'Een warm hart en een koel hoofd'. Pieter Harting over wetenschap ...

486
Bert Theunissen
positief, te realistisch geworden ... Een warm hart en een koel hoofd, — dat is het wat een
mensch maakt 70 .
Men zou hier met een beschuldigende vinger naar het natuurwetenschappelijk onderwijs
kunnen wijzen, vervolgde hij, maar dan kon het toch alleen maar gaan om de
manier waarop dat onderwijs werd gegeven, en niet om de natuurwetenschappen zelf.
Want de natuurstudie droeg juist bij aan de ontwikkeling van het gemoed, vanwege
'het vele schoone en voortreffelijke, dat zij den beschouwer aanbiedt, om de levendige,
den mensch veredelende gewaarwordingen, waarvan zij de steeds rijkelijk vloeiende
bron is' 71 .
Hartings ongerustheid over de vermeende verwekelijking klinkt in de politieke (maar
in zijn eigen ogen vooral humanitaire) acties die hij in zijn latere levensjaren ondernam
duidelijk door. De voorbeeldfunctie die de nog steeds 'dappere' en 'edelmoedige'
Zuidafrikaanse nazaten van de eens zo koene Hollanders konden vervullen, was een
van de motieven voor zijn prominente aandeel in de Nederlandse acties voor de
Transvaalse Boeren in de jaren tachtig 72 . In de Nederlandse steunbetuigingen aan de
Boeren zag Harting een teken dat 'ook in onzen tijd, te midden van den niet te
vermijden strijd des levens, — wat pessimisten en materialisten ook beweren mogen,
— het goede macht heeft' en dat het Nederlandsche volk nog in staat was op 'zuiver
moreelen' grond naar 'het ideale' te streven 73 .
Waar Nederland zijn identiteit en integriteit tegenover de grootmachten niet met
militair machtsvertoon kon bekrachtigen, onderschreef Harting de breedgedragen
opvatting dat het des te belangrijker was de nationale cultuur te versterken, om zo het
zelfbewustzijn te schragen en respect naar buiten af te dwingen. Zijn bijdrage aan het
cultureel-nationalisme bestond vooral uit het in herinnering roepen van het roemruchte
verleden van de Nederlandse natuurwetenschappen 74 . Refererend aan de glorietijd
van de Republiek schreef hij:
Een herwinning onzer politieke stelling is evenmin mogelijk als wenschelijk, maar wat wel
mogelijk, wat niet alleen wenschelijk, maar ook onze plicht is, dat is ... mee te werken aan het
groote werk der beschaving, ook door bevordering en ondersteuning van elke poging, die ten
doel heeft den schat van kennis te vermeerderen, welke het gezamenlijk eigendom is niet van
deze of gene natie, maar van het geheele menschdom. Wij zijn verplicht daarin ons aandeel bij
te dragen en tevens is dit het beste en het waardigste middel om onze naburen achting in te
boezemen en ons zelfstandig volksbestaan te doen eerbiedigen 75 .
Met name in de natuurwetenschappen konden de Nederlanders excelleren, want
anders dan 'onze stamgenooten aan den overzijde van den Rhijn', waren zij 'nuchter',
70 'Iets over materialisme', 145-147.
71 De bouwkunst der dieren, viii.
72 Zie noot 8 en Mijne herinneringen, 134-144, m. n. 141.
73 Rede, uitgesproken in de vergadering ter oprichting der Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Vereeniging
(Utrecht, 1881)9, 14.
74 Zie noot 9.
75 'Een zoölogisch station', Album der natuur ( 1873) 143-153, m. n. 153.