Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011

Jaarbericht
VUmc Alzheimercentrum
2011

Inhoud
Voorwoord 3
Nieuws 4
Media 6
Patiëntenzorg 8
Onderwijs 9
Onderzoek 10
Promoties 12
Fondsenwerving 14
Organisatie 18
Colofon 19
Meest relevante artikelen 20
MISSIE
Het VUmc Alzheimercentrum streeft naar een leidende positie in zorg en
onderzoek op het gebied van dementie, met name op jonge leeftijd.
De missie is dementie bespreekbaar en behandelbaar te maken en uiteindelijk
te genezen.
VISIE
Het is de visie van het VUmc Alzheimercentrum dat alleen door het koppelen
van wetenschappelijk onderzoek aan patiëntenzorg de noodzakelijke
vooruitgang kan worden geboekt in de strijd tegen dementie. Het VUmc
Alzheimercentrum wil een belangrijke partner zijn in de multidisciplinaire
zorgketen.
Voorwoord
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 2 pagina 3 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
Geachte relatie,
Was in het jaar 2010 de opening in aanwezigheid van Hare Majesteit een
hoogtepunt; 2011 werd gekenmerkt door een aaneenschakeling van bijzondere
gebeurtenissen en kleine en grotere doorbraken in de wetenschappelijke
zoektocht naar een oplossing voor Alzheimer.
Ons nieuwe centrum blijkt een broeikas van activiteit op gebied van zorg en
wetenschap. Het concept van samensmelting van deze twee kernactiviteiten
spreekt veel collega’s en relaties aan, hetgeen geresulteerd heeft in een
ongekend aantal bezoeken aan ons centrum uit binnen- en buitenland.
Qua wetenschappelijke output was 2011 een topjaar met vier promoties en
vele publicaties in de internationale literatuur, waarvan meerdere de pers
haalden. Op therapeutisch gebied hebben we veel voortgang gemaakt met
de ontwikkeling van een nieuwe medische voeding, waarover in 2012 meer
bekend zal worden.
Echter, zoals u weet bieden resultaten uit het verleden geen garantie voor
de toekomst, dus strijden we onverminderd voort met alles wat we op
wetenschappelijk gebied te bieden hebben. Hiervoor hebben we Uw steun ook
in 2012 bijzonder hard nodig! Help ons Alzheimer de wereld uit te helpen.
Hartelijke groet,
Prof. dr. Philip Scheltens
Directeur VUmc Alzheimercentrum en neuroloog

Nieuws
Philip Scheltens tot lid KNAW gekozen
De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen
(KNAW) heeft Philip Scheltens, hoogleraar cognitieve
neurologie en directeur van het VUmc Alzheimercentrum,
tot lid gekozen. De nieuwe leden zijn op 26 september
officieel geïnstalleerd. Scheltens is zeer vereerd om tot
dit gezelschap te mogen horen. De verkiezing vindt
jaarlijks plaats op grond van wetenschappelijke prestaties
en op voorspraak van de academische gemeenschap.
Leden van de KNAW treffen elkaar in het Trippenhuis
voor kennisuitwisseling en debat over wetenschappelijke
onderwerpen, wetenschapsbeleid en vraagstukken op
het gebied van wetenschap en samenleving. Ze nemen
daarnaast zitting in commissies en adviesraden en leveren
een essentiële bijdrage aan de adviestaak van de KNAW.
Uitbreiding hooggeleerden
voor het VUmc Alzheimercentrum
Maar liefst twee nieuwe hoogleraren, verbonden aan het
VUmc Alzheimercentrum werden dit jaar aangesteld. Dr.
Henry Weinstein van het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis
is per 1 april benoemd tot bijzonder hoogleraar bij VUmc
op de leerstoel ‘Stimulering klinisch wetenschappelijk
onderzoek naar stoornissen van cognitieve functies’.
Weinstein is werkzaam op het gebied van neurologie, in
het bijzonder de gedragsneurologie en zal in de toekomst
meer intensief met het VUmc Alzheimercentrum gaan
samenwerken. Per 1 juli is dr. John van Swieten van het
Erasmus Ziekenhuis benoemd tot bijzonder hoogleraar
‘Genetica van preseniele dementie’. Dit belangrijke
onderzoeksgebied krijgt hierdoor binnen ons centrum meer
omvang.
Resultaten Souvenir studie
In een samenwerking met Danone/Nutricia zijn er in
2011 twee internationale onderzoeken verricht naar
het effect van “medical food” Souvenaid op cognitieve
functies en maten voor hersenfunctie (EEG/MEG) bij
Alzheimerpatiënten in een vroege fase van de ziekte.
Philip Scheltens presenteerde de eerste, veelbelovende,
resultaten, begin november in San Diego. Het lijkt erop
dat het geheugen verbeterde bij de patiënten die het
product namen, in tegenstelling tot de patiënten die
placebo gebruikten. Het onderzoek gaat door en in 2012
verwachten we nog meer spannende resultaten!
Onderzoekers vinden gendefect
voor dementie en ALS
De aan het VUmc Alzheimercentrum verbonden neuroloog
John van Swieten en VUmc geneticus Peter Heutink kwamen
tot dezelfde vondst als de Nederlandse neurobioloog dr.
Rosa Rademakers in Amerika, namelijk: dat het optreden
van de ziekte frontotemporale dementie in combinatie
met ALS binnen families veroorzaakt wordt door een
defect in een specifiek gen (C9orf72) op chromosoom 9.
De onderzoekers hebben hun vondst gepubliceerd in het
gezaghebbende tijdschrift Neuron. John van Swieten: “De
kennis over het ontstaan van de ziekte is onontbeerlijk om
een behandeling voor de ziektes te ontwikkelen”.
De Storm van Leeuwen/Magnusprijs
uitgereikt aan Kees Stam
De Nederlandse Vereniging voor Klinische Neurofysiologie
heeft de Storm van Leeuwen/Magnusprijs uitgereikt aan
Kees Stam, hoogleraar klinische neurofysiologie. Hij kreeg
deze prijs voor zijn artikel ‘Graph theoretical analysis
of magneto-encephalographic functional connectivity in
Alzheimer’s disease’ dat in 2009 in het tijdschrift Brain
werd gepubliceerd. Criteria die voor de prijs worden
gehanteerd, zijn dat het artikel in een internationaal erkend
‘peer-reviewed’ wetenschappelijk tijdschrift met een hoge
ranking is geplaatst en dat het onderwerp vernieuwend
en klinisch relevant is. De prijs wordt iedere twee jaar
uitgereikt en bestaat uit een kunstvoorwerp en een
geldbedrag.
Nieuwe website brengt meer informatie
In januari 2011 werd de nieuwe website van VUmc
Alzheimercentrum gelanceerd. Met frisse kleuren, een
grote informatiedichtheid en goede toegankelijkheid past
de nieuwe website bij de huidige tijd. AEGON Nederland
heeft de ontwikkeling van de website gesteund door
onder meer de productie van drie korte films over het
Alzheimercentrum die op de website vertoond worden.
Samenwerking Centre for
Human Drug Research (CHDR)
In mei werd de nieuwe clinical research unit voor PETstudies
en vroege fase geneesmiddelenonderzoek op de
afdeling neurologie feestelijk geopend. De unit is een
gezamenlijk project van VUmc en het Centre for Human
Drug Research (CHDR) in Leiden.
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 4 pagina 5 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
“VUmc en CHDR vullen elkaar aan op het gebied van
vroege fase geneesmiddelenonderzoek”, zegt Geert
Jan Groeneveld. Hij is behalve neuroloog in VUmc
ook één van de research-directeuren van het klinisch
farmacologisch onderzoeksinstituut in Leiden. Het
CHDR, in 1986 opgericht door farmacoloog Douwe
Breimer, heeft uitgebreide expertise opgebouwd met
vroege fase geneesmiddelenonderzoek. Voor het volgen
van medicamenten in het lichaam kunnen ook PETscantechnieken
gebruikt worden. Die heeft VUmc weer in
huis, net als kennis over neurologische ziekten. Zo kunnen
we samen kwalitatief hoogwaardig onderzoek doen, dat we
los van elkaar niet hadden kunnen uitvoeren.”
Afgelopen jaar is het eerste samenwerkingsproject
gestart. Voor dit onderzoek staat in de research unit een
testbatterij opgesteld die is ontwikkeld in het Leidse
onderzoeksinstituut. Hiermee zijn in korte tijd veel
verschillende hersenfuncties zeer nauwkeurig te meten.
“Door de metingen vaker te herhalen, krijgen we veel
bruikbare informatie over de werking van het medicijn
bij deze ziekte”, aldus Groeneveld. “De testbatterij is ook
interessant voor producenten van geneesmiddelen voor
Alzheimer, die hun middelen bij ons kunnen laten testen.
De uiteindelijke winnaar is de alzheimerpatiënt.”

Internationaal
• In 2011 zijn de nieuwe diagnostische criteria voor de
ziekte van Alzheimer gepubliceerd. Philip Scheltens is lid
van de internationale commissie die onder auspiciën van
de Amerikaanse Alzheimer Association de nieuwe criteria
opstelde. De criteria vormen een grote stap voorwaarts
voor het veld, omdat ze de waarde van biomarkers
erkennen.
• In 2011 vond de eerste subsidieronde plaats voor het
Europese Joint Programming (JP) initiatief, waarbij Philip
Scheltens zitting heeft in de Scientific Advisory Board.
Philip Scheltens is hoofdonderzoeker (gezamenlijk
met een Zweedse collega) van een multinationaal
voorstel met een budget van 9,5 miljoen euro over
standaardisatie van biomarkers waarin 20 landen
participeren. Dr. Pieter Jelle Visser is penvoerder voor de
Nederlandse indiening, waarvan intussen bekend is dat
deze gehonoreerd is.
• Wiesje van der Flier is lid van het Scientific Committee
van het wereld Alzheimercongres, International
Conference on Alzheimer’s disease (ICAD), dat in 2011
plaats vond in Parijs.
• Philip Scheltens is lid van de Scientfic Advisory Board
van het Plan Alzheimer France 2008-2012: L’engagement
Tous. Het grote plan van € 1.6 miljard, ook wel het
‘Sarkozy plan’ genoemd vanwege zijn persoonlijk
initiatief hiertoe, behelst een forse financiële injectie
in het onderzoek naar de oorzaak, diagnostiek en
behandeling van Alzheimer en andere vormen van
dementie.
• Met het Dementia Research Center te London bestaat
een intensieve samenwerking. Professor Nick Fox is als
hoogleraar Seriële Beeldvorming met MRI verbonden
aan het Alzheimercentrum/afdeling neurologie en Philip
Scheltens is als Honorary professor verbonden aan het
University College London. In deze hoedanigheid heeft
hij geadviseerd in een research voorstel betreffende
early onset dementie en in een voorstel voor een clinical
trial unit.
Media
Alzheimercentrum
in het nieuws
In 2011 mocht het VUmc
Alzheimercentrum zich
verheugen in een grote
hoeveelheid mediaaandacht.
Dit is belangrijk,
want wanneer het VUmc
Alzheimecentrum in het
nieuws komt, betekent
dat meer aandacht voor
patiënten met de ziekte van
Alzheimer. Het vergroten
van de bewustwording
onder het grote publiek voor
deze ziekte is één van de
speerpunten van het VUmc
Alzheimercentrum.
Deze publicaties verschenen
o.a. in de Telegraaf,
Volkskrant, Kenniskring en
de Spits.
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 6 pagina 7 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011

Patiëntenzorg
Meer patiënten in 2011
In 2011 konden we volop gebruik maken van het vernieuwde
VUmc Alzheimercentrum en dit heeft geleid tot een duidelijke
toename van het aantal patiënten. Bijna 600 nieuwe patiënten
bezochten ons centrum. De populatie van het VUmc
Alzheimercentrum kenmerkt zich door de relatief jonge
leeftijd: tweederde van de patiënten is 65 jaar of jonger. In
2011 zagen we bijna 100 nieuwe patiënten met dementie
op jonge leeftijd. Meer dan tweederde van de patiënten die
verwezen worden naar het VUmc Alzheimercentrum komt
van buiten de eigen regio, uit heel Nederland. Het betreft hier
voor het grootste gedeelte second en third opinions.
Lancering zorgportaal heel positief ontvangen
Op 16 december is het digitale patiëntenportaal van
het VUmc Alzheimercentrum live gegaan. De officiële
opening vond plaats op 17 januari 2012. Dit portaal, dat
exclusief toegankelijk is voor patiënten van het VUmc
Alzheimercentrum, biedt uitgebreide informatie over
ziektebeelden, omgaan met dementie en praktische
ondersteuning. Daarnaast is er een community waar
patiënten en mantelzorgers lotgenoten kunnen vinden
en ervaringen kunnen uitwisselen. In 2013 zal een
derde onderdeel worden toegevoegd waarbij, achter
DigiD-beveiliging, patiënten inzage hebben in hun
afspraken, medische correspondentie en online contact
kunnen hebben met de zorgverleners van het VUmc
Alzheimercentrum via mail of videoconsult.
Mystery patiënt waardeert het VUmc
Alzheimercentrum met een 8
Het VUmc Alzheimercentrum heeft kwaliteit van de
patiëntenzorg hoog in het vaandel staan. Nu het volledig
vernieuwde centrum haar deuren geopend heeft, was het
in 2011 tijd om de patiëntenzorg eens extra onder de
loep te nemen. Hiervoor hebben we de hulp ingeroepen
van Mystery Review. Dit bedrijf verzorgt kwalitatieve
onderzoeken voor zorgcentra met daadwerkelijke
patiënten. De mystery patiënten zijn in de meeste gevallen
echte patiënten die hun beleving na afloop van een
afspraak aan de zorginstelling terugkoppelen in een online
rapportage. Tot onze niet geringe trots waardeerden de
mystery patiënten de zorg van het VUmc Alzheimercentrum
met een ruime 8. Enkele quotes uit het interview zijn:
“Hou dit niveau vast!” en “Mijn complimenten voor het
vakmanschap”. Kwalificaties waar wij heel trots op zijn! Om
het kwaliteitsniveau te borgen herhalen we het onderzoek
volgend jaar.
Paul van Eerde Award voor Freek Gillissen
Freek Gillissen, verpleegkundig zorgconsulent van het
VUmc Alzheimercentrum, heeft een cheque van 5.000 euro
ontvangen die bij de Paul van Eerde Award hoort. De Award
was door de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig
Levenseinde (NVVE) toegekend aan de familie Van Eerde. Zij
mochten het bij de prijs behorende geldbedrag schenken
aan een persoon of organisatie die zich bezighoudt met
dementie. De familie liet door deze prijs hun waardering
blijken voor de zorg die zij kregen bij het VUmc Alzheimercentrum.
Onderwijs
Cursusbureau
Afgelopen jaar richtten wij ons cursusbureau op, bemand
door Femke van der Linden en Marian van ’t Oever.
Getweeën organiseerden zij cursussen op maat over
de ziekte van Alzheimer en de aanpak van het VUmc
Alzheimercentrum voor grotere en kleinere groepen
geïnteresseerde professionals. Het nieuwe centrum maakt
het mogelijk om groepen tot 45 personen te ontvangen. Wij
verzorgden cursussen voor collega’s uit Turkije en Spanje.
Spaanse artsen groep
Ook bezochten delegaties uit Japan, Ethiopië, Frankrijk en
België ons centrum voor informatie over onze werkwijze.
Een afvaardiging uit de Tweede kamer liet zich informeren
over de stand van zaken op het gebied van dementie.
Vijf arts assistenten volgden klinisch fellowship
VUmc Alzheimercentrum biedt aan neurologen in opleiding
de mogelijkheid tot het volgen van een klinisch fellowship.
In 2011 deden een vijftal arts-assistenten uit verschillende
ziekenhuizen in Nederland op deze manier kennis op in de
cognitieve neurologie.
Tiental wetenschappelijke stages
VUmc Alzheimercentrum biedt ook plekken voor
wetenschappelijke stages: Afgelopen jaar deden een tiental
masterstudenten vanuit verschillende disciplines zoals
Master of Neurosciences, Geneeskunde en Psychologie hun
master-these bij het VUmc Alzheimercentrum.
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 8 pagina 9 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011

Onderzoek
De onderzoeksactiviteiten van het VUmc
Alzheimercentrum concentreren zich rond vier
onderzoekslijnen.
1. Verschillen in verschijningsvorm
Er bestaan verschillende vormen van dementie, zoals
de ziekte van Alzheimer, frontotemporale dementie en
dementie met Lewy lichaampjes. Ook binnen de ziekte van
Alzheimer zijn grote verschillen; bij de ene patiënt staat
vergeetachtigheid op de voorgrond, bij de andere patiënt
zijn het juist symptomen zoals traagheid of onhandigheid.
Patiënten met dementie op jonge leeftijd presenteren zich
vaak anders dan oudere patiënten. Deze onderzoekslijn
richt zich op het vinden van biologische mechanismen
die de verschillen in verschijningsvorm (dit heet ook wel
endophenotype) kunnen verklaren.
2. Vroegdiagnostiek
Deze onderzoekslijn is gericht op het vinden van nieuwe
methoden die kunnen helpen bij het stellen van de
diagnose. Het onderzoek is voor een groot deel gericht op
het vinden van indicatoren (ook wel markers genoemd)
die kunnen voorspellen wie de ziekte van Alzheimer krijgt
vóórdat er sprake is van ernstige achteruitgang in het
dagelijks functioneren. Tenslotte richt deze lijn zich ook op
het vinden van indicatoren (markers) die geschikt zijn om
het ziektebeloop te voorspellen (prognose) en te volgen
door de tijd (monitoren).
3. Vasculaire factoren
Dementie op oudere leeftijd heeft vaak meerdere oorzaken.
Naast de ziekte van Alzheimer speelt ook schade
aan de grote en/of kleine bloedvaten in de hersenen
(cerebrovasculaire schade) een rol. Deze onderzoekslijn
bestudeert het effect van deze schade aan bloedvaten in de
hersenen in relatie tot het ontstaan van dementie.
4. Interventies
• Farmacologische interventies
Deze onderzoekslijn is gericht op het vinden
van therapie. Het onderzoek naar therapie met
medicamenten vindt grotendeels plaats in de vorm van
contractonderzoek met grote farmaceutische bedrijven.
• Niet farmacologische interventies
Niet alleen medicatie, maar ook andere (leefstijl) factoren
kunnen van invloed zijn op het beloop en de symptomen
van dementie. Voorbeelden hiervan zijn onderzoeken
naar de invloed van bewegen, licht en voeding.
Nieuwe onderzoeksprojecten
• LOF-studie (subsidie: Hersenstichting, Mooiste
contactfonds): Het doel van dit onderzoek is om
te ontdekken wat de voorspellende waarde van
gedragsveranderingen (meer specifiek: Late onset
frontaal (LOF) syndroom) is voor verschillende vormen
van dementie.
• B4AD (subsidie: Eurotrans-Bio, stichting Zabawas): Het
doel van dit project is de ontwikkeling van nieuwe
biomarkers voor de ziekte van Alzheimer, die met behulp
van een speciale chip gemeten kunnen worden. Uniek
kenmerk van dit Europese project is de samenwerking
met verschillende kleine bedrijven.
• AD: more than one disease? (subsidie: Purplefield
Investments bv): Het doel van dit onderzoek is om
met behulp van netwerk-analyse te onderzoeken of
we aanwijzingen voor het bestaan van verschillende
subtypes van Alzheimer kunnen vinden.
• VCI-project (subsidie: NWO): In dit samenwerkingsproject
met het UMCU is de centrale vraag hoe je kunt
voorspellen
welke patiënten
met cognitieve
beperkingen en
vasculaire schade
op de hersenscan
ernstige
achteruitgang
zullen vertonen
over een periode
van twee jaar.
• Hersenen&cognitie (subsidie: NWO): Doel van dit
onderzoek (samenwerking met LUMC) is de waarde van
structurele en functionele connectiviteit als diagnostische
marker voor de ziekte van Alzheimer en frontotemporale
dementie te onderzoeken met behulp van MRI-scans.
• Verschillen in verschijningsvorm (subsidie: Alzheimer
Nederland): Dit project zoomt in op de rol van krimp
in het achterste gedeelte van de hersenen. Dit komt
veel vaker voor dan men voorheen dacht, vooral bij
jonge patiënten. In dit onderzoek valideren we een
beoordelingsschaal en onderzoeken we de samenhang
met specifieke cognitieve stoornissen.
• “Bad guys” in de amyloid opruiming (subsidie: stichting
Dioraphte): In dit onderzoek proberen we te doorgronden
welke mechanismen zorgen voor opname van het eiwit
amyloid.
• Validating the Amsterdam IADL Questionnaire (subsidie:
Innovatiefonds Zorgverzekeraars): In dit project
onderzoeken we of dit door ons ontwikkelde instrument
geschikt is om de effecten van behandelingen tegen
dementie te meten.
• Voorspellen Galantamine effect (subsidie: CHDR,
ZonMW): In dit onderzoek proberen we te voorspellen
welke patiënten baat zullen hebben bij het gebruik van
galantamine, een medicijn dat de symptomen van de
ziekte van Alzheimer kan verminderen.
• Functionele MRI bij Frontotemporale dementie (subsidie:
stichting Dioraphte): In dit project onderzoeken we
veranderingen in de functionele connectiviteit van de
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 10 pagina 11 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
hersenen bij personen die drager zijn van een gen dat
frontotemporale dementie veroorzaakt.
Contractresearch
• Bapineuzumab (sponsor: Pfizer/Janssen):
Een fase 3, multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde,
placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met
beginnende tot matig ernstige ziekte van Alzheimer
naar de werkzaamheid en veiligheid van de intraveneus
toegediende monoklonaal amyloid-beta specifieke
antilichaam Bapineuzumab (AAB-001, ELN115727).
• Bapineuzumab extensie (sponsor: Pfizer/Janssen):
Een fase 3 extensie, multicenter, lange termijn veiligheid
en tolerantiestudie van intraveneus Bapineuzumab
(AAB-001, ELN115727) bij patiënten met de ziekte van
Alzheimer die drager zijn van een bepaald genotype en
hebben deelgenomen aan een eerdere studie.
• CAD106 (sponsor: Novartis):
Een fase 2, multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde,
placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met
beginnende ziekte van Alzheimer naar de veiligheid en
tolerantie van een amyloid-beta specifiek antilichaam
respons na herhaalde intramusculaire injecties.
• Scarlet Road (sponsor: Roche):
Een fase 2, multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde
placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met
prodromale ziekte van Alzheimer naar het effect van
de subcutaan toegediende monoclonaal amyloid-beta
specifieke antilichaam gantenerumab (RO4909832) op
cognitie en dagelijks functioneren.
• Souvenir II (sponsor Danone/Nutricia):
Een fase 3, multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde
placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met
beginnende ziekte van Alzheimer naar het effect van
oraal Souvenaid (medical food) op cognitie.
• Souvenir II open label extensie (sponsor Danone/Nutricia):
Een fase 3, multicenter, open label extensie studie bij
patiënten met de ziekte van Alzheimer die hebben
deelgenomen aan de Souvenir II studie, naar het effect
van oraal Souvenaid (medical food) op cognitie.

Promoties
1. Maartje Kester
Biomarkers for Alzheimer’s pathology; monitoring,
predicting and understanding the disease
14 januari 2011; promotoren: Ph. Scheltens, MA
Blankenstein, copromotor: WM van der Flier
Het verloop van de
ziekte van Alzheimer
wordt meestal
gemeten door het
geheugen van de
patiënt te testen.
Maar uit onderzoek
van Maartje Kester
blijkt dat het verloop
nauwkeuriger is
vast te stellen met
een ruggenprik.
De concentraties
van de biomarkers
(specifieke eiwitten) weerspiegelen de processen die
zich in de hersenen van Alzheimerpatiënten afspelen.
Er zijn biomarkers die specifiek zijn voor de ziekte van
Alzheimer, maar ook biomarkers die algemener zijn
voor hersenschade. Verrassend is dat juist algemene
markers het meest adequaat het verloop van de ziekte
weergeven. Dit onderzoek laat zien dat voor het volgen
van het beloop van de ziekte andere biomarkers gebruikt
moeten worden dan voor de diagnose van de ziekte
van Alzheimer. Deze uitkomst is van belang bij de
ontwikkeling van medicijnen tegen Alzheimer. Want als je
weet hoe de ziekte verloopt, kun je ook beter volgen hoe
medicijnen aanslaan. Dit onderzoek is mogelijk omdat
het VUmc Alzheimercentrum beschikt over een unieke
collectie hersenvocht van patiënten over een langere
periode en in meerdere fasen van de ontwikkeling van de
ziekte.
2. Jasper Sluimer
Visualizing the shrinking brain: longitudinal MR
studies in the spectrum of cognitive decline.
28 april 2011; promotoren: F Barkhof, Ph Scheltens,
copromotoren: H Vrenken, WM van der Flier
De ziekte van
Alzheimer verspreidt
zich volgens een
vast patroon door
het brein. Het begint
met verlies van
hersencellen in de
temporaalkwab. Dat
zag Jasper Sluimer
op de honderden
MRI-scans die
gedurende drie jaar
van de hersenen
van 150 personen
(gezonde en zieke) zijn gemaakt. Bovendien brachten deze
MRI-scans aan het licht dat er een agressievere variant
van de ziekte van Alzheimer is, die vooral bij jongere
patiënten – onder de 65 jaar – voorkomt. MRI-scans blijken
uiterst geschikt om de ziekte van Alzheimer vroegtijdig
te herkennen en een prognose te geven. Door de MRIscans
eens in de zoveel tijd te herhalen, is de snelheid
van achteruitgang bij patiënten betrouwbaar te volgen.
Mocht er in de toekomst een geneesmiddel tegen de ziekte
van Alzheimer komen, dan is het effect hiervan goed te
monitoren via MRI-scans. Het is nu nog niet standaard
dat elke persoon waarvan vermoed wordt dat hij of zij de
ziekte heeft een MRI-scan krijgt. Voor patiënten en familie
is het van groot belang in een zo vroeg mogelijk stadium
te weten of hij of zij de ziekte van Alzheimer heeft.
Komt er een geneesmiddel, dan maakt vroegdiagnostiek
bovendien mogelijk dat onmiddellijk met de behandeling
gestart kan worden.
3. Sandra Mulder
Amyloid Associated Proteins in
Alzheimer’s Disease.
7 oktober 2011; promotoren: MA Blankenstein,
Ph Scheltens, copromotor: R Veerhuis
Eén van de eerste
aanwijzingen
van de ziekte
van Alzheimer
in de hersenen
is de ophoping
van het eiwit
amyloïd-beta.
Over het ontstaan
van deze
eiwitstapelingen
is echter zeer
weinig bekend.
Wel zijn er
al langer indicaties dat andere eiwitten, die kunnen
binden aan amyloïd-beta, hierop van invloed zijn.
Sandra Mulder heeft tijdens haar promotieonderzoek
gevonden dat binding van deze amyloïd-bindende
eiwitten aan amyloïd nadelige effecten kan hebben, en
mogelijk bijdraagt aan het ontstaan van de ziekte van
Alzheimer. Opruim- en ontstekingscellen in de hersenen
(zogenaamde gliacellen) kunnen het amyloid-beta
eiwit opnemen en afbreken. Maar deze opname wordt
verslechterd in de aanwezigheid van specifieke amyloïdbindende
eiwitten. Daarnaast kunnen deze eiwitten
een ontstekingsreactie in gang zetten die slecht is voor
de zenuwcellen in de hersenen. De amyloïd-bindende
eiwitten kunnen dus een zeer slechte invloed hebben op
het ziekteproces.
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 12 pagina 13 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
4. Sietske Sikkes
Measuring IADl in dementia.
14 oktober 2011; promotoren: Ph Scheltens, BM Uitdehaag
copromotoren: YAL Pijnenburg, E de Lange-de Klerk
Patiënten met Dementie
krijgen problemen
in het dagelijks
functioneren, zoals met
koken of het regelen
van de financiën.
Problemen bij deze
dagelijkse activiteiten,
‘instrumental activities
of daily living’ (IADL)
genoemd, worden
meestal gemeten met
vragenlijsten die de
mantelzorger – vaak
de partner – invult. De vragenlijsten zijn een belangrijk
instrument bij het stellen van de diagnose dementie.
De bestaande IADL-vragenlijsten zijn echter verouderd.
Ze bevatten bijvoorbeeld geen vragen over gebruik van
computer of mobiele telefoon. En de vragen zijn vooral
van toepassing op mensen met een hoge leeftijd, terwijl
juist veel van de patiënten in VUmc Alzheimercentrum
jonger dan 65 zijn. Daarom ontwikkelde Sietske een
nieuwe vragenlijst, de Amsterdam IADL vragenlijst®,
om problemen in het dagelijks functioneren al in een
vroeg stadium te kunnen detecteren. Zij ontwikkelde
nieuwe vragen op basis van theorie en interviews met
betrokkenen. Daarbij is speciale aandacht besteed
aan de betrouwbaarheid van de vragenlijst en aan de
voorwaarde dat de vragen aansluiten op het dagelijks
leven van de mensen die de geheugenpolikliniek
bezoeken. De vragenlijst is een veelbelovend nieuw
meetinstrument voor dementie. Omdat de behoefte
aan een dergelijke vragenlijst wereldwijd is, wordt
nu gewerkt aan een internationale versie. Ook kan de
vragenlijst mogelijk gebruikt gaan worden om het effect
van nieuwe behandelingen tegen dementie te meten.

Fondsenwerving
Voor het merendeel van onze inkomsten ten bate van
onderzoek zijn wij afhankelijk van gelden door derden. De
donaties van bedrijven en particulieren die ons financieel
ondersteunen zijn van essentieel belang om op grote schaal
toonaangevend wetenschappelijk onderzoek te kunnen doen.
Nu we in het nieuwe centrum zitten, hebben we dit jaar
veel energie kunnen steken in het uitbreiden van onze
wetenschappelijke activiteiten. Zorg en onderzoek hebben
een omgeving gekregen die er mag zijn en die inspireert!
Ondanks de economische crisis die veel (potentiële) gevers
parten speelt, zijn onze inkomsten toch gegroeid. Naast
onze vaste donateurs zijn er afgelopen jaar ook nieuwe
relaties bij gekomen.
• Heineken NV Nederland heeft de donatie verdubbeld en
het contract verlengd met nog eens drie jaar.
• Ook Danone/Nutricia heeft zijn steun verlengd met een
grote donatie voor drie jaar.
• Door de financiële steun van Stichting Dioraphte
kunnen twee nieuwe onderzoeksprojecten starten en
wordt de leerstoel van prof.dr. John van Swieten bij het
VUmc Alzheimercentrum gefinancierd.
• Nieuwe eenmalige donaties ontvingen we van:
- SNS Reaal Verzekeringen
- Asito
- Van Lanschot Bankiers
- Stichting Buytentwist
- PON Nederland
- Een aantal vermogende particulieren.
Bovenal zijn we onze trouwe donateurs die we hier niet
met naam en toenaam vermelden zeer erkentelijk voor
hun betrokkenheid en steun aan ons centrum. Deze
financiële steun van grote en kleine donateurs is voor
ons van cruciaal belang en maken het zo noodzakelijke
wetenschappelijke onderzoek mogelijk.
Fondsenwervende acties en andere evenementen
Dit jaar werden er voor het VUmc Alzheimercentrum
bijzondere fondsenwervervende acties georganiseerd
waarmee geld werd geworven voor wetenschappelijk
onderzoek. Met veel dank aan allen voor hun geweldige inzet.
KPMG strijdt tegen Alzheimer
Tien medewerkers van KPMG liepen op 6 november de
marathon van New York. Ze gingen niet alleen voor de
sportieve uitdaging, ze liepen ook om zoveel mogelijk
geld bijeen te brengen voor onderzoek van VUmc
Alzheimercentrum. Jurgen van Breukelen, lid van de raad
van bestuur van KPMG, nam het initiatief. “Een van onze
collega’s heeft een jaar geleden te horen gekregen dat
hij dementie heeft. Hij was op dat moment nog maar 58
jaar. Een ziekte waarvan je denkt dat het bij ouder worden
hoort, treft ineens een succesvolle collega die nog midden
in het leven staat.”
Hardlopen voor onderzoek naar de ziekte van Alzheimer
Steeds meer mensen steunen het VUmc Alzheimercentrum
in de strijd tegen de ziekte van Alzheimer. Een mooi
voorbeeld hiervan is
sportfanaat Hans Koster die
op 6 november de marathon
van New York heeft gelopen en
hiermee en passant geld heeft
ingezameld voor onderzoek
naar de ziekte van Alzheimer.
Hans en zijn familie zetten zich
in om onderzoek te steunen waarbij het Alzheimer-eiwit
amyloid zichtbaar gemaakt kan worden met behulp van
een hersenscanner.
Een interactieve Wereld Alzheimerdag
Op 20 september organiseerden wij een feestelijk getinte
middag voor onze patiënten en donateurs ter gelegeheid
van Wereld Alzheimerdag. De dag werd voorgezeten door
Frénk van der Linden die met zijn eigen film ‘Verloren
Band’ zijn ervaring met de ziekte van Alzheimer deelde.
Vervolgens kon het publiek vragen stellen aan Philip
Scheltens. Anne-Mei Thé liet het publiek kennis maken met
‘The Alzheimer Experience’. Deze film geeft de kijker een
goed beeld van de ziekte van Alzheimer en wordt zelfs
gebruikt in de zorgopleiding. (www.alzheimerexperience.nl).
De presentatie van Wiesje van der Flier gaf een overzicht
van het onderzoek in 2010-2011. Jonge onderzoeker
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 14 pagina 15 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
Hanneke de Waal gaf een kijkje achter de schermen bij
haar onderzoek ‘Veranderingen in hersenactiviteit bij jong
dementerenden’.
De middag werd afgesloten
met het uitreiken van de
groene actie doos ‘Een wereld
zonder Alzheimer’ aan het
publiek door Uri Coronel
(Voorzitter stichting Steun
VUmc Alzheimercentrum).
Deze groene doos is een
gezamenlijke actie met
Alzheimer Nederland om
kleinschalige acties onder
particulieren te bevorderen. Na afloop was er een gezellige
borrel waar mensen hun ervaringen konden delen.
Alzheimerlunch was een groot succes
Voor onze major donors en nieuwe potentiële relaties werd
op 27 september een heerlijke lunch belangeloos verzorgd
door een drietal topkoks: Stefan van Sprang, Robert
Kranenborg en Lucas Rive. Tussen de gasten zaten de

onderzoekers die geanimeerd vertelden over hun
onderzoek. Dit werd zeer gewaardeerd door bestaande
en potentiële donateurs. Gastvrouw Astrid Joosten
zorgde tussen de gangen voor interessante interviews
met o.a. Philip Scheltens over het ‘DAF onderzoek’, een
uniek onderzoek naar een nieuwe beeldvormingtechniek
waarmee het Alzheimer-eiwit in de hersenen zichtbaar
gemaakt kan worden.
IJsselland Rally
Tijdens de achtstee editie van de IJsselland Rally,
een toertocht voor klassieke auto’s, was VUmc
Alzheimercentrum een van de goede doelen. De rally vond
plaats op vrijdag 9 september in Zwolle en omstreken.
Onderzoeker Willem de Haan hield een presentatie over de
activiteiten van VUmc Alzheimercentrum en nam de gulle
donatie in ontvangst. De IJsselland Rally is een initiatief van
Brouwers Accountants & Adviseurs en ING.
Samenwerking met Alzheimer Nederland
In 2011 hebben we een nieuw contract gesloten met
Alzheimer Nederland om de bestaande samenwerking
verder te intensiveren. Gezamenlijke acties richting
het grote publiek zijn immers effectiever met als
gemeenschappelijk doel: meer geld op halen voor
onderzoek bij het VUmc Alzheimercentrum.
Onze gemeenschappelijke droom: ‘Een wereld zonder
Alzheimer’ staat centraal in de eerste gemeenschappelijke
campagne. Deze luidt: ‘Kom in actie voor een wereld
zonder Alzheimer’ en werd op Wereld Alzheimerdag bij het
VUmc gelanceerd. De gezamenlijke campagne loopt door in
2012. Meer wetenschappelijk onderzoek is volgens beide
partijen onontbeerlijk om deze droom te bereiken. Als
symbool is de knoop gekozen.
De Knoop
Waarom een knoop als symbool voor dementie? Het
meest in het oog springende symptoom van dementie is
geheugenverlies.
Het tegenovergestelde
van vergeten is
onthouden. Van
oudsher leggen we een knoop in de zakdoek om iets niet
te vergeten, de knoop als geheugensteuntje. Ook zorgt een
knoop voor verbinding en verbondenheid. Alzheimer is bij
uitstek een ziekte waarbij patiënten en hun naasten elkaar
heel hard nodig hebben.
Comité Fondsenwerving
In 2011 is het Comité Fondsenwerving opgericht ter
bevordering van fondsenwervende activiteiten onder
particulieren. Wij zijn erg blij met hun steun en inzet en
kijken uit naar een succesvolle samenwerking.
Hierin hebben de volgende leden zitting:
• Mw. Lideweij M.J. Hilarides
• Mw. Mechtelien van Alkemade
• Mw. Alexandra Peterich - Roskam
• Mw. Caroline Wynaendts – André de la Porte
• Dhr. Uri Coronel
• Mw. Nicolle Dellaert (VUmc Alzheimercentrum)
Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum
De Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum heeft als
doel de fondsenwervende activiteiten ten bate van het
wetenschappelijk onderzoek actief te ondersteunen.
De focus ligt daarbij vooral op het verbinden van
bedrijven aan het VUmc Alzheimercentrum. In 2011
heeft het bestuur twee keer vergaderd en verschillende
initiatieven ondernomen om steun te vinden binnen haar
netwerk. Tijdens de laatste vergadering heeft de heer Aat
Schouwenaar zijn functie
als voorzitter van het
bestuur overgegeven aan
de heer Uri Coronel. Wij zijn
de heer Aat Schouwenaar
zeer erkentelijk voor zijn
enorme inzet en zijn blij
dat hij in het bestuur
Uri Coronel
blijft. Tevens is in deze
vergadering besloten dat het bestuur zal worden uitgebreid
om zo toegang te krijgen tot een groter netwerk. Daartoe
zijn onlangs de heren Age Fluitman, Robert Weisz en Henk
Broeders toegetreden. Wij heten hen van harte welkom.
Het bestuur van de stichting bestaat nu uit de volgende leden:
• Dhr. U. Coronel (voorzitter),
• Mw. drs. C. Kielstra, (secretaris)
• Dhr. ir. J.B.P. Coopmans, lid raad van bestuur KPN
• Dhr. mr. drs. M.B.A. Keim, RA, directievoorzitter AEGON
Nederland, lid van de Management Board van AEGON NV
• Dhr. drs. M.J. van Rijn, voorzitter executive committee
van PGGM
• Dhr. drs. R.M. Weisz, partner/directeur onroerend goed
beleggingsmaatschappij Timevest
• Dhr. drs. A. Schouwenaar, oud bestuursvoorzitter
Endemol
• Dhr. drs. E.B. Mulder, voorzitter raad van bestuur VU
medisch centrum
• Dhr. mr. A.A.G. Fluitman, voorzitter Kamer van
Koophandel Amsterdam
• Dhr. ir. H. Broeders, partner McKinsey & Company
Waarom donaties via de Stichting VUmc Fonds?
Inkomsten worden geïnd, beheerd en verantwoord door de
Stichting VUmc Fonds. Voor deze constructie is gekozen
omdat:
1. Het VUmc Fonds een reeds bestaande rechtspersoon van
VUmc is.
2. Het VUmc Fonds de financiële administratie en beheer
van de gelden voor de diverse VUmc onderdelen
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 16 pagina 17 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
verzorgt. De administratieve kosten liggen veel lager
dan ANBI en CBF norm.
3. Het VUmc fonds een ANBI status heeft waardoor gevers
en het fonds geen belasting verschuldigd zijn over
donaties.
4. Deze constructie vermenging met andere geldstromen
van VUmc voorkomt; donaties gaan rechtstreeks naar
het Alzheimercentrum voor onderzoek.
5. VUmc Alzheimercentrum meedeelt in de renteopbrengst
van het totale vermogen.
6. Het VUmc Fonds zorgt voor beheer en verslaglegging in
jaarrekening met accountantsverklaring.
Comité van Aanbeveling:
• Dhr. dr. A.H.G. Rinnooy Kan (voorzitter)
• Dhr. drs. J. Bennink
• Mevr. dr. E. Borst-Eilers
• Dhr. Youp van ‘t Hek
• Mevr. M. van der Hoeven
• Dhr. drs. R. Hooft Graafland
• Dhr. drs. F. van Houten
• Mevr. L.M.J. Hylarides
• Dhr. drs. R.W.P. Reibestein
• Dhr. drs. F.B.M. Sanders
• Dhr. mr. J. H. Schraven
• Dhr. Dr. H.H.F. Wijfels
• Dhr. ir. A.R. Wynaendts
Dr. A.H.G. Rinnooy Kan
(voorzitter)

Organisatie
Het team van VUmc Alzheimercentrum
Organisatiestructuur
Het VUmc Alzheimercentrum is onderdeel van de
afdeling Neurologie van het VUmc. Het team bestaat uit
diverse disciplines gericht op de ziekte van Alzheimer,
georganiseerd rond patiëntenzorg in combinatie met
wetenschappelijk onderzoek. Het management team
bestaat uit Philip Scheltens, Yolande Pijnenburg, Evan van
Egmond en Wiesje van der Flier.
Binnen VUmc en VU werkt het Alzheimercentrum
nauw samen met diverse afdelingen en disciplines, de
zogenaamde partners. Het wetenschappelijk onderzoek van
het VUmc Alzheimercentrum is ingebed in de Neuroscience
Campus Amsterdam (NCA), het overkoepelend orgaan van
alle neurowetenschappers binnen de VU en VUmc.
Nieuwe medewerkers
Promovendi
• Anne Catrien Baakman onderzoekt welke patiënten het
meeste baat hebben bij gebruik van het Alzheimer-middel
Galantamine.
• Welmoed Krudop onderzoekt patiënten waar
gedragsveranderingen meer op de voorgrond staan dan
geheugenklachten.
• Floor Duits doet onderzoek naar biomarkers voor de
ziekte van Alzheimer.
• Daniela Bertens doet onderzoek naar de beste methoden
om geneesmiddelenonderzoek uit te voeren.
• Andrea Rosenberger doet onderzoek naar nieuwe
biomarkers voor de ziekte van Alzheimer.
• Marissa Zwan onderzoekt de klinische bruikbaarheid van
nieuwe PET-tracers.
• Elise Dopper doet onderzoek naar frontotemporale
dementie.
Anne Catrien
Baakman Welmoed Krudop Floor Duits Daniela Bertens
Marissa Zwan
Annefloor
Hageman
Elise Dopper
Marije Benedictus
Onderzoeksmedewerkers
• Betty Tijms werkt als postdoc aan een project over
functionele connectiviteit van de hersenen met behulp
van functionele MRI en magneto-encephalografie.
• Annefloor Hageman is neuropsychologisch
onderzoeksassistente.
• Marije Benedictus heeft als onderzoeksassistente een
grote serie MRI-scans beoordeeld.
Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011 | pagina 18 pagina 19 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2011
Betty Tijms
Ellen Oostra
Projectmedewerkers
• Ellen Oostra is beheerder van de website en het digitaal
Alzheimercentrum.
• Zahra Ettoghri bemant het secretariaat.
Informatie over VUmc Alzheimercentrum is te
vinden op de website www.alzheimercentrum.nl
en www.vumc.nl/steunalzheimercentrum
Telefoon: 020 444 0816 of 020444 3165
e-mail: alzheimercentrum@vumc.nl
Colofon
Tekst en samenstelling:
Wiesje M. van der Flier en Nicolle Dellaert
Vormgeving:
IT Reklame adviesbureau, Rik Vrijman
Fotografie:
DigiDaan, Cover
Mark van der Brink
Harry Meijer
april 2012

Meest relevante artikelen
1. Cordonnier C, van der Flier WM. Brain microbleeds and Alzheimer’s
disease: innocent observation or key player? Brain 2011;134:335-344.
2. van der Flier WM, Pijnenburg YAL Fox NC, Scheltens P. Early-onset
versus late-onset Alzheimer’s disease: the case of the missing
APOE ε4 allele. Lancet Neurol 2011;10:280-288. Kamphuis PJGH,
Verhey FRJ, Olde Rikkert MGM, Twisk JWR, Swinkels SHN, Scheltens
P. Efficacy of a medical food on cognition in Alzheimer’s disease:
results from secondary analyses of a randomized, controlled trial.
J Nutr Health Aging 2011;15:720-724.
3. Koedam ELGE, Lehmann M, van der Flier WM, Scheltens P,
Pijnenburg YAL, Fox N, Barkhof F, Wattjes MP. Visual assessment
of posterior atrophy development of a MRI rating scale. Eur Radiol
2011;21:2618-2625.
4. McKhann GM, Knopman DS, Chertkow H, Hyman BT, Jack CR Jr,
Kawas CH, Klunk WE, Koroshetz WJ, Manly JJ, Mayeux R, Mohs RC,
Morris JC, Rossor MN, Scheltens P, Carillo MC, Thies B, Weintraub
S, Phelps CH. The diagnosis of dementia due to Alzheimer’s
disease: recommendations from the National Institute on Aging
and the Alzheimer’s Association workgroup. Alzheimers Dement
2011;7:263-269.
5. Rascovsky K, Hodges JR, Knopman D, Mendez MF, Kramer JH,
Neuhaus J, van Swieten JC, Seelaar H, Dopper EGP, Onyike CU, Hillis
AE, Josephs KA, Boeve BF, Kertesz A, Seeley WW, Rankin KP, Johnson
JK, Gorno-Tempini ML, Rosen H, Prioleau-Latham CE, Lee A, Kipps
CM, Lillo P, Piguet O, Rohrer JD, Rossor MN, Warren JD, Fox NC,
Galasko D, Salmon DP, Black SE, Mesulam M, Weintraub S, Dickerson
BC, Diehl-Schmid J, Pasquier F, Deramecourt V, Lebert F, Pijnenburg Y,
Chow TW, Manes F, Grafman J, Cappa SF, Freedman M, Grossman M,
Miller BL. Sensitivity of revised diagnostic criteria for the behavioural
variant of frontotemporal dementia. Brain 2011;134:2456-2477.
6. Scheltens P, Rockwood K. How golden is the gold standard of
neuropathology in dementia? Alzheimers Dement 2011;7:486-489.
7. Renton AE, Majounie E, Waite A, Simon-Sanchez J, Rollinson S, Gibbs
JR, Schymick JC, van Swieten JC et al. A hexanucleotide repeat
expansion in C9ORF72 is the cause of chromosome 9p21-linked ALS-
FTD. Neuron 2011;72:257-68.
maart 2010