het astronomisch Festraetsuurwerk een o<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> tijd 21 aPRiL 2013 Met het thema Stop <strong>de</strong> tijd is erfgoeddag 2013 dé i<strong>de</strong>ale gelegenheid om het Festraetsuurwerk eens van na<strong>de</strong>rbij te bekijken Welke Truienaar kent het Festraetsuurwerk niet? De meesten herinneren zich het spektakel met Pietje <strong>de</strong> Dood en <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwse ambachtenstoet. Maar wat is er nog allemaal te zien? Enkele cijfers Het uurwerk is 6,16 meter hoog, 4 meter lang en 2,50 meter breed. Het bevat 20.000 on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len die allemaal door <strong>de</strong> uitvin<strong>de</strong>r eigenhandig zijn gemaakt: ra<strong>de</strong>ren, tandwielen, assen, kussens, veren en versieringen. Bovendien maakte Kamiel Festraets zijn eigen machines. Enkel <strong>de</strong> vijf klokken heeft hij el<strong>de</strong>rs laten gieten: in het huis Michiels te Doornik. vijf verdiepingen Kamiel Festraets hield van kunst. Hij was een begenadigd zanger zowel in <strong>de</strong> operette als in <strong>de</strong> kerk. Hij hield van schoonheid. Zijn astronomisch uurwerk is een sierlijke toren, harmonisch opgebouwd met vijf verdiepingen. Aan <strong>de</strong> voet van het uurwerk staan vier sierlijke beel<strong>de</strong>n die <strong>de</strong> vier jaargetij<strong>de</strong>n voorstellen en die elk kwartier lui<strong>de</strong>n: van één slag kwart na het uur tot vier slagen op het uur plus <strong>de</strong> slag van <strong>de</strong> grote klok. Op het uur weerklinkt <strong>de</strong> Westminstermelodie. Bij <strong>de</strong> laatste slag doven alle lichten, springt een mid<strong>de</strong>n<strong>de</strong>urtje open en slaat <strong>de</strong> Dood met <strong>de</strong> zeis <strong>de</strong> slagen van het uur. De zware mid<strong>de</strong>nklok dreunt door het gebouw. Het mid<strong>de</strong>n<strong>de</strong>urtje schuift dicht, <strong>de</strong> stilte treedt in. Het voetlicht knipt aan, twee vergul<strong>de</strong> zij<strong>de</strong>uren schuiven langzaam open en op <strong>de</strong> tonen van een marslied verschijnt traag <strong>de</strong> stoet van <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwse ambachten: vooraan <strong>de</strong> magistraat te paard, daarna vier wagentjes met telkens drie ambachten. Stilstand! De magistraat salueert met <strong>de</strong>gen en hoofd. Plots komen <strong>de</strong> ambachtslie<strong>de</strong>n in actie: <strong>de</strong> brouwer roert <strong>de</strong> ketel, <strong>de</strong> mercier meet een stuk lint en <strong>de</strong> vetter schraapt het le<strong>de</strong>r. Een heerlijk spel van kleur, licht en mechaniek. Opnieuw trekt <strong>de</strong> stoet ver<strong>de</strong>r en verdwijnt. Het voetlicht dooft en <strong>de</strong> zaallichten gaan aan. Boven <strong>de</strong> sokkel en <strong>de</strong> klokkenrij pronkt <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> verdieping: links <strong>de</strong> mechaniek van het slagwerk (elke uitholling in <strong>de</strong> schijf is een klokslag), in het mid<strong>de</strong>n een kleine schijf met een kwikcontact, rechts het beiaardslagwerk. Alles piekfijn afgewerkt en vervaardigd uit brons en staal. In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> verdieping bevin<strong>de</strong>n zich <strong>de</strong> hersenen. Hier gebeurt <strong>de</strong> overzetting van uren op dagen, van dagen op maan<strong>de</strong>n en maan<strong>de</strong>n op jaren. Als eerste heeft Kamiel Festraets <strong>de</strong> ingewikkel<strong>de</strong> gregoriaanse kalen<strong>de</strong>r in een mechaniek uitgewerkt: met korte en lange maan<strong>de</strong>n, met <strong>de</strong> schrikkeljaren, <strong>de</strong> schrikkeleeuw om <strong>de</strong> 400 jaren en nà 4000 jaar nog een extra schrikkeldag! In het mid<strong>de</strong>n zorgt <strong>de</strong> motor voor <strong>de</strong> elektrische opwinding van <strong>de</strong> 3 gewichten aan <strong>de</strong> zijkant (ie<strong>de</strong>r 85 kg). Deze opwinding gebeurt telkens om 19 minuten nà het uur en duurt één minuut. Wanneer het ene gewicht voor het an<strong>de</strong>re boven is, schakelt het zich automatisch uit. Als <strong>de</strong> stroom zou uitvallen blijft het uurwerk toch doorlopen. Na twee uren kunnen <strong>de</strong> gewichten eventueel met een kruk wor<strong>de</strong>n opgewon<strong>de</strong>n. Bovenaan <strong>de</strong> toren staat een grote wijzerplaat. Aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rkant van het uurwijzer zijn twee figuurtjes vastgemaakt: <strong>de</strong> haas en <strong>de</strong> schildpad naar een fabel van La Fontaine. In <strong>de</strong> vier hoeken van <strong>de</strong> wijzerplaat staan <strong>de</strong> portretten van <strong>de</strong> Belgische vorsten. Boven <strong>de</strong> uurwijzerplaat heeft Festraets een zonnewijzer of zonne-uurwerk mechanisch nagebootst. De slagschaduw geeft <strong>de</strong> juiste tijd. Helemaal in <strong>de</strong> top prijkt <strong>de</strong> fraai gegraveer<strong>de</strong> spreuk ‘Tempus Fugit’: <strong>de</strong> tijd vliegt. De achterzij<strong>de</strong> Aan <strong>de</strong> achterzij<strong>de</strong> staan nog verwijzingen naar <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van het uurwerk. In het wateruurwerk is het water vervangen door een fijne mechaniek: een engeltje op een zwaan wijst met een stokje het uur aan. Het engeltje stijgt omhoog en stort na 12 uur op nieuw naar bene<strong>de</strong>n. De zandloper ontbreekt evenmin: hier is het zand vervangen door schijven. Na 20 minuten is het bovenvlak leeg. Tussen het wateruurwerk en <strong>de</strong> zandloper stond vroeger het kleinste uurwerk ter wereld (nu el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> zaal). In <strong>de</strong> parel van een damesring is een wijzerplaatsje van 1 mm verwerkt. De wijzertjes zijn onzichtbaar voor het blote oog. Al <strong>de</strong>ze vier uurwerken (van zonnewijzer tot kleinste uurwerk) wer<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> ’grootste klok ter wereld’ aangedreven. Op <strong>de</strong> grote slinger verwijzen twee figuren naar <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van het mechanisch uurwerk: <strong>de</strong> Italiaan Galilei die <strong>de</strong> slingerbeweging van het uurwerk uitvond en <strong>de</strong> Engelsman Harrison die <strong>de</strong> slinger nog perfectioneer<strong>de</strong>. Meest opvallend aan <strong>de</strong> achterzij<strong>de</strong> is <strong>de</strong> compensatieslinger. Deze bestaat uit elf staven: zes staven zijn boven vastgemaakt en zullen door temperatuurschommelingen naar bene<strong>de</strong>n uitzetten, vijf holle messingstaven, gevuld met zinken staven, zijn boven vrij en zullen naar bene<strong>de</strong>n uitzetten. Door een juiste berekening is <strong>de</strong> compensatie voor het krimpen en uitzetten verzekerd: <strong>de</strong> slinger behoudt zijn juiste lengte en <strong>de</strong> klok loopt perfect. On<strong>de</strong>raan <strong>de</strong> slinger is een schijf met negen wijzerplaten, die het uur van negen wereldlan<strong>de</strong>n aandui<strong>de</strong>n. China staat in het mid<strong>de</strong>n: daar draaien <strong>de</strong> wijzers in omgekeer<strong>de</strong> zin. Deze wijzers bewegen rechtstreeks door het schommelen van <strong>de</strong> slinger. Naast <strong>de</strong> slinger staan nog twee achthoekige schijven, telkens met 8 uurplaten. Zij geven het uur aan in <strong>de</strong> tijdzones van <strong>de</strong> aardbol. On<strong>de</strong>raan staat een wereldkaart met die tijdzones. Kamiel Festraets, geboren anno 1904 in een uurwerkmakersfamilie, werkte zes volle jaren aan zijn astronomisch compensatieuurwerk. Het werd op 1 november 1942 in <strong>de</strong> Begijnhofkerk in werking gesteld. Al snel trok het “grootste en het kleinste uurwerk” <strong>de</strong> media en tienduizen<strong>de</strong>n bezoekers uit alle Belgische provincies. Na WO II werd het astronomisch compensatieuurwerk van Festraets wereldberoemd o.a. dankzij het bezoek van <strong>de</strong> buiten landse militairen. Al snel groei<strong>de</strong> het bezoekerscijfer tot 80.000 en zelfs 100.000 bezoekers. Even was er sprake van om het Festraetsuurwerk te verhuizen naar Antwerpen en zelfs naar Amerika! Vanaf 1948 ging Kamiel Festraets op zoek naar een an<strong>de</strong>re locatie voor zijn uurwerk en studio, alsook naar financiële steun. Vele pogingen mislukten, soms met een financiële kater. Na 20 jaar zoeken kon Kamiel Festraets zijn astronomische studio ein<strong>de</strong>lijk verhuizen, op wan<strong>de</strong>lafstand nog wel: van <strong>de</strong> begijnhofkerk naar een nieuwe tentoonstellingshal op het begijnhof zelf. 6 7 Guy Plevoets Bezoek <strong>de</strong> Festraetsstudio op het begijnhof: het uurwerk, het wereldschip, <strong>de</strong> slinger van Faucoult en <strong>de</strong> hemelkaart. In <strong>de</strong> foyer toont het Begijnhof Buurtcomité met foto’s, krantenknipsels en briefwisseling <strong>de</strong> levensgeschie<strong>de</strong>nis van Kamiel Festraets en zijn astronomische studio. Op Erfgoeddag, zondag 21 april 2013 van 10.00 tot 18.00 uur - Rondleiding met vertoning: vanaf 10.45 uur telkens een kwartier voor het uur - Optre<strong>de</strong>n van De Bòd<strong>de</strong>lkèèr om 14.15 uur , om 15.15 uur en om 16.15 uur GRATIS TOEGANG Vanaf 1 april tot 31 oktober: toegankelijk met een Trudopas (te koop bij Toerisme aan 2,00 of 3,00 euro; eveneens toegang tot <strong>de</strong> abdijtoren, crypte, kapucijnenkapel). Alle dagen open van 13.30 tot 16.30 uur, tij<strong>de</strong>ns weekdagen ook open van 10.30 tot 12.30 uur