تهران به روایت داستان‌های ادبی

Recommendations

Info

شهرزاد خادمى،‏ كارشناسارشد معمارى منظرShahrzad Khademi,M.A. in LandscapeArchitectureshahrzad.khademi@gmail.comمنظرتهران به روايت داستان هاي ادبيTehran in NovelTehran landscape in literary storiesچكيده : زبان نويسندگان كه روشنفكران جامعه هستند،‏نمايندة زبان جامعه است،‏ لذا نوشته هاى آنها منبعى درخور براىشناخت محيط،‏ منظر و فرهنگ به شمار مى رود.‏ اين نوشتاردرصدد است،‏ نمادهاى منظر شهرى تهران را در ادبيات معاصرايران،‏ كه به دست نويسندگان ايرانى قلم خورده،‏ شناسايى ومكان هاى خاطره انگيز تهران را در چهار دورة تاريخى معرفىنمايد : دوره قاجار و سال هاى اول حكومت رضا شاه؛ دورهپهلوى؛ سال هاى نزديك به انقلاب اسلامى و چند سال پس ازآن؛ و سال هاى بعد از جنگ تا روزگار حاضر.‏ در برخى موارد،‏اين دوره هاى تاريخى را نمى توان به صورت كامل از هم تفكيكنمود،‏ زيرا ماجرايى به هم پيوسته در داستان مطرح مى شدهاست.‏واژگان كليدى : منظر شهرى،‏ ادبيات،‏ تهران.‏Abstract: writers and novelists are enlightenedmembers of the society as a matter of fact they aretheir societies Language. thus, their letters areadvantageous sources to comprehendenvironment, landscape and culture.This paper is trying to find out and mentionemblems of urban landscapes of Tehran inmodern literature and novels of Iran and then itpresents memorable places in four periods: Qajardynasty period and beginning years of Shah RezaPahlavi dynasty. Pahlavi dynasty. The period nearIslamic Revelation of Iran and about 10 years afterthat. The years after imposed war till to days. Insome occasions we can't separate these periodsfrom each other since a contiguous story isdiscussed.Keywords: Urban Landscape, Literature,Tehran.67
مقدمهسال 1209 ق مصادف با 1795 ميلادى؛ تهران پايتخت ايران شد.‏ از اين تاريخ،‏ مردماين شهر كوچك كه تا دوره صفوى دهكده اى بزرگ بود،‏ ‏«شهرنشين»‏ شدند و مهم تراز آن ‏«پايتختنشين»‏ ! ‏"تهرانى ها در آغاز پايتخت شدن شهرشان،‏ هنوز در خانه هاىخشتى و گلى زندگى مى كنند و بر كوچه ها و خيابان هاى خاكى راه مى روند،‏ لباس هاىمعمولى بر تن دارند؛ مردها شلوار و لباده و اغلب كلاه نمدى يا عمامه مانندى بر سرو زن ها با چادر و روانداز"(ستارى،‏ 5). 1385: تهران در آغاز سلطنت قاجار ده دروازهدارد با خندقى در دور آن كه مبادا عنودى بر آن حمله ور شود!‏ در ساعت مقرر با اعلامجارچى دروازه ها باز يا بسته مى شود،‏ گويند حتى بعدها براى ورود به دروازه ها بليطفروخته مى شد.‏ شب كه مى شود خيابان ها تاريك است و روشنايى خانه ها را پيه سوز وشمع تأمين مى كند.‏ هنوز كتاب و كتابخوانى در تهران بى معناست.‏تهران كم كم بزرگ و بزرگتر مى شود،‏ شهرى كوچك كه حالا مركز اصلى كشورىبزرگ شده است و عنوان پايتخت كشور را به دست آورده است.‏ همه چيز عوض مى شودو برگ روزگار برمىگردد؛ از شيوة زندگى و رفتار اجتماعى مردمش گرفته تا ساختارشهر و شخصيت آن.‏ حالا ديگر روابط ايران با ممالك خارجه بيشتر شده.‏ بسيارى،‏ ازشهرهاى ديگر به تهران مهاجرت مى كنند.‏ گسترش اقتصاد،‏ آموزش،‏ فرهنگ و هنر،‏مطبوعات و ارتباطات،‏ نه تنها باعث دگرگون شدن چهرة شهر مى شود،‏ بلكه مردم شهررا نيز به تغيير در طرز فكر و رفتار اجتماعى دچار مى سازد ‏(تصوير 1).فرضيهجهت مكانيابى اماكن خاطره انگيز تهران در دوره هاى تاريخى اين شهر،‏ از جنوب بهشمال است.‏دوره قاجار و سال هاى اول حكومت رضاشاه‏«تهران مخوف»‏ نوشتة"‏ مرتضى مشفق كاظمى"،‏ داستانى در دوره قاجار و زمانسلطنت ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه را روايت مىكند : ‏"داستان در محلات مختلفتهران از شمال تا جنوب و در حومه اش از شميران و اوين تا شاهزاده عبدالعظيم مىگذرد.‏ اما نويسنده خاصه در وصف شيره كش خانه،‏ قهوه خانه،‏ محلات و كوچه هايى راكه جايى مناسب براى داير كردن اين گونه خانه ها بوده است به تصوير مى كشد"‏ ‏(مشفقكاشانى به نقل از ستارى،‏ 62). 1385: البته آنچه در رمان تهران مخوف ديده مى شودآدم هاى آن و حوادثى است كه ميان آنها رخ مى دهد و اينها موضوع اصلى رمان هستندو نه كالبد شهر تهران.‏‏«داستان جاويد»‏ نوشته " اسماعيل فصيح"‏ در اواخر دورة قاجار به وقوع مى پيونددو منظرى از تهران در اولين مواجهة جاويد وقتى بعد از سال ها به اين شهر بازمى گردد،‏ارائه مى دهد : ‏"در نخستين شب،‏ برخلاف هرچه از تهران خيال كرده بود،‏ تهران رابيغوله اى آشفته مى ديد،‏ شهرى از خاك و چوب وكاشى،‏ دلمرده،‏ سوت و كور،‏ ولنگو باز با در و ديوارهاى كوتاه و پست،‏ خالى،‏ بى چراغ،‏ بى زندگى و بى اعتنا...‏ دكان هاىخيابان جليل آباد سرشب،‏ همه بسته بودند،‏ فقط اندك روشنايى شمعى از شبستانمسجد سيد نصرالدين به چشم مى خورد.‏ در خيابان خاكى،‏ مردم تك وتوك با رخت ولباس بى قواره رد مى شدند.‏ گهگاه هم يك درشكه يا يك گارى لكنتى با اسب يا ياوىخسته مى گذشت"‏ ‏(فصيح به نقل از ستارى،‏ 1385). اين داستان ادامه پيدا مى كندتصوير‎2‎ : ايوان عمارت نياورانو دشت شميران،‏ ‎1280‎ق،‏مأخذ : سمسار،‏ 1386.تا تصوير ديگرى كه با آغاز سلطنت رضا شاه از تهران متصور مى شود : ‏"بيرون ازبازارچه هاى وزير دفتر و معير و درخونگاه،‏ شهر تهران اكنون داشت به صورت مدرن وتازه اى شكل مى گرفت.‏ خيابان هاى پهن با سنگفرش و جوى بندى و حتا با آسفالت ودرخت هاى چنار و ساختمان هاى تازه ساخته مى شدند.‏ بيمارستان ها،‏ مدرسه ها و حتاچندتا موزه ساخته مى شد و فرهنگ باستانى ايران حرفش به ميان مى آمد"(همان).‏دوره پهلوىدر رمانى ديگر به قلم " اميرحسين چهل تن"‏ به نام ‏«تهران؛ شهر بى آسمان»،‏ به نقل ازكرامت از ياران شعبان بى مخ يا به توصيف جلال ستارى " گل جاهل هاى تهران"‏ در اوصافتهران چنين مى خوانيم : ‏"تهرون بزرگ و درندشت بود.‏ لاله زار و زن بى حجاب داشت.‏بهارستان و كافه لقانطه داشت.‏ سينما و ميدان توپخانه داشت.‏ باغ ملى و ايستگاه قطار داشتو او مى توانست خودش را گم كند،‏ كسى نمى شناختش..."‏ ‏(چهل تن،‏ ). :87 1382 او جايىديگر در وصف شميران يا به قول امين احمدرازى ‏"شمع ايران"‏ چنين مى گويد : ‏"جادهشميران.‏ يك سربالايى خاكى،‏ كافه بهشت تهران.‏ سن بزرگ،‏ نئون هاى رنگى،‏ چراغىكه دور مى زند و رنگ به رنگ مى شود : سبز،‏ قرمز،‏ طلايى و آبى..."(همان : 76). گلىترقى نيز در وصف شميران در دو مجموعه داستان خود به نام ‏«دو دنيا « و ‏«خاطراتپراكنده»‏ چنين مىنويسد : ‏"خيابان شميران شلوغ است.‏ راه بندان است.‏ شب داغىاست و ماشين ها بى خودى بوق مى زنند.‏ زن گدايى دستش را از پنجره تو مى آورد.‏التماس مى كند،‏ ول كن نيست..."‏ ‏(ترقى،‏‎1387‎‏)‏ و جايى ديگر مى نويسد:‏ ‏"سر چهارراهپهلوى منتظر اتوبوس شميران ايستاده ام كه ماشينى جلوى پايم ترمز مى كند...‏ ما درمحله محموديه زندگى مى كنيم و خانه او در سرازيرى باغ فردوس است...‏ از باغ فردوسراه مى افتيم از روى تپه هاى الهيه و بيابان هاى اطرافش ميانبر مى زنيم،‏ تا پل رومى مىرويم و بر مى گرديم..."(همان)؛ ‏(تصوير‎2‎‏).‏در رمان ‏«شب هاى تهران»‏ نوشته غزاله عليزاده،‏ جايى به توصيف خيابان لاله زار درشب چنين مى پردازد : ‏"به لاله زار رسيدند،‏ دكان ها بسته بودند،كركره هاى فلزى مشبكپايين كشيده،‏ قفل طلايى خورده،‏ كف خيابان از پوست تخمه ژاپنى و كدو،‏ تشتك هاىنوشابه،‏ روزنامه هاى كهنه،‏ تفاله هاى چاى و زباله هاى ديگر پوشيده بود؛ سر كوچه هاىباريك،‏ جگر كباب مى كردند..."(عليزاده به نقل از ستارى،‏ 1385).خيابان اسلامبول،‏ لاله زار و كافه پاريس،‏ از جمله مهم ترين نمادهاى منظرين ايندوره هستند : ‏"(خيابان اسلامبول)‏ هميشه شلوغ است...‏ نور چراغ هاى مغازه،‏ مخلوطبا نور چراغ هاى پايه دار خيابان،‏ فضا را روشن و شاد مى كند.‏ صداى موسيقى از چندمغازه صفحه فروشى به گوش مى رسد.‏ جلوى سينما ماياك با لامپ هاى قرمز رنگ شدهاست.‏ پوسترهاى بزرگ و كوچك به در و ديوار چسبانده شده و از بلندگوى كوچكىكه از سردر ورودى آويزان است،‏ صداى فيلم به گوش مى رسد.‏ چند بچه جلو ويترينعكس ها ايستاده اند و با استفاده از بلندگو،‏ جريان فيلم را دنبال مى كنند"(هدايت،‏‎1377‎‏:‏96). ‏"شب ها لاله زار غرق نور مى شود.‏ نور مغازه ها و نور چراغ هاى پايه دار حاشيهخيابان.‏ چراغ ها تنه برنجى دارند و در روى چهار سطح بدنه،‏ نقش شير و خورشيد،‏كنده كارى شده است...‏ دو طرف خيابان،‏ مغازه هاى گوناگون وجود دارد.‏ لباس فروشى،‏صفحه فروشى،‏ كافه،‏ عتيقه فروشى و ديگر شغل ها.‏ درشكه هاى مدل روسى با اسب هاىقهوه اى و خاكسترى و اتوموبيل هاى پردود و دم كه مثل قايق هاى روى آب،‏ روى پستىشماره‎11‎‏،‏ ويژه منظرشهري تهران،‏ آبان و آذر‎89‎68
Page 1: تصوير‎1‎ : نماى شرق
Page 5 and 6: اغلب اين آثار اين

تهران به روایت داستان‌های ادبی

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?