VAN OERWOUD TOT KIPPENBOUT

VAN OERWOUD TOT KIPPENBOUTEffecten van sojateelt voor veevoer op mens en natuurin het Amazonegebied – een ketenstudie4 november 2005Jan Willem van GelderProfundoJan Maarten DrosAIDEnvironmentIn opdracht van

VAN OERWOUD TOT KIPPENBOUTEffecten van sojateelt voor veevoer op mens en natuurin het Amazonegebied – een ketenstudieEen onderzoeksrapport voor de NederlandseSojacoalitie in opdracht van Milieudefensie en CordaidJan Willem van GelderJan Maarten DrosProfundoAIDEnvironmentVan Duurenlaan 9 Donker Curtiusstraat 7-5231901 KX Castricum 1051 JL AmsterdamTelefoon: 0251-658 385 Telefoon: 020-58 18 250Fax: 0251-658 386 Fax: 020-68 66 251E-mail: vangelder@profundo.nlEmail: dros@aidenvironment.orgWebsite: www.profundo.nlWebsite: www.aidenvironment.orgOmslag: Een bulkschip laadt soja bij de Cargill terminal in Santarem, Brazilië.© Frente de Defesa da Amazônia.

InhoudsopgaveSamenvatting .............................................................................................................iiInleiding......................................................................................................................1Hoofdstuk 1Cases................................................................................................31.1 Inleiding......................................................................................................31.2 Urucuí, Piauí...............................................................................................41.2.1 Ecologie.......................................................................................................41.2.2 Soja in Piauí ................................................................................................51.2.3 Milieuschade................................................................................................61.2.4 Sociaal-economische gevolgen...................................................................91.3 Pará...........................................................................................................111.3.1 Ecologie.....................................................................................................111.3.2 Soja in Pará ...............................................................................................111.3.3 Milieuschade..............................................................................................121.3.4 Sociaal-economische gevolgen.................................................................151.4 Mato Grosso.............................................................................................171.5 Maranhão en Tocantins ..........................................................................181.5.1 Milieuschade..............................................................................................181.5.2 Sociaal-economische effecten...................................................................19Hoofdstuk 2 Handelsketen .................................................................................212.1 Overzicht ..................................................................................................212.2 Handelaars, crushers en overslagbedrijven .........................................222.3 Zeetransport en importeurs....................................................................232.3.1 Overzicht van sojatransporten uit Itaquí en Santarem ..............................232.3.2 Cargill ........................................................................................................232.4 Veevoederfabrikanten .............................................................................242.5 Veehouders, slachterijen en supermarkten ..........................................272.5.1 Integraties..................................................................................................272.5.2 Varkensslachterijen ...................................................................................282.5.3 Kippenslachterijen .....................................................................................29BijlagenNoten

Herkomstgebieden van Amazone-soja in Noord-Brazilië. Linksboven een overzichtskaart vande belangrijkste ecosystemen in Brazilië. De uitbreiding van de sojaproductie concentreertzich in de Cerrado en Amazone-ecosystemen. © Google Earth en MMA.-i-

SamenvattingDoel van dit rapport is om informatie te verschaffen over Nederlandse bedrijven diebetrokken zijn bij misstanden in de Braziliaanse sojaproductie, door de import en verwerkingvan Braziliaanse soja in Nederland.In samenwerking met de Braziliaanse organisaties Frente de Defesa de Amazônia(Santarem, Pará), Caritas / Comissão Pastoral de Terra (Belém, Pará) en Funáguas(Teresina, Piauí) is onderzoek gedaan naar de sociale- en milieuimpacts van sojaproductie,verwerking en handel in de omgeving van Santarem en Urucuí, twee ‘groeikernen’ in deBraziliaanse sojaproductiesector. Daarnaast is gebruik gemaakt van enkele recenterapporten over de relaties tussen soja en slavernij, illegale landonteigening en ontbossing.Op basis van dit onderzoek is vastgesteld dat op een groot aantal sojaproducerendebedrijven in het Amazone-gebied en de aangrenzende Cerrado-savnnes sprake is van hetkappen van tropische bossen, slavernij, gewelddadige onteigening van grond, vervuiling enovertreding van milieuwetgeving. De soja van de bedrijven waar misstanden zijngeconstateerd is door de lokale partners getraceerd naar lokale opslag- enverwerkingsfaciliteiten van de firma’s Bunge (soja-verwerkingsfabriek in Urucuí, Piauí, op- enoverslagfaciliteit in Itaquí, Maranhão), Cargill (op- en overslagfaciliteit in Santarem, Pará enItaquí, Maranhão). Nederland is de belangrijkste bestemming van de sojaschepen die vanuitdeze havens vertrekken.Op tenminste 100 sojabedrijven is de afgelopen jaren slavernij geconstateerd door deBraziliaanse arbeidsinspectie. Uit het rapport van de Braziliaanse Speciale Gezant voor deMensenrechten blijkt dat ‘slavernijsoja’ uit Mato Grosso via de Grupo A. Maggi, ADM enCoinbra (een dochtermaatschappij van Louis Dreyfus) naar Nederland is geëxporteerd. ISAtoont in het rapport Mato Grosso: Amazônia (i)legal aan dat in de periode 2000-2003minstens 31% van de ontbossing op geregistreerde landbouw- en veeteeltbedrijven illegaalwas. Ook de soja afkomstig van deze illegaal ontboste percelen in Mato Grosso komt viaCargill, Bunge, AMaggi, Coinbra en ADM naar Nederland.In twee belangrijke exporthavens in het noorden van Brazilië is door de Braziliaanseorganisaties Frente de Defesa de Amazônia (FDA) en Funáguas van maart tot en metoktober 2005 geobserveerd welke schepen met sojabonen of sojameel vertrokken. Uitde haven van Itaquí (Maranhão) bleken in die periode twee ladingen sojabonen naarNederland te vertrekken en uit de haven van Santarem (Pará) zes ladingen sojabonen. Detotale omvang van deze zes ladingen bedroeg ongeveer 300.000 ton sojabonen, ongeveer7% van de jaarlijkse Nederlandse sojabonen-import.Al deze ladingen waren bestemd voor soja-importeur en verwerker Cargill in Amsterdam.Cargill verwerkt (crusht) deze sojabonen, wat sojahullen, sojameel en sojaolie oplevert. Hetovergrote deel van het ruwe sojameel wordt geleverd aan de veevoederindustrie. Daarnaastlevert Cargill ook sojahullen en een deel van de ruwe sojaolie aan de veevoederindustrie,evenals een aantal verder verwerkte sojameelproducten.Uit telefonische interviews gehouden in opdracht van de Nederlandse sojacoalitie bleken devolgende grote Nederlandse veevoederbedrijven belangrijke afnemers van sojagrondstoffenvan Cargill te zijn:Coöperatie ABCTA u.a.Coöperatie Agrifirm u.a.De Heus Brokking Koudijs B.V.Hendrix UTD B.V. (Nutreco)ProvimiDe eerste vier bedrijven horen bij de top-zes van Nederlandse diervoederproducenten, diesamen 60% van de markt vertegenwoordigen. Provimi is de belangrijkste Nederlandseproducent van pre-mixen.-ii-

Deze veevoederproducenten leveren veevoeder, waarin sojagrondstoffen verwerkt zijn, aanveehouders, met name vleeskuiken- en varkenshouders. Op hun beurt leveren dezeveehouders vleeskuikens en varkens aan slachterijen. Vaak is daarbij sprake van een nauwesamenwerking (een integratie) tussen veevoederproducent, veehouders en slachterij. Opbasis van de gevonden informatie over deze integraties valt een aantal varkens- enkippenslachterijen aan te wijzen waar de met Braziliaanse soja gevoede varkens envleeskuikens waarschijnlijk geslacht zijn. Dat zijn de volgende slachterijen:Vion (varkens)Esbro (kippen)Plukon Poultry (kippen)Storteboom (kippen)Van den Bor (kippen)Vion is de belangrijkste varkensslachterij in Nederland, met een marktaandeel van meer dan80%. De vier genoemde kippenslachterijen hebben een gezamenlijk marktaandeel inNederland van ongeveer 50%.Voor verschillende van deze slachterijen is informatie gevonden dat zij vers voorverpaktkippen- of varkensvlees leveren aan grote Nederlandse supermarktondernemingen, metname:Albert HeijnLaurus: Edah, Super De Boer en KonmarSamenvattend kan dus geconcludeerd worden dat er een grote kans bestaat dat voor deproductie van het verse voorverpakte kippen- en varkensvlees dat in deze supermarktenverkocht wordt, mengvoeder gebruikt is met sojagrondstoffen gemaakt uit sojabonenafkomstig uit de onderzochte regio’s in Brazilië.-iii-

InleidingDoel van dit rapport is om informatie te verschaffen over Nederlandse bedrijven diebetrokken zijn bij misstanden in de Braziliaanse sojaproductie, door de import en verwerkingvan Braziliaanse soja in Nederland.In Hoofdstuk 1 worden een aantal cases beschreven van sojaproducerende en -verhandelende bedrijven in Brazilië die betrokken zijn bij misstanden als ontbossing,branden, slavernij, overtreden van regelgeving omtrent milieu-effectrapportages (MER ofEIA), illegale landtransacties en onderbetaling van arbeiders. Het bieden van een uitputtendoverzicht is niet mogelijk, maar wel worden een aantal goed met bewijsmateriaalgedocumenteerde cases beschreven.In samenwerking met de Braziliaanse organisaties Frente de Defesa deAmazônia(Santarem, Pará), Caritas / Comissão Pastoral de Terra (Belém, Pará) enFunáguas (Teresina, Piauí) is onderzoek gedaan naar de sociale- en milieuimpacts vansojaproductie, verwerking en handel in de omgeving van Santarem en Urucuí, twee‘groeikernen’ in de Braziliaanse sojaproductiesector. Daarnaast is gebruik gemaakt vanenkele recente rapporten over de relaties tussen soja en slavernij, illegale landonteigeningen ontbossing in de deelstaten Mato Grosso, Maranhão en Tocantins.In Hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de handelsketen die Nederlandse bedrijven verbindt metdeze Braziliaanse sojaproducerende en -verhandelende bedrijven.Een samenvatting van de resultaten van dit onderzoek vindt u op de eerste pagina’s van ditrapport.DankwoordDe auteurs van dit rapport willen de medewerkers van Frente de Defesa de Amazônia,Caritas / Comissão Pastoral da Terra Belém en Funáguas bedanken voor hun waardevollebijdragen.Dit onderzoeksrapport is gefinancierd door Milieudefensie en Cordaid, mede mogelijkgemaakt door een bijdrage van het Zuivere Olie programma van Stichting DOEN enondersteuning van het werk van Funáguas, FDA en Caritas / CPT Belém door Cordaid.-1-

-2-

Hoofdstuk 1Cases1.1 InleidingIn dit hoofdstuk worden een aantal cases beschreven van sojaproducerende en -verhandelende bedrijven in Brazilië die betrokken zijn bij misstanden als ontbossing,branden, slavernij, overtreden van milieuwetgeving, illegale landtransacties en onderbetalingvan arbeiders. Het bieden van een uitputtend overzicht is niet mogelijk, maar wel worden eenaantal goed met bewijsmateriaal gedocumenteerde cases beschreven.In samenwerking met de Braziliaanse organisaties Frente de Defesa de Amazônia, CentralPastoral de Terra (Santarem, Pará) en Funáguas (Teresina, Piauí) is onderzoek gedaannaar de sociale- en milieuimpacts van sojaproductie, verwerking en handel in de omgevingvan Santarem en Urucuí, twee ‘groeikernen’ in de Braziliaanse sojaproductiesector.Daarnaast is gebruik gemaakt van enkele recente rapporten over de relaties tussen soja enslavernij, illegale landonteigening en ontbossing.24513Figuur 1.Onderzoeksgebieden 1: Piauí 2: Santarem, Pará 3: Mato Grosso 4: Paragominas, Pará5: Krahô, Tocantins © Google EarthEr worden voor dit onderzoek vijf onderzoeksregio’s onderscheiden: Zuidwest-Piauí,Santarem en omstreken, Mato Grosso, Noordoost-Pará en Krahô op de grens van Maranhãoen Tocantins (zie Figuur 1). In de eerste twee regio’s is veldwerk uitgevoerd door lokalepartners en kunnen de vastgestelde misstanden op sojaproductiebedrijven via de lokaleopslag- en verwerkingsfaciliteiten direct gekoppeld worden aan exportschepen met – in-3-

minstens zes gevallen - bestemming Nederland. In de andere twee regio’s zijn misstandenvastgesteld zonder dat de geproduceerde soja getraceerd is naar bepaalde schepen. Wel isin sommige gevallen vastgesteld wie de koper en/of exporteur van deze soja was, en datNederland in een aantal gevallen de exportbestemming was.Voor elk van de regio’s wordt een overzicht gegeven van milieu- en sociale impacts. Bronnenworden in de eindnoten gegeven.1.2 Urucuí, Piauí1.2.1 EcologiePiauí ligt in Noordoost Brazilië op de overgang van de relatief vochtige Cerrado –bossavanne naar de droge Caatinga doornsteppe. De Cerrado in het westelijk deel vanPiauí, het zuiden van Maranhão en het noordwesten van Bahia is een van de laatsteaaneengesloten Cerrado gebieden in Brazilië en ter wereld. De Cerrado, die oorspronkelijk23% van het Braziliaans landoppervlak bestreek, is relatief onbekend maar vormt de habitatvan 50% van de vogelsoorten en van 40% van de zoogdier-, reptielen- en vissoorten vanBrazilië. Van deze soorten worden er 178 aangemerkt aan bedreigd of kwetsbaar. 1MaranhãoPiauíFiguur 2.Cerrado (groen) en sojavelden (licht) in de omgeving van Urucuí.© Google Earth-4-

De Cerrado is na de Amazone het grootste ecosysteem van Brazilië; het beslaat ongeveer25% van het landoppervlak, of 2 miljoen km². Minder dan 2% van heeft een beschermdestatus. Volgens schattingen is nog slechts 20% in natuurlijke staat. 2 In tegenstelling tot debossen van het Amazonegebied vindt in de Cerrado geen monitoring van de ontbossingplaats en bestaat er grote onzekerheid over de mate van aantasting door landbouw enveeteelt. De Cerrado van Piauí kenmerkt zich door vlakke plateaus met diepe maaronvruchtbare bodems, doorsneden met relatief diepe valleien met stenige bodems op dehellingen. Het traditionele landgebruik kenmerkt zich door extensieve veehouderij (pecuária)in de natuurlijke Cerrado en kleinschalige landbouw (roça) rondom dorpen en gehuchten. Inhet natte seizoen graast het vee op de plateaus en worden in de valleien rijst, maïs en bonengeteeld, in het droge seizoen verhuist het vee naar de valleien.Figuur 3.Natuurlijke Cerrado in de omgeving van Urucuí, Piauí.1.2.2 Soja in PiauíIn Zuidwest-Piauí is in het seizoen 2004/05 188.000 ha soja aangeplant. De soja wordtgeplant op de vlakke plateaus (zie figuur 3). De sojaproducenten in zuidwest-Piauí verkopenhun soja grotendeels aan Bunge, die een sojacrusher met een capaciteit van 660.000 tonper jaar heeft in Urucuí, op de grens met de Maranhão, voldoende om de soja van 300.000hectare te verwerken. Met ingang van 2007 wordt een verdubbeling van de capaciteit naar1,3 miljoen ton voorzien. Het is dus te verwachten dat in de directe omgeving van de crusherde sojateelt met nog zo’n 400.000 hectare uit zal breiden.-5-

Na de crush (die 80% eiwitrijk sojaschroot en 20% soja-olie oplevert) wordt het sojaschrootover de weg naar de exporthaven in Itaquí, Maranhão getransporteerd. De olie wordt doorBunge op de binnelandse markt afgezet. CVRD (Compania de Vale do Rio Doce, eenmijnbouwbedrijf dat ijzererts wint in Pará) beheert de spoor- en haveninfrastructuur in Itaquí. 3Momenteel is ongeveer 10% van de soja die via Itaquí Brazilië verlaat, afkomstig uit deonderzoeksregio Zuidwest-Piauí. 4Figuur 4. Sojacrusher van Bunge nabij Urucuí.1.2.3 MilieuschadeOntbossingUitbreiding van het soja-areaal met ongeveer 150.000 hectare sinds 1999, ten koste vannatuurlijke Cerrado-vegetatie. Sinds 2002 is de jaarlijkse expansie van het soja-areaalongeveer 25.000 ha. 5 De feitelijke ontbossing is waarschijnlijk hoger aangezien niet alleontboste percelen ook daadwerkelijk ingezaaid worden; op Fazenda Italia zijn slechts7.000 van de 19.000 ontgonnen ha beplant. 6 Het grootste deel van de ontbossing dieplaatsvindt is illegaal. Zo zijn in Piauí tussen januari 2000 en mei 2003 kapvergunningenverleend voor een totaaloppervlak van slechts 18,600 hectare terwijl het soja-oppervlak indezelfde periode met minstens 55,000 hectare toenam. 7 De Cerrado wordt ontbost doormet een tientallen meters lange ketting tussen twee bulldozers de vegetatie om tetrekken, de zogenaamde correntão (reuzenketting) methode. Hierna worden wortels en devruchtbare toplaag van de bodem in stroken bijeengeduwd en in brand gestoken. Debranden slaan regelmatig over naar de aangrenzende Cerrado (zie figuur 5). Voor hetdrogen en verwerken van de soja door de crusher wordt jaarlijks nog eens 7.000 ha extraontbost; het hout dat bij correntão ontbossing vrijkomt is door de vervuiling met bodem enbladeren namelijk niet geschikt als brandhout. Bunge is in de deelstaat en door defederale rechter veroordeeld voor het gebruik van ontbossingshout in de crusher zonderte zoeken naar milieuvriendelijker alternatieven. Na de federale veroordeling heeft Bungeechter een schikking weten te treffen waarin zij voor zes jaar een ontheffing krijgt ominheems brandhout te mogen blijven gebruiken. Bij het opstellen van de schikking wasnaast de rechter, het openbaar ministerie en Bunge ook de gouverneur van Piauíbetrokken. Het dreigement van Bunge om de crusher te sluiten en zich terug te trekken uitPiauí heeft waarschijnlijk meegespeeld in de totstandkoming van de schikking. Hetbezwaar dat Funáguas heeft aangetekend tegen de schikking is momenteel inbehandeling. 8-6-

Figuur 5. Branden in de Cerrado van Piauí (bruine vlakken). De witte en lichtgroene vlakken zijnsojavelden. © Google EarthKlimaatveranderingDe ontbossing van de Cerrado-plateaus en de daaropvolgende aanplant van soja leidt toteen bijna verviervoudiging van de verdamping (evapotranspiratie) van ruim 2 mm per dagnaar 8,4 mm per dag. Hiermee vermindert de infiltratie, wat uiteindelijk leidt tot verlagingvan het grondwaterpeil en het opdrogen van waterbronnen. 9 De kale grond warmt snellerop en droogt eerder uit, wat ernstige gevolgen heeft voor het locale klimaat, - lagereluchtvochtigheid en hogere temperaturen – op termijn mogelijk resulterend in minderregenval. 10 Het klimaat in Piauí lijkt te droog te zijn voor regenafhankelijke sojateelt; deoogsten van 2002 en 2005 mislukten door gebrek aan neerslag. Toekomstige irrigatie,zoals nu in buurstaat Maranhão plaatsvindt, zal de grondwaterstanden en daarmee debeschikbaarheid van water in de valleien verder doen dalen.ErosieDe combinatie van ontbossing en opwarming van de bodem leidt tot een verminderdewaterinfiltratie capaciteit van de bodem van de Cerrado. Dit fenomeen wordt nogverergerd doordat verzuimd wordt milieu-sparende landbewerkingstechnieken toe tepassen, zoals contourploegen of zero-tillage. De totale ontbossing van aaneengeslotenpercelen tot 10.000 hectare maakt de bodem extreem kwetsbaar voor wind- enwatererosie. 11 Verwoestijning is een serieuze bedreiging voor deze gebieden, die eenlang droog seizoen kennen.-7-

Genetische manipulatieVrachtdocumenten (zie annex 2) tonen aan dat minstens een deel van de in het seizoen2004/05 deze regio geplante soja Genetisch Gemanipuleerd (herbicide tolerant) is. 12VervuilingDe grootschalige sojateelt op de onvruchtbare cerradobodems is afhankelijk van grotehoeveelheden agro-chemicaliën. Met name de onkruid- enongediertebestrijdingsmiddelen zijn schadelijk voor het milieu. De Boerenvakbond FETAGheeft 65 vergiftigingsgevallen, waarvan 15 met dodelijke afloop, gemeld bij de lokalearbeidsinspectie. Vervuild drinkwater en gebrek aan beschermende kleding werdengenoemd als oorzaken van de vergiftigingen. 13Bij het besproeien van de sojavelden met vliegtuigen worden regelmatig ook belendendenatuurgebieden, landbouwpercelen en woningen ‘meegespoten’, vooral bij harde wind. 14Ook waterbronnen en rivieren raken vervuild. In 2005 is melding gemaakt vangrootschalige vissterfte in de gemeenten Ribeirão Gonçalves en Urucuí. In dorpen ensteden raakt de atmosfeer nog verder vervuild (stof, geluid, uitlaatgassen) door de trucksdie de soja vervoeren van de plantages naar de crushing fabrieken en havens. Om deproductiecapaciteit van de crusher (658.000 ton per jaar) af te voeren zijn meer dan16.000 40-tons vrachtwagens nodig, die daarbij door de kernen van de langs deexportroute gelegen dorpen en steden rijden, vaak over onverharde wegen. Het zwaretransport is ook een aanslag op de kwaliteit van de wegen. In het voorjaar van 2005besloot de burgemeester van één van de langs de route gelegen gemeenten hetvrachtverkeer door het dorp te verbieden. Aangezien er geen alternatieve route bestaat,werd hiermee de soja-export uit Piauí de facto geblokkeerd. 15Ondeugdelijke milieu-effectrapportages en kapvergunningenVoordat een crushing fabriek een vergunning krijgt moet er eerst een zogenaamdemilieueffectrapportage (EIA/RIMA) plaatsvinden. De EIA/RIMA van de Bunge fabriek inPiaui vertoonde ernstige gebreken. Zo is onvoldoende aandacht besteed aan de directeen indirecte effecten van de fabriek op de cerrado-vegetatie, ontbrak de RIMA(publieksdocument met belangrijkste conclusies en aanbevelingen uit de EIA) en heeft ergeen publieke consultatie plaatsgevonden, zoals voorgeschreven door de NationaleMilieuadviesraad, CONAMA. 16 Ook de vergunningen die door de deelstaat Piauí zijnverleend voor onder andere ontbossing zijn momenteel onderwerp van onderzoek. Hetonderzoek betreft onder andere een kapvergunning voor 39.000 ha landbouwontwikkelingin de Cerrado. 17-8-

1.2.4 Sociaal-economische gevolgenLandrechtenschendingenTitels en gebruiksrechten voor land worden vaak op illegale wijze verkregen, een procesdat in Brazilië wordt aangeduid als Grilagem. Volgens onderzoek van INTERPI(landinstituut van Piauí, vergelijkbaar met het kadaster) en INCRA (Nationaal Instituutvoor Landbouwhervorming) bestaan bij 80% van de landtitels vermoedens dat dezerechten op illegale of frauduleuze wijze verkregen zijn. 18 Op sojaplantages is er geen werkof bestaansmogelijkheid meer voor de oorspronkelijke bewoners en landgebruikers. Dezebevolking is van extensieve veeteelt en kleinschalige akkerbouw (rijst, mais, cassave,bonen) afhankelijk voor haar levensonderhoud. Meestal hebben ze geen officiëleeigendomsdocumenten, maar alleen een (wettelijk erkend) gewoonterecht op het gebruikvan de grond, de zogeheten posse. De houders van een posse worden posseirosgenoemd. Als een grondbezitter met een al dan niet rechtmatig verkregen titel (zie 1hierboven) soja of een ander gewas wil planten,moeten de posseiros wettelijk wordengecompenseerd. De compensatie die de posseiro ontvangt voor het opgeven van hunrechten bedraagt in Urucuí zo’n tien euro per hectare, veel minder dan de waarde ofjaarlijkse opbrengst van het land onder posse. 19 Acceptatie van de (te) lage compensatiewordt vaak afgedwongen met intimidatie of door gebruik van geweld.Slavernij en arbeidsrechtenschendingenSlavernij is een groot probleem in Piauí, waar 15% van het totaal aantal gevallen van heelBrazilië werd geregistreerd. Urucuí behoort met Barros en São Raimundo Nonato tot degemeenten waar slavernij het meest voorkomt. 20Twee soja producenten, de eigenaren van de fazendas Cosmos en Ribeirão, hebben vanhet Braziliaanse Ministerie van Arbeid een boete opgelegd gekregen wegensslavernijpraktijken. De arbeidskrachten op fazenda Cosmos –die soja levert aan Bungewerdeningezet om de restanten van de Cerrado-vegetatie die overblijft na mechanischeontbossing met de correntão methode te verwijderen. De arbeiders waren nietgeregistreerd 21 werden gedwongen dit werk zeven dagen per week, tien uur per dag tedoen, zonder dat er beschermende kleding ter beschikking was. Onder de slaven warendrie minderjarigen van 15 en 16 jaar. De huisvesting bestond uit geïmproviseerdebarakken met daken van plastic folie zonder zijwanden. Sanitaire voorzieningen,drinkwater en EHBO ontbraken. De door het bedrijf of een tussenpersoon aan dearbeiders ter beschikking gestelde goederen (voedsel, kleding, sterke drank en sigaretten)werden tegen woekerprijzen ingehouden op het loon, waardoor de arbeiders de facto inhet krijt kwamen te staan bij de fazenda (schuldslavernij). 22 De eigenaar van fazendaRibeirão is op soortgelijke gronden beboet en beide bedrijven worden momenteelvervolgd door het openbaar ministerie. 23 Ook op de fazenda Graúna, die brandhout levertaan Bunge, zijn vergelijkbare excessen gemeld. 24Werkloosheid en leegloop van het plattelandDe conversie van Cerrado naar soja plantages heeft een negatief effect op dewerkgelegenheid: een sojaplantage van 19.000 hectare biedt werkgelegenheid aanslechts 50 werknemers (1 per 400 ha). Dit in tegenstelling tot kleinschalige landbouw inNoordoost Brazilië, waar diezelfde 400 hectare genoeg werk oplevert voor 80 mensen. 25Het is dan ook niet verwonderlijk dat steeds meer mensen wegtrekken van het plattelanden zich vestigen in sloppenwijken van naburige steden. De bevolking van Urucuí steegtussen 2001 en 2004 van 18.000 naar 23.000, een groei van 9% per jaar. 26 Voor delaaggeschoolde plattelanders is er in de stad nauwelijks werk. Als gevolg van de armoedeen werkloosheid zijn de prostitutie en criminaliteit in Urucuí toegenomen. 27-9-

Figuur 6. Jonge prostituees in Urucuí, Piaui. © FunáguasGebrekkige publieke voorzieningenDe deelstaatregering van Piauí heeft Bunge – om de vestiging van de crusher tefaciliteren - vrijstelling gegeven van een aantal lokale belastingen: ICMS, IPTU en ISS. 28Hierdoor ontvangen de deelstaat- en gemeentelijke overheden geen of nauwelijksbelastinginkomsten op basis van de economische activiteiten van Bunge. Ook over deomzet van pesticiden wordt in Piauí geen belasting geheven; deze vallen onder hetnultarief voor medicijnen. 29 Naar de gang van zaken rond de ontheffing van ICMS wordtmomenteel onderzoek gedaan door het openbaar ministerie in Piauí. Door het uitblijvenvan (extra) belastinginkomsten kan de lokale overheid niet investeren inbasisvoorzieningen als sanitatie en onderwijs – er is volgens de gemeentesecretaris in2003 en 2004 in Urucuí geen meter riolering en geen klaslokaal extra aangelegd terwijl debevolking in de sloppenwijken sterk toenam. 30Repressie van maatschappelijke groepenIndividuen, maatschappelijke organisaties en media die zich kritisch opstellen tegenoverde soja-industrie worden regelmatig geïntimideerd en vervolgd wegens smaad. Zo is oplast van de rechter de web site van Funáguas uit de lucht gehaald. 31 Een moordcomplottegen een journalist die onderzoek deed naar de banden tussen de soja-industrie enpolitici werd ternauwernood verijdeld. 32-10-

1.3 Pará1.3.1 EcologieHet Amazonegebied omvat 420 miljoen hectare en beslaat daarmee de helft van het totaleoppervlak van Brazilië. 33 Pará is één van de vijf Braziliaanse deelstaten die volledig in hetAmazonegebied liggen, en strekt zich uit van het hart van de Braziliaanse Amazone tot demonding van de rivier nabij de hoofdstad Belém. Santarem, waar de vooralsnog relatiefbescheiden soja-productie en handel zich concentreren, ligt in het centrale deel van hetBraziliaanse Amazonegebied waar de Tapajos en Amazone-rivieren samenvloeien. In deafgelopen 50 jaar is zo’n 20% van het Braziliaanse Amazonewoud verdwenen als gevolg vanhoutkap, veeteelt en landbouw. Het overgrote deel daarvan vond plaats binnen een afstandvan 50 km van doorgaande wegen. Traditionele vormen van landgebruik (visserij, jacht,selectieve kap van hardhout, tappen van rubber en verzamelen van niet-hout bosproductenals paranoten) werden in deze zones vervangen door groot- en kleinschalige landbouw enveeteelt. De aanstaande verharding van de 1.500 km lange weg van Cuiabá, Mato Grossonaar Santarem, Para maakt 10 miljoen hectare Amazonebos toegankelijk voor ontginning.1.3.2 Soja in ParáDe belangrijkste sojaproductiegebieden in Pará zijn Santarem, Paragominas en Redenção.In Santarem is ook een soja-exportterminal van Cargill gevestigd, van waaruit soja uit MatoGrosso, Rondônia en Pará direct naar de Europese Unie en het verre oosten kan wordenverscheept. Soja uit Paragominas wordt via Itaquí, Maranhão geëxporteerd.Figuur 7. Sojaproductiegebieden in Pará. Bron: SIPAM in CPT 2005.-11-

Momenteel wordt op 26.000 hectare soja geproduceerd in Santarem en Monte Alegre.Voordat de geoogste sojabonen worden verscheept worden de bonen opgeslagen in deCargill silo’s in de haven van Santarem. Cargill slaat in Santarem ook de soja over dieafkomstig is uit Mato Grosso en Rondônia en aangevoerd wordt over de Madeira- enAmazone rivieren. (Zie paragraaf 1.4 en annex 1)Figuur 8. Sojaveld aan de rand van het regenwoud nabij Santarem,Pará. © FDAVolgens Embrapa (de Braziliaanse landbouwonderzoeksdienst), is in de omgeving vanSantarem 500.000 ha, ongeveer 1/6 van Nederland, geschikt voor grootschaligegemechaniseerde landbouw. Dit betreft gebieden (plateaus) die relatief hoog liggen tenopzichte van de rivieren, goed gedraineerd zijn, vlak en niet-stenig. 34 Hiervan is reeds200.000 hectare in handen van de grote soja- en rijst producenten, die daar momenteel70.000 hectare van bewerken. Op korte termijn dreigt 130.000 hectare gekapt te worden, ennog eens 300.000 hectare op de langere termijn. In Santarem alleen al lopen 5.000 tot10.000 families het risico om verdreven te worden van hun land. Wanneer dit inderdaadplaatsvindt zal dit hoogstwaarschijnlijk verdere ontbossing tot gevolg hebben omdat deverdreven families op zoek naar nieuwe landbouwgrond, vermoedelijk hun toevlucht zullennemen tot bosland, of dit toegewezen krijgen van de overheid. De totale ontbossing alsgevolg van grootschalige landbouw in de deelstaat Pará wordt geschat op 500.000 ha in dekomende tien jaar, tevens wordt geschat dat zo’n 100.000 mensen ontheemd raken indezelfde periode. 35 Overigens is soja niet de enige drijvende kracht, andere commoditieszoals rijst, eucalyptus (voor de productie van papierpulp en houtskool), mais en palmolieworden op steeds grotere schaal verbouwd in de Pará.1.3.3 MilieuschadeOntbossingOntbossing in Pará vindt vooralsnog vooral plaats voor veeteelt, houtkap en rijstteelt,maar steeds meer weiden en rijstvelden worden omgezet in sojavelden – en dit gebeurtsteeds sneller.-12-

In de jaren ’80 van de vorige eeuw verstreken er minstens 10 jaar tussen ontbossing enintroductie van gemechaniseerde landbouw. Momenteel is deze periode teruggebrachtnaar twee tot drie jaar. Op 20% van 31 onderzochte recente grootschalige ontginningenbleek dat mechanisatie al werd ingezet binnen één jaar na de ontbossing. Hetzelfdeonderzoek toont ook aan dat de uitbreidende sojateelt in Mato Grosso de veeteelt als hetware verder het Amazonegebied in ‘duwt’; sojateelt is daardoor een belangrijke indirecteoorzaak van ontbossing. 36Figuur 9.Rijst- soja en veeteeltpercelen (lichtgroen) en bos (donkergroen) rondomSantarem. Op de achtergrond de Transamazonica-weg met typerendevisgraat-ontginning door kolonisten. © Google EarthHet soja-areaal in Pará is de afgelopen jaren exponentieel gegroeid: in de gehele regioverdubbelde het areaal tussen 2003 en 2004 van 16.000 tot 33.000 hectare, in Santaremen Belterra groeide het areaal een van 7.000 hectare in 2003, naar 14.000 in 2004 en23.000 in 2005. Een deel van deze expansie heeft plaatsgevonden in primair bos innatuurreservaat Moju in Pacoval, PA Moju. In Belterra, Santarem, Jabuti and BoaEsperança is secundair en gedegradeerd bos gekapt om plaats te maken voor sojaplantages, of worden kleinschalige, niet gemechaniseerde bedrijven overgenomen.Doordat de kleine boeren van hun land op het plateau rond Santarem verdreven worden,zien zij zich genoodzaakt nieuw land te ontginnen in de lager gelegen gebieden voor hunkleinschalige landbouw en veehouderij. Deze ontginning gaat vaak gepaard metadditionele ontbossing.-13-

Ook worden verdreven boeren herplaatst in bos dat is aangewezen als landbouwkoloniën(zogenaamde assentamentos). In figuur 9 is de typerende visgraatstructuur van dezeassentamentos te zien; de langs zijwegen van de transamazone-snelweg gevestigdeboeren kappen elk jaar een klein stukje bos. Zo hebben recentelijk 140 verdreven familiesbos toegewezen gekregen in Corta Corda (figuur 11) en wachten nog eens 140 familiesop een titel. 37 Een gemiddelde titel in een assentamento omvat ongeveer 100 hectarewaarvan legaal 20% gekapt mag worden. In Paragominas, oostelijk Pará, is deontbossing als gevolg van houtkap en veeteelt al verder voortgeschreden dan inSantarem. Hier worden echter de laatste restanten van het regenwoud gekapt om plaatste maken voor soja. Het ontbossingshout wordt gebruikt om houtskool van te maken. 38Net als in Piauí wordt land vaak op frauduleuze of illegale wijze verkregen. Zo werden ereind 2004 drie criminele netwerken opgerold die op illegale wijze kapvergunningenhadden verkregen voor de aanleg van 150.000 hectare sojaplantages. 39 De claim van eensojaproducent op 2.500 ha in Belterra werd na protesten van de lokale boerenbond doorde rechtbank van Santarem onwettig verklaard. 40 In heel Pará is slechts 2% van deontbossing geautoriseerd door middel van vergunningen. 41Erosie en sedimentatieDe blootstelling van de bodem aan de zeer intensieve neerslag in de regio Santaremresulteert in erosie, vooral in de nabijheid van beken en rivieren. Het meegevoerdesediment vertroebelt de rivieren en kreken benedenstrooms. 42Genetische manipulatieIn Ulianópolis werd in 2004 2.500 hectare GM-soja aangeplant. 43VervuilingDoor het overvloedig gebruik van agro-chemicaliën in de sojateelt raken bodem, lucht enwater vervuild, wat – in combinatie met de effecten van erosie – de visstand negatiefbeïnvloedt. De grote sojaplantages spuiten herbiciden vanuit vliegtuigen. Om vergiftigingvan schoolkinderen te voorkomen sluiten de scholen op de dagen dat er gespoten wordt.Vele gevallen van vergiftiging door agro-chemicaliën zijn gemeld. In Monte Alegre andAlenquer zijn overschrijdingen van pesticidenniveaus in rivierwater gemeld en de Uraimrivier is vervuild met kunstmest. 44 Er is tot op heden echter nog geen systematischonderzoek gedaan naar de effecten van deze vervuiling op mens en natuur. Verder treedter vervuiling op door het lozen van ballastwater door sojaschepen in de haven vanSantarem. Dit ballastwater bevat exotische soorten die de ecologisch kwetsbare balansvan de rivier verstoren. 45Figuur 10. Sojatankers lozen ballastwater in de haven vanSantarem, © FDA-14-

1.3.4 Sociaal-economische gevolgenLandconcentratie en landrechtenschendingenSteeds meer kleine boeren verkopen, al dan niet onder druk of gedwongen hun land aangrote soja producenten. Dit leidt enerzijds tot een leegloop van het platteland (exodo rural)en een trek naar de stad, waar de voormalige boeren vaak terecht komen insloppenwijken zoals in Santarem. Anderzijds gaan de kleine boeren op zoek naar nieuwelandbouwgrond, wat hen vaak noodzaakt om de bossen in te trekken. Daar waar boerendoor de overheid herplaatst worden in assentamentos die geschikt zijn voorgemechaniseerde (soja)teelt worden ze vaak weer onder druk gezet om hun land teverkopen aan grotere landeigenaren.Figuur 11. Expansie van sojateelt en onteigening van kleine boeren in de regio Santarem(oranje pijlen) en geregistreerde landrechtenconflicten en illegale ontbossing (rodesterren). Bron: Caritas / CPT-15-

De assentamentos hebben immers al een landbouwbestemming gekregen en zijn dusvoor de landeigenaren makkelijker te ontginnen dan staatsbossen. In Santarem hebbentussen 2000 en 2003 bijna 600 families hun land verkocht aan plantagehouders.Sommige lokale gemeenschappen zijn met meer dan 70 % afgenomen in omvang. InParagominas is de situatie nog extremer 85% van de bevolking van assentamentoColônia Uraim heeft haar land verkocht aan sojaboeren die recentelijk uit Zuid-Braziliëimmigreerden. 46Slavernij en arbeidsrechtenschendingenPará kent het grootste aantal geregistreerde gevallen van slavernij in Brazilië (4.227 in2002), die vooral aan de veeteelt gerelateerd zijn. 47 De eigenaren van deze ranchesgebruiken echter ook slavenarbeid bij het omzetten van bos- en weidegrond insojaplantages. In 2004 zijn bij invallen van de Braziliaanse arbeidsinspectie (MTE) eenonbekend aantal slaven bevrijd die werden ingezet bij de ontginning van de sojavelden inde gemeenten Dom Eliseu en Ulianópolis. Er zijn aanwijzingen dat de arbeidswetgevingop grote schaal geschonden wordt en dat belastingen worden ontdoken. 48Aantasting bestaansbronnen lokale gemeenschappenDe oprukkende sojaplantages en assentamentos voor kleine boeren in bosrijke gebiedenleiden niet alleen tot ontbossing, ook vormen ze een bedreiging voor de traditionelegebruikers van het bos. De locale en inheemse gemeenschappen in de bossen van deassentamentos Gleba Nova Olinda en Gleba Pascoal zijn voor hun levensonderhoudafhankelijk van wat het bos hen biedt; wild, vis, rubber, fruit en andere bosproducten.Veel van de nieuwe plantagebedrijven in de regio Santarem verbouwen rijst vóór ze sojaaanplanten, en het gestegen aanbod van rijst heeft een neerwaarts effect op de prijs.Deze prijsdaling leidt tot een aanzienlijke inkomensachteruitgang van de kleine boeren inde regio die van oudsher rijst verbouwen voor de stedelijke bevolking van Santarem. 49Figuur 12. Lokaal protest tegen de aantasting vanhet Amazonewoud. © FDA-16-

1.4 Mato GrossoMato Grosso is de deelstaat in Brazilië met de hoogste sojaproductie en de sterkste toenamevan het soja-areaal, van 3 naar 5,6 miljoen hectare in de periode 2000-2005. 50 Door deasfaltering van de weg naar Santarem zal de productie verder gestimuleerd worden. Net alsin Piauí en Pará gaat de expansie in Mato Grosso gepaard met mensenrechtenschendingenen ontbossing. Uit het rapport van de Braziliaanse Speciale Gezant voor deMensenrechten 51 blijkt dat ‘slavernijsoja’ uit Mato Grosso via de Grupo A. Maggi, ADM enCoinbra (een dochtermaatschappij van Louis Dreyfus) naar Nederland is geëxporteerd. ISAtoont in het rapport Mato Grosso: Amazônia (i)legal aan dat in de periode 2000-2003minstens 31% van de ontbossing op geregistreerde 52 landbouw- en veeteeltbedrijven illegaalwas. 53 Ook deze soja uit Mato Grosso komt via Cargill, Bunge, AMaggi, Coinbra en ADMnaar Nederland.Zie verder 1.2.3.-17-

1.5 Maranhão en TocantinsIn Maranhão breidde de sojateelt zich van 2000 tot 2004 uit van 180.000 ha naar 340.000ha. Geschat wordt dat in 2005 zo’n 400.000 hectare soja verbouwd is in Maranhão. In hetnaastgelegen Tocantins, waar in 2000 nog geen 50.000 hectare werd aangeplant, nam hetareaal toe naar 215.000 hectare in 2004. 54 Er is tot op heden weinig gestructureerdonderzoek gedaan naar de impacts van sojateelt in deze deelstaten. Een kleinschaligeveldstudie uit 2004 van de Braziliaanse organisatie Centro de Trabalho Indigenista (CTI)rondom het Krahô-reservaat op de grens van Maranhão en Tocantins toont aan dat eldersgeconstateerde misstanden ook in deze regio spelen. Cargill en Bunge hebben silos in ditgebied en financieren de sojateelt. Minstens één van de bij deze misstanden betrokkensojaproducenten wordt rechtstreeks door Cargill gefinancierd. 55 De soja van Cargill uit dezeregio wordt via Itaquí naar Nederland geëxporteerd.•Campos LindosSerra do CentroFiguur 13. Inheems Reservaat (TI) Kraolândia, Tocantins. Ten oostenvan het reservaat rukt de grootschalige sojateelt op. ©Google Earth1.5.1 MilieuschadeCampos Lindos, Tocantins: Ontbossing van 1.700 ha cerrado in 2003 en 1.300 ha in 2004door Manuel Domingos de Barros. Op dit areaal is eind 2004 soja aangeplant metfinanciering van Cargill. Sinds de ontginning treedt langs twee beken (Ribeirão Barro Duroen do Chapéu) ernstige erosie op. Ribeirão Angico, waar deze twee beken op uitkomen, isvervuild met agro-chemicaliën. Ook in Serra do Centro zijn erosie en watervervuilinggeconstateerd. Twee sterfgevallen in Serra do Centro (de veertigjarige Inacio Brandão Lopesen een baby van één) worden geweten aan vergiftigingen als gevolg van overmatigepesticidentoepassing door sproeivliegtuigen. 56-18-

Figuur 14. Sojavelden en silos nabij Campos Lindos, Tocantins © CTI1.5.2 Sociaal-economische effectenIllegale acquisitie (grilagem) van 4.500 ha land in Sussuarana, op basis van valsedocumenten die eind 2003 door Itertins (Kadaster van Tocantins) ongeldig werden verklaard.22 van de 40 op het terrein wonende families werden onder druk en tegen zeer lagevergoedingen gedwongen het land te verlaten. De resterende 18 families leven op percelenvan 60 tot 70 hectare, ingeklemd tussen de sojavelden en de (verontreinigde) rivier. In Serrado Centro werden de grootgrondbezitters in 1997 door de overheid uitgekocht om plaats tebieden aan 127 boerenfamilies die daar al 70 jaar leefden, maar is ondanks toezeggingenvoor landhervormingen het overgrote deel van het gebied in gebruik voor grootschaligesojateelt. Het grootste deel van de cerradobewoners in deze twee dorpen is noodgedwongennaar sloppenwijken van het nabijgelegen stadje Campos Lindos getrokken, waar geen werkis. 57Figuur 15. Cargill silos in Campos Lindos © CTI-19-

-20-

Hoofdstuk 2Handelsketen2.1 OverzichtDe handelsketen vanaf de sojaproducenten in Brazilië naar de eindverbruikers in Nederlandtelt vele schakels en is tamelijk complex. Een vereenvoudigd schema van deze handelsketenwordt weergegeven in Figuur 16.SojaproducentHandelaarCrusherHavenoverslagZeetransportHavenoverslagImporteurCrusherVeevoederproducentKippenhouderVarkenshouderMelkveehouderEierpakkerKippenslachterijVarkensslachterijMelkfabriekVoedingsmiddelenproducentSupermarktFiguur 16. Handelsketen van sojaproducent tot supermarktZoals figuur 16 laat zien, koopt een handelaar de soja van de Braziliaanse producent. Dezehandelaar laat de soja in Brazilië crushen (waarna sojameel en sojaolie afzonderlijk verderverhandeld worden) of hij exporteert de gehele sojabonen. Het sojameel (ook welsojaschroot genoemd) en een deel van de sojabonen die naar Nederland getransporteerdworden, worden vanaf de importhaven door de importeur direct verder verkocht aan eenveevoederproducent. De meeste sojabonen laat de importeur eerst crushen, waarnasojameel en sojaolie afzonderlijk verder verhandeld worden.-21-

Het grootste deel van het sojameel dat op de Nederlandse markt komt (door rechtstreekseimport of door het crushen van geïmporteerde sojabonen) wordt verder verwerkt totverschillende soorten veevoeder door Nederlandse veevoederfabrikanten. Dit veevoedervindt zijn weg naar Nederlandse veehouders: houders van leg- en vleeskippen, varkens en intoenemende mate melkvee. De producten van deze veehouders worden verkocht aanslachterijen (kippen- en varkensvlees), eierpakkers en melkfabrieken. Deze bedrijven leverenconsumentenproducten aan de supermarkten, zoals verpakte eieren, verpakt vlees, melk enzuivel, maar ze leveren ook halffabrikaten aan voedingsmiddelenproducenten. Dezeproducenten verwerken deze halffabrikaten onder meer in worst, vleeswaren, kant-en-klaarmaaltijden,soepen, sauzen, banket, et cetera.In de volgende paragrafen zullen we samenvatten welke concrete gegevens gevonden zijnten aanzien van de handelsketen voor de soja afkomstig uit de gebieden die in Hoofdstuk 1beschreven zijn.2.2 Handelaars, crushers en overslagbedrijvenDe volgende informatie is gevonden over handelaars, crushers en overslagbedrijven dieactief zijn in de vier regio’s die in Hoofdstuk 1 beschreven zijn:Piauí: De handelaar die in deze regio actief is, is het Amerikaanse bedrijf Bunge. In Urucuí(Piauí) heeft Bunge een crusher waar de meeste sojabonen uit deze regio naartoe gaan.Het daar geproduceerde sojameel wordt getransporteerd naar de haven van Itaquí (SãoLuis, Maranhão). Soja die in Piauí en het aangrenzende Maranhão geproduceerd worden,worden ook niet-gecrushed via Itaquí ge-exporteerd. De overslagbedrijven in deze havenzijn in handen van de Braziliaanse mijnbouw- en staalonderneming CVRD, maar Bungeheeft hier eigen opslagfaciliteiten en gebruikt deze haven voor zijn exporten van sojameel.Santarem, Pará: De handelaar die in deze regio actief is, is het Amerikaanse bedrijf Cargill.In de haven van Santarem (Pará) heeft Cargill grote opslag- en overslagfaciliteiten, diegebruikt worden voor de export van sojabonen uit deze regio.Paragominas, Pará: Ook in deze regio lijkt het Amerikaanse bedrijf Cargill de belangrijkstehandelaar. Sojabonen uit deze regio worden getransporteerd naar de haven van Itaquí(Maranhão). De overslagbedrijven in deze haven zijn in handen van de Braziliaansemijnbouw- en staalonderneming CVRD, maar Cargill heeft hier eigen opslagfaciliteiten engebruikt deze haven voor zijn exporten van sojabonen.Mato Grosso: In deze regio zijn veel verschillende handelaars actief: de Braziliaansehandelaar en sojaproducent Amaggi, de Amerikaanse bedrijven ADM, Bunge en Cargill,en Coinbra, een dochter van het Franse Louis Dreyfus. Amaggi transporteert desojabonen uit Mato Grosso in noordelijke richting, naar de haven van Itacoatiara(Amazonas). Daar heeft Amaggi een crushingfabriek en opslag- en overslagfaciliteiten.Cargill exporteert ook in noordelijke richting, via de haven van Santarem (Pará) waarCargill grote opslag- en overslagfaciliteiten heeft.De andere drie handelaars - ADM, Bunge en Coinbra - lijken de sojabonen uit MatoGrosso juist in zuidelijke richting te transporteren, naar de grote crushingfabrieken enexporthavens (Vitória, Santos, Paranaguá) in Zuidoost Brazilië.-22-

2.3 Zeetransport en importeurs2.3.1 Overzicht van sojatransporten uit Itaquí en SantaremIn twee belangrijke exporthavens in het noorden van Brazilië is door de Braziliaanseorganisaties Frente de Defesa de Amazônia en Funáguas van maart tot en met oktober 2005geobserveerd welke schepen met sojabonen of sojameel vertrokken. Het ging om:de haven van Itaquí (Maranhão) die door Bunge gebruikt wordt voor de export van sojameeluit Piauí, en door Cargill voor de export van sojabonen uit de regio Paragominas (Pará);de haven van Santarem (Pará), die door Cargill gebruikt wordt voor de export van sojabonenuit de regio Santarem (Pará) en uit Mato Grosso en Rondônia.Door de twee NGOs werden negen schepen geobserveerd die met sojabonen of sojameeluit Itaquí vertrokken en negen schepen die uit Santarem vertrokken. In één geval deed eenschip beide havens aan. Nader onderzoek naar de bestemming van deze schepen leverdede volgende gegevens op: 58Tabel 1 Sojaschepen uit Santarem en Itaquí, maart - oktober 2005HerkomsthavenAantalschepenBestemmingshaven Importeur Lading6* Amsterdam, Nederland Cargill SojabonenSantarem2 Liverpool, Groot-Brittannië Sojabonen1 Gent, België1 Barcelona, Spanje2* Escombreras, Spanje2 Amsterdam, Nederland Cargill Sojabonen1 Las Palmas, SpanjeItaquí1 Liverpool, Groot-Brittannië1 Gent, België1 Rijeka, Kroatië1 Brest, Frankrijk*) Eén schip, de Nordmoritz, sloeg zowel in Santarem als in Itaquí soja in. ZodoendeDe totale omvang van de zeven geïdentificeerde ladingen bedroeg ongeveer 350.000ton sojabonen, ongeveer 7% van de jaarlijkse Nederlandse sojabonen-import (4,4miljoen ton in 2004). 59Zoals blijkt uit deze tabel werden zes sojaladingen uit Santarem en twee ladingen uit Itaquí indeze periode door Cargill in Nederland geïmporteerd, via de haven van Amsterdam. Desojabonen uit de herkomsthaven Santarem komen oorspronkelijk uit Mato Grosso, Rondôniaof westelijk Pará (zie paragraaf 1.3). De sojabonen uit de herkomsthaven Itaquí komenwaarschijnlijk uit de regio Paragominas, oostelijk Pará en de deelstaten Maranhão enTocantins (zie paragrafen 1.3 en 1.5). Sojaschroot uit Piauí is naar andere Europesebestemmingen verscheept.2.3.2 CargillCoenhavenweg 2Postbus 80741005 AB AmsterdamTel.: 020-5801911Fax: 020-6820193Website: www.cargill.nl-23-

Cargill Inc. in Minneapolis (Minnesota, Verenigde Staten) is waarschijnlijk het grootstefamiliebedrijf ter wereld. Het bedrijf heeft 124.000 werknemers in 59 landen en handeltwereldwijd in een zeer groot aantal agrarische en niet-agrarische grondstoffen. Bovendien isCargill is een belangrijke leverancier van half- en eindproducten voor de voedingsindustrieen de detailhandel. Daarnaast levert Cargill op grote schaal financiële diensten op het gebiedvan risicobeheersing. In het jaar 2004/2005 werd een omzet van US$ 71,1 miljardgerealiseerd, resulterend in een netto-winst van US$ 1,5 miljard. 60Cargill B.V., de Nederlandse dochteronderneming van Cargill Inc., behoort met 2.000werknemers tot de twintig grootste bedrijven in Nederland. In Nederland houdt Cargill zichonder meer bezig met de handel in suiker, kunstmest en veevoedergrondstoffen en deproductie en verwerking van sinaasappelsap, cacao, gerst (mout), glucosestroop en zetmeel(uit maïs en tarwe), kippenvlees, textured soy proteins, en geraffineerde eetbare oliën engeharde vetten. In dit kader is echter met name van belang dat het bedrijf in deAmsterdamse haven beschikt over een eigen overslagbedrijf (IGMA) en een crushingfabriekvoor sojabonen met een verwerkingscapacitieit van 3.300 ton per dag. Deze crushingfabriekverwerkt voornamelijk sojabonen die door Cargill worden aangevoerd uit de VerenigdeStaten, Brazilië en Argentinië. 61Cargill B.V. realiseerde in het jaar 2003/2004 een omzet van € 3,3 miljard, resulterend in eennetto-winst van € 72,3 miljoen. De crushingfabriek droeg aan deze winst overigensnauwelijks bij. Cargill meldt dat de crushing-marges in Amsterdam onder druk staan,vanwege de hevige concurrentie van Argentijnse crushers, de verslechterende euro-dollarkoers, de dalende productie van veevoeder in Europa en de voortdurende discussies overGMO-soja. Met name door de toenemende groei van crushing-capaciteit in Latijns Amerikakan een herstructurering van de Europese crushing-industrie verwacht worden. 62In mei 2005 is de - veel kleinere - crushing-fabriek van Cargill in Gent (België) om die redenal voor onbepaalde tijd stil gelegd. 63In de sojacrushingfabriek van Cargill in de Amsterdamse Coenhaven worden de sojabonneneerst ontdaan van hun hullen. Deze hullen worden verwerkt in veevoeder. De onthuldebonen worden vervolgens met behulp van het oplosmiddel hexaan gescheiden in sojameelen sojaolie. Het overgrote deel van het meel gaat naar de veevoederindustrie en ook deruwe sojaolie wordt voor een deel verkocht als grondstof voor diervoeders. Het overige deelvan de sojaolie wordt geraffineerd voor humane consumptie. 64Een klein deel van het in de crushingfabriek geproduceerde sojameel wordt op extrahygiënische wijze op een speciale lijn verwerkt. Deze ontvette vlokken gaan naar deaangrenzende eiwitfabriek van Cargill waar allerhande specialiteiten en maatproductenworden vervaardigen, voor de voedings-, farmaceutische en veevoederindustrie.Een belangrijk product van de eitwitfabriek is de diervoedergrondstof ProvaSoy, dat wordtgeproduceerd door ontvette sojavlokken fijn te malen. Een ander product, Textrafeed, wordtook geproduceerd uit ontvette sojavlokken, met behulp van verschillende maal-, zeef-,droog- en extrusiestappen. Textrafeed is bij uitstek geschikt als voedergrondstof voor jongedieren. 652.4 VeevoederfabrikantenZoals in paragraaf 2.3 beschreven wordt het overgrote deel van het door Cargill’scrushingfabriek geproduceerde ruwe sojameel geleverd aan de veevoederindustrie.Daarnaast levert Cargill ook sojahullen en een deel van de ruwe sojaolie aan deveevoederindustrie en sommige verder verwerkte sojameelproducten, zoals ProvaSoy enTextrafeed.-24-

Van de volgende Nederlandse veevoederfabrikanten is bekend dat zij soja-grondstoffenbetrekken van Cargill: 66• Coöperatie ABCTA u.a.Kwinkweerd 12Postbus 917240 AB LochemTelefoon: 0573-288800Fax: 0573-288899E-mail: info@abcta.nlWebsite: www.abcta.nlABCTA is de vijfde mengvoederproducent in Nederland. De coöperatie is in juli 2000ontstaan door een fusie van de veevoedercoöperaties ABC en CTA. De 6.000 leden vanABCTA zijn voornamelijk actief in Gelderland, Overijssel en Brabant. De coöperatie heeftveevoederfabrieken in Almelo, Lochem, Delden, Deventer en Harreveld (ecologischevarkensvoeders). 67De geconsolideerde omzet bedroeg € 390 miljoen in 2004. De afzet bedraagt ruim 1,2miljoen ton mengvoeders, bestaande uit varkensvoeders (50%), rundveevoeders (30%)en pluimveevoeders (15%). Daarnaast vindt een beperkte afzet plaats aan schapen-,geiten- en paardenhouders. 68• Coöperatie Agrifirm u.a.Noordeinde 31Postbus 10337940 KA MeppelTelefoon: 0522-268911Fax: 0522-268930E-mail: info@agrifirm.comWebsite: www.agrifirm.nlAgrifirm is de vierde veevoederproducent van Nederland. De coöperatie is in februari2001 ontstaan uit een fusie van de coöperaties ACM en Cavo Latuco. Agrifirm heeft17.000 leden, die voornamelijk actief zijn in Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel,Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht. Agrifirm produceert niet alleen mengvoedersmaar houdt zich ook bezig met de afzet van akkerbouw- en tuinbouwproducten. 69In 2004 verkocht Agrifirm 1,37 miljoen ton mengvoeders, bestaande uit rundveevoeders(41%), pluimveevoeders (28%), varkensvoeders (22%) en andere mengvoeders (8%).Agrifirm realiseerde in 2004 een omzet van € 672 miljoen. 70• De Heus Brokking Koudijs B.V.Rubensstraat 175Postbus 3966710 BJ EdeTelefoon: 0318-675500Fax: 0318-675509E-mail: info@de-heus.nlWebsite: www.deheusbrokkingkoudijs.nl-25-

De Heus Brokking Koudijs is de derde mengvoederfabrikant van Nederland en hetgrootste familiebedrijf in deze sector. Vanuit acht productielocaties worden mengvoedersgeleverd voor varkens, melkvee en pluimvee. 71 Voor de overname van Sondag bedroegde mengvoederafzet 1,6 miljoen ton per jaar. 72• Hendrix UTD B.V.Veerstraat 38Postbus 15830 MA BoxmeerTelefoon: 0485-589911Fax: 0485-573924E-mail: hendrixutd@nutreco.comWebsite: www.hendrix-utd.nlHendrix UTD is een dochterbedrijf van het Nederlandse voedings- en veevoederbedrijfNutreco, dat 90 vestigingen heeft in 20 landen. Hendrix UTD is in 1998 ontstaan uit eenfusie van Hendrix' Voeders en Mengvoeder UT-Delfia. Het is de grootste particulieremengvoerfabrikant van Nederland met een jaarafzet van 1,8 miljoen ton. Hendrix-UTDlevert rundveevoeders in heel Nederland en delen van Denemarken en Duitsland;varkensvoeders in heel Nederland en delen van Duitsland; legpluimveevoeders in heelNederland en België en vleespluimveevoeders in heel Nederland en West-Duitsland.Hendrix UTD heeft productielocaties in Helmond, Oosterhout, Heijen, Lochem, Deventer,Zwolle en Meppel. 73Provimi B.V.Veerlaan 17-233072 AN RotterdamTelefoon: 010-4239500Fax: 010-4239500Website: www.provimi.nlHet Nederlandse bedrijf Provimi is een van de grootste veevoederproducenten ter wereld,met meer dan 100 fabrieken in 30 landen. De wereldwijde omzet bedroeg € 1,6 miljard in2004, resulterend in een netto-winst van € 18,7 miljoen. 74Anders dan de vijf bovengenoemde bedrijven, produceert Provimi in Nederland echtergeen mengvoeder maar alleen premixen (mengsels van mineralen, vitamines en anderetoevoegingen voor mengvoer), speciale voeders voor biggen en kalvermelkvervangers.Provimi levert zijn premixen aan mengvoederfabrikanten en de biggenvoeders enkalvermelkvervangers aan veehouders. Vooral in de kalvermelkvervangers worden sojaingrediëntengebruikt. 75De eerste vier bedrijven horen bij de top-zes van Nederlandse diervoederproducenten.Samen met Cehave Landbouwbelang en Rijnvallei vertegenwoordigen zij 60% van demarkt. 76 Provimi is de belangrijkste Nederlandse producent van pre-mixen.• Coöperatie Cehave Landbouwbelang u.a.Pater van den Elsenlaan 4Postbus 15460 AA VeghelTelefoon: 0413-382255Fax: 0413-382669-26-

E-mail: mail@chv-lbb.nlWebsite: www.cehave.nlCehave Landbouwbelang is de grootste mengvoederproducent in Nederland. Het isonbekend of Cehave soja koopt van Cargill. Het is gezien de omvang van zowel Cargillals Cehave en het algemene beeld in de sector (alle grote bedrijven hebben meerdereleveranciers) echter onwaarschijnlijk dat Cehave géén soja van Cargill afneemt. Decoöperatie produceert mengvoeders in Nederland (Veghel, Maasbracht en Wanssum),België en Polen. In 2004 bedroeg de totale mengvoederproductie 2,31 miljoen ton.Cehave Landbouwbelang realiseerde in 2004 een omzet van € 737 miljoen en een nettowinstvan € 7,9 miljoen. 77De helft van Cehave’s mengvoederproductie is bestemd voor de varkens en de rest isgelijk verdeeld over kippen en rundvee. De coöperatie verkoopt ongeveer tachtig procentvan haar voer in Noord-Brabant, Limburg en Zeeland. 782.5 Veehouders, slachterijen en supermarkten2.5.1 IntegratiesDe veevoederproducenten genoemd in paragraaf 2.4 leveren hun veevoeders aanveehouderijbedrijven. In het geval van de coöperatieve mengvoederproducenten zijn ditmeestal de leden van de coöperatie en is er een vrij sterke band tussen veehouders enveevoederleverancier. Ook de particuliere veevoederproducenten proberen hun klanten aanzich te binden.Onder druk van overheden, supermarkten en consumenten die meer inzicht willen in deherkomst van voedingsproducten en ook een betere controle op het productieproces, is er aljaren een proces gaande waarbij veevoederproducenten nauwer gaan samenwerken metslachterijen in zogenaamde integraties. Veehouders worden op allerlei manierenaangemoedigd of onder druk gezet om zich bij een van deze integraties aan te sluiten. Devrije veehouders, die als de tijd rijp is besluiten aan welke slachterij ze hun kippen of varkensverkopen, sterven langzamerhand uit. In toenemende mate is er sprake van vaste,herkenbare afzetketens waarin veevoederfabrikanten, veehouders en slachterijensamenwerken in de productie van kippen- en varkensvlees.De veevoederproducenten genoemd in paragraaf 2.4 zijn betrokken bij de volgendeafzetketens en integraties:• Coöperatie ABCTA u.a.Varkensvlees: ABCTA heeft een nauwe band met varkensslachter Dumeco, nuonderdeel van Vion. 79ABCTA is ook gecertificeerd door de Westduitse slachterij Westfleisch, waar sommigeABCTA-leden varkens aan leveren. 80Kippenvlees: ABCTA was eigenaar van de vleeskuikenslachterij Esbro, maar in mei 2005werd deze slachterij weer verzelfstandigd. Veel ABCTA-leden zullen echter aan dezeslachterij blijven leveren. 81ABCTA is mede-eigenaar van Cebeco, het moederbedrijf van kippenslachterij PlukonPoultry. Met Agrifirm en Plukon Poultry participeert ABCTA in de integratie deKuikenaeR. 82• Coöperatie Agrifirm u.a.-27-

Kippenvlees: Agrifirm is mede-eigenaar van Cebeco, het moederbedrijf vankippenslachterij Plukon Poultry. Met ABCTA en Plukon Poultry participeert Agrifirm inde integratie de KuikenaeR. 83• Coöperatie Cehave Landbouwbelang u.a.Kippenvlees: Cehave Landbouwbelang is eigenaar van de kippenslachterij Astenhof. Inde Cehave Landbouwbelang Vleespluimvee Integratie werken CehaveLandbouwbelang, Astenhof, fokbedrijven en kippenhouders nauw samen. 84Varkensvlees: Cehave Landbouwbelang heeft nog een klein belang in varkensslachterijDumeco, nu onderdeel van Vion. Veel van de leden van Cehave Landbouwbelangleveren hun varkens aan deze slachterij.• De Heus Brokking Koudijs B.V.Kippenvlees: De Heus Brokking Koudijs heeft de “De Heus Virtuele IntegralePluimveevleesketen” gevormd met een aantal broederijen en de slachterijenStorteboom, Van den Bor en Lintor (België). 85• Hendrix UTD B.V.Kippenvlees: Hendrix UTD had samen met vleeskuikenslachterij Pingo Poultry, tot voorkort ook een dochter van Nutreco, een integratie opgezet. 86 Na de overname van PingoPoultry door Plukon Poultry blijft deze nauwe relatie waarschijnlijk wel bestaan.Varkensvlees: De varkenshouders die hun voer betrekken van Hendrix UTD, laten hunvarkens meestal slachten door Hendrix Meat Group, dat tot eind 2004 ook tot Nutrecobehoorde. Inmiddels is Hendrix Meat Group onderdeel van Vion. 872.5.2 VarkensslachterijenZoals blijkt uit paragraaf 2.5.2, hebben de veevoederproducenten ABCTA, CehaveLandbouwbelang en Hendrix UTD een nauwe band met varkensslachter Vion. De kans isdaarom groot dat de varkens die gevoerd worden met het varkensvoeder van deze driemengvoederproducenten, uiteindelijk door Vion geslacht worden. Dat geldt overigens ookvoor Nederlandse varkens die met mengvoeder van andere producenten gevoerd worden,want Vion heeft een dominante positie in de Nederlandse varkensvleessector.Vion B.V.NCB-weg 10Postbus 3805680 AJ BestTelefoon: 0411-658700Fax: 0411-683194E-mail: info@vionfood.comWebsite: www.vionfood.com-28-

Vion B.V. is de grootste producent van varkens- en rundvlees in Europa. Vion ontstondrecentelijk uit de samenvoeging van de Nederlandse varkenslachters Dumeco en HendrixMeat Group, de Nederlandse runderslachter Kroot Vlees en de Duitse vleesconcernsMoksel, Nordfleisch en Südfleisch. In Nederland heeft Vion circa 4.200 medewerkers op18 locaties. De jaaromzet in Nederland bedraagt € 2,2 miljard. 88 Op de Nederlandsevarkensslachterijmarkt heeft Vion een aandeel van meer dan 80%.Vion B.V. is een dochter van Sovion N.V., de grootste agrarische onderneming vanNederland met circa 14.000 werknemers. Voor 2005 wordt een omzet van € 6,5 miljardverwacht, waarmee Sovion tot de top-20 van grootste Nederlandse productiebedrijvenbehoort. De uiteindelijke aandeelhouder van Sovion is de Zuidelijke Land- enTuinbouworganisatie (ZLTO) die de belangen behartigt van boeren en tuinders in Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Gelderland. Bij de ZLTO zijn circa 19.000 leden aangesloten,met ruim 12.000 agrarische bedrijven. 89Vion levert geslacht rund- en varkensvlees aan de vleesverwerkende industrie,groothandels en slagerijketens, maar produceert ook zelf vleeswaren en levert versverpakt vlees aan supermarkten. Vion richt zich naast haar thuismarkten Duitsland enNederland ook op belangrijke exportlanden als Italië, het Verenigd Koninkrijk, België,Frankrijk, Griekenland en vele andere landen binnen en buiten Europa. 90De volgende afnemers van Vion zijn bekend:Supermarktonderneming Laurus, waartoe de supermarktketens Super De Boer, Edah enKonmar behoren, neemt al zijn vers voorverpakt varkensvlees af van Vion. 91Supermarktonderneming Albert Heijn betrekt onverpakt varkensvlees, vleeswaren envoorverpakt biologisch varkens- en rundvlees van Vion. Het voorverpakte varkensvleeswordt sinds juni 2004 niet meer door Vion geleverd, maar door Hilton Meats inZaandam, dat al langer voorverpakt rundvlees aan Albert Heijn levert. 92 Hilton Meats iseen dochteronderneming van de Britse rund- en lamsvleesslachterijen Foyle FoodGroup en RWM Food Group. 93 Aangezien Hilton Meats niet beschikt over een eigenvarkensslachterij is het heel goed mogelijk dat de geslachte varkens, die in Zaandam instukken worden gesneden en verpakt, van Vion afkomstig zijn.Slagerijketen De Groene Weg, een dochteronderneming van Vion. 94Talloze restaurants, bedrijfskantines, cateraars, zorginstellingen en andere foodservicebedrijven,waaraan Vion onder de merknaam Q-linaire vlees levert. 95Andere supermarkten en slagerijen, die vlees en vleeswaren van Vion verkopen onderdiens eigen merknamen Q-Linesse en Bio+. 962.5.3 KippenslachterijenIn paragraaf 2.5.1 zijn een aantal kippenslachterijen genoemd, waarmee de vijfmengvoederfabrikanten samenwerken die soja van Cargill afnemen. Deze kippenslachterijenworden hieronder nader besproken:Astenhof B.V.Ommelse Bos 5, OmmelPostbus 16NL-5720 AA AstenTelefoon: 0493-681222Fax: 0493-695353Website: www.astenhof.nl-29-

Kippenslachterij Astenhof hoort bij de tien grootste kippenslachterijen in Nederland, meteen slachtvolume van 425.000 kuikens per week. Tot voor kort was Astenhof een volledochter van de mengvoedercoöperatie Cehave Landbouwbelang. In september 2005werd Astenhof echter ingebracht in een joint-venture met het Belgische bedrijf Flandrex,waarin Cehave Landbouwbelang alleen nog een minderheidsdeelneming heeft. 97Cehave Landbouwbelang had met Astenhof een integratie opgezet, waarbij depluimveehouders het voer van Cehave landbouwbelang betrokken en de vleeskuikens bijAstenhof lieten slachten. 98 Aangenomen mag worden dat deze nauwe band voorlopig blijftbestaan. Cehave heeft echter niet bevestigd dat het soja van Cargill afneemt (zie par.2.4). Een directe relatie met Amazonesoja van Cargill is dus niet aangetoond.Over de Nederlandse afnemers van Astenhof is het volgende bekend:Astenhof verkoopt vers en diepvries kippenvlees onder de merknamen Astenhof enAstenland. 99Astenhof is een belangrijke leverancier van voorverpakt vers kippenvlees aansupermarkten. Op dat gebied ging Astenhof in augustus 2003 een samenwerking aanmet Dumeco (nu Vion), waardoor Dumeco aan zijn klanten ook voorverpakt verskippenvlees kon bieden. 100Esbro B.V.Rembrandtweg 47004 AD DoetinchemTelefoon: 0314-332741Fax: 0314-360041Esbro is een kleinere Nederlandse kippenslachterij, waar wekelijks 300.000 vleeskuikensworden geslacht. Tot voor kort was Esbro eigendom van ABCTA en ook na deverzelfstandiging zullen veel ABCTA-vleeskuikenhouders hun vleeskuikens door Esbrolaten slachten. 101Esbro wordt echter ook beleverd door onafhankelijke vleeskuikenhouders, die naar gelangde marktomstandigheden andere leveranciers voor hun voer en eendagskuikenskiezen. 102Plukon Poultry Holding B.V.Industrieweg 36Postbus 108090 AA WezepTelefoon: 038-3766637Fax: 038-3763874Website: www.friki.comTot voor kort bezat Plukon Poultry zes productielocaties in Nederland en Duitsland waarvleeskuikens werden geslacht en verwerkt tot vers voorverpakt kippenvlees. ZusterbedrijfPlusfood verwerkt geslachte vleeskuikens en kalkoenen tot verse kip- enkalkoenproducten in drie productielocaties in Nederland, Groot-Brittannië en Roemenië. 103Door de in juni 2005 aangekondigde overname van Pingo Poultry (een dochter vanNutreco) zijn daar twee kippenslachterijen in Nederland en België en eenvleesverwerkingsbedrijf bijgekomen. 104 Plukon Poultry is nu duidelijk de grootstepluimveeslachter in Nederland, met een marktaandeel van 20 à 30%. 105 Het totaleslachtvolume in Nederland wordt geschat op 2,0 miljoen vleeskuikens per week.-30-

Plukon Poultry en Plusfood zijn dochterondernemingen van de Nederlandse topcoöperatieCebeco. Cebeco zelf is eigendom van negentien land- en tuinbouwcoöperaties,waaronder de veevoedercoöperaties Agrifirm en ABCTA. 106Met deze twee veevoedercoöperaties heeft Plukon Poultry een integratie opgezet, onderde naam de KuikenaeR. 107 Dat betekent dat Plukon Poultry vleeskuikens afneemt vanvleeskuikenhouders die veevoeder van deze twee fabrikanten hebben afgenomen.Hetzelfde geldt, na de overname van Pingo Poultry, voor vleeskuikenhouders dieveevoeder van Hendrix UTD hebben afgenomen.Over de Nederlandse afnemers van Plukon Poultry en Pingo Poultry is het volgendebekend:Pingo Poultry is één van de voorkeursleveranciers van kipproducten aan supermarktketenAlbert Heijn. In juni 2001 werd aangekondigd dat Pingo Poultry samen met AlbertHeijn een biologische lijn pluimveevleesproducten zou gaan ontwikkelen voor hethuislabel van AH. 108Plukon Poultry claimt met een marktaandeel van meer dan 30% marktleider op deNederlandse markt voor vers voorverpakt pluimveevlees te zijn. 109 In januari 2004 werdPlukon Poultry door de Nederlandse supermarkten voor het derde jaar op rij verkozentot beste leverancier in de categorie vlees, vleeswaren, vis, salades en maaltijden. Deverkiezing vond plaats in het kader van het jaarlijkse Industributieonderzoek van deErasmus Universiteit Rotterdam. 110 Ook Plukon Poultry is een belangrijke leveranciervan vers voorverpakt kippenvlees aan Albert Heijn. 111Plukon Poultry levert vers voorverpakt kippenvlees, diepvries kippenvlees en verwerktekippenvleesproducten onder de merknaam Friki aan de detailhandel enfoodservicebedrijven. 112Storteboom Group B.V.Provincialeweg 709864 PG KornhornTelefoon: 0594-677577Fax: 0594-677558E-mail: kornhorn@storteboom.nlWebsite: www.storteboom.nlStorteboom Group slacht vleeskuikens en verwerkt deze tot verse en diepvrieskipproducten. Met acht vestigingen was het bedrijf marktleider in Nederland. In hetvoorjaar van 2003 ging Storteboom echter failliet als gevolg van de vogelpest-crisis. Inmei 2003 maakte het bedrijf een doorstart, maar de productie ligt nu op een aanzienlijklager niveau dan voor het faillissement. Voor het faillissement was Storteboom eigendomvan de familie Storteboom (80%) en veevoedercoöperatie Agrifirm (20%). Na de doorstartwerd Storteboom eigendom van directeur Fred Sterk, vleeshandelaar Klaas van den Bergen de NOM (Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland). 113De totale slachtcapaciteit van de twee overgebleven slachterijen van Storteboom is nu 1,5miljoen kuikens per week. 114Storteboom werkt samen met De Heus Brokking Koudijs in diens virtuelevleeskuikenintegratie. Met de term virtueel bedoelt De Heus dat de veevoederproducentgeen financiële binding heeft met een bepaalde slachterij. De virtuele integratie van DeHeus neemt wekelijks zo'n 1,3 miljoen vleeskuikens op contract af van 250vleeskuikenhouders en heeft daarmee een marktaandeel van 20 tot 25 procent op deNederlandse markt. De Heus zet deze vleeskuikens grotendeels af aan de slachterijenStorteboom en Van den Bor. 115-31-

Over de afnemers van Storteboom is niet veel bekend. Storteboom levert kipproductenaan retailorganisaties, grootverbruikers, verdere verwerkers en foodservices over degehele wereld. Een groot deel van de productie wordt geëxporteerd naar het VerenigdKoningrijk, Duitsland en Zuid-Europa, deels onder de merknaam Meister Jan. 116Van den Bor Pluimveeslachterij B.V.Amersfoortseweg 1183864 NG NijkerkerveenTelefoon: 033-2572524Fax: 033-2572037E-mail: info@borpluimvee.comWebsite: www.borpluimvee.comVan den Bor Pluimveeslachterij B.V. is eigendom van de familie Van den Bor. Specialiteitis de Nijkerks echte maïskip, met 50% maïs gevoerde kuikens. Per week slacht Van denBor 350.000 à 400.000 vleeskuikens. 117Net als Storteboom werkt Van den Bor samen met mengvoederfabrikant De HeusBrokking Koudijs in diens virtuele vleeskuikenintegratie. 118Over de afnemers van Van den Bor is weinig bekend. Van den Bor zet 70% van zijnproductie af op de Nederlandse markt, 20% op de Duitse markt en ongeveer 10% inoverige markten. 119De vijf hier genoemde kippenslachterijen hebben een gezamenlijk marktaandeel inNederland van ongeveer 50%. 120-32-

Annex 1Social and environmental impacts in Mato GrossoSoy from Mato Grosso is either transported overland to the prots in the Southeast of Brazil(Vitória, ES, Santos, SP, Paranaguá, PR) or by road to Porto Velho, RO and from there bybarge to the ocean ports of Itacoatiara, AM or Santarem, PA. In Itacoatiara the AmaggiGroup operates a soy crushing plant and port facilities. Cargill has port facilities in Santarem,Pará and silos at the CVRD terminal in Itaquí, Maranhão.Environmental impactsDeforestationMato Grosso is the main soy producer state in Brazil. The soy planted area increasedfrom 3 million hectares in 2001 to 5.2 million hectares in 2004. Deforestation increasedfrom 800,000 ha in 2002 to 1 million in 2003 and 1.2 million in 2004, or half of totaldeforestation in the Amazon. These figures are exclusive of conversion of cerrado, whichis not monitored systematically. (AIDEnvironment, INPE/IBGE from FoE Amazonia newsservice)Even with the most advanced deforestation monitoring system in the world, illegaldeforestation has not been halted because of lack of enforcement. Especially since theinauguration of the new state government, lead by Blairo Maggi, a co-director of theAmaggi soy producer and trader group, unauthorized deforestation in monitoredproperties increased. At least 31% of deforestation in registered properties withestablished boundaries of legal reserve was illegal in the 2003/04 season. (ISA, MatoGrosso (i)legal, 2004)Mato Grosso has the highest occurrence of burning in the Brazilian Amazon;approximately 60% of fires is registered in this state (Gazeta Cuiaba press report and FoEAM news service)Social impactsSlaveryEvery year the Brazilian Federal Ministry of Labour releases a ‘dirty list’ (lista suja) of thetop 100 agricultural enterprises fined or convicted for engaging slave labour. On the 2005list, 10 soy and/or cotton enterprises featured on the list. Of these 10, at least twosoyfarms (Vo Gercy and Tupy Barão) produced soy that was exported by the tradersAmaggi, Bunge, Coinbra (subsidiary of Louis Dreyfus) and ADM to the Netherlands. 121 InSeptember 2005 35 slaves were freed on fazenda Mattana in Campos de Júliomunicipality, owned by Marcos Antônio Mattana Sebbem, one of the region’s biggest soyproducers. The freed labourers lived in precarious conditions with no drinking water orsanitation available, some for almost a year. The owner was fined by the Ministry ofLabour and Employment and had to pay R$ 161.000 (Euro 60.000) as compensation tothe workers.Land rights violationsProblems with illegal land acquisition and displacement of small scale farmers arewidespread in Mato Grosso. 45 cases involving 9.428 families were recorded in 2002(CPT 2003), farm types (soy / other crops / cattle) are not specified.-33-

-34-

Annex 2Vrachtbrieven GG-Soja Piauí-35-

-36-

Annex 3Noten1 Shepherd (2000), Silva (1995), Brandão et al. (1999), Colli et al. (2002) en Mittermenier et al. (1997)geciteerd in Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina, augustus 2005.2 White, R.P. and Vanasselt, W, Grassland in pieces, modification and conversion take a toll, Earth Trends,World Resources Institute, Washington DC, December 2000. It should be noted that there is very littlequantitative data available on Cerrado conversion, and estimates vary widely: from 7% to 50% remaining.An assessment of the extent of (virgin) natural Cerrado’s and priority conservation areas is badly needed.3 Information on vessels calling at the CVRD terminal in Itaquí can be obtained from:http://ironnotes.cvrd.com.br/portonor/pgmnavio/posicaomadeira.nsf/vWeb/MadeiraIngles.htm4 Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina, augustus 2005.5 Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina, augustus 2005.6 Veldobservatie AIDEnvironment, 10 juli 2004, Fazenda Italia, Urucuí, Piauí.7 Interview with Almir Bezerra Lima, IBAMA, Teresina, 6.6.2003, quoted in Bickel, U. and J.M. Dros, Theimpacts of soybean cultivation on Brazilian ecosystems, Three Ccase studies, WWF Forest ConversionInitiative, Zurich, oktober 2003.8 Documentatie van deze processen is in bezit van Funáguas, Teresina; zie ook persberichten op de RiosVivos web site: www.riosvivos.org.br, bezocht augustus 2005.9 Mazetto, C.E., Limites e potencialidades da sustentabilidade da agricultura no cerrado, Teresina, 2005.10 Interne studie Secretaria do Meio Ambiente e Recursos Hidricos – Piauí geciteerd in Produção e destino dasoja Piauiense, Funaguas, Teresina, Augustus 2005.11 Malvezze, R. Grito dos Povos Contra a Destruição do Cerrado – Questão Planetária e Nacional da Água edo Cerrado. CPT, Brasília, 2004; geciteerd in Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina,Augustus 2005.12 Zie annex 2: kopie van vrachtbrieven van Bunge.13 T. Martins, Agrotóxicos utilizados na lavoura da soja contaminam trabalhadores de dez municípios noCerrado do Piauí, boletim informativo, Teresina, 24 oktober 2005; 180graus.com, 15 trabalhadores ruraismorrem e 50 ficam intoxicados no Piauí, Teresina, 24 oktober 2005.14 Verklaring door M. de Conceição de Souza, president, Sindicato de Trabalhadores Rurais AssentamentoSta. Teresina, in vídeo-opnamen veldbezoek Funáguas / AIDEnvironment juli 2004, Urucuí.15 Prefeito fecha Pontão em Benedito Leite, portal accesso Piauí, 18/04/2005; web sitehttp://www.acessepiaui.com.br/geral2.php?ref=200504, bezocht april, oktober 2005.16 Almeida, A.F. de, Estudo de Impacto Ambiental – Bunge Piauí. Parecer. Universidade de São Paulo(ESALQ-USP); Piracicaba, september 2003; Antonio Alberto Jorge Farias Castro, CERRADO DO PIAUÍ EEIA / RIMA DA BUNGE ALIMENTOS, Jornal Diário do Povo, 14 juni 2003.17 Antonio Alberto Jorge Farias Castro, CERRADO DO PIAUÍ E EIA / RIMA DA BUNGE ALIMENTOS, JornalDiário do Povo, 14 juni 2003, geciteerd in Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina,Augustus 2005.18 Onderzoek van INTERPI / INCRA (kadaster Piauí resp nationale landhervormingsdienst) geciteerd inProdução e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina, Augustus 2005.19 Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina augustus 2005 en videoverklaring vanonteigende boer (anoniem, naam bekend bij AIDEnvironment en Funáguas), Sangue, Piauí, juli 2004 inpresentatie ‘van sojaveld tot supermarkt’, AIDEnvironment 2005.-37-

20 Commisão Pastoral da Terra, Conflitos no Campo 2002 en 2003 en CPT web site www.cpt.org.br, bezochtaugustus 2005.21 In Brazilië heeft elke werknemer een persoonlijke arbeidskaart, de zgn. CTPS, vergelijkbaar met hetNederlandse sofi-nummer. Een door de werkgever ondertekende kaart geeft de werknemer recht opvergoeding van o.a. medische kosten door de werkgever. Hoewel werkgevers verplicht zijn hun werknemersvia de CTPS te registreren en dus te verzekeren, gebeurt dit in veel gevallen niet.22 Grupo Especial de Fiscalização Rural, Ministerio de Trabalho e Emprego, geciteerd in Produção e destinoda soja Piauiense, Funaguas, Teresina, augustus 2005.23 Produção e destino da soja Piauiense, Funaguas, Teresina, augustus 2005.24 Almeida, A.F. de, Estudo de Impacto Ambiental – Bunge Piauí. Parecer. Universidade de São Paulo(ESALQ-USP); Piracicaba, september 2003, geciteerd in Bickel U.; Expansão de Soja, Conflitos Sócio-Ecologicos e Segurança Alimentar, Universiteit van Bonn, Bonn, 2004.25 Interview met plantagemanagers Fazenda Italia, Urucuí, juli 2004; Galinkin, M., Partnership for a betterfuture, CEBRAC, presentatie tijdens soja-seminar Amsterdam, 23 januari 2004.26 Interview met Deusimar Araújo Silva, gemeentesecretaris van Urucuí, juli 2004.27 Judson Barros, president, Funáguas, Pers. comm., oktober 2005.28 Decreet Nº 10.867, deelstaat Piauí, Brazilië, 11 september 2002 bepaalt dat Bunge gedurende 15 jaar geenICMS (deelstaat omzetbelasting), ISS (gemeentelijke omzetbelasting) en IPTU (onroerend goed belasting)hoeft te betalen; Rios Vivos web site, bezocht oktober 2005.29 Interview met Adriana Almeida, verkoopster van agrochemicaliën in Urucuí; verslag veldbezoekAIDEnvironment juli 2004.30 Interview met Deusimar Araújo Silva, gemeentesecretaris van Urucuí, juli 2004.31 Rios Vivos, Alegações da Bunge para processar o ambientalista e a Funaguas, 28 april 2005, Rios Vivosweb site, bezocht oktober 2005.32 Portal AZ, Descoberto plano para assassinar o jornalista Arimatéia Azevedo: Teresina, Piauí, 30 december2004, web site http://www.portalaz.com.br/ novoazz/noticias.asp?Secao=Geral&Noti_ID=27457; bezochtjanuari 2005.33 IBGE en MMA, Mapa de biomas do Brazil.34 Embrapa, geciteerd in Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre aExpansão da soja no Estado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.35 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.36 Veeboeren worden uitgekocht door, of verhuren hun land aan, sojaproducenten. Met de opbrengstendaarvan worden nieuwe veeteeltgebieden ontwikkeld ten koste van het bos. FBOMS, Grupo de Trabalho deFlorestas, Relação entre cultivo de soja e desmatamento, São Paulo, 2005.37 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.38 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.39 Nieuwsbericht in Estado de Sao Paulo, São Paulo,1 januari 2005.40 Frente de Defesa de Amazônia, relatorio de impactos de soja em Santarem, Santarem, augustus 2005.-38-

41 Greenpeace Brasil, Pará: State of Conflict, São Paulo, 2004.42 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.43 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.44 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.45 Frente de Defesa de Amazônia, relatorio de impactos de soja em Santarem, Santarem, augustus 2005.46 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.47 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Conflitos no campo 2002 en 2003, Brasília, 2004.48 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.49 Caritas / Commissão Pastoral da Terra Belém, Levantamento Exploratório sobre a Expansão da soja noEstado do Pará, Caritas Brasileira Norte 2, augustus 2005.50 Web sites IBGE (www.ibge.gov.br) en CONAB, (www.conab.gov.br), bezocht in maart / september 2005.51 A cadeia produtiva do trabalho escravo no Brasil, Speciale Gezant voor de Menserechten van de Presidentvan Brazilië en Reporter Brasil, Brasília, 2004.52 Sinds de invoering van het Sistema de Licençiamento Ambiental em Propriedades Rurais (of SLAPR;milieuvergunningssysteem voor rurale eigendommen) in 2000 is 16 miljoen hectare of 17% van hetoppervlak van Mato Grosso in een electronisch kadaster ingevoerd. De omvang van het bos binnen dezegeregistreerde eigendommen wordt door middel van satellietmonitoring jaarlijks vastgesteld.53 Mato Grosso, Amazônia (i)Legal. Desmatamentos de florestas em propriedades rurais integradas aoSistema de Licenciamento Ambiental Rural entre 2001 e 2004, Instituto Socioambiental, Brasília, juni 2005.54 Web sites IBGE (www.ibge.gov.br) en CONAB, (www.conab.gov.br), bezocht in maart / september 2005.55 J.H. Nascimento, Relatorio de visita de campo, CTI, Carolina, november 2004.56 J.H. Nascimento, Relatorio de visita de campo, CTI, Carolina, november 2004.57 J.H. Nascimento, Relatorio de visita de campo, CTI, Carolina, november 2004.58 Databank ShipInfo, Dirkzwager, Rotterdam, september 2005.59Oil World Annual 2005, ISTA Mielke, Hamburg, Juni 2005.60 Website Cargill (www.cargill.com), bezocht in oktober 2005.61 Website Cargill (www.cargill.com), bezocht in oktober 2005; Website Cargill Benelux (www.cargill.nl),bezocht in oktober 2005.62 Annual accounts for the year ended May 31, 2004, Cargill B.V., Amsterdam, December 2004.63 Cargill Gent gaat voor onbepaalde tijd dicht, Gazet van Antwerpen, Antwerpen, 23 maart 2005; Euro-Siloontslaat kwart personeel, Het Nieuwsblad, Antwerpen, 29 juni 2005; Gedaan met de graanschuur - Aanvoervan graan, soja en tapioca in haven keldert, Dieter Herregodts, Het Volk, Antwerpen, 5 augustus 2005.-39-

64 Cargill, producent van sojaolie en eiwitten, Hans van Vliet, De Molenaar, 9 mei 2003.65 Cargill, producent van sojaolie en eiwitten, Hans van Vliet, De Molenaar, 9 mei 2003.66 Telefonische interviews met veevoederfabrikanten, juli - oktober 2005.67 Fusievoordeel van ABCTA becijferd op zeker tien miljoen, René van Buitenen, Agrarisch Dagblad,Doetinchem, 18 juli 2000; ABCTA sluit vestiging Almelo, Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, Almelo, 26april 2003.68 Website ABCTA (www.abcta.nl), Bezocht in oktober 2005.69 Met twee duo's naar een kwartet, Rene van Buitenen, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 8 februari 2001;Website Agrifirm (www.agrifirm.nl), Bezocht in oktober 2005.70 Website Nationale Coöperatieve Raad (www.cooperatie.nl), Bezocht in oktober 2005.71 Website De Heus Brokking Koudijs (www.deheusbrokkingkoudijs.nl), Bezocht in oktober 2005.72 Quote-500, Quote, Amsterdam, 30 december 2002.73 Website Hendrix UTD (www.hendrix-utd.nl), Bezocht in oktober 2005.74 Annual report 2004, Provimi S.A., Rotterdam, April 2005.75 Website Provimi B.V. (www.provimi.nl), bezocht in oktober 2005; Website Provimi S.A. (www.provimi.com),bezocht in oktober 2005.76Samenwerking VWA en TrusQ, Persbericht TrusQ, 24 augustus 2005.77 Jaarverslag 2004, Cehave Landbouwbelang, Veghel, Mei 2005.78 Krimp Intensieve Veehouderij Noodzaakt Agribusiness Tot Actie, Jan Engwerda, Agrarisch Dagblad, 12oktober 2002.79 Varkenshouder voldoet aan eisen HACCP maar wil geen certificering, Jan Engwerda, Agrarisch Dagblad,Doetinchem, 15 mei 2003; Website Q-linaire (www.q-linaire.nl), Bezocht in oktober 2005.80 Westfleisch-certificaat voor voercoöperatie ABCTA, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 3 september 2003.81 Esbro weer zelfstandig, Persbericht ABCTA, Lochem, 23 mei 2005.82 Overlegstructuur basis voor pluimveeintegratie Cebeco, Bert Kleiboer, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 11april 2000; Website Plukon Poultry (www.friki.com), Bezocht in oktober 2005.83 Overlegstructuur basis voor pluimveeintegratie Cebeco, Bert Kleiboer, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 11april 2000; Website Plukon Poultry (www.friki.com), Bezocht in oktober 2005.84 Website Cehave Landbouwbelang (www.cehave.nl), Bezocht in oktober 2005.85 Website De Heus Virtuele Integrale Pluimveevleesketen (www.de-heus-vip.nl), Bezocht in oktober 2005.86 Website Hendrix UTD (www.hendrixutd.nl), Bezocht in oktober 2005.87 Website Hendrix Meat Group (www.hendrixmeatgroup.com), Bezocht in oktober 2005.88 Vion grootste Europese vleesverwerker na overname, Richard Kok, Zibb.nl, 27 september 2005; Dumecowijzigt naam in VION, Persbericht Dumeco, Boxtel, 5 oktober 2005.-40-

89 Website Vion (www.vionfood.com), Bezocht in oktober 2005; Website Sovion (www.sovion.com), Bezocht inoktober 2005.90 Website Vion (www.vionfood.com), Bezocht in oktober 2005.91 Hendrix Meat Group behaalt BRC certificaat, Persbericht Hendrik Meat Group, Groenlo, 8 augustus 2003.92 Dumeco saneert na verlies AH-contract, ANP, 29 juni 2004; AH keert terug naar zijn oude slagerij, DerkKlein Kranenberg, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 30 juni 2004.93 Website RWM Food Group (www.rwmfoodgroup.com), Bezocht in oktober 2005; Website Foyle Food Group(www.foylefoodgroup.com), Bezocht in oktober 2005; Website Hilton Food Group(www.hiltonfoodgroup.com), Bezocht in oktober 2005.94 Website Dumeco (www.dumeco.nl), Bezocht in oktober 2005.95 Website Q-linaire (www.q-linaire.nl), Bezocht in oktober 2005.96 Website Dumeco (www.dumeco.nl), Bezocht in oktober 2005.97 Flandrex België en Astenhof Nederland samen verder in Pluimveeslachterij, Persbericht Flandrex België enAstenhof Nederland, Veghel/Moeskroen, 14 september 2005.98 Website Cehave Landbouwbelang Pluimvee Integratie (www.vleespluimvee-integratie.nl), Bezocht inoktober 2005; Website Astenhof (www.astenhof.nl), Bezocht in oktober 2005.99 Website Astenhof (www.astenhof.nl), Bezocht in oktober 2005.100 Astenhof en Dumeco Retail starten partnership, Persbricht Astenhof en Dumeco, Asten/Groenlo, 6 augustus2003.101 Esbro weer zelfstandig, Persbericht ABCTA, Lochem, 23 mei 2005.102 'Uitbreiding aantal vleeskuikens moet de vaste kosten drukken', Derk Klein Kranenberg, Agrarisch Dagblad,Doetinchem, 11 juni 2003.103 Website Plukon Poultry (www.friki.com), Bezocht in oktober 2005; Website Plusfood (www.plusfood.nl),Bezocht in oktober 2005.104 Nutreco bereikt principeovereenkomst over verkoop van Pingo Poultry aan Plukon Royale, PersberichtNutreco, Amersfoort, 27 juni 2005; Website Pingo Poultry (www.pingopoultry.com), Bezocht in oktober2005.105 Besluit van de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37,eerste lid, van de Mededingingswet: 5141/Plukon - Pingo Poultry, Nederlandse Mededingingsautoriteit, DenHaag, 24 augustus 2005.106 Jaarverslag 2004, Cebeco, Rotterdam, Mei 2005.107 Overlegstructuur basis voor pluimveeintegratie Cebeco, Bert Kleiboer, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 11april 2000; Website Plukon Poultry (www.friki.com), Bezocht in oktober 2005.108 Nutreco tekent intentieverklaring met Ham Holding B.V., Persbericht Nutreco Holding N.V., Amersfoort, 14december 2000; Het sudderlapje wordt niet zomaar een A-merk, Friso Liesker, Het Financieele Dagblad,Amsterdam, 7 juni 2001.109 Kippensector profiteert niet van Thaise crisis, Het Financieele Dagblad, Amsterdam, 27 januari 2004.110 Friki wint voor derde keer op rij prestigieuze Industributietrofee, Persbericht Plukon Poultry, Wezep, 14januari 2004.-41-

111 Vleeskuikensector vindt salmonella-convenant een politieke stunt, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 7februari 2002; Salmonellavrije kip Albert Heijn toch besmet, Algemeen Nederlands Persbureau, 20 februari2004; Tegenslag voor project salmonellavrije kip, Sake Moesker, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 21februari 2004; Plukon overweegt stappen tegen krant, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 13 maart 2004.112 Website Plukon Poultry (www.friki.com), Bezocht in oktober 2005; Website Plusfood (www.plusfood.nl),Bezocht in oktober 2005.113 Crisis bij grootste slachterij; Honderden banen op de tocht bij pluimveeverwerker, Algemeen Dagblad,Rotterdam, 10 mei 2003; Faillissement Storteboom komt 2 Sisters goed uit, Derk Klein Kranenberg,Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 15 mei 2003; Sterk Advies, Berg Holding en NOM geven Storteboombedrijven een nieuwe start, Persbericht Storteboom, Kornhorn, 21 mei 2003; Website Storteboom(www.storteboom.nl), bezocht in oktober 2005.114 Aanvoer knelpunt Storteboom, Derk Klein Kranenberg, Agrarisch Dagblad, Doetinchem, 7 juni 2003; BijStorteboom Putten: Ex-personeel protesteert tegen ontslag, Veluws Dagblad, Apeldoorn, 9 september2003; EU-markt zit niet te wachten op Nederlands pluimveevlees, Derk Klein Kranenberg, AgrarischDagblad, Doetinchem, 12 augustus 2003.115 'Traceerbaarheid en kwaliteitszekerheid met behoud vrijheid', Derk Klein Kranenberg, Agrarisch Dagblad,Doetinchem, 12 december 2001; Website De Heus Virtuele Integrale Pluimveevleesketen (www.de-heusvip.nl),Bezocht in oktober 2005.116 Website Storteboom (www.storteboom.nl), bezocht in oktober 2005.117 Website De Heus Virtuele Integrale Pluimveevleesketen (www.de-heus-vip.nl), Bezocht in oktober 2005.118 Website De Heus Virtuele Integrale Pluimveevleesketen (www.de-heus-vip.nl), Bezocht in oktober 2005.119 Website De Heus Virtuele Integrale Pluimveevleesketen (www.de-heus-vip.nl), Bezocht in oktober 2005.120Export van Nederlands kippenvlees naar Afrika - Onderzoeksrapport voor Novib, Jan Willem van Gelder,Profundo, Castricum, 12 januari 2005.121 A cadeia produtiva do trabalho escravo no Brasil, Speciale Gezant voor de Menserechten van de Presidentvan Brazilië en Reporter Brasil, Brasília, 2004.; F. Machado, Novos Abolicianistas, Revista Época, SãoPaulo, 30 mei 2005.-42-