardoor de nieuwe eigenaren
en landgebruikers tussen Potmarge en Vliet steeds meer op Leeuwarden georiënteerd
raakten.
Liep aanvankelijk vanaf Leeuwarden de Jelgerhuisterweg over de oeverwal van de
Potmarge in zuidoostelijke richting, op een gegeven moment, bijna loodrecht noordelijk
van Huizum, buigt de weg naar het noordoosten af, alwaar zich twee percelen verder
links van de weg de state Jelgerhuis bevond. Helaas kunnen we op de oude kaarten bij
die bocht van de Jelgerhuisterweg geen weg in zuidelijke richting meer ontdekken. Wel
vinden we op de kaart van Eekhoff nog een voetpad dat naar een overzet voor Huizum
gaat. Ook vinden we al eerder voor de noordoostbocht een zuidelijke afslag met de
naam Huizumerstraat. Langs deze korte straat liep eveneens een verbinding naar de
Huizumer overzet. Het eerdergenoemde voetpad begon meer oostelijk. Wij veronderstellen
dat vanaf de state of stins Jelgerhuis de middeleeuwse weg naar Huizum oostelijk
van de Wirdumervaart liep en aansloot op het kerkepad ten noorden van de
Huizumer dorpskerk. Het is waarschijnlijk dat het deel van de Potmarge ten oosten van
de Wirdumervaart boven Huizum, in de middeleeuwen een ondergeschikte functie had
als vaarwater. En ook al zou in de middeleeuwen de oostelijke Potmarge als vaarwater
een betekenis voor platbodemschepen gehad hebben, dan hoefde die ook voor het
toenmalige landverkeer naar Huizum geen hindernis te vormen. Een doorwaadbare
plaats in een landweg was voor de middeleeuwse mens een normale oplossing om een
waterloop over te steken. Voor de voetgangers was er eventueel een plank of vlonder
(Fries: barte) om de overtocht droog te volbrengen.
Toch lijkt het ons het meest aannemelijk dat het oostelijk deel van de Potmarge een ondergeschikt
vaarwater was. Ten eerste ging de middeleeuwse waterverbinding van
53

Leeuwarden met het zuiden (o.a. Sneek) ten noorden van Huizum niet in oostelijke
richting, maar boog die af naar het zuiden door het dorp Huizum als Wirdumervaart. 4
Ten tweede komt op de kaart van Jacob van Deventer dit deel van de Potmarge niet
voor. Ten derde duidt de naam Nieuwe Potmarge voor het oostelijk deel van de
Potmarge erop dat deze pas later aangelegd dan wel uitgediept is. 5 De Oude Potmarge
liep in het dorp Huizum vanuit de Wirdumervaart in oostelijke richting langs de terp
Mellens naar de terp Hoekaad 6 bij de Tijnjeset. De Tijnjeset lag toentertijd - aan de
noordkant van de Oude Potmarge - ook veel gunstiger voor het middeleeuwse
Leeuwarder landverkeer naar het oosten (Burgum en Groningen). De Zwarteweg
(Groningerstraatweg) werd pas in de 16e eeuw aangelegd. Tot dat moment vormde de
Tijnjedijk vanaf Huizum naar de Tijnjeset een belangrijke doorgaande handelsverbinding
met het oosten. M.a.w. in de middeleeuwen had Leeuwarden ook belang bij een
korte verbinding met Huizum vanwege de ontsluiting naar het oosten.
Samengevat kunnen we stellen dat er in de volle middeleeuwen natuurlijke, geografische
en economische oorzaken zijn geweest waardoor de landverbinding van
Leeuwarden naar Huizum langs Achter de Hoven liep. Het traject van de verbindingsweg
kunnen wij heden ten dage voor een groot deel nog in het Leeuwarder stratenpatroon
terug vinden, behalve het laatste stuk van ongeveer Jelgerhuis (Achter de Hoven)
naar Huizum Dorp. Dit deel werd aan het eind van de middeleeuwen al doorsneden
door de oostelijke Potmarge. De oorspronkelijke landverbinding van Huizum met
Jelgerhuis en Leeuwarden ging zo verloren. Door middel van een overzet bleef de verbinding
nog wel bestaan, maar de oude weg verdween omdat het zwaardere verkeer,
paarden en wagens, er geen gebruik meer van kon maken. Bovendien was de noodzaak
hiertoe verminderd door de nieuwe verbinding die Huizum via de Huizumerlaan en de
Schrans met Leeuwarden had. Dit laatste was een gevolg van de inpoldering van de
Middelzee bij Leeuwarden rond de 13de eeuw. Door de Middelzeedijk kreeg
Leeuwarden een nieuwe weg naar het zuiden en bij Huizum was de Huizumerlaan ontstaan
o.a. door het belang van de boeren om een verbinding te hebben met de gemeenschappelijke
dorpshooilanden 7 in de nieuwe Middelzeepolder.
Noten
1. “Ik wil veronderstellen dat gedurende de volle middeleeuwen op de zuidelijke terp de Grote
Hoogstraat de belangrijkste straat was.” (G. J. de Langen, Middeleeuws Friesland, blz. 271 en
331. Groningen 1992).
2. “Men verliet dan Leeuwarden uit de Wirdumerpoort langs de Breededijk (den tegenwoordigen
zuidelijken straatweg [=nu de Schrans]), en sloeg vervolgens het kerkpad [=
Huizumerlaan] in naar en door het dorp Huizum, van waar de smalle Tijnjedijk, in de zelfde
oostelijke strekking, leidde naar het breede vaarwater de Tijnje, dóór hetwelk men heen rijden
moest.” (W. Eekhoff, Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden, blz. 153. Leeuwarden
1846).
3. Zie ook: De verhouding Leeuwarden - Zuidertrimdeel (Rients Faber, Leeuwarderadeel en
zijn trimdelen. In: It Beaken jrg. 55 nr. 4, blz. 167 - 169. Ljouwert 1993).
4. K. A. Rienks en G. L. Walther. Binnendiken en slieperdiken, blz. 338. Ljouwert 1984.
5. Dezelfde veronderstelling vinden we bij G. J. de Langen: “Het bestaan van een oude
Potmarge iets zuidelijker kan wijzen op een kunstmatige aanleg van het oostelijk deel van dit
water.” (G. J. de Langen, Middeleeuws Friesland, blz. 221. Groningen 1992).
6. Rients Faber. Huzumer nammen, blz. 33 - 34. Wytgaard 1996.
7. Als overblijfsel van die dorpshooilanden is de naam “het Zuider- en Noordermeenschar”
overgeleverd. (Rients Faber. Huzumer nammen, blz. 48. Wytgaard 1996).
54

Johan Frieswijk
De beginjaren van de sociaal-democratie in Huizum
Wie het Van Hall-instituut achter zich laat en de Huizumerlaan wat verder inloopt, zal
bij de brug over de Wirdumervaart getroffen worden door het dorpse karakter dat
Huizum-dorp nog laat zien. Vroeger, en dan spreek ik van de jaren vijftig, werd dat nog
wat meer benadrukt omdat de Huizumerlaan nog niet werd afgesloten door een rondweg
en door de gardeniersbedrijven langs de Potmarge die de dorpskern ruimtelijk
scheidden van de grote buurman Leeuwarden. Mijn grootvader maakte met ons graag
de wandeling door - wat hij noemde - ‘de Betuwe’. Ten noorden van de Huizumerlaan,
van de Schrans tot aan de Wirdumervaart, en ten zuiden van het dorp, tussen de
Hempenserdijk en de Badweg, lagen rond de eeuwwisseling tal van tuinbouwbedrijfjes.
Het beeld van de gardenier bij de brug herinnert nog aan dit facet van het plattelandskarakter
van het vroegere Huizum 1 .
Nu was aan dat laatste in de vorige eeuw door het opdringen van bebouwing vanuit
Leeuwarden deels al een eind gekomen. Rond 1890 telde het dorp Huizum al tweeduizend
inwoners en dat waren er bijna vierduizend geworden in 1920. Die uitbreiding
was met name gerealiseerd aan de Schrans, de Verlengde Schrans en de Huizumerlaan
met hun zijstraten 2 . Maar een verschil tussen het oorspronkelijke dorp en zijn nieuwe
buurten bleef er. Bewoners van de Schrans duidden hun woonplaats toen nog steeds
aan als: Schrans bij Leeuwarden. En hoe dicht de nieuwe bewoning de Friese hoofdstad
ook was genaderd, ‘Huizum-dorp’ bleef nog lang op zichzelf staan.
Vanuit de huidige volgebouwde ruimtelijke situatie zal men zich dit oude onderscheid
nauwelijks meer realiseren, wanneer men de ontwikkeling van het socialisme in
Leeuwarderadeel - en voor dit artikel specifieker gericht op die in het dorp Huizum -
bestudeert. Bewoners van Lekkum, Snakkerburen, Goutum en Huizum konden te voet
meetings en vergaderingen in Leeuwarden gemakkelijk bereiken. Men leefde echter
binnen de eigen dorpssamenleving en had, anders dan tegenwoordig, daar zijn eigen
organisaties. Dat gold ook voor de politiek. Zeker, omdat het Sudertrimdeel en de dorpen
ten noorden van de Friese hoofdstad toen nog niet bij Leeuwarden waren gevoegd
en men voor de gemeenteraadsverkiezingen met een eigen lijst moest uitkomen en een
eigen verkiezingscampagne moest voeren. Er ontstond eind jaren negentig van de vorige
eeuw wel een organisatorisch verband met de Leeuwarder sociaal-democratie, maar
de dorpen hadden hun eigen zelfstandig opererende volkskiesverenigingen, afdelingen
en een eigen gemeentelijke federatie van de Sociaaldemokratische Arbeiderspartij
(SDAP).
De kennismaking met de socialistische beweging
Door het lange tijd domineren van de gematigde werkliedenbeweging in Leeuwarden,
kwam het socialisme daar relatief laat van de grond. Pas in 1889 ontstond er een afdeling
van de Sociaal-Democratische Bond (SDB). De hoofdstad was daarom aanvankelijk
beslist niet het centrum van de arbeidersbeweging in de provincie Friesland. Dat
werd pas zo aan het eind van de jaren negentig, na 1899 toen de SDAP een betaald
propagandist naar Friesland stuurde. Toen raakten ook de Huizumer socialisten nauwer
betrokken bij het gebeuren in de Friese arbeidersbeweging, waar ze tot dan toe
nauwelijks deel aan hadden 3 .
In de jaren negentig van de vorige eeuw maakten de Huizumers kennis met de opkomende
socialistische beweging. Ze werden daar in 1892 bijvoorbeeld op geruchtmakende
manier mee geconfronteerd. Voor de Meimeeting van dat jaar had de afdeling
Leeuwarden van de Sociaal-Democratische Bond in eigen gemeente geen vergaderplaats
kunnen vinden. Een alternatief vond men ten zuiden van de spoorlijn, in het
aangrenzende Leeuwarderadeel. Aan de Schrans kon men voor tweehonderd gulden -
een bewijs hoe groot de tegenwerking in die dagen was - een stukje land huren. Ruim
55

vierduizend mensen kwamen uit alle oorden van Friesland - elf wagens reden vanuit de
Noordwesthoek en vijf uit St. Jacobiparochie - voor de meeting naar Huizum. Domela
Nieuwenhuis was een van de sprekers en hij bepleitte de achturige werkdag, een centraal
thema in de Meimeetings van die dagen. Het wemelde in Huizum van de veldwachters
en in Leeuwarden waren cavalerie en infanterie in de kazerne geconsigneerd.
Het patronenmagazijn van de Leeuwerder kazerne werd voor deze gelegenheid bewaakt
door zestien militairen.
Na afloop van de meeting, toen de betogers in optocht achter de ontrolde banieren
rond het terrein waren gewandeld, kwam het tot een fikse vechtpartij. De voorste banierdrager,
die van de afdeling Terwispel, kon omdat hij werd opgestuwd door de menigte
achter hem, zijn banier niet zo spoedig aftakelen als een veldwachter dat wilde; althans
deze greep het vaandel en wou dat aan handen ontrukken die het nooit zonder verzet
zouden dulden, aldus de Leeuwarder voorman Willem Giezen die samen met Domela en
zijn broer Jan op de tribune stond. Wij vlogen van de Tribune naar ’t tooneel van den
strijd, wij baanden ons ’n weg door de menschenzee heen en jawel, daar lag de oorzaak van
den strijd: de halfdronken veldwachter met z’n hoofd door de glasruiten bij een daarwonend
burger. Een twintigtal veldwachters met opgeheven karabijnen sloegen op de burgers los, terwijl
de onzen eenige stokken en groote latte namen om zich tegen hen te verdedigen. Er voor te
springen was het werk van een oogenblik; ik donderde den veldwachters toe geen slag meer te
doen, daar wij dan nergens voor instonden en in ’n ommezien waren de gemoederen weer kalm
en de rust hersteld 4 . Het bleef tot diep in de nacht onrustig in de stad.
Voor enkele jongeren die een rijksveldwachter zijn pistool hadden afgenomen, omdat
hij er wat onhandig mee stond te manipuleren, kreeg de vechtpartij nog een staartje 5 .
Mr. P.J. Troelstra, ingeschakeld als advocaat, wist ze vrij te krijgen. Hij wees er op dat
de schuld bij de burgemeester van Leeuwarderadeel lag, die geen toestemming had gegeven
voor een optocht, terwijl het Leger des Heils enkele dagen eerder wel met vlaggen
en muziek door Huizum had mogen trekken.
Toch zou het nog enige tijd duren, voordat de progressieve beweging in Huizum voet
aan de grond kreeg. In 1890 zou er een afdeling Goutum en Huizum van de SDB zijn
opgericht 6 , maar daar weten we weinig meer van dan de vermelding. Ook in 1894 zou
er nog een afdeling Goutum hebben bestaan 7 , maar daarvan weten we evenmin iets.
Stabiele verenigingen zullen het niet zijn geweest. Sommige Huizumers zullen lid zijn
geweest van de SDB en de Socialistenbond in Leeuwarden. Zoals S. Hielkema van de
Huizumerlaan, die op socialistische meetings sigaren uitventte.
56

De ‘Groote Nationale Meeting’ werd gehouden op een terrein aan de Schrans, achter de herberg
Het wapen van Leeuwarderadeel, links op de foto.
Relatief laat kwam in Huizum een afdeling van de Bond voor Algemeen Kies- en
Stemrecht tot stand. In 1891, op het hoogtepunt van de Friese Volkspartij, waren er
geen afdelingen in Huizum of Goutum. In Lekkum daarentegen was dat jaar wel een
afdeling opgericht met 58 leden. In het bestuur komen we reeds de later in
Leeuwarderadeel actieve sociaal-democraten Calsbeek en Dekenga tegen.
Wanneer precies een afdeling van de Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht in
Huizum werd opgericht, weten we niet. Wel, dat Douwe Tamminga als waarnemend
secretaris op 25 maart 1895 meedeelde dat de afdeling van die bond was overgegaan
naar de een jaar eerder opgerichte SDAP 8 . Het werd echter geen officiële afdeling,
maar bleef een op zichzelf staande vereniging, omdat men de contributie niet kan opbrengen.
Lang zal deze vereniging niet hebben bestaan. Ze was ook niet betrokken bij
de verkiezingscampagne van de SDAP in het district Leeuwarden voor de Tweede
Kamerverkiezingen van 1897, waarbij Troelstra kandidaat stond. Wel sprak bij de naverkiezingen,
nodig geworden omdat Troelstra reeds in Tietjerksteradeel was verkozen,
de nieuwe SDAP-candidaat ds. W. Bax in de zomer van dat jaar in Huizum 9 . Bax werd
overigens niet gekozen.
Uit de verkiezingscampagne kwam de vraag naar voren, hoe de ontstane onderlinge
band tussen de sociaal-democratische groepen en vakverenigingen uit Leeuwarden en
omgeving behouden kon blijven. Coöperatie werd genoemd als een van de middelen
die daartoe konden dienen, tijdens een vergadering waar ook een aantal Huizumers en
Lekkumers aanwezig waren. Het resultaat was dat in 1898 vanuit de sociaal-democratische
beweging de arbeiderscoöperatie ‘Excelsior’ werd opgericht, die aan het Vliet te
Leeuwarden begon met een coöperatieve bakkerij. In het bestuur zat de gardenier Jelle
Calsbeek uit Snakkerburen 10 .
In de winter van 1899 ontwikkelde de SDAP in Friesland grote activiteit. In januari van
dat jaar vestigde Gerrit Willem Melchers (1869-1952) zich aan de Huizumerlaan, nadat
hij zijn predikantsambt te Zuidscharwoude had opgegeven 11 . Hij werd voor een sa-
57

laris van ƒ 750,- per jaar redacteur van het net opgerichte ‘weekblad voor de arbeiderspartij’
Arm Friesland en bezoldigd propagandist voor de SDAP in dit gewest. Zijn
vrouw ontving nog eens ƒ 250 voor de administratie. Op 17 februari 1899 nam hij het
initiatief tot de oprichting van een nieuwe volkskiesvereniging in zijn woonplaats
Huizum, die zich aansloot bij de SDAP. Het oprichten van een dergelijke volkskiesvereniging
in plaats van een officiële partijafdeling kwam in die tijd vaker voor. Dergelijke
verenigingen hieven lagere contributies en de aangeslotenen hoefden zich niet dadelijk
sociaal-democraat te noemen. Op die wijze kreeg de partij contact met grotere groepen
arbeiders, die nog niet bereid of in staat waren zich openlijk bij de partij aan te sluiten.
Het ledental van een volkskiesvereniging was doorgaans hoger dan dat van een reguliere
SDAP-afdeling 12 . Voorzitter werd G.W. Melchers, secretaris Douwe Tamminga,
penningmeester R. Bootsma en bestuursleden J. Boersma en Rinze Spiekstra. De kiesvereniging
telde 27 leden en sloot zich aan bij de SDAP.
De SDAP telde begin 1899 in Friesland 14 afdelingen met een 450 leden. De afdeling
Huizum had er toen 28. De bestuursfuncties wisselden nogal eens en de volkskiesvereniging
bleef voorlopig bescheiden van omvang:
Overzicht ledental volkskiesvereniging / SDAP-afdeling Huizum 13
1899 28 leden
1900 28 leden
1901 30 leden
1903 30 leden
1904 30 leden
1905 36 leden
1909 33 leden.
58
Rinze Spiekstra (1856-1934), gardeniersknecht
in Huizum werd in 1907 de eerste
voorzitter en daarna vrijgesteld propagandist
van de Nieuwe Nederlandsche
Landarbeidersbond. Van 1918 tot 1919 was
hij voor de SDAP lid van de gemeenteraad
van Leeuwarderadeel.

Wel was Huizum in deze dagen actief binnen de bredere rode beweging. De volkskiesvereniging
maakte in 1899 deel uit van het Comité voor Zondagsrust en was in december
1900 te vinden onder de oprichters van de Leeuwarder Bestuurdersbond.
Melchers, die in de loop van dat jaar naar Leeuwarden zou verhuizen, werd daarvan in
1900 bestuurslid en Rinze Spiekstra werd dat in 1901 14 . In 1904 en 1906 kreeg de
volkskiesvereniging Huizum een bijdrage van ƒ 20 uit de uitkeringen die de coöperatie
Excelsior verstrekte aan verenigingen uit de moderne arbeidersbeweging 15 .
Belangrijke mensen in de kleine volkskiesvereniging Huizum in die eerste jaren waren
naast Melchers: Douwe Tamminga, Rinze Spiekstra en Jan Meijer. Douwe Tamminga
(1851-1925) kwamen we al tegen bij de eerste volkskiesvereniging en hij was jarenlang
secretaris van de tweede. Tamminga was volgens het bevolkingsregister afwisselend fabrieksarbeider,
werkman, arbeider en gardeniersknecht. Vele jaren werkte hij als
knecht op het gardeniersbedrijf van de katholieke familie Jongma in Huizum 16 . Ook
Rinze Spiekstra (1856-1934) werkte op een gardeniersbedrijf. Reeds als twaalfjarige
jongen ging hij naar het land. Hij was landarbeider, daarna kwekersknecht bij Douwe
Kuperus in Huizum en later weer boerenknecht. In1905 was hij daarnaast agent van de
verzekeringsbank Victoria en bemiddelde in lijfrenten, levens-, studie- en pensioenverzekeringen.
Zowel Tamminga als Spiekstra speelden een belangrijke rol in de landarbeidersbeweging.
Dat was ook de reden dat Spiekstra, inmiddels secretaris geworden
van de volkskiesvereniging, zich per 1 januari 1902 niet meer voor die functie beschikbaar
stelde 17 . Jan Meijer was adjunct-inspecteur, later inspecteur bij een verzekeringsmaatschappij.
De gardeniersknechtsvereeniging Helpt Elkander
Een aantal van de Huizumer gardeniersknechts was lid van de volkskiesvereniging en zij
speelden daarin een belangrijke rol. Dezelfde mensen zouden ook actief worden op het
terrein van de vakorganisatie van land- en tuinarbeiders. Zij zouden daarmee de pioniers
zijn van de ‘moderne’ (sociaal-democratische) landarbeidersorganisatie in
Nederland.
In de stroom van nieuwe landarbeidersverenigingen die in het midden van de jaren negentig
ontstonden en die zou leiden tot de oprichting van de eerste landelijke organisatie
van landarbeiders, kwam ook te Leeuwarden een vereniging van gardeniersknechts
tot stand 18 . De vereniging werd op 10 september 1895 opgericht met 40 leden, na redevoeringen
van de radicale socialist Willem Giezen en de anti-revolutionair C. Bolman 19 .
Lang heeft de vereniging niet bestaan en veel weten we er ook niet vanaf. Volgens de
latere landarbeidersvoorman Rinze Spiekstra zou de opheffing te wijten zijn aan het anarchistiesch
optreden van de voorzitter en de lakschheid van de leden 20 . Volgens de vrij socialistische
landarbeiderspropagandist Durk Oebles de Vries was de oorzaak de pressie
van de patroons. Feit is dat de volgende dag de nieuwbakken voorzitter Vlagsma van
zijn baas ontslag kreeg aangezegd, officieel vanwege onbekwaamheid, maar de werkelijke
reden was het lidmaatschap van de nieuwe vereniging. Vlagsma was een Domela-aanhanger
maar zou later politie-agent worden.
In oktober 1899 ontstond te Leeuwarden opnieuw een landarbeidersvereniging: Helpt
elkander in den strijd genaamd, die gardeniersknechten en losse landarbeiders uit de
Friese hoofdstad en omringende dorpen organiseerde. Bij de oprichting telde de vereniging
21 leden, een jaar later waren het er al 31. Het ledental van de vereniging zou tussen
de 35 en 45 leden blijven schommelen. De contributie was relatief hoog - 10 cent
en later 12 cent in de maand - in vergelijking met andere landarbeidersverenigingen.
Dat verraadde het in vakbondsopzicht ‘moderne’ karakter van deze organisatie. Nog op
een andere manier kwam het sociaal-democratische karakter van de vereniging naar voren.
Men sloot zich niet aan bij de landelijke vakbond, de Nederlandse Bond van
Landarbeiders, omdat deze zich niet op politiek terrein wenste te begeven maar wel bij
de Leeuwarder Bestuurdersbond, die de socialistische verenigingen ter plaatse over-
59

koepelde. De politieke richting van de bestuurders maakt dat ook wel duidelijk. Naast
de SDAP’ers Tamminga en Spiekstra uit Huizum zat in het bestuur bijvoorbeeld
Lieuwe Dijkstra (1876-1933), die op Werkmanslust in Leeuwarden woonde, oproeper
of afslager op de veiling en later tevens gardenier. Vanwege zijn politieke overtuiging
werd hij wel rode Dijkstra genoemd. Dijkstra zou raadslid van Leeuwarden worden van
1916-1933 en wethouder van 1921-1923.
Met de Bond van Landarbeiders stond de vereniging aanvankelijk op gespannen voet.
In november 1901 raakten de SDAP’ers Lourens Zandstra en A. Smit verbaal slaags
met de redacteur van het blad van de Bond van Landarbeiders, D.O. de Vries. Blijkens
het verslag in dat blad om allebei met veel omhaal van woorden hetzelfde te zeggen en tegenover
ons het standpunt der S.D.A.P. te verdedigen, welke met de vakorganisaties willen samenkoppelen
de politiek, de coöperatie en de ziekenfondsen 21 . Het politieke twistpunt tussen
de vrije socialisten en de sociaal- democraten, toen doorgaans nog in dezelfde vakverenigingen
georganiseerd, wordt daarmee helder weergegeven.
Helpt Elkander organiseerde in 1902, in samenwerking met de SDAP een propagandatournee,
waar Klaas Brok, zelf landarbeider van komaf, op pad ging om het oprichten
van een landarbeidersvereniging te propageren rond Leeuwarden en in de noordelijke
gemeenten van Friesland. Plaatsen dus waar de Bond van Landarbeiders tot dan geen
voet aan de grond had weten te krijgen. Dat resulteerde in de oprichting van vier verenigingen,
waarvan twee dichtbij Huizum: Reduzum en Wirdum/Wytgaard. Voorzitter
Spiekstra van Helpt Elkander liet er in die tijd geen twijfel over bestaan dat er tezijnertijd
een nieuwe landarbeidersbond moest ontstaan, die zich niet van politieke activiteiten
zou onthouden. Laat U niet bang maken voor hen, die door hun vrees voor politiek de beste
bondgenooten zijn van de heerschende klasse, aldus Spiekstra 22 . Vanaf de oprichting werden
door de vereniging loonacties gevoerd, zodat het weekloon van de tuinarbeiders
rond Leeuwarden in 1905 een gulden hoger was geworden. Met de gardeniers werd in
1902 een arbeidscontract gesloten. De seizoenswerkloosheid werd teruggedrongen van
zestien naar acht weken, omdat de periode waarin werd gewerkt met twee maanden
was verlengd. Dat scheelde de tuinarbeiders ƒ 64,- loon per jaar 23 . Op initiatief van de
vereniging werd in Leeuwarden een deel van de overdekte Vischmarkt bestemd tot arbeidsbeurs
voor maaiers en hooiers, zodat deze niet meer de café’s op de Wirdumerdijk
langs hoefden te gaan tot het de boeren beliefde met hen onder het drinken van een
glas jenever tot een accoord te komen. Helpt Elkander voerde daarnaast actie voor een
eenheidsloon voor het hooien en maaien, dat in grote delen van Friesland zou worden
ingevoerd.
Helpt Elkander voerde in 1905 nog een harde strijd met de 29 gardeniers voor een
loonsverhoging van 50 cent per week. Hoewel het aanvankelijk leek dat de patroons
gevolg zouden geven aan de oproep in de toespraak van Spiekstra, die hen had verzocht
goed naar de eisen te luisteren, liep de strijd hoog op. Slechts één gardeniersknecht
werd op de gestelde looneisen aangenomen. Andere knechts werden weggestuurd en
nieuwe knechts werden niet meer aangenomen. Op zijn beurt royeerde ‘Helpt
Elkander’ twee leden die hadden toegegeven aan de pressie van hun patroons. Met behulp
van kameraden uit De Knipe werden eventuele onderkruipers geweerd. De actie
van de vereniging ging een aantal weken door. Slechts twee leden was het gelukt om
werk te krijgen. Door de gardeniers werden op een gegeven moment alle georganiseerde
tuinarbeiders uit Leeuwarden en omgeving uitgesloten 24 .
Toen onder invloed van de Spoorwegstakingen van 1903 de rijen binnen de arbeidersbeweging
zich tijdelijk sloten, meldde de ‘moderne’ landarbeidersvereniging zich in
maart 1903 bij de Bond van Landarbeiders aan. Spiekstra werd daarvan eind 1903 ook
hoofdbestuurslid. Het geschipper rond de politieke actie bleef echter de organisatie verdelen.
De twee sociaal-democratische afdelingen - Leeuwarden en Reduzum - vielen in
de bond enigszins uit de toon, ook door hun hogere contributies. Pogingen van de afdeling
Leeuwarden om aan de door de SDAP geleide kiesrechtacties mee te doen, wer-
60

den steeds afgestemd. Spiekstra kwam op congressen dan ook herhaaldelijk in botsing
met de overtuigde anarchisten binnen de bond, die niets wilden weten van verkiezingen
en parlementaire vertegenwoordiging. Weliswaar stelde afdeling Leeuwarden niet warm
of koud te zullen worden van de verwerping van hun voorstellen, omdat men de politieke
verhoudingen in de bond wel kende, maar goed voor de sfeer was het niet. In februari
1906 scheidde de afdeling Leeuwarden zich weer af. De aanleiding was de hernieuwde
aansluiting van de bond bij het vrij socialistische Nationaal Arbeidssecretariaat
(NAS). Juist op dat moment was tegenover het NAS een nieuwe, sociaal-democratische
vakbondskoepel ontstaan: het Nederlandsch Verbond van Vakvereenigingen. Het
verlies van de afdeling Leeuwarden was voor de Bond van Landarbeiders een zware
klap. Rinze Spiekstra had in feite immers de laatste jaren het landelijke organisatorisch
verband van de bond bijna in zijn eentje overeind gehouden.
In 1906 kwam vanuit de SDAP-afdelingen Lekkum en Huizum en de moderne landarbeidersverenigingen
in Leeuwarden en Reduzum het plan om samenwerking te zoeken
met geestverwante landarbeidersverenigingen in de provincie Groningen. Het NVV
werd verzocht het initiatief te nemen en zo ontstond in 1907 een ‘Nieuwe
Nederlandsche Landarbeidersbond’, die zich aansloot bij het NVV. In het bestuur kwamen
twee Huizumers: Rinze Spiekstra werd voorzitter en Douwe Tamminga bestuurslid.
Al snel werd overgegaan tot de uitgave van een eigen orgaan De Landarbeider, en in
september van dat jaar werd Rinze Spiekstra aangesteld als betaald propagandist/redacteur
van de nieuwe bond 25 . Het bestuurlijk functioneren van het hoofdbestuur bleek
een probleem, ondanks Spiekstra’s gedrevenheid en grote activiteit. Medebestuurder
Dirk Bouma zou later constateren: door de moeilijke propaganda en door verkeerde inlichtingen
van onze toenmaligen woordvoerder leed deze Bond voortdurend een kwijnend
bestaan 26 . Op 23 februari 1909 vond in het gebouw van Excelsior te Leeuwarden het samensmeltingscongres
plaats van de moderne bonden van zuivelarbeiders en landarbeiders.
Douwe Tamminga werd de eerste voorzitter van de gefuseerde Land- en zuivelarbeidersbond.
Die functie zou anders ongetwijfeld aan Spiekstra zijn toegevallen, maar deze
had zich teruggetrokken. Hoewel pogingen waren gedaan om Rinze Spiekstra als propagandist
te behouden, had men moeten constateren dat er slechts salaris was voor één
propagandist-redacteur en dat was Piet Hiemstra geworden, de vrijgestelde van de
Zuivelarbeidersbond. Met Spiekstra werd een regeling getroffen maar uit diens woorden
- dat hij thans afscheid van de organisatie moet nemen - bleek teleurstelling 27 . Al in augustus
van dat jaar werd hij wegens contributieschuld geroyeerd en eigenhandig verbrandde
hij het archief van de Landarbeidersbond. Hij werd doodgraver in Huizum.
Op verkiezingspad
In 1891, 1893 en 1897 deed de Volkspartij - een coalitie van progressieve krachten - tevergeefs
een poging om een radikaal of een socialist in de raad van Leeuwarderadeel te
brengen. Twee jaar later had men meer succes. Folkert K. Dekenga (1864-1945), kastelein
van de waterherberg ‘De Zevenster’ te Snakkerburen, werd als eerste socialist in
de raad van die gemeente gekozen. In 1901, toen de raad met twee zetels was uitgebreid,
kreeg hij daar gezelschap van twee partijgenoten. De timmerknecht Klaas
Groenewoud uit Stiens werd verkozen met 502 stemmen en de timmerman Wopke
Terpstra uit Jelsum met 477 stemmen. Niet gekozen werd Jelle Calsbeek, ondanks de
465 stemmen die hij op zijn persoon wist te verenigen. In 1905 brachten vier sociaaldemocraten
het tot de tweede stemming: Calsbeek (399 stemmen), de aftredende
Dekenga (512), de gardenier Sake Hitman uit Britsum (317) en A. Joekema uit
Finkum (299 stemmen). In een tussentijdse vacature kwam Douwe Tamminga met
350 stemmen in herstemming. In tweede instantie werden twee socialisten gekozen:
Calsbeek (490 stemmen) en Dekenga (638) 28 . Daarmee kwam de fractie in 1905 op
vier personen. Bij de herstemming had men samengewerkt met de katholieke en de
61

15
10
5
0
Aantal zetels
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
anti-revolutionaire kiesvereniging, zodat ook de beide confessionele kandidaten waren
gekozen. Een jaar later kwam er een vijfde socialist bij: de koopman Dirk Keimpes
Dijkstra van Stiens. De Huizumer Jan Meijer verloor het bij de herstemming maar
net 29 . Maar ook voor hem was het een kwestie van volhouden: weer een jaar later werd
hij gekozen als opvolger van Terpstra. Datzelfde gold voor Sake Hitman, die de plaats
innam van Dijkstra. Nog twee nieuwe socialisten deden hun intrede als raadslid: de
Stienser timmerknecht Klaas Groenewoud en de spoorbeambte Teake Kramer uit
Huizum. In 1907 telde de fractie van de SDAP zeven leden, waaronder drie
Huizumers: Tamminga (in dat jaar gekozen), Meijer en Kramer.
Een jaar later kreeg Leeuwarderadeel ook zijn eerste rode wethouder: Folkert Dekenga
uit Snakkerburen, die tien jaar eerder tevens het eerste rode raadslid was geweest. Maar
helemaal probleemloos verliep de opkomst in de raad van Leeuwarderadeel niet. In de
eerste plaats kreeg men te maken met onderlinge problemen. In oktober 1908 besloot
de afdeling Meijer te royeren wegens diens desorganiserend optreden in de
gemeenteraad 30 . En een verdere rode opmars in de raad slaagde evenmin. In 1909 kwamen
J.C. Dijkstra, H.O. de Hoop en G. Plantinga weliswaar in herstemming, maar ze
werden niet gekozen. De SDAP bleef tot 1919 op zeven zetels steken, afgezien van de
jaren 1913-1915, toen men één zetel minder had. De partij werd in de raad van Leeuwarderadeel
de grootste fractie (zie grafiek 1). Van de Huizumers kwamen naast de eerder
genoemden ook Jan Jansonius (1911-1917), de conducteur Antoon Groenewoud
(1913-1935), Rinze Spiekstra (1918-1919) en opnieuw Jan Meijer (1915-1918) in de
raad 31 .
Bij de verkiezingen van 1917 besloten de partijen in de raad in onderling overleg tegenover
elkaar geen kandidaten te stellen. De reden zal zijn geweest dat de gekozenen
vanwege de naderende invoering van het algemeen kiesrecht niet meer hun hele termijn
zouden volmaken. Bij enkele kandidaatstelling werden de beide liberalen, de twee socialisten
en de anti-revolutionair dan ook verkozen 32 .
En eenzelfde staaltje van overleg vinden we twee jaar later, in 1919. De sociaal-democraten
hadden grote verwachtingen van deze eerste verkiezingen met algemeen mannenkiesrecht.
Het waren tevens de eerste rechtstreekse verkiezingen, waarbij op een lijst
werd gestemd en niet alleen meer op personen De teleurstelling was dan ook groot,
toen bleek dat de lijst van de SDAP wegens een informaliteit ongeldig was verklaard.
Een beroep op Provinciale Staten baatte niet. De Gemeentelijke Federatie van de
SDAP deed daarop al het mogelijke om de zaak te redden. De andere partijen in de
1914
62
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
Vrijzinnig-liberalen
Sociaal-democraten
Anti-revolutionairen
Rooms katholieken
Christelijk-Sociale Partij
De zetelverdeling in de gemeenteraad van Leeuwarderadeel gedurende de periode 1898-1923.

aad werden benaderd. Weliswaar reageerde de Christelijk Historische Unie (CHU)
niet en weigerden de katholieken aan een oplossing mee te werken, maar de vrijzinnige
liberalen, de anti-revolutionairen (AR) en de Christelijk-Sociale Partij (CSP) wilden
wel over een oplossing praten. Maar eerst moesten de verkiezingen zonder socialisten
worden gehouden. Het Friesch Dagblad maakte er bij de publikatie van die uitslag reeds
melding van dat een weg gevonden [zou] worden om de mannen van de Roode Vaan toch de
gelegenheid te openen om nog mee te doen in het komend vierjarig tijdperk 33 . De partijen zouden
aan nieuwe verkiezingen meewerken, onder voorwaarde dat de SDAP wanneer de
partij een absolute meerderheid verkreeg genoegen zou nemen met zeven zetels, het
huidige aantal. Wanneer een achtste socialist gekozen zou worden, zou de SDAP deze
terugnemen, zodat de zetel dan aan een andere partij zou toevallen. De partijen spraken
af - met uitzondering van de katholieken - om de gekozen raadsleden na de verkiezingen
voor hun zetel te laten bedanken 34 .
Dat gebeurde en in de zomer werden nieuwe verkiezingen gehouden. De SDAP kreeg
974 stemmen, goed voor 6 zetels; de liberalen kregen 748 stemmen (4 zetels); de antirevolutionairen
420 stemmen (3 zetels); de katholieken 179 stemmen (1 zetel) en de
Christelijk-Sociale Partij 110 stemmen (1 zetel) 35 . De SDAP en de liberalen verloren
beide een zetel, de AR won er één. Dat kwam overeen met het provinciale beeld, waarbij
de AR de grote winnaar was geworden en de sociaal-democraten tegen de verwachting
in verloren. Voor de SDAP werden herkozen: A. en K. Groenewoud, A.R.
Brolsma en D. Tamminga. Nieuwkomers waren Hendrik van Esveld en Anna Calsbeek
uit Lekkum 36 , het eerste vrouwelijke raadslid van Leeuwarderadeel. Dekenga had bij
deze verkiezingen afscheid genomen van de raad van Leeuwarderadeel, na meer dan 11
jaar lidmaatschap, waarvan een aantal jaren als wethouder. De anti-revolutionair Doeke
van der Schaaf werd tot zijn opvolger benoemd naast de zittende liberaal Van der
Werff. Klaas Groenewoud kreeg slechts 5 stemmen. De reden om dit maal geen sociaal-democraat
te nemen, zal zijn geweest dat de SDAP sinds een jaar eerder, zoals zal
blijken uit de volgende paragraaf, al met burgemeester Jansonius deel uitmaakte van
het College van B & W 37 . Daarbij kwam, dat de gemeente sinds 1 januari 1908 ook
reeds een socialistische gemeentesecretaris had, Lieuwe Jans de Jong, tevens Statenlid
voor die partij.
Een rode burgemeester
Op 30 november 1918 kreeg de gemeente een socialistische burgemeester, de eerste
van Friesland. Jan Jansonius was de opvolger van jhr. J.M. van Beijma. Hij was voor
Leeuwarderadeel geen onbekende, want van 1911 tot 1917 had hij deel uitgemaakt van
de gemeenteraad. Jansonius woonde in Huizum en was behalve gedeputeerde (toen
nog een part-time functie) vrijgesteld bestuurder van de blauwe NV, de geheelonthoudersbeweging.
De keuze voor Jansonius was een duidelijke politieke verrassing.
Commissaris der Koningin Van Harinxma thoe Slooten had immers weinig met socialisten
op, maar had deze keus gemaakt, omdat hij een krachtig bestuurder als burgemeester
van Leeuwarderadeel wilde. Jansonius, die hij kende als gedeputeerde, zag hij
als zodanig en als iemand, die onafhankelijk zou opereren van zijn partij. Problemen
waren er genoeg. Er bestond immers een groot verschil tussen het verstedelijkte deel
(Huizum) en het om Leeuwarden liggende platteland, terwijl de relaties met de Friese
hoofdstad bepaald niet optimaal waren. Daarbij komt nog dat de gemeenteraad verre van
gemakkelijk is, aldus de commissaris 38 . Leeuwarderadeel was immers, zoals we zagen,
een behoorlijk rode gemeente.
De benoeming van Jansonius veroorzaakte nogal wat opschudding, omdat Troelstra
kort daarvoor in Rotterdam had uitgeroepen dat de in Duitsland uitgebroken revolutie
wel niet aan de grens bij Zevenaar halt zou houden. De minister van Binnenlandse
Zaken had - als reactie daarop - in de Kamer een brief van Jansonius voorgelezen ten
bewijze dat niet iedere SDAP’er dacht als Troelstra. Deze had op verzoek van Van
63

Het ‘grietenijhuis’ van Leeuwarderadeel was vanaf 1807 gevestigd in Leeuwarden op de hoek van
het Raadhuisplein en de Weerd. In 1899 betrok de gemeente een bestaande villa in de Schrans;
rechts op de foto met vlaggenmast. In 1920 verrees op deze plek een nieuw gemeenthuis.
Harinxma zijn persoonlijk standpunt over revolutie en handhaving van de wet kenbaar
gemaakt. Binnen de partij, in rood Friesland zowel als daarbuiten, ontstond een felle
discussie. De oude Lourens Zandstra, Statenlid en iemand met gezag en een lange staat
van dienst in de arbeidersbeweging, schreef aan zijn vriend Troelstra: Burgemeesters en
raadsleden zeker van ’t gehalte Jansonius, mannen die het werkelijke wezen van onze partij
het revolutionaire karakter durven te negeren, die om de wille van eerebaantjes te ontvangen
uit de hand van de steunpilaren der Kapitalistische Samenleving, lafhartig genoeg zijn om de
partij te kleineeren en partijgenooten die mijlen boven hen verheven zijn een trap te geven.
Bah... 39 Hij verwoordde daarmee de kritiek, die tal van SDAP’ers op Jansonius’ optreden
had bij vele, maar niet bij alle partijgenoten. Daarbij speelde bovendien mee dat de
naam van Jansonius kort daarvoor ook al in discrediet was geraakt, vanwege het niet
benoemen van zijn toenmalige assistent, de onderwijzer Jan Hilvers, als opvolger bij de
blauwe NV.
Of de leden van de SDAP-afdeling Huizum blij waren met de benoeming van het afdelingslid
Jansonius tot burgemeester is de vraag. Het afdelingsbestuur keurde de anti-revolutionaire
opstelling van Jansonius immers af. Secretaris J. Kleiterp schreef aan het
partijbestuur: Dat zijn houding werd afgekeurd geschiedde temeer, daar Jansonius in onze afdeeling,
ook in 1914 bekend stond als staande aan de linkse kant onzer Partij. Ook konden
wij ons niet begrijpen dat Jansonius nooit een keer met een van onze Bestuursleden nog die der
Federatie over zijn sollicitatie nog over de thans hangende kwestie heeft gesproken 40 .
Het afdelingsbestuur wilde graag weten wat ze met de zaak-Jansonius aan moest. Toen
het partijbestuur niet reageerde, sprak de ledenvergadering op 11 maart per motie zijn
afkeuring uit over die laksheid. Op diezelfde vergadering wordt door het lid T. de Jong
zelfs voorgesteld Jansonius te royeren als lid. Het bestuur verklaarde zich daar tegen en
het voorstel werd ook niet aangenomen 41 .
In de loop der jaren zou burgemeester Jansonius langzaam maar zeker opschuiven naar
de behoudende kant van het politieke krachtenveld. Hij was sterk verburgerlijkt en genoot
zichtbaar van zijn burgemeesterschap. De toenmalige verslaggever van het socialistische
Nieuwsblad van Friesland, Sjoerd van der Schaaf: Ik heb hem een jaar meegemaakt
in de raad van Leeuwarderadeel. Het was een staatlijke figuur geworden. De eerste die
64

op Koninginnedag de vlag uitstak. Op de gang sprak hij met de raadsleden Fries, maar de
raad was nog niet begonnen of hij ging over op het Nederlands, en dat ging op heel plechtige
wijze. Ik hoor hem nog zeggen: “Ik open de raad der gemeente Leeuwarderadeel” 42 . In 1930
bedankte hij uiteindelijk voor de partij. In de gemeenteraad was hij toen al regelmatig
in aanvaring gekomen met zijn partijgenoten.
Tot slot
Huizumer sociaal-democraten speelden zeker een rol in de Friese SDAP, al bleef hun
activiteit in de partij vanzelfsprekend doorgaans in de schaduw van die van hun
Leeuwarder partijgenoten. Zoals ook hun dorp in de schaduw van de Friese hoofdstad
lag. Maar onbelangrijk was hun werk zeker niet. Korte tijd werd de provinciale propaganda
door Melchers vanuit de Huizumerlaan gevoerd. De kwestie-Jansonius bracht
niet slechts de Huizumer kameraden in beweging. Nog op een ander terrein waren de
Huizumers actief, dat van de vakbeweging. De bakermat van de ‘moderne’ landarbeidersorganisatie
lag bij de gardeniersknechts in het dorp Huizum en de eerste bestuurders
van de ‘moderne’ Landarbeidersbond kwamen uit de plaats.
Het jaar 1919, toen het algemeen mannenkiesrecht was ingevoerd, enkele jaren later
gevolgd door het algemeen vrouwenkiesrecht, kan beschouwd worden als het eindpunt
van de beginjaren van de SDAP in Huizum. De kinderstoel waren de sociaal-democraten
toen reeds ontgroeid. Sinds ze hun intree hadden gedaan in de gemeenteraad van
Leeuwarderadeel waren ze een steeds belangrijker rol gaan spelen in het gemeentebestuur.
Vanaf 1908 namen ze ook - zoals in veel Friese gemeenten - deel aan het dagelijks
bestuur van de gemeente. Leeuwarderadeel was de eerste Friese gemeente (en de
tweede in Nederland) die een SDAP-burgemeester kreeg. Aan het begin van de Eerste
Wereldoorlog was het toenmalige Leeuwarderadeel een duidelijk rode gemeente geworden
en dat zou de komende decennia ook zo blijven.
Noten
1. Vgl. Wil Jongma, ‘De kwekerij van Jongma aan de Huizumerlaan’, in: Tusken Potmarge en
Jokse. Sudertrimdielrige III (1997), 57-68.; P. Smeding, De Fryske túnbou (Leeuwarden 1979),
passim. Zie ook: G. Abma, Ljouwerteradiel. De voortreffelijckste voorstemmende ende meest contribuerende
grietenije van Oostergoo (Leeuwarden 1984).
2. Siep Grijpstra, ‘Niet noodzakelijk, maar gewenst. Aantekeningen bij de grenswijziging
Leeuwarderadeel-Leeuwarden 1944', in: Tusken Potmarge en Jokse. Sudertrimdielrige I (1993),
13-27. Zie: 14-15.
3. Vgl. Johan Frieswijk, ‘Leeuwarden: centrum van de arbeidersbeweging in Friesland?
Arbeidersgeschiedenis in de Friese hoofdstad tussen 1869 en 1910, geschetst in een provinciaal
kader’, in: Leeuwarder Historische Reeks III (1993), 187-228.
4. W. Giezen, ’Domela Nieuwenhuis en zijn werken voor de arbeidersbeweging in Friesland’,
in: Gedenkboek ter gelegenheid van den 70sten verjaardag van F. Domela Nieuwenhuis, 31 december
1916 (Amsterdam 1916), 61-72, zie: 67. Vgl. Johan Frieswijk, Socialisme in Friesland
1880-1900 (Amsterdam 1977), 164-166.
5. Friesch Volksblad 4 mei 1892.
6. B. Bijmholt, Geschiedenis der Arbeidersbeweging in Nederland (Nijmegen 1894), 596
7. Volgens opgave van de Centrale Commissie voor de Statistiek, het latere CBS.
8. Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam, Archief SDAP 1166 (correspondentie
afd.Huizum), brief D. Tamminga, 25 maart 1895.
9. Jaap Engbers, Pompe of forsûpe. Moeilijke beginjaren voor de S.D.A.P. in Friesland (1894-
1905), scriptie Rijksuniversiteit te Groningen, 39 en 45.
10. K.P.W. Besuijen (red.), Gedenkboekje bij gelegenheid van het 10-jarig bestaan der coöperatieve
productie- en verbruiksvereeniging “Excelsior” te Leeuwarden (Leeuwarden 1908), 4, 6.
11. Melchers vestigde zich in eerste instantie te Huizum om een mogelijke oproep voor de schuttersdienst
te ontlopen. Later verhuisde hij naar Leeuwarden, waar hij het eerste sociaal-de-
65

mocratische gemeenteraadslid was geworden. Vgl. voor hem: Johanna M. Welcker,
‘Melchers, Gerrit Willem’, in: P.J. Meertens e.a., Biografisch woordenboek van het socialisme en
de arbeidersbeweging in Nederland 3 (Amsterdam 1988), 135-139; J.M. Welcker, ‘Een ‘rode’
dominee. Gerrit Willem Melchers 1869-1952, in: Mededelingenblad. Orgaan van de
Nederlandse Vereeniging tot beoefening van de Sociale Geschiedenis nr. 37 (1970), 1-21.
12. Engbers, ‘Pompe of forsûpe’, 27.
13. Engbers, ‘Pompe of forsûpe’, bijlage III; correspondentie in: Archief SDAP.
14. Rienk de Jong, Na honderd jaren strijd. 100 jaar Leeuwarder Bestuurders Bond FNV afdeling
Leeuwarden 1898-1998 (Leeuwarden 1999), 9-12.
15. Besuijen, Gedenkboekje Excelsior, 6.
16. Jongma, ‘De kwekerij’, 66.
17. Archief SDAP 1166 nr. 5683, brief volkskiesvereniging 7 oktober 1901.
18. Voor aan algemeen overzicht, zie: Johan Frieswijk, Om een beter leven. Strijd en organisatie van
de land-, veen- en zuivelarbeiders in het noorden van Nederland (1850-1914) (Leeuwarden
1989).
19. ‘t Morgenrood 14 september 1895.
20. De Landman 17 oktober 1900, ing. R. Spiekstra en naschrift redactie.
21. De Landman 7 december 1901.
22. De Volksstrijd 20 september 1902.
23. Ibid. 3 november 1902.
24. Friesch Volksblad 18 november en 16 december 1905; De Volksstrijd 13 januari 1906.
25. Frieswijk, Beter Leven, 193-199.
26. Ibid., 199.
27. Ibid.
28. Friesch Volksblad 22 juli 1905.
29. Ibid. 31 maart 1906.
30. Archief SDAP, brief afd. Huizum, 26 oktober 1908.
31. De verkiezingsuitslagen en de zetelverdeling zijn gereconstrueerd uit: Archief SDAP,
Jaarverslag afdeling Huizum 1908; Arbeidersjaarboekje over 1899 uitgegeven door de
Sociaaldemokratische Arbeiderspartij (Rotterdam z.j.) en verdere jaren; Leeuwarder Courant en
Friesch Volksblad, diverse jaargangen. De persoonlijke gegevens zijn ontleend aan het bevolkingsregister
van de gemeente Leeuwarderadeel (in: Gemeente Archief Leeuwarden).
32. Leeuwarder Courant 25 juni 1917.
33. Friesch Dagblad 21 mei 1919. Het resultaat was, dat gekozen werden 8 vrijzinnige liberalen,
4 leden van de AR, 1 van de RK, 1 van de CSP en 1 van de CHU.
34. Friesch Volksblad 30 augustus 1919.
35. Friesch Volksblad 30 augustus 1919.
36. Zij was geboren in 1891, de dochter van de visser Age Calsbeek, en vertrok in november
1920 uit de gemeente. Oudgediende Durk Stinne volgde haar in de raad op.
37. Notulen gemeenteraad (1919).
38. Jan de Roos, ‘Jan Jansonius: van rode idealist tot magistraat’, in: Lokaal Bestuur 23 (1999)
10-16. Zie: 12.
39. Aangehaald bij: Klaas Bakker, ‘Reboelje yn read en blau Fryslân’, in: It Beaken 47 (1985), 1-
24 en 53-70.Zie: I, 19.
40. Aangehaald bij: Bakker, ‘Reboelje’ II, 62.
41. Ibid.
42. Maarten de Bok, Johan Frieswijk en Bertus Mulder (red.), 100 Jaar sociaal-democratie in
Friesland (Akkrum 1994), 97.
66

Simon Visser
De bewonings- en bouwgeschiedenis van
‘Het Slotje’ of ‘Grietmanshuis’ te Huizum (1750-1888)
Tekening 1A, B en C. De dorpskern van Huizum in ± 1832 met de eerste kadastrale nummering
‘kad. gem. Huizum; sectie C’. Tekening S. Visser, naar een kadastraal minuutplan (op microfiches
RAF Leeuwarden.
Inleiding
Voor mij ligt de eerste kadastrale kaart van de Huizumer dorpskern uit plm 1832 (tek.
1A). Behalve de ruime bebouwing heeft deze kaart nog een verrassing in petto. De drie
huizen Huizum Dorp 16, 66 en 65 (foto’s op de volgende pagina’s) vormden destijds
één groot pand. Het betreft de drie wit gesausde huizen aan de haakse bocht van de
dorpsstraat, richting dorpskerk. Te oordelen naar het bouwoppervlak betrof het destijds
één van de grootste woningen in Huizum; een fors herenhuis.
Uit archiefonderzoek bleek dat er hier in de periode 1747-1750 bouwactiviteiten plaatsvonden.
De vraag is: vond er nieuwbouw plaats op een ‘oud stee’ of werd een nog oudere
opstal hersteld? Een bouwhistorisch-onderzoek is nodig om deze vraag te beantwoorden.
Desondanks blijkt dat de nummers 16 en 66 al in 1750 als één woonhuis op
deze hoek van de dorpsstraat aanwezig was. Ook uiterlijk heeft dit bouwdeel geen kenmerken
ouder dan halverwege de 18e eeuw. Begin 19e eeuw kreeg het pand zijn grootste
volume, toen nr. 65 er aan toegevoegd werd. Eind 19e eeuw werd dit herenhuis opgesplitst
in drie woonhuizen.
67

Links op de foto ‘Het slotje’ in Huizum Dorp, op de hoek van de Tynjedyk.
Het pand werd, zo blijkt uit onderzoek, bewoond door adel en renteniers. Als bewoners
kwamen voor: freule Thieleau, baron Geusau, de Amsterdammer Knoopmeijer en
grietman Van Cammingha. Welgestelde burgers dus, waarvan tot op heden niet bekend
was dat ze in Huizum hebben gewoond.
Ondanks het feit dat niet alle gegevens bekend zijn, bleek ook de bouwgeschiedenis nog
genoeg interessants op te leveren. Op dit punt bleken de archieven een reeks van bijzonderheden
op te leveren. Zo bleek bijvoorbeeld dat Van Cammingha de eerste bewoner
was met een apart slaapvertrek. Voor de watervoorziening was behalve een regenwaterput
in de tuin, ook een reservoir in de keuken aanwezig.
Twee redenen dus om met dit verslag in 1750 te beginnen. De bouwactiviteiten waren
in dat jaar afgerond; in dezelfde periode betrok freule Thieleau het pand. In de beschreven
bewonings- en bouwgeschiedenis ligt de nadruk op de 18e en 19e eeuw, deze
periode was het meeste interessant.
Zie noten: 1, 2, 3, 4
De bewoningsgeschiedenis van het pand
1750-1763 eigenaar: Sixtus Acronius en nabestaanden
huurster: freule Juliana Agatha de Thieleau
Het geslacht Acronius wordt meestal vermeld als een predikanten-familie. Ook in
Huizum had deze naam een erg bekende klank. Van 1658 tot 1691 stonden hier twee
predikanten van dit geslacht: vader en zoon David en Sixtus Acronius.
De eigenaar van het hoekhuis, ook een Sixtus, was ongetwijfeld naar zijn oom, de dominee,
vernoemd. Zijn studierichting was echter een andere. Hij studeerde rechten en
promoveerde in 1714 te Franeker. In 1750 staat hij te boek als oud-burgemeester van
Leeuwarden. Onbemiddeld was hij zeker niet. Meerdere leden van dit geslacht waren
welgestelde burgers. Sixtus overleed in 1752. Opvallend is dat zijn nabestaanden nog
68

Het Slotje in Huizum Dorp in de jaren zeventig.
elf jaar lang het pand aan freule Thieleau verhuurden. Het is haast wel zeker dat er een
goede verstandhouding bestond tussen de freule en de Acronius-erven. Op 28 november
1763 vermeldde de Leeuwarder Courant echter dat het huis publiek verkocht zal
worden. Er was al geboden 605 Cargld.
4a, 4b, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13
1763-1771 eigenaresse: freule Catharina Cuniera van Burmania en
erven huurster: freule Juliana Agatha de Thieleu
Het moet freule de Thieleau de nodige zorgen hebben gebaard dat haar huis onder de
hamer kwam. Het was toen gebruikelijk om per jaar te huren; van 12 mei tot 12 mei
van het volgend jaar en ... zou de volgende eigenaar weer aan haar willen verhuren?
Een gedwongen verhuizing was niet denkbeeldig. Mogelijk heeft ze geprobeerd de
woning onderhands te kopen en was het bod van 605 Cargld. van haar afkomstig. De
Acronius-erven verwachten echter een beter bod en naar zou blijken terecht.
Ongetwijfeld heeft ze haar zorgen binnen de familie besproken. Ze werd geholpen door
een zuster van haar moeder, freule Catharina Cuniera van Burmania. Freule van
Burmania kocht het pand voor 670 Ggld. en 14 Str. en stelde haar nicht in de gelegenheid
er te blijven wonen. Uit dit alles blijkt wel dat Juliana Agatha graag in Huizum
woonde.
Freule Catharina C. van Burmania was, zeker voor 18e eeuwse begrippen, vermogend.
Ze overleed in 1769. Twee jaar later maken de erfgenamen de balans op. Er was echter
sprake van een dubbele nalatenschap. Ze had ook de bezittingen van haar eerder overleden
zuster Cuniera Frauck beheerd.
Na aftrek van de kosten blijken de bezittingen van Catharina Cuniera een waarde te
vertegenwoordigen van 38.000 Cargld. Juliana Agatha en Epo Sjuck van Burmania waren
de belangrijkste erfgenamen. Juliana ontving voor 10.240 Cargld. aan geld en goederen
uit deze dubbele nalatenschap, waaronder haar woning te Huizum. Opmerkelijk
69

is ook haar belangstelling voor goud en zilver, ze moet een zwak hebben gehad voor
deze edele metalen. Van het onder de erven verdeelde goud en zilver werd bijna de
helft op haar naam bijgeschreven: voor 836 Cargld. -3 Str. - 8 Penn.
4a, 14, 15, 16, 17
1771-1778 eigenaresse en bewoonster: Juliana Agatha de Thieleau
(Thilo, Tilo, Thilau, Tielau)
Het huwelijk van Juliana Agatha’s ouders duurde maar 11 jaar. Haar vader, van Duitse
adel, was luitenant-kolonel in Nederlandse dienst. Hij stierf aan zijn verwondingen opgelopen
tijdens de slag van Malplaquet in 1709. Zijn weduwe bleef achter met vier kinderen;
een zoon en drie dochters.
Kennelijk was Juliana bij haar overlijden op 27 maart 1778 de laatste Friese Thieleau.
De naam Thieleau wordt niet bij haar erfgenamen genoemd. Onduidelijk blijft hoe ze
voor 1771 in haar levensonderhoud voorzag. Een toelage uit de familie? Als na haar
overlijden een inventaris wordt opgemaakt, blijkt haar hele bezit te bestaan uit goederen
welke in 1771 aan haar waren nagelaten. Bezittingen afkomstig van haar ouders
worden niet vermeld. Ook bleek dat ze jaarlijks meer uitgaf dan er binnenkwam. Van
het geërfde goud, zilver en Kleederen is in 1778 niets meer over. Wel bleef ze in het bezit
van haar ‘vaste goederen’.
Waaraan een en ander is besteed, valt nu niet meer te achterhalen. Slechts twee uitgaven
kunnen worden genoemd. In 1774 of 1775 kreeg haar huis in Huizum een opknapbeurt;
de verkoopadvertentie van de woning in 1778 vermeldde dit nadrukkelijk. Het
loon van haar dienstmaagd is een andere kostenpost, deze vertrok na het overlijden van
de freule naar Scharnegoutum.
4a, 13, 14, 18, 19, 20, 21, 22, 22a, 23, 23a
1778-1781 eigenaar en bewoner: Jr. Justus baron de Geusau
gehuwd met Antonette Rengers
Justes de Geusau voerde behalve zijn adelijke titels, ook nog twee militaire rangen. Hij
was behalve Major Commandant van Harlingen ook Collonel van de Friese garde gelegerd
in Leeuwarden. Met de verwerving van het huis door het echtpaar Geusau /
Rengers veranderde het gebruik van het pand. Het werd een buitenwoning. Dit hield in
dat het huis alleen ’s zomers werd gebruikt. Voor de beter gesitueerden was het destijds
gebruikelijk om in de winter in de stad en ’s zomers op het platteland te wonen.
Lang heeft het echtpaar niet van hun buitenhuis gebruik kunnen maken. Antonette
Rengers overleed in 1780 te Huizum. Justus hertrouwde spoedig daarna met Juliana
Aurelia van Haersma. Zowel in Leeuwarden als te Huizum zal dit huwelijk de nodige
gesprekstof veroorzaakt hebben. Vrouwe Rengers was immers nog geen jaar geleden ten grave
gedragen. Juliana van Haersma is zeker niet van plan geweest zich in Huizum op te
houden. Het huis werd op 1-6-1781 verkocht.
Waren in 1778 baron De Geusau en vrouwe Rengers nog voor gelijke delen eigenaar van
het pand, bij de verkoop blijkt het part van vrouwe Rengers in bezit te zijn van twee zonen;
Christiaan en Lamoraal de Geusau. De woning was voor de komende 10 jaar dan
ook bezwaard met een soort hypotheek. Desondanks was de prijs fors gestegen; in 1778
ruim 1142 Cargld; in 1781 bedroeg de prijs 1650 Cargld.
4a, 14, 21, 24, 25, 26, 27
1781-1785 eigenaar en bewoner: Baarend Knoopmeijer
gehuwd met Femmigjen Noteboom (Femke, Fennegien)
Het huwelijk van Baarend Knoopmeijer en Femke Noteboom werd op 16-07-1780 voltrokken
in de Jacobijner kerk te Leeuwarden. Hij was afkomstig uit Amsterdam, zij uit
Leeuwarden. Het paar zal spoedig na hun huwelijk naar Holland vertrokken zijn.
Wanneer de Egteluiden tot de aankoop van het huis in Huizum overgaan (1-6-1781)
70

wonen ze in Hoorn. In 1782 komen ze terug naar Leeuwarden; zodoende is het aannemelijk
dat het pand in Huizum nog steeds als buitenwoning gebruikt werd.
Eind 1785 verkoopt men de woning aan broer en schoonzuster; Jacobus Noteboom en
Aleijda Hania. De verkoop-voorwaarden zijn dan ook mild. Van de koopsom, 2000
Cargld, hoeft maar 600 Cargld. direct te worden voldaan. De kopers mogen het restant
behouden, tegen drie procent rente. Zowel verkoper als koper mogen het restantbedrag
opvragen cq aflossen mits men dit drie maanden van te voren te kennen geeft.
Baarend en Femke vertrekken in 1790 definitief uit Friesland en vestigen zich in
Amsterdam.
4a, 21, 24, 28
1785-1791 eigenaar en bewoner: Jacobus Noteboom (Jacob)
gehuwd met Aleijda Hania (Aaltie, Antie / Hanja, Hanje)
Voordat Noteboom en echtgenote het Huizumer-hoekhuis van Femke en Baarend
overnamen, was Jacobus lid van het bakkersgilde te Leeuwarden. In 1781 werd hij benoemd
tot keurmeester van dit gilde. Zijn bakkerij zal zich in de Sint Jacobsstraat te
Leeuwarden hebben bevonden; hij bezat daar een pand. Jacob was eerder getrouwd geweest
met Dieuke van Althuizen. (overl.1780)
Vermoedelijk woonden Jacobus en Aleijda in 1784 al in Huizum. Jacob bedankte toen
voor het keurmeesterschap van het bakkersgilde. Bovendien, bij de koop van het huis te
Huizum, in 1785 staat het paar te boek als egtelieden te Huisum.
Hetzelfde jaar werd het pand in de Sint Jacobsstraat in de stad verkocht.
Aleijda kreeg met haar huwelijk, behalve een man, ook de zorg voor vier kinderen. Drie
uit het eerste huwelijk van Jacob en een ‘nakomertje’ van haar man’s ouders, die inmiddels
overleden waren. Overigens is dit het eerste gegeven sedert 1750, dat het pand ook
door kinderen werd bewoond.
Geluk heeft Huizum dit stel niet gebracht. De doopregisters van Huizum en
Leeuwarden vermelden geen kinderen van dit echtpaar. Wel werd in 1790 een naamloos
kindje van Antie Noteboom ter aarde besteld op het Jacobijnerkerkhof te
Leeuwarden. De banden van het paar met de nabij gelegen stad bleven intact. Jacobus
Noteboom bleef lidmaat van de N.H. Gemeente Leeuwarden. Met de verkoop van het
pand in 1791 werd een aanzienlijk verlies geleden; de opbrengst was 1669 Cargld en 13
Str; een verlies van ruim 300 Cargld.
4a, 4c, 21, 28, 29, 30, 31
1791- 1803 eigenaresse en bewoonster: Dieuke Tamboeser
(weduwe van Jan van Altena)
Eind 1790 was het pand aangemeld voor een publieke verkoping. Dieuke Tamboeser
wachtte deze veiling niet af, maar kocht de woning rechtsstreeks van het echtpaar
Noteboom. Dit betekende dat ze de advocaat R.C. Blom schadeloos moest stellen. Hij
ontving ruim 60 Cargld. vanwege gederfde inkomsten. Buiten de toen geldende overdrachtsbelasting
kostte het pand haar ruim 1730 Cargld.
Haar echtgenoot, Jan van Altena, was in 1789 overleden. Ze hadden achtereenvolgens
in Makkum, Harlingen en Leeuwarden gewoond. In Makkum en Harlingen was Van
Altena Contrarolleur en Commissaris ter recherge geweest. Met andere woorden belastingambtenaar
der invoerrechten en accijnzen. Het moet het paar goed zijn gegaan. In
Leeuwarden bezat Van Altena vijf panden, waarvan hij er vier verhuurde en zelf een bewoonde.
Ook in Harlingen bezat hij onroerend goed.
Met name de royale tuin van het Huizumer hoekhuis moet voor Dieuke aantrekkelijk
zijn geweest. De proclamatie van verkoop vermeldt nadrukkelijk: een tuinbeeld met
voetstuk, kroodwagen en allerlei andere tuinbenodigheden. Er werd 8 Cargld. voor betaald.
Dieuke Tamboeser werd ruim 85 jaar, zeker destijds een leeftijd voor de zeer sterken.
71

Johanna Christophora de Gasinjet woonde 40 jaar in ‘Het Slotje’. Portret in het Fries Museum.
Haar overlijdensbericht in de Leeuwarder Courant vermeldde dat ze op 30 maart 1803
Na een langdurige Zukkeling is overleden.
4a, 4c, 32, 33, 34
1803-1813 eigenaar en bewoner: Abe Hilverda
(weduwnaar van Catharina Jans)
Abe Hilverda verwierf het pand voor 2200 Cargld. Hij was afkomstig uit Harlingen
waar hij meester-bakker was geweest aan de Voorstraat. De tweede bakker ‘in ruste’ die
het pand bewoonde. Toen hij zich in Huizum vestigde was hij weduwnaar en 60 jaar
oud. Ongetwijfeld zag hij de plausierige dwarshuisinge als een geriefelijk woonhuis; voor
die tijd van alle gemakken voorzien. Naar de financiën van Hilverda is geen onderzoek
gedaan, maar hij wordt omschreven als rentenier. Zo betaalde hij de door de Franse bezetter
ingestelde belastingen in één- of in enkele termijnen. Er waren ook Huizumers
die elke maand een klein bedrag betaalden. Ook de waarde van zijn inboedel werd hoog
getaxeerd. Kortom; hij lijkt de schaapjes op het droge te hebben gehad.
Hilverda zou tot zijn dood in ‘Het Slotje’ blijven wonen. Op 27 mei 1813 doen de buren
B. Huizinga en H. Kooistra aangifte van zijn overlijden.
4d, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41
72

De wapens op de grafsteen van het echtpaar Van Cammingha/Gasinjet op het kerkhof van
Wirdum. Links het wapen van de Van Cammingha’s met het rustende hert. Rechts dat van de familie
Gasinjet met in het wapen en op de helm een duif. Foto J. en M. Hoekstra 1998.
1813-1859 eigenaar en bewoner: Jh. Vitus Valerius van Cammingha
gehuwd met Johanna Christophora de Gasinjet
(van 1816 tot 1823 werd het pand verhuurd)
Vitus V. van Cammingha was geboren en opgegroeid op Wiarda-state te Goutum. Op
23-jarige leeftijd trad hij in het huwelijk met Johanna Ch. de Gasinjet. De Gasinjets
worden wel omschreven als een burgemeestersfamilie. Het geslacht is vermoedelijk afkomstig
uit Frankrijk en eertijds als Hugenoten naar de Nederlanden uitgeweken. Vitus
Valerius was dan ook protestant in tegenstelling tot de meeste Van Cammingha’s die de
roomse religie aanhingen.
Het Huizumer-hoekhuis had vanzelfsprekend niet de allure zoals een adellijk slot als
Wiarda-state te Goutum dat uitstraalde. Maar Vitus moet zich bewust zijn geweest van
z’n beperkingen. Hij verwierf de woning met behulp van zijn zuster Maria Geertruida
van Cammingha. Broer en zuster betaalden elk de helft van de koopsom; 1469 Cargld
en 15 Str. (met een tophypotheek van 100 %) Financiëel heeft het jonge gezin van
Vitus het de eerste jaren beslist niet ruim gehad. Tot 1822 worden er meerdere hypotheken
afgesloten.
Het eerste kind van Vitus en Johanna werd te Huizum geboren. In 1816 vertrok men
naar Veenwouden, waar de overige drie kinderen op de wereld kwamen. Van
Cammingha werd daar belasting-ambtenaar. Voor de jaren 1822/1823 is een reeks van
officiële benoemingen voor Vitus Valerius erg opvallend. De Minister van Staat benoemde
hem in een vlot tempo tot ‘ontvanger der belastingen’ in Veenwouden,
Hardegarijp en Huizum. Kort daarna werd hij grietman van Leeuwarderadeel. Hij
steeg onmiskenbaar op de maatschappelijke ladder.
In 1823 verhuisde de familie terug naar Huizum en betrok hun vroegere woning. Dit
huis werd omstreeks die tijd aanzienlijk vergroot. (tek. 1A & 1B) Blijkens de eerste
volkstelling woonden er in 1829 acht personen in het pand. Grietman Van Cammingha
73

en echtgenote, de vier kinderen en twee dienstboden.
V.V. van Cammingha zou bijna 30 jaar grietman cq burgemeester blijven. Eind 1851
stelde de Commissaris des Konings echter voor om wegens voortdurende ziekelijkheid eervol
ontslag aan te vragen. Zijn functioneren als grietman/burgemeester werd als onvoldoende
beoordeeld. Vermoedelijk noodgedwongen stemde hij hiermee in.
Vitus overleed het jaar daarop in 1852. Zijn weduwe zou hem zeven jaar overleven; ook
zij werd in 1859 ter aarde besteld op het kerkhof te Wirdum.
14, 22, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54
1816-1823? huurster: Albertina Buising
(weduwe van ds. Hero Gerardus Beekhuis)
Toen het gezin Van Cammingha naar Veenwouden vertrok, werd het pand te Huizum
niet verkocht maar verhuurd. Mogelijk heeft V. V. van Cammingha verwacht of gehoopt
dat hij zich weer in Huizum zou kunnen vestigen.
Huurster werd Albertina Buising. Ze was de weduwe van dominee Hero Gerard(us)
Beekhuis. Ten tijde van zijn overlijden, in februari 1816, was zijn standplaats
Stapelmoor, een plaatsje in Oost Friesland net over de grens van Groningen. Albertina
moet het jaar 1816 als een soort ‘rampjaar’ ervaren hebben. Ze liep in februari ‘op alle
dagen’ of was net bevallen van haar vijfde kind. Amper gevestigd in Huizum overleed
de baby in september.
Albertina bleef zeker tot 1825 in Huizum wonen. Twee van haar dochters, Renske en
Aleida, deden er dat jaar belijdenis. Vemoedelijk is ze kort nadien naar Leeuwarden
verhuisd. In de periode 1827-1833 treden haar vier kinderen te Leeuwarden in het huwelijk.
22, 39, 53, 56, 57
1860-1861 eigenaar: Ruurd Sijtses van der Weij gehuwd met Anke Bergsma
huurder: de heer Wiersma
Het echtpaar Van der Weij/Bergsma was maar korte tijd in bezit van ‘Het Slotje’.
Mogelijk is men van plan geweest om over enige tijd met hun boerenbedrijf, richting
Jelsum, te stoppen en in Huizum te gaan wonen. Ruurd van der Weij overleed echter
in november 1860, in de ouderdom van 63 jaar; zodat van dit voornemen niets terecht
kwam. Anke verkocht hierna het pand te Huizum samen met een perceel greidland.
Van de opbrengst verwierf ze een woning aan de Eewal te Leeuwarden, waar ze zich
vestigde als de wed. Van der Weij.
Bij de verkoop van het Huizumer-hoekhuis bleek dit tot 12 mei 1862 verhuurd te zijn
aan ene Wiersma voor Fl.200,- per jaar. Gezien het ontbreken van de voornamen en de
initialen is naar hem geen onderzoek gedaan.
53, 58, 59, 60
1861-1869 eigenaar: Gosse Pieters Westra gehuwd met Sjoukje Zwart
huurder: Sijbrand Witteveen (vanaf mei 1862)
De uit Dokkum afkomstige Gosse en Sjoukje woonden al sedert 1846 in Leeuwarden.
Ten tijde van de aankoop van het pand te Huizum was het paar van middelbare leeftijd;
resp. 55 en 47 jaar oud. Als beroep voor Gosse Westra werd teruggevonden
koffijhuishouder. Hun etablissement bevond zich aan de Weg achter de Hoven, destijds
een spaarzaam bebouwde landweg. In het voorjaar van 1862 verhuurde Westra het
voormalige grietmanshuis te Huizum aan Sijbrand Witteveen. Zeven jaar later deed hij
goede zaken met het pand. Hij verkocht de woning aan zijn huurder voor Fl.3200.-. Er
was in 1861 Fl.2263.- voor betaald.
51,61,62,63
74

Op het schip ‘de Zeeland’ was Sijbrand Witteveen o.m. ingekwartierd. In zijn marinetijd was het
een wachtschip; hierop werden bemanningsleden, in afwachting van hun afvaart, gehuisvest. Foto
beschikbaar gesteld door het Instituut voor Maritieme Historie, Marinestaf, ’s-Gravenhage.
1869-1885 eigenaar en bewoner: Sijbrand Witteveen
gehuwd met Margaretha Carolina Albarda
In de bevolkingsregisters, bijgehouden sedert 1850, staat voor Sijbrand Witteveen
steeds Oud Zeeofficier vermeld. Maar sinds 1838 werkte hij als ontvanger der belastingen
aan de vaste wal. Hij was ongetwijfeld trots op zijn verleden als marine-officier. Hij
voer ondermeer op de fregatten ‘de Schelde’ en ‘de Javaan’ op de Middellandsezee. Bij
zijn eervol ontslag in 1838 was hij effectief-luitenant der tweede klasse. De laatste vier
jaar was Sijbrand echter wegens ongesteldheid op non-actief gesteld. Dit ongemak wordt
in de stukken verder niet omschreven. Waarom een marine-officier vervolgens belastingambtenaar
wordt, blijft eveneens een raadsel. De indruk ontstaat dat hij vanwege
arbeidsongeschiktheid als marine-officier ontslag nam en een andere overheidsfunctie
aangeboden kreeg.
Drie jaar na zijn benoeming tot ontvanger der belastingen te Wirdum trad hij in 1841
in het huwelijk met Margaretha Carolina Albarda. Van het paar staan drie kinderen te
boek, twee dochters en een zoon. In 1862 verhuisde het gezin naar Huizum en betrok
het voormalige grietmanshuis. Witteveen was te Huizum in dezelfde functie benoemd
als in Wirdum. Blijkbaar bewoonde men het huis met plezier, want in 1869 werd het
pand van de verhuurder gekocht. Behalve het gezin Witteveen werd het pand bewoond
door twee inwonende dienstmeisjes.
Dankzij een ‘signalement’ uit 1870, Witteveen was toen al 68 jaar, is het mogelijk om
enigszins een beeld van hem te schetsen. Maatschappelijke positie en gedrag werden als
uitstekend beoordeeld. Administratieve kennis en lichaamsgestel waren echter zwak.
Ook in de rest van de beoordelingsstaat scoorde hij middelmatig tot laag.
De conclusie was dan ook: Witteveen kan gezien de lange jaren en het groter wordende
gebrek aan zijn rechterhand beter zijn pensioen aanvragen, zoals hij van plan is.
Kortom, het beeld van een ex-zeeman van het type ‘ruwe bolster blanke pit’ is niet op
zijn plaats. Eerder moet gedacht worden aan een keurige persoonlijkheid, die als belas-
75

ting-ambtenaar niet (meer?) op de juiste stoel zat en met weemoed aan de zee terugdacht.
Mogelijk had hij al tijdens zijn marinetijd de blessure aan zijn rechterhand opgelopen.
De vier jaren op non-actief zouden hiermee verklaard zijn.
Zeker in de 19e eeuw was de term ‘maatschappelijke positie’ een synoniem voor de
welstand van de betrokkene. Sijbrand was een telg van de Witteveens uit Metslawier,
deze waren zeker niet onbemiddeld. Hij bezat nogal wat onroerend goed in Oost-
Dongeradeel, maar ook te Wirdum en Hurdegaryp bezat hij vaste goederen. Ondanks
zijn zwakke gestel zou hij nog veertien jaar van zijn pensioen profiteren; hij overleed op
29 october 1884 te Huizum. Zijn weduwe Margaretha Albarda en de nog thuis wonende
dochter Tjeerdje vertrokken per 12 mei 1885 naar Leeuwarden.
Sijbrand Witteveen met zijn gezinsleden waren de laatste bewoners van ‘Het Slotje’
toen dit huis nog één geheel vormde.
22, 51, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70
1885-1888 eigenaren: Willem Hendrik van der Werff, gehuwd met Pietje Visser
en Louw Dirks Holwerda, gehuwd met Sjoerdje Dekinga
De laatste eigenaren van ‘Het Slotje’, als een groot herenhuis, waren de Huizumers
Holwerda en Van der Werff. Beide heren woonden in de Schrans en ‘deden wel meer’
in onroerend goed. Voor Van der Werff werd koopman teruggevonden; Holwerda
wordt vermeld als verwer en zonder beroep. Geluk hebben ze met de aankoop van dit
pand niet gehad. De gegevens overziend ontstaat sterk de indruk dat ze hun mogelijkheden
met het huis hebben overschat. Ten eerste bleek bij de verkoop in 1888 dat de
woning in twee delen was verhuurd. Het herenhuis was kennelijk niet als geheel verhuurbaar.
Ook verkopen met een redelijke winst, wat ongetwijfeld de bedoeling was, is
Holwerda en Van der Werff niet gelukt.
In 1888 werd het pand dan ook in drie delen opgesplitst; terwijl in de tuin, grenzend
aan de Tijnjedijk, twee bouwkavels werden uitgezet. Aldus werd werd het geheel in
maar liefst vijf delen te koop aangeboden. Achtereenvolgens: Huizum Dorp 65 (het
nieuwste bouwdeel); Huizum Dorp 66 en 16 (het oudste bouwdeel) en de twee kavels
waarop de tegenwoordige woningen Tijnjedijk 2 en 4 zouden worden gebouwd.
(tek.1C) En en ander betekende dat Holwerda en Van der Werff een aanzienlijk verlies
leden. In 1885 bedroeg de investering Fl.2229.-. De opbrengst van de vijf kavels was
Fl.1848.-.
Zoals al eerder genoemd waren Holwerda en Van der Werff de laatste eigenaren van de
grote representatieve woning ‘Het Slotje’. De bewoners cq eigenaars-geschiedenis
wordt met hen dan ook afgesloten.
51, 71, 72, 73
De bouwgeschiedenis van het pand (zie tekening 2A t/m 2C)
De 18e eeuw
Halverwege de 18e eeuw is het huis een, verhoudingsgewijs, vrij smal en lang pand geweest.
De langste zijde was, en is, gericht naar de dorpsstraat. Pas later kreeg de woning
zijn tegenwoordige diepte. De oude achtermuur is deels nog in het huis aanwezig,
waardoor de oorspronkelijke maten te recontrueren zijn. De maatvoering van het
grondvlak was destijds lengte plm. 12 m; breedte cq diepte plm.5,6 m (tek. 1B & 2A).
Ook toen had het huis één woonlaag met een zolder, met als dak vermoedelijk een
schildkap. Het opgaande metselwerk was uitgevoerd in kleine rode steen. Op het dak
bevonden zich tot voor kort vermoedelijk nog dezelfde dakpannen als 250 jaar geleden;
nl. ‘oude holle pannen’.Na het overlijden van freule Thieleau werd de woning op 25-4-
1778 publiek te koop aangeboden.In een advertentie in de Leeuwarder Courant werd
het huis als volgt omschreven. Een zeer vermakelijke buitenwoning met meerdere royale
vertrekken, twee keukens, een ruime Caldery (gallerij), zolderingen, kelder, put en
76

Tekening 2A, B en C. ‘Het Slotje’ of Grietmanshuis te Huizum. De belangrijkste veranderingen
sedert 1781. Tekening S. Visser.
77

egenwaterbak. Achter het huis bevonden zich een fraaie tuin met vruchtbomen, een
bleekveld en een kippenhok. Pas in 1781 werd het pand nauwkeuriger omschreven: Er
was sprake van links het voorhuis; gezien vanaf de dorpsstraat bevond dit zich dus op de
hoek bij de Tijnjedijk. Het vervolgens te verwachten achterhuis wordt overigens niet
genoemd. Het huis telde boven twee zolders en beneden vijf vertrekken; namenlijk:
1. In het voorhuis een ruime voorkamer, met schoorsteen en twee bedsteden.
2. Rechts van het voorhuis nog een deftige ruime voorkamer, met een Engelse schoorsteen,
bedstede en provisie-kast. (Vermoedelijk diende dit vertrek drie jaar eerder nog
als tweede keuken).
3 en 4. Een keuken met op het eind een kelder. Van de keukeninrichting worden genoemd:
een schoorsteen, aanrecht, fornuis en een regenwaterbak met koperen kranen.
Deze regenwaterbak is opmerkelijk, het moet een verhoogd geplaatst reservoir geweest
zijn, waar men middels kranen water uit kon tappen.
5. Een derde zeer royale kamer zag uit op de tuin.
Achter het huis bevond zich een ruime plaats. Dit zal een verhard gedeelte van de achtertuin
geweest zijn. Een put, onmisbaar in die tijd voor de was en het drinkwater. Een
natuurstenen bak, de watersteen, was ongetwijfeld vlak bij de put geplaatst. De opnieuw
genoemde gallerij zal zich achter de woning bevonden hebben. In de 17e en 18e eeuw
plaatste men dikwijls een soort overkapping of luifel tegen een woning. Veel huishoudelijke
werkzaamheden werden buiten verricht. Een afdak bood dan beschutting. In dit
geval zal de overkapping op palen hebben gestaan, vandaar de naam gallerij. Een bleekveld
was destijds onmisbaar voor het wasgoed. Het toilet of ‘huuske’, was zoals gebruikelijk
achter het pand geplaatst. Als laatste worden genoemd een fraaie tuin met paden
en vruchtbomen. Het drie jaar eerder vermelde kippenhok is kennelijk verdwenen.
In 1794 of 1795 is Dieuke Tamboeser verantwoordelijk geweest voor een opvallende
bouwkundige ingreep. Ze liet een moderne sanitaire voorziening aanbrengen. Er werd
een beerput aangebracht in het perceel van de buurman. Het toilet, vrijstaand in de
achtertuin, kreeg een afvoer naar deze put. Het leegmaken van deze beerput of kolk
moest men toestaan mits van ’t aanstaande openmaken behoorlijk vooraf verwittigd is.
Deze rioolrechten worden na haar overlijden in 1803 voor het eerst genoemd.
Ongetwijfeld heeft de weduwe Tamboeser hiertoe een overeenkomst gesloten met de
naaste buurman, bakker Haakma.
24, 34
De 19e eeuw
In 1808 werd de eerste huisnummering van Leeuwarderadeel ingevoerd. Het hoekhuis
zou als Huizum 57 te boek worden gesteld. Met de invoering van het kadaster in plm.
1832 onstond een tweede officiële nummering nl: kad. gem. Huizum; sectie C; nr.17.
Voor 1832 kreeg het pand zijn grootste bouwvolume. Naar de hypotheken van Van
Cammingha te oordelen werd het huis in 1822 en 1823 in twee fasen aanzienlijk vergroot.
Hij zal de woning te klein hebben gevonden voor zijn gezin van zes personen met
de dienstboden. Ook representatie kan een rol gespeeld hebben. Ten eerste werd het
oude pand richting achtertuin verbreed tot plm. 8 meter Deze verbouwing is nog steeds
te zien aan de merkwaardige scheve kap van het huis. Dit betekende wel dat de eerder
genoemde put in de achtertuin inpandig werd. Deze put bevindt zich nog steeds in het
pand nr. 16. Vervolgens werd het huidige pand Dorp Huizum 65 ernaast gebouwd.
Door dit gedeelte, met het dak tussen twee forse tuitgevels, kreeg het geheel ongetwijfeld
meer status. (tek. 1A & 2B)
2, 35, 48, 49, 77
78

Tijdens de renovatie van Huizum Dorp 66
werd de doorgang naar nummer 65 zichtbaar.
Foto S. Visser 1997.
In 1859, na het overlijden van Johanna Ch. Gasinjet, werd een gedetailleerde beschrijving
van het pand gemaakt. In het ‘nieuwbouwdeel’ op de begane grond een woonkamer
met drie ramen ten westen. Dit was ongetwijfeld de salon waar gasten ontvangen
werden; achter deze salon een slaapvertrek. Opmerkelijk is dat hier geen bedsteden
worden genoemd. Het echtpaar Van Cammingha sliep modern; in een ledikant. Op de
verdieping waren twee slaapvertrekken aangebracht. In de nok van dit bouwdeel een
vliering en een duiventil. Vitus V. van Cammingha zal deze duiventil hebben laten aanbrengen
in navolging van het poortgebouw van Wiarda-state te Goutum. In het poortgebouw
van Wiarda-state was een verblijf voor veldduiven aangebracht.
In het vergrote oude bouwdeel worden genoemd: entree met gang, zijgang, voorkamer
met bedsteed, logeerkamer met bedsteed, droge kelder, keuken, bergplaats, mangelkamer
en een portaal met bedsteed. Duidelijk is dat het voorhuis zich bevond bij het
nieuwe bouwdeel. Het achterhuis bevond zich op de hoek bij de Tijnjedijk.
Op de verdieping van het oudste bouwgedeelte waren twee slaapkamertjes getimmerd,
de overige zolderuimte diende als linnenzolder. Vergeleken met eerdere beschrijvingen
is er achter het huis weinig veranderd. In 1859 is er opnieuw sprake van een kippenhok
met een ren en een turfloods. Het eerder genoemde tuinbeeld is kennelijk verdwenen. In
de achtertuin blijkt een priëel gebouwd te zijn. In de voortuin aan de dorpsstraat blijkt
de hoofdingang gemarkeerd te worden met een homei (twee forse stenen palen met
daartussen het toegangspad).
79
De achterzijde van Huizum Dorp 65 met de
dichtgemetselde vlieggaten van het duivenverblijf
van Van Cammingha. Foto S. Visser 1982.

In 1888 ontstond de situatie zoals die op tekening 1C is weergegeven. Het grote huis
werd in drie kleinere panden opgedeeld, bovendien werden er in de tuin twee bouwkavels
te koop aangeboden. Een dergelijke verkoop vereiste natuurlijk enige voorbereiding.
Zo waren de perceelsgrenzen in de tuin met paaltjes aangegeven. Op 14 februari
kreeg deze verkoop zijn beslag; genoemd naar de tegenwoordige huisnummering waren
de kopers:
kad.nr: B1304; Huizum Dorp 65
Bauke Westra te Huizum, zadelmaker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .prijs Fl.730,-.
kad.nr: B1305; Huizum Dorp 66
Hermanus Laverman te Huizum, huisverwer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .prijs Fl.340,-.
kad.nr: B1306; Huizum Dorp 16
Sipke Oudendag te Huizum, timmerman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .prijs Fl.532,-.
kad.nr: B1307; een bouwkavel (Tijnjedijk 2)
Petrus Kroonsma Ros te Huizum, timmerman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .prijs Fl.120,-.
kad.nr: B1308; een bouwkavel (Tijnjedijk 4)
Petrus Kroonsma Ros te Huizum, timmerman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . prijs Fl.126,-.
Met deze koop werden de nieuwe eigenaren verplicht de nodige bouwkundige voorzieningen
te treffen om van het pand drie van elkaar gescheiden woningen te maken. De
belangrijkste waren: op gezamenlijke kosten (voor Westra en Laverman) werd de scheidingsmuur
tussen nr. 65 en 66 rechtstandig tot het dak opgetrokken en de doorgang
gedicht. Mogelijk is toen ook het verbindende dakdeel tussen beide huizen verwijderd.
Eenzelfde bepaling werd genoteerd voor Laverman en Oudendag, de eigenaren van
resp. nr.66 en 16. De noordlijke muur van de hoofdgang moest naar voren en achteren
worden verlengd en tot aan het dak worden verhoogd. Westra, de koper van nr.65
moest zorgdragen voor een nieuwe opgang naar boven. De oude trap bevond (en bevindt)
zich in huis nr.66.
De al eerder genoemde rioolrechten kwamen met deze verkoop alleen terecht bij nr.65.
Het secreet bevond zich achter dit pand; terwijl de beerput bij diens naastleger was aangebracht.
In de tuin van Huizum Dorp 64 bevindt zich dus mogelijk nog een oude put.
Laverman als eigenaar van nr.66 mocht water trekken (middels een buis?) uit de regenwaterput
van nr.65, mits hij zelf de nodige voorzieningen betaalde. In 1998 was er echter
nog steeds een oude regenwaterput in de tuin van nr.66 aanwezig. Vermoedelijk
heeft Laverman van dit recht geen gebruik gemaakt. De homei voor nr. 66 was kennelijk
van een fors formaat, de hoofdingang moet door de koper van nr.66 geheel op zijn eigen
erf worden aangebracht.
De toegang van nr.16 bleef (en is nog steeds) gericht naar de Tijnjedijk. Merkwaardig
is wel dat er over een trap in dit gedeelte met geen woord wordt gerept.
Het priëel van Van Cammingha was in 1888 nog steeds aanwezig. Ongetwijfeld betrof
het hier de koepel welke zich bevond op bouwkavel B 1308. Petrus Kroonsma Ros, als
koper van dit stukje grond, had er kennelijk geen belangstelling voor. De koepel werd
gekocht door Sipke Oudendag. Waar dit bouwwerkje is gebleven is niet bekend.
De tot 1859 genoemde kelder werd in 1888 al niet meer genoemd. Vermoedelijk is
deze ruimte (volgestort?) nog steeds aanwezig in woning nr. 16 of 66. Geen van de huidige
eigenaren kon hierover inlichtingen verstrekken. Met het terugvinden van de kelder
zou het wellicht mogelijk zijn om de ouderdom van het oudste bouwdeel te bepalen.
55, 73, 75, 77, 80
De 20ste eeuw (tek: 2C)
Vanzelfsprekend ging na 1888 het aanpassen van de drie woningen, naar de eisen van
de tijd, gewoon door. Een belangrijke factor zal hierbij de draagkracht van de eigenaren
geweest zijn. Kortom, men bleef aan het oude herenhuis ver- en herbouwen tot het ge-
80

heel zijn huidige uiterlijk kreeg. In de archieven werden nog de volgende bouwkundige
aanpassingen teruggevonden.
a. Zowel woning Huizum Dorp nr.66 als nr.16 zijn voorzien van wel zeer royale dakkappellen;
ongetwijfeld aangebracht om op de verdieping meer ruimte te scheppen.
Hermanus Laverman liet in 1911 deze kajuiten op zijn pand aanbrengen.
Vermoedelijk is tegelijkertijd nr.16 toen ook met deze opbouwen uitgebreid. De dakkappellen
zijn t.e.m. de decoratie gelijk.
b. Achter het pand nr. 66 werd in 1909 een witstenen schuurtje opgetrokken.
c. Pand Huizum Dorp 65 werd na 1924 door R. ter Heide richting achtertuin uitgebouwd.
Sedertdien heeft deze woning aan de achterzijde een ‘plat’.
d. De inpandige garage of berging, aanwezig in nr.16, werd tussen 1910 en 1922 aangebracht
door Willem van Asperen. Hij was toen eigenaar/bewoner van dit pand en
staat als huisschilder te boek. Hij zal deze ruimte als werkplaats hebben
gebruikt.
e. Opvallend is de ‘afgeschuinde’ hoek van woning nr.16, precies op de hoek van de
Tijnjedijk. De indruk onstaat dat een verbreding van het trottoir langs de Tijnjedijk
hiervan de oorzaak was. Dit is niet het geval geweest. In 1889 was deze afgeschuinde
hoek nog niet aanwezig. De voorgevel knikte toen over de laatste meters maar liefst
40 cm naar het oosten. (tek. 1C) Nog steeds staat dit geveldeel niet ‘in lijn’. Deze
voorgevel buigt nu enigszins naar het westen. Deze hoek is dus bij een verbouwing
na 1889 ontstaan.
f. In 1998 werd het kleinste pand’ nr 66 grondig opgeknapt. Hierbij werd o.m. de
voorgevel gereinigd en van een stuclaag voorzien.
75, 76, 78, 79
81
De toegangsdeur van Huizum Dorp 66 in 1998.
Het metselwerk links is zeker niet origineel. De
hardstenen blokken onderaan (de neuten) zijn
veel te groot. Vermoedelijk wijst dit op pilasters,
eertijds links en rechts van de hoofddeur
geplaatst. Foto S. Visser 1998.

De 21ste eeuw ?
Over de toekomst van het oude herenhuis kan alleen gespeculeerd worden. Met de
eeuwwisseling aanstaande, moet het mogelijk zijn een wens op papier te zetten. Naar
mijn mening zou het oudste bouwdeel, de woningen 16 en 66, gerenoveerd moeten
worden tot één ruim woonhuis. Daarbij zou het pand voorzien moeten worden van 18e
of 19e eeuwse ramen met een betere gevelverdeling. Kortom een huis met deze historie
op dit prachtige plekje verdient wat meer aanzien dan nu het geval is.
Noten
Gebruikte afkortingen in de noten
RAF Rijksarchief Friesland te Leeuwarden
GAL Gemeentearchief Leeuwarden te Leeuwarden
AORK Archief der Openbare Registers en Kadaster te Leeuwarden
ARA Algemeen Rijksarchief te ’s Gravenhage
* Mijn dank voor de medewerking aan de huidige bewoners van ‘Het Slotje’;
resp: de hr. en mevr. Boetes, de hr. S.F. Flisijn en mevr. Ter Heide. Ook de heren Y.
Zuiderveld en A. Postma van het Kadaster te Leeuwarden ben ik erkentelijk voor hun geduldige
uitleg op mijn vragen.
** De in dit artikel genoemde 18e eeuwse geldgedragen bestaan uit:
a. de Daalder: bestond uit 30 stuivers.
b. de Carolusgulden of Cargld: bestond uit 20 stuivers.
c. de Goudgulden of Ggld: bestond uit 28 stuivers.
d. de Stuiver of Str: bestond uit 8 penningen of duiten.
Zoals tegenwoordig de daalder nog wel als rekenmunt wordt gebruikt, waren ook de
Goudgulden en Carolusgulden in de 18e eeuw rekenmunten. Zeker in de 18e waren ze niet
meer in omloop. Het circulatie geld bestond uit duiten, stuivers, schellingen, proviciale guldens
en dergelijke.
1. Mondelinge mededeling van de heer S. Grijpstra. Het toponiem ‘Het Slotje’ werd hem verteld
door Nanning Bulthuis. Bulthuis groeide op in het pand Huizum Dorp nr.65.
2. RAF collectie kadastrale minuutkaarten.
3. De verbouwing van het pand blijkt het beste uit de reëelcohieren. In de periode 1747-1750
variëerde de belasting van dit pand nogal. Bij de reële goedschatting werd van het onroerend
goed middels een taxatie de huurwaarde bepaald. Uit bijvoorbeeld het stijgen van deze
belasting kan een waardevermeerdering c.q. verbouwing worden geconcludeerd. De jaarlijks
af te dragen belasting bedroeg 1 op elke 5,5 penningen. De reëelcohieren vormen een prachtige
bron voor een onderzoek naar de bewonings-geschiedenis van een pand. Jaarlijks worden
de eigenaren en bruikers genoemd.
De geraardpleegde reëelcohieren voor dit artikel waren:
4. RAF toegang 5: Archieven van de gewestelijke bestuursinstellingen van Friesland 1580-
1795.
4a. RAF reëelcohieren Leeuwarderadeel (Huizum): inv.nr. 4337 t.e.m. 4375 (1725 t.e.m.
1794).
4b. RAF reëelcohieren Leeuwarden: inv.nr. 4293 (1750).
4c. RAF reëelcohieren Leeuwarden: inv.nr. 4323 t.e.m. 4331 (1780 t.e.m.1788).
4d. RAF reëelcohieren Harlingen: inv.nr. 3950 en 3951 (1793 en 1794).
5. RAF genealogie 441; (Het stamboek van de Friese adel).
6. Mr. M. Lassche, De Huizumer Dorpskerk, uitg. 1973.
7. Sixtus Acronius, Juridische dissertatie, uitg. 1714 (collectie stedelijke bibliotheek Leeuwarden).
8. Het ‘gemeentebestuur’ van een 18e eeuwse Friese stad en grietenij of plattelandsgemeente
verschilden van elkaar. In een grietenij was de grietman de hoogste gezagsdrager. Hij werd
82

gekozen voor het leven. Een stad werd bestuurd door een ‘college’ van o.m. burgemeesters
en schepenen, die na een vaste periode aftraden. De stadsregering van Leeuwarden bestond
uit vier burgemeesters, zes schepenen en twee bouwmeesters. Een financiële drempel voorkwam
dat arme inwoners van de stad tot deze functies zouden doordringen. Men moest minimaal
voor 1000 daalders aan vaste goederen in het rechtsgebied van de stad bezitten. Een
norm waar Sixtus Acronius ruim aan voldeed. Uit een onderzoek naar zijn bezit (noot 4b) in
het rechtsgebied van Leeuwarden bleek hij onroerend goed met een huurwaarde van ruim
550 Cargld. te bezitten. De marktwaarde was vanzelfsprekend veel hoger. Het huis te
Huizum valt hier natuurlijk buiten; dit lag in Leeuwarderadeel. In 1750 was de huurwaarde
van dit pand 44 Cargld.; in 1763 was de marktwaarde 938 Cargld.
9. RAF genealogie 635 (betreft het geslacht Acronius).
10. De welstand van meerdere leden van het geslacht Acronius blijkt o.m. uit de quotisatiecohieren.
(noot 11) De quotisatie-heffing uit 1749 (ook in druk verschenen) was een poging
de belastingdruk evenrediger over de bevolking te verdelen. Dit mislukte, zodat in 1750 het
oude belastingsysteem weer werd ingevoerd. De ‘quotisatie-aanslag’ van enkele leden uit het
geslacht Acronius was:
a. Sixtus Acronius ; oud-burgemeester van Leeuwarden: aangeslagen voor.....181-11-30.
b. Fedde Acronius zilversmid te Harlingen (bestaet wel): aangeslagen voor ....64 -08-11.
c. dominee Acronis te Hallum (welbegoedigt): aangeslagen voor....................102-07-10.
d. overste Acronius te Buitenpost: aangeslagen voor.........................................246-16.
11. RAF toegang 5: Archieven van de gewestelijke bestuursinstellingen van Friesland 1580-
1795 quotisatiecohieren 1749.
12. de erfgenamen van Sixtus Acronius waren:
a. Mejuff. Baudina Acronius gehuwd met Wijbrandus Sloterdijk uit Makkum;
b. Vrouwe Sjoerdtia Acronius gehuwd met Dirk Bruin uit Wijk bij Duurstede;
c. Mejuff. Titia Acronius gehuwd met Willems Cock uit Amsterdam;
d. de heer Binke Binkes Acronius; medi. Doctor;
e. de heer Renatus Acronius; medi Doctor.
f. Petronella Acronius gehuwd met Jan ’t Faber uit Leeuwarden.
13. Dr. G.A. Wumkes, Stads - en Dorpskroniek van Friesland (1700-1800), 1930.
14. RAF genealogie 441; (Stamboek van de Friesche Adel).
15. RAF toegang 13; archieven der Nedergerechten (Leeuwarderadeel) inv.nr 153 (proclamatie
van verkoop).
16. GAL inv.nr. 101; familie-archief Van Burmania.
17. Op 11 maart 1771 werd de nalatenschap van Cuniera Frauck van Burmania (overl. 28-06-
1760) en Catharina Cuniera van Burmania (overl. 28-6-1769) afgerond door notaris Petrus
Wierdsma te Leeuwarden. De verdeelsleutel hiervan was nogal complex. De staat van
Schifting en deijling beslaat dan ook 31 bladzijden. Freule Catharina had namelijk de goederen
van haar eerder overleden zuster beheerd; en de boedels waren vermengt. Bovendien
had Catharina geërfd van haar eerder overleden zuster Cuniera. De gezamenlijke erfgenamen
waren echter overeengekomen, dat van het geheel 4/10 afkomstig was van de eerst overledene;
en 6/10 van de laatst overledene. Verkort weergegeven bestond de dubbele nalatenschap
uit:
a. ten sterfhuize was aangetroffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11.000 Cargld.
b. van de meubilaire goederen, gemerkt goud en zilver was de waarde ruim . . . .6.000 Cargld.
c. obligaties en lijfrentes brachten op . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.500 Cargld.
d. drie boerderijen te Cornjum; resp. 45 pmt; 97 pmt en 94 pmt ;
getaxeerd op . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32.000 Cargld.
e. een huis met hornleger te Cornjum, de Beijer genaamd . . . . . . . . . . . . . . . . . .300 Cargld.
f. twee boerderijen te Mantgum, samen met een half hornleger te Oosterwierum
groot totaal 86 pmt; getaxeerd op . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.000 Cargld.
g. het huis te Huizum, bewoond door freule Thieleau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 938 Cargld.
h. twee eeuwige rentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Cargld.
83

i. een besloten bank in de Westerkerk en een stoel in de Galileërkerk
te Leeuwarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Cargld.
18. Enige Duitstalige copieën, beschikbaar gesteld door de Hoge Raad van Adel betreffende
het geslacht Thielau. Opm. Het aantal verschillende schrijfwijzen van deze naam is opvallend.
19. De slag bij Malplaquet was een van de veldslagen gedurende de Spaanse successie-oorlog
(1702-1714). Oorzaak: ‘de Spaanse erfenis’ waardoor o.a. de Zuidelijke Nederlanden direct
onder Franse invloed zouden komen. De partijen bestonden enerzijds uit Spanje en
Frankrijk; anderzijds de Duitse keizer, Engeland en De Republiek. Al na de verloren slag bij
Oudenaarde (1708) moest Lodewijk XIV van Frankrijk inbinden.
20. Juliana Agatha was een dochter van Heinrich Johann Thilo de Thiau en Lucia Barbara van
Burmania; gehuwd 30-10-1698. Het Stamboek van de Friesche Adel (noot 14) geeft maar
weinig gegevens over hun gezin. Van de vier kinderen wordt alleen de zoon genoemd. Laes
van Burmania Thilo van Thilau, gedoopt te Cornjum op 16-09-1703. Hij overleed op jeugdige
leeftijd als student. Twee dochters, zo wordt vermeld, zijn te Huizum overleden en begraven.
In de reëelcohieren staan inderdaad voor 1751 en 1752 (noot 4a) de freules Thieleau
als bewoonsters van het huis in Huizum genoteerd. Daarna is het alleen nog freule Juliana
Agatha de Thieleau. Dat het hier beschreven pand tot 1752 twee bewoonsters had wordt
echter nergens bevestigd. Wel bleek het mogelijk de ontbrekende namen van de dochters te
achterhalen. De drie zusters deden geloofsbelijdenis in Leeuwarden. (noot 21) De ontbrekende
namen zijn: Titia Helena van Burmania Tilo van Tilau en Catharina van Burmania
Tilo vanTilau (de geslachtsnaam is Tilo van Tilau). Welke van deze twee dames mogelijk
ook in Huizum heeft gewoond, werd niet duidelijk.
21. RAF toegang 28; DTBL-registers: archief der Hervormde Gemeente Leeuwarden.
22. GAL inv.nr. 77c; archief der Hervormde Gemeente Huizum.
22a.GAL het uitschrijven van Trijntje Martens, dienstmaagd bij de Hoog Wel Geb Freule J A de Tileau.
23. RAF toegang 13; archieven der Nedergerechten (Leeuwarderadeel) inv.nr.206 &211 (collateralesuccessie).
23a.De aangetroffen financiën van Juliana Agatha de Thieleau afkomstig uit een erfenis van twee
tantes (1771), vergeleken met haar eigen nalatenschap. (overl. 27 maart 1778)
Nagelaten door C.C. - en C.F. van Burmania in 1771 Haar bezit in 1778
1.te ontvangen van E.S. van Burmania . . . . . . . . . . . . . .693
2.geld, goud, zilver en ‘Kleederen’ . . . . . . . . . . . . . . . . . .3369
3.1/3 deel van een boerderij te Cornjum . . . . . . . . . . .4166 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6258
4.een huis te Cornjum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .466
5.haar woning te Huizum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .938 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1097
6.twee eeuwige rentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .610 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
7.boedelspenningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370
+10240
8.de opbrengst van meubelen en huisraad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1421
nog te voldoen: +10136
a.twee obligaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450
b.begrafeniskosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263
c.collaterale belasting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
haar bezit in 1778: 10136 - 748 = 9388
+748
Opm: De bedragen in Cargld; stuivers en duiten zijn weggelaten. Hierdoor lijken de optellingen
niet correct.
84

De erfgenamen van Juliana Agatha de Thieleau waren:
a. freule Doed Sjouck van Burmania uit Hallum;
b. freule Helena van Burmania uit Hallum;
c. vrouwe Titia Helena van Burmania douairière van Heemstra uit Leeuwarden;
d. jonkheer Laes van Burmania uit Leeuwarden;
e. vrouwe Anna Maria van Burmania huisvrouwe van jonkheer G.G. van Haarsolte uit
Minnertsga.
24. RAF toegang 13: archieven der Nedergerechten (Leeuwarderadeel) inv.nr. 155; (proclamatie
van verkoop).
25. Nadat Antonette Rengers op 22-08-1780 was overleden, hertrouwde Justus de Geusau op
24-06-1781 met Juliana van Haersma. (noot 21) Het paar trouwde niet in de kerk. Het huwelijk
werd voltrokken door burgemeester Gravius van Leeuwarden in bijzijn van secretaris
Sloterdijck ten huize van de heer Gesau te Leeuwarden. Ten tijde van hun huwelijk was
Juliana ruim 55 jaar, Justus was in 1729 in Jena (Duitsland) geboren dus ruim 51 jaar oud.
Hij overleed in 1784 te Leeuwarden.
26. Nederlands Adelsboek, uitg. 1993 door de Hoge Raad van Adel.
27. Enige Duitstalige copieën beschikbaar gesteld door de Hoge Raad van Adel betreffende
het geslacht Von Geusau.
28. GAL genealogische correspondentie betreffende de familie Noteboom.
29. GAL inv.nr. K33a: alphabetisch register volgens straatnamen op de Groot-Consentboeken
van Leeuwarden (1580-1811) door R. Visscher 1913.
30. GAL inv.nr. 32a: klapper op familienamen e.d. in het Bakkerboek (1542-1802); (ledenlijst
van het bakkersgilde te Leeuwarden).
31. RAF toegang 13: archieven der Nedergerechten (Leeuwarderadeel) inv.nr. 156; (proclamatie
van verkoop).
32. RAF toegang 8, (deel 1 1795-1807). Archief bestuursinstellingen (van Friesland) 1795-
1813: kohieren reële goedschatting Leeuwarderadeel (Huizum) inv. nr. 1528 t/m 1546
(1795-1805).
33. In 1795 werd de huurwaarde van onroerend goed nauwkeuriger vastgesteld (lees: meestal
verhoogd). De Franse bezetter had onder het motto ‘broederschap e.d.’ wel geld nodig om
oorlog te kunnen voeren. Uit een onderzoek naar 15 willekeurige woonhuizen te Huizum
blijkt dat in 1795 de reële belasting gemiddeld met 12,5 % werd verhoogd t.o.v. 1794. De af
te dragen belasting van ‘Het Slotje’ steeg met maar liefst 23%; een uitschieter! Uit deze cijfers
zou geconcludeerd kunnen worden dat Dieuke Tamboeser het pand verbouwd zou hebben.
Dit is m.i. niet het geval geweest. De woning bleef vijf vertrekken groot. Bovendien, in
1797, daalde deze belasting weer naar het niveau van 1794.
34. RAF toegang 13: archieven der Nedergerechten (Leeuwarderadeel) inv.nr. 157; (proclamatie
van verkoop).
35. GAL inv.nr. D14a: archief Gemeente Leeuwarderadeel: registers van de nieuwe huisnummers,
de eigenaars en huurders in de diverse dorpen in Leeuwarderadeel (Huizum 1808).
36. GAL inv.nr. D49: archief Gemeente Leeuwarderadeel: register van deuren en vensters binnen
Leeuwarderadeel (Huizum p.l.m. 1810).
37. RAF lijst van ingezetenen in Huizum (1811) (geen inventarisnummer).
38. GAL inv.nr. D50: archief Gemeente Leeuwarderadeel: roles de la contribution personnelle et
mobilière de communes Huizum 1812-1813 et Wirdum 1814.
39. RAF burgerllijke stand Leeuwarderadeel.
40. RAF toegang 28; DTBL-registers: archief der Hervormde Gemeente Harlingen.
41. RAF toegang 13; archieven der Nedergerechten (Leeuwarderadeel) inv.nr. 161; (proclamatie
van verkoop).
42. Ria Smit, De burgemeestersfamilie Gasinjet enige copieën beschikbaar gesteld door het Rijks-
Archief Drenthe. (geen nadere gegevens bekend)
43. Yme Kuiper, Adel in Friesland 1780-1880; 1993.
44. Siegfried Wiarda, Wiarda 1369-1969; 1970.
85

45. Dr. G. Abma, Ljouwerteradiel; 1984.
46. GAL aanvulling op het Van Cammingha-archief; een index bestaande uit drie met de hand
geschreven deeltjes door Jhr. C.J. van Cammingha.
47. Het geslacht Van Cammingha was begin 19e eeuw beslist niet armlastig. De leningen van
Vitus Valerius van Cammingha kunnen verklaard worden uit het feit dat hij niet over zijn vaders
erfdeel kon beschikken. Deze had het vruchtgebruik van zijn goederen gelegateerd aan
zijn moeder Anna Catharina Louisa Lemper. Een aantal belangrijke gebeurtenissen m.b.t.
Vitus Valerius van Cammingha waren:
1788 Huwelijk van Rudericus Carolus van Cammingha en Anna Catharina Louisa Lemper,
voor beiden het tweede huwelijk. R.C. van Cammingha had vijf kinderen uit zijn eerste
huwelijk, waarvan er vier jong stierven. Het vijfde kind uit zijn eerste huwelijk overleed
in 1792. Uit zijn tweede huwelijk werden drie kinderen geboren. (zie 1788, 1790 en
1792).
1788 20 nov. Geboorte van Maria Geertruida van Cammingha. (ze zou ongehuwd blijven)
1790 11 oct. Geboorte van Vitus Valerius van Cammingha.
1792 Geboorte van het derde kind uit het tweede huwelijk van R.C. van Cammingha (jong
overleden).
1793 Overleden R.C. van Cammingha. Het vruchtgebruik van zijn bezittingen werd gelegateerd
aan A.C.L. Lemper.
1813 10 aug. Huwelijk van V.V. van Cammingha met Johanna Christophora Gasinjet te
Peize (gedoopt 13-11-87); vier kinderen uit dit huwelijk.
1814 27 sept Geboorte van Anna Catharina Louisa Hillegonda van Cammingha te
Huizum.
1817 27 mei. Geboorte van Petronella Maria Catharina Wihelmina Ferdinanda van
Cammingha te Veenwouden.
1819 26 juni. Geboorte van Alida Frederica Victoria van Cammingha te Veenwouden.
1822 22 mrt. Geboorte van Ruurd Carel van Cammingha te Veenwouden.
1831 3 nov. Overleden te Huizum P.M.C.W.F. van Cammingha (de tweede dochter van
V.V. van Cammingha)
1832 6 okt. Overleden te Goutum Anna C.L. Lemper.
1832 oct/dec. Boedelbeschrijving op Wiarda-state; getaxeerd op: Fl. 78111,07 nagelaten
door R.C. van Cammingha en Fl. 32488,33.5 nagelaten door A.C.L. Lemper.
1840 29 apr. Scheidingsakte tussen V.V. van Cammingha en zijn zuster M.G. van
Cammingha; de onroerende goederen van hun vader R.C. van Cammingha worden
geschat op Fl. 95973,-. In verband met de zware lasten werd Wiarda-state toebedeeld
aan M.G. van Cammingha.
1842 21 febr. Overleden te Goutum Maria Geertruida van Cammingha.
1852 10 juli. Overleden te Huizum Vitus Valerius van Cammingha. Het vruchtgebruik van
zijn bezittingen werd gelegateerd aan zijn weduwe Johanna Christophora Gasinjet.
1852 10 sept. De dochters Anna en Alida doen dit vruchtgebruik gestand tegen een uitkering
van resp. Fl. 400,- en Fl. 300,- per jaar.
1859 21 mei. Overleden te Huizum Johanna Ch. Gasinjet.
48. RAF toegang 35; archief der hypotheekbewaarders in Leeuwarden; inv.nr. 723: zaak 263
t.e.m. 265; idem: inv.nr. 914, spec.10; idem: inv.nr. 1143, spec. 21; idem: 1147, spec. 25.
49. RAF toegang 5; archief der hypotheekbewaarders in Leeuwarden: inv.nr.1153, spec 31;
idem: inv.nr. 1154, spec 21; idem: inv.nr. 1186, spec 64 (1822).
50. RAF volkstellingen 1929 en 1939, (op microfiches geen archiefnummer).
51. GAL bevolkingsregister Leeuwarderadeel (Huizum).
52. RAF burgerlijkestand Dantumadeel.
53. RAF burgerlijkestand Leeuwarden.
54. RAF toegang 26, inv.nr. 115004 & 115061; notaris Wiersma 1859: aktes van verkoop, boedelscheiding
(261) en finale toewijzing (262).
86

55. AORK archief Kadaster en Openbare Registers, (kantoor Leeuwarden) overschrijvingsregister,
deel 385, no.67 (1859).
56. RAF genealogie nr. 613 (geslacht Beekhuis)
57. Er zijn van het tijdvak 1816-1822 geen archivaria beschikbaar waarin particuliere woningverhuur
werd bijgehouden. Alleen met behulp van de overlijdensaangiften kan nu nog worden
nagegaan wie in welk huis woonde. Het huisnummer, indien aanwezig, staat op deze
aangiften vermeld. Er moet zich dan wel een sterfgeval hebben voorgedaan, zoals hier bij het
kindje van Albertina Buising. Zodoende kon, tijdens de afwezigheid van de Van
Cammingha’s, één huurster worden vastgesteld. Vermoedelijk is Albertina Buising tot 1823
in het huis blijven wonen; zeker is dit niet, er kunnen meerdere huurders geweest zijn.
58. RAF toegang 35-02, archief Kadaster en Openbare Registers; inv.nr. 20023; (algemeen register).
59. GAL inv.nr. 639: archief directeur Algemene Begraafplaats Leeuwarden.
60. Adresboek van Leeuwarden, 1864.
61. GAL bevolkingsregister Leeuwarden.
62. GAL wijkkaart bevolking Leeuwarden, wijk L (1*) indeling 1843.
63. RAF toegang 35-02; archief Kadaster en Openbare Registers; inv.nr.415, nr. 54; (overschrijvingsregister).
64. ARA schriftelijke informatie betreffende zee-officier / belasting-ontvanger S. Witteveen
(1802-1884) het onderzoek werd uitgevoerd door de heer G.H. Kinkelder.
65. RAF toegang 35-02, archief Kadaster en Openbare Registers; inv.nr.576, nr. 79; (overschrijvingsregister).
66. RAF toegang 35-02, archief Kadaster en Openbare Registers; inv.nr. 20009; (algemeenregister).
67. RAF toegang 28, DTBL-registers, archief der Hervormde Gemeente Wirdum.
68. RAF GenLias, genealogie op internet (huwelijk Witteveen / Albarda).
69. ARA toegang 2.02.09.04, archief Algemene Rekenkamer, inv.nr. 519, akte 42.989; (verklaring
van erfrecht i.v.m. een nog uit te betalen termijn-pensioen).
70. ARA toegang 2.08.08 /2.08.05.39, archief Ministerie van Financiën (de Stamlijst, Staat van
Dienst, Standplaatsen en Signalementsstaat uit 1870).
71. RAF toegang 35-02, archief Kadaster en Openbare Registers, inv.nr. 20073; (algemeenregister).
72. RAF toegang 35-02, archief Kadaster en Openbare Registers, inv.nr. 20091; (algemeenregister).
73. RAF toegang 26, notariëelarchief, inv.nr. 78129, notaris Albarda 1888; aktes van verkoop,
(repertorium: inv.nr. 78145).
74. GAL inv.nr. K28, archief Gemeente Leeuwarderadeel, register van nieuw gebouwde, verbouwde
of gesloopte huizen in Leeuwarderadeel.
75. AKOR archief Kadaster en Openbare Registers (kantoor Leeuwarden) kadastrale leggers van:
1. Sipke Oudendag, nr. 1285;
2. Hermanus Laverman, nr. 1296;
3. Bauke Westra, nr. 1196;
4. Petrus Kroonsma Ros, nr. 1297.
76. RAF toegang 35-02, archief Kadaster en Openbare Registers, inv.nr.1758, nr. 90; (overschrijvingsregister).
De werkplaats wordt in dit register (20-01-1922) voor het eerst genoemd
als Willem van Asperen het huis op de hoek van de Tijnjedijk verkoopt aan Hermanus
Laverman.
77. Vriendelijke mededeling betreffende de put door de hr. M. Boetes.
78. Vriendelijke mededeling mevr. Ter Heide.
79. Vriendelijke mededeling van de hr. Postma, medewerker van het ‘Kadaster’ te Leeuwarden.
80. Vriendelijke mededelingen betreffende de oude kelder door de heren M. Boetes en S.F.
Flisijn.
87

Index van persoonsnamen
Verwijzigingen naar de noten zijn vet gedrukt.
geslachtsnaam voornaam ev. initiaal geslachtsnaam voornaam ev. initiaal
Acronius Sixtus 68,7,8,10 Haakma (bakker) 78
Acronius David 68 Haersma vrouwe Juliana 70,25
Acronius Fedde (zilversmid) 10 Hania Aleijda 71
Acronius mejuff. Baudina 12 Heide ter R 81
Acronius vrouwe Sjoerdtia 12 Hilverda Abe 72
Acronius Binke Binkes (medi. dokter) 12 Holwerda Louw Dirks 76
Acronius Renatus (medi. dokter) 12 Huizinga B 72
Acronius Petronella 12 Jans Catharina 72
Acronius (dominee) 10 Knoopmeijer Baarend 70
Acronius (overste) 10 Kooistra H 72
Acronius mejuff. Titia 12 Kroonsma Ros Petrus 80,75
Albarda Margaretha Carolina 75,76,68 Laverman Hermanus 80,81,75,76
Albarda (notaris) 73 Lemper vrouwe Anna C.L. 47
Althuizen van Dieuke 71
Altena van Jan 71 Lodewijk XIV (koning van Frankrijk) 19
Asperen Willem van 81,76 Martens Trijntje 22a
Beekhuis Renske 74 Noteboom Femmigen 70
Beekhuis Aleida 74 Noteboom Jacobus 71
Beekhuis Hero Gerardus (dominee) 74 Oudendag Sipke 80,75
Bergsma Anke 74 Rengers vrouwe Antonette Anna 70,25
Blom R.C. (advocaat) 71 Sloterdijck (secretaris) 25
Bruin Dirk 12 Sloterdijk Wijbrandus 12
Buising Albertina 74,57 Tamboeser Dieuke 71,78,33
Bulthuis Nanning 1 Thieleau freule Juliana Agatha 17,
Burmania van freule Catharina Cuniera 69,17 68,69,70,76,20,22a,23a
Burmania van freule Cuniera Frauck 69,17 Thilo de Thilau Heinrich Johann 20
Burmania van jhr. Epo Sjuck 69 Thilo de Thilau Laes van Burmania 20
Burmania van vrouwe Lucia Barbara 20 Thilo de Thilau Titia Helena van Burmania 20
Burmania van freule Doed Sjouck 23a Thilo de Thilau Catharina van Burmania 20
Burmania van freule Helena 23a Visser Pietje 76
Burmania van vrouwe Titia Helena 23a Weij Ruurd Sijtses 74
Burmania van vrouwe Anna Maria 23a Werff Willem Hendrik 76
Burmania van jhr. Laes 23a Westra Gosse Pieters 74
Cammingha van jhr.Vitus Valerius 73, Westra Bauke 80,75
(grietman) 74,78,80,47 Wierdsma Petrus (notaris) 17
Cammingha van jhr. Rudericus Carolus 47 Wiersma ? 74
Cammingha van freule Maria Geertruida 73,47 Wiersma (notaris) 54
Cammingha van freule Anna C.L.H. 47 Witteveen Sijbrand 74,75,76,64,68
Cammingha van freule Petronella M.C.W.F 47 Witteveen Tjeerdje 76
Cammingha van freule Alida F.V. 47 Zwart Sjoukje 74
Cammingha van jhr. Ruurd Carel 47
Cock Willems 12
Dekinga Sjoerdje 76
Faber ’t Jan 12
Gasinjet vrouwe Johanna Ch. 72,73,79,47
Geusau de jhr. Justus baron 70,25
Geusau de Lamoraal 70
Geusau de Christiaan 70
Gravius (burgemeester) 25
Grijpstra S 1
88

Siep Grijpstra en Symen G. Kingma
De brandweer in het Sudertrimdiel
Het is oktober 1871 en in het nog landelijke Chicago zit een jongen in de stal te melken,
als een koe de lantaarn omver trapt, waardoor het hooi in brand vliegt met als gevolg:
18000 gebouwen of tweederde van de stad wordt door brand verwoest. De schade
wordt geschat op 200 miljoen dollar.
De mens heeft vuur voor verlichting en verwarming nodig, maar als men het niet in
toom kan houden wordt vuur een allesverslindend monster. Dat heeft vooral in de middeleeuwse
steden met hun houten huizen, smalle straten en vaak onvoorzichtigheid, tot
funeste gevolgen geleid. De eerste berichten over preventieve maatregelen tegen brand
en actieve brandbestrijding komen dan ook uit de steden.
Tot 1657 worden in Amsterdam branden bestreden door middel van leren emmertjes,
waarmee een menselijke keten grachtwater op de vlammen werpt. Verdeeld over 60
wijken liggen 12600 van zulke emmertjes opgeslagen. In datzelfde jaar 1657 koopt het
stadsbestuur in Duitsland 60 brandspuiten, maar die voldoen niet. De gebroeders Jan
en Nicolaas van der Heyden krijgen de gelegenheid de werking van deze brandspuiten
nader te bestuderen. Na langdurig experimenteren bedenken ze afdoende oplossingen.
Zo ontstaan pompen met dubbelwerkende hefbomen. Aan de ene kant wordt met een
leren slang het grachtwater opgezogen en aan de andere kant van de pomp wordt het
water onder hoge druk door slangen naar de spuit gevoerd. Op 12 januari 1673 wordt
deze nieuwe brandspuit voor het eerst met succes gebruikt.
Het zou overigens nog vele jaren duren voordat overal in Nederland brandspuiten in
gebruik zijn. De Duitse dichter Schiller (1759-1805) zegt in zijn Lied von der Glocke
over het blussen van branden in zijn tijd dan ook het volgende:
Durch der Hände lange Kette
Um die Wette
Fliegt die Eimer, hoch im Bogen,
Spritzen Quellen Wasserwogen.
In de Franse tijd komen er wettelijke bepalingen ten aanzien van brandbestrijding. In
1829 besluiten de Staten van Friesland iedere grietenij (gemeente) te verplichten één of
meer brandspuiten aan te schaffen en onder overheidstoezicht te stellen. Het onderhoud
van de spuiten wordt ten laste van de grietenij genomen. In 1816 zijn er in
Leeuwarderadeel echter al twee brandspuiten, één in Wirdum en één in Stiens, beide
aangeschaft en bekostigd door de plaatselijke kerkvoogdijen. Verzuimd wordt evenwel
met deze kerkvoogdijen overeenkomsten te sluiten omtrent het recht van eigendom,
hetgeen later in Wirdum tot enkele problemen zou leiden. 1
Wirdum heeft in 1803 al een brandspuit
De brandspuit in Wirdum dateert uit 1803. Hij werd volgens D.W. Hellema door de
kerkvoogden van de Hervormde gemeente aangeschaft, nadat hieromtrent een overeenkomst
was gesloten met de gecommitteerden der Mennonieten. De spuit wordt vervolgens
afgestaan voor algemeen gebruik door de ingezetenen van Wirdum. De aanschafkosten
van de brandspuit, inclusief de bouw van een brandspuithuisje, bedragen
ƒ1000,-. Het verdere onderhoud en overige kosten komen vervolgens ten laste ‘van het
algemeen'. Als plattelandsdorp is Wirdum daarmee één van de eerste in Friesland die
over een eigen brandweer kan beschikken.
89

De handbrandspuit van de gemeente Leeuwarderadeel is gebruikt tot 1922. Deze was toen geplaatst
op de boerderij ‘It Sûphûs’ op de Hemrik. Daar kon namelijk de intussen aangeschafte
autospuit niet komen. Bij afbraak van de boerderij omstreeks 1965, werd de handspuit door de
Leeuwarder brandweer afgehaald en na restauratie als curiositeit tentoongesteld.
Het feit dat niet het grietenijbestuur, maar de kerkvoogdij van Wirdum met instemming
van de Mennonieten de brandspuit in 1803 aanschaft, vraagt enige toelichting
over de destijds bestaande bestuursstructuur. De Friese dorpen hadden reeds eeuwenlang
eigen administraties betreffende de kerkelijke- en burgerlijke gemeenschap.
Doordat de afstand naar de hoofdplaats van betreffende gemeente vaak groot is en de
wegen dikwijls onbegaanbaar, wordt de administratie van geboorte, huwelijk en overlijden
in het eigen dorp gevoerd. De kerk had inkomsten uit eigen bezit, het
‘Patroonsgoed’ en de beneficia (blijvend recht op inkomsten uit grondbezit) waaruit de
lasten kunnen worden voldaan, zoals het onderhoud van de kerk, kerkhof en onderstand
aan de armen.
De gewone dorpshuishouding moest zorgen voor het onderhoud van wegen, paden,
‘tillen’, vaarten, kerktorens en het ’s winters openhouden van ‘bitten’, met het oog op
brandgevaar. De belangrijkste bron van inkomsten zijn de opcenten op het floreen, te
incasseren door de dorpsontvanger. Verder moet een deel van die inkomsten aan de
Grietenij worden afgestaan voor bestrijding van de kosten voor politie en justitie.
Overigens is de scheiding tussen de kerkelijke- en burgerlijke gemeenschap niet altijd
even duidelijk. Aangezien er aanvankelijk één kerk is en diezelfde gemeenschap tot de
burgerlijke gemeenschap behoort, en dat voor deze administraties de notabelen van het
dorp worden gekozen, was het mogelijk dat een administrerend kerkvoogd tevens de
dorpsadministratie voerde. Overigens bevindt rond 1800 deze structuur zich in een
overgangsfase. Langzamerhand wordt de administratie van de burgergemeenschap geconcentreerd
in het grietenijhuis. 2
90

Des brandspuits aangelegentheid
De eerste brandspuit in het Sudertrimdiel is in Wirdum gestationeerd. Doeke W.
Hellema stelt onder de titel Des brandspuits aangelegentheid hiervoor een reglement samen.
Naar gemeld koopt de kerkvoogdij de brandspuit. Ze bekostigt bovendien de
bouw van het brandspuithuisje. De verdere kosten voor onderhoud en de betaling van
het brandweerpersoneel, is voor rekening van de burgerlijke gemeenschap. Daartoe behoorde
de niet onbelangrijke groep van de Mennonieten. Door een overeenkomst met
hen is de kerkvoogdij van die zijde verzekerd van meebetaling. Hellema verwoordt het
in het reglement als volgt: Zo zijn de Kerkvoogden te raade geworden, om dezen dienst tot
den Spuit vereischt wordende, over de Ingezeetenen van deezen dorpe te verdeelen, en tot het
bekoomen van noodige uitgaven bovengemeld (De kosten voor betaling van de brandweerlieden
moesten niet ten laste van de door brand getroffen inwoners worden gebracht) -
een Reglement - te vervaardigen en ter beoordeeling en goedkeuring aan de Ingezetenen voor te
draagen, en door den Gerechte te doen bekrachtigen.
Voor betaling van de brandweerkosten worden de Ingezetenen vervolgens contribuanten
genoemd. In 1803 zijn er totaal 122 contribuanten die een aanslag wordt opgelegd.
Waarschijnlijk wordt contributie naar draagkracht geheven, want de opgelegde bedragen
zijn 18 st.-;12 st.;8 st. en 6 stuivers. Van minvermogenden wordt geen bijdrage gevraagd.
Vervolgens meldt Hellema over het jaar 1803: Bij het uittrekken (uitrekenen) is
gebleeken dat de gezaamenlijke Contributie bedraagen heeft een somma van ƒ55,- 2 stuivers.
Aanvankelijk wordt het dorpsgebied van Wirdum verdeeld in twee espels, elk met een
groep personen die bij brand dienst moeten doen. Later wordt het dorpsgebied verdeeld
in vier espels.
De brandspuit van Wirdum is een zogenaamde perspomp. Deze handmatig te bedienen
pomp staat in een bak die met emmers water moet worden gevuld. De pomp perst vervolgens
het water via slangen naar de brand. Een en ander betekent dat bij brand veel
mankracht nodig is. De personele bezetting is in 1803 dan ook als volgt:
Brandmeesters: D.W. Hellema en Eelze Pieters; Directeuren: Rienk Klaazes, Jan
Jentjes, Eeltje Oevering en Mattheus P. Gilhaus. Ieder jaar treden één brandmeester en
twee directeuren af. Op Hemelvaartsdag wordt door de contribuanten gestemd over
hun al dan niet aanblijven. Verder worden 69 namen genoemd van personen die bij
brand dienst hebben. Daarbij is Grietje Andries de enige vrouw in dat gezelschap.
Achter de naam staat een letter die de functie aangeeft. De letter S. staat voor spuitgast;
de P. voor pompbediende en de B. voor ‘aan de bak’: deze functionarissen moeten
met behulp van emmers de bak met water vullen. Sommige personen hebben een
dubbelfunctie, zoals ‘redden’ en ‘oppassen’. De oppassers moeten de spullen bewaken
die uit een brandend pand zijn gered. Het werk aan de pomp en de bak is zwaar en de
daaraan werkende personen worden dan ook regelmatig afgelost. Vandaar het grote
aantal mensen dat voor bediening van de brandspuit nodig is. De leefomstandigheden
van de werklieden zijn niet best. Hun fysieke conditie laat te wensen over als gevolg van
het eentonige en ongezonde voedingspatroon. De dagelijkse voeding voor de arbeidersklasse
bestaat in die jaren uit roggebrood, aardappelen, gedoopt in mosterd en azijn, of
goedkope meelpap. Alleen bij hoogtijdagen komt er bij de aardappelen wat olie of vet.
De stimulans om bij de brandweer te horen is de kans dat (ander) eten wordt verstrekt
en alcohol. Wellicht werd bij het blussen van branden sterke drank geschonken om de
prestaties van de brandweerlieden te vergroten, hoewel dit natuurlijk ook zijn beperkingen
heeft. Ten aanzien van het veelvuldig gebruik van alcohol in het algemeen merkt
een schrijver op dat er weliswaar afschaffingsgenootschappen bestaan, doch het zou beter zijn
dat er daarnaast ook aanschaffingsgenootschappen zouden komen. Daarmee bedoelt hij betere
voeding voor de arbeidersklasse. 3
91

Overigens is er in Leeuwarden al een resolutie uit 1722 van kracht, dat bij gelegentheid
van onverhoopte brand geen jenever aan de arbeiders bij de spuiten zal gegeven worden, voor
dat deselve zoo goed als geblust is en dan niet meer als ijder man, die bij de spuit hoort een stuivers
kantie. 4
De brandmeesters genieten een vast inkomen van ƒ 3,- per jaar. Als zij dienst hebben
bij het blussen krijgen ze het dubbele bedrag van wat aan de werklieden wordt uitbetaald.
De werklieden ontvangen ƒ 0,55 per half etmaal bij brand. Dat is vergelijkbaar
met het gemiddelde dagloon uit die tijd: iets minder dan ƒ 0,60. In 1859 wordt aan de
brandweerlieden ƒ 0,15 per uur uitbetaald. Brandmeesters en directeuren krijgen het
dubbele. Ieder jaar op Hemelvaartsdag wordt nagegaan of de brandspuit nog optimaal
werkt.
Problemen met de Wirdumer brandweer
Op 29 januari 1803 rukt de brandweer van Wirdum voor ’t eerst uit naar een stelpboerderij
zuidelijk van Wytgaard. Bij aankomst staat het pand al in lichtelaaie. Behalve wat
huisraad kunnen met moeite nog vier koeien uit de vuurzee worden gered. Hellema, die
van deze brand verslag doet, is ontdaan over het verlies van 23 koeien, 14 schapen en 2
paarden. Hij is zeer aangedaan door de jammerlijke geluiden die deze dieren in hun
laatste ogenblikken maken.
De brandmeesters van de brandspuiten in Wirdum en Stiens hebben in 1827 en 1828
nieuwe reglementen opgesteld. Ze worden in 1829 door de Raad van de grietenij
Leeuwarderadeel goedgekeurd. Ook worden de door de kerkvoogdijen voorgedragen
brandmeesters en onderbrandmeesters benoemd. Wel rijst allengs bij het grietenijbestuur
het vermoeden dat in Wirdum het denkbeeld blijft bestaan, dat het burgerlijk gezag
geen zeggenschap over de Wirdumer brandspuit heeft. Bevelen van de grietenij
kunnen worden genegeerd. Om hierin verandering te brengen wordt in 1832 een wijziging
in de benoemingsprocedure van het brandweerpersoneel opgesteld, maar deze opzet
wordt klaarblijkelijk in Wirdum niet in voldoende mate opgevolgd. Dit heeft later
tot gevolg dat de Gouverneur van Friesland de grietenij een aanmaning stuurt omtrent
het beheer van de brandspuit in Wirdum. De Gouverneur klaagt over een brand op 6
september 1840 bij A. Overdijk te Huizum, waar de brandspuit van Wirdum veel te
laat aankomt.
Bij de invoering van een nieuw Provinciaal brandreglement in 1845 doet de grietenij
opnieuw pogingen de brandweer van Wirdum te reorganiseren en op dezelfde leest te
schoeien als die van Stiens. Ook deze poging mislukt. Gemeld wordt dat bij een brand
ten huize van ene Vonk in Goutum in 1850 blijkt dat de spuit van Wirdum zich in reddeloozen
toestand bevindt. In 1851 wordt het personeel van de brandspuit in Wirdum
in zijn geheel vernieuwd, met de verwachting dat de resultaten voortaan beter zullen
zijn. 1 Het volgende verslag laat echter zien dat de communicatie tussen de Wirdumer
brandweer en de gemeentelijke overheid nog lang niet optimaal is.
Op 6 april 1859 ’s middags om half een ontstaat brand bij de landbouwer Klaas Romer
te Goutum. Daarbij worden schuur en stalling verwoest, 24 stuks hoornvee en 1 paard
komen om in de vlammen. Alleen het woongedeelte van de boerderij kan worden behouden.
Hoewel de brand om één uur al in Wirdum is gesignaleerd, komt pas om vier
uur order om met de brandspuit uit te rukken. Als reden wordt gegeven dat de brandmeester
afwezig is en de directie van de brandspuit niet weet wat te doen. Er is namelijk
door het gemeentebestuur een mondelinge order gegeven, dat de brandweer niet
zonder aanvraag mag uitrukken.
Aangestoken brand te Swichum
Op 10 augustus 1860 breekt tussen 12 en 1 uur ’s namiddags brand uit bij veehouder
92

De op 10 augustus 1860 door brandstichting verwoeste boerderij te Swichum werd op dezelfde
plaats weer herbouwd. Dit is een recente foto van de stelp.
P.P. Gosliga te Swichum. Er zijn van deze brand nogal wat gegevens bewaard gebleven.
De 17-jarige Geeske Bethlehem (1843-1905) uit Goutum wordt er op uitgestuurd om
de brandweer van Wirdum te waarschuwen. Haar naam staat op de lijst van degenen
die bij de brand behulpzaam zijn geweest, met de vermelding Eerste berigt gebragt. Op
deze lijst staan 86 namen. Bij vijftien, onder wie die van Geeske, staat geen bedrag vermeld,
zodat aangenomen kan worden dat deze personen niet daadwerkelijk bij het blussen
hebben geholpen. De brandweer van Wergea komt met 78 man opdagen. Totaal
zijn er dus 149 brandweerlieden aan het werk. De stelpboerderij wordt door brand verwoest
en behalve een gedeelte van de inboedel en wat hooi kan niets worden gered. De
brandweer van Wergea rukt na tien uur blussen weer in. Die van Wirdum blijft tot de
andere middag tot ongeveer 14.00 uur. Dan wordt het sein ‘brand meester’ gegeven.
Enkele mannen blijven voor nablussing en opruimwerkzaamheden ter plekke.
Uit rekeningen wordt duidelijk wat er zoal aan de brandweerlieden wordt verstrekt.
Aan de brandweer van Wirdum is dat: 96 ketels koffie; 40 halfbroden; 11 grauwe bollen;
voor ƒ0,60 stuten; 3 zware koeken; 36 pond kaas; 7 1/2 pond boter; voor ƒ0,25
krultabak en voor ƒ0,19 blanke tabak. Aan alcohol werd verstrekt: 29 3/4 kan jenever; 1
fles jenever en 1 1/2 kan brandewijn. De inhoudsmaat van een Kan is overigens niet geheel
duidelijk. Pas in 1869 wordt die maat gestandariseerd op 1 liter. Aan de brandweer
van Wergea wordt verstrekt: boterhammen; koffie; thee en andere ververschingen
tot een bedrag van ƒ15,--. Aan sterke drank 5 1/2 kan en 1/2 mingelen genever. Op de
rekening van Wirdum staat ook nog 9 kan jenever in opdracht van de Wergeaster
brandweer, maar die vermelding is later doorgehaald. Zeker is dat deze 9 kan wel geleverd
zijn, maar ze hoorde niet op de rekening van Wirdum thuis.
De brand bij Gosliga is gesticht door de inwonende knecht Minne Klazes Dijkstra, 18
jaar. Op de dag van de brand, Gosliga is dan naar de vrijdagmarkt in Leeuwarden,
steekt Minne Klazes met zijn pijp in de schuur een strobult in brand. Daarna gaat hij in
een weiland aan het werk, om kort daarna weer de woning binnen te komen met de
mededeling dat in de schuur brand is uitgebroken. Hij helpt mee te redden wat er van
93

Het eerste kantoor van de OBAS aan de Greate Buorren te Wirdum.
Tekening van Joh. Elsinga.
de inboedel te redden valt, maar daarbij is het hem kennelijk te doen om het geld en
geldswaardige papieren van de boer. Dat voornemen mislukt omdat de boerin en nog
iemand steeds bij hem in de buurt blijven. Als Gosliga een poos later thuiskomt en het
relaas van de gebeurtenissen van de afgelopen uren aanhoort, wordt Minne Klazes al
spoedig verdacht van brandstichting. Na verhoor door de burgemeester en een rijksveldwachter,
legt hij al spoedig een bekentenis af. Daarbij wordt ook bekend dat Minne
eerder drie rijksdaalders van het bezit van de boer heeft gestolen en eenzelfde bedrag
van een koopman in een logement in Dokkum. De zaak wordt op 25 september 1860
behandeld door het provinciaal gerechtshof te Leeuwarden en Minne Klazes wordt veroordeeld
tot tien jaar tuchthuisstraf. Uit de processtukken blijkt dat een raadsman voor
de verdachte is opgetreden, maar niet bekend is wat hij heeft gezegd. Van de achtergronden
die tot de daad hebben geleid, blijven we dus verstoken. Gosliga is overigens
tegen brand verzekerd en hij ontvangt van de maatschappij een schadebedrag van
ƒ6316,50.
Brandverzekering
In december 1815 wordt op initiatief van P.J. van Beijma te Weidum en Doeke W.
Hellema te Wirdum de Onderlinge Brand Assurantie Sociëteit, kortweg de OBAS, opgericht.
Het doel van de sociëteit is de inwoners van het werkgebied in de gelegenheid
te stellen zich te verzekeren tegen schade bij brand. Dit werkgebied omvat de gemeenten
Leeuwarderadeel, Baarderadeel, Idaarderadeel, Hennaarderadeel en Rauwerderhem.
Het kantoor komt in Wirdum. Als secretaris-boekhouder wordt Wijger D.
Hellema, een zoon van Doeke, aangesteld. In 1889 wordt het kantoor van de
Maatschappij verplaatst naar de Schrans onder Huizum.
De OBAS is oorspronkelijk in hoofdzaak een Onderlinge Boeren- brandwaarborgmaat-
94

schappij. In de loop der jaren groeit zij steeds meer uit tot een algemene assurantie-onderlinge.
In 1940 is er tot dan toe ƒ1.400.000,- aan brandschadevergoedingen uitgekeerd.
Een bijzondere gebeurtenis is de brand op 15 november 1884, waarbij Oenema-state
bij Wytgaard verloren gaat. De boerenplaats is dan verhuurd aan de Weduwe H.F. van
der Zweep. Het pand is bij de OBAS verzekerd ten name van R.W. van Middagten, inmiddels
overleden. De gemachtigde van de erfgenaam Theodorus Helmich te Raalte,
notaris Mr. C. Wiersma te Leeuwarden, heeft het gebouw verzekerd bij de
Maatschappij ‘Woudsend’, zonder er rekening mee te houden dat de verzekering bij de
OBAS voortduurt. Bij de Wet is dubbele verzekering ongeoorloofd. In zo'n geval wordt
de tweede verzekering nietig verklaard. Anderzijds is dubbele verzekering in het OBASreglement
verboden op straffe van nietigheid.
Beide maatschappijen weigeren wegens dubbele verzekering een ingediende schadeclaim
te vergoeden. Bij gerechtelijk vonnis wordt de eiser dan ook niet ontvankelijk verklaard.
Ondanks deze tegenslag is Oenema-state weer herbouwd. 5
De OBAS is in 1971 opgegaan in de OTOS, als deelgenoot van een aantal onderlinge
schadeverzekeringsmaatschappijen waarmee voordien al een samenwerkingsverband
bestond. In 1986 is de OTOS opgegaan in Avéro-verzekeringen. In de verzekeringsbranche
komen andere maatschappijen met uitgebreider verzekeringsmogelijkheden,
zoals pensioen, ziekte, ongeval en levensverzekeringen. Door alleen als schadeverzekeringsbedrijf
op te treden, vreest de directie dat op den duur de concurrentieslag zal
worden verloren. 6
Uitbreiding van het aantal brandspuiten
Op 15 juni 1861 krijgt Wirdum een nieuwe brandspuit. Het is een produkt van machinefabriek
Van der Ploeg uit Grou. In het najaar van 1860 zijn zowel de burgemeester
van Leeuwarderadeel, als de brandmeesters van Wirdum naar Grou getogen om dezelve
te bezien, te probeeren, en alles goed bevindende is dezelve voor de Gemeente Leeuwarderadeel
aangekocht. Met leedwezen nemen de mannen afscheid van de oude spuit, die voortaan
in Goutum dienst gaat doen. Voorts worden brandspuiten geplaatst in Huizum Dorp,
de Schrans en Wijtgaard. Voor stalling van de spuiten worden brandspuithuisjes gebouwd.
Die van Huizum Dorp komt aan het begin van de Tijnjedijk te staan, die van
Wijtgaard in een loods bij de haven. In de Schrans krijgt de brandspuit een plekje bij de
opvaart naar de veiling, een aftakking van de Potmarge. In Goutum is het brandspuithuisje
nog aanwezig, maar afgaande op de stukken in het gemeentearchief zou het op
een andere plaats en wel ten noordwesten van de Hervormde kerk moeten staan.
In 1883 komen gemeente en kerkvoogdij van Goutum-Swichum met elkaar overeen,
dat de kerk een stuk grond noordelijk van de oude school zal afstaan voor de bouw van
een brandspuithuisje. De gemeente zal op haar beurt vanaf de Buorren (een grindweg),
de weg naar de kerk, school en spuithuisje met klinkers bestraten. Waarschijnlijk is de
bouw van het spuithuisje op de overeengekomen plek niet doorgegaan omdat de oude
school, waarvan de lengte-as oost-west stond, datzelfde jaar wordt vervangen door een
nieuwe school in de lengte-as noord-zuid. Toen was er geen of onvoldoende ruimte
over voor een spuithuisje. Het huidige spuithuisje raakt in 1923 buiten gebruik en werd
voor ƒ10,- per jaar verhuurd aan de daarbij wonende timmerman J. Kuindersma. Hij
zegde in 1929 de huur per 1 januari 1930 op, maar laat tevens weten het huisje wel te
willen kopen voor ƒ50,-. De gemeentearchitect constateert dat het gebouwtje in bouwvallige
toestand verkeert en hij stelt voor tot verkoop over te gaan. De gemeenteraad
van Leeuwarderadeel volgt dit advies. De latere eigenaar, timmerman Kimsma, heeft in
1975 het gebouwtje afgebroken en geheel in oude staat weer opgebouwd. De deuren
95

Achter de dubbele deur, links van het midden, stond de handbrandspuit van Wytgaard.
Tekening van Ids Wiersma van Huizum Dorp. Aan het eind van de sloot staat het brandspuithuisje.
96

Een brandweermonument in Goutum. Het brandspuithuisje aan de Buorren te Goutum, dat volgens
archiefstukken op een andere plek moest staan. Per 1 januari 1930 werd het particulier eigendom
en in 1975 grondig gerestaureerd door de eigenaar, Bouwbedrijf Kimsma.
zijn overigens nog origineel. Van het brandspuithuisje in Huizum Dorp is nog een inventarislijst
aanwezig. Daarop staat vermeld:
1. Vijf rollen slangen 8. een nijptang
2. drie lederen slangen 9. een moersleutel
3. een koperen trompet 10. 4 ijzeren pennen
met 2 verlengstukken 11. een lederen emmer
4. een hamer 12. een spoelplank
5. een koevoet 13. zeven lekriemen
6. een bijl 14. twee brandhaken
7. een lederen sloef
Voor het schoonhouden:
1. een houten emmer 6. een luiwagen
2. een boender 7. een dweil
3. een lederen lap 8. twee kwasten
4. een wielboender 9. een ophaaltouw
5. een veger 10. twee lantarens
97

Kaartje van de Schrans met links de watertoren aan het Zuiderplein. Vanaf de watertoren kon een
leiding naar de Schrans worden gelegd, waarop dan brandkranen werden gemonteerd.
Brandkraan B.K. no. 1 is nog net in de gemeente Leeuwarden. De stip-streeplijn daarnaast geeft
de gemeentegrens met Leeuwarderadeel aan. Bij B.K. no. 1 kon tevens het overige deel van de leiding,
brand of geen brand, worden afgesloten. Dit voorstel uit 1902 werd in 1906 door een definitief
besluit gewijzigd. Toen kwam er een hoofdbuis voor particuliere aansluitingen, met een aftakking
voor een leiding met brandkranen.
Verzoek om salarisverhoging
De brandmeesters in Leeuwarderadeel ontvangen in die jaren een vast jaarsalaris van
ƒ5,-. Het college van B. en W. willen over het jaar 1886 het salaris op hetzelfde peil
houden. De brandmeesters voelen zich ten opzichte van de omliggende gemeenten achtergesteld
en één van hen, de brandmeester P. Brouwer uit Cornjum, schrijft hierover
een brief Aan het Edl.Achtb'r bestuur der Gem. Leeuwarderadeel. Namens de gezamelijke
brandmeesters stelt hij dat het salaris onvoldoende is en niet geëvenredigd is naar de
maatstaf van de naburige gemeenten. Behalve een hoger salaris hebben die andere
brandmeesters vrije zitplaatsen in drie kerken. Vaste zitplaatsen in kerken zijn in die tijd
gebruikelijk met het oog op brandmeldingen. De brandweerlieden zijn dan direct te
vinden. De heren brandmeesters hebben succes met hun actie, want per 1 januari 1886
wordt hun salaris gesteld op ƒ6,- per jaar.
Brandkranen in de Schrans
Rond 1900 is een brand bestrijden in de Schrans geen eenvoudige zaak. Weliswaar
loopt achter de huizen aan de oostzijde van de Schrans een sloot, maar de afstand is al
gauw te groot om het water met voldoende druk naar de brandhaard te brengen.
Nu heeft Leeuwarden in 1888 al waterleiding. De Friese hoofdstad heeft aan twee heren
een consessie verleend, waaruit de Leeuwarder waterleiding maatschappij is ontstaan.
Om de zaak van de grond te krijgen heeft Leeuwarden een subsidie toegezegd
van ƒ120.000,-, verdeeld over 14 jaar. Het water, gewonnen in de buurt van Grou,
wordt na zuivering door een persbuis gepompt naar de toenmalige watertoren aan het
Zuiderplein. 7
De persbuis loopt vanuit Grou door de Schrans. In 1902 verzoekt het gemeentebestuur
van Leeuwarderadeel de Leeuwarder waterleidingmaatschappij aan deze buis vier
brandkranen te mogen plaatsen. Ook kan worden volstaan met een aftakking in de
98

Op 6 september 1919 werd de groentendrogerij van Bontekoe in de Schrans (no. 127) door brand
verwoest. Op de voorgrond Hermanus Laverman met de brandmeesterstok in de hand. Links van
hem Andries Bulthuis.
persbuis, met aansluiting van vier brandkranen. Hoewel de waterleidingmaatschappij
een zelfstandige N.V.is, wijst de gemeente Leeuwarden dit verzoek af.
Indien dit verzoek wordt toegestaan zullen de waterleidingmaatschappij en de gemeente
Leeuwarden afhankelijk worden van Leeuwarderadeel, schrijft de gemeente. Immers
wanneer al het aangevoerde water bij brand in de Schrans aan de persbuis wordt onttrokken,
kan het voorkomen dat Leeuwarden geheel of gedeeltelijk van water verstoken
raakt. Het water moet in de eerste plaats naar de watertoren. Daarna kan een leiding in
de Schrans worden aangelegd met vier brandkranen. Daarbij zal Leeuwarden op eigen
terrein nog een afsluiter maken. Indien het waterpeil in de toren beneden een bepaald
niveau is gedaald, wordt de watertoevoer naar de Schrans, althans bij brand, afgesloten.
In 1906 blijkt dat toestemming voor het aanbrengen van brandkranen kan worden verleend,
als op één plaats op de aangelegde hoofdbuis voor particuliere aansluitingen, een
aftakking wordt gemaakt. Voorts moeten op dat punt één of twee meters worden geplaatst
om het verbruik te registreren. De gemeente Leeuwarden bedingt dat 20% van
de bruto opbrengst aan haar wordt uitbetaald. De waterleidingmaatschappij berekent
ƒ0,15 per 1000 liter plus ƒ0,03 voor de gemeente Leeuwarden.
Veranderingen in de 20e eeuw
De voortschrijdende technische ontwikkelingen brengen ook vernieuwingen van het
brandweermaterieel teweeg. De grote steden beschikken over een stoombrandspuit.
Ter gelegenheid van haar vijftigjarig bestaan biedt de ‘Leeuwarder Onderlinge’ in mei
1900 de gemeente Leeuwarden ƒ25000,- aan voor de aanschaf van een stoombrandspuit
of ƒ15000,- voor nieuwe handbrandspuiten. De gemeente kiest voor het laatste,
wat wel verklaarbaar is. Leeuwarden heeft immers geen beroepsbrandweer en een
stoombrandspuit moet voortdurend standby staan. Dat betekent aanstelling van min-
99

De brandweer van Leeuwarderadeel op oefening in 1931. Plaats: terrein gasfabriek Huizum,
Huizumerlaan 121. De automotorspuit werd in 1922 aangeschaft voor ƒ 9750,- en geleverd door
machinefabriek Van der Ploeg te Apeldoorn, daarvoor Grou. Men had de prijs ƒ 750,- laten zakken
om op hetzelfde aanbod te komen als de firma Benz te Amsterdam. De motorspuit was gestationeerd
achter het gemeentehuis aan de Schrans.
stens twee vakbekwame machinisten.
Een gedenkwaardige dag is 7 mei 1907, als IJde Oevering uit Wirdum zijn 50-jarig jubileum
bij de brandweer herdenkt. De laatste jaren is hij brandmeester. Later is de
Wirdumer Jan Johannes Brinksma meer dan 25 jaar bij de brandweer. In 1926 is hij als
machinist bij de brandweer benoemd.
Leeuwarden kan de in 1900 aangeschafte handbrandspuiten na twintig jaar voor het
overgrote deel weer van de hand doen door de aankoop, in 1920, van zes motorspuiten.
Ze worden door een auto getrokken. Eén van deze motorspuiten is nog in het bezit van
een verzamelaar en het blijkt dat er veel trekkracht voor nodig is om ze vooruit te krijgen.
In 1934 krijgt Leeuwarden de beschikking over drie automotorspuiten, waarvan er
twee tot ver na de instelling van de beroepsbrandweer in 1947, nog hun diensten bewijzen.
In 1921 krijgt de gemeente Leeuwarderadeel dankzij een gift van de Onderlinge
Brandwaarborgmaatschappij Menaldumadeel c.a. een motorbrandspuit, die een plaats
krijgt in Stiens. Graag wil de gemeente een motorspuit voor het zuidelijke deel van de
gemeente aanschaffen, maar een verzoek om subsidie bij de OBAS wordt afgewezen. In
1922 komt de OBAS echter op dit besluit terug. De verzekeraar zegt een subsidie toe
van 50% van de aanschafkosten tot een bedrag van ƒ5000,-. Leeuwarderadeel gaat dan
op zoek naar een geschikte automotorspuit. Uit vier offertes kiest de gemeente voor een
autospuit van de firma J. en H.W. van der Ploeg uit Apeldoorn. Prijs: ƒ9750,-. Deze
firma komt oorspronkelijk uit Grou en ze heeft voor Wirdum al eens een handbrand-
100

Laatste beeld en bericht van de brandweer in het Sudertrimdiel in 1966 (Wirdum). Joh. van der
Werff, brandmeester, probeert of de motorspuit het nog doet. V.l.n.r. Bouke Span, Sj. van der
Werff, Joop Veenstra, Joh. van der Werff (Brandmeester).
spuit geleverd. De auto heeft met rubber beklede wielen, zonder luchtbanden.
Opmerkelijk is de gebeurtenis bij de grote brand in Jorwert op 15 augustus 1930, waar
drie boerderijen door brand worden getroffen.
De brandweerkorpsen uit de omliggende gemeenten bieden hulp, ook Leeuwarden en
Huizum, de laatste gestationeerd achter het gemeentehuis in de Schrans. De Huizumer
ploeg is nog niet compleet, als de Leeuwarder brandweer al door de Schrans jakkert.
Dat vinden de Huizumers niet leuk. Zodra de ploeg compleet is, gaat het plankgas richting
Jorwert. Op de Weidumerdyk slaagt de chauffeur er in de Leeuwarder brandweer
te passeren en het genoegen is des te groter, als op het moment dat de Leeuwarder
brandweer bij de brandplaats aankomt de Huizumer brandslangen al zijn uitgerold.
Dat de Huizumer brandweer moeilijk bijeen te krijgen is, ligt aan het ontbreken van
een goed alarmeringssysteem. Voorheen werd bij brand in een dorp de torenklok geluid,
maar dat is voor Huizum niet meer effectief. Wel is er een alarmsysteem. Bij
brandalarm wordt de opperbrandmeester, tevens directeur van de gasfabriek, telefonisch
gewaarschuwd. Hij laat dan de druk op het gasnet verhogen. Brandweerlieden
hebben thuis een gasaansluiting op een gesloten busje, waarin een zuigertje met een
pen zit. Bij verhoging van de gasdruk drukt het zuigertje de pen naar buiten. Die maakt
vervolgens kontakt, waardoor een electrische alarmschel in werking treedt. Dit systeem
faalt echter omdat bij veelvuldig gasverbruik (etenstijd) de gasdruk ook opgevoerd moet
worden. Het gevolg is dat te vaak vals alarm wordt gegeven.
Na de autospuit is er nog een motorspuit aangeschaft die in Wirdum wordt gestationeerd.
Eén handspuit wordt bewaard en bij de boerderij ‘It Sûphûs’ op de Hemrik ge-
101

plaatst, aangezien dit deel van de gemeente destijds alleen over water bereikbaar was.
Deze spuit, die waarschijnlijk in Wirdum dienst heeft gedaan, is bewaard gebleven. Ze
staat nu als curiositeit in één van de brandweerkazernes te Leeuwarden.
Na de annexatie door Leeuwarden van het zuidelijk deel van Leeuwarderadeel per 1 januari
1944 is de Huizumer brandweer in die van Leeuwarden opgegaan. De autospuit
van Huizum is spoedig daarna uit het gezicht verdwenen. De verdere modernisering
van de Leeuwarder brandweer maakte de motorspuit in Wirdum op den duur overbodig
. Er is nog een foto uit 1965, waar J. van der Werf uit Wirdum bezig is de spuit op
bruikbaarheid te controleren. Nadien is de geschiedenis van de brandweer in het
Sudertrimdiel als een nachtkaars uitgegaan.
Bronnen
Archief dorp Wirdum
Gemeentearchief Leeuwarden; Leeuwarderadeel Arch.nrs. G.1 t.e.m. G.5.
Technische adviezen: Jochum W.Hoekstra, Wurdum.
Noten
1. Statistiek overzigt omtrent de gemeente Leeuwarderadeel 1816-1850.
2 Ypma Y.N., Schets van de verschuiving van dorps- naar gemeentetaken in Friesland, It Beaken
XIX 1957 nr.4, blz. 153 ev.
3. Brugmans I.J., De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw 1830-1870, pag. 154 ev.,
Utrecht/Antwerpen 1978.
4. Mensonides H.M., Geschiedenis van de brandweer in Leeuwarden, in Gedenkboek
Leeuwarder Onderlinge 1850-1950, pag. 109 e.v.
5. Kuipers W., 125 jaar brandverzekering op onderlinge grondslag 1815-1940. Leeuwarden, 1940.
6. Velema W. en Dreijkluft J., Sporen en stippellijntjes, De Avéro Centraal Beheer Groep in
perspectief. Naarden 1993.
7. Efdée R., Putten uit het verleden. Leeuwarden 1988.
102

Bauke van der Veen
Broedende ooievaars in Goutum, nu verleden tijd
Ongetwijfeld is de ooievaar een vogelsoort die bij iedereen tot de verbeelding spreekt.
Van kindsbeen af hebben de meeste mensen al weet van het bestaan van deze vogelsoort.
In onze samenleving komt het dier voor in versjes, gezegden en volksnamen
(J. Boersma 1976; S. J. van der Molen 1979). De belangstelling voor de ooievaars blijkt
ook uit de aandacht die de kranten aan het dier besteden. Alhoewel de ooievaars de
laatste jaren weer een beetje zijn natuurlijke plaats in Friesland terugkrijgt, heeft
Friesland het jarenlang zonder deze diersoort moeten stellen op een enkele doortrekker
na. Dankzij de ‘projectooievaars’ uit de ooievaarsstations van Spanga, Akmarijp en
Earnewâld begint de ooievaar zich weer uit te breiden over Friesland.
In Goutum heeft in 1947 voor het laatst een wilde ooievaar op een nest gebroed in het
Sudertrimdiel. Daar dit feit al ruim een halve eeuw geleden is, vormt deze gebeurtenis
een reden om hier aandacht te besteden. De broedgegevens en andere bijzonderheden
over de ooievaar werden in die tijd bijgehouden en gepubliceerd door de vogeldeskundigen
Gerrit Bosch en mr. François Haverschmidt. Aantekeningen uit het archief
Bosch aangevuld met door hem verzorgde berichten, alsmede gegevens uit kranten uit
die tijd, dienen als bron voor het samenstellen van deze bijdrage.
Als bijlagen zijn toegevoegd drie artikelen die eerder opgenomen zijn in Huzumer
Mienskip. De meeste exemplaren van deze krant zijn helaas verloren gegaan. De artikelen
uit deze periodiek geven een indruk van hoe men destijds meeleefde met het laatste
ooievaarsbroedpaar in Goutum.
Van 1935 tot en met 1947 is in Goutum bij B. Wijbenga een ooievaarsnest geweest.
Aan de hand van de beschikbare gegevens zullen we per jaar het verloop rangschikken.
Ooievaarsnest op de nok van een Friese boerderij
103

1935. In dat jaar werd het nest aan de Boxumerweg bewoond. Van de boerderij ernaast
(van de veehouder Rindert Keestra) wordt gemeld op 11 mei 1935 aan G. Bosch dat
verleden Zaterdag-morgen 4 Mei 4 ooievaars in het land waren waarvoor (?) ik mijn kleinzoon
en nog een arbeider in spoed een nest heb gemaakt. En boven de takken afgezaagd en
daar 14 bosjes takkenbosjes dicht op elkaar gedaan zoodat er een flink fundament kwam.
Dezelfde dag bezette een exemplaar het nest en een dag later nog een exemplaar. Deze bleven
en begonnen te nestelen.
In een andere briefkaart (27 mei 1935) meldt Keestra, dat er nog geen eieren zijn maar
dat het bouwen van het nest doorgaat. Keestra helpt de vogels door takkenbossen neer
te leggen. Deze zijn alle opgehaald heel vertrouwelijk stappen ze in ’t hof en in ’t land,
maar de berichtgever vreest dat er van broeden niets meer zal komen.
In het derde schrijven (29 augustus 1935) vertelt Keestra over het verdere verloop van
het broeden in dat jaar (…) dit zelfde paar ooievaars zijn nu vertrokken, het wijfje den 17de
Augustus en j.l. Zondagmorgen 24 Augustus tusschen 5 en 6 uur heb ik de andere zien wegvliegen
en is sedert niet terug gekomen. Even verder vermeldt de briefschrijver Ik vermoed,
ja denk, dat het vrij zeker een stel jonge ooievaars zijn geweest, daar zij soms boven het nest op
en neer vlogen, net als zij vliegen moeten leeren. Overdag waren ze meest uit, maar ’s avonds
stonden ze altijd op het nest en sloegen beschermend met de wieken boven hun nest, wanneer
een derde ooievaar over ’t nest vloog. Wij hebben deze berichtgeving uitvoerig geciteerd
omdat het niet alleen een beeld geeft van het doen en laten van de ooievaars in het genoemde
jaar, maar bovendien duidelijk laat zien hoe groot de belangstelling voor deze
vogelsoort was. In zijn overzicht over 1935 maakt Bosch melding dat in Goutum toen
geen jonge ooievaars waren.
1936. De eerste ooievaar kwam op 7 april aan (briefkaart Keestra 10 april 1936).
Op 23 april waren beide exemplaren aanwezig. Er waren vier jongen, die alle uitvlogen
(mededeling archief Jonkers). Ze zijn alle geringd. In een briefje (1 juli 1936) biedt
Keestra aan hier medewerking aan te willen geven en wel in samenwerking met zijn
kleinzoon Rindert Palsma.
1937. In een overzicht voor de jaren 1930 - 1965 vermeldt Bosch (z.j.) dat op 10 en 11
mei de ooievaars zijn aangekomen. Later geeft hij in een staatje op dat in 1937 alleen
het nest bewoond is geweest; over het aantal jongen wordt geen gegevens vermeld.
Opvallend voor dit jaar is dat de vogels laat arriveerden. Meestal komen ze eind maart,
begin april uit het zuiden terug, maar dat jaar was dit tot eind April en zelfs tot half Mei
het geval. Uit het overzicht voor Friesland blijkt dat vanwege de late komst het broeden
in dat jaar geen groot succes is. Van de 57 bewoonde nesten zijn er maar 35 met jongen
(Bosch 1937). Dit soort jaren worden ‘storingsjaren’ genoemd (mededeling Jonkers).
1938. Bosch vermeldt de terugkomst van de eerste ooievaars in Goutum op 22 en 23
april. Een late aankomst, een opmerking die ook voor de rest van de provincie geldt:
Algemeene aankomst in de tweede helft van April (vanaf 19 April) en de rest tot half Mei
(Bosch 1938). Toch werden er in dit jaar drie jongen groot in Goutum (Bosch 1938b).
Keestra schrijft in een briefkaart aan G. Bosch (19 augustus 1938) en nu zie ik het nest
meest ledig, elken dag of ze op den avond nog terug zijn, weet ik niet (…).
1939. Bij Bosch wordt de aankomst op 9 en 11 april opgegeven met later een mededeling
dat er drie jongen zijn grootgebracht (Bosch 1939b). De uitvliegdata zijn 29 en 31
juli. Op 5 juli zijn de vogels geringd (archief Bosch, handschrift).
1940. Weer kwamen ze uit het zuiden terug en wel op 9 en 11 april in Goutum (Bosch
1940). Ook nu weer drie jongen (Bosch 1940b).
1941. Bosch tekent aan dat de ooievaars arriveerden op 7 en 27 april. Het aantal jongen
is in dat jaar onbekend (Bosch 1941b). In maart 1941 was het nest gerepareerd.
Hiervoor werd aan werkloon, draadnagels, transport en ladders ƒ 19,20 betaald (archief
Bosch).
1942. Voor dit jaar meldt Bosch de aankomst van de vogels op 3 en 16 april. Van de
drie jongen viel in dat jaar een uit het nest. Na het uitvliegen kwam ook nog een in de
104

Ooievaar in vlucht.
draden terecht van de nabijgelegen telegraafpalen. Uit het maagonderzoek bleek dat
deze zes veldmuizen en drie spitsmuizen bevatte (Bosch 1942).
In 1942 is met succes een actie gevoerd om een paalnest op te richten. Uit aantekeningen
die bewaard zijn in het archief van G. Bosch (december 1942) blijkt dat in het
totaal ƒ 55,25 is ingezameld door particuliere bijdragen, variërend van een kwartje tot
tien gulden, afkomstig uit Goutum, Leeuwarden, Huizum, Oegstgeest en Utrecht.
Over de prijzen en afmetingen wordt bericht:
drie juffers, lang 7 Meter à ƒ 4,50 ƒ 13,50
vier juffers, lang 4 Meter à ƒ 2,50 ƒ 10,00
twee juffers, lang 3 Meter à ƒ 1,50 ƒ 3,00
Bezorgen gratis (januari 1943)
Reeds eerder is door A. Miedema geleverd (december 1942) 1 mast voor ooievaarsnest
ƒ 23,00 met vracht ƒ 1,25 = ƒ 24,25. Miedema is mast-, blok- en pompmaker en draaier
van beroep.
1943. In een briefkaart van 11 maart 1943 laat Bosch weten aan A. H. Visser te
Hempens Jo kenne de ooievaar no mar komme litte, de peal mei it nêst is klear! Wij weten
niet of dit op de Goutumer situatie betrekking heeft. Hier kwamen in dat jaar de ooievaars
op 13 april en 5 mei aan, maar jongen werden er niet grootgebracht. Er waren
wel eieren (mededeling archief Jonkers). Een vreemde probeerde het nest te bezetten.
Als gevolg van de vechtpartij met de wettige bewoners van het nest ging het broedsel
verloren (Bosch 1943).
1944. Het nest in Goutum werd in dit jaar vanaf 18 en 19 april bewoond. Van de drie
jongen die in juni uit het ei kwamen, ging een dier dood. De schedel hiervan is aanwezig
in de collectie van het Fries Natuurmuseum te Leeuwarden (archief Bosch).
1945. Op 8 april 1945 kwamen op de Boxumerweg de beide ooievaars uit het zuiden
105

weer terug. Voor dit jaar staan vier jongen geregistreerd die op 29 juni werden geringd
(archief Bosch en Bosch z.j.).
1946. In april op de 4de en de 14de werd het nest wederom in gebruik genomen.
Vier jongen aanschouwden het levenslicht (Bosch 1946a en b).
1947. Over dit jaar kunnen wij de bijzonderheden lezen in de bijlage die bij dit overzicht
is afgdrukt (Bosch 1947).
Ook voor latere jaren zijn er nog meldingen van ooievaars op het nest aan de
Boxumerweg. Een exemplaar op 15 april 1948 (archief Bosch) en een exemplaar op 14
april 1950 (Bosch 1950). Hoogstwaarschijnlijk waren dit mannetjes. Over de verdere
bewoning van het nest hebben we geen gegevens kunnen vinden. Ook is het niet bekend
aan ons wanneer de nestgelegenheid verdwenen is. Met dit gegeven is een einde
gekomen aan een stukje lokale historie over de mens in relatie tot de ooievaars. Een periode
waarin de mens als ondersteuner van de ooievaar optrad.
Bronnen en literatuur
Voor het commentaar op de eerste versie van dit artikel wil ik hartelijk dank zeggen aan de ooievaarchroniqueur
D. A. Jonkers, de taalkundige R. Faber en de redacteur van Vanellus (S. P.
Roodbergen). Verder ben ik de familie Bosch erkentelijk voor de toestemming om de artikelen
uit Huzumer Mienskip opnieuw te mogen publiceren. De foto’s zijn gemaakt door J. Koopmans
te Garyp. (Bond van Friese Volgelbeschermings Wachten)
Blok, H. en H. ter Stege, De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis. Leidschendam/ Waalre
1995.
Boersma, J., De earrebarre. In: Vogels in Friesland I (red. D. T. E. van der Ploeg e.a.). Ljouwert
1976, 165 - 168.
Bosch, G. (diverse krantenartikels):
Leeuwarder Nieuwsblad (30 aug. 1935; 9 sept. 1936; 2 okt. 1937; 1 juni 1938; 19 mei 1939;
15 mei 1941; 22 okt. 1941).
Volksblad voor Friesland (27 aug. 1938).
Leeuwarder Courant (29 sept. 1939; 18 mei 1940; 2 nov. 1940; 15 mei 1941; 2 juni 1942;
20 sept. 1947).
Friesche Courant (1 okt. 1942; 23 okt. 1943).
Leeuwarder Koerier (6 apr. 1946).
Het Vrije Volk (8 juni 1946; 6 nov. 1946).
Huzumer Mienskip (1 aug. 1947; 29 aug. 1947; 3 okt. 1947).
Friesch Dagblad (20 apr. 1950).
Bosch, G., Jaarverslag secretaris over het jaar 1941 van het Friesch Natuurhistorisch Museum.
Leeuwarden 1942.
Bosch, G., De ooievaars in Friesland sinds 1931. In: Vanellus 13, 1960, 12 - 16.
Bosch, G., Handschrift met overzicht van ooievaarsnesten 1930 - 1965, z.j.
Bosch, G. en D. T. E. van der Ploeg, Ooievaar. In: Vogels in Friesland I (red. D. T. E. van der
Ploeg e.a.). Ljouwert 1976, 169 - 174.
Molen, S. J. van der, De fûgels yn de Fryske folkskunde. In: Vogels in Friesland III (red. D. T. E.
van der Ploeg e.a.). Ljouwert 1979, 961 - 981.
Schoenmaker-Ytsma, A. Adebar, Rijmen, liedjes en gezegden over de ooievaar. De Wijk, z. j.
Schoenmaker-Ytsma, A. Oyevaar. De Wijk, z.j.
106

Bijlage: artikelen van G. Bosch uit ‘Huzumer Mienskip’
107
1-8-1947

29-8-1947
3-10-1947
108

Margje Kuipers en Siep Grijpstra
Barrahuis, een historische plek
Inleiding
Wie vanuit Leeuwarden de oude rijksstraatweg, de huidige Brédyk richting Wytgaard
volgt, kan na enig speurwerk bij de spoorwegovergang Leeuwarden-Zwolle, drie gebouwen
ontdekken waar de naam Barrahuis op voorkomt. Deze gebouwen met op de voorgevel
de namen Barrahuis, Ald Barrahûs en Nij Barrahûs waren oorspronklijk alle boerderijen,
doch twee daarvan hebben hun functie verloren en een woonbestemming gekregen.
Het doel van dit artikel is om na te gaan waar de naam ‘Barrahuis’ vandaan komt en
welke historie aan deze uitbuurt is verbonden.
Het oorspronkelijke Barrahuis lag op een terp aan de oostkant van de Middelzeedijk en
ten noorden van het huidige Nij Barrahûs. Niet onmogelijk dat voor de aanleg van de
Middelzeedijk op de terp boeren hebben gewoond. Barrahuis als gebouw is reeds lang
geleden verdwenen en de terp is vermoedelijk eind 19de eeuw afgegraven. Opvallend
is dat het stuk land waar eens het Barrahuis stond, lager is gelegen dan de omringende
landerijen. Dit verschijnsel komt vaker voor, omdat het maaiveld rondom een terp aangroeide
(hoger werd) door overspoeling, als gevolg waarvan afzetting plaatsvond.
Omdat de terp later in zijn geheel werd afgegraven, kwam het lager te liggen dan het
omringende land. Sporen van puin bij de nabijgelegen aftakking van het Alddjip zijn
een aanwijzing, dat er mogelijkerwijs in de terpzool nog restanten van een bouwwerk
zijn te vinden. Een nader onderzoek heeft (nog) niet plaatsgevonden.
Nadat de Middelzee was dichtgeslibt verloor de dijk de functie van waterkering en werd
het een verkeersweg. Eeuwenlang was het een onverharde en daardoor dikwijls moeilijk
begaanbare weg. Eerst in 1827 werd de weg met klinkers bevloerd en derhalve straatweg.
Tegelijkertijd werd het tracé gewijzigd door de aanleg van een rechtstreekse verbinding
tussen Barrahuis en de dijkhuizen onder Goutum. Daarvoor maakte de huidige
Barrahuis (links op de foto) gezien vanuit het zuiden. Duidelijk is te zien hoe de oude Middelzeedijk
wordt doorsneden door de spoorlijn Leeuwarden - Zwolle. Centraal buigt de Rijksweg naar
Leeuwarden. Rechtsboven het midden ligt de boerderij Techum.
109

De Ald-Swichumerdijk, de oude verbinding tussen Barrahuis en Swichum werd in de jaren ’70
doorsneden door de verdubbeling van de Rijksweg.
De bocht in de straatweg naar rechts is gemaakt voor de spoorwegovergang. Voor de aanleg van de
spoorlijn liep de weg rechtdoor om verderop daarmee weer aansluiting te krijgen.
110

Barrahuis en omgeving op de kaart van Eekhoff uit 1847.
Piskhoarnedyk deel uit van de oude dijk, maar door de nieuwe situering werd de verbinding
niet onaanzienlijk bekort. Voorts werd in 1868 bij de aanleg van de spoorlijn
Leeuwarden-Zwolle een spoorwegovergang gemaakt, die verlegging van een stuk straatweg
noodzakelijk maakte. Voorheen liep de straatweg bij Nij Barrahûs rechtdoor zuidwaarts,
waar de spoorlijn over een grote lengte moest worden gekruist. Daarom werd
de huidige, nog aanwezige oplossing gerealiseerd.
Vanaf Barrahuis liep er ook nog een weg naar Swichum. Ten noorden van Nij Barrahûs
ligt nog het tracé tot aan de vierbaansweg Leeuwarden-Zwolle. Aan de oostkant van
deze verkeersweg heeft de weg naar Swichum nog een kort vervolg, thans
Barrahuisterdyk genaamd. Voorts is bij Barrahuis in de voormalige zeedijk een zijl geweest,
het Barrahuisterzijl. Ten noorden van het Alddjip lag de buurt Piskherne met
een vissershaven. (Piskherne: afgeleid van het Latijnse woord ‘piscator’- (meervoud:
piscatores) = visser(s). 1 Barrahuis behoort tot het dorp Wirdum, hoewel dat op groter
afstand ligt dan het dichterbij gelegen dorp Goutum. Dit heeft mogelijk te maken met
het feit dat het Alddjip als dorpsgrens tussen Goutum en Wirdum heeft gediend.
De naam Barrahuis
Er zijn voorbijgangers geweest, die de afkomst van de naam Barrahuis menen te hebben
‘ontdekt’. Op een schoorsteen van een der boerderijen lag namelijk een ooievaarsnest
en aangezien een ooievaar in het Fries een ‘earrebarre’ is, zou de naam Barrahuis
daardoor te verklaren zijn. 2 Een juiste verklaring voor de naam Barrahuis ligt echter
minder voor de hand. Vast staat dat eens Barrahuis een uithof van het klooster te
Burgum is geweest en daardoor wordt een verband met die plaatsnaam gelegd. 3 Zo in
1348 de naam Berghera-stenhuse, (Charterboek I blz. 128); Bergerhuis (Jancko
Douwama) en Barrastins, (P. van Thabor I 4 ).Een verband tussen de namen Barrahuis
en Burgum wordt eerst twijfelachtig, wanneer we de herkomst van Burgum nagaan.
In de 13de en 14de eeuw heette Burgum Berchem (1292), Berghum, Barghem en vaker
111

Birgum. Later wordt de uitgang -um weggelaten en komt de naam Berghera of Barghera
voor. Echter in de 14de en 15de eeuw ook Berrafene (1441) en Barrafyardel (1453). Er
lijkt dan een verband te bestaan met Barrahuis maar, niet onbelangrijk, taaldeskundigen
wijzen Berra en Barra in verband met Burgum af. 5 Waarschijnlijk moet voor
Barrahuis in de richting gezocht worden van het woord Bar, = bloot; is kaal landschap,
en ook waterkering: dijk, zoals Barradeel (l400). 3 Een van de bekendste gebouwen in de
middeleeuwen was het Barraconvent, het eerder genoemd klooster in Burgum en gesticht
door de Reguliere Kanunniken van St. Augustinus. Vanuit de St. Maartensabdij
te Rolduc (bij Kerkrade) vestigden zij zich in Friesland. Aangenomen wordt dat zij in
1158 eerst het klooster Ludingakerk bij Midlum hebben gesticht. 4 Mogelijk dat een oproep
van bisschop Koenraad (1085-1099) hen heeft bewogen hier hun werkterrein te
zoeken. De Utrechtse bisschop wilde dat ontembare volk der Friezen weer terugbrengen tot
de gebruikelijke observantie of naleving van het Christelijk geloof. Daarom waren de bewoners
van het klooster te Burgum geen monniken maar belast met de parochiale zielzorg.
Door hun verschijnen begon de verbinding van de kloosterlijke staat met de priestelijke
staat normaal te worden. Waarschijnlijk is het Barraconvent tussen 1175 en 1200 gesticht.
Overigens beweert Jancko Douwama (1485-1529) dat in 1187 het klooster van
Barrahuis naar Burgum is verplaatst, waardoor Barrahuis een uithof van het Burgumer
klooster werd. Bekend is dat de mededelingen van Jancko Douwama niet altijd betrouwbaar
zijn. Zijn bewering kan alleen juist zijn wanneer hij over schriftelijke bronnen
beschikte en die later verloren zijn gegaan. Wel was Barrahuis omstreeks het jaar 1200
een aantrekkelijke vestigingsplaats vanwege de vruchtbare gronden van de door dichtslibben
en bedijking ontstane Nijlanden. Ook blijkt dat in Wirdum en omgeving het
grootste deel van het grondbezit van het Barraconvent lag, te weten 1042 pondemaat,
tegen een grondbezit in Tietjerksteradeel van plm. 640 pondemaat. 5 Overigens blijkt in
1580 dat 25% van het grondbezit in Leeuwarderadeel, kloosterbezit is. Dit bezit was
ontegenzeggelijk van invloed op de mate van zeggenschap in de regio. Of de kloosterbewoners
op Barrahuis ook belast waren met parochiale zielzorg is niet bekend. Wel verbleven
er ook lekebroeders of conversen. Zij waren belast met het verrichten van agrarische
arbeid, inpolderingen en het aanleggen van dijken. Het verschil, wel of geen klooster
(maar een uithof van een klooster) is trouwens minder groot dan op het eerste gezicht
lijkt. Men kan er ook van uitgaan dat Barrahuis geen klooster was, maar een grote
boerderij, bewoond door geestelijken en conversen. Wel was er in het gebouw een grote
zaal waar de bewoners bijeen kwamen, veel kamers, een kapel, verder schuren en veestallen.
Het geheel door een gracht omgeven. 1
Barrahuis als bestuurlijke vergaderplaats
Barrahuis ligt in Oostergo en uit de schaarse gegevens blijkt dat in 1242 in Oostergo
een verbond bestond tussen een zestal grietenijen. Het verbond behelsde een overeenkomst
betreffende de rechtelijke organisatie van het intussen dichtgeslibde deel van de
Middelzee, van Boazum tot en met Dantumadeel. De akte is in afschrift bewaard gebleven
en draagt de naam Wilker thes nija londes en werd in Wijns opgemaakt. Het
Barraconvent had veel grondbezit in de nijlanden en diende derhalve met deze nieuwe
regelgeving rekening te houden. Voorts behelsde het verbond regels over de rechtspraak,
verdediging tegen eventuele vijanden en beheersing van de waterstand, zowel
binnendijks als buitendijks.
In 1436 blijkt er zowel in het noorden als in het zuiden van Oostergo een nyoghen, een
bestuurslichaam te bestaan. In het noorden werd het district Winnenghe genoemd, in
het zuidelijk deel de Leppa. Het bestuur in elk district bestond uit drie grietmannen, elk
met twee bijzitters, derhalve negen personen. Naast bestuurszaken werd er in belangrijke
zaken ook recht gesproken. Tegen de uitspraak van het gerecht was hoger beroep
mogelijk, die behandeld werd door een combinatie van de twee nyoghen, de zogenaamde
achteenda. 6 In de 15de eeuw werden, krachtens een besluit uit 1406, de landdagen
112

Restant van het Alddjip tussen de Rijksweg (links) en de Brédyk (rechts). De bomenrij op de achtergrond
is de Ald-Swichumerdijk. Op dit (diep afgegraven) perceel lag de terp met het Barrahuis.
van de bestuurscolleges van Oostergo, dikwijls op Barrahuis gehouden. In 1492 werd
een verbond tussen Oostergo en Westergo gesloten, waarbij overeengekomen werd
jaarlijks tweemaal een landdag te houden. Eenmaal in Hartwerd; eenmaal op
Barrahuis. De enige reden om op Barrahuis en Hartwerd te vergaderen was, dat beide
plaatsen centraal waren gelegen. Met landelijke bestuurzaken hadden de geestelijken op
Barrahuis echter niets te maken. Als bijzonderheid wordt vermeld, dat ter vergadering
ieder zijn eigen brood en boter meenam. 1
Barrahuis toneel van partijtwist
In 1315 waren er al twisten ontstaan tussen de conversen van de Cisterciënsers en die
der Premonstratensers. Echter eerst in 1392 vermeldt het Charterboek de naam van
beide partijen Hur schiera partya ende hur fata partya oftewel Schieringers en Vetkopers.
De benaming Schieringers en Vetkopers moet worden gezien als verzamelnamen voor
de vele conflicten tussen personen en families.
De Reguliere kanunniken kregen eind 14de eeuw een slechte naam, vanwege het ondisciplinair
gedrag van hun lekebroeders, die herhaaldelijk als wapenknechten werden ingezet
bij de twisten tussen Schieringers en Vetkopers. De kloosters kregen ook problemen
door de opkomst van de steden en het toenemende handelsverkeer. Door handel
in de opbrengsten van hun grond, werden de kloosters in feite ondernemingen.
Daarnaast zijn er aanwijzingen dat de lekebroeders de kloostertucht ondermijnden.
Dikwijls hadden zij een bijzit en waren zij niet op de hoogte van de voorgeschreven regels.
Nu was het wel zo dat het niet naleven van de kloostertucht vaak werd aangescherpt,
om gewenste hervormingen door te voeren. Om de tuchtloosheid in te dammen
werden in 1423 hervormingen doorgevoerd, die in 1429 zouden leiden tot de incorporatie
van de orde in het kapittel van Windesheim, een klooster bij Zwolle.
In het begin van de 15de eeuw veranderden langzamerhand de conflicten tussen perso-
113

nen en families in handelsgeschillen. De uit marktplaatsen voortgekomen steden, begonnen
zich in het begin van de 15de eeuw verder te ontwikkelen. Onder leiding van de
eigen hoofdelingen trachtten de steden het omringende platteland onder contrôle te
krijgen. Dit ter beveiliging van het handelsverkeer, de machtspositie van de lastige
hoofdelingen in de regio in te dammen en de concurrerende steden uit te schakelen. 7
De handel omvatte vooral agrarische producten. Zo is vastgesteld dat Leeuwarden in
1386 reeds een boterwaag had, de eerste melding van een boterwaag in Sneek is van
1456. De daardoor ontstane geschillen tussen de steden, of stad en platteland gingen
vaak om de hegemonie in een bepaalde streek. Wel wordt aangenomen dat de
Schieringers hun grootste aanhang in Westergo hadden en de Vetkopers in Oostergo.
Hoewel Leeuwarden behoorde bij de partijschap der Vetkopers, waren de meeste hoofdelingen
van Huizum en Wirdum bij de Schieringer partij. Het kan zijn dat het streven
van Leeuwarden het omliggende gebied onder heerschappij van de stad te brengen, reden
voor de daar liggende dorpen was zich daartegen te verzetten en steun te zoeken bij
de andere partij. Ook Sneek was een Schieringer bolwerk en lag met Leeuwarden overhoop
betreffende de handel in boter en kaas. Beide partijen waren voortdurend bezig
elkaars kooplieden te verhinderen de handelswaar op het platteland op te kopen. Dit
conflict, waardoor partijen dikwijls tegen elkaar in actie kwamen, had een politiek-economisch
karakter. 7
Barrahuis had in deze het nadeel centraal tussen de strijdende partijen te liggen. De
daar wonende broeders, die geen partij waren, werden hier het slachtoffer van. Of één
der partijen verschanste zich op Barrahuis, anderzijds kwamen de strijdende partijen
hier elkaar tegen met alle gevolgen van dien. In deze situatie doen vele verhalen over
Barrahuis de ronde. Meestal in verband met de strijd tegen en om de stad Leeuwarden.
Op een keer werd Barrahuis door de Leeuwarders belegerd, maar een slimme monnik
liep naar de belegeraars over met een zijde spek op de rug en zei: Zulke zijn er meer.
Maak dat jullie erbij komen. Hij ontkwam aan het gevaar en de Leeuwarders moesten
wel denken dat van uithongeren geen sprake was.
In 1487 veranderde de zaak. Toen werd Leeuwarden vanuit Barrahuis aangevallen, onder
leiding van Worp Juckama, afkomstig uit Boksum. De stad stuurde twee vrouwen
om de vrede te bewerkstelligen. Zij hielden een roerende toespraak om dat doel te bereiken.
Het resultaat was dat ze met een brief teruggestuurd werden. Maar de voorwaarden
waren van dien aard, dat geen moeite werd gedaan er op te reageren. Toen
werd de stad door een groot aantal krijgers aangevallen, merendeels uit Sneek afkomstig.
Het leger werd tot tweemaal toe teruggeslagen, maar de derde keer werd een aanval
op de Tuinen gedaan en slaagde men er in binnen de stad te komen. De
Leeuwarder olderman Aukema sneuvelde daarbij en verscheidene hoofdelingen werden
gevangen genomen. De stad werd geplunderd en Juckema van Boksum nam het bestuur
van de stad op zich. Ende Leeuwarden was daerna een tytlanck in groot lyden ende
verdriet, schreef Worp van Thabor over deze strijd.
Toen Leeuwarden deze slag weer te boven was gekomen, werden de dorpen rond de
stad aangevallen en grotendeels vernield. Voorts werd op 10 oktober 1492 met behulp
van het Vetkoperse Groningen naar Barrahuis opgetrokken en na felle strijd werden de
daar gelegerde Snekers op de vlucht gejaagd.
Weer zes jaar later maakten de Snekers, onder aanvoering van Bokke Harinxma en met
behulp van Auke Unia van Wirdum, aanstalten om Leeuwarden aan te vallen. De strijdende
partijen ontmoeten elkaar tussen het ‘Skierhûs’ te Wytgaard en Barrahuis, maar
de slag bleef onbeslist. Drie maanden later, op 11 september 1498, kwamen de
Leeuwarders terug. Barrahuis werd met de grond gelijk gemaakt en de omliggende bebouwing
werd in brand gestoken, terwijl alles van waarde werd meegenomen. Ende
oock, doe, als men seiden, dat convent toe Bergum wurde hoer beesten benomen, als hun beste
grote ossen, buten alle ander clenodijen, volgens Worp van Thabor. Na de vernietiging van
hun stins gaven de kloosterlingen het op en vertrokken naar het klooster te Burgum. 1
114

Een wandeling door Barrahuis
Vanuit Leeuwarden volgen we de oude Rijksstraatweg, de huidige Brédyk, naar
Barrahuis. Daar aangekomen zien we aan de rechterkant van de weg een stelpboerderij.
Deze boerderij is in het jaar 1909 hierheen verplaatst. Daarvoor stond zij op Tjaard onder
Wirdum. De Barrahuister veehouder S. Cuperus, die zijn bedrijf op het huidige
adres Piskhoarnedyk 3 had, kocht de stelp op Tjaard voor afbraak. De Wirdumer timmerman
R. Sijbrandij verplaatste de boerderij voor het bedrag van ƒ5100,-. Er kwam
nogal wat meerwerk bij, maar voor ƒ9000,- kwam de stelp toch op zijn huidige plaats.
Na gereedkomen betrok de familie Cuperus hun nieuwe woonstee en werd de schuur
aan de Piskhoarnedyk afgebroken. Van het overblijvende woongedeelte werden twee arbeiderswoningen
gemaakt. In het begin van de jaren twintig verbleven de kunstenaars
Ids Wiersma en Piet van der Hem er regelmatig om te schilderen. Later werd het een
eengezinswoning en is nog in het bezit van de familie Cuperus. De stelp werd in
1997/1998 grondig verbouwd tot een fraai geheel. Het boerenbedrijf wordt er overigens
niet meer uitgeoefend.
Even verder zien we aan de linkerzijde van de weg een autosloperij. Voorheen stond
daar een omstreeks 1850 gebouwde kop-hals-romp boerderij, de zogenaamde Piersmaplaats.
In de jaren 1960/70 verloor deze boerderij zijn oorspronkelijke bestemming en
werd het bouwwerk verkocht aan een sloopbedrijf van bouwwerken annex handel in gebruikte
bouwmaterialen. Deze firma heeft enige jaren daarna de boerderij gesloopt, ondanks
het feit dat deze op de monumentenlijst stond. Wel maakte deze boerderij in de
laatste jaren van zijn bestaan in bouwkundig opzicht, een zeer matige indruk. Aan de
rechterkant op de hoek van de Brédyk en Piskhoarnedyk ligt Palsma-Zathe. Van deze
boerderij werd op 22 april 1891 de eerste steen gelegd door Bontje D. Palsma. Deze
boerderij is gebouwd als vervanger van de zathe, die recht achter de huidige heeft gestaan.
Bekend is Jacob Andeles Palsma, die op 7 juni 1813 de beleefde kennisgeving
kreeg dat hij toegelaten was tot de regimenten Gardes d’Honneur van Napoleon. Die
beleefde kennisgeving was trouwens wel dwingend. Tijdens zijn tocht door Europa
schreef hij brieven naar huis, waarvan een negental bewaard is gebleven. Daaruit zijn de
belevenissen van Jacob bekend geworden en beschreven. Uiteindelijk is hij het leger van
Napoleon ontvlucht en na omzwervingen weer veilig thuis gekomen. Zijn vader Andele
Hendriks Palsma heeft een aantal maatschappelijke functies vervuld: onder andere was
hij tot 1832 assessor (wethouder) van de grietenij Leeuwarderadeel. Bontje Palsma, die
de eerste steen van de huidige Palsma-Zathe heeft gelegd, werd opgeleid tot neuroloog
en psychoanalyticus. In 1933 vertrok hij naar het toenmalige Nederlands-Indië. Er zijn
verschillende verhalen over z’n verdere leven in omloop. Er is het verhaal dat tijdens de
Japanse bezetting Bontje als gevangene tewerkgesteld werd bij de beruchte Birmaspoorweg.
’s Avonds moesten alle gevangenen een buiging voor de keizer van Japan
maken. Bontje was fan bûgjend frjemd en weigerde. Deze weigering had tot gevolg dat
hij in 1945 door de Japanners werd onthoofd. Verder is er een verhaal dat er slechts
een akte van overlijden moet zijn met de vermelding dat Bontje in mei 1945 in het
toenmalige Nederlands Indië is overleden.
Even verder aan de linkerzijde van de weg stond een arbeiderswoning uit 1823, die in
1998 is vervangen door een nieuwbouwwoning.
Verderop zien we rechts een dijkje dat doodloopt bij de spoorweg. Eens was dit de weg
naar de boerderij die thans de Hellema-pleats wordt genoemd en die even verder aan
de westzijde van de spoorweg is gelegen. Op die plaats heeft de bekende schrijver
Doeke Wijgers Hellema (1766-1856) gewoond. Van zijn hand zijn vier belangrijke
handschriften bewaard gebleven, waarvan een bloemlezing uit de Aantekeningen, in
1978 in boekvorm met als titel Kroniek van een Friese boer is verschenen.
De stelpboerderij die volgt ligt aan de rechterzijde van de weg. De eerste steen werd op
12 maart 1910 gelegd door Anna Kalma. Deze plaats heeft zijn oorspronkelijke functie
verloren en is in gebruik als woonboerderij.
115

De boerderij (links) stond voorheen op Tjaard en werd in 1909/1910 naar Barrahûs, Brédyk 20 verplaatst.
Voorheen woonde de eigenaar op het huidige adres Piskhoarnedyk 3, waarvan het schuurgedeelte
naderhand werd afgebroken en kreeg het woongedeelte de bestemming als huisvesting
voor twee arbeidersgezinnen. (foto rechts)
De intussen verdwenen kop-hals-romp-boerderij, de Piersma-plaats aan de Brédyk.
Op deze plek is thans een autosloperij gevestigd.
Palsma-Zathe werd in 1891 gebouwd als vervanger van de boerderij met dezelfde naam, die direct
achter het huidige bouwwerk stond.
116

De Hellema-plaats aan de Kempenaarsreed op Barrahuis. Hier heeft D.W. Hellema een groot gedeelte
van zijn leven gewoond en gewerkt.
Dan volgt een woning met een fraaie 18de eeuwse rococo-gevel. In de top staat het
jaartal 1787, met daaronder een wapenschild en de naam Barrahuis no.34. Op 20 augustus
1850 werd hier Sybren Valkema geboren. Toen was het nog een boerderij, maar
in 1868 moest de schuur worden afgebroken in verband met de aanleg van de spoorweg
Leeuwarden-Zwolle. Ter compensatie werd aan de westzijde van de spoorbaan een
kop-hals-romp-boerderij gebouwd die de naam ‘Ald Barrahûs’ draagt. De eerste steen
hiervan werd op 29 maart 1867 gelegd door Jan H. Valkema. In 1880 huwde genoemde
Sybren Valkema en werd boer op ‘Ald Barrahûs’. Het waren slechte jaren voor de
boeren en in 1886 raakte Sybren in dusdanige financiële problemen dat hij boelgoed
moest houden. Daarna vestigde hij zich in Wurdum alwaar hij een winkel begon en
kastelein werd. Na 1900 ging Valkema buiten Friesland wonen en overleed in Ter
Heide (Zuid-Holland) op 7 maart 1921. Naast zijn atheïstisch materialistische levenshouding
is Sybren Valkema bekend geworden als schrijver van een aantal toneelstukken.
8
De bekende Wigle (Viglius) van Aytta (1507-1577) rechtsgeleerde en staatsman is op
Barrahuis geboren. Zijn geboortehuis was de voormalige uithof van het Bergumer
klooster. De kanunniken waren in 1503 niet in staat de in 1498 verbrande uithof te voltooien.
Daarom kregen de ouders van Wigle het onvoltooide bouwwerk van het convent
in erfpacht.
In de bocht naar de spoorwegovergang staat aan de oostkant een woning met de naam
‘Nij Barrahûs’. Dit huis was woongedeelte van een boerderij en gebouwd na de Tweede
Wereldoorlog. Dit ter vervanging van een 18de eeuws dwars voor de schuur geplaatst
voorhuis. De schuur van deze boerderij is op 27 november 1979 door brand verwoest
en niet weer herbouwd. In plaats daarvan werd een modern boerenbedrijf opgezet aan
de westkant van de spoorbaan. ‘Nij Barrahûs’ is vooral bekend om het beeld van een
soldaat, een kenmerk voor Barrahuis dat vele pennen in beweging heeft gebracht.
Het soldaatje van Barrahûs
Het van terracotta gemaakte beeldje van een soldaat wat vele jaren voor ‘Nij Barrahûs’
heeft gestaan, draagt een uniform van het Beierse Keizerlijk infanterie-regiment (1741-
1745). Behalve dat het niet bekend is wat de reden is geweest dit beeld aan te schaffen,
117

Links: woongedeelte van de voormalige boerderij ‘Barrahûs’. Het bedrijfsgedeelte moest verdwijnen
in verband met de aanleg van de spoorlijn. In de fraaie rococo gevel staat de naam ‘Barrahûs’
en het jaartal 1787.
Rechts: het na de Tweede Wereldoorlog gebouwde woongedeelte van de boerderij ‘Nij Barrahûs’.
Het schuurgedeelte werd op 27 november 1979 door brand verwoest. Bij het voorhuis staat het
soldaatje.
Door de aanleg van de spoorweg naar Zwolle moest de schuur van ‘Barrahûs’ verdwijnen. Ter
compensatie werd in 1867 deze boerderij gebouwd, die de naam ‘Ald Barrahûs’ kreeg.
118

‘Nij Barrahûs’ in het begin van de 20ste eeuw. Het 18de eeuwse voorhuis werd in 1960 door nieuwbouw
vervangen. Rechts het soldaatje van Barrahuis.
ontbreken gegevens wanneer dat heeft plaatsgevonden. Vermoedelijk is dat in de 19de
eeuw gebeurd. Merkwaardig is dat Doeke Wijgers Hellema (1766-1856), de lokale historieschrijver
bij uitstek voor deze contreien, in zijn geschriften met geen woord rept
over dit beeldje. Dat kan zijn omdat het beeld pas na zijn overlijden naar Barrahuis is
gekomen of onwaarschijnlijker, dat hij het niet de moeite van vermelden waard vond.
S.J. van der Molen schrijft in zijn tussen 1935 en 1939 verzamelde gegevens voor het
Frysk Sêgeboek, dat er twee soldatenbeelden op Barrahuis staan. Eén op een paard en
de andere met een geweer op de schouder. Zijn verkregen informatie over de herkomst
van de beelden zijn niet eensluidend. Sommigen menen dat de beelden er sinds de 80jarige
oorlog op Barrahuis staan, anderen brengen ze in verband met de Franse tijd.
Echter niemand gaf zekerheid en als de historie geen uitsluitsel geeft, maakt de volksfantasie
zich van het gegeven meester. 9 Intussen is het beeld van de soldaat te paard uit
de herinnering verdwenen en voor zover bekend heeft dit beeld geen heroïsche rol in de
volksfantasie gespeeld.
De algemeen verbreide roverssage verhaalt van een als vrouw verklede roverhoofdman,
die na onderdak bij de boer van ‘Nij Barrahûs’ te hebben verkregen, werd ontmaskerd
door hem een appel in de schoot te gooien. Een zittende vrouw zal als reactie de benen
spreiden om de appel te vangen, deze ‘vrouw’ deed de knieën tegen elkaar. Een aanwezige
soldaat hielp daarna mee om de uit een hinderlaag komende bendeleden onschadelijk
te maken. Aan diens moedig gedrag zou het ‘standbeeld’ te danken zijn.
Een meer serieuze veronderstelling is dat de grootouders van Jacob Andeles Palsma in
de 19de eeuw op ‘Nij Barrahûs’ hebben gewoond. Het feit dat hun kleinzoon bij de
Gardes ’d Honneur diende en veilig weer naar huis is teruggekeerd, kan hen hebben
bewogen een beeld van een soldaat voor hun boerderij te plaatsen. Het soort uniform
zal geen overwegende rol hebben gespeeld.
Eén van de laatste bewoners van ‘Nij Barrahûs’, de heer D. Kramer (1909-1996) had
een verklaring met hoge realiteitswaarde. Hij stelde dat naast de boerderij een mooie
tuin is geweest en vroegere bewoners hebben een paar beelden gekocht om in de tuin te
plaatsen. Daarvan is het soldaatje een overblijfsel.
119

Bronnen
Encyclopedie van Friesland, Amsterdam 1958
Abma Dr. G. Ljouwerteradiel, Ljouwert 1984
Mol J.A. Leuwerderadeels Aenbrengh Gemaect Int Jaer 1540, Ljouwert 1989
Molen S.J. van der, Op eigen manneboet op nammen ut Ljouwert 1985
Molen S.J. van der, Oorsprong en geschiedenis van de Friezen, Amsterdam 1981
Algra H. Kroniek van een Friese Boer, Franeker 1978
Baart A. Jr., en Buijtenen M.P. van, Bergums kerk, klooster en omgeving, in De Vrije Fries 43ste
deel, Assen 1957
Archief dorp Wirdum (Jaep Dykstra)
Noten
1. Visser M.S.E. ‘Barrahûs’, yn Ons Friese Platteland, 7 en 14-3-’63
2. Hepkema J. Historische Wandelingen door Friesland, side 13 Leeuwarden 1970 (herdruk)
3. Beetstra W.T. Toponimen en toponimyske eleminten yn Fryslân Leeuwarden 1987, siden 13 en
14.
4. Geschiedenis van Friesland, Leeuwarden.1973 Hoofdstukken IV en VIII.
5. Spahr v.d. Hoek Dr. J.J. en Ypma Dr. Y.N. Tietjerksteradeel, Leeuwarden 1978, siden 26-27
en 182 e.v.
6. Buytenen M.P. van, De Leppa, Dokkum 1944, blz. 12 e.v.
7. Mol J.A.(Hans) Militêre innovaasje en de oanrin ta 1498, in Fryslân jrg 4 nû 1 1998.
8. Jelsma G. Twa revolusjonaire toanielskriuwers út de ein fan de foarige ieuw,
In : It Beaken. 41e jrg, nû. 5/6, 1979 side 291-310.
9. Molen S.J. van der, Frysk Sêgeboek, Ljouwert 1973 (herdruk).
120

Barrahuis en omgeving
1. Stelpboerderij die in 1909 van Tjaard naar deze plek werd verplaatst. Thans woonboerderij.
2. Piskhoarnedyk 3. Woongedeelte van een boerderij, waarvan de schuur werd afgebroken toen het bedrijf
werd verplaatst naar Brédyk 20 (1). 3. Hier stond eerder de Piersma-pleats, een kop-hals-rompboerderij.
Thans autosloperij. 4. Boerderij Palsma-Zathe. 5. De arbeiderswoning uit 1823 die hier stond, werd in 1998
vervangen door nieuwbouw. 6. De eerste steen van deze stelpboerderij werd op 12 maart 1910 gelegd. Deze
plaats dient thans als woonboerderij. 7. Woning met fraaie rococo-gevel uit 1787. Met vermelding
‘Barrahûs’. Was oorspronkelijk woongedeelte van een boerderij. Het bedrijfsgedeelte verdween door de aanleg
van de spoorlijn. 8. Kop-hals-rompboerderij met de naam ‘Ald Barrahûs’. De eerste steen werd op 29
maart 1867 gelegd. Deze boerderij werd gebouwd ter compensatie van de noodzakelijke afbraak van de
schuur van ‘Barrahûs’. 9. Stuk land waar oorspronkelijk de stins Barrahuis’ heeft gestaan. 10. Een na 1945
gebouwd woonhuis van de boerderij ‘Nij Barrahûs’ De schuur is in 1979 door brand verwoest en niet weer
herbouwd. Bij deze boerderij stond voorheen het beeld van een soldaat. 11. De na 1979 gebouwde boerderij
ter vervanging van de eerder gevestigde op ‘Nij Barrahûs’. 12. Stelpboerderij bekend als de Hellema-pleats.
Hier heeft Doeke Wijgers Hellema jarenlang gewoond en gewerkt.
121

De houtsnede die Jaring Walta rond 1938 maakte. Op de voorgrond Wytgaard, daarboven de
Marwertsterdyk met het kerkepad en de rijksweg Leeuwarden-Heerenveen. Rechtsboven Wirdum.
Het formaat van het origineel meet 286x196 mm.
122

Peter Karstkarel
Jaring Walta’s perspectief
De houtsnede, omstreeks 1938, misschien ook wel vroeger door Jaring Walta gemaakt,
biedt een boeiend gezicht van Wytgaard naar Wirdum: een vogelvluchtperspectief. De
prent is om verschillende redenen opmerkelijk. Het perspectief wordt geboden vanuit
de kerktoren van Wytgaard die er sinds 1967 niet meer staat. De schildersbaas moet er
een bijzondere bedoeling mee hebben gehad, want de houtsnede-techniek werd nauwelijks
door Walta beoefend. Die achterliggende bedoeling is niet meer te achterhalen,
maar er kunnen wel wat achtergronden bij dit fraaie topografische werk worden geboden.
Jaring Walta
Jaring Walta is op 12 maart 1887 in Blauwhuis geboren als zoon van een vrachtrijder.
Op school werd zijn tekentalent ontdekt en zoals dat wel met meer getalenteerde jongens
gebeurde: hij werd op elfjarige leeftijd bij schildersbaas Ruurd in de leer gedaan en
vooral aan het werk gezet. Nu stak hij niet zo veel op van het dagenlang aan de verfmolen
sloven en het maken van kwasten. Hij kreeg hier en bij zijn volgende baas wel het
schildersambacht onder de knie, maar voor creativiteit was geen tijd. Jaring mocht van
zijn ouders de schildersschool in Sneek gaan volgen, waar hij wat meer opstak. Na zijn
trouwen in 1910 vestigde hij zich in Wytgaard; Walta begon er een schildersbedrijf. In
de avonduren kreeg hij wat tijd om zich aan zijn liefhebberij te wijden, daartoe aangemoedigd
door zijn oom Gerben Rijpma uit Blauwhuis die bekendheid aan het verwerven
was als schilder van landschappen, in het bijzonder van koeien. Tijdens zijn oriëntatie
op de schilderkunst ging Jaring dikwijls met zijn oom naar het museum om oude
meesters te kopiëren.
Walta ging op de Leeuwarder avondschool lessen volgen, ook in decoratief en vrij tekenen.
Na leermeester Makkes van der Deyl, kreeg hij zijn opleiding van Johan Mammen.
Mammen was een buitenbeentje, de medeoprichter en enige redacteur van het eerste
schildersvakblad van het land, het huidige Eisma’s Vakpers dat precies een eeuw bestaat.
Bovendien was Mammen een groot vakman in het decoratieschilderwerk. Op de
avondschool trof hij Evert Caspers, tekenleraar die zich met vooral Johannes Mulders
wierp op de techniek van de houtsnede.
Caspers was een graag geziene gast in huize Walta, dat altijd openstond voor een flinke
kring van artistieke vrienden: onder meer de beeldende kunstenaars Andries van der
Sloot, Gerrit Benner en de minder bekende Jan Couperus, Van der Horst en Hans van
der Schaaf. De schrijvers Jelle Brouwer, Douwe Kiestra, Reinder Brolsma en S.R.
Sipma kwamen eveneens geregeld naar Wytgaard. In de crisistijd schijnt het op Brédyk
53 een zoete inval geweest te zijn voor die vrienden.
Aanvankelijk kon Walta bij zijn schildersbedrijf in opbouw wel wat nevenverdiensten
gebruiken en hij oefende de functie van dorpsbarbier uit en verkocht sigaren. Later kon
Walta het bedrijf uitbouwen met als specialisatie het schilderen van rijtuigen. Het bedrijf
groeide in de dertiger jaren dankzij medewerking van zijn twee zoons - van wie
Meinte reclametekenaar bij de Leeuwarder Papierwarenfabriek en beeldend kunstenaar
werd - uit tot een autospuiterij in het pand Brédyk 57, dat een opvallende gevelreclame
kreeg. Zijn passie, het tekenen en schilderen van portretten, stillevens en landschappen,
bleef grotendeels beperkt tot de vrije tijd. Walta had daartoe een atelier ingericht boven
zijn werkplaats met een mooi uitzicht over de weilanden. Tussen het gewone huisschilderwerk,
het schilderen van rijtuigen en het spuiten van auto’s zat een hoogst enkele
123

keer een opdracht voor het schilderen van een tafereel op een schoorsteen.
Werd het bedrijf met zijn gevelreclame opvallend gepresenteerd, als kunstschilder was
Jaring Walta de bescheidenheid zelve. Hij exposeerde zelden en dan meestal met één of
enkele werken in een groepstentoonstelling. Hij zocht de publiciteit niet en stond
slechts zelden een interview toe. Eduard Kools heeft dat voor de Leeuwarder Courant
een keer mogen doen; in 1960, toen Walta 73 jaar was en als kunstschilder nog actief
was. Een bekend kunstenaar is Walta niet geworden. Hij overleed op 19 november
1971, 84 jaar oud. Een jaar na zijn dood werd naar mijn weten de omvangrijkste tentoonstelling
van zijn werk gehouden: tien werken; zes portretten, drie stillevens en een
landschap. Het was bij een expositie in de Prinsentuin in Leeuwarden van drie generaties
Walta: Jaring, zoon Meinte en kleinzoon Klaes.
Stoer en stug
Evenmin als de meeste kunstbroeders die zich uit het huisschildersvak hebben ontwikkeld
– en dat kwam nogal eens voor - is Jaring Walta een vernieuwer geworden. Het
begon met oom Gerben Rypma met het kopiëren van oude meesters. Het nabootsen
van de zichtbare werkelijkheid bleef hij trouw, maar dan op zijn manier. Walta was een
traditionalist, maar zijn puur figuratieve werk heeft wel een eigen sfeer. Het is stemmig,
soms zelfs wat somber. Het kleurgebruik is ingetogen en door een stevige figuratie lijkt
het helemaal bij ons kleiïge land te horen.
Bij de landschappen ligt dat wel voor de hand, maar bij Walta kennen ook de portretten
die stugge sfeer. Daarbij meed hij zichzelf niet; de zelfportretten worden door eenzelfde
sobere stemming gekenmerkt. Een volstrekt andere stemming dan die van zijn
grote voorbeeld, oom Gerben. Die Blauwhuister schilder zette meestal zonovergoten,
warme en innemende landschappen op doek. Walta was niet gauw tevreden over zijn
werk. Verzoeken om te exposeren wees hij meestal af omdat hij zijn werk er nog niet
rijp genoeg voor achtte. Toch wilde de kunstenaar vooral een schilder zijn. Het tekenen
moest dienstig zijn aan het schilderen.
In het oeuvre van Jaring Walta is de houtsnede met het gezicht naar Wirdum een bijzonder
incident. Er wordt vermoed dat het werk uit ongeveer 1938 dateert. Het zou
wel wat vroeger kunnen zijn. In de late jaren twintig verscheen een opvallend nieuw literair
Fries tijdschrift, De Holder, waar niet alleen een nieuwe generatie dichters en
schrijvers zich mee presenteerde, maar waarbij ook op een frisse wijze aandacht werd
besteed aan de vorm: de typografie, vormgeving en illustraties waren voor Friesland ongekend
nieuw. Twee vrienden van Jaring Walta stonden aan de wieg: dichter Jelle
Brouwer en graficus Evert Caspers. Caspers en Johannes Mulders uit Noordwolde leverden
voor De Holder een groot aantal hout- en linoleumsneden. Zo nu en dan werden
er ook andere kunstenaars uitgenodigd, maar dat bleven incidenten. Walta heeft
nooit een prent voor De Holder gemaakt.
Die hout- en linoleumsneden in De Holder zijn juweeltjes, meest landschappen in een
beheerst expressionisme. Het formaat van het tijdschrift was vrij bescheiden en de
houtsneden konden niet te groot worden (ongeveer 12 bij 10 cm). De houtsnede van
Jaring Walta is van een totaal ander formaat (28,6 bij 19,6 cm), maar de aanpak en
sfeer doen zo sterk aan De Holder-illustraties uit 1926-1929 van Caspers en Mulders
denken, dat ik het gezicht naar Wirdum spontaan aan een van hen zou hebben toegeschreven
als de maker niet bekend zou zijn.
Vanuit de kerktoren
Wytgaard was net als Walta’s geboortedorp Blauwhuis een rooms-katholieke enclave in
het reformatorische Friesland. In beide dorpen stond een triomfalistische neo-gotische
124

kerk van de befaamde architect Petrus Cuypers. Die van Blauwhuis werd in 1867 gebouwd,
die van Wytgaard was van iets later: 1870. De Onze Lieve Vrouwe ten
Hemelopneming was een royale neogotische pseudo-basiliek met een flinke toren aan
de westkant.
Toen veel van deze neo-gotische kerken na een eeuw gebruik ernstige gebreken gingen
vertonen had de Mariakerk van Wytgaard de pech dat een kordaat kerkbestuur van het
ouderwetse gebouw afwilde. Zo werd het toen ervaren; het besef van de monumentaliteit
van deze vrij jonge gebouwen begon aarzelend te groeien. De andere fraaie kerken
van Cuypers en zijn evenknie Alfred Tepe hebben de vernieuwingsdrang ternauwernood
overleefd; de Wytgaarder Mariakerk ging met toren en al tegen de vlakte. De
sloop heeft de discussie over monumentaliteit van niet vreselijk oude gebouwen gestimuleerd.
Voor het voorbereiden van de houtsnede heeft Jaring Walta de kerktoren beklommen
om het gezicht naar het westen, richting Wirdum, in voorbereidende schetsen vast te
leggen. Eigenlijk zou je, omdat de huizen en schuren op de voorgrond vrij dicht bij zijn,
daar ook een stuk van het kerkdak moeten zien. In plaats daarvan zien we op een erf
een tafereeltje van een man en een vrouw in gesprek. Verderop zijn mensen in het veld
te ontwaren. Maar de beeldvertelling is niet anekdotisch geworden, waardoor de kijker
tot een voyeur zou worden. Walta heeft met de grote prent ongetwijfeld de schoonheid
van het Friese land willen verbeelden; zijn land.
Me dunkt, Walta heeft kansen gemist door niet vaker deze grafische techniek te gebruiken:
de grote prent bezit een prachtige verdeling van zwart en wit die het perspectief
verhevigt, een krachtige figuratie met toch een verfijnde detaillering en een verrassende
compositie. En dan is het ook nog een innemende beeldvertelling met een ongewoon
perspectief. Een opmerkelijke prent.
Voornaamste literatuur
E.K. [Eduard Kools]. Jarich Walta in Wijtgaard schildert de moderne versie van het agrarisch portret.
Leeuwarder Courant 24 september 1960.
Peter Karstkarel. De Holder, hoogtepunt in de grafische vormgeving in de eerste helft der 20ste
eeuw in Friesland. De Vrije Fries LIX, 1979, 5-18.
125

O.D.J. Roemeling
Nogmaals de geestelijkheid van Wirdum
Op de bijdrage over de Geestelijkheid in Wirdum voor de Reformatie in Sudertrimdielrige
III is een aantal reacties binnengekomen. Deze geven aanleiding tot een overzicht van
verbeteringen en aanvullingen.
p. 116 Bucho Fercks Aytta, ov. 1509
Deze moet geschrapt worden in de lijst van pastoors.
De grafzerk waarvan in de tekst sprake was werd door Bucho
(Gerbrands Aytta) geplaatst voor zijn op 14 mei 1509 overleden broer
Ferck 1 , waarbij Bucho zich huius ecclesie olim pastor noemt (hetgeen
juist is, want kort voordien was hij pastoor te Leeuwarden geworden).
Bucho droeg ook zorg voor een epitaphium voor Ferck; blijkens de
daarvan in de Analecta overgeleverde tekst noemde Bucho zich echter
hujus ecclesiae pastor 2 , zodat onduidelijkheid overblijft. Deze betreft ook
het overlijdensjaar van Ferck: volgens de grafzerk 1509, volgens de
Analecta 1500 2 en volgens een aantekening van Viglius van Aytta
1501 3 .
p. 118 Johannes Poppius: was mogelijk een zoon van Popck Jans te Idaard 4 .
Vicarie
p. 119 Tamme
was hier mogelijk nog in 1553 5 .
Jetthie Peters
wordt reeds in 1564 als vicarius hier vermeld 6 . Van een ruil met
Cornelis Hoytes (zie Sacristieleen) is dan mogelijk geen sprake geweest.
Sacristieleen
p. 120 Cornelis Hoytes
van Bolsward, werd in 1559 tot alle wijdingen toegelaten 7 . Hij moet
hier uiterlijk februari 1574 nog in functie zijn geweest want 12 maart
1575 worden bod en consent gevraagd op een hier door hem verkocht
huis 8 .
Dirck
was reeds januari 1577 sacrista alhier 9 .
Leen (onbekend welk)
p. 121 Jan Boudewijnsz. van Loo
Op 27 mei 1560 spreekt het Hof van Friesland in een geschil tussen
Jan van Loo, clericus, zoon van de rentmeester Boudewijn van Loo, en
de heerschappen en huislieden van Wirdum uit dat eerstgenoemde bij
provisie de inkomsten van het leen in kwestie zal genieten. De op het
leen vallende diensten zullen worden verzorgd 10 . Welk leen het betreft
is niet aangegeven Kan hij de opvolger zijn geweest van Kempo Unia,
die in 1560 zou zijn overleden 11 ?
126

Schema
p. 123 : Bucho Aytta: preb. (in plaats van past.) Wirdum,
Schrappen : † 1509
Fercke Aytta x Saepcke Sipckes, lees:
Fercku Aytta x Saecke Sipckesz.
Aet Saepckz., lees: Aet Saeckedr.
Noten
1. Op een en ander werden wij geattendeerd door de heer J. Dijkstra te Wirdum. De tekst van
de grafzerk in RA Friesland, Coll. Grafschriften, Leeuwarderadeel i.v. Wirdum.
2. De tekst van het epitaphium in: Genealogia Ayttana ex Ms. Collegii Vigliani Lovanii, in: C.P.
Hoynck van Papendrecht, Analecta Belgica, Tom. I, Pars I, Hagae Comitis 1743, p. 260.
3. Koninklijke Bibliotheek Brussel, Hs. 3777 p. 187vo.
4. mededeling Drs. Y. Brouwers, Leeuwarden.
5. RA Leeuwarderadeel i. 13 pp. 21, 78.
6. id. i. 206 p. 7vo.
7. ABU i. 550* p. 92vo.
8. RA Leeuwarderadeel i. 18 p. 592.
9. ibid. p. 440.
10. Hof i. 16692 p. 76.
11. Tusken Potmarge en Jokse, Sudertrimdiel-rige III, Wurdum 1997, p. 121. Kempo Unia kan
overigens geen broer Sybrant, pastoor te Marsum, hebben gehad zoals het Stamboek van
den Vrieschen en lateren Adel I p. 384 en II p. 267 en in het voetspoor daarvan onze bijdrage
p. 121 aangeven. De desbetreffende pastoor was Sybren Doekez. Baerd, ook Douwama
genoemd.
127

Oer de auteurs
Rients Faber (1946, Leien) Studearre Nedelânsk Mû en die doktoraal Frysk yn
Amsterdam. Is learaar Nederlânsk oan it Friesland College yn Ljouwert.
Publisearret benammen op it mêd fan de Fryske midsieuske skiednis en oer
toponymen yn Fryslân. Is dwaande mei in stúdzje oer L. C. Murray Bakker.
Wennet yn Huzum.
Johan Frieswijk (1943, Ljouwert) Studearre politike wittenskippen en nijste skiednis yn
Amsterdam. Is wittenskiplik meiwurker skiednis fan de nijste tiid by de Fryske
Akademy. Publisearret benammen op it mêd fan de twadde Wrâldoarloch en de arbeidersskiednis.
Wennet yn Beetstersweach.
Siep Grijpstra (1932, Huzum) Die nei de kaderopleiding fakbeweging de stúdzje
Middelbare Sociale arbeid. Is mei-oprjochter fan de Stúdzjerounte skiednis doarp
Huzum dy’t fan 1978 ôf bestie en yn 1992 oergie yn de Stúdzjerûnte it
Sudertrimdiel. Publisearret geregeld oer de skiednis fan Huzum en it Sudertrimdiel.
Wennet yn Huzum.
Gjalt Jelsma (1951, Raerd) Studearre sosjale geografy yn Grins en Frysk Mû yn
Ljouwert. Wie taalsosjologysk ûndersiker by de Fryske Akademy en is no stêfmeiwurker
by de Afûk. Publisearre op it mêd fan taalsosjologysk ûndersyk en skiednis.
Wennet yn Boksum.
Johan Jongma (1936, Huzum) Studearre maatskippijskiednis yn Rotterdam. Wurke
earder û.o. as sjoernalist en redakteur-auteur by útjouwerijen yn Haarlem en
Amsterdam. Publisearre oer algemiene-, media- en regiohistoaryske ûnderwerpen,
ek yn it Frysk. Wennet yn Haarlem.
Peter Karstkarel (1945, Snits) Studearre Nederlânsk en keunstskiednis yn Grins.
Wurket as redakteur by útjouwerij Friese Pers Boekerij. Publisearret op it mêd fan
arsjitektuer, byldzjende keunst en skiednis. Wennet yn Ljouwert.
Symen G. Kingma (1938, Meppel) Die de Middelbiere skoaloplieding en sjoernalistyk.
Wie oant 1998 redakteur fan de Leeuwarder Courant, en skreau benammen op it
mêd fan skipfeart en arsjitektuer. Wûn yn 1994 de priis fan de Bond Heemschut
foar in searje krityske artikels oer moderne arsjitektuer yn Fryslân. Wennet yn
Ljouwert.
Margje F. Kuipers (1954, Reduzum) Die de HBS yn Snits en wurke yn Rotterdam û.o.
mei probleemjongeren. Wennet al wer in skoft yn it ‘heitelân’, en hat altyd niget
hân oan skiednis. Wennet yn Wurdum, yn de bourskip Barrahûs.
O. D. J. Roemeling (1937, Beetstersweach) Studearre ekonomy yn Grins. Wie wittenskiplik
meiwurker oan de Economische Faculteit dêre en wie fan 1969 oant 1994
mei-direkteur fan it Diakonessehûs, letter Medisch Centum Leeuwarden.
Publisearre benammen op it mêd fan de genealogy en oer geastliken en parochy’s
foar de Reformaasje. Wennet yn Hurdegaryp.
Tom Sandijck (1954, Coevorden) Studearre oan de Agogische Academie yn Ljouwert.
Is mei-eigner fan grafysk ûntwerpburo Invorm yn Ljouwert. Hat publisearre oer de
skiednis fan Huzum, yn ’t bysûnder oer de Hollannerwyk. Wennet yn Ljouwert.
128

Bauke van der Veen (1930, Huzum) Hat in pear jier Mulo dien. Wurke fan 1951 oant
1972 by it Fries Rundvee Stamboek en letter by de Fryske Akademy as dokumintalist
(1972-1990). Hat niget oan fûgels, lokale skiednis en bibliografyen. Wennet yn
Ljouwert.
Simon Visser (1945, Huzum) Die de opleiding elektrotechnyk oan de MTS yn
Ljouwert en is no meiwurker by de KPN yn Ljouwert. Publisearret oer de skiednis
fan dowematten en oer mosken. Wennet yn Ljouwert.
Wouter Waldus (1975, Leiderdorp) Krêkt ôfstudearre yn argeology, yn Leien. Hat yn it
ramt fan syn stúdzje meidien oan opgravings by Doanjum, Peins en Tearns. Is no
behelle yn opgravings yn de Betuwe yn ferbân mei it oanlizzen fan de Betuweline.
Wennet yn Leien.
129