Religie, tolerantie en wetenschap in de vroegmoderne tijd

34 Wijnand W. Mijnhardt, “Tolerantie als politiek probleem”, Reken schap (1996)
121-128, met name 125. Benjamin J. Kaplan, Divided by Faith. Religious Conflict
and the Practice of Toleration in Early Modern Europe (Cambridge Mass.: Harvard
University Press, 2007).
35 Joke Spaans, Armenzorg in Friesland 1500-1800 : publieke zorg en particuliere
liefdadigheid in zes Friese steden : Leeuwarden, Bolsward, Franeker, Sneek, Dokkum
en Harlingen (Hilversum: Verloren, 1997).
36 Wijnand W. Mijnhardt, ‘The construction of silence: religious and political
radicalism in Dutch history’ in: Wiep van Bunge, ed., The Early Enlightenment
in the Dutch Republic 1650-1750 (Leiden: Brill, 2003) 231-261. Leszek
Kolakowski, Chrétiens sans église: la conscience religieuse et le lien confessionel au
XVIIe siècle (Parijs: Gallimard, 1969) 136-348.
37 Richard Stauffer, L’Affaire d’Huisseau. Une controverse au sujet de la réunion des
chrétiens (1670-1671) (Parijs: Presses Universitaires de France, 1969) en idem,
The quest for church unity : from John Calvin to Isaac d’Huisseau (Allison Park:
Pickwick Publications, 1986).
38 Anthony Pagden, European Encounters with the New World (New Haven: Yale
University Press, 1993) 11.
39 Voor een uitgebreide discussie over het probleem van de genealogische relatie
tussen de verschillende godsdiensten op aarde: François Laplanche, L’évidence
du Dieu chrétien. Religion, culture et société dans l’apologétique protestante de la France
classique (1576-1680) (Strasbourg: Palais Universitaire, 1983); April G. Shelford,
Transforming the Republic of Letters. Pierre Daniel Huet and European Intellectual
Life 1650-1720) (Rochester: Rochester University Press, 2007) 131-134;
Alphonse Dupront, Pierre-Daniel Huet et l’exégèse comparatiste au XVIIe siècle
(Parijs: 1930).
40 Vgl. Emile ou de l’Éducation: ook voor Rousseau stond de christelijke ethiek
gelijk aan die van de andere godsdiensten: “parmi tant de cultes inhumaines et
bizarres (…) vous trouvez partout les mêmes idées de justice et d’honnêteté,
partout les mêmes notions du bien et du mal” in: Oeuvres Complètes de J. J.
Rousseau (Parijs: Bibliothèque de la Pleiade, 1959-1995), IV, 597 ev. Een complex
werk als de Cérémonies et Coutumes Religieuses behoefde natuurlijk niet te
worden gelezen zoals de auteurs het hadden bedoeld. Ook voor het werk
van Picart en Bernard is een grote verscheidenheid aan leeservaringen te
documenteren. Uit een brief van de Zweedse edelman Jan Jacobus Louis de
Geer blijkt bijvoorbeeld dat zijn zoon die dol is op boeken met reisverhalen de
Cérémonies om die reden heeft aangeschaft. Vgl. Thomas Anfält, “Buying books
by mail order: a Swedish customer and Dutch booksellers in the eighteenth
century” in: L. Hellinga e.a. ed., The bookshop of the world: the role of the Low
Countries in the book-trade 1473-1941 (‘t Goy-Houten: Hes & De Graaf
Publishers, 2001) 263-76 met name 265. Willem Bentinck ((1704-1774) vond
dat het werk de mensheid precies bijbracht wat het van de godsdienst moest
weten en gaf de jonge stadhouder Willem V daarom in 1762 een exemplaar.
36