De wapens en een beschrijving van de gebruikte bronnen

Van Emmerick (emmer), Everswijn (zwijnshoofd), Van Eynden (eenden), Van Hinden (hinde), Haze
(haas), Juyn (juin), Van der Meer (meerbladeren), Muysert (muizen), Pauweter (pauw), Pelgrom de Bye
(bij), Pijnappel (pijnappel), Van Riethoven (riet), Samson (Samson vechtend met leeuw), Schotelmans
(schotel), Storm van ’s Gravesande (stormvogel), Van Valkenburg (valken + burcht) of Valkhof (valk). Een
enkele keer herkennen we een beroepswapen 65. of een herkomstelement 66. in een wapen.
Ook bespiegelingen rond het aantal stukken in een wapen hebben geen zin. Hoogstens staan we in de
beschrijvingen stil bij de plaatsing ervan. Normaal gesproken staat één stuk centraal in het schild. Bij
twee stukken wordt hun onderlinge stand aangegeven evenals bij drie kentekens, mits die niet de normale
opstelling van twee boven en een beneden hebben. Bij meer dan drie stukken wordt de opstelling
ervan altijd nader omschreven, bijvoorbeeld kruisgewijs (bijvoorbeeld zerk 306) of schuinkruisgewijs (in
een x-vorm).
Richting kentekens
Mensen en dieren worden normaal gesproken naar heraldisch rechts gericht voorgesteld, voor de beschouwer
naar links, wat dan niet wordt aangegeven in de omschrijving. Kijken zij recht naar voren, dat
heet dat aanziend. Staan zij de andere kant op gericht, dan noemen we dat omgewend. Staan zij op hun
kop of kijken ze alleen om, dan heet dat omgekeerd respectievelijk omziend. Ook andere posities kunnen
voorkomen. 67. Staan figuren uit beleefdheid naar elkaar toegewend, dan kennen we daarvoor binnen
de wapenkunde het begrip hoffelijkheid of courtoisie. 68. Soms zijn wapens, om welke reden dan ook, in
spiegelbeeld voorgesteld (zerken 66?, 67, 113, 229 en 447).
Bijzondere voorstellingen
Letters en initialen. In een enkel geval vormt een letter of initiaal een vast onderdeel van een wapen. Als
voorbeeld noemen we de letter b van de familie Bogart (zerk 57) of de delta (zerk 269). 69. Een vrijstaand
65. Bijv. zerken 194: borststuk harnas-wapenmaker, of 474: hopmand-bierbrouwer. Mogelijk
is een van de wapendelen in zerk 43 als beroepselement bedoeld: passer-loodsmeester
(bouwmeester). Zerk 99: schaar-naaister?; 239: gepantserde arm met zwaard en schedel
met beenderen-militair. Zo zal zerk 472 naast zijn dekenaat ook de valkerij (gekapte valk
op handschoen) hebben beoefend en voerde 483 behalve een sprekend wapendeel (degens)
ook een beroepsdeel toe: weegschaal-poenitentiarius. Een penitencier is in het bisdom
namens de bisschop belast de oplossing van (gewetens)zaken over het geloof.
66. Zerk 322: Arnhem; 487: Arnhem/Nijmegen?; 439: Soerendonk/ kraanvogel; 333: Turnhout,
en 152: Weert. Maar ook op een ander niveau kon de herkomst in het wapen worden verbeeld.
Zo was de vrouw van Daniel Schotelmans afkomstig van het huis Het Paradijs bij
Eindhoven, reden om in haar wapenhelft het Aards Paradijs voor te stellen (478).
67. Er is bijvoorbeeld sprake van een hellend voorwerp indien dit voorwerp overhelt naar heraldisch
links; helt het over naar de andere kant, dan is sprake van rechtshellend (vgl. zerk 82 in
Handschrift 1709: hellende bijlen: op zerk 403 en lijst 529: rechtshellende klophamers).
68. Zerken 14, 390, 414 en lijst 538. Mogelijk ook de haan op 55 (vgl. 164), 93, 233 en 305; de
uitkomende leeuw op 66 en 229; de leeuw op 167, 294 (vgl. 346), 346 (vgl. 294), 390 (vgl.
414), 414 (vgl. 390) en 507; het mansdeel in het wapen op 189; de horens op 302 (vgl. zijn
schepenzegel) en 394 (vgl. 396); de wolf op 396 (vgl. schepenzegels Van Achelen) en het hert
op 416.
69. In Handschrift 1709, 148.3 is de letter A verwerkt in het derde kwartier van het wapen van
Lambert Remmens, †1534, en Heijlke zijn vrouw, †1568. Hun zerk lag toen aan de noordzijde
van de kerk op het kerkhof.
144 I. Inleiding
145
monogram zien we op zerk 425. 70. Daarnaast zien we initialen die in een wapenschild zijn geplaatst,
zoals de aaneengeschreven HB (zerk 178) 71. , die niet behoort bij de naam van de begravene op de zerk,
of het monogram van de letters I.A.D.G. (zerk 326), dat wel bij de begravene hoort. 72. Ook komen we
letters tegen, die worden verwerkt in het familiewapen, maar daar geen deel van uitmaken, zoals op zerk
160, waar de beginletters F en A van de voornamen Frans en Alleyde van het echtpaar centraal tussen hun
wapentekens zijn geplaatst, zerk 348 (G.A.) en zerk 382 (E.R). 73. Een enkele keer staan de beginletters van
de voornamen naast het wapen, zoals op zerk 297 (I en A, Ian en Aryken). Initialen als begeleiding van een
huis- of handmerk zien we op de zerken 102 (G.I.V.A. en H.S.V.H.), 242 (L.I.), 274 (I.G.), 74. 192 (D.D.V.E.),
300 (P.V.A.) en 520 (A.S.), 75. terwijl in sommige gevallen slechts een van de letters als begeleiding is opgenomen:
de letter I (Ienneke, zerk 325, en Yke, zerk 433). Op een aantal priesterzerken vinden we hun initialen
aan weerzijden van een kelk: D.M. (lijst 521), P.H. (zerk 217), 76. , A.A. (zerk 228), 77. A.P. (zerk 226), 78.
M.H. (zerk 172) 79. en P.G. (zerk 266). 80.
Hand- of huismerken. Een aparte groep tekens vormen de hand- of huismerken. Een handmerk is een
bijzonder of algemeen teken, van oorsprong bedoeld als bezitsteken. Later vervangt het tevens de handtekening
van een persoon die niet kan schrijven. Dergelijke merken kúnnen erfelijk worden gebruikt
70. Het betreft een monogram van tenminste de letters S, M, A en een omgewende D. Een
monogram in een cirkel zien we ook op lijst 687: een I in een V, waardoor een omgewende
drietandige vork ontstaat, met achter de poten van de V een omgewende en een gewone
letter C.
71. Tekening van Van Valkenburg; geen tekening bij Smits 1912, nr. 111.
72. In Handschrift 1709, 179.2 vinden we een zerk met binnen een cirkel het monogram
I.V.C., waarin de C tweemaal is verwerkt (‘Begraeffplaetse van Jacob van Coesvelt’).
73. Smits 1912, nr. 163 en de tekening van Van Valkenburg geven de initialen nog slechts
in aanzet; in Handschrift 1709, 173.1 zijn de letters nog duidelijk aanwezig. Aldaar, 41.1
vinden we het wapen van Boudewijn Petersz van Santvoort, †1626, waarin in het schildhoofd
de zespuntige ster wordt vergezeld van de initialen B en P, en in hetzelfde handschrift,
87.2 een omgekeerde en aaneengeschreven VW voor Van Wesel tussen de drie
wezels van het wapen van Aert Coenraetsz van Wesel, schrijnmaker in de kerk, †1510.
Opvallend is het wapen De Helt, gevierendeeld met Van Asten op zerk 421, dat in Handschrift
1709, 106.3 een wapen te zien geeft dat geheel afwijkt van Handschrift Martini 197,
de tekening van Van Valkenburg en Smits 1912, nr. 215. In Handschrift 1709 staat tussen
de drie vierbladen het monogram VA.
74. Tekening van Van Valkenburg. De V van diens initialen staat opgenomen in het merk.
75. Begravene gebruikt vermoedelijk haar vaders merk en initialen. In Handschrift Martini
32 vinden we verder de letters A.B. als begeleiding van een merk voor Geraert Albert van
Bremen op een grafzerk zonder jaar, waarbij de letters G en V onderdeel van het merk zijn.
76. Alleen in Handschrift Martini 330. De initialen ontbreken op de tekening van Van
Valkenburg en in Smits 1912, nr. 99-A.
77. Alleen op de tekening van Van Valkenburg, waar de tweede A al bijna geheel is verdwenen.
78. Alleen op de tekening van Van Valkenburg.
79. Hier volgt Smits 1912, nr. 103 niet de tekening van Van Valkenburg, waar de kelk al danig
is versleten en de initialen ontbreken, maar wordt de zerk aangevuld op basis van Handschrift
Martini 287. De initialen behoren niet tot de geestelijke wiens naam op de zerk
staat: Henricus Loekeman, tenzij die voor Magister Henricus zouden staan.
80. Alleen op de tekening van Van Valkenburg.