Naar een duurzaam consumptiepatroon voor onze gsm en/of ...
Naar een duurzaam consumptiepatroon voor onze gsm en/of ...
Naar een duurzaam consumptiepatroon voor onze gsm en/of ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Naar</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> <strong>duurzaam</strong> <strong>consumptiepatroon</strong><br />
<strong>voor</strong> <strong>onze</strong> <strong>gsm</strong> <strong>en</strong>/<strong>of</strong> smartphone<br />
productie<br />
gebruik<br />
grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> recyclage<br />
inzameling<br />
hergebruik
<strong>Naar</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> <strong>duurzaam</strong> <strong>consumptiepatroon</strong><br />
<strong>voor</strong> <strong>onze</strong> <strong>gsm</strong> <strong>en</strong>/<strong>of</strong> smartphone<br />
Inhoud<br />
Huidige situatie ..................................................................................................................................................4<br />
1. Grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> .......................................................................................................................................5<br />
2. Productie ...............................................................................................................................................7<br />
3. Gebruik .................................................................................................................................................9<br />
4. Inzameling ........................................................................................................................................10<br />
5. Hergebruik ........................................................................................................................................11<br />
6. Recyclage .........................................................................................................................................13<br />
Toekomst .............................................................................................................................................................15<br />
Bijlage: periodiek systeem .........................................................................................................................17<br />
Links ......................................................................................................................................................................18<br />
Dit dossier werd sam<strong>en</strong>gesteld door GoodPlanet Belgium<br />
Edinburgstraat 26, 1050 Brussel, 02 893 08 08<br />
www.goodplanet.be<br />
in sam<strong>en</strong>werking met:<br />
met dank aan:<br />
2
Wereldwijd zijn er 6 miljard <strong>gsm</strong>-gebruikers.<br />
In Europa heeft zelfs meer dan 95%<br />
van de jonger<strong>en</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> <strong>gsm</strong> <strong>of</strong> smartphone.<br />
Maar wet<strong>en</strong> we wel waar dat toestel vandaan komt,<br />
welke material<strong>en</strong> erin zitt<strong>en</strong>, hoe het gemaakt wordt<br />
<strong>en</strong> wat er achteraf mee gebeurt?<br />
Met deze bundel bied<strong>en</strong> we <strong>e<strong>en</strong></strong> antwoord op al deze<br />
vrag<strong>en</strong> door de lev<strong>en</strong>scyclus van <strong>e<strong>en</strong></strong> <strong>gsm</strong> <strong>of</strong> smartphone<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong>s onder de loep te nem<strong>en</strong>. Hoe ziet die lev<strong>en</strong>scyclus<br />
er op dit mom<strong>en</strong>t uit <strong>en</strong> wat is er nodig om te evoluer<strong>en</strong><br />
naar <strong>e<strong>en</strong></strong> meer duurzame lev<strong>en</strong>scyclus?<br />
Wil je bepaalde onderwerp<strong>en</strong> verder uitdiep<strong>en</strong>,<br />
kijk dan zeker <strong>e<strong>en</strong></strong>s naar de interessante links<br />
achteraan deze bundel.<br />
Wie liever via filmpjes, beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> artikels<br />
zijn eig<strong>en</strong> weg baant doorh<strong>e<strong>en</strong></strong> de lev<strong>en</strong>scyclus<br />
van de mobiele telefoon kan terecht op<br />
www.goodplanet.be/<strong>gsm</strong>-inzameling/lev<strong>en</strong>scyclus<br />
Deze bundel di<strong>en</strong>t in de eerste plaats als achtergrondinformatie<br />
<strong>voor</strong> leerkracht<strong>en</strong> die met hun school deelnem<strong>en</strong> aan <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
<strong>gsm</strong>-inzamelactie. Alle info over deze actie vind je terug op<br />
www.goodplanet.be/<strong>gsm</strong>-inzameling<br />
3
Huidige situatie<br />
E<strong>en</strong>voudig <strong>voor</strong>gesteld, ziet de lev<strong>en</strong>scyclus van <strong>e<strong>en</strong></strong> mobiele telefoon er mom<strong>en</strong>teel zo uit:<br />
1 2 3 4 5 6<br />
grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> 3 productie 3 gebruik 3 (inzameling) 3 (hergebruik) 3 (recyclage)<br />
Waarbij het vandaag echter nog al te vaak eindigt na het gebruik<br />
<strong>of</strong> wel al <strong>e<strong>en</strong></strong>s durft mis te lop<strong>en</strong> bij de daaropvolg<strong>en</strong>de stapp<strong>en</strong>.<br />
Hierna wordt elke stap afzonderlijk toegelicht,<br />
maar eerst nog ev<strong>en</strong> dit:<br />
Tuss<strong>en</strong> al deze stapp<strong>en</strong> is er uiteraard transport nodig.<br />
En zelfs g<strong>e<strong>en</strong></strong> klein beetje. Je toestel heeft immers al de helft<br />
van de wereld rondgereisd alvor<strong>en</strong>s het nog maar in jouw<br />
hand<strong>en</strong> terechtkomt! Daarnaast is er bij elke stap<br />
van het productieproces <strong>en</strong>ergie nodig.<br />
Deze <strong>en</strong>ergiebehoefte is bij de <strong>en</strong>e stap ook<br />
al wat groter dan bij de andere.<br />
4
1. Grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong><br />
Lat<strong>en</strong> we beginn<strong>en</strong> bij het begin. In onderstaande<br />
tabel zie je uit welke material<strong>en</strong> één <strong>en</strong>kel toestel<br />
bestaat:<br />
Glas & keramiek 34%<br />
Kunstst<strong>of</strong> 41%<br />
Koper 13%<br />
Zink, ijzer, tin, lood, nikkel 11,6%<br />
Edelmetal<strong>en</strong> 0,4%<br />
Canada<br />
• Kobalt<br />
VS<br />
• Beryllium<br />
Mexico<br />
• Fluoriet<br />
Brazilië<br />
• Niobium<br />
• Tantaal<br />
Zuid-Afrika<br />
• Edelmetal<strong>en</strong><br />
Rusland<br />
• Edelmetal<strong>en</strong><br />
In het periodiek systeem der elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (zie bij lage<br />
p.17) zie je dat er in ons kleine mobieltje <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
heleboel chemische elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verstopt zitt<strong>en</strong>.<br />
Enkele daarvan kom<strong>en</strong> <strong>voor</strong>lopig nog relatief veel<br />
<strong>voor</strong> in de natuur, andere zijn dan weer eerder<br />
zeldzaam. Vooral de metal<strong>en</strong> word<strong>en</strong> schaarser.<br />
Bepaalde metal<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door de Europese Unie<br />
zelfs als kritische mineral<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong>. Dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> dat de be<strong>voor</strong>rading ervan in de nabije<br />
toekomst in het gedrang kan kom<strong>en</strong>. Niet omdat<br />
de <strong>voor</strong>rad<strong>en</strong> beperkt zijn, maar <strong>voor</strong>namelijk<br />
omdat de <strong>voor</strong>rad<strong>en</strong> zich conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele<br />
land<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze land<strong>en</strong> mogelijks beperking<strong>en</strong><br />
op de export zull<strong>en</strong> door voer<strong>en</strong>.<br />
Belangrijkste productiegebied<strong>en</strong> van kritische mineral<strong>en</strong><br />
© Europese Commissie<br />
Democratische Republiek Congo<br />
• Kobalt<br />
• Tantaal<br />
5<br />
Rwanda<br />
• Tantaal<br />
India<br />
• Grafiet<br />
Japan<br />
• Indium<br />
China<br />
• Antimoon<br />
• Beryllium<br />
• Fluoriet<br />
• Gallium<br />
• Grafiet<br />
• Germanium<br />
• Indium<br />
• Magnesium<br />
• Zeldzame Aard<strong>en</strong><br />
• Wolfraam
Voor de productie van mobiele telefoons zijn<br />
<strong>voor</strong>al de metal<strong>en</strong> indium, kobalt, tantaal, tin,<br />
gallium <strong>en</strong> germanium kritisch. De hoeveelheid<br />
van deze mineral<strong>en</strong> in één toestel is beperkt,<br />
maar ze zijn mom<strong>en</strong>teel wel onmisbaar <strong>en</strong> onvervangbaar.<br />
Ook de metal<strong>en</strong> uit de platinagroep<br />
(palladium, zilver, goud <strong>en</strong> platina) spel<strong>en</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
belangrijke rol bij de productie van <strong>e<strong>en</strong></strong> <strong>gsm</strong>. Ze<br />
zijn bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de meest kostbare material<strong>en</strong> in<br />
<strong>onze</strong> mobiele telefoons.<br />
Yanacocha © CC Elbu<strong>en</strong>minero<br />
De winning van deze grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong>, zoals edelmetal<strong>en</strong>,<br />
is <strong>e<strong>en</strong></strong> winstgev<strong>en</strong>de industrie die sterk<br />
gemonopoliseerd is door <strong>en</strong>kele grote bedrijv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meestal ook gepaard gaat met milieuschade<br />
<strong>en</strong> sociale conflict<strong>en</strong>.<br />
Vooral de op<strong>en</strong> mijnbouw is <strong>e<strong>en</strong></strong> ware aanslag<br />
op het landschap. M<strong>en</strong> werkt immers niet meer<br />
via ondergrondse gang<strong>en</strong>, maar graaft laag per<br />
laag de bodem af. Deze vorm van mijnbouw<br />
verarmt het landschap, werkt ontbossing in de<br />
hand <strong>en</strong> veroorzaakt erosie.<br />
Zowel bij op<strong>en</strong> als geslot<strong>en</strong> mijnbouw word<strong>en</strong><br />
chemicaliën gebruikt om de metal<strong>en</strong> uit het erts te<br />
hal<strong>en</strong>. Achteraf zorg<strong>en</strong> deze chemicaliën sam<strong>en</strong><br />
met ander afval uit de mijnbouw (bij<strong>voor</strong>beeld<br />
zware metal<strong>en</strong>) <strong>voor</strong> verontreiniging van bodem<br />
<strong>en</strong> waterlop<strong>en</strong>.<br />
Naast de milieuschade heeft de mijnbouw ook<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong> sociale impact. Zo werk<strong>en</strong> de arbeiders<br />
6<br />
vaak in hachelijke omstandighed<strong>en</strong>, wat leidt tot<br />
verschill<strong>en</strong>de gezondheidsproblem<strong>en</strong>. Ondanks<br />
de lange <strong>en</strong> zware werkdag<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> ze slechts<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong> laag loon.<br />
Gelukkig zijn er veel initiatiev<strong>en</strong>,<br />
zowel lokaal als globaal, die zich<br />
inzett<strong>en</strong> om slechte praktijk<strong>en</strong> aan<br />
te kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> strev<strong>en</strong> naar positieve<br />
verandering. Zo werkt het IRMA<br />
(Initiative for Responsible Mining<br />
Assurance) bij<strong>voor</strong>beeld aan het<br />
opstell<strong>en</strong> van standaard<strong>en</strong> waarbij de<br />
sociale <strong>en</strong> ecologische impact van de<br />
mijnbouw zo klein mogelijk is. Bij <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
positief advies van <strong>e<strong>en</strong></strong> onafhankelijk<br />
controleorgaan zal mijnbouw volg<strong>en</strong>s<br />
deze standaard<strong>en</strong> dan <strong>e<strong>en</strong></strong> certificaat<br />
kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Je kan dit certificaat<br />
vergelijk<strong>en</strong> met de labels FSC <strong>en</strong> PEFC<br />
<strong>voor</strong> hout <strong>en</strong> papier.<br />
© ENOUGH Project
In de Democratische Republiek Congo is de grondst<strong>of</strong>winning<br />
(bij<strong>voor</strong>beeld van coltan uit kobalt) in<br />
veel gevall<strong>en</strong> in hand<strong>en</strong> van gewap<strong>en</strong>de rebell<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>.<br />
De arbeiders word<strong>en</strong> er uitgebuit <strong>en</strong><br />
er is zelfs kinderarbeid. De rebell<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong><br />
de waardevolle grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> door via de buurland<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong> met de winst hun macht verder<br />
uit. Mineral<strong>en</strong> van deze oorsprong word<strong>en</strong> dan<br />
ook conflictmineral<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />
© ENOUGH Project<br />
Er bestaan echter heel wat initiatiev<strong>en</strong><br />
om deze wanpraktijk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> te gaan.<br />
Zo lanceerde de elektronicasector het<br />
Conflict Free Smelter (CFS) program.<br />
Dit initiatief controleert de afkomst<br />
van de grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> <strong>en</strong> maakt <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
lijst op van conflictvrije smelters/<br />
raffinaderij<strong>en</strong> (in <strong>e<strong>en</strong></strong> raffinaderij<br />
word<strong>en</strong> grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> verfijnd tot hun<br />
zuivere vorm). Op basis van deze lijst<br />
kunn<strong>en</strong> elektronicaproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun<br />
toestell<strong>en</strong> zonder conflictmineral<strong>en</strong><br />
producer<strong>en</strong>.<br />
7<br />
2. Productie<br />
E<strong>en</strong> <strong>gsm</strong> <strong>of</strong> smartphone bestaat in totaal uit <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
500-tal onderdel<strong>en</strong> die in verschill<strong>en</strong>de fabriek<strong>en</strong>,<br />
verspreid over verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>, aan <strong>e<strong>en</strong></strong> zo<br />
laag mogelijke prijs geproduceerd word<strong>en</strong>. In de<br />
race naar de laagste productiekost<strong>en</strong> verhuisde<br />
de meerderheid van deze onderaannemers <strong>en</strong><br />
toe leveranciers naar lageloonland<strong>en</strong>. Het overgrote<br />
deel van de elektronicacompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wordt<br />
in Aziatische land<strong>en</strong> (zoals India, Thailand, Filippijn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>voor</strong>al China) gemaakt.<br />
© shutterstock.be<br />
© CC Rama<br />
In deze land<strong>en</strong> is de wetgeving op sociaal <strong>en</strong><br />
ecologisch vlak eerder soepel. Zware werkdag<strong>en</strong><br />
van 10 tot 12 uur per dag <strong>en</strong> dit 6 tot 7 dag<strong>en</strong><br />
per week zijn heel gewoon in deze Azia tische<br />
fabriek<strong>en</strong>. Ondanks de lange wek<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
de arbeiders nauwelijks g<strong>en</strong>oeg geld om rond te<br />
kom<strong>en</strong>. Daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ze door gebrekkige<br />
veiligheidsmaatregel<strong>en</strong> blootgesteld aan giftige<br />
st<strong>of</strong>f<strong>en</strong>.
Met als doel het aankaart<strong>en</strong><br />
van deze slechte arbeidsomstandighed<strong>en</strong><br />
is<br />
makeITfair opgericht. makeITfair is<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong> Europees project dat zich inzet om<br />
de productieket<strong>en</strong> van consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>elektronica,<br />
zoals mobiele telefoons,<br />
laptops <strong>en</strong> mp3-spelers, duurzamer te<br />
mak<strong>en</strong>. Het project wordt gedrag<strong>en</strong><br />
door zev<strong>en</strong> Europese organisaties <strong>en</strong><br />
drie partnerorganisaties in de Democratische<br />
Republiek Congo, India <strong>en</strong> de<br />
Filipijn<strong>en</strong>.<br />
Belangrijk <strong>voor</strong> de productie is uiteraard het<br />
ontwerp. Dit bepaalt hoe je toestel er uiteindelijk<br />
uitziet <strong>en</strong> wat er allemaal in zit. Problematisch<br />
hier is dat elektronische toestell<strong>en</strong> meestal niet<br />
ontworp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om lang mee te gaan. Soms<br />
is er zelfs sprake van geplande veroudering.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn elektronische toestell<strong>en</strong> bewust<br />
niet gemakkelijk uit elkaar te hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus moeilijk<br />
te herstell<strong>en</strong>. Op die manier houd<strong>en</strong> fabrikant<strong>en</strong><br />
de commerciële lev<strong>en</strong>sduur van hun toestell<strong>en</strong><br />
kort waardoor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> sneller <strong>e<strong>en</strong></strong> nieuw toestel<br />
zull<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>.<br />
De universele lader die Europa invoerde, is <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
<strong>e<strong>en</strong></strong>voudig <strong>voor</strong>beeld van hoe slim ontwerp <strong>en</strong><br />
8<br />
Gr<strong>e<strong>en</strong></strong>peace spoort fabrikant<strong>en</strong> aan<br />
om zo gro<strong>en</strong> mogelijk te ontwerp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te producer<strong>en</strong> door jaarlijks <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
ranking op te mak<strong>en</strong>. Op het vlak<br />
van het ontwerp onderzoek<strong>en</strong> ze <strong>of</strong><br />
gevaarlijke, giftige st<strong>of</strong>f<strong>en</strong> vermed<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> er gekoz<strong>en</strong> wordt <strong>voor</strong><br />
duurzame alternatiev<strong>en</strong>. Bij de<br />
productie ligt de focus op het beleid<br />
rond het <strong>en</strong>ergieverbruik <strong>en</strong> de<br />
uitstoot van broeikasgass<strong>en</strong>.<br />
productie kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan <strong>e<strong>en</strong></strong> duurzame<br />
toekomst . Deze lader is compatibel met toestell<strong>en</strong><br />
van verschill<strong>en</strong>de merk<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorgt er<strong>voor</strong> dat<br />
er g<strong>e<strong>en</strong></strong> afvalberg van laders ontstaat.<br />
© shutterstock.be<br />
bron: Gr<strong>e<strong>en</strong></strong>peace
3. Gebruik<br />
© CC Ed Yourdon<br />
De <strong>gsm</strong>/smartphone heeft met zijn verschill<strong>en</strong>de<br />
functies <strong>e<strong>en</strong></strong> belangrijke plaats ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in<br />
het dagelijkse lev<strong>en</strong> van vel<strong>en</strong> onder ons. Voor<br />
sommig<strong>en</strong> is het dan ook ond<strong>en</strong>kbaar geword<strong>en</strong><br />
om zonder mobiel toestel door het lev<strong>en</strong> te gaan.<br />
Wereld wijd werd<strong>en</strong> er in 2011 meer dan 1,5<br />
miljard mobiele telefoons verkocht. In Europa heeft<br />
zelfs 95% van de jonger<strong>en</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> <strong>gsm</strong> <strong>of</strong> smartphone.<br />
De gemiddelde gebruiksduur van <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
nieuw toestel is slechts anderhalf jaar. Bij jonge r<strong>en</strong><br />
ligt het gemiddelde zelfs maar rond 1 jaar. Daarna<br />
wordt de <strong>gsm</strong> doorverkocht, weggegev<strong>en</strong> <strong>of</strong><br />
belandt hij als reservetoestel in de lade.<br />
Goed nieuws! In de vorige stapp<strong>en</strong> was het<br />
moei lijk om je stem te lat<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>, maar in deze<br />
stap b<strong>en</strong> je wel volledig baas. De vorige stapp<strong>en</strong><br />
leerd<strong>en</strong> ons meer over de sociale, ecologische<br />
<strong>en</strong> economische bagage die <strong>e<strong>en</strong></strong> toestel met zich<br />
meedraagt. Met die informatie in het achterho<strong>of</strong>d<br />
kan je in deze stap bewuste keuzes mak<strong>en</strong> als<br />
consum<strong>en</strong>t. Wanneer je <strong>e<strong>en</strong></strong> nieuw toestel koopt,<br />
kan je bij<strong>voor</strong>beeld rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de<br />
visie van de produc<strong>en</strong>t op <strong>duurzaam</strong>heid.<br />
9<br />
De Nederlandse website Rank<br />
a Brand, gebouwd <strong>voor</strong> <strong>en</strong><br />
door consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, vergelijkt merk<strong>en</strong><br />
op het vlak van <strong>duurzaam</strong>heid.<br />
Rank a Brand maakt inzichtelijk hoe<br />
elektronicamerk<strong>en</strong> scor<strong>en</strong> op <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
aantal criteria <strong>voor</strong> <strong>duurzaam</strong>heid,<br />
zoals het uitbann<strong>en</strong> van giftige<br />
st<strong>of</strong>f<strong>en</strong>, recycler<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verminder<strong>en</strong><br />
van CO2-uitstoot Ook belangrijk zijn<br />
de arbeidsrecht<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
werk<strong>en</strong> in de elektronicafabriek<strong>en</strong>.<br />
Ook de visie van de verkopers <strong>en</strong> operator<strong>en</strong><br />
kan je eerst <strong>e<strong>en</strong></strong>s aftoets<strong>en</strong>. Belgacom vraagt<br />
haar leveranciers bij<strong>voor</strong>beeld om <strong>e<strong>en</strong></strong> bepaalde<br />
gedragscode te ondertek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Daarin staan<br />
clausules rond maatschappelijk verantwoord<br />
ondernem<strong>en</strong> (MVO).<br />
Bepaalde spelers binn<strong>en</strong> de ICTsector,<br />
zowel leveranciers als service<br />
providers, ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> zich sam<strong>en</strong> met<br />
<strong>en</strong>kele internationale organisaties<br />
onder de naam GeSI (Global<br />
e-Sustainability Initiative).<br />
Dit initiatief heeft als doel <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
ecologisch <strong>en</strong> sociaal duurzame<br />
ICT-sector te bewerkstellig<strong>en</strong>.
Dergelijke initiatiev<strong>en</strong> langs de aanbodzijde zijn<br />
toe te juich<strong>en</strong> aangezi<strong>en</strong> gebruikers in de eerste<br />
plaats functionaliteit nastrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> slechts beperkte<br />
interesse hebb<strong>en</strong> <strong>voor</strong> <strong>duurzaam</strong>heid. Wanneer<br />
wij als consum<strong>en</strong>t echter langs de vraagzijde ook<br />
eis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> op het vlak van gro<strong>en</strong>e <strong>en</strong> eerlijke telefoontoestell<strong>en</strong>,<br />
zal de elektronicasector nog meer<br />
g<strong>en</strong>eigd zijn om maatschappelijk verantwoord te<br />
ondernem<strong>en</strong>.<br />
Maak altijd eerst de afweging <strong>of</strong> je wel echt <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
nieuwe <strong>gsm</strong> <strong>of</strong> smartphone nodig hebt. Kan je<br />
niet nog ev<strong>en</strong> je huidige toestel gebruik<strong>en</strong>? Het<br />
bespaart je alvast <strong>e<strong>en</strong></strong> heleboel c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Beslis je toch om je toestel te vernieuw<strong>en</strong>, kies dan<br />
wijs <strong>en</strong> zorg er zeker <strong>voor</strong> dat je oude <strong>gsm</strong> niet<br />
in de vergeetput terechtkomt. Sch<strong>en</strong>k je toestel<br />
liever <strong>e<strong>en</strong></strong> tweede lev<strong>en</strong> via hergebruik (zie<br />
ho<strong>of</strong>dstuk 5) <strong>of</strong> br<strong>en</strong>g het binn<strong>en</strong> bij één van de<br />
inzamelpunt<strong>en</strong> (zie ho<strong>of</strong>dstuk 4).<br />
4. Inzameling<br />
© Umicore<br />
E<strong>en</strong> goede inzameling is noodzakelijk om de<br />
vol g<strong>en</strong> de stapp<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> slag<strong>en</strong> <strong>en</strong> om te vermijd<strong>en</strong><br />
dat het toestel bij het restafval terechtkomt.<br />
In België is de aanvaardingsplicht ingevoerd <strong>voor</strong><br />
afgedankte elektrische <strong>en</strong> elektronische appa ratuur<br />
(AEEA). Hierdoor zijn bedrijv<strong>en</strong> die toestell<strong>en</strong><br />
10<br />
op de markt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> ook verplicht om afgedankte<br />
toestell<strong>en</strong> terug te nem<strong>en</strong>. Voor grote toestell<strong>en</strong>,<br />
zoals <strong>e<strong>en</strong></strong> koelkast, verloopt de inzameling vrij<br />
vlot. E<strong>en</strong> mobiele telefoon is echter klein g<strong>en</strong>oeg<br />
om in <strong>e<strong>en</strong></strong> hoekje verget<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. Zo blijv<strong>en</strong><br />
ze wel <strong>e<strong>en</strong></strong>s erg<strong>en</strong>s verstopt in <strong>e<strong>en</strong></strong> kast ligg<strong>en</strong> <strong>of</strong><br />
verdwijn<strong>en</strong> ze bij het restafval. De inzameling van<br />
kleine toestell<strong>en</strong> blijkt dan ook veelal <strong>e<strong>en</strong></strong> pijnpunt.<br />
© shutterstock.be<br />
Via nieuwe richtlijn<strong>en</strong> wil de Europese Unie<br />
teg<strong>en</strong> 2020 strev<strong>en</strong> naar <strong>e<strong>en</strong></strong> inzameling van<br />
85% van al het <strong>voor</strong> inzameling beschikbare<br />
AEEA in dat jaar. Dat komt ongeveer over<strong>e<strong>en</strong></strong><br />
met 20 kg per persoon per jaar. Dit terwijl de<br />
huidige Europese richtlijn slechts 4 kg vereist,<br />
wat ongeveer over<strong>e<strong>en</strong></strong>komt met 20% van het<br />
huidige beschikbare AEEA.<br />
Wist je al dat wij Belg<strong>en</strong> tot de<br />
top behor<strong>en</strong> als het gaat om het<br />
sorter<strong>en</strong> van huishoudelijk afval?<br />
Ook bij de inzameling van AEEA<br />
behor<strong>en</strong> we tot de koplopers in<br />
Europa. Zo zamel<strong>en</strong> we al rond de<br />
10 kg per persoon per jaar in. Goed<br />
bezig dus! Om <strong>onze</strong> positie aan de<br />
top te vrijwar<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> we all<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong> de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> nog <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
tandje moet<strong>en</strong> bijstek<strong>en</strong> om nog<br />
meer <strong>en</strong> nog beter in te zamel<strong>en</strong>.
Om te beantwoord<strong>en</strong> aan de aanvaardingsplicht,<br />
sluit<strong>en</strong> de meeste produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>of</strong> invoerders in<br />
België zich aan bij Recupel. Deze organi satie<br />
zorgt <strong>voor</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> correcte inzameling <strong>en</strong> verwerking<br />
van het AEEA, alsook de rapportering hierover.<br />
Om hun goede werking te garander<strong>en</strong>, betal<strong>en</strong><br />
we als consum<strong>en</strong>t dan ook <strong>e<strong>en</strong></strong> Recupel-bijdrage<br />
bij de aanschaf van <strong>e<strong>en</strong></strong> nieuw elektrisch <strong>of</strong><br />
elektronisch apparaat.<br />
Het is van groot belang dat de inzameling<br />
op <strong>e<strong>en</strong></strong> correcte manier <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de juiste<br />
procedure gebeurt. Op die manier kunn<strong>en</strong> de<br />
verschill<strong>en</strong>de afvalstrom<strong>en</strong> in kaart gebracht<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> wordt illegaal transport vermed<strong>en</strong>.<br />
Br<strong>en</strong>g je toestell<strong>en</strong> daarom steeds binn<strong>en</strong> in <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
door Recupel goed gekeurd inzamelpunt! Je kan<br />
toestell<strong>en</strong> gratis inlever<strong>en</strong> in <strong>e<strong>en</strong></strong> kringloopc<strong>en</strong>trum<br />
<strong>of</strong> containerpark, maar ook in de winkel wanneer<br />
je <strong>e<strong>en</strong></strong> nieuw gelijkaardig product aankoopt. Bij<br />
grote hoeveelhed<strong>en</strong> kan het AEEA opgehaald<br />
word<strong>en</strong> door <strong>e<strong>en</strong></strong> geregistreerde inzamelaar,<br />
afval st<strong>of</strong>f<strong>en</strong>handelaar <strong>of</strong> -makelaar.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s wordt in <strong>e<strong>en</strong></strong> groot inzamelc<strong>en</strong>trum<br />
eerst gecheckt <strong>of</strong> het toestel in zijn geheel <strong>of</strong><br />
gedeeltelijk <strong>voor</strong> hergebruik (zie ho<strong>of</strong>dstuk 5)<br />
geschikt is. Dit gebeurt aan de hand van de hergebruikcriteria<br />
van OVAM (Op<strong>en</strong>bare Vlaamse<br />
Afvalst<strong>of</strong>f<strong>en</strong>maatschappij). De toestell<strong>en</strong> <strong>of</strong> onderdel<strong>en</strong><br />
die niet meer voldo<strong>en</strong> aan de hergebruikcriteria<br />
probeert m<strong>en</strong> zo volledig mogelijk te<br />
recycler<strong>en</strong> (zie ho<strong>of</strong>dstuk 6).<br />
11<br />
5. Hergebruik<br />
Wanneer je zelf uitgekek<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t op je toestel,<br />
wil het niet zegg<strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong> dat ook zijn.<br />
Er zijn verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> om je <strong>gsm</strong> <strong>of</strong><br />
smartphone <strong>e<strong>en</strong></strong> tweede lev<strong>en</strong> te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Je<br />
kan hem bij<strong>voor</strong>beeld aan <strong>e<strong>en</strong></strong> vri<strong>en</strong>d gev<strong>en</strong>. Zo<br />
doe je er nog iemand anders <strong>e<strong>en</strong></strong> plezier mee.<br />
Misschi<strong>en</strong> kan je jouw toestel wel nog verkop<strong>en</strong><br />
via het internet <strong>of</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> tweedehandswinkel? Of<br />
je br<strong>en</strong>gt je <strong>gsm</strong> binn<strong>en</strong> bij <strong>e<strong>en</strong></strong> inzamelpunt dat<br />
jouw toestel klaarmaakt <strong>voor</strong> hergebruik.<br />
© eRecyclingCorps<br />
Hergebruik is <strong>e<strong>en</strong></strong> zeer goede oplossing omdat<br />
we hierdoor minder afval producer<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder<br />
nieuwe toestell<strong>en</strong> nodig hebb<strong>en</strong>. Hergebruik<br />
van mobiele telefoons g<strong>en</strong>iet de <strong>voor</strong>keur, op<br />
<strong>voor</strong>waarde dat het allemaal correct gebeurt<br />
natuurlijk. Want soms kan het ook fout lop<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tweedehandstoestell<strong>en</strong> zogezegd<br />
<strong>voor</strong> hergebruik opgestuurd naar ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>s ze daar toekom<strong>en</strong>, blijkt de helft<br />
echter niet te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> ze <strong>voor</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> heleboel<br />
elektronisch afval. Deze vorm van transport<br />
is uiteraard verbod<strong>en</strong> door de Europese Unie.<br />
Om dergelijk illegaal transport teg<strong>en</strong> te gaan, is<br />
het belangrijk dat de verschill<strong>en</strong>de afvalstrom<strong>en</strong><br />
in kaart gebracht kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> er dus gewerkt<br />
wordt met geregistreerde inzamelaars.
© eRecyclingCorps<br />
In bepaalde land<strong>en</strong>, bij<strong>voor</strong>beeld India, is er <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
bruis<strong>en</strong>de tweedehandsmarkt <strong>en</strong> dus <strong>e<strong>en</strong></strong> grote<br />
vraag naar tweedehandstoestell<strong>en</strong>. Wanneer toestell<strong>en</strong><br />
<strong>voor</strong> hergebruik getransporteerd wor d<strong>en</strong>,<br />
moet<strong>en</strong> ze elk apart verpakt zijn <strong>en</strong> ver gezeld van<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong> testcertificaat conform de hergebruikcriteria.<br />
Belangrijk is dat er zich na het hergebruik terug<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong> inzamelingsstap <strong>voor</strong>doet!<br />
© eRecyclingCorps<br />
12<br />
E<strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong>d <strong>voor</strong>beeld hier is<br />
WordLoop. WordLoop helpt land<strong>en</strong><br />
met <strong>e<strong>en</strong></strong> gebrekkige infrastructuur<br />
invester<strong>en</strong> in het opzett<strong>en</strong> van <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
degelijk inzamelsysteem.<br />
Op die manier vermijd<strong>en</strong> ze dat het<br />
elektronisch afval zich ophoopt <strong>en</strong><br />
<strong>voor</strong> milieuvervuiling zorgt.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt er werk geleg<strong>en</strong> -<br />
heid gecreëerd. De inge zamelde<br />
elektro nische toestell<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gedeeltelijk ontmanteld <strong>en</strong> er<br />
word<strong>en</strong> reeds <strong>en</strong>kele gemakkelijk te<br />
recuperer<strong>en</strong> metal<strong>en</strong> (bij<strong>voor</strong>beeld<br />
koper) terug gewonn<strong>en</strong>. De onderdel<strong>en</strong><br />
(bij<strong>voor</strong>beeld print plat<strong>en</strong>) die<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong> hoogtechnologische oplossing<br />
vereis<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> opgestuurd naar<br />
bedrijv<strong>en</strong> met de nodige knowhow<br />
om deze te verwerk<strong>en</strong>.
6. Recyclage<br />
Toestell<strong>en</strong> die niet meer gebruikt kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
<strong>of</strong> waar<strong>voor</strong> g<strong>e<strong>en</strong></strong> markt meer te vind<strong>en</strong> is,<br />
hebb<strong>en</strong> het einde van hun gebruikslev<strong>en</strong> bereikt<br />
<strong>en</strong> word<strong>en</strong> elektronisch afval. Elektronisch afval<br />
bevat echter nog veel waardevolle material<strong>en</strong>.<br />
De mobiele telefoons spann<strong>en</strong> de kroon op het<br />
vlak van conc<strong>en</strong>tratie aan waardevolle metal<strong>en</strong>.<br />
Onderstaande tabel illustreert dit met <strong>en</strong>kele cijfers.<br />
50 000 <strong>gsm</strong>’s<br />
= 3 ton elektronisch schroot<br />
= 1 kg goud<br />
= 10 kg zilver<br />
= 400 kg koper<br />
= 400 g palladium<br />
© Umicore<br />
Als je weet dat de marktwaarde van goud ongeveer<br />
40 000 euro per kilogram is, dan begrijp<br />
je al snel dat m<strong>en</strong> dit niet zomaar verlor<strong>en</strong> wil<br />
lat<strong>en</strong> gaan.<br />
Vooral sted<strong>en</strong> zijn <strong>e<strong>en</strong></strong> grote bron van elektronisch<br />
afval. Je kan ze dus eig<strong>en</strong>lijk <strong>e<strong>en</strong></strong> beetje<br />
vergelijk<strong>en</strong> met <strong>e<strong>en</strong></strong> mijn vol kostbare metal<strong>en</strong> die<br />
“verstopt” zitt<strong>en</strong> in elektronische toestell<strong>en</strong>. Zo<br />
ontstond het concept urban mining. Deze manier<br />
van grondst<strong>of</strong>winning heeft <strong>en</strong>kele belangrijke<br />
<strong>voor</strong>del<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van gewone mijnbouw:<br />
- Elektronisch afval is veel rijker dan erts<strong>en</strong> uit<br />
mijn<strong>en</strong>. Bij<strong>voor</strong>beeld: 300 gram goud per ton<br />
<strong>gsm</strong>’s 73 5 gram goud per ton erts.<br />
- Urban mining vraagt veel minder <strong>en</strong>ergie.<br />
- Urban mining berokk<strong>en</strong>t minder schade aan<br />
het milieu.<br />
13<br />
© Umicore<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> draagt urban mining bij tot het sluit<strong>en</strong><br />
van de material<strong>en</strong>kringloop, waardoor er minder<br />
nood is aan nieuwe grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> uit de mijnbouw.<br />
Eén van de wereldleiders op het vlak van terugwinn<strong>en</strong><br />
van waardevolle metal<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de<br />
afvalstrom<strong>en</strong> is het Belgische bedrijf Umicore.<br />
Hun hoogtechnologisch verwerkingsproces vindt<br />
plaats in Hobok<strong>en</strong>, nabij Antwerp<strong>en</strong>.<br />
© shutterstock.be<br />
Het elektronisch schroot wordt gesmolt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ver volg<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> via allerlei metallurgische<br />
process<strong>en</strong> maar liefst 17 metal<strong>en</strong> teruggewonn<strong>en</strong><br />
(zie bijlage). De edelmetal<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met <strong>e<strong>en</strong></strong><br />
zeer hoge efficiëntie teruggewonn<strong>en</strong>. Enkele<br />
andere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hergebruikt in het<br />
proces <strong>en</strong> de overschot blijft achter als ‘slak’,<br />
dat in de betonindustrie <strong>of</strong> <strong>voor</strong> dijkversteviging<br />
gebruikt wordt.
Umicore staat al <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> in<br />
de Global 100 list <strong>en</strong> kroont zich<br />
daarmee tot <strong>e<strong>en</strong></strong> van de meest<br />
duurzame bedrijv<strong>en</strong>.<br />
De Global 100 is <strong>e<strong>en</strong></strong> lijst van<br />
100 bedrijv<strong>en</strong> gerangschikt volg<strong>en</strong>s<br />
duurzame werking <strong>en</strong> verkoz<strong>en</strong> uit<br />
maar liefst 4000 van de grootste<br />
bedrijv<strong>en</strong> ter wereld.<br />
14<br />
Ontwikkelingsland<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> meestal niet over<br />
hoogtechnologische oplossing<strong>en</strong> om elektronisch<br />
afval te recycler<strong>en</strong>. De m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ontmantel<strong>en</strong> de<br />
toestell<strong>en</strong> <strong>en</strong> smelt<strong>en</strong> de onderdel<strong>en</strong> om kost bare<br />
metal<strong>en</strong> te recuperer<strong>en</strong>. Zo wordt uit het elektro -<br />
nisch afval slechts 25% van het goud gerecupe -<br />
reerd. Bij printplat<strong>en</strong> is er, buit<strong>en</strong> het goud,<br />
bijna g<strong>e<strong>en</strong></strong> recuperatie van andere metal<strong>en</strong>. De<br />
efficiëntie van het recyclageproces ligt dus veel<br />
lager. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt er bij deze werkwijze veel<br />
in op<strong>en</strong>lucht verbrand <strong>en</strong> blijft er steeds <strong>e<strong>en</strong></strong> berg<br />
toxisch afval achter. Je kan wel al vermoed<strong>en</strong> dat dit<br />
dramatische gevolg<strong>en</strong> heeft <strong>voor</strong> de gezondheid<br />
van de omwon<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> het milieu.<br />
Mom<strong>en</strong>teel wordt wereldwijd slechts 1 tot 2%<br />
van alle <strong>gsm</strong>’s gerecycleerd. Hoog tijd dus<br />
om daar iets aan te verander<strong>en</strong>! En dat begint<br />
<strong>e<strong>en</strong></strong>voudigweg bij het binn<strong>en</strong>br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van je<br />
oude toestell<strong>en</strong>.<br />
©2008 Basel Action Network (BAN)
Toekomst<br />
Doorh<strong>e<strong>en</strong></strong> deze bundel kreeg je <strong>e<strong>en</strong></strong> beter zicht op de huidige lev<strong>en</strong>scyclus <strong>en</strong> wat er onderweg<br />
allemaal verkeerd kan gaan. Er werd<strong>en</strong> echter ook <strong>en</strong>kele inspirer<strong>en</strong>de <strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong> aangehaald die<br />
ons op weg zett<strong>en</strong> naar <strong>e<strong>en</strong></strong> meer duurzame toekomst <strong>voor</strong> de mobiele telefoons.<br />
Duurzame ontwikkeling<br />
Duurzame ontwikkeling wil zegg<strong>en</strong> dat we rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong><br />
met de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van <strong>onze</strong> planeet. Onze planeet is eindig<br />
<strong>en</strong> verder kunn<strong>en</strong> we dus niet gaan. Binn<strong>en</strong> deze gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> we sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> we moet<strong>en</strong> elke m<strong>en</strong>s respecter<strong>en</strong>.<br />
Wanneer we rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de <strong>voor</strong>g<strong>en</strong>oemde gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
is er ruimte om <strong>e<strong>en</strong></strong> economische activiteit te ontplooi<strong>en</strong>.<br />
Duurzame <strong>gsm</strong><br />
15<br />
Aarde<br />
M<strong>en</strong>s<br />
Economie<br />
E<strong>en</strong> duurzame <strong>gsm</strong> houdt dus over de volledige lev<strong>en</strong>scyclus rek<strong>en</strong>ing met zijn sociale <strong>en</strong> ecologische<br />
impact. Elke fase binn<strong>en</strong> deze lev<strong>en</strong>scyclus draagt dan ook mee de verantwoordelijkheid.<br />
Op milieuvlak is het belangrijk dat de material<strong>en</strong>kringloop zo veel mogelijk geslot<strong>en</strong> wordt. Alle<br />
stapp<strong>en</strong> in deze kringloop gebeur<strong>en</strong> op <strong>e<strong>en</strong></strong> milieuvri<strong>en</strong>delijke manier. Dit wil zegg<strong>en</strong> met respect <strong>voor</strong><br />
de omgeving <strong>en</strong> zoveel mogelijk met behulp van hernieuwbare <strong>en</strong>ergie. Tot slot moet het transport<br />
tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de stapp<strong>en</strong> zo veel mogelijk beperkt word<strong>en</strong>.<br />
Op sociaal vlak moet<strong>en</strong> in elke stap de recht<strong>en</strong> van alle, rechtstreeks <strong>en</strong> onrechtstreeks, betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
gerespecteerd word<strong>en</strong>.
Het initiatief StEP (Solving the<br />
E-waste Problem) is hier zeker het<br />
vermeld<strong>en</strong> waard. Door te werk<strong>en</strong><br />
rond de thema’s beleid, design, hergebruik,<br />
recyclage <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sibilisering<br />
will<strong>en</strong> zij de material<strong>en</strong>kringloop<br />
zoveel mogelijk sluit<strong>en</strong> om zo het<br />
probleem van elektronisch afval<br />
te verklein<strong>en</strong>.<br />
Conclusie<br />
16<br />
Gedeelde<br />
verantwoordelijkheid<br />
Het is de rol van de overhed<strong>en</strong> om <strong>e<strong>en</strong></strong> degelijk<br />
beleid op te stell<strong>en</strong> om deze verandering tot<br />
stand te kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het is de rol van de<br />
bedrijv<strong>en</strong> om deze verandering<strong>en</strong> proactief te<br />
bewerkstellig<strong>en</strong>. Het is de rol van de consum<strong>en</strong>t<br />
om te blijv<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> dat het beleid zijn taak uitvoert<br />
<strong>en</strong> de bedrijv<strong>en</strong> dit daadwerkelijk nalev<strong>en</strong>.<br />
De weg naar <strong>e<strong>en</strong></strong> 100% duurzame <strong>gsm</strong> <strong>of</strong> smartphone is nog lang, maar er zijn alvast<br />
veelbelov<strong>en</strong>de initiatiev<strong>en</strong> die de omschakeling in gang zett<strong>en</strong>. Deze omschakeling zal er<br />
dus niet van vandaag op morg<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, maar stap <strong>voor</strong> stap. De bewustwording van de<br />
consum<strong>en</strong>t rond deze problematiek is alvast één van de nodige stapp<strong>en</strong>.<br />
productie<br />
gebruik<br />
grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong> recyclage<br />
inzameling<br />
hergebruik
Het periodiek systeem der elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Groep<br />
Periode<br />
bron Umicore<br />
Nutzung gebruik in im proces Prozess überführung omzetting in slak in Schlacke (Produkt)<br />
Recycling recyclage als Metall metaal Neutralisation neutralisatie in im afvalwater Abwasser
Links<br />
Grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong><br />
Catapa www.catapa.be<br />
Mijnbouwproblematiek, <strong>voor</strong>namelijk in zuid-amerika<br />
Artikel MO www.mo.be/artikel/de-europese-grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong>race<br />
Volledig dossier grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong>: www.mo.be/dossiers/grondst<strong>of</strong>f<strong>en</strong><br />
IRMA www.responsiblemining.net<br />
CSF www.conflictfreesmelter.org<br />
Productie<br />
Make it fair http://makeitfair.org/nl<br />
Verschill<strong>en</strong>de informatieve brochures http://makeitfair.org/nl/de-feit<strong>en</strong>/Brochures<br />
Gr<strong>e<strong>en</strong></strong>peace - electronics<br />
www.gr<strong>e<strong>en</strong></strong>peace.org/international/<strong>en</strong>/campaigns/toxics/electronics<br />
Gebruik<br />
Rank a brand http://rankabrand.nl/elektronica<br />
GeSI http://gesi.org<br />
Belgacom www.belgacom.com/be-nl/annex_suppliers/Sup_scm_csr.page<br />
Inzameling<br />
Recupel www.recupel.be/Over-Recupel.html<br />
OVAM www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/2464<br />
Hergebruik<br />
e-recycling corps http://erecyclingcorps.com/t-Environm<strong>en</strong>t.aspx<br />
Voorh<strong>e<strong>en</strong></strong> Zone Impact, mak<strong>en</strong> <strong>gsm</strong>’s klaar <strong>voor</strong> hergebruik<br />
Worldloop http://www.worldloop.org<br />
Recyclage<br />
Umicore www.preciousmetals.umicore.com/recyclables/eScrap<br />
Toekomst<br />
StEP www.step-initiative.org<br />
www.goodplanet.be<br />
18