Zaterdag 10 mei - Planckendael

V
oedertijd bij de bonobo’s. Hani, het
jongste mannetje, hangt pesterig rond
de vrouwtjes die het voedsel monopoliseren.
De vrouwtjes zitten schouder aan
schouder en kijken zenuwachtig als Hani weer
eens luid piepend uithaalt. Dan gaat het jonge
mannetje te ver: hij trekt aan het jong van een
van de vrouwtjes. De vrouwtjes jagen in groep
achter hem aan en Hani vlucht weg. Tijdens de
achtervolging gaat een van de vrouwtjes plots
achter Mobikisi aan, een mannetje met een lage
rang. Haar manoeuvre krijgt bijval. Nu vallen
alle vrouwtjes Mobikisi aan en drijven hem in
een hoek. Ze hebben hem te pakken, drie van
hen storten zich op Mobikisi en kauwen op zijn
tenen en vingers. Hij laat ze eerst hun gang
gaan, maar weet dan toch nog te ontsnappen.
Opnieuw zetten de vrouwtjes de achtervolging
in en drijven hem een tweede keer in het nauw.
Ook Hani doet nu met de vrouwtjes mee. Mobikisi
waagt een sprong naar de vrijheid en net
op dat moment springt Hani op hem af. De
twee mannetjes vallen in elkaar verstrengeld
op de grond. Plots veranderen de vrouwtjes van
mening. Nu jagen ze met z’n allen achter Hani
aan. Hij komt klem te zitten in één van de deuren.
Eén vrouwtje zit aan de ene kant op zijn
vingers te kauwen, een ander bijt stevig in zijn
knie. Mobikisi zit intussen verscholen onder
een bank. Enkele minuten later is het conflict
voorbij. Mobikisi en Hani likken hun wonden.
Het alfavrouwtje Jill peutert met een stokje het
bloed van tussen de tanden…
DE LAATSTE MENSAAP
Het tafereel in Apenheul, het apenpark in
Apeldoorn, contrasteert sterk met het aura
van vredelievendheid dat al jaren rond de immens
populaire bonobo hangt. De zoektocht
naar het imago van de bonobo brengt ons
niet eens zo ver in ons verleden terug. De aap
werd pas in 1929 in het Belgische Museum
voor Midden Afrika in Tervuren ontdekt.
Een Duits wetenschapper vond in een lade
een aantal vergeten schedels en kwam tot de
conclusie dat ze tot een nieuwe ondersoort
van de gewone chimpansee behoorden. Hij
doopte de nieuwe aap ‘dwergchimpansee’.
Enkele jaren later werd de dwergchimpansee
als een aparte soort beschouwd, en daarmee
was voor de meeste biologen de kous af. De
ontdekking baarde weinig opzien. Het leefgebied
van de dwergchimpansee, in de wouden
op de linkeroever van de Kongo in (toenmalig)
Belgisch Congo, liet weinig ruimte voor
verder onderzoek en de dwergchimpansee
werd gewoon als een variant van de gewone
chimpansee gecatalogeerd.
De naam bonobo duikt pas in 1954 op en
zou zijn afgeleid van een plaatsje van waaruit
mensapen destijds naar Europa werden verscheept.
Eduard Tratz en Heinz Heck hadden
kort vóór de Tweede Wereldoorlog een aantal
bonobo’s en waren de eersten die het gedrag
van de soort beschreven en op een aantal verschillen
met de gewone chimpansees wezen.
Voldoende verschillend, zo vond Heck, om
de soort een nieuwe naam te geven. Maar zijn
bonobo’s stierven tijdens een bombardement
op München. Ook na de oorlog bleven bonobo’s
in dierentuinen erg zeldzaam, en bleef
het opmerkelijke gedrag van de soort een
mysterie.
DE AARD VAN HET BEESTJE
Pas in de jaren zestig kwam de interesse voor
het gedrag van mensapen echt op gang. Onderzoekers
trokken naar Tanzania, Rwanda
en Borneo om er chimpansees, gorilla’s en
orang-oetans te bestuderen. Het nieuwe
Zaïre worstelde met zijn pas verworven onafhankelijkheid
en de politieke instabiliteit
leidde ertoe dat de eerste studies naar in het
wild levende bonobo’s pas in 1973 startten.
Het onderzoek naar de gewone chimpansee
liep op dat moment al meer dan tien jaar en
het werk van vooral de Britse Jane Goodall
genoot – dankzij de National Geographic Society
– grote bekendheid. Uiteindelijk trokken
twee onderzoeksteams gelijktijdig maar
helemaal los van elkaar de diepe wouden van
Zaïre in. Een Amerikaans-Europees onderzoeksteam
sloeg een kamp op in Lomako, een
Japans onderzoekscentrum werd opgericht in
het nabijgelegen Wamba. Deze twee onderzoekscentra
werden de komende drie decennia
zowat de enige bronnen van informatie
over in het wild levende bonobo’s.
Gelijktijdig startten ook de eerste gedragsstudies
in dierentuinen. Dwergchimpansees
waren in dierentuincollecties nog altijd een
zeldzaamheid. Gelukkig lukte het steeds beter
de soort tot voortplanting te bewegen,
zodat tegen het einde van de jaren zeventig
de eerste kleine groepjes konden worden gevormd
en echte gedragsstudies mogelijk werden.
Dit alles leidde in 1982 tot een eerste
conferentie over dwergchimpansees. De resultaten
werden in 1984 gepubliceerd in het
boek The Pygmy Chimpanzee – Evolutionary
Ecology and Behavior. Het werk zorgde voor
een kleine wetenschappelijke kentering. Bo-
Eos 38
nobo’s bleken op een heel aantal punten van
‘gewone’ chimpansees te verschillen. Vrouwtjes
bleken een meer prominente rol te spelen
en vooral het seksleven van bonobo’s was veel
uitbundiger. De wetenschappelijke interesse
voor bonobo’s was gewekt.
VREDELIEVENDE MENSAPEN
Zo trok Frans de Waal begin jaren tachtig
naar de San Diego Zoo in Californië. De Nederlandse
primatoloog was toen al een autoriteit
in het vlak van het gedrag van apen en
mensapen. Hij werd vooral bekend door zijn
werk met chimpansees in de zoo van Arnhem,
waarover hij het boek Chimpanseepolitiek
schreef. Daarin beschreef hij het politieke
netwerk van mannelijke chimpansees. Hij
zag in agressie een goed geïntegreerd deel van
het sociale gedrag van primaten.
Volgens De Waal hoort agressie van nature
bij het leven in groep, en hebben primaten
daardoor mechanismen ontwikkeld om met
conflicten om te gaan. Bij zijn studie van
het bonobogedrag werd hij vooral getroffen
door de relatieve zachtaardigheid van de bonobo,
zeker als hij ze vergeleek met de chimpansees
die hij zo goed kende. Hij zag ook
dat de bonobo’s die hij bestudeerde seksueel
opgewonden raakten rond voedertijd, het
moment waarop de spanningen over voedsel
hoog konden oplopen. Bovendien zag hij dat
de dieren het na een conflict vaak weer goedmaakten
met seks. Make love, not war was de
slogan die hij de ‘hippies onder de mensapen’
toedichtte.
Frans de Waal was zeker niet de eerste die
bonobo’s in gevangenschap bestudeerde,
maar hij was wel de eerste die de onderzoeksresultaten
aan het grote publiek bekend
maakte. Volgens De Waal hadden vooral de
Amerikaanse media er aanvankelijk moeite
mee foto’s van seksueel actieve bonobo’s te
publiceren. Het puriteinse Amerika stond
erg kritisch tegenover de hippiementaliteit.
De Waal besloot in het tegenoffensief te gaan
en publiceerde met de – ook al Nederlandse
– fotograaf Frans Lanting het koffietafelboek
Bonobo, de vergeten mensaap.
Prompt sloeg de slinger in de andere richting
door. Het boek werd een bestseller, de
media hadden plots wél oren naar verhalen
over de vreedzame en sexy apengemeenschap,
een soort maatschappij waar vrouwen de
baas speelden. De populaire schrijfstijl van
De Waal leverde veel oneliners op, journalisten
citeerden die maar al te graag. Jammer
Het seksleven van de bonobo bleek veel uitbundiger dan
dat van de ‘gewone’ chimpansee. De wetenschappelijke
interesse was gewekt