Centrum voor Natuurfotografie

Olifanten, oerwouden, leeuwen, tijgers, apen, giraffen, pinguïns, arenden,
walvissen of ijsberen? Je hebt ze geen van allen nodig om een goede natuurfoto
te maken. Wat dan wel? Goede apparatuur, inzicht in composities,
veldkennis van planten en dieren en dan het allerbelangrijkste: fantasie!
Met dit boek willen de biologen/natuurfotografen Bart Siebelink en Edo
van Uchelen de deuren wagenwijd openzetten voor iedereen, beginner of
gevorderde, die plezier beleeft aan het fotograferen van natuur.
Bart Siebelink (links) is veldbioloog, journalist, fotograaf en docent aan een
kunstacademie. Daarnaast heeft hij zijn eigen bureau Siebelink Natuurcommunicatie.
Hij weet de kracht van woord en beeld naar zijn hand te zetten en verstaat
de kunst om anderen in aanraking te brengen met hun eigen talent. Als
fotograaf richt hij zijn lens vooral op reptielen, amfibieën en grotere insecten,
waarbij hij niet uit is op de registratie, maar zoekt naar beelden die verrassende
associaties of verhalen oproepen.
Edo van Uchelen (rechts) is reisleider, veldbioloog, reisontwikkelaar en fotograaf.
Tevens is hij adviseur met betrekking tot natuurontwikkeling en bescherming.
Als eigenaar van Wildernistrek, een bureau voor natuurreizen en projecten, kent
hij bijna alle voor fotografie interessante vogel en natuurgebieden in en buiten
Europa. Edo fotografeert vanaf zijn vijftiende en heeft een uitmuntende kennis
van flora- en fauna. Deze kennis is voor hem van onschatbare waarde als het gaat
om het maken van onderscheidende foto’s. Als fotograaf is hij gespecialiseerd in
close-up fotografie én het vastleggen van unieke (actie) momenten.
Het Basisboek Natuurfotografie is geschreven in opdracht van het
Centrum voor Natuurfotografie www.centrumvoornatuurfotografie.nl
en uitgegeven door de KNNV Uitgeverij.
basisboek NatUUr FOtOGraFiE
Bart Siebelink | Edo van Uchelen
Handboek
NatUUr
FOtOGraFiE
Met oefeningen en tips voor:
• het benaderen van dieren
• vernieuwende beelden
• op reis

8
inhoudsopgave
1Hoofdstuk 1 inleiding 12
Heden, verleden en toekomst van de natuurfotografie 14
2Hoofdstuk 2 De camera
2.1 Digitale camera’s
18
20
Hanteren van de camera 21
2.2 Belichting: diafragma en sluitertijd 22
2.3 Lichtmeting 27
2.4 Scherpstellen en autofocus 27
2.5 iSo-waarde 28
2.6 Witbalans 29
2.7 Histogram 30
2.8 Fotograferen in raW 32
2.9 Menu’s 32
3Hoofdstuk 3 uitrusting en hulpmiddelen
3.1 geheugenkaart en batterij
34
36
3.2 objectieven 36
Werkelijke brandpuntsafstand 37
Beeldstabilisatie 38
3.3 tussenringen 38
3.4 teleconverters 39
3.5 Statieven 40
Statiefkop 42
3.6 Flitsapparatuur en flitstechniek 43
Werking van flitslicht 43
Factoren die de belichting bepalen 45
Richtgetal 46
Flitssynchronisatietijd 47
Overdag flitsen 48
Flitsbereik 50
Draadloos flitsen 52
Batterijen 54
3.7 rugzak en vest 54
3.8 Kleding 54
3.9 overige uitrusting 56
4Hoofdstuk 4 Beeldende principes
4.1 Leren kijken
58
62
Kijktechnieken 63
Kijkrichting 64
4.2 Natuurlijk licht 66
4.3 Kleur 72
4.4 Contrast 75
4.5 (on)scherpte 76
Bokeh 77
4.6 Compositie 79
Basispatronen 84
Compositiemethoden 90
4.7 Perspectief 92
4.8 achtergrond 102
5Hoofdstuk 5 artistieke visie
5.1 De juiste houding voor originaliteit
104
107
Ideeën op basis van biologische kennis 108
Ideeën op basis van ervaring 110
Ideeën op basis van associaties 110
Ideeën op basis van statement 112
5.2 emotie en beleving 116
Sfeer 116
Gevoelswaarde 118
Spanning 120
5.3 experimenteren met beeldbenaderingen 123
High key en low key 123
Grove korrel 125
Juxtapositie 126
Beeldrijm 128
Bewegen met je camera 129
Indirect 130
Herhaling en ritme 132
Bokeh in tegenlicht 133
Handboek Natuurfotografie 9

6Hoofdstuk 6 Werkwijze buiten
6.1 onderzoek en planning
136
138
6.2 inspelen op weersomstandigheden 138
6.3 anticiperen 140
6.4 geduld en volharding 140
6.5 Landschap 142
Hyperfocale afstand 144
6.6 Planten en paddenstoelen 149
6.7 Dieren 154
Benaderen en anticiperen op gedrag 154
Zoogdieren en vogels 158
Amfibieën, reptielen en ongewervelde dieren 161
Fotograferen vanuit de auto 167
Fotograferen vanuit een tent of hut 169
Lokken met voedsel 179
Dierportretten 182
Vastleggen van actie 190
Werken met afstandsbediening 196
Infrarood 198
• Cameravallen 199
• High speed fotografie 200
6.8 Macro- en close-upfotografie 201
6.9 onderwaterfotografie met camerahuis 204
6.10 reportage 207
6.11 ethische aspecten van natuurfotografie 208
Lokken met geluid 210
Hanteren van dieren 210
Openheid 212
7Hoofdstuk 7 Workflow
7.1 Beeldscherm
214
216
7.2 Back-up 217
7.3 Workflow-opstelling 217
7.4 Welke software? 218
7.5 archiveren 218
7.6 Beeldselectie en beoordeling 219
Beeldanalyse en kijkbeleving 221
7.7 Beeldbewerking 223
Waar ligt de grens? 223
Correcties 223
• Histogram 224
• Belichting corrigeren 224
• Kleurcorrectie 224
• Compositie bijstellen (croppen) 225
• Lokale correcties 227
• Formaat aanpassen 227
• Verscherpen 228
Speciale effecten 229
• HDR 234
• Stacking 235
• Panoramafoto’s 235
7.8 Presentatie 236
Printen en drukwerk 236
Publiceren op internet 237
Fotowedstrijden 238
8Hoofdstuk 8 Fotografie op reis 240
8.1 tips voor handbagage 242
8.2 Zelf regelen of georganiseerd 244
index 247
10 Handboek Natuurfotografie 11

4Beeldende
principes
4.1 Leren kijken
Kijktechnieken
Kijkrichting
• [opdracht] Doorstaan jouw foto’s de kijktest?
4.2 Natuurlijk licht
• [opdracht] Drieluik van de meerkoet
• [opdracht] Schaduwen leren onderscheiden
• [opdracht] Fotograferen in de felle zon
4.3 Kleur
4.4 Contrast
• [opdracht] Contrasten herkennen
4.5 (on)scherpte
Bokeh
4.6 Compositie
• [opdracht] Ordening door compositie
Basispatronen
• [opdracht] Composities herkennen
Compositiemethoden
4.7 Perspectief
• [opdracht] Perspectief herkennen
• [kader] Positie en horizon bepalen
4.8 achtergrond
• [Opdracht] Onderwerp en achtergrond
Handboek Natuurfotografie
59

Foto 132 Vechtende ooievaars
(Spanje). Let op de kleine
ruimte tussen de rode snavelpunten.
300mm, 1/800s, f8, ISO 320,
statief. (EvU)
Spanning
Van spanning is sprake wanneer een beeld iets te raden overlaat. Je raakt als kijker
geboeid door datgene wat de foto wel suggereert, maar nét niet laat zien. Zo is een
foto waarop je alleen een karakteristiek deel van een dier of plant onthult in de regel
spannender dan wanneer je alles laat zien. Bekend is de opname van een wolf die
vanuit een donker bos met dikke boomstammen net om het hoekje komt kijken;
je ziet slechts één oog. Door (delen van) je foto onscherp weer te geven creëer je
ook spanning (en sfeer). Misschien moet je wel niets van je onderwerp laten zien,
alleen een herkenbare schaduw of weerspiegeling in het wateroppervlak. Foto's
waar het onderwerp volledig en haarscherp op staat kunnen weliswaar knap
gemaakt zijn, maar toch wat saai want voorspelbaar overkomen.
Foto 133 De schepping van Adam van Michelangelo is uitgegroeid tot een veelgebruikt symbool voor spanning.
Een actie die nog net niet is voltooid, wekt eveneens spanning. Ook dan blijft er
immers iets te raden over: namelijk de afloop. Een klassiek voorbeeld is de foto
van een springend dier dat in de lucht hangt en de overkant nog moet halen.
Spanning kan ook symbolisch zijn, zoals het contrast tussen de harde, donkere
contour van een steile rotswand en een teer bloempje op de voorgrond. Ten
slotte kan spanning ook puur optisch zijn. Twee blikbepalende elementen die
de blik naar een bepaald punt dwingen, maar elkaar daar nét niet raken. Een
legendarisch voorbeeld van spanning in de schilderkunst is de fresco van
Michelangelo in de Sixtijnse Kapel in Rome, waarbij God Adam de hand reikt,
maar de vingertoppen elkaar net niet raken.
Foto 134 Spanning tussen
vleugelpunt en waterspiegeling
die elkaar net niet raken.
400mm, 1/60, f6.7, ISO 400,
camera meegetrokken. (BS)
120 Handboek Natuurfotografie Hoofdstuk 5 Artistieke visie
121

Foto 137 Bokkenorchis, gefotografeerd
in high key. Door
een lichte achtergrond te kiezen
(de buitenlucht) en iets
over te belichten (high key)
ontstaat een reclameachtig
beeld dat de frisheid van de
bloemen benadrukt.
105mm, 1/125s, f/9.5,
ISO 200. (BS)
opdracht 13 - High key en low key
Zoek in je eigen archief naar een foto waarvan je het vermoeden hebt dat hij weleens sterker
zou kunnen worden in high key. Open hem in je beeldbewerkingprogramma en onderzoek
tot hoever je kunt gaan met (achteraf digitaal) overbelichten. Stoor je niet te veel aan het
uitbleken van de lichte partijen, maar beoordeel zelf bij welke belichting jij je foto het mooist
vindt. Doe nu hetzelfde met low key. Leerdoel: Vaardigheid ontwikkelen in het toepassen van
high key en low key.
Antwoorden op www.centrumvoornatuurfotografie.nl
124 Handboek Natuurfotografie
grove korrel
De grove korrel is vooral bekend uit de popfotografie van de jaren tachtig.
Binnen de natuurfotografie wordt de grove korrel meestal bestempeld als
ongewenste ruis. Dat is niet altijd terecht, want er zijn sterke effecten mee
te bereiken. Uitgevoerd in zwart-wit geeft deze beeldbenadering een zekere
ruwheid aan een foto. In kleur werkt een grove korrel pointillistisch. Dat is
een begrip uit de impressionistische schilderkunst waarbij het beeld is
opgebouwd uit gekleurde puntjes die zich optisch met elkaar vermengen tot
een geheel. Er zijn twee manieren om een grove korrel te bereiken. De eerste
is de ISO-waarde maximaal te verhogen. De tweede is tijdens het nabewerken
(zie opdracht 14).
Foto 138 Larve van de kamsalamander
in low key (Duitsland).
Het onderbelichten
versterkt de donkere en mysterieuze
sfeer die past bij het biotoop
van deze soort: de bodem
van een donkere sloot.
100mm, 1/100s, f6.4, ISO 100,
flits, statief, aquariumopname.
(EvU)
Foto 139 Jonge vos in avondschemering.
De grove korrel
geeft het beeld een zekere
rauwheid. Een retro­effect dat
herinnert aan prentenboeken
uit de tweede helft van de vorige
eeuw, waarin de vos werd
gezien als een sluwe vijand van
de boer.
105mm, 90% crop, 1/180s,
f/5.6, ISO 200, extra ruis toegevoegd
in nabewerking. (BS)

Foto 168, 169 & 170 Driemaal
dezelfde paddenstoelen,
gefotografeerd met verschillende
objectieven en vanuit
verschillende invalshoeken.
Groothoek (rechts) om de
aantasting van de boom te
laten zien. Macro (rechtsonder)
als het gaat om bepaalde
details zoals de glibberige
‘sproeten’. Tele (linksonder)
voor een herkenbaar, meer alledaags
beeld (BS).
niet blind op het felle rood van een klaproos, maar leer zien dat er ook een zekere
glans op de bloembladeren zit; dat deze bladeren doorschijnend zijn en dat de
meeldraden in het hart van de bloem niet zwart zijn, maar dof zachtgrijs. Zoek
eens een knop en observeer hoe de bloem zich daaruit tevoorschijn worstelt.
Zoek er eens een die al begint te verwelken of is aangevreten door insecten. Let
in een plant, bloem of paddenstoel ook eens op architectonische constructies,
zoals de bevestigingspunten van bladeren of bloemen aan de stengel. Als je
tijdens een wandeling weg bent van een veldje orchideeën, neem dan eerst de
tijd om dit op je in te laten werken. Ze lopen niet voor je weg. Begin dus niet
meteen met fotograferen, maar kijk grondig en vorm jezelf al kijkend ideeën.
Vaak ben je er op een tijdstip met slecht, hard licht zoals midden op de dag in de
volle zon. Jouw oog ziet de kleuren heel goed en kan alle details onderscheiden,
maar je camera niet. Als het licht te fel of te zwak is, kun je op dat moment beter
afzien van het maken van foto's, jezelf de rust gunnen om er cameravrij van
Foto 171 Macro­opname van
de bloeiwijze van bevertjesgras.
Geringe scherptediepte
leent zich goed om de fijnheid
van de tere stengels te laten
zien.
105mm, 1/90s, f5.6, ISO 200,
statief. (BS)
Foto 172 Macro­opname van
een detail van de bloem van
een gentiaan (Zwitserland,
Engadin). Door te kiezen voor
een geringe scherptediepte
ontstaan zachte kleurverlopen.
100mm, 1/125s, f5, ISO 100,
uit de hand. (EvU)
150 Handboek Natuurfotografie Hoofdstuk 6 Werkwijze buiten
151

Foto 204 & 205 Links: Lage
schuiltent, verborgen tussen
het riet, achteraanzicht.
Rechts: Dezelfde schuiltent,
binnenzijde. De fotograaf ligt
Dieren op het water kun je ook goed fotograferen vanuit een drijvende
schuilhut of tent. Die moet je zelf maken, want ze zijn niet in de handel te koop.
Als basis gebruik je een kano, een vlot of een luchtbed dat je verder optuigt
met camouflagedoek. Met houten pallets kun je ook een lage steiger maken
waarop je een tentje plaatst of waarop je gaat liggen onder camouflagedoek.
Sommige natuurfotografen plaatsen hun tentje gewoon in het water en gaan
gekleed in een (geïsoleerd) waadpak aan de slag. Ook dan geldt: vergeet niet om
toestemming te vragen aan de terreineigenaar.
Foto 201, 202 & 203 Bouw van een stabiele steiger waarop een schuiltentje kan worden geplaatst. In de tent
is plaats voor twee personen. De tent blijft het hele seizoen staan, waardoor (water)vogels aan de constructie
wennen en soms zeer dichtbij komen. (EvU)
Een extra interessante mogelijkheid van de drijvende schuilhut is dat je hem ook
kunt gebruiken om dieren vanaf het water actief te benaderen. Dit werkt vaak
verrassend goed, omdat veel soorten bedreigingen vanaf de oever verwachten
en niet vanaf het water. Niet alleen watervogels, maar ook libellen, kikkers en
waterbewonende zoogdieren (bever, otter) zijn aldus soms goed te benaderen
en te fotograferen. Probleem is echter de stabiliteit: het is heel lastig of vanaf een
drijvende constructie te fotograferen en nog lastiger om deze in het water stil
te leggen. Veel drijvende schuilhutten zijn niets anders dan over de bodem van
het water lopende fotografen, van wie hoofd, schouders en camera verstopt zijn
Foto 206 Dezelfde schuiltent, vooraanzicht. Vogels zien alleen een objectief uit de rietkraag steken. (EvU)
op een matje of luchtbed. onder een drijvende camouflageconstructie.
Foto 207 Deze roodhalsfuut
was aanwezig op het moment
dat de fotograaf de schuiltent
betrok. Deze tent kan (dus)
bemand worden zonder de
vogels te verstoren; daartoe is
een goede sluip route gemaakt
in het riet.
500mm, +1.4x, crop, 1/400s,
f7.1, ISO 100, statief. (EvU)
Een comfortabele schuiltent is wind- en waterdicht. Kies een stevige, dichte
(geen doorschijnende) stof in een kleur die min of meer wegvalt in de omgeving.
Als de tent is opgezet mag het doek niet flapperen in de wind. Heel belangrijk
zijn de openingen waar je doorheen fotografeert. Zijn ze groot genoeg? Kun je
ze goed afsluiten? Komen er geen muggen doorheen? Essentieel is dat je het
172 Handboek Natuurfotografie Hoofdstuk 6 Werkwijze buiten
173

Foto 225 Acties hoeven niet
altijd groots en meeslepend
te zijn. Ook het kleine kan
verrassen. Tijdens een simpele
ontmoeting tussen een
nachtvlinder (gamma­uiltje)
en een bloem (slangenkruid)
verstrengelt de lange bruine
vlindertong zich met de roze
meeldraden.
105mm, crop, 1/60s, f38, ISO
200, sterke flits. (BS)
Vastleggen van actie
Alle gedrag is actie, maar wat wij eronder verstaan is in feite snelle beweging.
Denk hierbij aan springende kikkers, vliegende vleermuizen, baltsende
kemphanen en libellen in vlucht. Actiefoto’s spreken tot de verbeelding en
vormen een uitdaging binnen de natuurfotografie: ze onthullen gedragingen of
gebeurtenissen die te snel gaan voor het blote oog.
Waar vind je goede locaties voor actiefotografie? Ga naar plaatsen waar dieren
mensen gewend zijn en houd rekening met de seizoenen. Dieren vertonen
bijvoorbeeld in de paartijd vaak specifiek (actie)gedrag. Denk aan het verdedigen
van het territorium, nestbouw, balts en paring.
Bij actiefotografie waarbij je beweging wilt bevriezen heb je veel licht nodig.
Maak gebruik van een lichtsterke telelens, indien mogelijk met beeldstabilisatie.
Door hogere ISO-waarden in te stellen kun je ook met snellere sluitertijden
werken en zodoende bewegingsonscherpte voorkomen. Dit heeft tevens als
voordeel dat je per seconde meer beelden kunt schieten (de camera is bij hoge
ISO-waarden namelijk wat sneller omdat hij minder pixels hoeft te verwerken).
Neem voldoende (lege) geheugenkaarten en een volle batterij mee; actiefotografie
vreet opslagcapaciteit en energie. Blijf tijdens het fotograferen rekening
houden met de compositie. Juist bij actiefotografie is het belangrijk je onderwerp
te isoleren; vermijd een storende achtergrond of objecten in de rand van je beeld.
De mooiste actiefoto’s maak je onder gecontroleerde omstandigheden, ook wel
‘staging’ genoemd. Dit betekent dat je van tevoren het statief op een bepaalde
manier positioneert. Zodanig dat je niet alleen de plek waar je verwacht dat dieren
er een bepaald gedrag zullen vertonen in beeld hebt, maar dat je ook vooraf de
optimale compositie en achtergrond kiest, rekening houdend met het juiste licht.
Vervolgens blijf je wachten tot de gewenste actie plaatsvindt. Denk bijvoorbeeld
aan duikende visdiefjes tegen een fraaie avondlucht, vliegende vlinders bij een
bloem of vechtende marmotten voor hun hol.
Foto 226 Foeragerende waterspreeuw die een kokerjuffer, door deze op een steen te tikken, ontdoet van zijn
harde omhulsel.
300mm + 1.4x, 1/400s, f4, ISO 400, statief. (EvU)
Actiefoto's maken meer indruk als je de dieren in de ogen kunt kijken.
Zorg er dus voor dat je zo veel mogelijk op ooghoogte fotografeert. Ook
de compositie is dan vaak beter, omdat je nagenoeg parallel aan de grond
fotografeert waardoor de achtergrond verder weg is en prettig vaag blijft.
Maak hiervoor eventueel gebruik van hoogteverschillen in het gebied;
vliegende vogels zijn bijvoorbeeld prachtig op ooghoogte vanaf een brug of
rotsen te fotograferen.
190 Handboek Natuurfotografie Hoofdstuk 6 Werkwijze buiten
191