Nederhop: meer dan watskeburt - Genootschap Onze Taal

More documents

Recommendations

Info

in februari reikte het Prins bernhard cultuur Fonds de prestigieuze martinus nijhoff Prijs uit, voor de beste vertaler. voor Onze Taal was dat het startschot voor een serie van zes columns over vertalen, om de maand geschreven door een eerdere winnaar van de nijhoff Prijs. Als ik Romeinse poëzie vertaal, voel ik mij een meubelmaker die een nieuw-oud kastje in elkaar zet zonder spijkers te gebruiken. Omdat ik mij beroepshalve al meer dan vijftig jaar met Latijn bezighoud, hoef ik op de inhoud van die teksten niet zo lang te puzzelen. Ik kan mij bijna volledig concentreren op de vorm: hoe staat het er en hoe breng ik de antieke vorm over? Maar al te vaak gaat de overzetting van de vorm botsen met die van de inhoud, omdat het taalmateriaal van het Latijn en het Nederlands nu eenmaal verschilt. De klassiek-Latijnse poëzie kent weliswaar geen rijm, maar er blijven genoeg weerbarstigheden over: de relatief vrije woordvolgorde in het Latijn en het overdadig gebruik van alliteratie (mede om de woorden onderling te binden). Het Latijn is alleen al door zijn naamvalsgebruik en de afwezigheid van lidwoorden veel korter dan het Nederlands, dat bovendien veel méér eenlettergrepige woorden kent. Sla maar een tweetalige editie open en vergelijk de breedte van de beide bladspiegels! Wat heb ik niet zitten schaven, vijlen en lijmen bij sommige dichtregels van Horatius. Neem zijn ode 1.7. In twee beginstrofen wordt de wijde wereld opgeroepen, dan volgt de moraal als een zachte drumslag midden in het gedicht: “[je moet je levenslast verlichten] / molli, Plance, mero”. Letterlijk en in de Latijnse volgorde betekenen deze drie cursief gezette woorden: ‘met zachte, Plancus (tot wie het gedicht gericht is), wijn’. Formeel zijn er voor een vertaler van deze drie Latijnse woorden drie esthetische dwangposities: 1. alliteratie van de m (wat allitereert er in hemelsnaam met ‘wijn’?); 2. een scheiding tussen molli (een bijvoeglijk naamwoord) en mero (zelfstandig naamwoord) is in het Nederlands onmogelijk, maar de scheiding en de tussenpositie van Plancus geven nadruk en spanning; 3. de drie woorden openen de versregel en versterken door hun enjambement (dat is het doorlopen 268 o n z e t a a l 2 0 1 2 • 1 0 v Vertaald Warme wijn bij Horatius Piet Schrijvers van de zin aan het einde van de versregel) de onverwachtheid van de uitlating. Nu weet ik al sinds jaar en dag dat mollis ‘zacht’ betekent, maar ik moet allitereren met ‘wijn’! De negatieve betekenis van mollis (‘week’) is bij Horatius in deze context fout en onbruikbaar. Ik kies voor de vertaling ‘warm’. Maar ‘warme wijn’ doet te veel aan Nederlandse koek-en-zopie en kerstmarkten denken. Bovendien geven lettercombinaties als -rm- (en -lm-) binnen een Nederlands woord uitspraakproblemen (‘warrummu’, vergelijk Vondels “heeft zich ten lange lesten erbarremt over my”). In een Haagse boutique roep je ‘volqu’, in een Amsterdamse broodjeswinkel ‘vollúúúk!’ Ik bedoel maar – over ‘wolluk’ en ‘darrem’ in de Nederlandse literatuur (bijvoorbeeld bij Herman Gorter) moet ik toch maar eens een degelijk artikel schrijven. In Horatius’ gedicht heb ik het woordvolgorde- en het uitspraakprobleem in één keer opgelost door van het bijvoeglijk naamwoord een zelfstandig naamwoord te maken: ik heb vertaald: “met warmte, Plancus, van wijn”. Soms vraag ik mij af: als een leerling of student het zo zou hebben vertaald, kreeg hij dan van zijn docent een minnetje (mollis betekent niet ‘warm’, jongen!) of een plusje (mooie alliteratie, jongen!)? Met dit soort problemen houd ik mij nu al jarenlang bezig, overigens met veel plezier. Ik heb gelukkig geleerd om mijn levenslast te verlichten: ‘met warmte, Pieter, van wijn’. Nijhoff Prijs 2011 Piet Schrijvers (1939) ontving de Martinus Nijhoff Prijs in 2011 voor zijn vertalingen uit het Latijn. Schrijvers vertaalde prozawerken, waaronder DeConstantia van Justus Lipsius (1983), maar legde zich vooral toe op poëzie, waaronder de aeneis van Vergilius (1996) en diens Georgica-landleven (2004). De kroon op zijn vertaalwerk is Denatuurvandedingen van Lucretius (2008). Op het ogenblik is hij bezig met het vertalen van de tragedies van Seneca. Uw taalkennis eens opfrissen? Dit najaar geven de taaladviseurs van Onze Taal weer taaltrainingen, waarmee u uw beheersing van het Nederlands op peil kunt brengen of houden. Opfristraining taalregels Spelling, leestekens en grammatica • Eindhoven, woensdag 7 november • Amsterdam, zaterdag 10 november Training spelling Over o.a. hoofdletters, koppeltekens en werkwoorden • Amsterdam, donderdag 15 november Op 6 en 17 oktober zijn er bovendien enkele trainingen in Rotterdam. Kijk op onze site of daar nog plaatsen vrij zijn. Zie voor tijden, prijzen, locaties en overige informatie www.onzetaal.nl/ taaltrainingen of bel 070 356 12 20.
Taaladviesdienst Adelaar/arend ? Mijn vader en ik konden het niet eens worden over de vraag of de woorden adelaar enarend dezelfde vogel aanduiden. Zijn het synoniemen of niet? ! Veel woordenboeken noemen adelaar en arend synoniemen, en de woorden duiden inderdaad dezelfde vogel aan. Wel is het zo dat adelaar vaker gebruikt wordt als er sprake is van een wat verhevener context. Zo zijn er veel landen die een adelaar in hun wapen hebben; in zo’n geval wordt doorgaans niet het woord arend gebruikt. Veel mensen vinden adelaar ook wat poëtischer dan arend. Misschien heeft het ermee te maken dat adelaar ontleend is aan het Duits (waar het ooit ‘edele roofvogel’ betekende), terwijl arend een inheems woord is. In gewone taal, en ook bijvoorbeeld onder vogelliefhebbers, is arend gebruikelijker dan adelaar – ook in samenstellingen, zoals zeearend en koningsarend. Wiebiedt/bieden ? Gebruik je na wie een enkelvoudige of een meervoudige werkwoordsvorm? ! Het is het gewoonst om wie met een enkelvoudige persoonsvorm te combineren: ‘Wie biedt zich aan om op de beurs te staan?’ Aan zo’n vraag is niet direct te zien of er verwacht wordt dat zich één persoon aanbiedt of meerdere, maar dat zal doorgaans uit de context wel duidelijk worden. Het meervoud is zeker niet fout, maar het is alleen gebruikelijk in contexten waarin verwacht wordt – of zelfs al bekend is – dat het om meerdere mensen gaat: ‘Wie bieden zich aan om op de beurs te staan?’, ‘Wie komen er ook alweer vanavond?’ Chic/chique,lux/luxe ? Is het eenchiquehotel of eenchichotel? En eenluxehotel of eenluxhotel? ! Juist zijn eenchichotel en eenluxehotel. De keuze tussen chic en chique is eenvoudig: in gevallen waarin je ‘sjiek’ zegt (zoals ‘een sjiek hotel’), schrijf je chic; zeg je ‘sjieke’ (bijvoorbeeld ‘een sjieke kamer’), dan is chique de juiste spelling. Deze verbuiging is uitzonderlijk: normaal komt er een e achter het bijvoeglijk naamwoord en wordt eventueel de slotmedeklinker verdubbeld (fijn fijne, wit-witte), maar zowel chice als chicce zou tot leesproblemen leiden. Daarom is de vorm chique in gebruik gekomen. In het Frans bestaat chique niet in deze betekenis – het is wel een zelfstandig naamwoord, dat ‘pruimtabak’ betekent – maar in het Nederlands heeft het zich een plaats verworven. Vraag en antwoord Volgens het Witte Boekje mag in informele contexten overigens ook sjiek-sjieke gebruikt worden. Bij lux(e) ligt het iets anders. Zowel de onverbogen vorm (‘luuks’) als de verbogen vorm (‘luukse’) wordt als luxe gespeld: eenluxehotel, eenluxekamer. Anders dan bij chic-chique is er bij luxe dus geen manier om het verschil in uitspraak weer te geven. Overigens kan luxehotel ook aaneengeschreven worden; de klemtoon ligt dan op luxe. Niet(...)zoalsvoorspeld ? ‘Het eiland is niet verdwenen, zoals enkele geologen hadden voorspeld.’ Staat daar nu dat het verdwijnen van het eiland wél was voorspeld, of juist níét? ! Je kunt deze zin op twee manieren lezen: alsof de geologen hadden voorspeld dat het eiland wél zou verdwijnen, en alsof ze hadden voorspeld dat het níét zou verdwijnen. Het hangt ervan af op welk(e) woord(en) uit het eerste deel van de zin je de bijzin ‘zoals enkele geologen hadden voorspeld’ betrekking laat hebben. Het ‘bereik’ van zo’n bijzin ligt namelijk niet vast. De verschillende betekenissen zie je duidelijker als je met de bijzin gaat schuiven; dan dringt telkens maar één interpretatie zich op: 1. Het eiland is niet, zoals enkele geologen hadden voorspeld, verdwenen. 2. Het eiland is, zoals enkele geologen hadden voorspeld, niet verdwenen. 3. Zoals enkele geologen hadden voorspeld, is het eiland niet verdwenen. uit een combinatie van wereldkennis en context kun je de bedoelde interpretatie doorgaans wel afleiden. Als het een zin is uit een nieuwsbericht, kun je ervan uitgaan dat er iets anders is gebeurd dan er was voorspeld – anders is het immers nauwelijks nieuws. De zin zou overigens duidelijker zijn met het woord wel in het gedeelte na zoals: ‘Het eiland is niet verdwenen, zoals enkele geologen wel hadden voorspeld.’ Nachtbraker ? Waar komt het woord nachtbraker vandaan? Braken betekent toch ‘overgeven’? ! Tegenwoordig wordt braken inderdaad vrijwel alleen gebruikt in de betekenis ‘overgeven’. Maar enkele eeuwen geleden kon met braken iets heel anders bedoeld worden: ‘doorwerken’. In het woordenboek van Kiliaan uit 1599 staan de woorden nacht-braecke en nacht-braecken, waarmee ‘nachtwerk’ en ‘in de nacht doorwerken’ bedoeld zijn. En het Middelnederlandschwoordenboek (MNW) citeert een zin uit de vijftiende eeuw over mensen die “slapen toter noen [= tot de middag slapen] ende die nachts waken ende braken [= ’s nachts wakker zijn en doorwerken]”. Volgens het MNW was wakenendebraken een uitdrukking die wel vaker voorkwam en hetzelfde betekende als het huidige nachtbraken. De herkomst van dit woord braken is niet geheel bekend. Het is mogelijk verwant aan breken, in de zin van ‘tenietdoen, doorbréken’. De aklank zou kunnen zijn opgeroepen doordat het woord tamelijk vaak voorkwam in combinatie met waken, zoals in het vijftiendeeeuwse citaat hierboven. Een nachtbraker was dus iemand die ’s nachts (door)werkte. De betekenis heeft zich in de loop der eeuwen uitgebreid naar andere nachtelijke activiteiten, zoals (tot in de kleine uurtjes) uitgaan. Meer taaladvies? Op onze website vindt u zo’n 1700 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 345 45 85 (zie ook colofon). o n z e t a a l 2 0 1 2 • 1 0 Foto: Wikimedia Een arend of een adelaar? 269
Page 1 and 2: M a a n d b l a d va n h e t G e n
Page 3 and 4: Nederhop 260 Vivien Waszink “Wie
Page 5 and 6: Foto: Topnotch.nl Natuurlijk, hip
Page 7 and 8: Woordenboek omarmt de Jeugd Onlangs
Page 9 and 10: namen als de Amstelstad (Amsterdam)
Page 11: Foto: © OMA; Blommers+Schumm norm
Page 15 and 16: Foto: Louis van Paridon. Nationaal
Page 17 and 18: het ook heel goede vertalingen, hoo
Page 19 and 20: a De gek Van Aaf tot z Binnen korte
Page 21 and 22: Illustratie: Matthijs Sluiter Het v
Page 23 and 24: De Taalkalender 2013 - van Onze Taa
Page 25 and 26: Jarig Jetje Horstlog Af en toe gebe
Page 27 and 28: gangstaal (een zogeheten ‘pidgin
Page 29 and 30: Eerste hulp bij e-onderzoek Wanneer
Page 31 and 32: Guus Middag Waarom zingt Eva de Roo
Page 33 and 34: Frank Jansen Er zijn taalkwesties w
Page 35 and 36: en verder Taaltalentvan Katja Ve

Nederhop: meer dan watskeburt - Genootschap Onze Taal

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?