Cultuurhistorisch onderzoek Eindhoven Binnenstad - gemeente ...

tot 1554 – dE houtEn stad
COntext
over de prestedelijke geschiedenis van Eindhoven tot het
jaar 1232, is nauwelijks een sluitend verhaal te vertellen.
wel is door archeologische vondsten te reconstrueren
hoe het gebied rond de huidige binnenstad gebruikt werd.
in de afgelopen millennia is bijvoorbeeld meermalen
menselijke vestiging geweest in de omgeving. dit had
voornamelijk te maken met de geomorfologische structuur
van het gebied: de dekzandruggen tussen de beekdalen
waren goed bewoonbaar. ook werden de dekzandruggen
gebruikt als wegen. op de plek waar één van die oude
routes de gender kruiste (ongeveer ter hoogte van het
huidige 18 septemberplein) zijn zelfs artefacten gevonden
uit de steentijd en de romeinse tijd. de huidige demer,
rechtestraat, stratumseind en vrijstraat waren vermoedelijk
onderdeel van oude routes. 1
dit eeuwenoude routesysteem is waarschijnlijk cruciaal
geweest voor de plek waar de stad zich ontwikkelde. Even
ten oosten van de latere omwalde stad, in woensel, lag
een donk (zandkop) waarop rond 1100 een motteburcht
was gebouwd: die haghe. vanaf de verhoogde positie kon
de doorgaande route in de gaten worden gehouden. Er zijn
aanwijzingen dat ten westen deze burcht, op het einde van
de zandrug en ter hoogte van de huidige markt, een hoeve
stond. wellicht verwijst de naam Eindhoven hiernaar (hoeve
op het einde van de zandrug); een andere lezing is dat hier
een hoeve bij een tolpoort (eveneens ‘einde’, dus einde bij
de hoeve) heeft gestaan. dit was waarschijnlijk de plek waar
hendrik i, hertog van Brabant een nieuwe stad stichtte. in
1232 werd deze situatie geformaliseerd door de verlening
van stadsrechten. 2 hendrik i stichtte steden in Brabant om
zijn positie in het gebied ten opzichte van andere feodale
heren te versterken en het handelsverkeer te bevorderen.
in de omgeving van Eindhoven was woensel met het
kasteel die haghe bezit van de heer van cranendonk. het
gezag over Eindhoven werd aanvankelijk door beide heren
6 BinnEnstad - EindhovEn
Eindhoven omstreeks 1450, gezien vanuit woensel. impressie van paul Becx, tentoongesteld in de
fietsenkelder onder het 18 Septemberplein. [EiB]
gedeeld, tot het in 1368 via een leenverband met de hertog
geheel in bezit kwam van de heer van cranendonk.
noodzakelijk voor de levensvatbaarheid van de stad was
een marktterrein, vermoedelijk nog lang een ongeplaveide
ruimte die alleen tijdens marktdagen gebruikt werd. de
ruimte ten zuiden van het marktterrein, dat aanvankelijk nog
buiten de stad lag, werd gebruikt als grafveld. hierop werd
een kerk gebouwd (wanneer is onbekend), die behoorde
tot de woenselse parochie. de catharinakerk werd in
1399 tot kapittelkerk verheven, wat een teken is van de
bevolkingsgroei die de stad intussen had doorgemaakt.
rondom de markt vond vermoedelijk de eerste bebouwing
plaats. de begrenzing van het terrein werd gevormd door
losstaande woonhuizen in vakwerk (hout en leem). de
huizen stonden op de kop van langwerpige woonerven
impressie van een huis aan de vrijstraat uit
omstreeks 1300 geprojecteerd op een foto van de
huidige situatie. Impressie door Paul Becx. [GE]
die gebruikt werden voor landbouw en uitvoering van
ambachten. 3 vanaf ca. 1350 heeft op of bij de markt een
bijzonder gebouw gestaan: misschien was dit de vleeshal
die in verschillende bronnen genoemd wordt. 4 daarnaast
was sprake van een waag, een lakenhal en een gasthuis.
ook kende Eindhoven in die tijd een begijnenhof.
waarschijnlijk werd al in de dertiende eeuw een
stadsomwalling aangelegd met een drietal bakstenen
poorten, waarbij een riviertje (de gender) op de stadsgracht
uitkwam. de eerste vermelding van de stadsvest is uit
1340. 5 aan de zuidzijde van de stad bevond zich tussen de
dommel en de stadsgracht een watermolen.
in de vijftiende eeuw werd op de plek van het huidige
ravensdonck, binnen de omwalling van de stad, een
nieuw kasteel gebouwd door heer Jan van schoonvorst.