MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020

MONUMENTENZORG
EN FINANCIERING 2020
TRENDS & ONTWIKKELINGEN

4 5
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord 7
Inleiding 9
Expertmeetings
- Onze organisatie in 2020 11
- Monumentenzorg in 2020 17
- Wonen, werken en winkelen in 2020 23
- (Woning)-financiering in 2020 29
7 impactvolle veranderingen 37
Het Restauratiefonds en de toekomst 45
Dankwoord 49
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

6 7
Nationaal Restauratiefonds zet zich al bijna 30 jaar in voor het behoud van
Nederlandse monumenten. Dat doen wij door het delen van kennis, het verstrekken
van (laagrentende) financieringen en het uitbetalen van subsidies aan monumenteigenaren
voor restauratie en onderhoud van hun pand.
Voorwoord
Voor het succesvol nastreven van onze missie (het behoud van monumenten)
en de continuïteit van onze organisatie is het belangrijk om na te denken over
(toekomstige) financiële oplossingen die het Restauratiefonds monumenteigenaren
kan bieden.
Om het zicht op toekomstige vraagstukken en oplossingen te vergroten, zijn wij in
gesprek gegaan met diverse experts van binnen en buiten het werkveld.
In dit visiedocument schetsen wij een aantal trends en ontwikkelingen in de monumentenzorg
en financiering, die voortkomen uit deze gesprekken. De ontwikkelingen
toetsen wij aan de strategische uitgangspunten van het Nationaal Restauratiefonds
en aan de manier waarop wij onze missie en visie willen bereiken.
De belangrijkste uitkomsten van dit proces delen wij graag met u.
Wij wensen u veel leesplezier.
Namens het Restauratiefonds,
mr. P. (Pieter) Siebinga
Directeur
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

8 9
INLEIDING
In 2014 is het Restauratiefonds de dialoog aangegaan met diverse experts uit de
financiële sector en de monumentzorg in vier expertmeetings. Ook zijn diverse
specialisten (o.a. woningmarkt, vastgoed en regionale economie) geraadpleegd.
Tijdens deze gesprekken stonden de onderwerpen Monumentenzorg, Wonen,
Werken en Winkelen, (Woning)-financiering en de eigen Organisatie centraal. In de
gesprekken is vooruitgekeken tot 2020.
Samen met marketingverantwoordelijken, strategen en directeuren uit de financiële
sector heeft het Restauratiefonds gekeken naar haar organisatie in 2020 en de
omgeving. Welke behoefte heeft de klant in 2020 Voldoen de producten nog aan
de vraag van de klant Kan het netwerk worden uitgebreid om aan de veranderende
vraag en markt te voldoen Is de organisatie klaar voor 2020
Ook is gekeken naar de ontwikkelingen in de monumentenzorg. Samen met het
Ministerie van OCW, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, een wethouder van
een grote monumentengemeente en Stadsherstel Amsterdam ging het Restauratiefonds
dieper in op de rol van monumenten in 2020. Zijn monumenten in 2020 nog
wel belangrijk en welke probleemgebieden kunnen worden gesignaleerd Moet het
Restauratiefonds een grotere rol vervullen dan alleen een financiële rol Hoe kan het
Restauratiefonds een grotere bijdrage leveren in het behoud van monumenten
Hoe ontwikkelt de vastgoedmarkt zich Wat is het belang van monumenten als het
gaat om wonen, werken en winkelen in 2020 Experts op het gebied van de woningmarkt,
vastgoed en regionale economie spraken over de trends en ontwikkelingen.
Hebben toekomstige eigenaren andere behoeften en hoe kan de gehele keten daarin
voorzien
Tot slot is het onderwerp ‘(Woning)-financiering’ besproken. In hoeverre sluiten de
positionering, de marktbenadering en de producten van het Restauratiefonds aan
bij de toekomstige ontwikkelingen in (woning)-financiering Welke kansen mag het
Restauratiefonds niet laten liggen
U leest het in dit visiedocument; een samenvatting van inspirerende bijeen komsten
waarin de trends en ontwikkelingen op het gebied van monumentenzorg en
financiering worden besproken. De zeven impactvolle veranderingen die daaruit
voortvloeien zijn meegenomen in de strategische keuzes van het Restauratiefonds.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

10 11
‘ONZE ORGANISATIE IN 2020’
‘ONTWIKKELINGEN ORGANISATIE’
‘Hoe zien de klanten,
de producten en het
netwerk van het
Restauratiefonds
eruit in 2020’
DEELNEMERS:
• mevrouw A (Albertine) van Vliet – Kuiper
vice-voorzitter bestuur Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. B. (Bram) Alkema
zelfstandig marketingstrateeg, (digital) marketing docent
• de heer mr. E. (Egbert) ten Cate
algemeen directeur Bank Ten Cate & Cie
• de heer drs. R. (Roel) Welsing
hoofd marketing Triodos Bank
• de heer P. B. (Pierre) van der Gijp MA
manager marketing & communicatie Nationaal Restauratiefonds
PROJECTTEAM:
• de heer S.A. (Sjoerd) Slagter
marketeer Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. H. (Hans) Jacobs
strateeg Nationaal Restauratiefonds
GESPREKSLEIDER:
• de heer R. (Reinier) Heijenberg
strateeg en zelfstandig ondernemer
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

12 13
‘De aandacht voor monumenten is in
2020 nog steeds groot’
Monumenten zijn een ankerpunt in
onze samenleving. Het zegt iets over
onze historie en herkomst. Het belang
van een monument wordt in 2020
alleen maar groter omdat er nog meer
hang is naar waar we vandaan komen.
‘Lokaal’ en ‘authenticiteit’ worden steeds
belang rijker als tegenhanger van
globalisering. Monumenten spelen daar
naar verwachting een belangrijke rol in.
‘De grootste groeipotentie zit in de basisfinanciering
van monumenten’
Het product, het financieren van herstel
van monumenten, blijft belangrijk. In
2020 is echter de financieringsmarkt
voor een groot deel verzadigd. De doelgroep
is beperkt en het Restauratiefonds
groeit niet qua omvang en omzet. Naar
verwachting zit de grootste groei potentie
in een hoger aandeel in de reguliere
basisfinanciering van monumenten.
‘Een onontkoombare
ontwikkeling is verduurzaming,
daar zou het Restauratiefonds
een rol in moeten spelen’
Roel Welsing,
hoofd marketing Triodos Bank
‘Kennis en kwaliteit is belangrijker dan
prijs’
Het Restauratiefonds is uniek in kennis,
haar marktbenadering en de passie
waarmee ze haar rol vervult. Hart voor
monumenten. De keuze voor premium
positionering ligt meer voor de hand dan
prijs. Kwaliteit en kennisdeling blijven
belangrijke waarden.
‘Wij willen geen financiële
drempel opwerpen voor
toegang tot onze kennis’
Albertine van Vliet,
vice-voorzitter
bestuur Nationaal Restauratiefonds
‘Financieringsbehoefte blijft’
In 2020 is de klant weinig veranderd.
De monumenteigenaar blijft een financieringsprobleem
houden, die niet stopt
met het afronden van een restauratie.
De nieuwe potentiële eigenaar in 2020
heeft minder financiële middelen en dan
de huidige generatie. De eigenaar heeft
behoefte aan een compleet individueel
financieel advies.
‘Zelfstandig wonen en duurzaamheid’
Mensen worden ouder, blijven fitter en
wonen langer thuis. Duurzaamheid (met
name energie besparing) gaat een grotere
rol spelen.
‘Delen is het nieuwe hebben’
Delen is het nieuwe hebben. Er komen
meer exploitatiebedrijven die panden in
beheer hebben en onderhouden. Er komt
een verschuiving in eigenaarschap: van
particulier naar co-eigenaarschap.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

14 15
‘Persoonlijk contact blijft cruciaal’
In 2020 verloopt het contact tussen
bank en klant steeds meer digitaal. Maar
financieren is maatwerk en is niet in alle
gevallen volledig te standaardiseren,
daarnaast is het de vraag of volledige
digitalisering aansluit bij de klantwens.
Daarom blijft een persoonlijk gesprek
en kennismaking met de eigenaar en het
pand essentieel.
bestuurder of wethouder te kiezen voor
investeren in monumenten krijgt de stad
meer waarde; leefbaarheid, veiligheid en
aantrekkingskracht op toeristen neemt
toe. Ook neemt de vastgoedwaarde van
het monument en de objecten in de
omgeving toe.
‘De term ‘restauratie’
dekt de lading van jullie
activiteiten absoluut niet,
niet in 2020,
maar nu ook al niet’
Egbert ten Cate,
algemeen directeur Bank Ten Cate & Cie
‘Afnemende collectiviteit, toename van
individualisering en de terugtrekkende
overheid’
De overheid maakt een terugtrekkende
beweging wat betreft subsidiering monumenten.
De overheid stoot taken af,
maar voegt wel regels toe om controle te
houden.
‘Kennis moet neerdalen bij gemeentes’
In 2020 is de overheid nog bereid
om geld te geven, maar bemoeit zich
minder met details van uitwerking.
Overheid trekt zich terug of delegeert
naar gemeenten. De rol van gemeentelijke
overheden wordt belangrijker
maar hebben minder expertise. Door als
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

16 17
‘MONUMENTENZORG IN 2020’
‘ONTWIKKELINGEN MONUMENTENZORG’
’Wat is de rol
van monumenten
in 2020’
DEELNEMERS:
• mevrouw M.M. (Marga) Kool
lid bestuur Nationaal Restauratiefonds
• de heer dr. J.J. (Jan) de Jong
beleidsmedewerker ministerie van OCW
• de heer M.W.M. (Michiel) van der Burght
projectmedewerker Stadsherstel Amsterdam N.V.
• de heer drs. M.H. (Mark) Stafleu
hoofd Regio Noord-West Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
• de heer drs. R. (Ron) König
wethouder Gemeente Rheden
• de heer P. B. (Pierre) van der Gijp MA
manager marketing & communicatie Nationaal Restauratiefonds
PROJECTTEAM:
• de heer S.A. (Sjoerd) Slagter
marketeer Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. H. (Hans) Jacobs
strateeg Nationaal Restauratiefonds
GESPREKSLEIDER:
• de heer R. (Reinier) Heijenberg
strateeg en zelfstandig ondernemer
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

18 19
‘Toenemende aandacht monumenten’
In 2020 is de aandacht voor monumenten
toegenomen. Er is meer
draagvlak voor erfgoed door grotere
(lokale) betrokkenheid en de zeldzaamheid
van monumenten (minder dan
1% van de gebouwde omgeving). De
maatschappelijke kennis en verankering
zorgen voor een groeiend besef van
uniciteit en doet de belevingswaarde
toenemen. Maar ook de economische
waarde is groot, hoewel deze zich niet
altijd uitbetaalt aan de monumen t-
eigenaar. Beleving en waarde zijn in elk
geval onlosmakelijk met elkaar verbonden.
‘Als er minder middelen
beschikbaar zijn en je legt
de bevolking de keuze
voor; minder zorg of de
kerk afbreken, dan gaat
de kerk plat’
Ron König,
wethouder Gemeente Rheden
‘De grootste probleemgebieden in 2020
zijn kerken, industriële gebouwen, groene
en blauwe monumenten’
De grootste probleemgebieden zijn de
kerken, grote gebouwen en industriële
complexen. Zij kampen met problemen
vanwege hun omvang, investeringsbehoefte
en bestemmingsproblematiek.
Ook de categorie ‘groene’ monumenten
(historische buitenplaatsen) vervallen
snel en de zogenaamde ‘blauwe’ monumenten
(molens, bruggen, sluizen etc.)
zijn niet rendabel en moeilijk te
herbestemmen.
‘Zorg dat regelingen
aansluiten op de behoefte
van de monumenteigenaar,
dat hoeft niet alleen met
restauratie te maken te
hebben want de meeste woonhuizen
zijn al gerestaureerd’
Jan de Jong,
beleidsmedewerker ministerie van OCW
‘Golfbeweging in waardeperceptie van
monumenten’
Het beeld bestaat dat de controle en
handhaving wat minder mag bij het
gebruik van monumenten, het behoud
en de restauratie. Zaken die kwetsbaar en
waardevol zijn moeten we ook in tijden
van minder waardebesef beschermen
en behouden. Want anders bestaat het
risico dat golfbewegingen door worden
vertaald naar beschermingsmaatregelen.
Dat zal in 2020 misschien niet het geval
zijn, maar de belangstelling voor monumenten
zal, uitgaande van deze bewegingen,
op enig moment ook weer afnemen.
‘Nadenken vanuit de behoefte van de
monumenteigenaar’
De sector doet er verstandig aan om
te denken vanuit de vraag: Wat is de
behoefte van de eigenaar bij het in
stand houden van een monument Hoe
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

20 21
kunnen regelingen zo worden uitgevoerd
dat optimaal wordt aangesloten op de
behoefte van de monumenteigenaar
Dat hoeft niet alleen over onderwerpen
te gaan als restauratie, want de meeste
restauratieachterstand bij monumentale
woonhuizen is ingelopen. Het kan ook
gaan over exploitatie/ gebruik van een
monument of bijvoorbeeld duurzaamheid.
minder van belang. Het Restauratiefonds
kan daarbij meer gebruik maken van
bestaande structuren en doen waar
zij goed in is (financiële aspecten en
processen).
‘Het Restauratiefonds
heeft direct contact
met eigenaren, overheden
en netwerk en is goed in
staat om signalen op te
vangen en verbanden te
leggen, dat is echt een kracht
van het Restauratiefonds.
Mark Stafleu,
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
‘Het Restauratiefonds moet in 2020
blijven signaleren en verkregen kennis
vertalen naar financiële regelingen’
De verantwoordelijkheid voor monumentenzorg
ligt in 2020 bij de gehele
keten (het Rijk, het Restauratiefonds,
provincies, gemeenten, vrijwilligers etc.).
Met het signaleren van behoeften en
ontwikkelingen en het vertalen hiervan
in financiële regelingen vervult het
Restauratiefonds een belangrijke rol in de
keten. Als het netwerk goed functioneert
en doorverwijst naar de juiste exper tises,
dan is centralisatie of decentralisatie
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

22 23
‘WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN 2020’
‘ONTWIKKELINGEN VASTGOEDMARKT’
’Hoe wonen,
werken en winkelen
wij in 2020’
DEELNEMERS:
• mevrouw drs. M.A. (Marieke) van Schijndel
lid bestuur Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. H. (Hans-Hugo) Smit
senior projectleider Platform 31
• de heer drs. F.J. (Frits) Oevering
senior regionaal-economisch onderzoeker Rabobank Nederland
• de heer dr. J.S. (Bas) van de Griendt
manager MVO en Duurzaam ontwikkelen Bouwfonds Ontwikkeling B.V.
• de heer drs. G. (Gerrit) Breeman
directeur Volkshuisvesting Arnhem
• de heer ir. J.W. (Jan Willem) Andriessen
directeur Redres Erfgoedmakelaar
• de heer ir. B.J. (Barend Jan) Schrieken
manager Strategie & Ontwikkeling Nationaal Restauratiefonds
PROJECTTEAM:
• de heer S.A. (Sjoerd) Slagter
marketeer Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. H. (Hans) Jacobs
strateeg Nationaal Restauratiefonds
GESPREKSLEIDER:
• de heer R. (Reinier) Heijenberg
strateeg en zelfstandig ondernemer
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

24 25
‘Binnensteden zijn onderscheidend op
basis van identiteit’
Monumenten en daarmee ook onze
oude binnensteden zijn onderscheidend
op basis van identiteit, associatie en
verbinding met het verleden. Wanneer
er geen uniciteit of beleving is, dan ben
je als locatie inwisselbaar. Dan koop je
geen monument en winkel je in de buurt
of online (rationeel). Wanneer er kleine
ondernemers verdrongen worden uit de
binnensteden door de hoge huurprijzen,
bevestigt dat de commerciële waarde
(omzetpotentie) van de locaties.
‘Cultureel erfgoed is de
verbindende waarde voor het
winkelend publiek uit diverse
inkomensgroepen’
Frits Oevering,
senior-regionaal-economisch onderzoeker
Rabobank Nederland
‘Marktwerking wordt steeds dominanter’
Monumentale panden zitten (net
als andere vastgoedmarkten) in een
vragersmarkt. De panden en gebieden die
niet bieden waar behoefte aan is, hebben
geen toekomst meer. Voor organi saties
en ondernemers is het daarom van
belang om continue te communiceren
met klanten en stakeholders om het
aanbod goed af te kunnen stemmen
op de vraag. De financiële producten
en diensten van het Restauratiefonds
moeten het gebruik van monumenten
stimuleren en faciliteren. Als monumenten
niet inspelen op vraag of behoefte is
er geen draagvlak voor behoud van deze
panden.
‘In 2020 is er geen sprake
meer van onderscheid tussen
woonruimte, maar van een
mix in gebruik en bestemming.
Flexibiliteit is gemeengoed op
basis van behoefte’
Gerrit Breeman,
directeur Volkshuisvesting Arnhem
‘Specialisten en de samenleving bepalen
de herwaardering van monumenten’
Er komt een herwaardering of opschoning
van monumenten, waarbij
niet alleen de specialisten, maar ook de
samenleving een belangrijke rol speelt.
Wat vinden we echt belangrijk en wat is
het maatschappelijke, wetenschappelijke
en economische draagvlak voor behoud
Wie bepaalt in 2020 wat behoudenswaardig
is Bepaalt de professional op
basis van ijkwaarde, schakelwaarde,
icoonwaarde of bepaalt de maatschappij
op basis van context, beleving en trots
Of een combinatie daarvan. En wanneer
we opnieuw selecteren, wie is dan verantwoordelijk
voor wat
‘Het vinden van nieuwe eigenaren wordt
in de toekomst steeds moeilijker’
Veel monumenten zijn gekocht in
een andere tijdsgeest. Het vinden van
nieuwe eigenaren wordt in de toekomst
moeilijker. Vaak is een dubbel-inkomen
noodzakelijk, en betaalbaarheid wordt in
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

26 27
de toekomst een issue. De nieuwe generatie
heeft een toenemende behoefte
aan flexibiliteit en door de beperkte
beschikbare tijd is wonen in een
monument niet bij iedereen populair.
Bovendien kennen velen de voordelen
van het hebben van een monument niet.
De onbekendheid met regelingen werkt
beperkend.
‘In 2020 zien we meer
beleggers, die investeren
in woonhuizen om ze
vervolgens te verhuren.
Bezit is niet meer de leidraad
voor consumenten, het gaat
om gebruik’
Hans Hugo Smit,
senior projectleider Platform 31
‘Het aantal mensen met een koopwoning
is niet gegroeid in 2020’
De afgelopen jaren zijn de woningen
groter geworden, grondgebonden en
vooral gekocht ipv gehuurd. Op dit
moment is 55% van de markt woningbezitter.
De verwachting is dat dit
percentage niet verder zal groeien
vanwege de risicoperceptie en de af nemende
financiële draagkracht (o.a. door
regelgeving). Bij monumenten zijn deze
factoren versterkt aanwezig. Door kennisdeling
en het aanbieden van financiële
middelen kan dit effect verkleind worden.
Tegelijkertijd constateren we dat de huren
en kosten van een koopwoning steeds
verder naar elkaar toegroeien, waardoor
bij langdurig gebruik het bezitten van een
koopwoning voordeliger zal zijn.
‘Besparing in energiekosten kan de financierbaarheid
van monument verbeteren’
‘Duurzaamheid’ is iets anders dan
‘energiezuinig’. Het gebruik van een
monument veroorzaakt verreweg de
meeste energiekosten. Er worden nu al
nieuwe woningen met een maandelijkse
energierekening van e 0,- gebouwd,
en daar moeten monumenten mee
concurreren. Tegelijkertijd lijkt er bij
monumenten veel mogelijk met geringe
middelen. Een besparing (netto) in energiekosten
kan de financierbaarheid van
een restauratie of aankoop verbeteren.
‘N=1 voor ontwikkelaars’
N=1 wordt de nieuwe realiteit voor (her)
ontwikkelaars. De gebouwde voorraad en
de aanpassing of herbestemming van het
monument speelt daarbij een belangrijke
rol. Hierin kan het Restauratiefonds een
bredere rol oppakken om de keten in
beweging te krijgen.
‘Er is behoefte aan werken op bijzondere
plekken’
Mensen werken graag op bijzondere
plekken. Herbestemming van onder meer
industrieel erfgoed naar hotspots voor
creatievelingen en kenniswerkers biedt
kansen om een gebied op te waarderen.
De plek speelt daarbij een belangrijke rol.
Zeker in stedelijk gebied kunnen kansen
benut worden, waarbij de combinatie van
werken en wonen voor de hand ligt.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

28 29
‘(WONING)-FINANCIERING’
‘ONTWIKKELINGEN (WONING)-FINANCIERING’
‘Wat zijn de
ontwikkelingen in
(woning)-financiering’
DEELNEMERS:
• de heer mr. M.W.J. (Rien) Hinssen
penningmeester bestuur Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. P. (Paul) de Vries
senior-woningmarkteconoom KEO Rabobank Nederland
• de heer drs. R. (Ralph) Nieuwland
senior marketeer Obvion
• de heer drs. H. (Hans) Mersmann
zelfstandig woningmarktonderzoeker/ voormalig directeur NHG
• Mevrouw prof. dr. ir. M. (Marja) Elsinga
o.a. hoogleraar Woningmarkt TU Delft
• de heer ir. B.J. (Barend Jan) Schrieken
manager Strategie & Ontwikkeling Nationaal Restauratiefonds
PROJECTTEAM:
• de heer S.A. (Sjoerd) Slagter
marketeer Nationaal Restauratiefonds
• de heer drs. H. (Hans) Jacobs
strateeg Nationaal Restauratiefonds
Gespreksleider:
• de heer R. (Reinier) Heijenberg
strateeg en zelfstandig ondernemer
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

30 31
‘In 2020 doet men veel voorwerk zelf,
maar financieel adviseur blijft belangrijk’
Het aandeel ‘doe het zelvers’ (execution
only / zelf regelen via internet) neemt
bij hypotheekverstrekking in 2020 toe.
Men gaat minder gebruik maken van
het traditionele volledige adviesproces.
De rest kiest naar verwachting voor
een tussenvorm, waarbij men zelf veel
voorwerk doet en voor bepaalde zaken
gericht gebruik maakt van een financieel
adviseur. Vooral bij complexe zaken of
grotere financiële risico’s.
‘De uniformering en
versimpeling van hypotheekvormen
en keuzes maakt
digitalisering van het proces
gemakkelijker ten koste van
hypotheekadviseur’
Hans Mersmann,
zelfstandig woningmarktonderzoeker/
voormalig directeur NHG
‘Zelf marktpositie creëren of marktbenadering
via de tussenpersonen’
Er ontstaat heel duidelijk een toenemend
gebruik van ‘nieuwe’ distributiekanalen.
De financiële adviesmarkt is aan het
veranderen. Waar de afgelopen jaren
persoonlijk advies de standaard was,
wordt verwacht dat dit beeld de komende
jaren wijzigt. Door toenemende eigen
verantwoordelijkheid neemt de behoefte
aan financieel advies toe. Tegelijkertijd
zijn eindgebruikers lang niet altijd bereid
het huidige kostenniveau van persoonlijk
financieel advies te betalen (men ziet de
werkzaamheden of toegevoegde waarde
niet). Op basis daarvan wordt meer en
meer gebruik gemaakt van goedkopere
alternatieven als ‘execution only’ en digitaal
advies of tussenvormen daarvan,
naast persoonlijk advies.
De toegevoegde waarde van het
Restauratiefonds zit met name in het
zogenaamde monumentenadvies. Te
denken valt aan advies aan eigenaren over
het proces van restaureren, verduur zamen
en herbestemmen van monumenten.
‘Verwachte wijzigingen in financiële producten
in 2020’
Financiële producten veranderen op
basis van behoeften en ontwikkelingen
die nu al spelen;
• De combinatie tussen pensioengeld en
aflossing van hypotheken
• Bouwsparen naar Duits voorbeeld (bij
loan tot value onder 100%)
• Geld ‘in de stenen’, met de flexibiliteit
er weer bij te kunnen
• Hypotheek op basis van perspectief
(flexwerkers en zzp’ers)
De regelgeving volgt de behoefte en
ontwikkelingen, zowel op nationaal als
Europees niveau.
‘Meer ruimte op gebied van regelgeving,
met wellicht verschuiving naar Brussel’
Naar verwachting komt er op termijn wat
meer ruimte op het gebied van financiële
regelgeving. Geen versoepeling,
maar meer ruimte voor interpretatie. De
regels gaan meer de behoefte en ontwikkelingen
volgen dan nu het geval is. Ook
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

32 33
is het niet ondenkbaar dat regelgeving
meer Europees wordt vastgesteld. Neemt
de invloed van de AFM af, dan is het
opnieuw belangrijk om de gaps in beeld
te hebben. Bij Europese regelgeving ligt
discussie over de fiscale aftrek voor de
hand. Bij deze regelgeving blijft de focus
op de (potentiele) eigenaar.
‘Mogelijkheden van tarief diversificatie ’
Er lijkt geen directe reden te zijn om
onderscheid te maken in de tarieven van
de zakelijke klant en particuliere klanten.
Het vergroot immers de haalbaarheid van
investeren in monumenten en daarmee
het behoud en komt dus overeen met
onze missie. Voor het scheppen van
financiële condities voor het in stand
houden van monumenten op de lange
termijn (continuïteit revolving fund)
zijn dergelijke overwegingen echter wel
gerechtvaardigd.
Bij andere hypotheekverstrekkers wordt
veel nagedacht over diversificatie, bijvoorbeeld
risk-based pricing, of pricing
op basis van behoefte aan ondersteuning
of zelfredzaamheid. Een prijsdiversifi catie
kan nadelig zijn voor het behoud van
monumenten, omdat het de haalbaarheid
kan beperken. Het zet tegelijkertijd
wel de discussie op scherp voor wat
betreft de keuze wat wel-of-niet behouden
moet worden, tussen renderende en
niet-renderende middelen. Je kunt middelen
gerichter besteden en daarmee het
revolving fund richting de toekomst beter
benutten.
‘Ik voorspel niet alleen nieuwe
regelgeving, maar ook een
cultuurverandering waarbij het
hebben van eigen geld om een
woning te kunnen kopen heel
normaal is’
Rien Hinssen,
penningmeester bestuur Nationaal Restauratiefonds
‘Tarieven tegen een lage rente’
Hoewel de laagrentende lening bedoeld
is als subsidievervanger lijkt er sprake te
zijn van prijselasticiteit, zeker wanneer
‘kennis’ een belangrijk deel uitmaakt van
de positionering van het Restauratiefonds.
‘One-stop-shopping voor monumenteigenaar’
Een one-stop-shop principe kan de
(potentiele) eigenaar veel comfort bieden
in geval van een aankoop (met restauratie)
van een monument. Deze sector
is te veel niche om relevant te zijn voor
banken om op in te kunnen of willen
spelen. Waarom dan geen aankoop
financieren en een laagrentende
restauratie financiering indien nodig
‘Van Restauratiefonds naar Monumentenfonds’
Kijkend naar de breedte van de dienstverlening
en de behoefte op het gebied van
naamsbekendheid zou ‘het Monumentenfonds’
een logischere naam zijn dan het
Restauratiefonds, omdat het beter past bij
wat wij doen. Het merk Restauratiefonds
wordt daarentegen als ijzersterk ervaren.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

34 35

36 37
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING
Om inzicht te krijgen in wat voor de missie en visie van het Restauratiefonds evenals het
organisatie- en verdienmodel de meest impactvolle veranderingen zouden kunnen vormen,
zijn de besproken ontwikkelingen gewogen en waar nodig verder uitgewerkt. Sommige
ontwikkelingen zijn samengevoegd omdat ze in elkaars verlengde liggen of samen een
completer beeld geven van een bepaalde ontwikkeling:
7 impactvolle
veranderingen voor
monumentenzorg
en financiering
1. Monumentenstatus verandert
2. Financiële wetgeving beschermt eigenaren
3. (Rijks-) overheid trekt zich terug op gebied van monumentenzorg
4. Behoefte aan life time financial planning groeit
5. Eigenaarschap monumenten verschuift
6. Belang kennis en netwerk neemt toe
7. Nieuwe distributiekanalen ontstaan
1. MONUMENTENSTATUS VERANDERT
De monumentenstatus van rijksmonumenten staat niet ter discussie, maar de
komende jaren zullen ook rijksmonumenten ingrijpend worden aangepast om een
nieuwe functie te kunnen vervullen of gesloopt worden wanneer zij daar niet in
slagen. Op gemeentelijk niveau neemt het aantal monumenten af en komen er nieuwe
vormen van bescherming bij. De mate waarin kennis en financiering aanwezig is om
monumenteigenaren te ondersteunen heeft hier grote invloed op. Lokale verschillen
zijn een gegeven.
Voor een groot deel van de overheidsfinanciering (i.c. rijksmonumenten), en daarmee
de monumentenstatus, bestaat vooralsnog voldoende draagvlak, zeker wanneer er
ook een significante eigen bijdrage wordt gevraagd aan monumenteigenaren en de
sector er in slaagt de positieve economische en maatschappelijke effecten van monumentaal
erfgoed goed voor het voetlicht te brengen.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

38 39
2. FINANCIËLE WETGEVING BESCHERMT EIGENAREN
De toezicht op financiële instellingen blijft onverminderd aanwezig. De bescherming
van de klant staat centraal en het beperkt de financieringsmogelijkheden. Voor aanbieders
leidt regelgeving tot een hoger kostenniveau, een afname van marges en een
groter afbreukrisico bij fouten of afwijking van de kaders.
De regelgeving, vooralsnog alleen geldig voor particuliere klanten, beschermt tegen
overkreditering en een mismatch tussen behoefte en aanbod. Tegelijkertijd beperkt het
de marktwerking en maatwerk bij het verstrekken van financieringen. Op de langere
termijn komt er naar verwachting meer ruimte voor interpretatie van de regelgeving.
De regelgeving zal de behoefte en ontwikkelingen blijven volgen. Invloed vanuit
Europa is daarbij niet ondenkbaar. Bij Europese regelgeving krijgt het streven naar
uniformiteit naar verwachting meer aandacht, waarbij discussie over ‘loan to value’ en
de fiscale aftrek voor de hand liggen.
3. (RIJKS-) OVERHEID TREKT ZICH TERUG OP GEBIED VAN MONUMENTENZORG
De waardering voor monumenten in de maatschappij blijft groot. Wel moet er rekening
gehouden worden met een afnemend politiek en maatschappelijk draagvlak voor
overheidsfinanciering. De discussie over de monumentenstatus, waar de overheid wel
stimuleert en waar niet, wordt de komende jaren vooral op regionaal en lokaal niveau
actief gevoerd.
Onder de invloed van goed doordachte argumenten (onderzoek, visie) enerzijds en
anderzijds de grilligheid van de politiek wordt beleid voor de rijksmonumenten de
komende jaren thematisch aangescherpt. Mogelijk maakt het fiscale regime (monumentenaftrek)
daar onderdeel van uit.
Op provinciaal en lokaal niveau blijven verschillen in financiële uitvoering van monumentenzorg
aan de orde. Prioritering en visie, met name ten aanzien van provincies,
is nodig om invloed uit te oefenen en te bestendigen. Het onderbouwen van de lokale
impact van monumenten draagt hier positief aan bij.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

40 41
4. BEHOEFTE AAN LIFE TIME FINANCIAL PLANNING GROEIT
‘Life time financial planning’ wordt (onafhankelijk van de economische ontwikkeling)
de komende vijf jaar de benchmark voor financiële dienstverleners. Gestimuleerd door
de toenemende eigen verantwoordelijkheid voor de financiële toekomst willen klanten
weten waar ze financieel aan toe zijn; breder dan alleen een hypotheek.
Dat heeft naar verwachting gevolgen voor partijen die zich specialiseren op één financieel
aspect. Allianties tussen specialisten of verbreding zijn noodzakelijk om aan te
blijven sluiten bij de behoefte in de markt. Tegelijkertijd zal de ontstane prijsdruk op
korte termijn niet afnemen, waardoor (goedkopere) digitale alternatieven een steeds
groter marktaandeel opeisen totdat er een evenwicht ontstaat in de markt. Afgestemd
op behoefte en ‘willingness to pay’.
Daarbij dwingt de politiek marktverandering af die naast het inperken van risico’s ook
mogelijkheden voor klanten beperkt. Door regelgeving wordt de markt gezuiverd.
Overmatige regelgeving heeft een negatieve invloed op het verdienmodel van financiers.
5. EIGENAARSCHAP MONUMENTEN VERSCHUIFT
Voor het overgrote deel van de monumenten, zeker op goede plekken, zijn altijd
eigenaren te vinden. Financiële ondersteuning vanuit de overheid blijft essentieel. De
komende jaren zal een groter aandeel in de financiering van het in stand houden van
monumenten van private partijen (particulieren en ondernemers) verlangd worden.
Zeker op niet-rijksniveau.
Uitbreiding van het bestaande netwerk (banken, esco’s, fondsmanagers etc.) is noodzakelijk
om financiering rond te krijgen. Dit geldt met name voor niet-woonhuizen
(herbestemming). Er blijft behoefte aan bijzonder wonen of werken. Tegelijkertijd
concurreren monumenten qua comfort, energielasten en betaalbaarheid met andere
typen vastgoed. Vanwege de leegstand is de concurrentie, vooral in commercieel vastgoed,
heviger dan voorheen.
Monumenten moeten aansluiten op de woon-werkwensen van (potentiële)
eigenaren. Een groot deel van de huidige doelgroep heeft een goede vermogenspositie.
Ze staan voor de keuze: of investeren of overdragen. Het is goed om daarbij
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

42 43
rekening te houden met het feit dat de nieuwe generatie minder financiële draagkracht
heeft, wat gevolgen kan hebben voor de reële waarde bij overdracht.
6. BELANG KENNIS EN NETWERK NEEMT TOE
De huidige kennisbehoefte bij eindgebruikers, (potentiële) monumenteigenaren,
is groot. Zij hebben vragen als ‘Wat is een goede restauratie-aannemer Hoe kan
een beroep worden gedaan op de monumentenaftrek Welke adviseur kan een
business-case opzetten ’
Tegelijkertijd is de bereidheid tot samenwerking groot binnen het netwerk, mede
vanwege de economische situatie. Om die redenen ontstaat juist op dit moment
ruimte om te investeren in een voor- en achterwaartse integratie van kennis en netwerken,
waarmee de juiste kennis en middelen kunnen worden aangeboden op de
juiste plaats èn het juiste moment.
Niet per definitie zelf, maar vooral ook via - op dit moment voor de sector relatief
onbekende - derden (vastgoeddeskundigen, architecten, financieel adviseurs, etc.) kan
de communicatieve slagkracht vergroot worden. Daarvoor is het van belang om niet
alleen te verplaatsen in de wensen en doelstellingen van de eindgebruikers, maar ook
van de kennisdistributie-partners om te komen tot een gezamenlijk en meetbaar doel
dat het belang en de effectiviteit van de samenwerking onderstreept en de efficiency
vergoot.
7. NIEUWE DISTRIBUTIEKANALEN ONTSTAAN
Als gevolg van de toenemende complexiteit en een toenemende eigen financiële
verantwoordelijkheid, neemt de behoefte aan financieel inzicht en financiële planning
de komende jaren verder toe. Tegelijkertijd zijn eindgebruikers lang niet altijd bereid
het huidige kostenniveau van persoonlijk financieel advies te betalen. Men ziet de
werkzaamheden of toegevoegde waarde niet.
Op basis daarvan wordt, naast persoonlijk advies, meer en meer gebruik gemaakt
van goedkopere alternatieven als ‘execution only’ en digitaal advies of tussenvormen
daarvan. Dat advies is wel gebonden aan wet- en regelgeving en wordt op termijn
breder dan alleen hypotheekadvies (toenemende complexiteit).
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

44 45
HET RESTAURATIEFONDS EN DE TOEKOMST
Het Restauratiefonds
en de toekomst
De uitkomsten van de vier meetings met de diverse experts uit de sector en daarbuiten,
en de beschrijving van de 7 impactvolle veranderingen heeft geleid tot een
aantal belangrijke keuzes en mogelijkheden voor het Restauratiefonds.
Ook in de toekomst willen wij ons in het kader van onze missie en visie blijven
inzetten voor het behoud van monumenten. Daarom is gekeken hoe onderstaande
onderwerpen vorm kunnen krijgen in de strategie:
‘Inzet op gemeentelijke markt’
Hoewel er een afname van het aantal gemeentelijke monumenten wordt verwacht,
vormt deze groep nog steeds een groot groeipotentieel voor het Restauratiefonds omdat
het marktaandeel hierin op dit moment relatief beperkt is. Een mogelijke toename
van als waardevol aange geven objecten zonder monumentenstatus vraagt om visie op
financieringsinstrumenten hiervoor.
‘Strategisch relatiebeheer voor behoud van budgetten’
Op rijksniveau zijn er voor de restauratie voorlopig voldoende middelen. Strategisch
relatiebeheer en onderbouwde argumentatie over het belang van het behoud van
monumenten zijn essentieel voor behoud van budgetten. Zo ook het draagvlak
voor monumentenbehoud, investering in monumentenzorg en rendement van die
investering. De druk op middelen neemt toe. Wanneer aangetoond wordt dat werkzaamheden,
anders dan restauratie, noodzakelijk zijn voor behoud van monumenten liggen
er kansen om middelen te werven.
De marktkennis en het netwerk in het restauratie/herbestemmingsproces geeft een
sterkere positie voor het Restauratiefonds in het aantrekken en behoud van financiële
middelen. Het benadrukken van (lokale) impact van investeren in monumenten in combinatie
met de duurzame vorm van financieren werkt hierbij ondersteunend.
‘Zorg voor de klant is de norm’
Financiële wetgeving blijft gericht op het belang van de eigenaar en vormt het kader
waarbinnen het Restauratiefonds opereert. Deze wetgeving is van invloed op de wijze
van marktbenadering (kanaalstructuur). Zorg voor de klant is de norm.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

46 47
‘Het onderscheidend vermogen zit in de combinatie van kennis en financiering van
monumenten’
Financieel advies aan particulieren wordt te breed en te complex. Om die redenen is er
voor het Restauratiefonds geen rol weggelegd op gebied van sec financieel advies aan
particulieren.
Ook in de toekomst werkt het Restauratiefonds uitsluitend direct met eigenaren.
Voor financieel advies zijn eigenaren aangewezen op onafhankelijke hypotheekadviseurs.
Zij kunnen de particulier precies vertellen welke hypotheek het best bij zijn/
haar wensen en situatie past. Deze tussenpersonen kunnen naar het Restauratiefonds
verwijzen in hun advies.
Wanneer het Restauratiefonds zich met ‘kennis’ wil blijven onderscheiden, dan
moet het zich meer richten en positioneren op kennis van het restauratieproces
en restauratiefinanciering van monumenten i.p.v. financiële expertise. Dat heeft
gevolgen voor de distributie en de kanalen die op dit moment worden ingezet.
De markt verandert en daar zal het Restauratiefonds op moeten inspelen door te
investeren in distributie via derden en het eigen ‘execution only’ kanaal om het aantal
restauraties op het huidige niveau te kunnen houden en te kunnen groeien.
‘Kennis verspreiden over mogelijkheden en financiële middelen monumenten’
Vanuit markt en het Rijk ontstaat er een groeiende aandacht voor duurzaamheid
en herbestemming. Monumenten moeten qua comfort en lasten blijven
concurreren met alternatieven op de vastgoedmarkt. Het beschikbaar stellen van
kennis over mogelijkheden en financiële middelen kan de kloof verkleinen en de
concurrentiepositie van monumenten verbeteren.
Investeren in effectieve en gezamenlijke kennisdeling met andere partijen in het klantproces
is belangrijk om de onbekendheid van regelingen te verkleinen en positie te
verwerven in voor het Restauratiefonds relatief onbekende markten. Het vinden van een
gedeeld belang is daarbij essentieel.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

48 49
DANKWOORD
Namens alle collega’s van het Nationaal Restauratiefonds willen wij de volgende personen
bedanken voor hun medewerking aan dit visiedocument.
De heer drs. B. (Bram) Alkema, de heer ir. J.W. (Jan Willem) Andriessen , de heer drs.
G. (Gerrit) Breeman, de heer M.W.M. (Michiel) van der Burght, de heer mr. E. (Egbert)
ten Cate, mevrouw prof. dr. ir. M. (Marja) Elsinga, de heer P. B. (Pierre) van der Gijp
MA, de heer dr. J.S. (Bas) van de Griendt, de heer R. (Reinier) Heijenberg, de heer mr.
M.W.J. (Rien) Hinssen, de heer drs. H. (Hans) Jacobs, de heer dr. J.J. (Jan) de Jong,
de heer drs. R. (Ron) König, mevrouw M.M. (Marga) Kool, de heer drs. H. (Hans)
Mersmann, de heer drs. R. (Ralph) Nieuwland, de heer drs. F.J. (Frits) Oevering,
mevrouw drs. M.A. (Marieke) van Schijndel, de heer ir. B.J. (Barend Jan) Schrieken,
de heer S.A. (Sjoerd) Slagter , de heer drs. H. (Hans-Hugo) Smit, de heer drs. M.H.
(Mark) Stafleu, mevrouw A (Albertine) van Vliet – Kuiper, de heer drs. P. (Paul) de
Vries, de heer drs. R. (Roel) Welsing.
MONUMENTENZORG EN FINANCIERING 2020 - TRENDS & ONTWIKKELINGEN
Verstand van financieren, hart voor monumenten.

December 2014
Westerdorpsstraat 68
Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken
T 033 253 94 39
F 033 253 95 98
info@restauratiefonds.nl
www.restauratiefonds.nl