overspannende draagconstructies in gevels van ... - KNB
overspannende draagconstructies in gevels van ... - KNB
overspannende draagconstructies in gevels van ... - KNB
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
OVERSPANNENDE DRAAGCONSTRUCTIES<br />
IN GEVELS VAN<br />
BAKSTEENMETSELWERK
Inhoud<br />
Inleid<strong>in</strong>g 2<br />
Gevels 3<br />
*Samengestelde <strong>gevels</strong> 3<br />
*Zelfdragende <strong>gevels</strong> 3<br />
Gevelopen<strong>in</strong>gen 4<br />
Overspannende <strong>draagconstructies</strong> 5<br />
Rollagen 5<br />
Strekken 5<br />
Bogen 6<br />
Gewapend metselwerk 7<br />
Gelijmd metselwerk 8<br />
Samengestelde <strong>draagconstructies</strong> 9<br />
Lateien 9<br />
Geveldragers 11<br />
Overspannende <strong>draagconstructies</strong><br />
en de uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> metselwerk 13<br />
Bijlagen:<br />
Boogconstructies 16<br />
Prefab metselwerk 19<br />
Regelgev<strong>in</strong>g 20<br />
Colofon<br />
Uitgever<br />
<strong>KNB</strong><br />
Tekst en teken<strong>in</strong>gen<br />
<strong>KNB</strong>/Grid<br />
Foto’s<br />
Archieven <strong>KNB</strong>/Grid/Vebo/Elski/Vekemans<br />
Ontwerp en druk<br />
Coers&Roest<br />
Eerste druk november 2008<br />
<strong>KNB</strong> en de door <strong>KNB</strong> <strong>in</strong>geschakelde derden hebben<br />
aan de <strong>in</strong>houd en samenstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> deze<br />
documentatie de grootst mogelijke zorg besteed.<br />
De betrokken organisaties en bedrijven aanvaarden<br />
echter geen enkele aansprakelijkheid voor<br />
het gebruik <strong>van</strong> de gegeven <strong>in</strong>formatie <strong>in</strong> deze<br />
documentatie of gedane aanbevel<strong>in</strong>gen.<br />
© Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze<br />
uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen<br />
of openbaargemaakt <strong>in</strong> enige vorm of op enige<br />
wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemm<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>KNB</strong>.<br />
Florijnweg 6<br />
Postbus 153, 6880 AD Velp<br />
T +31 (0)26 384 56 30<br />
F +31 (0)26 384 56 31<br />
E knb@knb-baksteen.nl<br />
I www.knb-baksteen.nl<br />
1
2<br />
Inleid<strong>in</strong>g<br />
Gebouwen, voor welk doel ook ontworpen moeten voldoen aan een aantal<br />
basiseisen zodat gebruikers of bewoners er een veilige en beschutte verblijf-<br />
plaats <strong>in</strong> v<strong>in</strong>den. De <strong>gevels</strong> <strong>van</strong> deze gebouwen die <strong>in</strong> ons land doorgaans <strong>in</strong><br />
baksteenmetselwerk worden gemaakt, vormen de verticale afsluit<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
het gebouw. Zij bieden bescherm<strong>in</strong>g tegen weers<strong>in</strong>vloeden en geluid. Verder<br />
moet via de gevel de toegang, daglichttoetred<strong>in</strong>g en vaak ook de ventilatie<br />
worden voorzien. Hiervoor worden <strong>in</strong> de <strong>gevels</strong> open<strong>in</strong>gen opgenomen, al of<br />
niet afsluitbaar met een kozijn. Voor het maken <strong>van</strong> deze open<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de<br />
<strong>gevels</strong> is het noodzakelijk om <strong>overspannende</strong> <strong>draagconstructies</strong> <strong>in</strong> het met-<br />
selwerk te maken.<br />
D<br />
e oorsprong <strong>van</strong> ons hedendaagse metselwerk<br />
ligt <strong>in</strong> de techniek <strong>van</strong> het stapelen<br />
<strong>van</strong> materialen. Vanuit de oudheid zijn<br />
constructies bekend <strong>in</strong> gestapelde materialen als<br />
zwerfkeien, onbewerkt of bewerkt natuursteen en<br />
later de uit klei gebakken tichels, de voorloper<br />
<strong>van</strong> onze huidige baksteen. Gestapelde constructies<br />
<strong>in</strong> steenachtige materialen kunnen hoge<br />
drukspann<strong>in</strong>gen opnemen, maar geen trekspann<strong>in</strong>gen.<br />
Voor open<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> deze constructies<br />
werd al <strong>in</strong> de oudheid gebruik gemaakt <strong>van</strong> de<br />
<strong>van</strong> “nature” aanwezige boogwerk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> gestapelde<br />
constructies. In latere bouwwerken worden<br />
ondersteun<strong>in</strong>gen aangetroffen <strong>van</strong> hout of<br />
natuursteen. In de vroeg-christelijke bouwkunst<br />
treffen we gevelconstructies aan gestapeld uit<br />
bewerkte natuursteenblokken, waarbij voor het<br />
maken <strong>van</strong> de overspann<strong>in</strong>gconstructie gebruik<br />
gemaakt werd <strong>van</strong> een architraaf uit natuursteen.<br />
Deze architraaf overspant de open<strong>in</strong>g en<br />
voor het afdragen <strong>van</strong> de belast<strong>in</strong>g uit de gevel<br />
wordt gebruik gemaakt <strong>van</strong> een bewerkte sluitsteen.<br />
De techniek <strong>van</strong> het stapelen ontwikkelde<br />
zich verder door het gebruik <strong>van</strong> mortel waardoor<br />
een onderl<strong>in</strong>ge samenhang mogelijk werd.<br />
Daarbij ontwikkelde zich ook de kennis over de<br />
mechanische eigenschappen <strong>van</strong> steenconstructies<br />
en de krachtsafdracht <strong>in</strong> overspann<strong>in</strong>gen.<br />
Hoe steiler de boogconstructie, hoe kle<strong>in</strong>er de<br />
afdracht <strong>van</strong> krachten aan de wand. Zolang<br />
de boog de druklijn volgt treden er uitsluitend<br />
drukspann<strong>in</strong>gen op en is de gestapelde constructie<br />
goed. Wel moet de horizontale reactie <strong>van</strong> de<br />
boog kunnen worden opgenomen door de wand.<br />
Naarmate de stapelbouwkennis toenam en de<br />
eerste metseltechniek zich ontwikkelde, werden<br />
de overspann<strong>in</strong>gen groter en de constructies<br />
slanker. Door toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> gebogen en gewelfde<br />
constructies konden grotere overspann<strong>in</strong>gen<br />
worden bereikt en zelfs complete ruimten<br />
worden overkluisd.<br />
Als aan het e<strong>in</strong>de <strong>van</strong> de negentiende eeuw de<br />
toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> staal <strong>in</strong> het bouwen zijn <strong>in</strong>trede<br />
doet worden de mogelijkheden tot grotere overspann<strong>in</strong>gen<br />
en slankere constructies enorm vergroot.<br />
Ook <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met andere materialen<br />
als gewapend beton en steen wordt een veelheid<br />
aan mogelijkheden en oploss<strong>in</strong>gen geboden voor<br />
<strong>overspannende</strong> <strong>draagconstructies</strong>.<br />
In deze brochure gaan we <strong>in</strong> op de meest gangbare,<br />
hedendaagse, constructies <strong>van</strong> <strong>overspannende</strong><br />
<strong>draagconstructies</strong> <strong>in</strong> <strong>gevels</strong> <strong>van</strong> baksteenmetselwerk.
Gevels<br />
G<br />
evels <strong>van</strong> gebouwen worden, <strong>van</strong>uit esthetische<br />
en duurzaamheidsaspecten traditioneel<br />
ontworpen <strong>in</strong> baksteen. De keuze voor baksteen<br />
is vrijwel onbeperkt, door de grote variëteit<br />
<strong>in</strong> kleuren, formaten en texturen. Naast de decoratieve<br />
functie <strong>van</strong> dit kle<strong>in</strong>schalige gevelelement<br />
bepalen de goede bouwfysische eigenschappen en<br />
de gemakkelijke verwerk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> baksteen voor een<br />
belangrijk deel de keuze. Daarbij kan baksteen<br />
zowel voor dragende constructies (bouwmuren,<br />
dragende tussenmuren e.d.) worden toegepast,<br />
als voor een puur esthetische “regenjas” voor het<br />
gebouw. Door de wijze <strong>van</strong> toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de baksteen<br />
maken we een onderscheid <strong>in</strong> samengestelde<br />
<strong>gevels</strong> en zelfdragende <strong>gevels</strong>.<br />
Samengestelde <strong>gevels</strong><br />
H<br />
ieronder wordt verstaan de traditionele<br />
manier <strong>van</strong> werken, waarbij per activiteit,<br />
vaklieden (timmerman, metselaar, monteur<br />
enz.) <strong>in</strong> vaste volgorde een onderdeel voor<br />
haar reken<strong>in</strong>g neemt. Deze <strong>gevels</strong> worden <strong>in</strong> het<br />
werk samengesteld uit verschillende onderdelen:<br />
b<strong>in</strong>nenspouwblad, kozijnconstructie, thermische<br />
isolatie en buitenspouwblad. In dit proces wordt<br />
het gevelmetselwerk ter plaatse vervaardigd en<br />
aangesloten op kozijnen, gevelbekled<strong>in</strong>g enz.<br />
Zelfdragende <strong>gevels</strong><br />
Z<br />
elfdragende <strong>gevels</strong> bestaan uit geprefabriceerde<br />
gevelelementen die geen hulpconstructies<br />
meer nodig hebben om stabiel te zijn.<br />
Zij dragen zichzelf en vormen een stijf element<br />
dat aan de hoofddraagconstructie middels vloeren,<br />
kolommen of wanden, wordt gemonteerd.<br />
In de won<strong>in</strong>gbouw zijn deze elementen meestal<br />
gevelvullend, dat wil zeggen dat zij <strong>in</strong> een keer<br />
een woonbeuk per bouwlaag afsluiten.<br />
Bij zelfdragende <strong>gevels</strong> worden de gevelelementen<br />
vaak compleet met kozijnen <strong>in</strong> het werk<br />
gemonteerd.<br />
Voor beide typen <strong>gevels</strong>, samengesteld zowel als<br />
zelfdragend, geldt dat zij ook dragend uitgevoerd<br />
kunnen worden. Waarbij een deel <strong>van</strong> de vloeren<br />
of dakbelast<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het gebouw via de <strong>gevels</strong><br />
overgedragen wordt naar de funder<strong>in</strong>g.<br />
Over prefab metselwerk meer <strong>in</strong> BIJLAGE 1<br />
3
4<br />
Gevelopen<strong>in</strong>gen<br />
D<br />
e <strong>in</strong> de gevel noodzakelijke open<strong>in</strong>gen<br />
zijn bijna altijd voorzien <strong>van</strong> een kader<br />
waartegen het metselwerk aansluit. Deze kaders<br />
zijn vaak de kozijnen, maar kunnen ook een<br />
stelkozijn zijn waaraan later het kozijn wordt<br />
gemonteerd.<br />
V<br />
anwege de toenemende dikte <strong>van</strong> de thermische<br />
isolatie, worden kozijnen ook wel<br />
achter het buitenspouwblad geplaatst waardoor<br />
het kader als aanslag voor het metselen ontbreekt.<br />
Ook bij open<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>gevels</strong> die on<strong>in</strong>gevuld<br />
blijven, bijvoorbeeld bij een achterliggend<br />
balkon of loggia ontbreekt het aanslagkader.<br />
In die gevallen wordt het kader gevormd door<br />
het metselwerk. De kaders zijn niet stijf en sterk<br />
genoeg om de meestal verticale belast<strong>in</strong>g uit<br />
het bovenliggende metselwerk op te nemen.<br />
Kozijnen zijn daar ook niet voor bedoeld. Met<br />
name de verticale krachten op de bovenrand<br />
<strong>van</strong> het kader moeten door een <strong>overspannende</strong><br />
draagconstructie worden afgeleid naar de naastliggende<br />
gevelpenanten. Deze brengen de optredende<br />
krachten over naar de funder<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het<br />
gebouw.<br />
Hierna worden de meest gangbare oploss<strong>in</strong>gen<br />
daarvoor uiteengezet.
Overspannende <strong>draagconstructies</strong><br />
M<br />
etselwerk kan grote drukkrachten opnemen,<br />
maar de treksterkte <strong>van</strong> metselwerk<br />
is ger<strong>in</strong>g. Bij overspann<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> metselwerk<br />
worden daarom <strong>draagconstructies</strong> gebruikt<br />
die de optredende trekspann<strong>in</strong>gen kunnen opnemen<br />
en zo scheurvorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het metselwerk<br />
voorkomen.<br />
De keuze voor een bepaald type draagconstructie<br />
is niet alleen afhankelijk <strong>van</strong> de constructieve<br />
mogelijkheden <strong>van</strong> het toegepaste materiaal,<br />
maar wordt vooral bepaald door een esthetische<br />
keuze <strong>in</strong> het ontwerpstadium, waarbij vorm,<br />
materiaal, kleur, textuur – wel of niet zichtbaar<br />
– een rol spelen.<br />
Bij <strong>overspannende</strong> <strong>draagconstructies</strong> <strong>in</strong> metselwerk<br />
maken we onderscheid tussen gemetselde<br />
en samengestelde constructies.<br />
Gemetselde <strong>draagconstructies</strong><br />
Rollagen, strekken en bogen<br />
V<br />
an oudsher worden rollagen, strekken en<br />
boogconstructies vaak toegepast boven<br />
muuropen<strong>in</strong>gen en kozijnen. Naast een constructieve<br />
functie, worden deze constructies ook<br />
als sierelement <strong>in</strong> het metselwerk opgenomen.<br />
Rollagen kunnen op zich nauwelijks krachten<br />
opnemen, zij worden toegepast als muurbeë<strong>in</strong>dig<strong>in</strong>g<br />
of sierrand <strong>in</strong> het gevelmetselwerk. Deze<br />
constructies moeten zich uiteraard voegen naar<br />
het verband <strong>van</strong> het overige metselwerk.<br />
Rollagen<br />
B<br />
ij kle<strong>in</strong>e open<strong>in</strong>gen tot ca 800 mm kan<br />
een rollaag volstaan omdat de krachtenafdracht<br />
ger<strong>in</strong>g is. Uiteraard geldt dit niet als een<br />
vertikale dilatatievoeg boven de open<strong>in</strong>g wordt<br />
toegepast, of als er een geconcentreerde last b<strong>in</strong>nen<br />
de drukboog op het metselwerk aanwezig is.<br />
De rollaag dient vooral als sierelement. Rollagen<br />
die steens hoog of hoger zijn worden meestal <strong>in</strong><br />
halfsteensverband gemetseld.<br />
Strekken<br />
B<br />
ij wat grotere open<strong>in</strong>gen, of wanneer<br />
er meer belast<strong>in</strong>g op het kozijn of de<br />
open<strong>in</strong>g is te verwachten, kan <strong>in</strong> plaats <strong>van</strong> een<br />
rollaag een strek of hanekam worden gemetseld.<br />
Door de wigvormige manier <strong>van</strong> metselen <strong>van</strong><br />
een strek is deze constructie <strong>in</strong> staat om de erop<br />
rustende belast<strong>in</strong>g zijwaarts te ontb<strong>in</strong>den en af<br />
te dragen. De strek oefent daarbij een zijwaartse<br />
kracht uit op het naastliggende metselwerk. Dat<br />
metselwerk moet daarvoor sterk genoeg zijn,<br />
omdat het anders kan gaan wijken waardoor de<br />
strek alsnog kan verzakken. Een steenshoge strek<br />
kan tot 1,50 m overspannen en met een anderhalfsteens<br />
hoge strek kan een overspann<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
1,80 m worden overbrugd. De bovenzijde <strong>van</strong><br />
de strek moet stroken met een l<strong>in</strong>tvoeg <strong>van</strong> het<br />
opgaande werk.<br />
Wanneer met rollagen of strekken grotere overspann<strong>in</strong>gen<br />
moeten worden gerealiseerd, dan<br />
kan dit met behulp <strong>van</strong> metselwerkwapen<strong>in</strong>g.<br />
Door gebruik te maken <strong>van</strong> de zogenaamde lateihaken,<br />
kunnen rollagen tot wel 1½ steen hoog<br />
worden opgehangen aan de wapen<strong>in</strong>g.<br />
5
6<br />
Bogen<br />
V<br />
an oudsher is de boogconstructie de oervorm<br />
<strong>van</strong> een overspann<strong>in</strong>gconstructie<br />
<strong>in</strong> gestapelde materialen. Gemetselde boogconstructies<br />
zijn er <strong>in</strong> veel verschijn<strong>in</strong>gsvormen.<br />
Bij restauratiewerkzaamheden komen veelvuldig<br />
<strong>in</strong>gewikkelde boogvormen voor. In het hedendaagse<br />
metselwerk zijn het vooral de halfronde<br />
bogen, segment- en ellipsbogen die worden<br />
toegepast. Ook varianten hierop zijn niet uit te<br />
sluiten.<br />
Halfronde boog<br />
B<br />
ij een halfronde boog beschrijven zowel<br />
de b<strong>in</strong>nenbooglijn als de buitenbooglijn<br />
een halve cirkel. De aanzet of geboorte <strong>van</strong><br />
de boog strookt altijd met een l<strong>in</strong>tvoeg. Door<br />
de aanzet <strong>van</strong> de boog 1 of 2 lagen onder het<br />
middelpunt te doen, lijkt de boog m<strong>in</strong>der “gedrukt”.<br />
De straal <strong>van</strong> de beschreven cirkel <strong>van</strong><br />
de b<strong>in</strong>nenbooglijn is gelijk aan de helft <strong>van</strong> de<br />
overspann<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de open<strong>in</strong>g. De straal <strong>van</strong> de<br />
buitenbooglijn wordt bepaald door de hoogte (n<br />
x steenlengte) <strong>van</strong> de boog. Ook bij een halfronde<br />
boog geldt dat de kru<strong>in</strong> circa een halve<br />
laag boven de lagenmaat uitkomt.<br />
Segmentboog<br />
E<br />
en segmentboog beschrijft een gedeelte<br />
<strong>van</strong> een cirkelboog. Het porr<strong>in</strong>gpunt <strong>van</strong><br />
een segmentboog is tevens het middelpunt <strong>van</strong><br />
de beschreven cirkel. De kromm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de segmentboog<br />
wordt bepaald door de overspann<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met de hoogte <strong>van</strong> de pijl <strong>van</strong><br />
het segment. De pijlhoogte wordt zo gekozen<br />
dat de kru<strong>in</strong> <strong>van</strong> de boog 10 mm tot een halve<br />
laagdikte door de lagenmaat ligt. Dit moet voorkomen<br />
dat <strong>in</strong> het aansluitende metselwerk zeer<br />
lange scherpe punten moeten worden gehakt.<br />
De bovenhoeken <strong>van</strong> de boog moeten stroken<br />
met een l<strong>in</strong>tvoeg omdat er anders een visbek<br />
<strong>in</strong> de aansluitende steen moet worden gehakt of<br />
gezaagd, wat vrijwel ondoenlijk is.<br />
Ellipsboog & Korfboog<br />
B<br />
ij een ellipsboog heeft de b<strong>in</strong>nenbooglijn<br />
de vorm <strong>van</strong> een ellips. De buitenbooglijn<br />
wordt bepaald door de hoogte (= n x steenlengte)<br />
<strong>van</strong> de boog.<br />
Door het afpassen <strong>van</strong> deze hoogtemaat loodrecht<br />
op de b<strong>in</strong>nenbooglijn ontstaat een buitenbooglijn<br />
die dus niet de ellipsvorm <strong>van</strong> de<br />
b<strong>in</strong>nenbooglijn volgt. Ook hier ligt de kru<strong>in</strong> <strong>van</strong><br />
de boog 10 mm tot een halve laagdikte door de<br />
lagenmaat. Voor het uitzetten <strong>van</strong> de boogconstructie<br />
is het <strong>van</strong> belang dat <strong>van</strong>uit het hoogste<br />
punt <strong>van</strong> de b<strong>in</strong>nenboog de brandpunten <strong>van</strong> de<br />
voerstralen worden bepaald. Deze brandpunten<br />
worden gevonden door <strong>van</strong>uit dit hoogste punt<br />
de ½ lengte <strong>van</strong> de overspann<strong>in</strong>g af te schrijven.<br />
Met behulp <strong>van</strong> deze twee brandpunten en een<br />
touwtje kan dan de ellipsvorm worden uitgezet.<br />
De korfboog is een afgeleide <strong>van</strong> de ellipsboog,<br />
met dien verstande dat de b<strong>in</strong>nenbooglijn en de<br />
buitenbooglijn gelijk zijn <strong>in</strong> vorm en delen <strong>van</strong><br />
een cirkelsegment vormen. Voor het uitzetten<br />
<strong>van</strong> deze boogconstructie zijn drie porr<strong>in</strong>gpunten<br />
noodzakelijk. Nadeel <strong>van</strong> de korfboog is dat<br />
<strong>van</strong>af de aanzet veel dun gehakte stenen <strong>in</strong> de<br />
b<strong>in</strong>nenbooglijn zichtbaar zijn. Bij de ellipsboog<br />
verloopt dat geleidelijker.
Gewapend metselwerk<br />
O<br />
verspann<strong>in</strong>gconstructies <strong>in</strong> metselwerk<br />
kunnen ook worden gemaakt door het<br />
metselwerk te voorzien <strong>van</strong> metselwerkwapen<strong>in</strong>g.<br />
De toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> gewapend metselwerk is<br />
niet nieuw. In een boekje uit 1941 over het werk<br />
<strong>van</strong> Isambard K<strong>in</strong>gdom Brunel schrijft O. Jelsma<br />
deze Engelse <strong>in</strong>genieur de uitv<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g toe.<br />
Door het aanbrengen <strong>van</strong> wapen<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de l<strong>in</strong>tvoegen<br />
<strong>van</strong> het metselwerk boven een gevelopen<strong>in</strong>g,<br />
krijgt dit metselwerk een grotere stijfheid.<br />
Bij optredende buig<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het metselwerk worden<br />
de trekkrachten opgenomen door de wapen<strong>in</strong>g,<br />
terwijl de drukkrachten worden opgenomen door<br />
het metselwerk. Op deze manier kunnen overspann<strong>in</strong>gen<br />
tot ca. 4000 mm worden gemaakt.<br />
Door de toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> metselwerkwapen<strong>in</strong>g<br />
wordt een ligger <strong>van</strong> gewapend metselwerk gecreëerd.<br />
Een ligger <strong>van</strong> gewapend metselwerk<br />
kan worden toegepast als overspann<strong>in</strong>gconstructie<br />
<strong>in</strong> het metselwerk. In geval <strong>van</strong> dragend metselwerk<br />
zijn de mogelijkheden <strong>van</strong> metselwerkwapen<strong>in</strong>g<br />
beperkt. Raadpleeg <strong>in</strong> die gevallen de<br />
leverancier <strong>van</strong> de metselwerkwapen<strong>in</strong>g.<br />
Metselwerkwapen<strong>in</strong>g moet voldoen aan de Europese<br />
geharmoniseerde norm NEN - EN 845-<br />
3. Daarnaast geeft de CUR–Aanbevel<strong>in</strong>g 98–4<br />
richtlijnen voor ontwerp en constructieve veiligheid<br />
<strong>van</strong> gemetselde <strong>gevels</strong>. Belangrijk aspect is<br />
de kwaliteit <strong>van</strong> de toegepaste wapen<strong>in</strong>g.<br />
D<br />
oor het gebruik <strong>van</strong> chromaatarm cement<br />
<strong>in</strong> metselmortel is het <strong>van</strong> belang<br />
te kiezen voor een wapen<strong>in</strong>gstype met voldoende<br />
resistentie tegen aantast<strong>in</strong>g door corrosie. In algemene<br />
z<strong>in</strong> voldoet stalen metselwerkwapen<strong>in</strong>g<br />
aan dit criterium wanneer deze voorzien is <strong>van</strong><br />
een duplex-coat<strong>in</strong>g (z<strong>in</strong>k + epoxy). In een meer<br />
agressief milieu kan worden gekozen voor een<br />
roestvast stalen uitvoer<strong>in</strong>g.<br />
Hoogte<br />
0,5 tot 1,0 m<br />
1,0 tot 1,5 m<br />
1,5 tot 2,0 m<br />
2,0 tot 2,5 m<br />
2,5 m en groter<br />
Overspann<strong>in</strong>g<br />
tot 2,0 m 2,0 tot 2,5 m 2,5 tot 3,0 m<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
1 x M<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
1 x M<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
1 x M<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
1 x M<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
2 x M<br />
3,0 tot 4,0 m<br />
2 x 1 / 2 M 2x 1 / 2 M<br />
3 x (1 x 1 / 2 M)<br />
1 x 1 / 2 M 1x1 / 2 M 1x1 / 2 M 1x1 / 2 M<br />
2 x M<br />
2 x (1 x 1 / 2 M)<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M 1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M 1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
1 x M 1 x M 2 x M 2 x (1 x 1 / 2 M)<br />
1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M 1 x 1 / 2 M 1x 1 / 2 M<br />
1 x M 1 x M 2 x (1 x 1 / 3 M)<br />
1 x M 1 x M 2 x (1 x 1 / 3 M)<br />
Verklar<strong>in</strong>g notatie: 2 x M is 2 lagen Murfor ® met een gehele elementlengte<br />
2 x 1 / 2 M is 2 lagen <strong>van</strong> een Murfor ® met een halve elementlengte<br />
lassen verspr<strong>in</strong>gend aanbrengen.<br />
Bekaert, producent <strong>van</strong> Murfor ® metselwerkwapen<strong>in</strong>g,<br />
geeft <strong>in</strong> onderstaande tabel, voor overspann<strong>in</strong>gen<br />
tussen 2 en 4 meter <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie<br />
met borstwer<strong>in</strong>gshoogten de benodigde hoeveelheden<br />
metselwerkwapen<strong>in</strong>g. De tabel geldt alleen<br />
bij regelmatige verdel<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> open<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> de <strong>gevels</strong>.<br />
N aast Murfor ® zijn ook andere producten<br />
op de markt met eenzelfde functie. In<br />
gevallen waarbij op de borstwer<strong>in</strong>g een verticale<br />
belast<strong>in</strong>g werkt, anders dan het gewicht <strong>van</strong> de<br />
borstwer<strong>in</strong>g zelf, moet de benodigde hoeveelheid<br />
wapen<strong>in</strong>g worden berekend. Dergelijke bereken<strong>in</strong>gen<br />
kunnen bijvoorbeeld worden gemaakt<br />
met behulp <strong>van</strong> de website <strong>van</strong> de firma Bekaert:<br />
www.bekaert.com/build<strong>in</strong>g.<br />
2 x 1 / 2 M 2x 1 / 2 M<br />
3 x (1 x 1 / 2 M)<br />
3 x (1 x 1 / 2 M)<br />
7
8<br />
Gelijmd metselwerk<br />
S<br />
amen met andere vernieuw<strong>in</strong>gen b<strong>in</strong>nen<br />
de baksteen<strong>in</strong>dustrie werd omstreeks 1990<br />
door <strong>KNB</strong> het verlijmen <strong>van</strong> baksteen ontwikkeld.<br />
Samen met leveranciers <strong>van</strong> mortel en<br />
apparatuur en aannemers werd de techniek voor<br />
verwerk<strong>in</strong>g geprofessionaliseerd. Inmiddels zijn<br />
er naast de leveranciers <strong>van</strong> lijmmortel en apparatuur,<br />
diverse gespecialiseerde aannemers voor<br />
baksteen lijmwerk actief.<br />
Bij het lijmen <strong>van</strong> baksteen is het voornaamste<br />
kenmerk dat de voeg tussen de stenen nagenoeg<br />
onzichtbaar is. Bij normaal metselwerk maakt<br />
de voeg ca. 20 % <strong>van</strong> het geveloppervlak uit, bij<br />
lijmen is dit ca 8 %. Hierdoor komen de kenmerken<br />
<strong>van</strong> de steen, zoals kleur, vorm en textuur<br />
veel meer tot hun recht. De steen “spreekt” meer.<br />
Naast de architectonische vormgev<strong>in</strong>g biedt het<br />
verlijmen <strong>van</strong> baksteen nieuwe constructieve mogelijkheden.<br />
Door het hoge cementgehalte <strong>van</strong><br />
de lijmmortel en de toevoeg<strong>in</strong>g <strong>van</strong> hulpstoffen,<br />
ontstaat een mortel met verbeterde constructieve<br />
eigenschappen. Hierdoor is gelijmd metselwerk<br />
bijna drie keer zo sterk als gewoon metselwerk.<br />
Dankzij de grotere sterkte kunnen met gelijmd<br />
metselwerk grotere overspann<strong>in</strong>gen worden gemaakt<br />
en kunnen kle<strong>in</strong>e gevelopen<strong>in</strong>gen veelal<br />
zonder latei gemaakt worden. In de smalle l<strong>in</strong>tvoegen<br />
<strong>van</strong> gelijmd metselwerk kan geen traditionele<br />
metselwerkwapen<strong>in</strong>g worden opgenomen.<br />
Hiervoor is speciale metselwerkwapen<strong>in</strong>g ontwikkeld.<br />
Door gebruik te maken <strong>van</strong> de hogere sterkte<br />
<strong>van</strong> gelijmd metselwerk al of niet <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie<br />
met wapen<strong>in</strong>g is het ook mogelijk om gevelelementen<br />
of onderdelen <strong>van</strong> <strong>gevels</strong> zoals overspann<strong>in</strong>gsconstructies<br />
te prefabriceren.
Samengestelde <strong>overspannende</strong> <strong>draagconstructies</strong><br />
Z<br />
oals al <strong>in</strong> de <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g gezegd, werden<br />
architraven al <strong>in</strong> de oudheid toegepast om<br />
muuropen<strong>in</strong>gen te overbruggen. Men gebruikte<br />
daarvoor meestal op maat gemaakte natuursteen<br />
blokken, maar ook houten balken zijn voor dit<br />
doel gebruikt. Met de opkomst <strong>van</strong> gewapend<br />
beton en staal als constructiemateriaal aan het<br />
e<strong>in</strong>d <strong>van</strong> de 19e eeuw, worden deze materialen<br />
veelvuldig toegepast voor <strong>draagconstructies</strong>.<br />
Door de hoge sterkte <strong>van</strong> staal en bijgevolg <strong>van</strong><br />
gewapend beton, is het mogelijk daarmee slanke,<br />
hanteerbare constructies te maken en daarbij<br />
toch grote overspann<strong>in</strong>gen te halen.<br />
V<br />
anaf de <strong>in</strong>trede <strong>van</strong> deze nieuwe bouw- en<br />
constructiematerialen is de naam architraaf<br />
<strong>in</strong> onbruik geraakt en ver<strong>van</strong>gen door<br />
latei.<br />
Lateien<br />
V<br />
oor gevelmetselwerk kan een keuze gemaakt<br />
worden uit:<br />
• Zelfdragende lateien<br />
• Samengestelde lateien<br />
• Geveldragers.<br />
Zelfdragende lateien<br />
E<br />
en zelfdragende latei is een constructief<br />
element dat boven gevelopen<strong>in</strong>gen wordt<br />
aangebracht en dat <strong>van</strong> zichzelf sterk genoeg<br />
is om de belast<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de boven de gevelopen<strong>in</strong>g<br />
aanwezige constructie op te nemen en af<br />
te dragen naar de zijkanten <strong>van</strong> de open<strong>in</strong>g.<br />
Vandaar worden de krachten <strong>in</strong> de vorm <strong>van</strong><br />
drukkrachten verder afgedragen via wand- of<br />
kolomelementen aan de funder<strong>in</strong>g.<br />
N<br />
iet alle bovenliggende belast<strong>in</strong>g op de<br />
gevelopen<strong>in</strong>g behoeft te worden meegerekend<br />
voor het bepalen <strong>van</strong> de zwaarte <strong>van</strong> de<br />
latei. In het metselwerk boven de open<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>dt<br />
een zekere boogwerk<strong>in</strong>g plaats. Dat wil zeggen<br />
dat zich boven de open<strong>in</strong>g een drukboog vormt,<br />
waarlangs de drukbelast<strong>in</strong>g wordt afgedragen<br />
naar de zijkanten <strong>van</strong> de open<strong>in</strong>g. Alleen het<br />
gedeelte <strong>van</strong> het metselwerk onder de drukboog<br />
steunt op de latei boven de open<strong>in</strong>g. Dit geldt <strong>in</strong><br />
pr<strong>in</strong>cipe ook voor <strong>in</strong> het metselwerk opgelegde<br />
vloeren: als zij boven de drukboog liggen hoeft<br />
de belast<strong>in</strong>g niet te worden doorgerekend <strong>in</strong> de<br />
latei. De belast<strong>in</strong>g op de latei wordt hiermee<br />
aanzienlijk gereduceerd. Het metselwerk boven<br />
de gevelopen<strong>in</strong>g moet wel aan een aantal voorwaarden<br />
voldoen om <strong>van</strong> deze boogwerk<strong>in</strong>g gebruik<br />
te kunnen maken. In de eerste plaats moet<br />
er voldoende hoogte boven de open<strong>in</strong>g aanwezig<br />
zijn voor het ontstaan <strong>van</strong> een drukboog. Verder<br />
moet naast de open<strong>in</strong>g voldoende metselwerk<br />
aanwezig zijn om de spatkrachten uit de boogwerk<strong>in</strong>g<br />
te kunnen opnemen en mogen boven<br />
de boog geen grote geconcentreerde lasten aanwezig<br />
zijn. In het gebied <strong>van</strong> de boogwerk<strong>in</strong>g<br />
mogen geen open<strong>in</strong>gen aanwezig zijn. Bij verticale<br />
dilatatievoegen <strong>in</strong> lijn met de zijkant <strong>van</strong><br />
de gevelopen<strong>in</strong>g kan geen gebruik gemaakt<br />
worden <strong>van</strong> de boogwerk<strong>in</strong>g. Bij metselwerk<br />
<strong>in</strong> staand- of tegelverband en bij stootvoegloos<br />
metselwerk gelden eveneens beperk<strong>in</strong>gen.<br />
Zelfdragende lateien zijn er <strong>in</strong> diverse materialen<br />
en vormen. Zowel <strong>in</strong> zichtbare- als <strong>in</strong><br />
onzichtbare toepass<strong>in</strong>g.<br />
Metselwerk latei<br />
E<br />
en voorbeeld <strong>van</strong> een samengestelde, onzichtbare<br />
latei is de metselwerklatei <strong>van</strong><br />
het type Stalton of Nehobo. Deze wordt gemaakt<br />
<strong>van</strong> speciaal gevormde keramische stenen, waar<strong>in</strong><br />
wapen<strong>in</strong>g is aangebracht. Na het aanbrengen<br />
<strong>van</strong> de wapen<strong>in</strong>g worden de stenen aangegoten<br />
met mortel. Deze latei werkt, door de hecht<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> de metselspecie, <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe samen met het<br />
bovenliggende metselwerk. Omdat de doorsnede<br />
<strong>van</strong> deze stenen latei overeenkomt met die <strong>van</strong><br />
metselstenen, laat de latei zich gemakkelijk<br />
voegen <strong>in</strong> het metselwerk.<br />
Metselwerk latei<br />
9
10<br />
Baksteen-betonlatei<br />
Z<br />
elfdragende lateien <strong>van</strong> beton kunnen met<br />
een metselwerk uiterlijk worden gemaakt.<br />
Er zijn diverse varianten, afhankelijk <strong>van</strong> de productiemethode.<br />
Het baksteenuiterlijk wordt verkregen<br />
door baksteenstrips ofwel aan te storten<br />
<strong>in</strong> de bekist<strong>in</strong>g, dan wel later op het oppervlak te<br />
lijmen. Belangrijk is een gedegen hecht<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
de steenstrip aan de beton en een goede vorstbestandheid.<br />
Vrijwel alle varianten <strong>van</strong> rollagen,<br />
strekken en bogen zijn op deze manier als geprefabriceerd<br />
gevelelement leverbaar. Baksteenbetonlateien<br />
zijn er zowel met de oplegg<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
het zicht als met een wegmetselbare oplegg<strong>in</strong>g.<br />
Beide typen vragen hun specifieke aandacht bij<br />
verwerk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het gevelmetselwerk ten aanzien<br />
<strong>van</strong> uitzett<strong>in</strong>g, krimp, kruip en hecht<strong>in</strong>g.<br />
Betonlatei<br />
B<br />
eton is een betrekkelijk goedkoop bouwmateriaal,<br />
laat zich gemakkelijk <strong>in</strong> de<br />
gewenste vorm gieten en kan grote overspann<strong>in</strong>gen<br />
aan. Betonfabrikanten maken een breed<br />
scala aan geprefabriceerde gewapend betonnen<br />
lateien. Deze lateien worden zowel met traditionele<br />
wapen<strong>in</strong>g als met voorgespannen wapen<strong>in</strong>g<br />
geleverd. Met voorgespannen wapen<strong>in</strong>g kunnen<br />
constructies worden gemaakt die een hoge belast<strong>in</strong>g<br />
kunnen dragen en toch slank <strong>van</strong> uiterlijk<br />
zijn. Ook hier zijn er varianten met de oplegg<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> het zicht en met een wegmetselbare oplegg<strong>in</strong>g.<br />
Fabrikanten <strong>van</strong> deze lateien geven <strong>in</strong> hun<br />
verwerk<strong>in</strong>gsvoorschriften aan op welke wijze<br />
deze lateien moeten worden opgenomen <strong>in</strong> het<br />
metselwerk. Zo kan ook een speciale stelmortel<br />
nodig zijn voor een schadevrije prestatie <strong>in</strong> het<br />
metselwerk. Nieuw is dat fabrikanten het zichtvlak<br />
<strong>van</strong> de latei kunnen voorzien <strong>van</strong> variaties<br />
<strong>in</strong> oppervlakte structuur, soms <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie<br />
met gevelbanden of dakranden.<br />
Samenwerkende lateien<br />
D<br />
it type latei vormt samen met het bovenliggende<br />
metselwerk de draagconstructie.<br />
Het pr<strong>in</strong>cipe is gebaseerd op de theorie dat de<br />
1<br />
R1<br />
3<br />
R2 R3<br />
Bovenbelast<strong>in</strong>g<br />
Beton-latei<br />
4 3<br />
5<br />
latei de trekkrachten die <strong>in</strong> de constructie ontstaan<br />
opneemt, terwijl het bovenliggende metselwerk<br />
de drukkrachten opneemt. Voorwaarde<br />
is wel dat er voldoende hecht<strong>in</strong>g is tussen latei<br />
en bovenliggend metselwerk voor het opnemen<br />
<strong>van</strong> de schuifkrachten die optreden tussen latei<br />
en bovenliggend metselwerk. Voor metselwerk <strong>in</strong><br />
het b<strong>in</strong>nenmilieu <strong>van</strong> gebouwen kan deze latei<br />
zonder enige restrictie worden toegepast, daar<br />
grote temperatuur wissel<strong>in</strong>gen nauwelijks voorkomen.<br />
Voor de toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> deze draagconstructie<br />
<strong>in</strong> het gevelmetselwerk <strong>in</strong> baksteen zijn<br />
lateien <strong>van</strong> dit type, langer dan ca. 1 meter niet<br />
aan te bevelen omdat de uitzett<strong>in</strong>gscoëfficiënten<br />
<strong>van</strong> beton en metselwerk sterk verschillen. Door<br />
de ongelijke uitzett<strong>in</strong>g zal het metselwerk altijd<br />
onthechten <strong>van</strong> het beton. Om deze onthecht<strong>in</strong>g<br />
te voorkomen wordt door sommige fabrikanten<br />
<strong>van</strong> deze lateien een speciale hechtmortel voorgeschreven.<br />
2<br />
Pr<strong>in</strong>cipe werk<strong>in</strong>g samenwerkende latei<br />
1 = Samenwerkende latei<br />
2 = Constructieve opmetselhoogte<br />
3 = Oplegg<strong>in</strong>g<br />
4 = Dagmaat<br />
5 = Lengte samenwerkende latei<br />
R1 = Horizontale ontbondene opgenomen<br />
door de voorgespannen Vebo betonlatei<br />
R2 = Resultante-drukkracht<br />
geleverd door metsel-/lijmwerk<br />
R3 = Verticale ontbondene<br />
opgenomen door oplegg<strong>in</strong>g
Stalen latei<br />
S<br />
talen lateien worden met name bij grote<br />
overspann<strong>in</strong>gen of zwaar belaste kaders<br />
toegepast. Ze zijn doorgaans vervaardigd uit standaardprofielen<br />
(L- T- H- U-profielen of kokers)<br />
die op lengte worden gebracht. De ontwerpmogelijkheden<br />
zijn schier onbeperkt. Bij een juiste<br />
conserver<strong>in</strong>g, thermisch verz<strong>in</strong>kt en voorzien <strong>van</strong><br />
een aanvullende poedercoat<strong>in</strong>g, voldoet dit type<br />
latei aan de eisen voor duurzaam metselwerk. Bij<br />
een goede profielkeuze kan vrijwel altijd een latei<br />
<strong>van</strong> het zelfdragende type worden ontworpen.<br />
S<br />
peciaal voor <strong>draagconstructies</strong> <strong>van</strong> beperkte<br />
overspann<strong>in</strong>g zijn prefab lateien <strong>van</strong> dunwandig<br />
gezet staal verkrijgbaar <strong>in</strong> lengten tot 3<br />
meter. Door het beperkte eigen gewicht worden<br />
deze lateien veel toegepast. De stijfheid <strong>van</strong> deze<br />
lateien wordt bepaald door de flenshoogte <strong>van</strong><br />
het hoekprofiel. In veel gevallen is een tijdelijke<br />
ondersteun<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de latei noodzakelijk. Bij de<br />
keuze voor dit type latei is het wel <strong>van</strong> belang om<br />
de keuze aan te passen aan de sorter<strong>in</strong>g baksteen.<br />
Dit betekent niet alleen een keuze voor een kleur<br />
<strong>van</strong> het profiel, maar ook soms voor de breedte<br />
<strong>van</strong> de dragende flens bij het gebruik <strong>van</strong> strengpersstenen<br />
om de perforaties af te dekken. Deze<br />
lateien worden geleverd <strong>in</strong> RVS 316, verz<strong>in</strong>kt staal,<br />
of verz<strong>in</strong>kt en gepoedercoat. Bij het gebruik <strong>van</strong><br />
gepoedercoat staal moet er tijdens transport, opslag<br />
en verwerk<strong>in</strong>g op de bouwplaats voor worden<br />
gewaakt dat de beschermende coat<strong>in</strong>g niet wordt<br />
beschadigd. Dit kan tot roestvorm<strong>in</strong>g leiden met<br />
beschadig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het metselwerk.<br />
Bij het gebruik <strong>van</strong> geperforeerde stenen<br />
dient het profiel de perforaties af te<br />
dekken.<br />
Geveldragers<br />
W<br />
anneer een buitenspouwblad <strong>van</strong><br />
baksteenmetselwerk over meerdere<br />
verdiep<strong>in</strong>gen moet worden doorgezet, gelden<br />
er beperk<strong>in</strong>gen door de vervorm<strong>in</strong>gverschillen<br />
tussen de b<strong>in</strong>nenconstructie en het gemetselde<br />
buitenspouwblad. Om schade door deze vervorm<strong>in</strong>gverschillen<br />
<strong>in</strong> het buitenblad te voorkomen<br />
worden horizontaal dilataties <strong>in</strong> het metselwerk<br />
opgenomen (zie <strong>KNB</strong> brochure; Ontwerpen met<br />
dilataties). Grofweg betekent dit dat <strong>van</strong>af een<br />
hoogte <strong>van</strong> ca. 11meter boven Peil, om de twee<br />
bouwlagen een op<strong>van</strong>g voor het gevelmetselwerk<br />
noodzakelijk is. Speciaal voor de op<strong>van</strong>g <strong>van</strong> het<br />
metselwerk boven de dilatatie zijn er geveldra-<br />
gers ontwikkeld. Geveldragers bestaan uit stalen<br />
consoles die aan de hoofddraagconstructie zijn<br />
verankerd en die al of niet voorzien zijn <strong>van</strong><br />
een draagconstructie om metselwerk te dragen.<br />
De consoles ondersteunen het buitenspouwblad<br />
en dragen de krachten af aan de achterliggende<br />
draagconstructie of het dragend b<strong>in</strong>nenspouwblad.<br />
Het voordeel <strong>van</strong> de consoles is dat de<br />
koudebrugwerk<strong>in</strong>g beperkt is en dat zij vrijwel<br />
onzichtbaar <strong>in</strong> het metselwerk kunnen worden<br />
opgenomen.<br />
11
12<br />
G<br />
eveldragers worden ook gebruikt voor<br />
het dragen <strong>van</strong> metselwerk bij gebouwen<br />
waar het gevelmetselwerk start <strong>van</strong>af een hoger<br />
gelegen verdiep<strong>in</strong>g zoals bij w<strong>in</strong>kelpanden. Deze<br />
op<strong>van</strong>gconstructie bestaat vrijwel altijd uit; consoles<br />
voorzien <strong>van</strong> een stalen lateiprofiel of<br />
een prefab betonband waarop het metselwerk<br />
gedragen wordt.<br />
G<br />
eveldragers zijn er ook <strong>in</strong> betonnen uitvoer<strong>in</strong>g,<br />
waarbij een gewapend betonnen<br />
neuslatei of gevelband wordt aangestort middels<br />
een koudebrugonderbrek<strong>in</strong>g aan de hoofddraagconstructie.<br />
G<br />
eveldragers worden soms ook gebruikt<br />
als latei boven kozijnen en open<strong>in</strong>gen <strong>in</strong><br />
het gevelmetselwerk, waar dit ook met een zelfdragende<br />
lateiconstructie mogelijk lijkt. Soms<br />
zijn er echter <strong>gevels</strong>tructuren waar onvoldoende<br />
draagkracht kan worden verkregen met een dunwandige<br />
stalenlatei. Zoals bij grote open<strong>in</strong>gen<br />
en bij spar<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het metselwerk op de hoek<br />
<strong>van</strong> een gebouw. Bedacht moet wel worden bij<br />
de keuze voor deze oploss<strong>in</strong>g, dat er extra moet<br />
worden gedilateerd <strong>in</strong> het metselwerk bij elke<br />
beë<strong>in</strong>dig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een geveldrager. Zolang het gebruik<br />
beperkt blijft tot deze uitzonder<strong>in</strong>gsgevallen<br />
zijn deze extra dilataties over het algemeen<br />
te accepteren.<br />
E en zelfdragende latei heeft, <strong>van</strong>uit de<br />
esthetica, verreweg de voorkeur als <strong>overspannende</strong><br />
draagconstructie boven gevelopen<strong>in</strong>gen.
Uitvoer<strong>in</strong>gsaspecten overspann<strong>in</strong>gconstructies<br />
G<br />
emetselde <strong>draagconstructies</strong> vragen <strong>in</strong><br />
de uitvoer<strong>in</strong>g meer aandacht en hulpconstructies<br />
dan geprefabriceerde lateien <strong>van</strong><br />
beton of staal. Bij gemetselde constructies is de<br />
hechtsterkte <strong>van</strong> de mortel een <strong>van</strong> de constructieve<br />
eisen. Om een goede hechtsterkte te krijgen<br />
is het <strong>van</strong> belang dat steenkeus en mortel op<br />
elkaar zijn afgestemd.<br />
V<br />
oor de uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het metselwerk is<br />
bij rollagen, strekken, bogen en gewapend<br />
metselwerk een tijdelijke ondersteun<strong>in</strong>g<br />
noodzakelijk. Deze hulpconstructie dient zo<br />
lang aanwezig te blijven totdat ca. 2/3 <strong>van</strong> de<br />
e<strong>in</strong>dsterkte bereikt is. Dit kan, afhankelijk <strong>van</strong><br />
uitvoer<strong>in</strong>gstemperatuur, enige tijd vragen.<br />
Voor boogconstructies moet eerst een uitslag<br />
gemaakt worden en een formeel om de gemetselde<br />
constructie te kunnen maken. In Bijlage<br />
1 zijn de constructiewijzen voor diverse bogen<br />
gegeven. Nadere <strong>in</strong>formatie is beschikbaar op de<br />
CD-Rom Constructies <strong>in</strong> metselbaksteen.<br />
Bij rollagen, strekken en bogen is het niet<br />
noodzakelijk dat de geboorte <strong>van</strong> de boog of de<br />
onderzijde <strong>van</strong> de rollaag of strek samenvalt met<br />
een l<strong>in</strong>tvoeg.<br />
Hiermee kan een eventueel verschil <strong>in</strong> hoogte<br />
tussen kozijn en lagenmaat worden opge<strong>van</strong>gen,<br />
het is echter ook mogelijk om de maat <strong>van</strong> het<br />
kozijn aan te passen aan het metselwerk <strong>van</strong> de<br />
open<strong>in</strong>g. Er dient dan wel vooraf een goede uitslag<br />
<strong>van</strong> de segmentboog te worden gemaakt.<br />
Metselwerk waar<strong>in</strong> metselwerkwapen<strong>in</strong>g wordt<br />
aangebracht moet worden vervaardigd met een<br />
metselmortel <strong>van</strong> het type I of II conform NEN-<br />
EN 998-1. Voor de veranker<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de wapen<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> het metselwerk is een oplegg<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de<br />
wapen<strong>in</strong>g <strong>van</strong> ca. 25 cm naast de overspann<strong>in</strong>g<br />
noodzakelijk. Dit betekent dat <strong>in</strong> het verlengde<br />
<strong>van</strong> de negge geen dilataties <strong>in</strong> het metselwerk<br />
kunnen worden opgenomen.<br />
Bij grotere overspann<strong>in</strong>gen kan de wapen<strong>in</strong>g<br />
worden verlengd door de wapen<strong>in</strong>gselementen<br />
met een overlap <strong>van</strong> ca 25 cm <strong>in</strong> te metselen.<br />
Zie voor de verwerk<strong>in</strong>g de <strong>in</strong>structies <strong>van</strong> de<br />
leverancier.<br />
B<br />
ij het gebruik <strong>van</strong> beton of baksteen/<br />
beton lateiconstructies moet te allen tijde<br />
reken<strong>in</strong>g gehouden worden met de verschillen<br />
<strong>in</strong> thermische uitzett<strong>in</strong>g <strong>van</strong> metselbaksteen<br />
en beton. Wordt dit <strong>in</strong> onvoldoende mate gedaan<br />
dan is de kans op scheurvorm<strong>in</strong>g nabij<br />
de oplegg<strong>in</strong>g zeer groot. Ook om redenen <strong>van</strong><br />
thermische uitzett<strong>in</strong>g/krimp is het toepassen<br />
<strong>van</strong> samenwerkende lateien, langer dan ca.<br />
1000 mm, <strong>in</strong> gevelmetselwerk <strong>van</strong> baksteen aan<br />
beperk<strong>in</strong>gen onderhevig. Deze bezwaren kunnen<br />
enigsz<strong>in</strong>s beperkt worden door het toepassen<br />
<strong>van</strong> een speciale hechtmortel met elastische<br />
eigenschappen.<br />
Bij het opnemen <strong>in</strong> het metselwerk <strong>van</strong> beton of<br />
baksteen/beton lateien moet dus altijd reken<strong>in</strong>g<br />
gehouden worden met de verschillen <strong>in</strong> thermische<br />
werk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de samenkomende materialen<br />
beton en metselwerk. De oplegg<strong>in</strong>g <strong>van</strong> deze<br />
lateien moet daarom altijd op een onthechtend<br />
materiaal zoals DPC of drukvast oplegvilt gedaan<br />
worden. Bij lateien met een wegmetselbare<br />
oplegg<strong>in</strong>g dus ook met een expansieruimte bij de<br />
<strong>in</strong>gemetselde kop. De kop <strong>van</strong> de latei moet altijd<br />
vrij <strong>van</strong> het metselwerk zijn en <strong>in</strong> het zichtvlak<br />
afgedicht worden met een elastische kitvoeg.<br />
13
14<br />
Op de bovenzijde <strong>van</strong> de latei een scheid<strong>in</strong>gsfolie<br />
of DPC slabbe aanbrengen. Soms is het<br />
noodzakelijk de latei tijdelijk te onderstempelen.<br />
Raadpleeg altijd de verwerk<strong>in</strong>gsvoorschriften <strong>van</strong><br />
de fabrikant.<br />
S<br />
talen lateien hebben eveneens een hogere<br />
uitzett<strong>in</strong>gscoëfficiënt dan baksteen metselwerk,<br />
waarmee reken<strong>in</strong>g gehouden moet worden.<br />
Weliswaar is de kop <strong>van</strong> de latei beperkter <strong>van</strong><br />
afmet<strong>in</strong>gen en altijd <strong>in</strong> de voeg op te nemen,<br />
maar ook hier kan uitzet<strong>in</strong>gsspann<strong>in</strong>g tot schade<br />
leiden. Daarom wordt geadviseerd om bij de kop<br />
<strong>van</strong> de latei altijd een strookje folie ter lengte <strong>van</strong><br />
de oplegg<strong>in</strong>g om het profiel te vouwen. De oplegg<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> de latei moet worden uitgevuld met<br />
aardvochtige specie, zodanig dat de bovenzijde<br />
<strong>van</strong> het profiel strookt met de lagenmaat <strong>van</strong> het<br />
metselwerk. In het profiel kan een afwaterende<br />
D.P.C. slabbe worden opgenomen voor de ontwater<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> de spouwruimte. De stenen op de latei<br />
altijd “koud”op het profiel of op de D.P.C. folie.<br />
Aan de lateien mogen onder geen bed<strong>in</strong>g bewerk<strong>in</strong>gen<br />
op de bouwplaats worden gedaan anders<br />
dan monteren. Paszagen of slijpen of andere<br />
bewerk<strong>in</strong>gen die de coat<strong>in</strong>g kunnen beschadigen<br />
zijn uit den boze.<br />
Het metselwerk op de latei traditioneel voorzien<br />
<strong>van</strong> spouwankers, 4 stuks/m 2 . In sommige gevallen<br />
worden door de leverancier/constructeur<br />
extra spouwankers zonder afdruipknik voorgeschreven.<br />
Vrijwel alle stalen lateien moeten<br />
tijdens het metselen en uitharden tijdelijk onderstrepend<br />
worden, fabrikanten geven duidelijke<br />
montagerichtlijnen ten aanzien <strong>van</strong> de<br />
verwerk<strong>in</strong>g op de bouwplaats.<br />
Stalen geveldragers voor hoger opgaand metselwerk<br />
kunnen bestaan uit losse metselwerkondersteun<strong>in</strong>gen<br />
(handjes) of uit consoles met een<br />
daaraan gelast draagprofiel (hoeklijn). Zij worden<br />
gemonteerd aan de hoofddraagconstructie<br />
<strong>van</strong> het gebouw. Dit kan zijn aan <strong>in</strong>gestorte<br />
ankerrails of middels te boren chemische ankers,<br />
waaraan ofwel de metselwerkondersteun<strong>in</strong>gen of<br />
de consoles worden gemonteerd. Hierbij is <strong>van</strong><br />
groot belang dat de draagprofielen exact worden<br />
uitgelijnd, zodanig dat het metselwerk op de<br />
juiste wijze wordt gedragen en dat er onder het<br />
profiel tenm<strong>in</strong>ste 6 mm vrije ruimte aanwezig<br />
is om de verticale expansie <strong>van</strong> het metselwerk<br />
op te <strong>van</strong>gen. Bij gebruik <strong>van</strong> een hoeklijn als<br />
draagprofiel moet tussen de profielen een vrije<br />
ruimte <strong>van</strong> 5 mm voor de expansie <strong>van</strong> het profiel<br />
te worden gehouden.
O<br />
ok bij deze geveldraagsystemen moet de<br />
hoogte zodanig worden afgesteld dat het<br />
metselwerk “koud”, dus zonder mortelvoeg, op<br />
het profiel beg<strong>in</strong>t. Afhankelijk <strong>van</strong> het gekozen<br />
draagsysteem is het noodzakelijk om het profiel<br />
tijdelijk te onderstempelen, fabrikanten geven<br />
hiervoor duidelijke montagerichtlijnen. De expansievoeg<br />
onder het profiel dient te worden<br />
voorzien <strong>van</strong> een elastisch blijvende kitvoeg op<br />
rugvull<strong>in</strong>g.<br />
Geveldragers kunnen ook <strong>van</strong>uit een esthetische<br />
visie, <strong>van</strong> een betonnen of bakstenen uiterlijk<br />
voorzien worden. Dit kan door de geveldrager<br />
middels steke<strong>in</strong>den aan te storten aan de hoofddraagconstructie.<br />
Door de toegenomen eisen aan<br />
de thermische isolatie en koudebruggen wordt<br />
deze constructie nog maar zeer we<strong>in</strong>ig toegepast.<br />
Hiervoor <strong>in</strong> de plaats zijn constructies gekomen<br />
op basis <strong>van</strong> soortgelijke consoles als voor de<br />
stalen geveldragers, maar dan met een betonnen<br />
of baksteen/betonnen geveldrager. De montagevoorschriften<br />
<strong>van</strong> de fabrikanten dienen hierbij<br />
zeer nauwkeurig te worden opgevolgd om schade<br />
aan het gevelmetselwerk te voorkomen.<br />
V<br />
oor geveldragers die gebruikt worden om<br />
gevelmetselwerk te dragen boven <strong>gevels</strong>par<strong>in</strong>gen,<br />
gelden <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe dezelfde richtlijnen,<br />
alleen dient bij de aansluit<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het<br />
hoeklijn aan een kozijn een vrije ruimte <strong>van</strong><br />
ca. 5 mm te worden gehouden tussen profiel<br />
en bovendorpel. Ook is het noodzakelijk om <strong>in</strong><br />
het bovenliggende metselwerk extra verticale<br />
metselwerk dilataties aan te brengen bij elke<br />
beë<strong>in</strong>dig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de geveldrager. Ter voorkom<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> veel extra dilataties is het soms raadzaam<br />
profielen over een grotere lengte door te zetten<br />
dan strikt noodzakelijk.<br />
N<br />
oodzakelijke waterker<strong>in</strong>gen kunnen<br />
soms tot gecompliceerde oploss<strong>in</strong>gen op<br />
de bouwplaats leiden. Dit is vooral het geval<br />
wanneer ze op de traditionele manier direct <strong>in</strong><br />
het profiel en over/rond de consoles worden<br />
opgenomen <strong>in</strong> de spouw. Soms is dit te voorkomen<br />
door bij hoger opgaand metselwerk de<br />
D.P.C. slabbe niet aan te brengen <strong>in</strong> de directe<br />
nabijheid <strong>van</strong> de geveldrager, maar om die op<br />
een hoogte <strong>van</strong> circa 1 m boven het draagprofiel<br />
door het metselwerk te voeren. Hierbij moet dan,<br />
<strong>in</strong> overleg met de constructeur, extra aandacht<br />
gegeven worden aan de veranker<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het<br />
buitenspouwblad boven en onder de waterker<strong>in</strong>g.<br />
Bij gebruik <strong>van</strong> betonnen of baksteen/betonnen<br />
geveldragers is het zaak om de D.P.C. over het<br />
bovenoppervlak <strong>van</strong> de drager aan te brengen,<br />
mede ter onthecht<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het gevelmetselwerk.<br />
D<br />
e veranker<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het buitenspouwblad,<br />
dient volgens de voorschriften direct<br />
boven de geveldragers te worden voortgezet.<br />
Onder normale condities, d.w.z. tot een spouwbreedte<br />
<strong>van</strong> 150 mm is dat 4 stuks/m 2 tot een<br />
hoogte <strong>van</strong> 15 meter en daarboven 6 stuks/m 2 .<br />
Voor een spouwbreedte groter dan 150 mm dient<br />
de constructeur de veranker<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het buitenspouwblad<br />
<strong>in</strong> zijn bereken<strong>in</strong>gen mee te nemen.<br />
V oor gevelmetselwerk worden adviezen<br />
gegeven voor het aantal, plaats en soort<br />
dilataties, conform de <strong>KNB</strong> brochure “Ontwerpen<br />
met dilataties”. Bij toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> geveldragers<br />
is het noodzakelijk dat de adviezen <strong>van</strong> de<br />
leverancier <strong>van</strong> deze draagsystemen, worden<br />
overlegd met de adviseur die het metselwerk<br />
dilatatieadvies heeft uitgewerkt.<br />
15
16<br />
Bijlage 1<br />
Constructie <strong>van</strong> Bogen<br />
Onderstaand enige voorbeelden <strong>van</strong> boogcontructies uit de CD-rom Constructies <strong>in</strong> metsel(bak)steen - uitg. <strong>KNB</strong><br />
A. Rondboog
18<br />
C. Korfboog
Bijlage 2<br />
Prefab en IFD bouwen<br />
D<br />
e meeste <strong>van</strong> de hedendaagse prefab<br />
bouwsystemen zijn terug te voeren naar<br />
ideëen die <strong>in</strong> de dertiger jaren <strong>van</strong> de vorige eeuw<br />
en daarvoor al zijn ontstaan.<br />
In Nederland zien we de eerste pog<strong>in</strong>gen om tot<br />
prefabricage <strong>van</strong> bouwelementen te komen ook al<br />
na de Eerste Wereldoorlog, toen er sprake was <strong>van</strong><br />
een periode <strong>van</strong> grote achterstand <strong>in</strong> de won<strong>in</strong>gbouw.<br />
Om dezelfde reden herleefde die belangstell<strong>in</strong>g<br />
logischerwijze na de Tweede Wereldoorlog<br />
<strong>van</strong>wege de ontstane achterstand <strong>in</strong> het bouwen<br />
en de enorme won<strong>in</strong>gnood.<br />
E<strong>in</strong>d jaren zestig is door het RIW (Research<br />
Instituut voor de Won<strong>in</strong>gbouw) een <strong>in</strong>ventarisatie<br />
opgesteld <strong>van</strong> de op dat moment bekende<br />
niet-traditionele won<strong>in</strong>gbouwmethoden <strong>in</strong> Nederland.<br />
Het RIW noteert slechts één systeem dat<br />
ook het gevelmetselwerk prefabriceert. Het betreft<br />
het BMB-systeem (Baksteen Montage Bouw).<br />
Het BMB-systeem was een montagebouwsysteem.<br />
Het casco werd opgebouwd uit geprefabriceerde<br />
betonelementen voor de dragende wanden met<br />
geprefabriceerde vloerplaten. De gevel bestond<br />
uit geprefabriceerde gevelelementen. Deze gevelelementen<br />
waren samengesteld uit een betonnen<br />
b<strong>in</strong>nenspouwblad met daaraan verbonden een<br />
buitenspouwblad <strong>van</strong> geprefabriceerde baksteen.<br />
Nu meer dan veertig jaar later v<strong>in</strong>den de ideeën,<br />
verworvenheden en mogelijkheden <strong>van</strong> prefab<br />
opnieuw weerklank <strong>in</strong> het programma IFDbouwen<br />
dat staat voor Industrieel, Flexibel en<br />
Demontabel bouwen. De aanzet voor dit programma,<br />
dat zijn uitwerk<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>dt <strong>in</strong> een aantal<br />
demonstratieprojecten, is <strong>in</strong> 1999 gegeven door<br />
de m<strong>in</strong>isteries <strong>van</strong> VROM en EZ.<br />
De voordelen <strong>van</strong> <strong>in</strong>dustrieel bouwen, d.w.z.<br />
fabrieksmatig, zijn evident. De condities <strong>in</strong> een<br />
fabriek zijn constant en staan niet onder <strong>in</strong>vloed<br />
<strong>van</strong> het weer. Hierdoor kan een constante,<br />
hogere kwaliteit worden bereikt en zijn de arbeidsomstandigheden<br />
beter. Flexibel bouwen<br />
refereert aan het idee <strong>van</strong> scheid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> drager<br />
en <strong>in</strong>bouw: er moet beter <strong>in</strong>gespeeld worden op<br />
de <strong>in</strong>dividuele gebruiker, de vraag <strong>van</strong>uit de<br />
markt.<br />
Demontabel bouwen is het vernieuwende aspect<br />
aan deze vorm <strong>van</strong> bouwen. Het demontabel<br />
bouwen impliceert de mogelijkheid <strong>van</strong> hergebruik<br />
<strong>van</strong> bouwmaterialen met alle voordelen<br />
<strong>van</strong> dien voor het milieu.<br />
Bij prefabricage zien we nog een onderscheid <strong>in</strong><br />
type e<strong>in</strong>dproduct:<br />
• Enkelschalige elementen volkeramisch; dit<br />
betreft het prefabriceren <strong>van</strong> uitsluitend het<br />
buitenspouwblad of b<strong>in</strong>nenmuur-element;<br />
• Enkelschalige elementen niet-volkeramisch;<br />
het element bestaat uit een comb<strong>in</strong>atie <strong>van</strong><br />
een dunne keramische buitenkant op een rug<br />
<strong>van</strong> beton of isolatiemateriaal t-volkeramisch<br />
zijn;<br />
• Dubbelschalige elementen; hierbij worden<br />
complete gevelelementen met b<strong>in</strong>nen en buitenblad<br />
geprefabriceerd. Een voorbeeld hier<strong>van</strong><br />
is het eerder omschreven BMB-systeem.<br />
Bij deze systemen kan het buitenblad zowel<br />
volkeramisch als niet-volkeramisch zijn;<br />
• Halffabrikaten; bijvoorbeeld gevelelementen<br />
zoals lateien, liggers, bogen, borstwer<strong>in</strong>gen<br />
en kolommen, sierornamenten en muurafdekk<strong>in</strong>gen.<br />
De voordelen <strong>van</strong> fabrieksmatige vervaardig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> metselwerk worden pas ten volle benut als<br />
ook het metselproces zelf daar<strong>in</strong> <strong>in</strong> hoge mate<br />
kan worden gemechaniseerd of gerobotiseerd.<br />
Bij sommige prefab systemen zien we dat het<br />
metselen zelf eigenlijk nog steeds op traditionele<br />
manier wordt gedaan.<br />
Nieuwe ontwikkel<strong>in</strong>gen<br />
H<br />
et prefabriceren <strong>van</strong> metselwerkconstructies<br />
mag zich momenteel verheugen <strong>in</strong><br />
een groeiende belangstell<strong>in</strong>g. Gesteund door<br />
eerder genoemd IFD-programma werkt de branche<br />
aan <strong>in</strong>noverende oploss<strong>in</strong>gen voor moderne<br />
baksteen metselwerk toepass<strong>in</strong>gen. Het prefabriceren<br />
<strong>van</strong> complete gevelelementen, dragend of<br />
zelfdragend, is daar een voorbeeld <strong>van</strong>. Nieuwe<br />
technologie, zoals de toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> gelijmd<br />
metselwerk voorzien <strong>van</strong> speciale wapen<strong>in</strong>g,<br />
vergroten de mogelijkheden voor het maken <strong>van</strong><br />
grotere overspann<strong>in</strong>gen constructies.<br />
19
20<br />
Bijlage 3<br />
Regelgev<strong>in</strong>g<br />
Constructieve bouwelementen moeten voldoen<br />
aan de regelgev<strong>in</strong>g terzake. Voor wat betreft overspann<strong>in</strong>gsconstructies,<br />
lateien en dragende constructies<br />
moeten materialen en bouwelementen<br />
voldoen aan de regels <strong>van</strong> het Bouwbesluit. Het<br />
Bouwbesluit stelt voorwaarden aan ondermeer de<br />
constructieve veiligheid, brandveiligheid, bruikbaarheid<br />
en milieu. Voor meet- en bepal<strong>in</strong>gsmethoden<br />
wordt <strong>in</strong> het Bouwbesluit verwezen<br />
naar de Normen. Voor constructie-elementen als<br />
gevelelementen, lateien en ondersteun<strong>in</strong>gen <strong>in</strong><br />
metselwerk zijn vooral de navolgende normen en<br />
richtlijnen <strong>van</strong> belang:<br />
NEN 6790:2005 Technische grondslagen voor<br />
bouwconstructies. TGB 1990: Steenconstructies.<br />
Basiseisen en bepal<strong>in</strong>gsmethoden.<br />
NPR 6791:1991<br />
Steenconstructies. Eenvoudige ontwerpregels, gebaseerd<br />
op NEN 6790.<br />
NEN-EN 845, deel 1 t/m 3<br />
Specificatie voor nevenproducten voor steenconstructies.<br />
Deel 1: Spouwankers, muurankers, raveel-/gord<strong>in</strong>gschoenen<br />
en ondersteun<strong>in</strong>gsproducten.<br />
Deel 2: Lateien.<br />
Deel 3: L<strong>in</strong>tvoegwapen<strong>in</strong>g <strong>van</strong> staal.<br />
NEN-EN 846, deel 1 t/m 13<br />
Beproev<strong>in</strong>gsmethoden voor nevenproducten voor<br />
metselwerk-/steenconstructies.<br />
NVN-ENV 1996<br />
Eurocode 6. Ontwerp en bereken<strong>in</strong>g <strong>van</strong> steenconstructies.<br />
Deel 1-1: Algemene regels voor gebouwen. Regels<br />
voor gewapende en ongewapende steenconstructies.<br />
Deel 1-2: Algemene regels. Ontwerp en bereken<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> constructies bij brand.<br />
Deel 1-3: Gedetailleerde regels over belast<strong>in</strong>gen<br />
loodrecht op het vlak.<br />
NVN-ENV 1996-2<br />
Eurocode 6. Ontwerp en bereken<strong>in</strong>g <strong>van</strong> steenconstructies.<br />
Deel 2: Ontwerp, keuze <strong>van</strong> materialen<br />
en uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> metselwerk.<br />
NVN-ENV 1996-3<br />
Eurocode 6. Ontwerp en bereken<strong>in</strong>g <strong>van</strong> steenconstructies.<br />
Deel 3: Vereenvoudigde bereken<strong>in</strong>gsmethode<br />
en eenvoudige regels voor steenconstructies.<br />
NEN-EN 1052, deel 1 t/m 5<br />
Beproev<strong>in</strong>gsmethoden voor metselwerk.<br />
Deel 1: Bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de druksterkte.<br />
Deel 2: Bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de buigsterkte.<br />
Deel 3: Bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de <strong>in</strong>itiele schuifsterkte.<br />
Deel 4: Bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de schuifsterkte ter plaatse<br />
<strong>van</strong> een dampdichte laag.<br />
Deel 5: Bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de hechtsterkte met de<br />
hefboomproef.<br />
NPR 6775: 2006 ontw.<br />
Duurzaamheid <strong>van</strong> metalen lateien, metselwerkondersteun<strong>in</strong>gen<br />
en spouwankers <strong>in</strong> spouwmuren.
T +31 (0)26 384 56 30<br />
F +31 (0)26 384 56 31<br />
E knb@knb-baksteen.nl<br />
I www.knb-baksteen.nl