De Route van Breda naar Princenhage (1993)

y

DE ROUTE VAN BREDA NAAH PRINCENHAGE.
Als thema voor de Open Monumentendag 1993 is gekozen
de route van Breda naar Princenhage. De omvangrijke
restauratie van de St. Martinuskerk te
Princenhage is onlangs afgesloten. Dit bouwwerkvormt
het eindpunt van de route. Deze wordt gevormd door
de Haagdijk, Nieuwe Haagdijk, Haagweg en Haagse
Markt, alle straten met een interessante stedebouwkundige
ontwikkeling en met een grote verscheidenheid
aan monumenten. Wij treffen panden aan uit diverse
bouwperioden vanaf de Renaissance tot heden,
waaronder Art-Nouveau panden en panden in de Amsterdamse
Schoolstijl. Een aantal daarvan zijn rijks- of
gemeentemonument. ln dit boekwerkje zal aandacht
worden besteed aan zowel de geschiedenis van de
straten als aan panden erlangs, die om welke reden dan
ook belangrijk zijn nader te bekijken. De nadruk zal dit
jaar liggen op een begraafplaats. Naast een weergave
van de stijlontwikkeling van de graven op de begraafplaatsen
Zuilen en Haagveld, zijn de graven van een
aantal bekende Bredanaars in de route over het kerkhof
opgenomen.
Speciale dank gaat uit naar de Gemeentelijke Archiefdienst,
die in de persoon van G. Otten de auteur met
raad en daad heeft bi.igestaan.
Omdat zowelde Haagdijk, Nieuwe Haagdijk (met zaterdagmarkt)
en de Haagweg verkeersgevaarlijke straten
zijn, is de tocht uitgezet als wandeltocht.
Wij wensen U een aangename en interessante Open
Monumentendag 1993.
Drs. E. de Bruyn
Wethouder Monumenten.
Breda, 11 september 1993.

Ca.1932.
DE HAAGDIJK,
De oudste geschiedenis (periode voor ca. 1550).
Al in de 14e eeuw is de Haagdijk, voorheen ook wel
Adijk of Hadijk genaamd, een verkeersweg richting
Antwerpen, West-Brabant en Zeeland. Ze vormt de dijk
waarover de weg naar Hage (heden Princenhage) is
aangelegd. De Haagweg loopt in deze tijd nog over
grondgebied dat hoort tot deze heerlijkheid. De Haagdijk
wordt voor de eerste keer vermeld door Jan I van
Polanen in een oorkonde van 1368 als Haghedijc. De
weg krijgt dan een betere verbinding met Breda doorde
bouw van een nieuwe brug over de Mark. Aan de
westzijde wordt de Haagdijk afgesloten door de St.
Meertenspoort nabij de St. Meefiensbrug. De pootl
wordt voor het eerst vermeld in 1506, maar wellicht
stond hier al een ouder exemplaar ter beveiliging van
de handeldrijvende en neringdoende lieden, die toen
nog buiten de vestingmuren van Breda woonden.
Het gebied rond de Haagdijk karakteriseerde zich in
deze tljd door laag gelegen delen, hoofdzakelijk bestaande
uit weilanden en beemden. Ten zuiden van de
Haagdijk ligt de rivier de Gampel, ten noorden ervan
stroomt de Donk. Beide rivieren vormen de vertakte
monding van de A of Weerijs. De rivier de Gampel
stroomt ter plaatse van de huidige Gravenstraat, de
Donk loopt ten noorden van de Haagdijk achter de
huizen langs, om halverwege de huidige Princenkade
uit te monden in de Mark. Door de natuurlijke loop van
de rivieren door de eeuwen heen, zou het hoger gelegen
zandgebied tussen de rivieren zijn slingerende
vorm hebben gekregen. Deze bleef bestaan toen er
bebouwing kwam en een weg over de dijk werd aangelegd.
Een andere theorie over het ontstaan van de
Haagdijk is, dat men steeds korte dijk.ies zou hebben
aangelegd van de ene zandheuvel naar de andere. De
zandheuvels, donken genaamd, zouden gelegen hebben
ter hoogte van de Dieststraat en Pelmolenstraat.
De gebieden grenzend aan de (Haag)dijk zullen in deze
tijd regelmatig onder water hebben gestaan. De bebouwing,
bestaande uit houten huizen, beperkt zich in deze
tijd dan ook tot de de dijk. Aan het begin aan de
noordzijde ervan, d.w.z.lussen de Haagdijk en de rivier
de Donk, staat vanaf de 14e eeuw de kapel van Markendaal.
Deze wordt in het begin van de 16e eeuw
vervangen door een nieuwe, kruisvormige kerk in
laatgotische stijl, die halverwege de 193 eeuw werd
afgebroken. (Afb. 1)
Een anderbekend gebouw aan de toe:T: 3e Haagdijk

oudste gedeelte van de stad heeft tot gevolg dat bebouwing
ontstaat langs de westzijde van de haven (heden
Prinsenkade). Hierin komt definitief structuur, wanneer
in 1610 de haven wordt verbreed en een nieuwe Hoge
Brug wordt gebouwd. ln 1613 legt Filips Wiilem, prins
van Oranje, de eersle steen voor een kademuurtussen
Haagdijk en Hoge Brug. De nieuwe kade, die halverwege
de Donk overbrugde, wordt in het begin ln Vlaanderen
en ook wel Haagdijk genoemd, maar spoedig
krijgt ze, naar de prins, de officidle naam Prinsenkaay.
De naam ln Vlaanderen blijftf echter nog lange tijd in
gebruik voor de buurt die gevormd wordt door de prinsenkade
en de Zoutstraat. De Zoutstraat wordt aangelegd
tezamen met de Prinsenkade in 1613.
Ten zuiden van de Haagdijk is er in de 16e eeuw slechts
de Rozemarijnstraat. ln 1553 wordt ze vermeld als
Peerloopsersteeg en gedeeltelijk ook als Kromme Elleboog.
Pas vanaf 1644 komt de naam Rosemarynstraete
voor. Het straatje loopt dan nog dood op de Gampel.
De veranderingen in dit gebied zetten in na de aankoop
Afb. 1 De Markendaalse kerk, 1744
is het Manhuis, gelegen op de plaats van het latere
Gasthuis (gesloopt 1 978). Het wordt geopend op 30 mei
1455, in 1636 onder gezag gesteld van de Aalmoezenierskamer,
waarna het een kwijnend bestaan leidde.
De ontwikkeling van de Haagdijk hangt vanaf het
vroegste begin nauw samen met de activiteiten in de
haven van Breda. De Haagdijk ontwikkelt zich als een
handelsnederzetting, een havenkwartier met lintbebouwing
buiten de vestingmuur, waar met name koopluien
neringdoenden woonden. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat dit voor Breda zo belangrijke kwartier in 1543
binnen de nieuwe vestingwerken rond de stad wordt
opgenomen.
Het gebied Haagdijk en omgeving tussen ca. 1550
en 1682. (Kaart I en ll)
De aanleg van nieuwe vestingwerken voor Breda, betekent
een nieuwe fase in de ontwikkeling van de Haagdijk.
Ze vormt vanaf deze tijd een straat binnen de
stadsbebouwing waarvan de aangrenzende gebieden
worden betrokken in de verdere ontwikkeling van de
stad. Rond 1550 wordt een brug over de Mark gebouwd
ter hoogte van de Vismarktstraat, de Nieuwe of Hoge
Brug genaamd. De bouw van deze brug tegenover het
Kaart 1, Plattegrond Breda 1744
Rechts onder de Haagdijk fussen Gampel en Donk.
door de gemeente Breda in 1617 van de Gasthuisvelden,
beemden en weilanden tot dan toe in bezit van
het Gasthuis aan de Boschstraat. ln 1618 wordt een
brug gebouwd over de Gampel (later Pekbrug genaamd),
waardoor dit gebied ten zuiden van de Haagdijk
wordt ontsloten. Het gebied van de Gampel, met als
enige bebouwing de Gampelstraete, vermeld in 1580
en gelegen vanaf de Haagdijk in zuidelijke richting tot
aan de rivier, krijgt dan zijn eerste nieuwe huizen. Deze
worden gesitueerd vanaf de nieuw gebouwde brug in
westelijke richting, d.w.z. direkt ten zuiden van de rivier.
Nadat in 1 632, vanwege reconstructiewerkzaamheden
van de vestingwerken, zowel de Donk als de Gampel
voorzien zijn van sluizen, kan men de waterstand regelen
en de gebieden naast de rivieren drooghouden. Dit
hee{t tot gevolg dat men in 1640 delen van de beemden
gaat bebouwen. Juist in deze tijd worden in Breda veel
huizen gebouwd voor de huisvesting van militairen in de
stad. ln het verlengde van de Gampelstraal worden in

Herlin), dat heden nog te vinden is op het terrein van de
Seeligkazerne.
Ook ten noorden van de Haagdijk wordt het gebied
ontsloten en bebouwd. ln 1640 worden hier langs de
vestingwerken barakken gebouwd van hetzelfde type
als in de Gampel.
Het gebied Haagdijk en omgeving tussen 1682 en
1870. (Kaart lll)
De nieuwe vestingwerken van 1682 betekenen vanaf
ca. 1800 voor Breda een keurslijf , dat door de tijd heen
steeds strakker zou gaan knellen tot de afbraak ervan
in 1870-80. Voor de Haagdijk en omgeving heeft dit
Kaart 2, Fragment vogelvluchtkaart Breda door
l. Blaeu, Kop Haagdijk. 1622/24
dit kader de Gampelse- of Antwerpse Barakken (nabij
Antwerpse Poort) gebouwd. Naast de uitbouw van bestaande
straatjes, zoals de Dieststraat (bekend vanaf
1 4e eeuwonderde naam Donk, Donksteeg, Donkstraat
en AchterDiest) ontstaan ten noorden en ten zuiden van
de Haagdijk de eerste pooden en stegen waaraan
huizen staan, die alleen bereikbaar zijn vanaf de Haagdijk.
Wanneer wij ons een voorstelling maken van de Haagdijk
rond 1600 moeten wij uitgaan van een straat, die
zijn huidige loop al heeft gekregen. Erlangs panden
staan, die nog grotendeels uit hout bestaan. Vanaf het
eersle kwaft van de 17e eeuw begint de Haagdijk qua
aanzien te veranderen. De eerste bakstenen panden,
uitgevoerd in renaissancestijl, verschijnen, waarvan er
in de loop van de eeuw nog enkelen zouden worden
gebouwd.
Een tweede verandering, met gevolgen voor de Haagdijk
en omgeving, vindt plaats in 1682, wanneer belangrijke
werkzaamheden plaatsvinden aan de vestingwerken.
Voor de aanleg van nieuwe vestingwerken wordt
de Haagdijk met ongeveer een kwart ingekort. 36 huizen,
alsmede de St. Meerlenspoortworden afgebroken.
De poort wordl vervangen door een nieuwe, meer
zuidelijk gelegen stadspoort met wapenplein. Om deze
poort te bereiken wordt vanaf de Haagdijk, die dan
doodloopt op de vestingwerken, de Nieuwe Huizen
aangelegd (1687-88) aan welke straat vanaf de aanleg
nieuwe huizen worden gebouwd. Tegelijkertijd wordt ter
hoogte van het begin van de huidige Nieuwe Prinsenkade
de Waterpoort aangelegd als uitgaande weg
voor voetgangers en het jaagpad langs de Mark. Pas in
18A2 zou de poorl geschikt worden gemaakt voor de
doorgang van karren en ander verkeer. Aan de oostzijde
van de Gasthuisvelden (einde van huidige Jan van
Polanenkade) wordt in 1682 langs de Mark een wagenen
wapenplaats aangelegd met twee arsenaalgebouwen,
teruuijl in 1771len noorden van dit complex een
monumentaal nieuw arsenaal gebouw (architect J.C.W.
Kaart 3, Uit van Goor, Breda ca. 1740
gegeven, meerdan voorwelk ander stadsgedeelte ook,
desastreuze gevolgen. Met name na 1800, wanneer in
versneld tempo zich allerlei bedrijljes langs of in de
buurt van de Haagdijk vestigen, neemt de bouw van
huizen aan poorten, stegen en binnenhofjes achter de
Haagdijk explosief toe. De bedrijfjes trekken werkmensen
aan die in de buurt ervan komen wonen. Deze
ontwikkeling heelt vreselijke gevolgen voor de leefomstandigheden
van de mensen. ln combinatie met het
ontbreken van rioleringen, sanitair en het slechte drinkwater,
zijn de kleine, donkere huisjes voor de vaak grote
gezinnen die erwonen spoedig broeihaarden van ziektes.(Afb.
2) ln 1804 wordt de Achterom (Agterom) gebouwd,
terwijlin 1840 de Antwerpse Barakken worden
ingericht tot woningen voor arme mensen.(Af b. 3) Ook
de Provoost of Geweldiger, gelegen tussen de Antwerpse
Barakken en de Antwerpse Poort en tot '1825 militaire
gevangenis, wordt in 1825126 omgebouwd tot een aantal
woningen, waarin het, vanwege de slechte hygi6ne,
alles behalve goed toeven is. Stank-, rook- en lawaaioverlast
behoren in deze tijd tot de dageliiks terugkerende
ongemakken voor de bewoners op en rond de

1854 en 1866 vallen er vele doden te betreuren in het
gebied rond de Haagdijk vanwege de choleraepidemiedn
die er heersen. De kwaliteit van het water van de
Donk en de Gampel verslechtert door de komst van de
bedrijfjes in korte tijd zienderogen. Pas de sloop van de
vestingwerken zou aan dit alles een einde maken. lntussen
zijn er krachten werkzaam die verlichting in de
situatie proberen te brengen. ln 1843 zijn enkele zusters
Franciscanessen in Breda neergestreken om de leiding
van hel in 1819, op de plaats van het oude Manhuis,
gestichte gasthuis op zich te nemen. Naast hulp aan
zieken, breidt hun charitatieve werk zich, met name na
1860, uit in de vorm van armenbedeling over het hele
gebied van de Haagdijk.
Het gebied Haagdijk en omgeving tussen 1870 en
1940. (Kaart lV en V)
Wanneer rond 1870 begonnen wordt met de sloop van
de vestingwerken en de aanleg van het Plan van Uiileg
van F.W. van Gendt (1831-1900), begint voor het gebied
Haagdijk de grote uittocht en de structurele
verbetering van de bestaande situatie. Vanaf 1873
wordt gewerkt aan een riolering voor de Haagdijk en
Afb. 2 Gezicht achterzijde Jan v. Polanenkade vanuit
de Achterom, L. Hardenberg ca. 1860
Haagdijk. Voorbeelden hiervan zijn de vestiging in 1765
(1793 herbouwd) van een glasblazerij (na 1826 tapijtenfabriek)
in het pand hoek Achterom /Jan van Polannenkade
(heden Markendaalseweg 1B) en de ljzergieterijvan
Frans Klep aan de Haagdijk in 1856 (in 1888
als Etna voortgezet aan de Tramsingel). Een en ander
moest wel leiden tot trieste sociale omstandigheden..ln
Kaart 4, de oude vestingwerken met daar overheen
getekend het Plan van Uitleg, W.F. van Gendt, 1874.
Afb.3 Gampelbuurt - Ratteval, 1910
aangrenzende straten. De Gampelstraat krijgt haar eerste
riolering, terwijl de Gampel eerst gedeeltelijk overkluisd,
maar in 1897 def initief wordt gedempt. De Donk
wordt tussen 1863 en 1883 overkluisd en in '1890 gedempt.
De eerste bedrijfjes verlaten het gebied om
nieuwbouw te plegen in de nieuwe 19e eeuwse schil
(met name Tramsingel en Spoorlcuurt), terwijl een aantal
mensen vertrekt naar nieuwbouwwoningen langs en
nabij de Tramsingel en het gebied Middellaan-Leuvenaarstraat-Nijverheidssingel.
ln het gebied Haagdijk
volgt daarop de afbraak van tientallen onbewoonbaar
verklaarde woningen, met name aan de poorten, stegen
en binnenholjes van de Haagdijk. ln 1895 wordt een
Gemeentelijke Bo uwverorde ni ng u itgevaardigd waarin
het verboden wordt sloppen, stegen of binnenhofjes

ingrijpend. Door het vertrek van de bedrijfjes en tiental_
len mensen uit de stegen, poorten en binnenhofjes
wordt levensruimte geschapen voor de mensen dig er
blijven wonen. Er treedt een schaalvergroting op door_
dat panden worden samengevoegd of p-erceten worden
samengetrokken waarop men nieuwbouw pleegt. ln
deze tijd verandert Breda van een woon- in een winkelstad,
in welke ontwikkeling met name de hoofdstraten
van de stad zijn betrokken, ook de Haagdijk. Tussen
1BB0-1910 ondergaat de straat een ware gedaanteverandeiing.
Ongeveer de helft van de bebouwing wordt
tijdens deze periode betrokken in nieuwbouw- of
verbouwingsplannen. (Afb. 4) Niet aileen krijgen veel
panden naar de mode van de tijd een witgepieisterde
gevel, maar een aantal krijgt op de begane grond tevens
een winkelpui.
0 25 5a 75 oom
4J-f
Rekonslruktie G.Oilen h pvoh Gils,1ggg
Kaart 5, Gangen aan de Haagdijk, circa tB90
achter de hoofdstraten in de stad aan te leggen en te
bebouwen.
De Haagdijk krijgt aan het westelijk uiteinde, waar de
vestingwerken lagen, een groot plein waarop de nieuw
aangelegde straten Fellenoordstraat en Schorsmolenstraat
uitkomen. De straatweg naar Princenhage
wordt, evenals de uitgaande wegen naar Ginneken en
Den Bosch, aan gesloten met een 30 meter brede straat
met middenberm. Dit gedeelte, Nieuwe Haagdijk geheten,
wordt aangelegd in 1875 en wordt voortgezet aan
de overzijde van de brug overde Mark met opnieuw een
30 meter brede straat met middenberm, die daar al
Haagweg heet. Aan de Nieuwe Haagdijk en genoemd
gedeelte van de Haagweg verrijzen herenhuizen, gegoede
middeklaswoningen en winkelwoonhuizen.
Vestingwerken, Antwerpsepoort, het bastion de Leugenaar
(tot 1870 met oliemolen liggend ter hoogte van de
Middellaan), alles verdwijnt, zodat in korte tijd het gebied
een gedaanteverwisseling ondergaat. ln het gebied
ten noorden van de Haagdijk wordt de volkswijk
Middelllaan-Leuvenaarstraat gebouwd met ruimte voor
nieuwe bedrijven als de in 1883 als Chocoladefabriek
De Bont & Co. opgerichte Stoomchocoladefabriek de
Kwatta. Ten zuiden van de Nieuwe Haagdijk wordt in
'1878 de Sluissingel en de nieuwe Fellenoordstraat (genaamd
naar de Fellenoord, verdwenen bij de aanleg
van de vestingwerken in 1682) aangelegd, alsmede de
Sluisstraat. De Fellenoordstraat wordt in '1BBB doorgetrokken
over militair terrein richting van Coothplein. Het
terrein van de Seeligkazerne zou nog lange tijd de
verdere ontwikkeling van het gebied ten zuiden van de
Haagdijk tegenhouden.
Beschreven ontwikkelingen hebben grote gevolgen
voor de Haagdijk. Het karakter van de straat verandert
*
ru.hdd
Afb.4 Haagdijk 1902
tr,.a.rai|i:k
::ji/1
:..t"4 i t
%.
De geestelijke- en sociale zorg komen in dezelfde tijd in
het gebied Haagdijk tot volle btoei. ln 1BB9 vestigen zich
de paters Capucijnen aan de Schorsmolenstraat alwaar
zij in 1905 de St. Fidetis stichten ats vereniging voor
jongens uit sociaal achtergestelde milieus. Het Gasthuis
aan de Haagdijk groeit intussen uit tot een volwaardig
ziekenhuis met verpleeg- en verzorgingsinrichting
voor hulpbehoevenden en ouden van dagen. ln 1B9B-
99 worden de losse delen van het Gasthuis samengevoegd
tot 66n geheel achter een 96 meter lange gevel,
tenrvijl het Gasthuis wordt vooaien van een nieuwe
kapel (Architect P.J. van Genk) (Afb. 5) tn 1883 wordt
naast het Gasthuis aan de Schormolenstraat een gemeenteziekenhuis
gevestigd. Door de stichting van het
St. lgnatiusziekenhuis (1922-23) verviel het Gasthuis
tot bejaardentehuis voor mannen en vrouwen, tenrvijl het
gemeenteziekenhuis werd herbestemd tot G.G.D..
Door de aanleg van de Gerardus Majellawijk vanaf 1914
door de Woningbouwvereniging N.V. Volkshuisvesting,
wordt de behoefte aan winkels op de Haagdijk alteen
maar groter. ln de periode 1918-40 worden in een

tweede verbouwingsgolf nog eens een groot aantal
panden verbouwd tot winkelpand.
Ten noorden van de Haagdijk wordt het gebied Middellaan-Leuvenaarstraat
gesloopt om plaatste makenvoor
nieuwbouw, terwijlten zuiden van de Haagdijkde Gerardus
Majellawijk voor een groot gedeelte wordt herbouwd.
Afb.5 Haagdijk met R.K. Gasthuis 1939
Het gebied Haagdijk en omgeving na de Tweede
Wereldoorlog.
Zowel de Haagdijk, als de omgeving van de straat
zouden in de periode na de Tweede Wereldoorlog
opnieuw ingrijpend veranderen. (Afb. 6) Op de Haagdijk
krijgen, met name in de jaren zestig en zeventig een
aantalwinkels een nieuwe gevel en winkelpui, waarvan
maalverhoudingen, materiaalgebruik, vormgeving en
kleurstelling dermate afwijken van de bestaande situatie,
dat ze heden als storend worden ervaren. Daarnaast
worden een aantalpanden rigoreus afgebroken en vervangen
door architectuur die lijdt aan hetzelfde kwaliteitsgebrek.
Een voorbeeld hiervan vinden wij op de
Iocatie van het voormalige Gasthuis. De 96 meter lange
gevel van dit gebouw wordt in 1978 afgebroken en
vervangen door winkels met apartementen erboven.
Tevens is de bouw van de Primarkt, verwezenlijkt op
een locatie waar eens vijf panden stonden (1987/BB),
hiervan een voorbeeld.
De Haagdijk met omgeving is door de lange geschiedenis
van verbouwingen, sloop en herbouwperioden
uitgegroeid tot een heterogeen stadsdeel. Met zijn aulentieke
slingerende rooilijnen en deels nog oude bebouwing,
loopt ze als de hoofdstraat door het gebied.
Deze situatie is zich echter aan het wijzigen. De Haagdijk
is een echte winkelstraat aan het worden, waarover
de stroom van doorgaand verkeer verdwijnt. Deze gaat
nu noord-zuid over de cityring en over de Fellenoordstraat-Schorsmolenstraat.
De straat telt, ondanks ver,
bouwingen, nog een aantal interessante monumenten
die getuigen van de lange ontwikkelingsgeschiedenis
van de straat.
Afb. 6 Kathedraal of Barbarakerk, gesloopt 1969

Afb.7 Nieuwe Haagdijk 1916
De Nieuwe Haagdijk.
De Nieuwe Haagdijk wordt aangelegd als een 30 meter
brede straat met middenberm (vergelijk Nieuwe Boschstraat
en Nieuwe Ginnekenstraat). (Afb. 7) Van woonstraat
verandert ze in grofweg twee perioden in een
winkelstraat. De eerste periode valt van ca. 1900 tot ca.
'1910. De tweede komt op gang in de jaren vijftig en zet
zich doortot in onze tijd. De straat is tevens het toneel
van een weekmarkt. Via de Haagpoortbrug gaat de
straat vloeiend over in de Haagweg, waarvan het beginstuk
ook wordt aangelegd over een breedte van 30
meter met een middenberm.

Tramstation Haagpoort
DE ONTWIKKELING VAN DE HAAGWEG IN DE NE.
GENTIENDE EN HET BEGIN VAN DE TWINTIGSTE
EEUW. (Kaart Vl, Vll, Vlll en tX)
De periode v66r 1850
lnleiding
De Haagweg is vanouds de verbinding lussen de stad
Breda en het dorp Princenhage. Als we een wandeling
maken over deze weg en kijken naar de huizen en
gebouwen zien we dat het karakter daarvan voor de
verschillende gedeelten van de weg nogaluiteenloopt.
De Haagweg begint bijde Haagpoortbrug met de Sint-
Annakerk. Dit gedeelte is erg breed met zijn twee rijen
bomen op het midden en getuigt van een stedelijk
uiterlijk. Bij de Dijklaan versmalt de weg zich. De huizen
zijn hier ineens ouder. Bijde Kolfbaanstraat begint een
lang, kaarsrecht gedeelte met een afwisselende bebouwing
van grote en kleine huizen, soms in rijen, soms
vrijstaand, van verschillende ouderdom. Dit gedeelte
wordt ruw onderbroken door de kruising met de Ettensebaan.
Bij het oude huis De Bloemkool maakt de weg
een knik naar rechts en vanaf hier is hij voozien van
lichte bochten. Na de onoverzichtelijke kruising met de
Heuvelstraat krijgt de Haagweg weer een heel ander
karakter. Hier overheerst het groen. We passeren kerkhof
Zuilen en de tegenover elkaar gelegen parken van
Princenoord en Vilta De Hage. Na de kruising met de
Nieuwe Heilaarstraat heet het hier nog wel Haagweg,
maar eigenlijk is dit de oude dorpsstraat van princenhage
met winkels en oude woonhuizen.
Om deze opvallende veranderingen te kunnen begrijpen
is het noodzakelijk de geschiedenis van de Haagweg
na te gaan.
De Steenweg
De verbinding tussen Breda en princenhage is zeer
oud. Een getuige hiervan is de herberg De Bloemkool.
Het huis bestaat nog: Haagw eg 217.1n 1806 werd hier
koning Lodewijk frlapoteon door het Bredase stadsbestuur
ontvangen. I
ln 1683 werd besloten tot de aanleg van een steenweg.2
De Haagweg is daarmee een van de oudste steenwegen
in Nederland. De weg is niet aangelegd door de
stad Breda, maar door de heerlijkheid Princenhage. Tot

ver in de negentiende eeuw werd de weg in Princenhage
aangeduid als dd Steenweg.
Voor het gebruik ervan werd tolgeheven. Het tolhuisje
stond aan het begin van de Haagweg, op de hoek van
de huidige Kolfbaanstraat. ln de omgang werd het het
Duitenhuisje genoemd, een naam die bewaard is gebleven
in de straatnaam Duitenhuisstraat. De gebruikers
van de nieuwe steenweg hadden behoefte aan schaduw.
Meteen in 1684 werden er daarom 600 iepenbomen
langs de weg geplant.
Meer dan een eeuw lang bleef de steenweg geisoleerd
en gaf hij alleen aansluiting op zandwegen. [ierin werd
verinOeiing gebracht door-keizer Napoleon.3 Van 18't 1
tot 1815 maakte Nederland deel uit van het Franse
keizerrijk en de aanleg van straatwegen was een van
de middelen om dit rijk bij elkaar te houden. Bij dekreet
van 1 6 december 181 1 werden deze wegen omschreven.
Onder de veertien wegen van de eerste klasse
komt op de tweede plaats voor de weg van Parijs via
Antwerpen, Breda, Gorinchem en Utrecht naar Amsterdam.
ln 1806 was. men vanuit Antwerpen al met de
aanleg begonnen.a ln 1810 werd in Wuustwezel, aan
de grens, de aarden baan aangelegd en aan het einde
van 1813 was de weg voltooid tot Breda. De reeds
bestaande steenweg van Princenhage naar Bredawerd
in de nieuwe straatweg opgenomen. Oorspronkelijk
was het de bedoeling de Rijsbergseweg bij de Roskam
rechtdoor te trekken en na een lichte knik aan te laten
sluiten op het rec[te gedeelte tussen de Bloemkool en
de vesting Breda.s ln het Algemeen Rijksarchief bevinden
zich kaarten uit 1814 die deze situatie weergeven.
Het gedeelte van de Bloemkooltot aan de vesting werd
door de Fransen inderdaad opnieuw bestraat, maar de
nieuwe steenweg door de Heuvel werd niet aangelegd.
Toen Napoleon in 1815 ten valkwam was men met de
weg gevorderd tot Geertruidenberg. De aanleg van
straatwegen werd echter met kracht voortgezet door de
eerste koning der Nederlanden, Willem l. ln 1816 waren
de werkzaamheden gereed tot aan Sleeuwijk.
ln 1823 begon men met de aanleg van een andere
belangrijke weg: de straatweg van Tholen naar Grave,
via Bergen op Zoom, Breda, Tilburg en Den Bosch. De
aarden baan tussen Etten en Princenhage werd gelegd
in 1825 en 1826 waarna tussen 1828 en 1830 de
bestrating werd voltooid. ln Princenhage sloot deze weg
aan op de reeds bestaande steenweg naar Breda. De
Haagweg maakle dus onderdeel uit van twee verbindingen:
Antwerpen-Breda en Bergen op Zoom-Breda.
Aldeze wegen waren tolwegen. Het Duitenhuisje heette
voortaan Tol nummer B. Het beheer van al deze wegen,
dus ook van de huidige Haagweg, vielonder Rijkswaterstaat.
Een van de laatste overblijfselen van deze
situatie is Mijlpaal 35 (Afb. 9). Deze 66n meter hoge,
hardstenen paal staat nog steeds ter hoogte van Haagweg
311. Volgens de topografische kaart van 1840
begon de nummering van de mijlpalen in Sleeuwijk en
eindigde hij aan de grens bij Wernhout. 200 meter ten
oosten van Mijlpaal35 bevindt zich nog een zeshoekig
basaltzuiltje in de bestrating van het trottoir, ter hoogte
van het huis Haagweg 279. Dit is een van de weinige
hektometerpaaltjes die overgebleven zijn. De straatweg
naar Bergen op Zoom had een eigen nummering. Mijlpaal
nummer 5 aan de Oude Liesboslaan herinnert hier
aan.
Afb.9
De verboden kring
Het feit dat Breda een vesting was, was van grote
invloed op de ontwikkeling van de huidige Haagweg.
Volgens de Vestingwet van 1814 konden in tijd van
oorlog alle buitenplaatsen, stallingen, huizingen, boerenwoningen,
schuren of getimmerten, tuiningen,
boomgaarden, dreeften en andere beplantingen gelegen
binnen 300 roeden van de vesting, dat is 1131
mete^r, zonder vergoeding afgebroken of gerooid worden.o
Deze zogenaamde verboden kring strekte z_ich
toentertijd uit to-i en met het huidige kerkliof Zuilen.T'
ln 1842 werd de vesting aan de zijde van Princenhage
nog uitgebreid met twee lunetten, vooruitgeschoven
werken.o Koning Willem ll kwam speciaal te paard uit
Tilburg om de nieuwe verdedigingswerken te inspekteren."
Van der {a beschreef uit eigen aanschouwing de weg
in 1845.10 De weg van Breda derwaarts (naar Princenhage)
is ter wederzijde met hooge opgaande boomen
beplant, die echter, tijdens de Belgische onlusten, van
de stad af tot op zekeren afstand, wegens de inbeleg-
10

stelling van die vesting, omgehouwen zijn. Het aangename
lommer, dat men op dezen weg heeft (...) (lokt)
vele wandelaars uit Breda derwaarts, ... .
Na de erkenning van de Belgische onaf hankelijkheid in
1839 verzochten het stadsbestuur van Breda en het
gemeentebestuur van Princenhage de Haagweg.weer
opnieuw met lindebomen te mogen beplanten.'' Een
cieraad van den weg van Breda op deze gemeente
noemde het gemeentebestuurvan Princenhage in ]845
de bomen die ze sinds 1830 moesten missen.'t Na
enkele vergeef se pogingen kon kon in 1853 de beplanting
van de Haagweg en van de andere toegangswegen
van Breda worden hersteld.'" Vlak buiten de Antwerpse
Poort was de weg beplant met olryenbomen, verderop
zullen het wel linden zijn geweest.ra
Buiten de vestingwerken werd vanouds veeltuinbouw
bedreven. Zelfs in de huidige situatie zijn er aan de
Haagweg nog enkele oude hovenierderijtjes bewaard
gebleven. We noemen Haagweg 275-277 en vooral het
prachtige huisje Haagweg 357.
Tot aan het begin van de negentiende eeuw werden de
doden in en rond de kerken begraven. Dit was uiteraard
erg onhygidnisch en in 1829 werd dit daarom verboden.'"
ln 1826 kochten de drie Rooms-Katholieke parochies
van Breda gezamenlijk een tuin met koepel aan
de Haagweg. ln dat^zelfde jaar nog lieten zij hier een
kerkhof aanleggen. '' ln 1829 kocht de Hervormde gemeente
van Breda de koepel naast het Katholieke kerkhof
met hetzelfde doel.20'De beide kerkhoven werden
aangeduid als Katholiek, repektievelijk Protestants Zuilen.
ln 1980 werd voor Protestant Zuilen de nieuwe
naam Haagveld ingevoerd.
Afb. 10, Hotel, Pension, Restaurant De Koepel 1920-2A
De koepeltjes en de aanleg van kerkhof Zuilen
Nieuwe huizen mochten binnen de verboden kring niet
worden gebouwd, maar bestaande panden mochten in
stand worden gehouden. Langs de Haagweg stond een
groot aantal koepeltjes, buitenhuisjes of zomerhuisjes
van bemiddelde Bredanaars die de stad wilden ontvluchten.
Het koepeltje ter plaatse van het huidige kerkhof
Haagveld wordt in 1827 omschreven als Eene in
steen gebouwde achtkante koepel, met kelder, keuken
en heerentuin, met daarin staande Chineesche Tent en
beplantingen van linden,"vrucht en andere bomen, om,
ri ngd met be ukeh agen.' "
De Bredase schilder C.C. Huysmans vervaardigde in
'1832 een schilderij van de begraafpl.aats Zuilen waarop
in de verte zo'n koepeltje te zien is. ro
Aan de zuidzijde van de Haagweg stond tussen de
huidige Amstelstraat en Rijnstraat nog lot 1928 een
koepeltje." Rond de eeuwwisseling was dit omringd
door een parkje met een vijver en slingerpaadjes. Verderop,
op de punt van de Haagweg en de Heuvelstraat,
stond een koepeltje dat zo lang bestaan heeft, dat er
zelfs nog foto's van bekend zijn (Afb. 10). Aan de
noordzijde stonden koepeltjes ter plaatse van het huidige
kerkhof Zuilen, het kerkhof Haagveld en van Princenoord.
De Haagweg in de periode 1850-1914
De periode 1850-1914 is de meest belangrijke periode
in de ontwikkeling van de Haagweg. ln deze periode
vinden kort na elkaar enkele ingrijpende veranderingen
plaats.
ln 1853 werd de verboden kring teruggebracht tot 600
meter. Hierdoor kon aan de Haagweg, vooral rond
kerkhof Zuilen, een aantal villa's gebouwd worden. Een
volgende stap was^.de ontmanteling van de vesting
Breda, vanaf 1869.'' Binnen een zeer korte tijd veranderde
Breda grondig van aanzien. De wallen werden
gesloopt en tussen de Haagdijk en de Haagweg werd
in 1875 een geheel nieuwe verbinding aangelegd: de
Nieuwe Haagdijk. De verboden kring werd afgeschaft.
De Rijkstollen in de provincie Noord-Brabant werden
afgekocht in 1872, en daarmee verdween ook {q tol bij
het Duitenhuis aan het begin van de Haagweg." Deze
had tot dan toe een belemmering gevormd voor vestiging
aan de Haagweg. Enige jaren daarna ontstond
daar een nieuwe wijk, die, hoewelgelegen op grondgebied
van Princenhage, geheelop de stad georiEnteerd
was.
De aanleg, in '1890, van de tramlijn van Breda naar
Princenhage, betekende een nieuwe stimulans tot het
bouwen van huizen langs de Haagweg.
ln 1899 deed de gemeente Breda een, uiteindelijk vergeef
se, poging om door annexatie van delen van Teteringen,
Glnneken en Princenhage zijn grondgebied te
vergroten. Deze poging koncentreerde zich voornamelijk
op de Ginnekenweg en de Baronielaan. Aan de zijde
van Princenhage werd alleen het Duitenhuis in de plannen
betrokken, een bewijs dat de bebouwing aan de
Haagweg zich nog niet erg had verdicht. De verstedelijking
van de Haagweg ging echter gewoon door en
rond 1914 moest deze als voltooid worden beschouwd.
11

Nii die tijd zijn er uiteraard nog wel huizen gebouwd op
overgebleven lege plekken en in de plaats van gesloopte
panden.
De.ontwikkeling van de Haagweg was overigens niet
gericht op het dorp princennage, maar op het verder
ryeg gelegen Liesbos, zoals ook de ontwikkeling van de
Ginnekenweg en het dorp Ginneken gericht wai op het
Mastbos. Ten westen van princenhage kunnen we eni_
ge villa-ontwikkeling konstateren tangl Oe Liesboslaan.
Rond het Liesbos werden na de opening van de tramlijn
hotels en kindervakantiekolonies gebouwd en ook en_
kele villa's. De Liesboslaan heeft echter nooit een aan_
eengesloten bebouwing gekregen.
Villa-ontwikkeling rond Zuilen
Met de nieuwe Vestingwet van 1g53 mochten binnen
de afstand van 600 meter buiten de vestino oebouwen
opgetrokken worden uit verbrandbare stoffeInJs Boven_
dien mochten er binnen de verboden kring ook houtge_
wassen geplant worden. De gemeenten Breda, prin_
cenhage en Ginneken profiteerden hiervan onmiddellijk
door de wegen buiten de Bredase wallen te laten be_
planten. Buiten die kring werden in Ginneken bovendien
aan de Ginnekenweg binnen korte tijd tussen de tien en
de twintig villa's gebouwd. Deze huizen hadden een
gepleisterde lijstgevelvan vijf vensterassen breed, met
een deur in het midden. Aanvankelijk was ersprake van
gladgepleisterde lijstgevels zonder verdere versiering,
later werden de gevels voorzien van slucdekoratiea.
Oorspronkelijk werden deze villa's omringd door grote
tuinen, ontworpen in Engelse landschapsstijl.
Aan de kant van Princenhage was de ontwikkeling meer
bescheiden, maar in grote lijnen identiek met de ontwikkeling
in Ginneken. Een groot deelvan de bewoners van
de villa's alhier was rentenier of gepensioneerd militair
of ambtenaar uit Oost-lndi6. Een opvallend groot deel
was bovendien Nederlands-Hervormd. De samenstelling
van de bevolking van de Haagweg week daarmee
nogal af van die van Princenhage als geheel. Afbeeldingen
uit deze tijd van de Haagweg zijn niet bewaard
gebleven. Uit schilderijen rond deze tijd vervaardigd
blijkt echter dat men de omgeving van Breda vooral
waardeerde vanwege de rust, de landelijkheid en het
groen.
De Engelse parken rond Princenoord en De Hage zijn
goed bewaard gebleven. Zij vormen als het ware een
Arkadisch landschap, waartegen de witte villa,s zich
scherp aftekenen. De tuinen rond de Bloemkool en rond
Schuylenburg zijn al lang verdwenen. De tuin achter
Huize Mertersem is pas sedert enkele jaren volgebouwd.
Schuylenburg en de Bloemkool
P.J. Werden, Rooms-Katholiek priester te Breda, liet in
1853 aan de huidige Heuvelstraat in zijn tuin een koepel
met keuken bouwen.24 Op de kaart van de verboden
kringen uit 1856 is die tuin iraaiweergeg.r.n ,tin
iSii
I:1 11.^1,-hll rijn ko epe r aan p.A. euyie ido rp, spi e getf a_
bnkant te Breda, die twee jaar later op deze plaals de
huidige viila Schuytenburg bouwde.
De.herberg De Bloemkoolwas in 1Qg3 eigendom van
de logementhouder p.p. Dielemans.26 tn t gSO verkocht
hij het huis met de moestuin aan zijq_famitietid A.J.
Dielemans, eveneens logementho udei.27 Een gedeelie
van het perceel echterverkocht hij, samen met een fuln
tot v.erggaak aan N. van Siebergen, vleeshouwer te
Breda.'" Deze bouwde daarop nog datzellde jaar een
nieuwe woning, eveneens aangeduid als Huize De
Bloemkool. Dit kan echter niet h6t nog bestaande he_
renhuis Haagweg 211 zijn. Het pand lag binnen de
verboden kring en Van Siebergen moet dui een houten
huis gebouwd hebben, waarvan alleen het fundament
en de schoorstenen van steen waren. Ook deze villa
was volgens de kaart van de verboden kringen uit 1856
omgeven door een tuin met slingerpaadyes.Van Sieber_
gen verhuurde het pand blijkbaar, want q-e eerste bewo_
ner was J. van Bronkhuijze uit Leiden.2s ln 1859 werd
hij opgevotgd door Mark prager Lin^{o, van 1853 tot
1865 lektor aan de KMA in Breda.3o Hij is tandetijk
bekend geworden door het tijdschrift ,Nederlandsche
Spectator', waarin hij artikelen schreef onder het pseu_
doniem Den ouden heer Smits.
Een derde vitla uit deze tijd is de huidige viila De Hage,
Haagweg 339. tn 1856 kocht G.A. eeiking, gepensio_
neerd kapitein te Bredg, hier een perceeien bouwde
daar in 'lB58 een huis.sr ln de adresboekjes van 1891
tot 1B9B wordt het aangeduid als Viila Sopnia. Het pand
is later afgebroken en vervangen door een nieuw huis.
Princenoord
De meest indrukwekkende villa die in deze serie is
gebouwd, is zonder twijfel de villa princenoord, Haagweg
366. ln 1864 lieten de erven van wijlen de heer G.
Moolenbergh te Breda twee hovenierdeiilen veilen met
huizen, stallen, schuur en tuinen, beplant met velerhan_
de vruchtbomen, en nog een tuin met koeoel. te prin_
9enlrage,
nabij het dorp, aan de Steenweg.3, oe adver_
tentie in de Bredasche Courantvan 1B september 1864
voegde daar uitdrukkelijk aan toe dat Het geheel zeer
geschikt (was) tot het aanteggen van een zeer aange_
naam Buiten. De partikulier p.J. Kocken was het diar
blijkbaar mee eens want hij kocht de goedgqen en liet
daarop een grote villa bouwen: princenoord.s3 Oo 1 mei
1866 kon hij de nieuwe woning betrekken.sa
Na de ontmanteling van de vesting Breda zette de reeds
aangevangen villaontwikkeling rond Zuilen zich door.
De aanwezigheid van kerkhof Zuilen en de reeds bestaande
villa's zoals Princenoord zullen dit ook bevorderd
hebben. De kunsthandelaar Vincent van Gogh,
een oom van de bekende schilder, liet in 1g73 een groot
12

herenhuis bouwen, het nog steeds bestaap-de Huize
Mertersem op de hoek van de Esserstraat.3s ln 1876
legden de kinderen van de aannemer M. Verhoeven de
eerste steen van de villa Joshof, Haagweg 329. Enkele
jaren later, in 1882, bouwde Verhoeven nggst zijn villa
het dubbele herenhuis Haagweg 321-323.s6 Dez'e panden
waren bedoeld voor de verhuur: in 1895 woonde in
een van de twee herenhuizen K.A. de Jong, gepensioneerd
president van de Raad van Justitie te Makassar.-'
ln 1879 tenslotte, bouwde Jan Jurridn van Langelaar,
architekt te Amsterdam, voorzichzelt de villa Mg-ertensheim,
naast het kerkhol Zuilen, Haagweg 356.38
Bouwterrein voor villa's op het Oosteind
Nadat in 1890 de tramlijn was aangelegd werd langzaam
maar zeker de Haagweg verder volgebouwd.
Daarbij kwamen de villa's met hun grote parken onder
druk te staan van de oprukkende verstedelijking, getuige
een advertentie uit de Woninggids van Soeter en Co.
uit 1910, waarin de villa Princenoord te koop werd
aangeboden met het daarneven gelegen bouwterrein."o
Pas in de jaren 1932-1934 echter zijn de panden
Haagweg 376-384 op het terrein van Princenoord gebouwd.
ln de loop van de tijd is rond Zuilen nog meer bebouwing
ontstaan. We zullen daar niet dieper op ingaan. Wat ons
w6l opgevallen zal zijn is dat de huizen tegenover het
kerkhof zo vq naar achteren staan. Dit is egn gevolg
van de Wet op de Lijkbezorging van 1869.4u Volgens
adikel 16 van deze wet mochten binnen 50 meter van
de begraafplaats geen gebouwen worden opgericht. .
herenhuizen voor in de plaats te stellen.al ln 1914 en
1918 verkocht de gemeente de grond weer in percelen
als bouwterrein."' Waarschi.inlijk betreft het hier de
ondergrond van de huidige villa's Haagweg 390, 392 en
416.(Afb. 10A)
De ontmanteling van de vesting Breda.
ln 1869 werd begonnen met de ontmanteling van de
vesting Breda. De werkzaamheden stonden onder leiding
van de lngenieur der Domeinen voor de Ontmanteling
der Vestingen, Frederik Willem van Gendt. Eerst
werden de Ginnekenpoort en de Boschpoort gesloopt
en in 1871 de Haagpoort. De slechting van de vestingwerken
zelf kwam slechts langzaam op gang. ln 1874
werd de slechting van de vestingwerken rond de voormalige
Haagpoort aanbesteed. De bedoeling van Van
Gendt was een nieuwe weg aan te leggen met een
breedte van dertig meter in een rechte lijn van het einde
van de Haagdijk naar de Haagweg ter hoogte van het
Duitenhuis."" (Afb. 108) Het Rijk bezat echter aileen de
grond tot aan de huidige Dijklaan. Om de nieuwe weg
naar Princenhage op de volle breedte door te kunnen
trekken zou grond aangekocht moeten worden van
partikulieren."* Uiteindelijk werd echter een goedkopere
oplossing gekozen. De weg werd tot aan de Dijklaan
aangelegd op dertig meter en het gedeelte tot aan de
huidige Kolfbaanstraat op 16 meter. Bovendien zitten er
bijde Dijklaan en bijde Kolf baanstraat tichte knikken in
de weg. Op die manier hoefde maar 66n klein perceeltje
aangekocht te worden.
De Nieuwe Haagdijk draagt zijn naam sinds 1877. ln
1876 al plantte de gemeente Breda hier en op het begiq
van de huidige Haagweg 250 iepebomen in vier rijen.a5
De bestrating lag tussen de middelste twee bomenrijen.
ln 1877 werd op de vierde veiling van geslechte vestinggronden
de bouwgrond aan de Nieuwg Haagdijk binnen
de Singelgracht in kavels verkocht.a6 Alle i

OE HAAGWEG V66R DE ONTMANTELING.lS53-1868
I Bestoonde bebouwhg crrco 1830.
t] o vrllo's en kepellles geb@wd in d€
F€riode 1853 - 1880.
0 50 100 150 200m
,'^.\
1 \
.l
PRINSENHAGE
//
a
l\
r)
Joshol,
1876
, t
"-h
Kaafi Vl
DE HAAGWEG NA OE ONTMANTELING EN DE AANLEG VAN DE TRAM,1868-1914.
I Bestoonde bebouwing, 1868
EE-EA Bouwlerreinen. in exploitolie gdbrochl
tussen 1870 - 1890
llTllllffi Bouwierrernen. 1890-1914
(beholve socrole woningbouw)
i- :lI Fobfl eksterreinen
Tromlrjn,1890
0 50 100 150 200n 1
_\
/ K*eken1
Bruynse:
Aerogeen -
) , gosl obr e
'
.a.- ,
.,
Lt,
-z7r nmerlobrei
1912
,)
Kaart Vlll
14

a
\ \
;>
l'.
,,/\
,,
\'
\,
/\,
./ , ,"..rr\s Weerll9 i
Lo o\
-.ra4
Rekonstruktie G. Otten en P von Gils, 1g93
Kaart Vll
1'-.'' ?. .Vilto
"., |^
{'1+;,r 1[!$.*
Tuin von
Lourilssen
1 Tolsteeg
2 Veslkont
3 BoeimeerstroolJe,l8gO
Rekonstruktie G.0lten en Pvon Gils, 1993
Kaart lX
15

met bekwame spoed door, want al in h,etzelfde jaar
werden hier de eerste huizen gebouwd.*' Ten zuiden
van de Haagweg lag nog een tijdlang een restant van
de vestingwerken: het reduit van Lunet A, een soort
bakstepen bunker. Dit restant werd pas opgeruimd in
1Bg4.48
De schrijfster Louise Stratenus beschreef de Nieuwe
Haagdijk en de Haqgweg in haar roman Lindendaal, die
speelt rond 1870.4e Een ieder kent den weg die van de
stad naar buiten voert. Eerst de laatste straat dier
plaats, de Haagdijk, een slecht geplaveide, armeliike
weg, tusschen twee rijen winkelhuizen, die voor het
meerendeel slechts voor de kleinste beurzen uitstallen,
en daarna het open veld, zonder eenige podzie, eene
vlakte waar meestal rondreizende marskramers of kermislieden
hunne houten wagens opslaan;de wallen die
men omlaag heeft gehaald met het doel om de plaats
te verfraaien, hebben met hun verdwijnen alles even
t roo ste loo s achte rg e I ate n.
Het Duitenhuis
Nadat de tollen afgeschaft waren in 1872 werden in
1873 de Rijkstolhuizen met bijbehorende gronden
ope nbaa r ve rkocht, onder andere het tolhui s op_{e hoek
van de Haagweg en de huidige Kolfbaanstraat.ru Waarschijnlijk
werd in het tolhuis al herberg gehouden.
Louise Stratenus vervolgt in haar roman: Eenmaalechter
voorbij het zoogenaamde Duitenhuis, eene uitspanning
waar men in vroegere jaren gewoon was des
zomers den avondte gaan doorbrengenonder een paar
leelijke boompjes, waar men voor een dubbeltie per
persoon theewater kreeg en van de f rissche buitenlucht
genoot, er in de gedachten bloemen- en hooigeur bii'
tooverde, komt men aan een breede, trotsche laan, aan
we€rszijden met hooge boomen beplant;daar eerst ook
begint het landeliike, de kleine villa's verheffen zich
telkens aan den weg, breede heggen omzoomen de
greppels, en waar ook het oog zich heenwendt overal
groen en lucht; men haalt ruimer adem en voelt zich
herleven.
De Bredanaar J. Philipsep-beschreef het Duitenhuis in
1875 heel wat positiever.'' 3 Prinsenhage (...) behoett
in het geheel niet voor Ginneken onder te doen. De
bodem is vruchtbaarder, de natuur milder.'t Geen ikvan
de koffijhuizen in den Zandberg gezegd heb, dient ook
voor het Duitenhuis, van den heer Baehr-Brunold. Dit
Duitenhuis ligt een steenworp van Breda. De Breda'
naars noemen 't ook wel eens de kindertuin, omdat de
kleinen daar menige aangename uitspanning zoeken
en vinden. De bloemisteriivan de heeren Bruinzeels en
Co., atsmede de bloem-en boomkwekeriivan den heer
Van Poppel hebben niet alleen goeden naam in Breda,
maar zelfs in de hof stad (Den Haag). 't ls een wellust in
die tuinen een dag door te brengen. Geen wonder dan
ook, dat beide zeer druk bezocht worden. De bloemkwekerijen
van Bruijnseels en Van Poppel lagen verder
op aan de Haagweg.
ln 1892 bouwde de [gffiehuishouder J. Snel het huidige
pand Haagw eg 70.52 Nog steeds draagt dit pand trols
het opschrift'Duitenhuis. Caf6-Biljard. J. Snel', maar het
is geen caf6 meer.
Reeds v66r 1890 werd er aan het Duitenhuis 's zomers
in de vroege morgen markt gehoudeqjn de beroemde
Bredase aardbezi€n en in ander f ruit.cr Pas in dat jaar
werd de f ruitmarkt door de gppeente Princenhage door
een verordening geregeld."* De fruitmarkt werd gewoon
op straatgehouden, maarin 1913was het verkeer
op de Haagweg z6 toegenomen dat de fruitmarkt vanwege
dqyagens en de karren overlast begon op te
leveren.""
Een nieuwe stadswiik
De blokken geslechte vestinggrond buiten de singelgracht
werden pas verkaveld na 1900 en zijn dus nog
heel lang braak blijven liggen. Bij het Duitenhuis echter,
vlak buiten de gemeentegrens van Breda, ontstond al
gauw een bebouwing van arbeiderswoningen,$ie later
aangeduid zou worden als de wijk Duitenhuis.co Stedebouwkundig
gezien moest dit beschouwd worden als
parasitaire randbebouwing. Om de strengere Bredase
bouwverordening te ontgaan bouwden spekulanten op
Princenhaags grondgebied woningen die aan veelminder
zware eisen moesten voldoen. Ook andere steden
werden in delg tijd gekonfronteerd met soortgelijke
verschijnselen."'
De gemeente Princenhage stelde de groeivan de nieuwe
wijk nauwelijks op prijs. ln het gemeenteverslag van
1890 wordt nog gezegd dat de toestand van het armwezen
voldoende is, maar in 1892 wordt geklaagd dat
de achteruitgang (van het armwezen) (...) voornamelijk
te wijten (is) aan het zich vestigen van vele arbeidersgezinnen
onder deze gemeente in de nabijheid van
Breda, en deze klacht wordt daarna jaar op jaar herhaald.
Atb. 11, De Haagweg, richting Princenhage.
omgeving Duitenhuis, ca. 191 0
16

De arbeiderswoningen in het Duitenhuis werden meestal
gebouwd in de vorm van lange rijen in 66n bouwlaag
met de nok van het dak evenwijdig aan de straat. Ze
waren in de regelvoorzien van een deur en 66n raam
in de voorgevel. De meeste van deze woningen zijn later
gesloopt of onherkenbaar verbouwd, maar hier en daar
zijn nog voorbeelden aanwezig: Haagweg 92, Haagweg
160-162 (voorheen in een steegje, nu met uitzicht op de
Ettensebaan), Kolfbaanstraat 10 en Duitenhuisstraat
6-8. Al deze huizen zijn voorzien van enige architektonische
elementen: lijsten, stucwerk of afwijkend gekleurd
metselwerk. Een eenvoudige arbeiderswoning,
zonder ook maar de geringste versiering, vinden wij op
Kolfbaanstraat 25, misschien wel het enige voorbeeld
van dit type woning dat nog overgebleven is. Slechts
enkele huizen hadden een verdieping: het Duitenhuis
zelf, het pand er naast en twee panden daartegenover
(Afb. 1 1).
ln 1B7B bouwde de Bredase hovenierJohannes Vriens
vier huisjes op een stukje^grond tussen de Haagweg en
het voormalige Lunet A."o ln de volgende jaren bouwde
hij regelmatig huisjes bij, totdat hij in 1890 15 huisjes in
eigendom had. D-e Bredase hovenier Cornelis Klaassen
deed hetzelfde.5e Deze huisjes stonden gedeeltelijk in
de tegenwoordige Tolgteeg. Ze bestonden uit een kamertje
en een zolder.bu De huizen langs de grachtkant
van de vestinggracht rond het voormalig Lunet A kregen
in de volksmond al gauw de naam Vestkanl; lage,
besmuikte eenkamerkrotten en kazernewoningen
wordt deze bebouwing later omschreven. De punt tussen
de Haagweg en de Vestkant was door zijn kleine
oppervlakte en ongelukkige ligging waarschijntijk minder
geschikt voor de tuinbouw.
ln de wijk Duitenhuis zijn er op bescheiden schaal
nieuwe straten aangelegd. ln feite waren het echter niet
meer dan sloppen, zoals de al even genoemde Tolsteeg.
Ook in de buurt van andere steden kwam hetzelfde
verschijnsel voor: een spekulant kocht een smalle
akker, maakte een doodlopend wegje van vijf of zes
meter breedte en bouwde daar woningen aan. ln de
gemeente Breda was bijde aanleg van nieuwe straten
een minumumbreedte van tien meter voorgeschreven.
De Algemene Politieverordening van de gemeente Princenhage
van 1890 gaf echter geen aanwijzingen omtrent
de minumumbreedte van straten.63 pas in de
Verordening op het Bouwen, die door de princenhaagse
raad op 10 juli 1897 werd vastgesteld, werd de
minumumbreedte van nle.uw-aangelegde straten vastgesteld
op zeven meter.o*
ln 1890 verkocht de hovenier Adrianus Machielsen een
akker op een openbare veiling als bouwgrond in twaalf
kavels."" Deze kavels waren gedeeltelijk gelegen aan
de Straatweg, maar gedeeltelijk waren ze getegen aan
een eigen weg, die gemeenschappelijk moest worden
onderhouden. ln 1907 kreeg deze straat de naam Boeimeerstraatje.
Aan de andere kant van het straatje lag
toen overigens de tuin van mevrouw Laurijssen, zodg-t
de bewoners niet geheelvan groen verstoken waren.66
ln 1927 kreeg de straat de naam Westeinde en in 1950
werd het de huidige naam Amstelstraat. Rond 1966
werd de oorspronkelijke bebouwing gesloopt voor de
aanleg van de Vincent van Goghstraat.
ln 1892 kocht de par.tikulier C. Mermans een moestuin
ten noorden van de Haagweg. ln datzellde jaar nog
bouwde hlj hier 17 huisjes in een straatje (Afb. i2). ln
1905 in ieder geval werd het min of meer officieel de
Mermansstraat genoemd. Bij oudere Bredanaars is het
straatje nog bekend als de Reet van Mermans. ln 1g07
kreeg de straat zijn huidige naam Duitenhuisstraat,
omdat hij naast de tuin van caf6 Duitenhuis lag. De
straat is op het breedste gedeelte zeven meter breed.
De ingang is niet breder dan vier meter.
Het perceel aan de noordzijde van de Haagweg tussen
de huidige Dijklaan en Kolfbaanstraat dat door het Rijk
gekocht was om in verband met de ontmanteling de
Haagweg recht te kunnen trekken werd in '187g weer
gedeeltelijk gevqi.ld op de zesde veiiing van gestechte
vestinggronden.o' Het we1$ gekocht door de Bredase
timmerman A. Robbeson.o' ln 1880 verkavelde hij het
perceel en verkocht de grond aan vier nieuwe eigenaren,
die nog in hetzelfde jaar of het jaar daarop een huis
bouwden. Ook dit perceel moet worden beschouwd als
een restperceel dat voor de tuinbouw geen waarde had.
De Reet van Mermans
Afb. 12, Duitenhuisstraat. 1966
ln 1896 besloot de gemeenteraad van princenhage met
het oog op de vele nieuwe woningen nabij het Duitenhuis
een afzonderljjge wijk in te stellen, eveneens Duitenhuis
genaamd.o' Deze wijk omvatte een gedeelte
van het Dijkje (Dijklaan), Haagweg 34-136 en 31-113,
de Kolfbaanstraat, de Duitenhuisstraat, het Boeimeerstraatje
(Amstelstraat), de Vestkant en de later zo genoemde
Tolsteeg. De grens van het Duitenhuis vieldus
ongeveer samen met het huidige kruispunt Haagweg-
Ettensebaan.
17

ln 1899 werd het Duitenhuis betrokken in de annexatieplannen
van de gemeente Breda. Niet iedereen in Breda
was daar zo blij mee. ln de vergadering van de
Commissie uit de ingezetenen bedoeld bij artikel 131
der Gemeentewet van 30 maart 1904 werd daarover
gesproken.68 De heer Moerel had een bezoek gebracht
aan de buurtschap Duitenhuis: eene groote uitgestrektheid
bouw-en weiland met hier en daar een kleine
arbeiderswoning op vrij grooten afstand van elkaar gelegen,
eene zeer kleine strook slechts aan eene zijde
met kleine huisjes bebouwd;wegen zoo slecht, dat men
door de modderwaadde, verschillende woningen onbewoond
door gebrek aan drinkwater. Wat enorme uitgaven
moet annexatie van dat gedeelte medebrengen
voor rioleering, bestrating enz. tegen bijna geen inkomsfen.
ln 1903 vezochten de bewoners van het Duitenhuis
de gemeenteraad van Princenhage om betere
ve rlichti ng, rio^l^e ri ng e n bestrati ng, voorlopig echter zonder
resultaat.oY
Vanaf 1879 werden er in Breda plannen gemaakt tot
aanleg van stoomtramlijnen. Diverse personen probeerden
rond de stad 66n aaneengesloten netwerk tot
stand te brengen, maar slaagden daar de een na de
ander niet in. De eerste poging werd ondernomen door
de heer S. Brons, die niet verder kwam dan een stoomtram
naar Oosterhout. ln 1883 richtte de gepensioneerde
Majoor der Artillerie van het lndische Leger M.A.
Kuytenbrouwer de Ginnekensche Tramweg Maatschappij
op die in '1884 de eerste tram naar Ginneken
liet rijden. ln datzelfde jaar kreeg Kuytenbrouwertevens
een koncessie voor een paardentramweg naar princenhage
en in 1886 een definitieve koncessie voor een
stoomtramweg naar Oudenbosch en Zundert. ln 1886
richtte hij daarom (waarschijnlijk in Londen) de Engtish-
Dutch Light Railway Company op en daarna in Brussel
de Soci6t6 hollando-belge de tramways. ln lBBB moest
hij echter zijn koncessie overdoen aan Jonkheer
D.J.A.A. van Lawick van Pabst van Nijvelt, burgemeester
van Arnhem. Deze was waarschijnlijk familie van de
douaridre C.N. van Lawick, de toenmalige eigenaresse
van Princenoord. Van Lawick op zijn beurt richte in 1889
in Breda met Belgisch kapitaalde Zuid-Nederlandsche
Stoomtramweg-Maatschappijop, die in 1890 de stoomtramlijnen
Breda-Princenhage-Antwerpen eqf rincenhage-Oudenbosch
in bedrijf-bracnt 1nt'0. t S1.73
De Sint-Annaparochie
ln 1905 werd de Sint-Annakerk ingewijd op de hoek van
de Haagweg en de Weerijssingel. De kerk is ontworpen
doorJos Cuypers, de zoon van P.J.H. Cuypers, en Jan
Stuyt. Deze kerk vormt nog steeds de kern van deze
wijk en een stg$ebouwkundig aksent aan het begin van
de Haagweg. /u De bedoeling was oorspronkelijk tegen
de noordelijke zijbeuk een grote toren te bouwen, waardoor
dit punt nog meer aandacht zou hebben gekregen.
Door geldgebrek is het daar nooit van gekomen. Ook
het interieur is nooit voltooid, maal_door de ontworpen
ikonografie bijzonder interessant.'' De grens van de
nieuwe Sint-Annaparochie kwam te liggen bij de BIonnkool.
Het D_qitenhuis werd daarmee kerkelijk bij Breda
ingedeeld.T2
Na 1905 werd ten noorden en ten zuiden van de Sint-
Annakerk gestart met het bouwen van sociale woningbouw,
een bijzonder i nle ressante ontwikkeli ng, waarwe
helaas hier niet verder op in kunnen gaan.
ln 1927 werd het Duitenhuis dan toch door Breda geannexeerd.
De Duitenhuisstraat en het Westeinde waren
nog parlikulier eigendom. Deze twee straten, de Kolfbaanstraat
en de Vestkant waren bovendien niet verhard.
De komst van de tram
De Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg'Maat'
schappij
Afb. 13, Z.N.S.M. lok.5, 1933
Als eerste lijn werd op 14 mei 1890 $g paardentram
Breda-Princenhage-Liesbos geopend.'" ln twee rijtuigen
reden de genodigden naar Princenhage. Uit bijna
iedere huis aan de Princenhaagsche Steenweg wapperde
de vlag. ln Princenhage werden het Nederlandse
en het Belgische volkslied gespeeld waarna in het raadhuis
diverse toespraken gehouden werden in het Nederlands
en in het Frans. De tram reed daarna door naar
het Liesbos, waar de harmonie in de tuin van Huis ten
Bosch enige muzieknummers ten beste gaf , onder andere
een nieuwe Trammars.
De tramlijn lag op de Haagweg aan de zuidzijde van de
weg, tussen de bestrating en de bomen. ln 1891 bouwde
de ZNSM een tramstation op de hoek van de Haagweg
en de Tramsingel, dat de de tamelijk grootsle_edse
aanduidi ng kree g vin Station Breda-Haagpoo11.75
De paardentram reed aanvankelijk_.1ret een frekwentie
van ongeveer twee trams per uur.'o Later gingen ook
1B

stoomtrams rijden en reed de paardentram een of twee
keer per uur tussen de stoomtrams door.' ' In de zomer
reed de paardentram vier keer per dag door naar het
Liesbos.'" Deze frekwentie was aanzienlijk lager dan
die van de paardentram naar Ginneken.
Dat er een tram liep wilde overigens niet zeggen dat
iedereen daar ook gebruik van maakte. Historisch is het
verhaal van een lid van de SDAP uit Breda, die in juli
1900 een gesprek wilde hebben met H.H. van Kol,
afgevaardigde in de Tweede Kamer van die partij. Van
Kolwoonde toen in Villa Sophia (Haagweg 339) en ons
SDAP-lid !^ad daar een wandeling van anderhalf uur
voor over!7e De komst van de Ginn-ekense tram had tot
gevolg dat de Ginnekenweg in ongeveer tien jaar geheel
was volgebouwd. De ontwikkelingen die de tram
langs de Haagweg bracht waren heelwat minder spektakulair.
Bloemkwekerijen
De eersten die van de nieuwe ontsluiting profiteerden
waren de kwekers. De firma Bruynseels en Co. liet
meteen in 1890 een nieuw herenhuis bouwen (Haagweg
304).80 Aan de bloemkwekeri[was een caf6 veibonden,
tevens halte van de tram."' Het koffiehuis had
een heerlijk zitje in de tuin. ln een advertentie in de
Nieuwe Bredasche Courant van 11 juni 1890 maakte
E.M. Tombrink bekend dat hijzijn bloemkwekerij Decima
verplaatst had van Hoeven naar Qq Princenhaagschen
Steenweg nabij het Duitenhuis.E2 Hil beval zicl
aan tot het aanleggen van tuinen en parken en de
levering van de daartoe benodigde planten. Een kwekerij
die al langer bestond, maar ook profiteerde van de
tram, was de tuinbouwinrichting Kweeklust van P. van
Poppel. Deze was gevestigd aan de huidige Posthoornstraat,
slqqhts twee minuten van stoom- en paardentramweg.oo
Bestellingen werden bezorgd in Breda, Ginneken
en Teteringen.
Toerisme
Ook het toerisme profiteerde van de tram. Aan het eind
van 1890 werd door G.J. Burck de bouw aanbesteed
van Hotel Liesbosch.Ba Dit hotelzou tot aan de Tweede
Wereldoorlog de belangrijkste toeristische vooziening
zijn aan de rand van het bos.
Het eerste toeristische gidsje van Breda, Breda en
Omstreken in Woord en Beeld uit 1897 geeft een beschrijving_van
de wandeling naar Princenhage en het
Liesbos.65 Uit alles blijkt, hoe landelijk de Haagwegtoen
nog was. De Prinsenhaagsche straatweg is wel een der
f raaiste van Noord-Brabant. Hij is kenmerkend recht en
breed en de verschijning van de zware vrachtkar door
een linnen huif gedekt en het groote paard met ziine
rinkelende bellen en roode kwasten aan het hoofdstel,
of van de boerinnen met de groote mutsen en kleuilge
doeken of lange mantels, komt het Brabantsche karakter
er van versterken. ln tegenstelling met den Ginnekenschen
weg is hier de blik veelal onbelemmerd en
dwaalt met voldoening over het stille landschap en de
boerenwoningen, tuinen, bouwlanden en vitta's. Een
paar van deze laatste, bevalliger of rijker dan andere,
mogen niet onvermeld blijven: Meertensheim en prinsenoord.
Ook (...) villa Withelmina (...) verdient velnelding.
Een paar jaar later is de toon heel anders.86 De
Prinsenhaagsche straatweg was vroeger,met zijne dubbele
rij lommerrijke boomen, een der fraaiste van
Noord-Brabant; jammer dat hij in de laatste jaren, vooral
in de omgeving van het Duitenhuis, zoo ontsierd is
geworden door tal van arbeiderswoningen. Hadde het
gemeentebestuur van Prinsenhage, door het vaststellen
eener verordening op het bouwen, tijdig maatregelen
getroffen, dan zouden in de plaats van die nederige
woningen, wellicht prachtige heerenhuizen en villa's
verrezen zijn.
Bouwgrond te koop
Villa's
Na de aanleg van de tram zijn er aan de Haagweg villa's
gebouwd, zij het maar in bescheiden mate. ln 1g90
maakte Th. Beijersbergen bekend dat hijbierbrouwerij
de Drie Linden had opggricht voor enkel en dubbel
gerstebier en Oud Bruin.ui ln 1904 bouwde hii naast de
brouwerij de nog bestaande villa Haagw eg 248.88
Daartegenover werd in 1898 Villa Wilhelmina gebouwd,
Haagweg 189. De zeer elegant gebouwde gebouwde
Villa 'Wilhelmina'. (...) De tuin (is) een lusthof van btoemen,
het huis, een in Zwitserschen^gtijl opgetrokken
vil/a, aldus een beschrijving uit 1907.6v
Een zeer bescheiden villa uit 1901 was Villa Emma,
Haagweg 219-221, eigenlijk een dubbel herenhuis mef
vrij grooten tuin (...), nabij de Blomkool, langs stoom- en
paardentram, zeer geschikt voor groot gezin,... Het huis
had in 191'l nog geen waterleiding maar^yvdl een welen
regenwaterpomp dn een hoenderhokleu
Na de aanleg van de tram is de Haagweg langzaam
maar zeker volgebouwd. ln veel gevallen splitsten hoveniers
aan de straatweg een perceel bouwgrond af van
ongeveer denig meter diep en verkochten dit in kavels.
Om de tuinderi.ien bereikbaar te houden behielden ze
een steegje van de straatweg naar de achtergelegen
percelen. De veilingen van bouwgrond werden meestal
gehouden voor Bredase notarissen in Bredase koffiehuizen
of in caf6 Duitenhuis. Bovendienwoonden veelal
zowel de verkopers als de kopers van de bouwgrond in
Breda. De verstedelijking van de Haagweg is dus een
proces geweest dat geheel vanuit Breda op gang werd
gebracht. Bouwondernemers en partikulieren bouwden
vervolgens aan de Haagweg losstaande huizen of woningen
in blokjes van vijf d tien panden.
De Bredase hovenier Cornelis Teurlings, om maar eens
een voorbeeld te noemen, bood in 1899 een perceel
bouwgrond te koop aan, gelegen aan de Steenweg, in
19

zes kavels.el Later werden hierop de panden Haagweg
1 60-1 98 gebouwd.
ln hel Dagblad van Noord-Brabant van 28-29 januari
1906 konden we een advertentie lezen voor een perceel
bouwterrein gelegen naast de Blomkool, op de punt van
de Haagweg en de huidige Oosterstraat. Later zijn hier
de woningen 223-239 gebouwd.
Rond 1914 was dit proces voltooid. Op de oudste lucht-
{oto's, van vlak na de Eerste Wereldoorlog, en op kadastrale
kaarten uit die tijd kunnen we zien wat het resultaat
was. Breda en Princenhage waren verbonden door
een lange strook lintbebouwing van een zeer gemengd
karakter: villa's, hovenierderijen, zelfs nog enkele percelen
tuingrond, blokjes woningen (met en zonder voortuintjes),
en nog enkele fabrieken. De overheersende
bouwstijlwaren het eclecticisme en de Art-Nouveau, of
beter gezegd'timmermans-A11-Nouveau'.
De druk op de bouwgrond was in deze tijd blijkbaar nog
niet zo hoog dat het aantrekkelijk was om ook de
zijstraten van de Haagweg te gaan ontwikkelen. De
huidige Oosterstraat en Heuvelstraat bleven nagenoeg
zonder bebouwing en nieuwe zijstraten werden niet
aangelegd.
Nette burgerwoningen
Op de hoek van de Tuinzichtlaan treffen we een rij
woningen aan met Art-Nouveaugevels en voortuinen
met iizeren hekjes. ln een van de gevels prijkt het jaartal
1909. ln het Dagblad van Noord-Brabantvan 2 oktober
1904 lezen we een advertentie voor een openbare
verkoping van negen percelen bouwterrein aan de
steenweg van Breda naar Princenhage, elk breed voor
langs de straat 1 1 meter, ter diepte van 30 meter, naast
de firma Bruijnseels. Om te voorkomen dat een bouwspekulant
hier arbeiderswoningen zou bp^uwen kocht de
gemeente Princenhage de grond aan."' ln 1908 verkocht
de gemeente de grond weer aan de Princenhaagse
metselaar en aannemer Th.J. Beekers, na-dat Beekers
66rst bouwtekeningen had laten zien.e3 ln 'tg0g
heeft Beekers hier de nieuwe huizen gebouwd. ln 1910
verkocht hij het bouwterrein dat hij nog over had aan
verschillende personen. Ook de huizen probeerde hij
meteen te verkopen. ln de Woninggids van Soeter en
Co van 27 maarl,1910 treffen we de volgende advertentie
aan: Te koop 4 nette burgerwoningen met voor- en
achtertuin getegen aan den Prinsenhaagsche Steenweg
bijden Btomkool (...). Kooppriis uiterst billiik. leder
der perceelen is ook afzondeiliik te koop."" ln 191 t had
hij de huizen inderdaad verkocht. De hele operatie was
dus binnen drie jaar afgerond. Ongetwiileld zal er aan
de Haagweg meer op deze manier gespekuleerd ziin.
van het Duitenhuis Heltes'Jamfabriek gebouwd, beter
bekend als 'de Sjam'.es ln enkele jaren'ontwikkelde dit
bedrijf zich tot een voor die tijd enorm komplex met
aansluitingen op spoor- en tramweg. Men maakte zelfs
plannen voor een kanaal dat de Iabriek met de singel
zou verbinden. Een groot gedeelte van de bevolking van
het Duitenhuis vond hier werk, gedeeltelijk in de vorm
van smerig thuiswerk. ln 1915 werd de fabriek door
brand venvoest en herbouwd. Een gedeelte van deze
gebouwen is thans nog te herkennen in het huidige
Preservenbedrijf aan de Ettensebaan en de broodfabriek
van Welten aan de Haagweg.
In 1901 probeerde de elektrotechnikus Carel Bruijnis
(Haagweg 261) een fabri^e..[ op te richten voor de leverantie
van acyteleengas.'o Deze poging leidde niet tot
resultaat. ln 1904 verzocht de gemeente Princenhage
om leverantie van steenkolengas uit de Bredase gasfabrie[,
zowel voor straatverlichting als voor partikulieren."
De voonvaarden van de gemeente Breda waren
echter voor de gemeente Princenhage niet aanvaardbaar.
ln 1905 richtte de gemg-ente Princenhage een
eigen aErogeengasfabriek"op.eB De fabriek, laatst genummerd
Haagweg 292, werd na 1960 gesloopt voor
de doorbraak van de Tuinzichtlaan. Het was een merkwaardig
hoog pand met op de begane grond de machineriedn
en daarboven in twee verdiepingen de woning
van de machinist. De inwoners van Princenhaoe konden
nu overgaan van petroleumverlichting op gai.ee oe
Princenhaagse gasfabriek was blijkbaar toch geen sukses
want in 1913 werd alsnog een overeenkomst gesloten
met de gemeente Breda voor de leverantie van gas.
ln 1912 verplaatste L. Chabot zijn stoomtimmerfabriek
van de Niiverheidssinqel naar de hoek van de Haagweg
e n de Heuvelstraat. 1 0d Het indrukwekkende f abrieisgebouw
kunnen we nu nog bewonderen. (A{b. 14) Chabot
vervaardigde kozijnen, ramen, deuren en alle soorten
betimmerjngen en werkte dus vooral voor de bouwnijverheid.lol
-
Fabrieken
Aan de Haagweg zijn aan het begin van de twintigste
eeuw enkele fabrieken gesticht. ln 1900 werd in de buurt
Atb. 14, stoomtimmerfabriek Chabot, ca 1915
20

DE HAAGWEG VAN 1914 TOT NU
In 1915 werd in de gemeenteraad van Princenhage
voorgesteld de sloten langs de Bredascheweg (Haagweg)
te dempen en op de plaats daarvan voetpaden aan
te leggen.'"' Deze zaak was al meerdere malen met
Rijkswaterstaat besproken, maar zonder resultaat. Hieruit
blijkt dat de Haagweg op dat moment nog niet een
geheel stedelijk aanzicht had. Niettemin kunnen we
toch stellen dat de Haagweg en de bebouwing daarlangs
in 1914 min of meer zijn definitieve vorm bereikt
had.
Op de volgende ontwikkelingen zullen we kort ingaan.
ln 1927 werd een gedeelte van de Haagweg door Breda
geannexeerd. De gemeentegrens schoof op naar de
huidige Rijnstraat. ln feite was Princenhage toen alzo
met Breda vergroeid dat annexatie van Princenhagedorp
voor de hand had gelegen. Dat gebeurde echter
pas in 1942.
Na de Eerste Wereldoorlog bleken de stoomtramwegen
hopeloos verouderd te zijn. Men was niet bereid geld te
investeren in de modernisering van het trambedrijf en
dat betekende geleidelijk aan het einde van de tramwegen
in Noord-Brabant. De tramrails werd opgebroken in
1937 en het voormalige tramstation werd hoofdkantoor
van de busmaatschappij BBA.
ln 1927 verzocht de gemeente Breda het Rijk het gedeelte
van de Haagweq dat geannexeerd was, in eigendom
te mogen oueinerien.lu3 ln 1936 *erd dit gedeelte
inderdaad overgedragen. Door de aanleg van autowegen
rond Breda verloor de Haagweg zijn funktie van
doorgaande weg. Pas in 1960 werd het overige gedeelte
van de Haagweg doorde gemeente overgenomen en
was de Haagweg dus geen rijksweg meer.1oa ln de
overdracht was uitdrukkelijk het eigendom van de afstandspalen
inbegrepen, dus ook van Mijlpaal 35.
ln de jaren zestig werd de Ettensebaan-Vincent van
Goghstraat doorgebroken. Het kruispunt met de Haagweg
is sinds die tijd nog steeds niet gerekonstrueerd en
met passende bebouwing afgerond. ln diezelfde tijd
werden ook de Nieuwe Heilaarstraat en de Tuinzichtlaan
aangelegd. Deze situaties zijn stedebouwkundig
heelwat bevredigender opgelost. Tevens werd de Liesboslaan
van een echte laan omgebouwd tot een autoweg.
Daarmee werd de relatie tussen Princenhage en
het Liesbos verstoord.
De bomen
Het aanvankeli.ike beeld van de breede, trotsche laan,
aan we)rszijden met hooge boomen beplantis sedertdien
grondig veranderd. Op ,oto's van het begin van
deze eeuw kunnen we zien dat de beplanting toen pas
vernieuwd was. Bij de annexatie van 1927 stonden er
op de Haagweg op het Bredase gedee.l[q 28 iepebomen,2T
lindebomen en 10 jonge linden. ''" Volgens de
direkteur van Beplantingen waren de iepebomen op
enkele uitzonderingen na ziek en de lindebomen krom
en scheef . Alles moest worden gerooid. ln 193'l werden
de lindebomen gerooid tussen de Zaanlandsche Houthandel
(onggveer huidige kruising Ettensebaan) en de
Rijnstraat. ''o Langs het gedeelte van de Haagweg dat
in 1942 geannexeerd werd stonden toen echter noo
steeds bomen, die echter sindsdien verdwenen ziin.1o7
Enkele jaren geleden zijn er boompjes geplant op het
gedeelte Ettensebaan-Tuinzichtlaan. Deze bomen
staan echter veel te ver uit elkaar om enige indruk te
maken. De middenberm van het gedeelte tussen de
Singel en de Dijklaan is beplant met platanen, zoals de
Nieuwe Haagdijk. Tussen de Dijklaan en de Ettensebaan
is de weg nog kaal en onherbergzaam. Dit weegt
des te zwaarder omdat deze buurt over het algemeen
al slecht van groen is voozien.
De beplanting is bepalend voor het karakter van de
Haagweg. De bebouwing wisselt sterk: grote en kleine
huizen, open en gesloten bebouwing, huizen aan de
straat en huizen met voortuintjes. Het profielvan deze
voormalige rijksweg is ruim genoeg om bomen in laanbeplanting
toe te staan. Herstel van deze beplanting zou
meehelpen eenheid te brengen in de beleving van de
weg.
Noten
Aanvullend onderzoek betreff ende de geschiedenis van
de Haagweg zou verricht kunnen worden in het archief
van de Rijkswaterstaat in Noord-Brabant in het Rijksarchief
in Den Bosch, in het archief van de Sint-Annaparochie,
dat nog steeds op de pastorie berust en in de
kadastrale leggers van de gemeente Princenhage in het
gemeentearchief in Prinsenbeek.
1. J.F. Corstens, Breda, Geschiedkundige Bijzonderheden
(Breda,1900).
2. Frans Brekelmans, 'De Steenweg van Breda naar
Princenhage', in Tax andria 1 942, 225.
T. Kappelhof, 'De Steenweg van Breda naar Princenhage',
in Hage 5,3.
3. C.R. Hermans, 'Geschiedkundig overzigt der
Straatwegen in de provincie Noordbrabanf , in
H andelingen van het Provinciaal Genootschap van
Kunsten en Wetenschappen in Noordbrabant over
den jare 1852.
4. Karel Peeters, 'Het ontstaan der Staatsbaan Antwerpen-Breda
te Wuestwezel ( 1 806-1 1 )', in Wesalia
1 (1926).
5. ARA Den Haag, Afdeling Kaarten en Tekeningen,
VTH (Verzameling Tekeningen Hingman), inv. nr.
1 291 en WCAP (Kaarten-archief derAfdeeling Waterstaat
van het Departement van Binnenlandse
Zaken), inv. nr. 1346.
21

o. Wet van 16 november'1814. Staatsblad 1814 no.
1 06.
21.
Gerard Otten, 'De ontmanteling van Breda en het
Plan van Uitleg van Van Gendt, 1869-1881', in
J aarboek Oranjeboom XtlY ( 1 991 ).
8.
ARA Den Haag, Afdeling Kaarten en Tekeningen,
OPV(Oude Plans van Vestingen), inv. nr. B 246;
GABreda, afd. lll-95, inv. nr.4B8.
F.A. Brekelmans, 'Het laatste vestingwerk van Breda',
in Jaarboek Oranjeboom X/X(1966).
9. Bredasche Courant,20 juli 1843.
1 0. A.J. van derAa, Geschiedkundige beschrijvingvan
de stad Breda en hare omstreken (Gorinchem,
1845),108.
22.
23.
24.
25.
'Alkoop der Rijkstollen in de provincie Noord-Brabant'
in Nieuwe Bredasche en Oosterhoutsche
Courant,l8 april 1872.
Wet van 21 december 1853, Staatsblad no. 128;
ARA Den Haag, Aldeling Kaarten en Tekeningen,
OSPV (Oude Situatie-Plans van Vestingen), inv.
nr. B 40.
GAPbeek, kadastrale leggers, art. 1659.
ARA Den Haag, Afdeling Kaarten en Tekeningen,
OSPV (Oude Situatie-Plans van Vestingen), inv.
nr. B 40.
11. GABreda, afd.l-314, inv. nr. 371, volgnr. 790, d.d.
1 2 december '1839.
26. GAPbeek, kadastrale leggers, art. 160a.
12. GAPbeek, voorl. inv. nr. 1930a.
27. GAPbeek, kadastrale leggers, art. 1955.
13. GABreda, afd.l-314, inv. nr. 374, volgnr. 920, d.d.
27 oktober 1842; Gemeenteverslagen Breda 1837,
volgnr. 24;1842, volgnr. 9; 1848, volgnr. 9; 1851,
1 1 en 1853, B.
28. GAPbeek, kadastrale leggers, art. 1954.
29. GAPbeek, bevolkingsregister 1850-1859.
14. GABreda, atd.l3l4, inv. nr.3085.
15. GABreda, ald. lll-117, inv. nr.212.
30. GAPbeek, bevolkingsregister 1850-1859; Thera
Boon-Corthals, Schrijvers achterna, Een literaire
wandeling door Breda (Breda, 1989), 77.
16. F.A. Gooskens, Ach Lieve Tiid. Acht eeuwen Breda,
de Bredanaars en hun ziel en zaligheid (Zwolle,
1985),73.
31. GAPbeek, kadastrale leggers, art. 1998.
32. GABreda, afd. lll-86, inv. nr. 23,akhe214.
17. GABreda, afd. ll-25, kadastrale leggers, art. 5105.
33. GAPbeek, kadastrale leggers, art,.2523.
18. M.W. van Boven, Begraven in en rond de Grote
Kerk van Breda (Aalsmeer, 1 987), 19.
34. GAPbeek, bevolkingsregister 1860-1879.
19. GABreda, afd. lll-95, inv. nr. 4BB en afd. lll-105,
voorl. inv. nr. 3.212.21 .
35. Herman Dirvan, 'De kunsthandelaar Vincent van
Gogh uit Princenhage',in Hage 19.
20. GABreda, afd. lll-1 17,inv. nr. 212.
36. GAPbeek, kadastrale leggers, an.3234.
22

37 . GAPbeek, bevolkingsregister 1890.
38. GAPbeek, kadastrale leggers arl.3224.
39. GABreda, afd. lll-157, inv. nr.37.
53.
54.
K.M. Smith en G.L. Janssen, 209; H. t' Sas, 'tn
Memoriam', in ln en om Breda. Schetsen (Breda,
1 e07).
GAPbeek, voorl. inv. nr. 8, fol. 28 en 28v, raadsvergadering
5 maart 1890.
40. Wet van 10 april 1869, Staatsblad nummer 65.
41. GAPbeek, voorl. inv. nr. '10, lol.70, raadsvergadering
3 april '1912;GABreda, afd. lll-113, inv. nr. 1,
fol. 157 en inv. nr.777 .
55.
56.
GAPbeek, voorl. inv. nr. 9, fol 122v, raadsvergadering
7 febr. 1913.
P.C.M. Dekkers, De volkshuisvesting van de arbeiders
in de 19de eeuw in Princenhage (Tilburg,
1976),15.
42
43.
44.
GAPbeek, voorl. inv. nr. '10, fol. 168, raadsvergadering
7 augustus 1914, en fol. 269v, raadsvergadering
29 oktober 1917.
GABreda, ald. 1314, inv. nr. 3060, brief van Van
Gendt dd. 21 augustus 1874, en kaartje dd. 2 juli
1874.
GABreda, a|d. l3/4, inv. nr. 3060, brief van Van
Gendt dd. 8 oktober 1874 en brief van W.J.L. de
Grez dd. 26 oktober 1874.
57
58.
59.
P.K. van Meurs en Th.K. van Lohuizen,'De stedebouwkundige,
economische en sociale oorzaken
en gevolgen van parasitaire randbebouwing,, in
Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw,
januari 1939.
Dekkers, '15 en GAPbeek, kadastrale leggers, art.
2663.
Dekkers, 15 en GAPbeek, kadastrale leggers, ail.
3327.
45.
Gemeenteverslag Breda 1879, 68; GABreda, afd.
l-3/4, inv. nr. 3632, kaartjes dd. 1882 en 1889.
46. GABreda, afd. II-25, voorl. inv. nr. 79b.
60.
'Door onbekend Breda. Buiten de oude veste. De
Tolsteeg' in Dagblad van Noord-Brabant en Zeeland,7
juni 1941 .
47 . GABreda, kollektie bouwtekeningen 1866-1902.
61. GABreda, afd. ll-25, voorl. inv. nr. 7gb.
48
49
50
51.
GABreda, afd. l-3/4, inv. nr. 3068 en Bredasche
Courant, 1 4 januari 1 894.
Louise Stratenus, Lindendaal (Arnhem, 1890),
182.
Advertentie in Nieuwe Bredasche en Oosterhoutse
Courant,20 april 1873.
(J. Philipsen) Breda en de Bredanaars, door een
Bredanaar (Breda, 1875), 67 .
62. GAPbeek, kadastrale leggers, arl.g417.
63. GAPbeek, voorl. inv. nr. 8. fol.50v, raadsvergadering
21 oktober 1890.
64.
65.
GAPbeek, voorl. inv. nr. 8. fol. 158v, raadsvergadering
10 juli 1897.
Advertentie in Nieuwe Bredasche Courant,26 januari
1890 en GABreda, afd. lll-50 (Notari6le archieven
1843-1905), inv. nr. 31, akte 735.
52. GAPbeek, kadastrale leggers, aft.4324.
bb.
GAPbeek, voorl. inv. nr. 9, fol. 128v, raadsvergadering
31 juli 1907.
23

67. GAPbeek, voorl. inv. nr.8, fol. 113, raadsvergade- 83. Advertentie in Nieuwe Bredasche Courant,l0 en
ring 1 mei 1895. 17 augustus 1890.
84. Advertentie in Nieuuze Bredasche Courant,l9 oktober
1890.
69. GAPbeek, voorl. inv. nr.8, fol.259, raadsvergadering
12 december 1903.
70. Jan Kalf , 'De Sint-Annakerk te Breda', in Dagblad
vanNoord-Brabant,23en24 april1905.
71. Jan Kalt, lconografie der R.K. Parochie-kerk St.
Anna te Breda (Haarlem, 1905).
72. GABreda, afd. lll-113, inv. nr. 1, fol. 166-167.
73. W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Bra'
bant(Leiden, 1978),90.
85. K.M. Smith en G.L. Janssen, Breda en Omstreken
in Woord en Beeld (Breda, 1897), 208.
86. K.M.SmithenG.L.Janssen, BredaenOmstreken
in Woord en Beeld Breda, (1902(2)), 156.
87. Advertentie in Nieuwe Bredasche Courant,26 oktober
1890.
BB. GAPbeek, kadastrale leggers, ar|.4192 en 5203.
89. H. de Ruiter, Geillustreerde Gids voor de Baronie
van Breda (Breda, 1907),265.
74. Bredasche Courant, 15 mei '1890 en Nieuwe Bredasche
en Oosterhoutsche Courant,l B mei 1890. 90. GABreda, afd. lV-32, supplement, inv. nr. 6; advertentie
in Dagblad van Noord-Brabant,l april 1911.
75. Leideritz,95.
91. GAPbeek, kadastrale leggers, art. 3853; advertentie
in de Bredanaar, 25 november 1899;GABreda,
76. Advertentie in Nieuwe Bredasche en Oosterhout- afd. lll-50 (notari6le archieven 1843-1905), inv. nr.
sche Couranl 10 augustus 1890.
158, akte 207 en216.
77. Adverl,entiein Bredasche Courant,24 april1892. 92. GAPbeek, voorl. inv. nr. B, fol. 285, raadsvergadering
5 november 1904.
78. Advertentie in Bredasche Courant, T iuli 1892.
93. GAPbeek, voorl. inv. nr. 8, fol 174v, raadsvergadering
29 oktober 1908;kadastrale leggers, art.5704.
79. C.W. Ten Teije, De opkomst van het socialisme in
Breda. Actie en reactie tot 1908 (Tilburg, 1986),
132. 94. GABreda, afd. lll-157, inv. nr.37.
80. Advertentie in Nieuwe Bredasche Courant,30 mei 95. Henk Muntjewerff, 'Preserven bestaat als produk-
1890. tiebedrijf deze maand tachtig jaar' in Nutricia
Nieuws,juni 1981 . Henk Muntjewerff , "De quaestie
der jamf abricage', De ontwikkeling van de f ruitver-
81. 'Bloemkweekerij Bruijnseels en Co.', in Nieuwe werkende industrie rond 1900. (Utrecht,1983).
Bredasche en Oosterhoutsche Courant, 16 iuni
1 895.
82. zieook'BloemkweekerijDecima'in NieuweBreda-
96' GAPbeek' voorl' inv' nr' 8' fol' 226v' raadsverga-
dering 3 september 1901;GABreda' afd' lll-129'
inv. nr. 12, pag.93.
sche en oosterhoutsche courant, 11 augustus
1895.
24

. 97. Gemeenteverslag Breda 1904,75.
98. GAPbeek, voorl. inv. nr. 1967a.
99. GABreda, afd. lll-129, inv. nr.12, pag. 108.
1 00. Gemeenteverslag Princenhage 191 2, adresboekjes
1912 en 1914.
101. Noord-Brabant's nijverheid in beeld (Haarlem,
1 e1 B).
102. GAPbeek, voorl. inv. nr. 10, fol. 199v, raadsvergadering
29 juli 1915.
103. GABreda, afd. ll-25 (periode 1928-1939), inv. nr.
3874.
104. GABreda, Sekretariearchief 1960-1969, doos 263,
map 1.
105. GABreda, Sekretariearchief 1926-1945, doos 2,
map 1
106. GABreda, Sekretariearchief 1926-1945, doos 375,
map lV.
1 07. GABreda, Sekretariearchief 1 945-1 959, doosT 17,
map lll.
25

$,re$xs*ht*ueg
\e r\h*f
Begraafplaats Zuilen, ca. 1904
De begraaf plaats Zuilen.
Algemeen.
Begraafplaatsen hebben voor veel mensen iets sinisters
over zich. Voor anderen echter hebben de graven
een bijzondere aantrekkingskracht. Graven vertellen
iets over de tijd waarin de overledene leefde, over zijn
status of levensverhaal. Het gra{ van een bekende
persoon geeft ook gelegenheid hem of haar te eren'
Vroeger ging net begraven anders dan nu. Tot 1825
worden doden in of rond keken begraven. Deze gewoonte
heeft een religieuze oorsprong. Men ligt in gewijde
grond en deelt daardoor in Gods genade. Het
begraven in kerken heeft echter nadelen. De vloer van
de kerk ligt regelmatig open en tot vlak voor kerkdiensten
wordt gezeuld met grafkisten en zerken' De
iijkkist is in de 't7e eeuw algemeen geworden, maar
wanneer een graf te ondiep gegraven wordt hangt er in
de kerkruimte-een penetrante lijklucht. Tijdens de Franse
bezetting (1795-1813) wordt het begraven in kerken
uit oogpunwan hygi6ne van overheidswege verboden,
maar na hun vertrek in 1813 wordt het weer loegestaan'
Er ontwikkelt zich landelijk echter een stroming die voor
het begraven buiten de stad of het dorp is. ln de kerk
begraven is niet hygidnisch en rond de kerken raakte
de grond op, zeker in de vestingsteden die overbevolkt
zijn. ln 1829 wordt bij Koninklijk Besluit het begraven in
kerken verboden, evenals het begraven rond kerken
gelegen in stedeliike centra. Tegelijkediid wordt het
Regelement op het gebruik van de begraafplaats vastgesteld.
Voor Breda betekent dit dat de drie parochies
van de stad op zoek moeten naar een locatie buiten de
stad. Deze vindt men ten noorden van de straatweg
naar Princenhage op goede afstand (35 Nederlandse
ellen) van stads- en dorpskom gelegen. ln deze tijd is
het gebied tussen Breda en Princenhage nog landelijk
en staan langs de Haagweg diverse koepeltjes (buitenhuisjes).
De drie parochies kopen een terrein aan met
koepeltje, terwi.il ook de protestante gemeenschap van
Breda een lerrein (eveneens met een koepeltje) aankopen,
gelegen ten westen van het katholieke gedeelte.
Het kadaster wijst uitdat in 1830 de begraafplaats een
omvang had van 8130 vierkante meter. De begraafplaats,
eigendom en in beheer bij de R.K. Gemeente
Breda (Bij K.B. was er vanaf 1864 toezicht van de
zo

Gemeenten op de kerkhoven), zijnde drie parochies,
wordt aangelegd in '1826. De eerste begrafenis vindt er
plaats op 1 juni 1828, welke gebeurtenis is afgebeeld
op een schilderij van C.C. Huysmans (1832). (Afb.
f rontpagina)
Door de tijd heen is de begraafplaats steeds uitgebreid
tot de omvangrijke begraafplaats die ze heden is (Afb.
16). Een aantal nieuwe parochies die rond Breda ontstaan
na het slechten van de wallen begraven hun
doden op Katholiek Zuilen. Echter Ginneken en Princenhage
hebben eigen begraafplaatsen, waarop men
heden nog begraaft. Er kwomen ook nieuwe begraafplaatsen,
aan de Tilburgseweg (Driesprongkerk) en bij
de Mariakerk (Overakkerstraat). De katholieke begraafplaats
wordt uiteindelijk Zuilen genoemd, de Protestante
Haageveld (1 980).
Afb. 16
De voorste gedeelten van beide begraafplaatsen zijn de
meest interessante. Hier liggen grofweg de oudere graven.
Deze dateren nog van een tijd dat strenge bepalingen
golden ten aanzien van omvang, vorm, hoogte,
opschrilt en versiering van de graven. Het K.B. van 1825
werd in 1869 vervangen door de wet op de lijkbezorging
(48 artikelen), waarin voorschriften waren opgenomen
t.a.v. de ligging van de begraafplaats, het aantal in een
stad, de ruiming van graven, de vorm van de kist en
tijdstip (niet voor 36 uur na het overlijden en niet na vijf
dagen). Een en ander heeft gevolgen voor het aanzicht
van de begraafplaatsen. lmmers, men mag niet.?lle
grafvormen bouwen en de begraafplaats moet voldoen
aan bepaalde eisen. Het ontwerpen van graven en
begraafplaatsen komt in de belangstelling. Heeft het
ontwerpen van praalgraven voorheen in de kerken veel
aandacht gekregen, nu krijgen buitengraven deze aandacht.
Op de begraafplaatsen wordl de natuur aangepast.
Treurbomen, populieren en donker naaldhout zorgen
voor een droevige stemming. L.A. Springer en D.J.
Zocher zijn bekende ontwerpers van begraaafplaatsen
waarvan het werk algemeen wordt nagevolgd. Zuilen
krijgt een strak stramien met van lanen en pleintjes en
daarmee een echt Springerkarakter, dat echter in latere
tijd deels werd gewijzigd.
ln Zuid-Europa krijgen begraafplaatsen een martelarenl,ape!.
ln de noordelijke landen is dit een herdenkingskapel,
waarin men een H. Mis kan laten opdragen of de
dode kan opbaren. Op de katholieke begraafplaats
Zuilen verdween rond 1970 helaas de neo-klassicistische
kapel met koepel, die hier in vorige eeuwgebouwd
was. Ze stond aan het einde van het laantje dat wij
opkomen wanneer wij de begraafplaats betreden en
was het middelpunt in het aanlegstramien.
Tot ca. 1970 telt de begraafplaats, naast de speciale
locaties voor religieuzen, vier klassen. Deze zijn ingedeeld
in velden en/of vakken. De eerste klasse omvat
grafkelders, waarin men wordt bijgezet voor onbeperkte
duur. De tweede klasse omvat zandgraven voor de duur
van 25 jaar, waarna men de bestaande situatie steeds
kan verlengen. De derde klasse omvatte zandgraven
voor de duur van 15 jaar, de vierde klasse zandgraven
omvat voor de duur van 10 jaar. Na 1970 vervalt dit
systeem en worden ook nieuwe graven tussen de oude
gedolven op plaatsen waar deze worden geruimd. Door
het hanteren van de klassen ontstaand op de begraafplaats
clusters van graven van families en personen die
een bepaalde sociaal-maatschappelijke afkomst hadden
of nog hebben. Zowel op de kathotieke als op het
protestante gedeelte vinden wij velden met grafkelders
of individuele zandgraven waarin personen liggen begraven
van bekende Bredase families. Ook is er een
veld speciaal voor overleden woonwagenbewoners.
Vanal de vorige eeuw maken de graven qua vormgeving
en uitvoering een enorme ontwikkeling door. Hiervan
een overzicht.
De stijlontwikkeling der graven.
Aan het einde van de 18e eeuw behoort het ontwerpen
van graven in Frankrijk tot de belangrijke bezigheden
van architecten. Bekende architecten die graven ontwerpen
waren Boull6e en Ledoux. Zijdoen met name
onderzoek naar de vormgeving van klassieke grafmonumenten
en laten zich er in hun ontwerpen door inspireren.
Dit resulteert in een aantal modelllen die uiteenlopen
van de klassieke graftombe met deksel, tot vormen
van tempeltjes, steles, obilisken. Dit alles wordt
aangevuld met een scala aan doodssymbolen, zoals
f akkels, zandlopers en doodshoofden. ln de 19e eeuw,
wanneer ook in Engeland en Duitsland weer meer belangstelling
bestaat voor de grafmonumenlen, komt er
verandering in de klassieke modellen. De so-ciaalmaatschappelijke
status van de overledene wordt belangrijk
hetgeen tot uiting komt in protserige graven met
invloeden van allerlei perioden (neo-architectuur), ol in
teksten op de graven. Er wordt g[ewerkt in diverse
materiaalsoorten, maar steeds meer is er zotg voor de
eenheid tussen grafarchitectuur en de omringende natuur.
Witmarmeren graven werden omringd door
donkerbladige struiken of bomen en ijzeren graven door
lichtbladige struiken. Vanaf de 19e eeuw hebben
27

protestanten en katholieken een verschillende voorkeur
voor de grafvormen. ls bij de katholieken het graf met
bed en opstand (meestal met kruis) gewoonte, bij protestanten
is in deze tijd een voorkeur te zien voor een
stdle (alleen standsteen) te zien, welke voorkeur tot op
de dag van vandaag is blijven bestaan. (Afb. 17)
Afb.18
Afb. 17
Veel protestantse families lieten een grafkelder bouwen,
tenvijl bij katholieken het familiegraf als zandgraf
veelvuldig voorkomt. Het verschiltussen beide uit zich
in de toepassing van andere materialen. Katholieken
passen vele soorten natuursteen en marmer toe,
protestanten slechts enkele soorten. Door dit alles is er
een verschil in sfeer en karakter tussen een katholieKe
en een protestantse begraafplaats. Het verschil is duidelijk
te zien wanneer wij het katholieke Zuilen en het
protestante Haagveld met elkaar vergelijken. Op het
katholieke gedeelte komen meer verschillende typen
grafmonumenten en toepassing van materialen voor,
teruijl het karakter van de vakken soms somber, dan
weer uitbundig is te noemen (velden 25F G enH). (Afb.
1B)
De sfeer op de protestante begraafplaats is over het
algeheel somberder en ingetogener, tenvijl het karakter
soberder en plechtstatiger (men hoort ook wel zeggen
"deftiger") is te noemen.
De grafvormen.
Vanaf de middeleeuwen is het staande kruis als
grafmonument in zwang gebleven. (Afb' 19) Soms u'(-
gevoerd in hout, maar meestal in steen, kan het kruis
allerlei vormen aannemen.
Naast de kruisgraven zijn in het begin van de 19e eeuw
de gralmonumenten geinspireerd in hun vormgeving
door klassieke voorbeelden in de meerderheid. Deze
trend was rond 1830, toen Zuilen werd gestlcht, voorbij.
Naast het staande kruis was de meest voorkomende
Afb. 19
grafvorm de liggende grafsteen. Voorbeelden van deze
grafvormen zien wij in velden'25A en 40A .(Afb.20)
Een type dat vanaf ca. 1820, na afwezigheid van een
eeuw, weer op begraafplaatsen voorkomt is het z.g.
boomkruis. (Afb. 21) Het kruis is gebeeldhouwd als een
boomstam, vaak voorzien van een lauwerkrans. Het
boomkruis in deze vorm is ontstaan in de 18e eeuw. De
symboliek van het levende hout van het kruis van Christus
wordt in dit graftype gecombineerd met dat van de
28

vergankelijkheid door het hout in steen te beeldhouwen.
De lauwerkrans is het symbool voor de triomf in de
dood. Een aantal voorbeelden van dit type grafmonument
vinden wij in de velden 25B en 40C. Het boomkruis
bleef in zwang tot aan de Tweede Wereldoorlog.
Op het gedeelte Haageveld vinden wij het enige ijzeren
grafmonument dat Breda rijk is. Het dateert van 1831
en werd opgericht voor Cornelis Jan Wouter Nahuys,
heer van het landgoed "Burgst" (Haagse Beemden).
(Afb. 22)Het ijzeren grafmonument werd in delen gemaakt
en op de begraafplaats in elkaar gezet.Er zijn
vele vormvariaties, maar die van de afgeknotte obilisk
met aldekking waarop een vaas was heel populair.
Afb.20
'"ao
Afb.22
Afb.21
Halveruuege de 19e eeuw komt er weer belangstelling
voor het klassieke grafmodel. Dat geldt aanvankelijk
alleen de klassieke Romeinse stdle. Het graf van van
de familie Petit (Vak 25 B) vormt een voorbeeld hiervan.
(Afb. 23)De vormgeving komt al in de '18e eeuw voor.
Het graf van de familie Petit dateert van 1851/52 en
behoort daarmee tot een van de oudste nog aan-wezige
graven op het kerkhof . Deze stdle is opgebouwd als een
klassiek graf monument naar Romeins model met brede
basis met opstand (standsteen) welke is afgedekt met
29

tombe is omhangen met guirlanders, teruvijl de namen
van de personen die hier begraven zijn rondom op de
voet van de tombe staan vermeld.
Vanaf ca. 1880 komt ook de afgebroken zuil voor,
symbool voor het (vaak te vroeg) afgebroken leven.
Deze aan de klassieke oudheid ontleende vormgeving
was populair in de 1Be en 19e eeuw in landen als
Duitsland en Oostenrijk. Een goed voorbeeld van deze
grafvorm op het katholieke gedeelte vinden wij in Vak
40B (familie Tiggeler, 1907). Deze grafvorm was bij
protestanten meer in trek dan bij katholieken en bleef
bij hen langere tijd in zwang. Na de Tweede Wereldoorlog
zien wijop Haagveld zelf s varianten ontstaan waarin
het motief van de afgebroken zuil op originele wijze
wordt loegepast. Een goed voorbeeld daarvan vinden
wij in het veld met de gralkelders aansluitend op veld
1A (Afb. 27) Hel graf, ontworpen in 1948, telt twee
afgebroken zuilen met een tussenopbouw. Vanaf ca.
1 880 tot ca. 1 91 0 worden door katholieken zerk en kruis
gecombineerd. (Afb. 28)Hel kruis staat dan op de zerk,
of het wordt in de standsteen gebeiteld. ln veld 25A zien
wij daarvan voorbeelden. De graven zijn voorzien van
teksten in de vorm van naamvermeldingen met data. De
protestanten houden het in deze tijd bijde eenvoudige
strdle. Veld 1CN op Haagveld geeft hiervan een goede
indruk. Het zijn staande stenen zondergrafbed (Atb.29)
Soms wordt met een hekwek het graf bed aangegeven.
Afb.23
een frontonmotief . Vermeld zijn de namen van de leden
van de familie die hier begraven liggen (vijf), omringd
door symbolen. Wij zien klimopbladeren, symbool voor
het lijden en de passie, op de hoeken van de steen
eikenbladeren, symbool voor kracht en triomf en rosetten,
symbool voor het nieuwe leven. De symbolen zijn
ontleend aan tradities in de Katholieke kerk. Ze komen
vaak voor op glas-in-loodramen en in beeldhouwwerk
op kapitelen en in portalen van kerken.
Rond 1880 voegen zich twee nieuwe modellen bij de
klassieke grafontwerpen. Met name bijde protestanten
komen obiliskvormige gralmonumenten voor (Afb. 24),
terwijl tevens de graftombe zijn intrede doet, na bijna
een eeuw uit de belangstelling te zijn geweest. Om zich
bij de ontwerpen te laten inspireren, kijkt men naar
tombes uit de Renaissance en Klassicistische periode,
die op hun beurt een voorbeeld namen aan tombes uit
de klassieke oudheid. Het graf van Th. H. Kessels
(1BgB, Vak 25D) vormt een overgangsmodel. Het heeft
een opstand met boomkruis gecombineerd met een
klassieke tombe, inclusief het motief van de gedrapeerde
doek, dit naar het voorbeeld van 17e en '1Be
eeuwse tombes.fifb. 25) Na ca. 1910 komen steeds
meer tombes met een klassieke vormgeving voor. Een
hoogtepunten in vormgeving en uitvoering is het graf
van Alph. Stassen uit 1938 in Vak l}.(Afb. 26) De
Afb.24
30

Afb.25
Afb.27
ln Veld '1HN zien wij er twee naast elkaar daterend van
rond 1900.
Afb.26
Opmerkelijk is rond 1BB0 de opkomst van de bouw van
grafkelders. Een eeuw lang was deze vorm van begraven
uit de belangstelling geweest. Deze vorm van begraven
komt veel vaker voor bij protestanten dan bij
katholieken. Grafkelders komen vanaf de ca. 1BB0 voor
(Veld 1 op Haagveld) (Atb. 30) en pas na 1900 (Vetd
40C op Zuilen) op het kathotieke gedeelte. De grafkelder
moet niet venvard worden met f amiliegraven. Eerstgenoemden
bestaan uit een gemetselde ondergrondse
kamer waarin de leden van een lamilie begraven worden
(in de zijwanden). De gratkelder wordt toegedekt
met een grote steen waarop de namen vermeld staan
van de personen die er liggen. Het familiegraf is een
zandgraf waarin meerdere personen uit een familie
liggen. Het is beperkter van omvang dan de grafkelder.
Vaak denkt men door de monumentale afdekking van
deze graven te maken te hebben met een grafkelder.
Hel voorname uiterlijk van grafkelders en familiegraven
komt vooral tot stand door de vaak indrukwekkende
grafstenen met teksten en familiewapens. Deze graven
zien er soms uit als echte tombes. Tot de meest voorkomende
symbolen die op deze graven voorkomen
horen het doodshoofd (symbootverganketijkheid) en de
palmtak (symboolzegetocht naar rijk der hemelen).
31

I
Veld 25a toont ons globaal hoe rond 1900 het doorsnede
graf voorde tweede en derde klassen werd vorm
gegeven. Het gaat vooral liggende grafstenen in combinatie
met opgerichte kruisen of met een combinatie van
stdle en kruis. De standstenen worden op allerlei manieren
bedindigd. Wijzien recht afgeslolen stenen, stenen
met een klokvormige afsluiting, spitsboogvormige
stenen of combinaties van deze vormen met een kruis.
De meeste graven in dit veld zijn van middenstandsf
amilies uit Breda. Evenals in het opvolgende vak
40Azijn de grafstenen en kruisen ontworpen, zonder al
te veel decoratie. Hier en daar wordt een detail als een
palmtak of duif toegevoegd, maar over het algemeen
wordt slechts de naam genoemd van de overledenen.
Hierboven genoemde grafontwerpen blijven tot ca.
1930 naast elkaar bestaan. Slechts een enkele maal
wijkt iemand af van het bestaande patroon. Zo vinden
wij in vak 25A een gral uit 1917 (A.A.D. Kleijmans)
waarop wij twee uit stucwerk vervaardigde in elkaar
geslagen handen zien, symbool voor het leven nu en
het leven in het hiernamaals.
,
@,,
":'
?".,
Afb.28
Afb.30
Afb.29
Tot de uitzonderlijke grafmonumenten die men in deze
tijd op het kerkhoven vindt, is die van het lerse kruis. ln
het Vak 25H zien wij in het graf van de familie Grooten
uit 1936 hiervan een voorbeeld. Het lerse kruis is in feite
een kruis omgeven door een stralengloed, welk lhema
doorde eeuwen heen gestyleerd werd weergegeven. ln
latere tijd zou uit deze kruisvorm de grafsteen ontstaan
waarvan slechts de bovenzijde gebeeldhouwd is in de
contouren van een lers kruis. ln het centrum van het
kruis is dan een Christuskop aangebracht.
Een andere bijzondere vorm van Eraf monument vinden
wij in de trommelgraven. Ze bestaan uit een ronde of
ovale ijzeren doos met glas ervoor. (Afb. 31 )ln de doos
worden bloemen, een naamplaquette en een foto van
de overledenen getoont . Deze grafvorm, ontleend aan
militaire graven in Frankrijk en Belgi6 van na de Eerste
Wereldoorlog, komt in Breda voor vanaf ca. 1920 tot na
32

ca. 1930 zien wij de stijl toegepast in graf monumenten,
gecombineerd met een Afi-D6co-vormgeving in de
toegepaste kunsten (plaquettes, beeldhouwwerk). Een
bijzonder mooi voorbeeld op Zuilen vormt het graf van
de familie van Aalst uit 1932 (Veld 25C).(Afb. 34)Het
heeft een opbouw in de vorm van een gemetselde
spitsboog op een breed gemetselde voet. Het hoge
standgedeelte, heeft een verdiept binnenveld waarin
een bronzen plaquette met het portret van de overledene
als memorie-element (uitgevoerd door de beeldhouwer
Gerard van Aalst). De bakstenen opbouw en de
plaquette zijn uitgevoerd in Art-D6costijl. De naast elkaar
liggende graven van Petrus Pennen (Veld 25B) en
Wilhelm van Spronsen uit 1938 zijn tevens goede voorbeelden
van deze ontwikkeling . (Afb. 35) ln de opbouw
van de graven is witte en groene geglazuurde baksteen
toegepast. Deze graven zijn verri.ikt met voorstellingen
van Joop Bonsel, uitgevoerd in terracotta in Art-D6costijl
(Christuskop met doornenkroon en engel als orante
(biddende tiguur)).
rliiitit
?:jlzi :.1t:: I
Na ca. 1940 doet de invloed van de Delftse Schoolstijl
zich steeds nadrukkelijker gelden. Het Art-D6co-etement
verdwijnt, om plaats te maken voor meer details
ontleend aan de klassieke oudheid. De begraafplaats
de Tweede Wereldoorlog en was bij Protestanten veel
meer in zwang dan bij katholieken.
Vanaf ca. 1920 worden de ontwerpen van graven mode
gevoelig, d.w.z. steeds vaker komen profane invoeden
voor. Wanneer de Expressionistische bouwtrant van
Amsterdamse School in zwang is en in de toegepaste
kunsten de Art-D6costijlzijn intrede doet, is de invloed
van deze ontwerpstijlen ook waar te nemen in de ontwerpen
van graven. De standsteen wordt niet alleen
meer rond ol met een spitsboog afgesloten, maar nu
doet ook de keperboog zijn intrede, terwijl het beeldhouwwerk
op de steen in Art-D6costijlwordt uitgevoerd.
(Afb.32) Parallel hieraan zien wij ook invloed van de
Nieuwe Zakelijkheid. Een en ander levert een merkwaardige,
maar in vormgeving bijzondere combinatie
van vormen op. Het graf van C.A. Rhee uil1930 (Afb.
33l is voor Breda uitzonderlijk te noemen. Het is een
van de weinige voorbeelden van deze stijlmengeling.
Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de opstand
hagelwit zou worden, maar door de sterk afwijkende
kleur temidden van de natuurstenen graven werd dit
achterwege gelaten. Slechts de plaat met naamsvermelding
werd in witmarmer uitgevoerd,
Rond 1930 viert in de profane architectuur de lnterbellumstijl
hoogtij. De invloed van deze strenge baksteenbcuw,
voor een deelvoorlkomend uit de Amsterdamse
Schoolstijl, doet zich gelden in de grafontwerpen. Vanaf
Afb.32
33

ealistische vormen van voor de oorlog worden beinvloed
door het werk van Charles Eyck en generatiegenoten
en maken plaats voor een scherpere tekening,
die uiteindelijk zal uitmonden in de weergave van tijdloos
aandoende gestyleerde figuren. Aan de vormgeving
van deze graven is bijzonder veel aandacht besteed.
Ook nu zijn er uitzonderingen. ln de Velden 40C en 25B
vinden wij graven uit 1944 en 1945, die bestaan uit een
stenen kruis waarvan het ontwerp is gelnspireerd door
Vroeg Christelijke afbeeldingen. (Afb. 37) ln het centrum
van het kruis is de Verrijzende Christus weergegeven,
terwijlde albeelding wordt omgeven door Christus
monogrammen of door eikenbladeren (symbool voor
kracht en triomf).
Na 1960 komen steeds meerverschillende grafvormen
voor, gecombineerd met andere materialen dan natuursteen
en baksteen. Daarvan zijn enkele traditioneel,
zoals het Lotharings- of lerse kruis, maar ook komen
vormen voor die eenmalig zijn. De klassieke symbolen
voor de dood worden steeds vaker vervangen door
eigen toevoegingen. Zo komen graven voorwaarop een
liels (Afb. 3B), een motor of een palet met verfkwast is
Afb.33
kent goede voorbeelden van deze ontwikkeling. ln veld
40B heeft een bakstenen graf uit 1938 de vorm gekregen
van twee tegen elkaar geplaatste verjongende
steunberen. Erin is een spitsboogvormige nis aangebracht
waarin een terracotta plaquette met een afbeelding
van het H. Kruis van G. van Bijsterveld. ln Vak 25A
is het graf voor A. Blomsath uit 1942, uitgevoerd is als
een klassiek aandoend tempeltje. Vlakbij liggen nog
twee bakstenen graven, die alle stijlelementen bevatten
die dit soort graven bezitten (beide 1 940). (Afb. 36)Een
bevat een terracotta plaquette met de afbeelding van de
H. Theresia die rozen plukt, het andere graf heeft een
bakstenen opbouw dat is algedekt met een gemetseld
frontonmotief . ln het verdiepte binnenveld is een terracotta
plaquette met de afbeelding van de Verrijzende
Christus aangebracht.
Nade Tweede Wereldoorlog krijgen de baksteengraven
een vrijere vormgeving. In Veld 40D zien wij het bakstenen
graf van J.H. Touw uit 1950 naar het ontwerp van
Wim Harzing, waarvan delen uitgevoerd in geglazuurde
terracotta en voorzien van een medaillon met de afbeelding
van het Kruis en de Verrijzende Christus. De
;",
n',
#A
"'"w ,..,"
"-:
wi;1p
Afb.34
34

afgebeeld. Deze af beeldingen zeggen iets over de overledenen
of vertellen hoe deze is gestorven. Dit soort
sociaal-maatschappelijke venvijzingen vinden wij wijdverbreid
over de nieuwe delen van de begraafplaats.
Afb.35
Op het voorste gedeelte van de begraafplaats lagen
aanvankelijk niet veel moderne graven. Doordat graven
geruimd wordem en vervangen worden komen vanaf
ca. 1970 ook moderne graven voor. Een ervan is zeer
representatief voor de moderne tijd. Het graf voor de
overleden Ger in Vak 258 bestaat uit een roestvrije
sarcofaag met als afdekking een spiegel in een witte
lijsl. (Afb. 39) Op de spiegel is een witte dui, afgebeetd
(deze wiekt in de lucht die weerspiegetd wordt). Op de
witte lijst rond de spiegelzijn witgeschilderde terracotta
schorpioenen aangebracht. Het graf heeft niet alleen
een afwijkend materiaal gebruik, maar vooral een
persoonlijke toepassing van symbolen.
Afb.36
Afb.38
Afb.37
Atb.39
35

S,el$$ , N*{$:s
:\
N$N
Markt Princenhage, ca. 1914
De Haagse Markt en de Dreef.
Princenhage (toen Mertersem en later Hage geheten)
wordt voor het eerst officieelgenoemd in een akte van
'1
198. Hoe de bebouwing en stratenloop er toen uit zag
is niet bekend, maar het zal een bescheiden boerensamenleving
zijn geweest die woonde in houten boerderijen
gelegen langs zandpaden rondom een klein kerkgebouw.
Van de Haagse Markt is dan nog geen sprake.
ln 1261 werd deze kapel tot "halve kerk" (bijna parochiekerk)
verheven en in 1316 tot een echte parochiekerk.
ln 1328 bestuurt Hage zichzelf , het had een
eigen bestuur en Heilog Jan lll richt er een schepenbank
op voor het uitoef enen van een eigen rechtspraak.
Bekend is dat deze rechtspraak plaatsvond onder de
lindebomen op het plein voor de kerk. Was dit het begin
van de Haagse Markt ?
Wij zien dan de Haagse Markt ontstaan in de de loop
van de 15e en 16e eeuw uit de verbreding, gelegen ter
hoogte van de kerk in de doorlopende straat van Breda
naar Bergen op Zoom. Langs de weg vindt men strokenverkaveling,
maar ook nu weten wij weinig over de
bebouwing die hier stond. De oudst bekende af beelding
van de Haagse Markt dateert van 1624 (tekenaar onbekend)
en toont ons een blik vanaf de Haagweg waat ze
zich verbreed in westelijke richting. (Afb. 40)
" :.i.;Wts
'*, -.'io*;o-'
Afb.40, Oudst bekende tekening dorpskom Princenhage,
1 624
36

*
llr
{
De meeste huizen tellen 66n bouwlaag, maar op de
voorgrond hebben ze twee bouwlagen met zadeldaken.
iVat opvalt is, dat op de albeelding de kerk niet voorkomt.
Deze werd vanaf 1490 vernieuwd. ln 1499 was
het koor gereed en in 1564 de gehele kerk op de toren
na (de toren werd 1650 en 1666 vernieuwd en verhoogd).
Voor het ontstaan van de Haagse Markt in haar huidige
vorm zijn de ontwikkelingen in het eerste kwart van de
'16e eeuw belangrijk. ln deze tijd wordt midden in de
wegverbreding een huis gebouwd De Vier Heemskinderen
genaamd, met de gevel naar de Haagweg en dat
dus aan beide kanten nog kon worden gepasseerd.
Hierdoor ontstaat een plein met een westwand, die
korte tijd daarna Plaetse of Plaatse wordt genoemd.
Bekend is dat aan dit plein in 1518 Het Floode Hert wordt
gevestigd en dat op de locatie waar heden Nouwens
gevestigd is in deze tijd de herberg de Zwaan te vinden
rs. De nieuwe situatie is op een plattegrond van rond
1650 goed is te zien. (Kaaft X) .
iI\CF
l{.,
.;Srzr
-_l-E. Q-^
}-?
Kaart X, Dorpskom HAGE 1650-1750
De kadasterkaart uit 1832 toont ons de bebouwing van
het dorp op dat moment. (Kaart Xl) ln de loop van de
19e eeuw breidt de bebouwing zich uit langs de Haaga
u-J
--J- 1)
a
ge en kan worden begonnen met de wederopbouw van
de vernielde huizen en boerderijen.
ln 1646 wordt de Dreef door Prins Wllem ll, baron van
Breda, in zijn huidige loop aangelegd (deels nieuw,
deels een verbreding) als een grote doorgaande weg
van Prinsenhage naar het Mastbos (1744-57 Weg naar
het Mastbosch, 1777 Mastboschweg en vanaf 1907
Dreel genaamd). Extra lichtpunt bij de aanteg van de
straat is de bouw van een dorpsschool, die in 179'l
verplaatst zou worden naar een bijgebouw van de St.
Martinuskerk.
Gedurende de 17e en 1Be eeuw ontwikkelt de bebouwing
zich nauwelijks. Slechts rond de kerk en aan de
toevoerwegen naar de Haagse Markt staan wat huizen
en boerderijen met schuren. Belangrijkste gebouwen
die in deze tijd worden gerealiseerd zijn een schuurkerk
voor de katholieken (rond 1 640) en het stadhuis (1792).
Het pand wordt gebouwd naar het voorbeeld en onder
invloed van de administratieve wetgeving in de Franse
Republiek, die echter pas in 1795 na de komst van de
Fransen in praktijk zou worden gebracht. De Haagse
Markt gaat opnieuw roerige tijden tegemoet. Op 1B
februari 1793 trekt het Franse leger Princenhage binnen.
Het dorps bestuur krijgt opdracht te zorgen voor
voedsel en onderdak van 7000 soldaten (Princenhage
telde toen zelf slechts 3700 inwoners !). De soldaten,
voor een groot deel ondergebracht in de kerk, richtten
daar veel schade aan. Op de Haagse Markt verschijnt
een vrijheidsboom. Eind februari vertrekken ze met
F. 12.500,-, geplukt van de dorpsbevolking, en de twee
brandspuiten van het dorp. De vrijheidsboom wordt kort
daarop door Hollandse soldaten onder leiding van stadhouder
Willem V omgezaagd. ln 1794 zijn de Fransen
weer terug en zouden er blijven er tot 25 december
1913. ln deze mag Princenhage voor het eerst zijn eigen
bestuurders kiezen, teruuijlde schepenen niet meerdoor
de Baron van Breda benoemd worden. Er wordt een
burgelijke stand ingevoerd, er komt dienstplicht en het
ondenvijs zal worden verbeterd. De administratieve
diensten komen in het stadhuis aan de Haagse Markt.
Aan het begin van de 19e eeuw zijn alleen de Haagse
Markt, de Liesboschstraat tot aan de Koe, de Heilaarstraat,
het smalle stukje Haagweg tot aan Huis Mertersem
en de Dreef tot aan de Doelen bebouwd.
Wanneer de katholieken, onder invloed van de
godsdienstvrijheid die de Fransen hebben ingevoerd, in
1801 de St. Martinuskerk weer in gebruik nemen, moeten
de Protestanten uitkijken naar een nieuw godshuis.
Er komt een nieuw kerkgebouw, dat met hulp van
Koning Willem I in 1819 aan de Dreef wordt gebouwd.
Naast de woning van de predikant verrijst de Johanneskerk
uitgevoerd in Waterstaatsstijl. Deze neo-klassicistischestijl
wordt zo genoemd omdat ze ontworpen
werd door ingenieurs van Rijkswaterstaat.
Wanneer in 1566 de Tachtigjarige oorlog uitbreekt is
Princenhage een welvarend dorp met een nieuwe kerk.
ln 1573 wordt het interieur van de kerk door Geuzen
vernield, terwijl het dorp wordt geplunderd. ln de tijd
erna zouden Spaanse en Hollandse soldaten elkaar
regelmatig afwisselen en steeds voor overlast zorgen,
met als hoogtepunt de ellende die ontstaat na het
innemen van Breda in 1590 met het Tudschip (zware
oorlogsbelasting, veel schade en vluchtelingen). Met
name de kerk heeft in deze tijd veelte lijden. En alsof
alle oorlogsellende in die jaren niet genoeg is bezoekt
tussen 1603 en 1605 ook de pest nog het dorp, waardoor
een aantal burgers van het dorp sterft. ln 1625
wanneer op 5 juni van dat jaar Breda in Spaanse
handen is gevallen, staat door de gevechten die zich
afspelen in en rond het kamp Ysenburg bij Princenhage
in het dorp haast geen huis meer overeind. Pas wanneer
Prins Frederik Hendrik op 1 1 oktober 1 637 het dorp
binnentrekt zal het voorgoed rustig blijven in Princenhacl

I
:,,
)rY",,4,h,
vAf )t )t 1
ffig
Wanneer er in 1B9B een herinneringsteken voor de
troonsbestijging van koningin Wilhelmina wordt opgericht
krijgt dit een plaats op de Haagse Markt voor het
stadhuis. Later, wanneer Princenhage wordt ingesloten
door nieuwe wijken van Breda zou de herdenkingsnaald
verplaatst worden naar het Heuvelplein.
Aan de noordzijde van de Haagse Markt lag tot en met
1971 de Heilaarstraat. (Afb. 40 C) Deze werd toen
geheel afgebroken en vervangen door de Pastoorvan
Spaandonkstraat. In 1650 kwam de Heilaarstraat nog
uit op de weg naar het Liesbosch en was toen niet
bebouwd. ln 1824 zien wij haar uitkomen op de Haagse
Markt en werd toen Kerkweg of Kerkstraat genoemd, dit
naar de schuurkerk die hier stond. Pas in 1907 werd het
Heilaarstraat en daarna de huidige naam. De aansluiting
op de Haagse Markt bleef in latere tijd ongewijzigd,
zij het dat de straat nu veel breder is dan vroeger, omdat
hier een cal6 werd gesloopt.
Kaart Xl, eerste kadastrale kaart van de kom van
Princenhage, 1832
weg (villa's en burgerwoningen, de Dreef (burgenaroningen)
en Liesboschlaan richting Liesbosch. Langs de
Heilaarstraat (bijvoorbeeld de zogenaamde Tien Geboden),
delen van de Dreef en de Mastboschstraat worden
arbeidershuizen gebouwd. Het laatste stukje Haagweg,
voorheen Voorstraat genaamd) ontwikkelt zich tot de
winkelstraatvan Princenhage. (Afb.40 A) Aan de eclectische-,
neo-renaissance- en door Art-Nouveaustijl benvloede
gevels en houten winkelpuien is te zien dat dit
gebeurde vanaf circa 1880. Na een brand in de kerk in
1873 wordt deze door P.J.H. Cuypers gerestaureerd en
krijgt ze haar huidige vorm. Met name de markanfe
toren met hoektorentjes domineert het dorpsbeeld. Het
dorp blijft echter beperkt van omvang en de marktplaats
het onbetwiste centrum. ln 1BB1 krijgt het dorp een heus
postkantoor. Het wordt gebouwd aan de Dreef B naar
het ontwerp van de architect J. Lijdsman.
Rondom de oude dorpskern van Princenhage is met
name na 1970 de situatie ingrijpend gewijzigd. Nieuwe
wegen werden aangelegd en de oude kern werd omsloten
door nieuwe wijken. De Haagse Markt en omliggende
straten zouden hun vorm behouden. Al veranderde
door de tijd heen een deelvan de bebouwing rond het
plein en aan deze straten, de oude kern bezit tal
monumenten en beeldbepalende panden. Om deze
reden is het zeer aanbevelenswaardig de kern van het
voormalige dorp tot beschermd dorpsgezicht te verklaren.
I
I
Afb.4A A, Voorstraat Princenhage
Afb. 40 C, Markt van Princenhage
38

DE WANDELTOCHT.
Een wandeling over de Haagdijk.
Aan het begin van de Haagdijk lag tot 1942 een brug
over de Mark. ln dat jaar werd de rivier op dit punt
gedempt. De brug verdween en over de loop ervan werd
in zuidelijke richting de Markendaalseweg aangelegd.
De Haven werd pas gedempt in 1964. Staande voor het
pand De Trapkes tegenover het begin van de Haagdijk
(einde Tolbrugstraat ter hoogte van de voormalige 13e
eeuwse stadspoort (zie aftekening in het plaveisel), kunt
U beschreven situatie goed overzien. De entree tot de
Haagdijkwerd doorde tijd heen grondig gewijzigd. (Afb.
41) Aan de zuidzijde (links)werd het hoekpand Haagdijk
1-la in 1990 herbouwd tezamen met Haagdijk 3
naar een ontwerp van de Bredase architect F. Jacobs.
Alleen de lijstgevel, daterend van 1871, werd gerestaureerd,
inclusief de afsluitende kroonlijst op consoles
(fries). De houten winkelpui werd toegevoegd na een
vergroting van de vorige winkel in 1906. Deze bevat alle
stijlkenmerken (hoofdgestel, pilasters, consoles, etc.)
die men rond 1900 aan een monumentale houten winkelpui
stelde. Naast het hoekpand aan de noordzijde
ziet U het pand Prinsenkade 2, een van de mooiste
Art-Nouveaugevels die Breda bezil. Ze werd 1902 gebouwd
naar het ontwerp van de Bredase architecten
P.A. Oomes en L. van de Pas.
klassicistische gevel werd vroeger bekroond door een
f ronton. ln 1928 werd no. 10 verbouwd en kreeg het een
nieuwe gevel in lnterbellumstijl. Aan no.12is nog te zien
hoe de oude situatie eruit zag. Het huis dateert van de
17e (fundamenten en kern) en 18e eeuw. De g'evel
kreeg in de eerste helft van de 19e eeuw haar huidige
vorm, tenruijl aan de achterzijde delen werden aangebouwd.
Aan de achtezijde zijn de brouwerijgebouwen
nog duidelijk herkenbaar.
De Haagdijk maakt aan het begin een bocht naar links.
t
T
Afb.42
Afb.41
Haagdijk no. 6 is als winkel/woonhuis ontstaan rond
1890. Het voorste gedeelte van het oude huis (17e en
1Be eeuw) werd afgebroken en een nieuw met winkelruimte
ervoor geplaatst. De begane grond werd verbouwd.
De gepleisterde bovengevel is straatbeeldtyperend
voor de Haagdijk.
Haagdijk 10-12. (Alb. 42) Eens vormden deze panden
het pand van de brouwerij Het Anker De oorspronkelijk
Het rijksmonument Haagdijk 11, gelegen tegenover no.
10-12, heet De Roy Scheir en dateert van het begin van
de 17e eeuw. Het pand heeft een witgeverfde trapgevel
welke wordt bekroond door een pijnappel. De gevel
bevat vier lelieankers die illustratief zijn voorde decoratieve
wijze waarop ankers tijdens de eerste helft van de
17e eeuw werden toegepast. Bekend uit een van de
schrijverijen van de toenmalige eigenaar van het huis
werd de witle verf op de gevel in '1806 aangebracht
onder invloed van de Franse mode gevels te stucen of
wit te schilderen. De luiken met zandlopermotief zijn
vernieuwd.
39

I
Haagdijk 5, 9 en 15-15a en 16 ziin voorbeelden van
ectectis-cne gevels ontstaan aan het einde van de 19e
eeuw toen de Haagdilk veranderde van woon- tot winkelstraat.
Haagdijk 15'15a is in de kern een 18e eeuws
huis met oudere-fundamenten. Rond 1895 werd de
gevel gewijzigd waarlcij de houten wink-elpui op natuuritenen
ptint werd aangebrachl. (Afb. 43)Ze is vervaardigd
naar het ontwerp van de Bredase timmerman J' de
Kinter (vergelijk Haagdijk 1-1a). Een hoge kroonlijst
sluit de gevel af. Ze is uitgevoerd in stuc en wordt
opgedeeld door rijk uitgewerkte consoles/gootsteunen'
nenstad, in de 17e eeuw in de Hollandse Renaissancestijl
werden gebouwd (vergeli jk Haagdijk 7 4-7 6-7 8, T o'
renstraat 1 , Havermarkt 21 en Grote Markt 61). De gevel
is rijk uitgevoerd met waterlijsten, twee natuurstenen
medaillons, geprofileerde (toog)lijsten, boogvelden gevuld
met driepassen en riik uitgewerkte muurankers in
de vorm van krulankers. De gevelwordt bekroond door
een overhoeks geplaatste zuil, ook wel toppilaster genaamd.
ln 1921 werd ze gerestaureerd doorde Bredase
architect Frans Mol. Op de begane grond werd toen de
quasie middeleeuwse winkelpui aangebracht, die heden
een aardig document vormt van de romantische
restauratieopvattingen van de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg en van de architect tijdens het lnterbellum.
I
I
l
'i,fffi!ffiiijt
Afb.43
Haagdiik 1 8-18a is een rijksmonum.ent' Het 17e eeuwr.
nIi. nuO oorspronkelijk kruiskozijnen' De achtergeu.f
it nog oorspronkelijk. be f rontgevel, opgetrokken uit
g.t. tJti.ttteentjes werd eind 19e eeuw gewijzigd toen
6p de Oegane grond een winkelwerd ingericht'
Haagdijk 22'22a,Het Swart Lam genaamd of zoals de
g.r.j iii;.n retme tdt "VAN OU DS T SWART SCHAEP"'
i, ..n run de mooiste gevels aan de Haagdijk' (Afb 4!)
5. g.r.r vin rret rijkimonument past in een reeks
trupg.".ia uan panden, die, verspreid over de bin-
Afb.44.
Haagdiik 21 werd in 1886 gedeeltelijk herbouwd (kelder
17e in 1Be eeuw, gevel langs Rozemariinstraat 1Be
eeuw), waarbij werd ingespeeld op de ligging op een
hoek.'De ecleitische gevel, heden witgesausd, werd op
de hoek afgeschuind en voorzien van een erker' ln
1909-10 krJeg de winkel een nieuwe pui waarvan de
vormgeving nog wortelt in de Art-Nouveau, maarwaarin
40

t
il
de symmetrische patronen van de gekleurde tegels de
Art-D6costijl (rood en zwart) zich al aandkondigen.
Voorbeelden van minder geslaagde nieuwbouw zijn de
panden Haagdijk 24 en37. Ondanks een historiserend
karakter is de kwaliteit van de architectuur in vormgeving,
detaillering en uitvoering beneden de maat. Dat
het mogelijk is tussen oude bebouwing moderne architectuur
te plegen die i.n harmonie is met de omgeving,
bewijst de gevel van Haagdijk 35. (Afb. 45) Ze is
gebouwd in 1988 naar het ontwerp van het Bredase
architectenbureau Hoytema, Stoelinga, Margry bv. De
gevel is zorgvuldig gecomponeerd en ingepast in het
gevelritme van de Haagdijk. Hierdoor past ze, ondanks
haaromvang, een afwijkend materiaalgebruik en ongewone
kleurstelling, goed in de gevelwand.
Afb.45
t,
-W;
,./ @r ,'./,,':
i;ffi w%
Haagdijk 39 (gevel 1868-69, kern 17e-18e eeuw),48
(gevel ca. 1900, kern 17e en 1Be eeuw) en 54 (gevel
ca. 1880, kern 1Be eeuw) zijn voorbeelden van panden
die in de tweede helft van de 19e eeuw werden verbouwd
van woon- tot winkelhuis.
Dat historiserend bouwen geen garantie hoeft te zijn
voor een goede invulling bewijst ook Haagdijk 45. Dit
pand met een kern uit de 17e en 18e eeuw, kreeg in
1988 een nieuwe frontgevel met een "Oud Hollands"
karakter (refererend aan de Hollandse Renaissancesrijl).
Tussen de no's 39 en 45 ligt een poort die voorheen
toegang gaf tot een hofje met vier huisjes. Ook naast
no. 48 ligt een poort, waarin oorspronkelijk vier huisjes
stonden. Deze poort geeft ons de gelegenheid de zijgevel
van no. 48 te bekijken. Aan het mestselwerk is te
zien dat het pand naar achteren toe driemaal werd
uitgebouwd. Ook het verhogen van van het pand met
een tweede etage is goed waar te nemen.
De winkelpui van no. 54 (ontwerper onbekend) is uitgevoerd
in Art-D6costijl (1928). Het glas-in-tood in de pui
werd ontworpen door het glazeniersatelier Fa. Bogtman
in Haarlem.
Op deze plaats is het moment te wijzen op de brandgangen
tussen de panden. Vanaf de 16e eeuwworden
ze aangelegd en bleven in het bebouwingsweefselvan
de Haagdijk tot op heden bewaard. Tussen de no's
50-52 ziet u een voorbeeld hiervan.
Dat een gevelwand verpest kan worden ziet u aan
Haagdijk 5B-58a, 62-62a. De gevel van no. 60 werd in
ca. 1885 verbouwd en in ca. 1905 verrijkt met een
winkelpui in Art-Nouveaustijl.
Tot de mooiste gevels op de Haagdijk behoren die van
de rijksmonumenten 74-76 en 82, uitgevoerd in Hollandse
Renaissanceslijl. (Afb. 46 en 47) No 74-76,
genaamd De Sevensterre, werd in 1939 gerestaureerd
door de architect F. Mol, waarbij de quasie laatmiddeleeuwse
winkelpui werd toegevoegd (vergelijk Haagdijk
22). De gevel wordt bekroond door een trapgevel. Ze
bevat uitgekraagde togen op kopjes boven de vensters,
als top een overhoeks geplaalste zuil en fraai uitgewerkte
muurankers.
Haagdijk no 78, Den Wildeman genaamd, dateert van
1 613. Deze trapgevel is uitgevoerd in gele baksteen met
ontlastingsbogen boven de vensters van rode baksteen.
Ze beval natuurstenen waterlijsten, terwijl in de
boogvelden (in de topgevelvoorzien van een driepas),
siermetselwerk voorkomt in de vorm van vlechtwerk uit
rode en witte baksteen. De trapgevel wordt bekroond
door een overhoeks geplaatste zuil. Krulankers geven
het bouwjaar weer van het pand: 1613. ln 1909 werd
het gerestaureerd door de architect G. de Hoog.
Haagdijk 71 is een van de mooiste voorbeelden in de
stad van Art-Nouveauslill. (Afb. 48) De gevel werd in
1909 ontworpen door de Bredase architecten P.A.
Oomes en L. van de Pas. Tot hun beste werken in
Art-Nouveaustijl behoren tevens Prinsenkade 2, de winkelpuivan
St. Janstraat 7 en de gevelvan Ginnekenweg
336-338. Vergelijking tussen deze objecten laat zien
hoe de architecten een zeer verzorgde, eigen
architectuurjargon in deze bouwtrant ontwikkelden.
41

Afb.46
Afb.47
Kenmerk daarvan is a-symmetrie, toepassing van natuursteen
in de onderpui en van veelkleurige baksteen
in het bovengedeelten, gebogen stijlen en regels in de
vensterpartijen. Het halletje voor de winkel is geheel
betegeld en tot in detail verzorgd.
Haagdijk B0 heeft een bijzondere winkelpui. ln 1922
werO Oe oude vervangen door een in Art-D6costijl opgebouwd
uit gele geglazuurde tegeltjes. De gevel past
in een typisch Bredase traditie. Er zijn weinig steden in
Nederland, die een tegeltjescultuur in winkelpuien
bezitten als Breda (vergelijk Boschstraat 93,
Schorsmolenstraat 7, Nieuwe Haagdijk 44 en Ginnekenweg
3).
Tussen de no's B0 en 82 ziet U weer een brandgang'
De zijgevelvan het rijksmonument no' 82 is interessant'
Ze vertoont 17e en 1Be eeuws metselwerk. Het pand,
Den Cleijnen Wildeman genaamd, dateert van 1605 en
heeft een eenvoudige trapgevel met lraaie muurankers'
Links en rechts zien wij laat 19e eeuwse eclectische
gevels van winkel/woonhuizen, waarvan de kern steeds
17e enlol lBe eeuws is (no's 84-86, 85, etc', de gevel
van no. 83 is herbouwd). Ze vertonen een grote vari6teit
aan details en geven een goed beeld van de wijze
waarop winkeliers aan het einde van de 19e eeuw hun
winkel een eigen gezicht gaven.
Tussen de no's 86 en 106 lag voorheen de toegang tot
een hofje, de Lamsgang geheten. Het telde zes huisjes
en een werkplaatsje. Tussen de no's 85 en 99 lag de
Zaadgang met vijf huisjes. (Afb. 49) De oude steegloop
werd in 1992 gebruikt om een nieuwe doorgang te
maken naar de Achterom (heden nieuw gemetselde
poort).
Ter hoogte van no. 108 (Primarkt) is te zien wat kan
gebeuren met een historisch stadsbeeld, wanneer
kleinschalige panden worden afgebroken, en vervangen
door 66n grootschalig pand waarvan maatverdeling,
uniform materiaalgebruik, geleding en detaillering
van de architectuur geen rekening houdt met de historische
omgeving. Het straatbeeld wordt er door verstoord.(Afb.
50)
De gevel van no. 119 is exemplarisch voor de wijze
waarop men in de jaren zestig met de historische Haag-
42

Afb.48
Afb.49
dijk is. omgesprongen. Gevelritme en straatbeeld zijn
door de toepassing van afwijkende maatverhoudingen
en materialen niet in het historisch straatbeelO geco'nti_
nueerd.
Haagdijk 133-133a dateert van de 17e en.t8e eeuw,
maar kreeg rond 1g90 een nieuwe eclectische gevei
met houten winkelpui ontworpen en gemaakt door de
timmerman C. de Kanter. (Afb. Sl)-De 19e eeuwse
neo-renaissance trapgevel van het ernaast gelegen no.
135 werd in 1978 gerestaureerd, tijdens welke iestau_
ratie de onderpui werd vervangen.
Haagdijk 144 (voorheen het piusgesticht) vertegen_
woordigt een restant van het oude Gasthuis dat tot t Zg
het straatbeeld van het Iaatste gedeelte van de Haagdijk
domineerde . (Afb. 52)tn het pJnd was de mannenafde_
lingsevestigd, Tot 1 juli 1993 was het pand in gebruik
als Stedelijke Muziekschoot. De gevelwerd ontirorpen
door de architect p.J. van Genk in 1906.Ze is ontwor_
pen in de zogenaamde Katholieke-Gestichtsstijl. Deze
kenmerkt zich door herhaling van architectuurdetails
(vensterpartijen, ornamenten,bogen, etc.) waardoor de
gevel een grote regelmaat vertoont en een karakte_
ristieke, maar wat saaie architectuur oplevert. Het natuursteen
is zorgvuldige toegepast in Ob vorm van een
monumentale omlijsting van de ingangspartij, een Levelplint
en in tijsten op verdiepingh6ogie. -
ln dit gedeelte van de straat zien wijweer een aantal
panden uit de 17e en 1ge eeuw, die einO 1ge eeuw
verbouwd zijn tot winkel/ woonhuis.
Op de hoek met pelmolenstraat, ligt het gemeentetijk
monument Haagdijk 141-141a. @ro ssj Her obidt
werd gebouwd in 1gB4 naar het ontwerp van de archi_
tecten P.A. Oomens en L. van de pas. Het pand is een
goed voorbeeld van de zorgvuldige wijze waarop de
winkelarchitectuur aan het eiide va-n Oe ige eeuw werd
gecomponeerd. De houten winkelpui, vervaardigd door
de Bredase timmerman C. de Kantei fr..ft een hoofd_
gg:tgl met. accent op de ingangspartij in de vorm van
een kuif . Kijkend vanuit net westen zie'je hte winkelpui
en.frontgevel zich over een travee om de hoek in de
Pelmolenstraat voortzetten, waardoo, ea, maximale
presentatie van de winkelwordt bereikt. Deze krijgt nog
een extra accent door het reclameveld op de-eerst6
verdieping (voorheen chocoladereclame van Kwatta en
43

Afb.50
later cacaoreclame van Droste). Het reclameveld leidt
tevens de aandacht af van de zijgeveltot men vlak bij
de winkel is. Oude muurreclames vormen een apart en
wat vergeten hoofdstuk in de monumentenzorg.
Tussen de no's 146 en 160 lag voorheen een hofje met
zes huisjes, terwijl aan de andere zijde van 160 weer
een brandgang te zien is.
Afb.52
Haagdijk 149laat architectuurzien, die in de jaren vijftig
voor de welstandscommissie van de gemeente acceptabel
was. Herbouw van de oorspronkelijke gevel zou
hier een meerwaarde betekenen voor het straatbeeld.
Haagdijk 166-168-168a, gebouwd in 1902 naar een
ontwerp van de Bredase architect J.A. van Dongen, is
een gemeentelijk monument (op achtergrond Afb. 54).
De bakstenen gevel, uitgevoerd in Art-Nouveaustijl, is
uniek in haar soort in Breda. De soberheid is voor de
Art-Nouveaustijl zeldzaam te noemen. ln 1954 werd de
aangepaste winkelpui aangebracht gemaakt naar het
ontwerp van de Bredase aannemer C. Clement.
Ook in dit gedeelte van de straat zien wij veel eclectische
gevels (bijvoorbeeld no's 183-183a, 185-185a).
De gevels bevatten geprofileerde lijsten rond binnenvelden
van stuc en met het turrettemotief boven de vensterpoorten
(op plaats kuif).
Tussen de no's 151-171(zie nummering op zijmuur) en
171-1Bl lagen vroeger stegen naar holjes met respectievelijk
drie en vier huisjes met kleine bedrijfsruimten.
De steeg tussen de no's 171-181 heette de Watergang.
Afb.51
Haagdijk 180 is opnieuw een voormalig onderdeelvan
het St. Elisabeth Gasthuis gebouwd naar het ontwerp
van P.J. van Genk in 1898. (Afb.54)Voorheen was dit
het administratiegebouw van het Gasthuis. De gevel
44

'ji
,i
$
ft
I
$
:i,
$
.ii
Afb.53
Afb.54
komt overeen met die van no. 144. Ze is eveneens
u itgevoerd in de Katholieke-Gestichtsstijl.
Tussen de no's 185-197 ligt een hofje van twee huizen,
een huisje (ongenummerd) en een bedrijfsruimte, diep
achter in de poort. (Afb. 55) Op deze locatie lag vanaf
1856 tot 1888 de ijzergieterij van Frans Klep (als Etna
voortgezet aan de Tramsingel). Wanneer men de poort
binnengaat is aan de linkerzijde nog een huisje dat
exemplarisch is voor de huisjes zoals er vroeger vele
aan de achterhofjes van de Haagdijk stonden. De gevel
bevat een deur en een raam, terwijl erachter slechts een
kamerwaste vinden is. Tussen de no's 297 en 213lag
een hofje van acht eenkamerwoningen, tussen de no's
217-239 een met zeven huisjes en tussen de no's
239-249 een met vier huisjes. lnteressant om te zien is
hoe de huidige panden die hier staan over de voormalige
stegen zijn heengebouwd, maar op de begane
grond nog poorten bezitten die onder de huizen door
naar achteren leiden. Genoemde stegen waren bekend
om hun trieste sociale leefomstandigheden. ln dit gedeelte
van de Haagdijk was het geen uitzondering dat
gezinnen met zes kinderen in de een- of tweekamerhuisjes
woonden. Hier vielen ook de meeste slachtoffers
tijdens de choleraepidemiedn die de Haagdijk
teisterden in de 19e eeuw.
Haagdijk 213-215 heeft een monumentale gevel over
zes vensterassen. De witgepleisterde gevel, gebouwd
in 1895-96, kreeg tezamen met de houten winkelpui in
1922/23 haar huidige vorm. (Afb. 56) Ondanks het late
bouwjaar zijn nog invloeden waar te nemen van de
Art-Nouveaustijl in de afwerking van de winkelpuien de
bovenlichten der vensterpartijen.
De no's 182-254 vormden voorheen de gevel van het
St. Elisabeth Gasthuis. Wat geldt voor de gevel van de
Primarkt gaat ook op voor de architectuu r van de nieuwe
winkel/woonhuizen die hier zijn gebouwd. Bouwvolumes,
maatvoering, gevelritme, materiaalgebruik en
kleurstelling zijn niet afgestemd op de historische omgeving,
waardoor de architectuur als storend ervaren
wordt in de historisch omgeving. Halvenruege deze
nieuwbouw leidt een doorgang ons naar het binnenplein
van het huidige Elisabeth verpleeghuis, waarwij aan het
zogenaamde Kerkplein de pandjes Haagdijk 188-198
aantreffen. (Afb. 57) Deze zes woonhuisjes werden
gebouwd in 1862 en tussen 1880-87 door het Gasthuis
in gebruik genomen. De architectuur ervan is bescheiden
en typerend voor kleine middenstandshuizen uit de
tweede helft van de 19e eeuw achter de Haagdijk. Om
de hoek ligt de voormalige boerderij van het Gasthuis.
(Afb. sB)
45

Afb.55
Afb.56
Afb.57
Afb.58
46

De uitgebouwde gedeelten waren lange tijd in gebruik
als timmerwerkplaats en ververijlwasserij. Met name de
windveren langs de dakpartij met hun houtsnijwerk zijn
karakteristiek voor het bouwwerk.
Aan de andere zijde van de plein ligt de kapelvan het
voormalig Gasthuis, heden in gebruik bij het verpleeghuis.
(Afb. 59) Dit gemeentemonument is voor U
opengesteld.
met natuurstenen ornamenten. De kerkruimle is overwelfd
met een houten tongewelf . Absiscalot, triomfboog
(naar priesterkoor) en colonades zijn rijk gedecoreerd
met schilderingen en sjabloonwerk. De glas-in-loodvensters
in de koorpartijbevatten scdnes uit het leven van
Christus, Maria en diverse heiligen.
Wij lopen terug naar de Haagdijk.
Het laatste object op de Haagdijk waarop hier gewezen
wordt is de winkelpui van Haagdijk 253-2S3a. Deze
werd gebouwd in '1904 in Art-Nouveaustijl naar het
ontwerp van de architect G. Esbach en is opgebouwd
uit witte geglazuurde steen. ln 1925 kreeg ze een nieuw
kozijn.
Het einde van de Haagdijk is interessant vanwege de
stedebouwkundige situatie. De straat mondt uit op een
groot plein. Vroeger liep de straat door. ln 1682 werd dit
gedeelte afgebroken voor de aanleg van nieuwe
vestingwallen, tenruijl de Nieuwe Huizenwerd gecre6erd
als nieuwe uitgaande straat naar een nieuwe stadspoort,
die op zijn beuft weer in 1871 werd gesloopt. De
ligging van het hoekpand Haagdijk-Nieuwe Huizen met
het f ront naar de Nieuwe Huizen is in deze tijd tot stand
gekomen. (Afb.60)
Afb.59
De kapelwerd gebouwd in 1899, in de neo-gotischestijl,
naar het ontwerp van architect P.J. van Genk (aannemer
Gebr. Bakkeren, Breda), dezelfde als van de H.
Harlkerk aan de Baronielaan. ln het exterieur is dit te
zien aan de ingangspartij en de gevel erboven met
roosvenster. Het interieur werd in de jaren zestig versoberd.
Een gedeelte van de oude uitdossing bleef echter
bewaard. De kapel heeft een zevenzijdige absis. De
transeptarmen hebben verdiepte halfronde gevelvelden,
aan de dagzijden ingekant en voorzien van decoratieve
zuilen van stuc en voorzien van bladkapitelen.
De transeptarmen bevatten roosramen en tripletten
(drie gekoppelde vensters) waarvan het glas-in-lood
werd vervaardigd door het atelier F. Nicolas te Roermond.
Op de viering van de kerk staat een dakruiter met
klokje. Het interieur telt vier traveedn en transeptarmen
met tribunes. ln de derde travee staantegen dewanden
monumentale biechtstoelen opgebouwd uit een kasteelachtige
architectuur met kantelen en rijk versierd
Afb.60
De straten die hier liggen werden in1874 vastgesteld in
het Plan van Uitleg van F.W. van Gendt (1831-1900).
Door de uitvoering daarvan werd het plein tot stand
gebracht dat de overgang vormt tussen Haagdijk en
Nieuwe Haagdijk. De hoekpanden aan dit plein kregen
alle een afgeschuinde hoek bekroond door een f ronton,
waardoor het een stedebouwkundige eenheid werd.
(Zie afb. 7) Dit stedebouwkundig verband is heden nog
te zien, al werd een gedeelte van de Nieuwe Huizen-
Fellenoordstraat vervangen door nieuwbouw (de zogenaamde
Drommedaris van de architect F. Haverman).
Wijwandelen de Nieuwe Haagdijk op.
47

Nieuwe Haagdiik 1-1a is een winkel/woonhuis uit circa
1880 waarvan de winkelpui werd verbouwd in 1910.
(Afb.61) Ze is uitgevoerd in witte geglazuurde tegels
naar het ontwerp van de architect G. Esbach in Art-
Nouveaustijl. Let U op het fronton boven de afgeschuinde
hoek en de relatie met het pand aan de overzijde
(Nieuwe Haagdijk 2-2a). Dil pand werd in 1905 verbouwd
tot winkel/ woonhuis.
Aan de overzijde zien wij weer een voorbeeld van de
tegeltjescu ltuur in Breda. De cal6pui van no. 44 (1 931)
is uitgevoerd in veelkleurige tegels in Art-D6costijl.
Afb.62
Wijwandelen over de Haagpoodbrug de Haagweg op.
Gelegen op de hoek Haagweg-Weeri.issingel vormt de
St. Annakerk een markant punt binnen de 19e eeuwse
stadsbebouwing. (Afb. 63) Dil rijksmonument is voor
U opengesteld.
Afb.61
Zowel de noord- als de zuidgevel van de straat geelt
een goed beeld van de doorsnede kwaliteit van de
eclectische stijl, zoals deze over de gehele 19e eeuwse
schilwerd gebouwd.
Nieuwe Haagdijk 3 heeft een fraaie houten winkelpui
met hoofdgestel en houtsnijwerk uit ca. 1880.
Opvallende verschijning in de zuidelijke gevelwand van
de straat zijn de panden 67a en 67-67b. (Afb. 62) De
gevelvan Nieuwe Haagdijk 67a bevat neo-renaissance
details, terwijl 67-67b neo-barokke architectuurdetails
bevat in de vorm van voluutkrullen en lijsten.
Laatstgenoemde gevel werd gemaakt naar Antwerpse
voorbeelden. Karakteristiek voor deze neoarchitectuur
is de toepassing van helderrode baksteen afgewisseld
met decoratieve elementen van natuursteen. Laatstgenoemede
gevel is in zijn soort zeldzaam voor Breda'
Het is daarom te betreuren dat ze in slechte staat
verkeerd.
De locatie van de kerk op deze plek is niet toevallig. De
singelvormt een brede groene strook binnen de stadsbebouwing
waaraan door de tijd vele grote gebouwen
werden gesituee rd (gevangenis St. lgnatiusziekenhuis,
Watertoren. De ligging van de gebouwen langs de
singel is niet toevallig. Ze vormen markante plekken in
het stadsbeeld en dragen in grote mate bij aan de
identiteit van Breda. Van de drie kerken die langs de
singel gebouwd werden rest slechts de St. Annakerk.
De St. Jozefkerk (Oranjesingel) en de Theresiakerk
(Tramsingel) werden afgebroken. De Annakerk is niet
georiOnteerd op het oosten, maar is ingepast in de
structuur van het stedelijk weefsel, zoals opgezet in het
Plan van Uitleg.
De kerk werd gebouwd in 1905 naar het ontwerp van
Jos. Cuypers en J. Stuyt. Ze is opgetrokken uit schoonmetselwerk,
afgewisseld met natuursteen in de vorm
van speklagen en decoratieve elementen. Het exterieur
van de kerk is boeiend vanwege de variEteit in bouwvolumes
en architectuurdetaillering. We zien zadel-,
tent-, schild- en lessenaarsdaken belegd met leien. Het
front heeft een traptoren gekregen, bekroond met een
open houten spits, terwijlwijop de viering een meerzijdige
dakruiter zien met spits. De ingangspartij tot de
kerk is verwerkt in een diep portaal met een spitsboogvormige
portaalpoort met verspringende wangen. Baksteen
en natuursteen wisselen elkaar af .
4B

deksel en kraan. Meest opvallende aspect van het
interieur is de Lourdesgrot in de O.L. Vrouwekapel met
hekwerk.
De kerk heeft gebrandschilderde ramen, die voor een
deel werden uitgevoerd door de glazenier Frits Geuer.
Afgebeeld zijn scdnes uit het leven van St. Anna, en
Christus. Naast de gebrandschilderde ramen is het koor
verrijkt met wandkleden.
De kerk is rijksmonument omdat ze, nog gebouwd in de
neogotische stijl, met haar brede schipruimte en wijde
bogen in het interieur als een goed voorbeeld wordt
gezien van de overgangstijd in de kekbouw van de
traditionele neogotische kerk naar de zaalkerk. Vanwege
de liturgische veranderingen in de Katholieke Kerk
is een beter zicht op het altaar gewenst met als gevolg
dat de architecten ernaar streven het middenschip breder
en de zijbeuken smaller te maken, terwijl er ook
minder pilaren in de kerk moeten komen die het uitzicht
op het altaar belemmeren. De St. Annakerk wordt gezien
als exemplarisch voor deze overgangstijd.
Wandelen wij verder over de Haagweg. Het eerste
gedeelte van de straat vertoont grote overeenkomsten
met de Nieuwe Haagdijk, al treffen wij naast panden in
eclectische stijl, hier ook architectuur aan uit het lnterbellum.
Afb.63
Vanaf de Weerijssingel zien we de versneden steunberen
en grote spitsboogvensters met natuurstenen tracering
ook. De achterzijde van de kerk is f raai van opbouw.
Naast de absis verrijst een traptoren met aan de basis
een driezijdige zijkapel en aansluitend de polygonaal
gesloten O.L. Vrouwe kapel met portaal. Helaas werd
de grote toren die bij de kerk was gedacht (op de hoek
met singel) nimmer uitgevoerd. Op deze plaats is nu een
portaalgebouwd.
De kerkruimte bestaat uit een schip over drie traveedn,
een transept en een koor van twee traveedn, dat wordt
afgesloten met een zevenzijdige absis. De wanden zijn
opgetrokken uit rode baksteen. De kerkruimte wordt
overwelfd door kruisribgewelven en een stergewelf boven
de viering, uitgevoerd in gele baksteen. De vieringpijlers
zijn geplaatst op zwafie basementen, de
grijsgroene kolommen van de kerkruimte ook. De scheibogen
komen voort uit de pijlers. Het neogotische interieur
is nagenoeg geheel intact en werd door de tijd
heen geplaatst. Het allaar werd geplaatst bij de inwijding
van de kerk, de preekstoel pas in 1928. De altaren,
waaronder een gewijd aan St. Anna en een aan de H.
Familie, werden door de tijd heen geplaatst. Ze ziin
uitgevoerd in witte zandsteen, evenals de beelden (H.
Hart, St. Jozef en St. Antonius). De kruiswegstaties in
de kerk zijn bijzonder. Ze werden geschilderd op koper.
De kerk heeft een natuurstenen doopvont met koperen
Het complex woonhuizen Haagweg 26-32, Diiklaan
2-2a en van Meterenstraat 1-1a werd ontworpen door
ingeniers van Openbare Werken van Breda en gebouwd
in 1923 door het aannemersbedrijf W.F.W. v.d.
Wagt uit Nijmegen. (Afb. 64) ln 1925126 werden de
delen aan de zijstraten gerealiseerd. ln 1985 werd het
complex gerestaureerd door het Architectenbureau W.
Bunnik uit Breda. De bakstenen gevels zijn uitgevoerd
in de Amsterdamse Schoolstijl. De beneden- en bovenwoningen
zijn geschakeld in spiegelbeeld. De ingangspartijen
op de begane grond hebben halfronde bovenlichten
met daar omheen siermetselwerk. De houten
paneeldeuren zijn uitgevoerd in Art-D6costijl. Die van
de bovenwoningen liggen in verdiepte gevelvelden en
hebben kepervormige bovenlichten. Op de eerste verdieping
zien ovale vensters aangebracht voor de verlichting
van de trappenhuizen. Tussen de bovenlichten
van de deurparijen en de ovale vensters zijn stroken
siermetselwerk aangebracht. De gevelbe6indiging bestaat
afwisseld uit geknikte topgevels en afgeplatte
topgevels (getrapte keperbogen). Ook de topgevels zijn
voorzien van siermetselwerk. Het complex is een van
de mooiste in zijn soort in Breda, reden waarom door
de Gemeente Breda veel aandacht is besteed aan de
restauratie ervan.
Haagweg 21-Oranjeboomstraat 1 was voorheen een
kloosterhuis met lagere school. (Afb. 65) De panden
werden ontworpen in 1916 (gereed 1917) door de Bredase
architect Jacq. Groendaal. Het hoekpand is
uitgevoerd in neo-renaissancestijl met neo-gotische
detaillering, het schoolgebouw is uilgevoerd in de Katholieke-Gestichtsstijl.
De architectuur van het hoek-
49

ekroond met een topgevel. Opvallende detail zijn de
drie spitsboogvormige vensterpartijen in de trapgevel.
Ze zijn aangebracht in een verdiept gevelveld dat wordt
afgesloten met een keperboog en bevatten maaswerk
uit gele baksteen. Aansluitend zien wij op het Dr. J.
lngenhouszplein het lagereschoolgebouw in een soberdere
bouwtrant. ln het interieur valt de nadruk op het
grote trappenhuis. Het heeft een ijzeren spijltjesleuning,
bordessen en een lambrisering van witte geglazuurde
tegels. De rest van de architectuur is eenvoudig met
witgestucte muren, houten vloeren in de voormalige
klaslokalen en tegelvloeren in de hal/gangpartijen. Heden
zijn de klaslokalen ingericht als ateliers voor kunstenaars.
Het plein is aangelegd als een inham in de zuidzijde van
de Haagweg. Tezamen met de St. Annakerk vormen de
klooster- en schoolgebouwen een echte katholieke
hoek binnen de bebouwing.
Het plein wordt gedomineerd door de meer dan 100
meter lange gevel van de voormalige St. Franciscus
kweekschool van de Broeders van Huybergen (tngenhouszplein
2, heden dependance Hogeschool W.
Brabant). (Afb. 66) Het schoolgebouw is voor U
opengesteld.
Afb.64
pand is rijk gedetailleerd. De symmetrische frontgevel
telt vijf vensterassen, waarvan de middelste met de
ingangspartij is opgevat als een middenrisaliet, bekroond
met een trapgevel. ln de gevelwordt gele baksteen
als decoratief element toegepast, bijvoorbeeld in
de bovenlateien der vensterpartijen. De verdiepte
gevelvelden worden afgesloten door muizentanden
(overhoeks gemetselde steentjes). De zi.jgevel is a-
symmetrisch met een risaliet gedeelte in de zuidzijde
Afb.66
Afb.65
De school werd gebouwd in 1916 naar het ontwerp van
de architect Jacq. Groenendaal in opdracht van het
Bestuur van de Opvoeding en Onderwijsstichting St.
Marie te Huybergen (Congregatie Broeders van Huybergen).
De bouw van de kapel vond plaats in 1921,
tenruijl in 1 931 het pand aan de oostzijde werd uitgebreid
met een vleugel langs de Oranjeboomstraat. Het exterieur
heelt sinds de bouw nauwelijks wijzigingen ondergaan,
het interieur werd door de tijd heen wel aangepast.
De schooltelt drie bouwlagen (inclusief kelder) en
is afgedekt met een afgeplat schilddak. De gevels zijn
opgetrokken uit rode baksteen. Het bouwwerk is een
van de beste voorbeelden in de stad van de Katholieke-Gestichtsstijl
(zie tevens Haagdijk 144). Kenmerk
daarvan is de herhaling van architectuurdetails
50

(vensterpartijen, boogvelden, speklagen), waardoor de
gevel een regelmatig ritme en een beetje saai uiterlijk
heeft. Ook het middenrisaliet met ingangspartij (inclusief
bordestrap) en topgevelwaarin een heiligenbeeld
(St. Fanciscus) ontbreekt niet. De plattegrond van het
gebouw is interessant. Deze is opgezet met een centrale
halpafiij met trappenhuis met aansluitend vleugels
met (geschakelde) klaslokalen waarlangs lange gangen.
Staande in de centrale hal kon een persoon de
bewegingen van de leerlingen in beide gangen in 66n
blik overzien. Het trappenhuis met bordessen en dubbele
vluchten is opgehangen in het betonskelet. Het
heeft een decoratieve ijzeren leuning met spijlen en
houten handgreep. Zo'nzelde soort trappenhuis vinden
wij aan het uiteinde van de westvleugel. De gangen
hebben vloeren met patronen gelegd in rode en gele
tegels. Vanuit de centrale halbereikt men de voormalige
kapelruimte, heden ingericht als bibliotheek. De voorhal
is uitgevoerd in dezelfde rode en gele baksteen als de
kapelruimte. Het gedeelte van de zangtribune dat inpandig
is gelegen wordt ondersteund door rood marmeren
zuilen met composiet kapitelen (lonische met Korinthische
orde). De kapelruimte telt een versmalde
travee voor de zangtribune, een schip van twee traveedn,
een transept en een zevenzijdige absis die de
koorpafiij afsluit. Er is een mooie alweging in de toepassing
van donkerrode, lichtrode en gele baksteen. De
gordelbogen zijn uitgevoerd in rode baksteen, terwijlde
graatgewelven zijn uitgevoerd in gele baksteen. Voorhal
en kapel hebben glas -in-loodramen waarvan een
gedeelte figuratief is uitgevoerd. Die in de absis van de
kapelruimte (1925, maker onbekend) bevatten de voorstellingen:
Verstand, Raad, Sterkte, Wetenschap en
Vroomheid, voor de Broeders van Huybergen die hier
de kwekelingen onderwijs gaven de ideale eigenschappen
om onderwijzer le worden.
Afb.67
is uitgevoerd in Art-Nouveaustijl (witgeglazuurde tegels),
terwijlde bakstenen bovenpui met zijn overhoeks
metselwerk wordt beinvloed door Berlages architectuurwerk.
Het rijtje panden gelegen vanaf de Kolfbaanstraat markeert,
tezamen met de huizen ertegenover (no's 37-39,
1890-91, architect P.A. Oomes en L. van der Pas) de
Iocatie van het voormalige tolhuis, dat was gelegen op
de hoek met de Kolfbaanstraal. (Afb. 6S)De gevel van
Haagweg 70, het voormalige caf6-biljard Duitenhuis
(ca. 1900, architect A. Verlegh) is gebouwd in ectectische
stijl. De voormalige cal6pui vertoont invloeden
van de Art-Nouveaustill. (Afb.69)
Wij vervolgen onze tocht over de Haagweg.
Gaande in westelijke richting verandert de bebouwing
van karakter. Wij zien architectuur uit verschillende
perioden door elkaar, maar echt monumentale panden
zijn hiertussen niet te vinden. Het gedeelte tussen de
Dijklaan en de Kollbaanstraat dat ten opzichte van de
Nieuwe Haagdijk vooruit geschoven ligt zou oorspronkelijk
ook 30 meter breed worden. ln plaats daarvan
ontstond de huidige situatie. De huizen die hier staan
zijn alle van na 1880 toen deze percelen werden verkaveld,
inclusief Haagweg 34-36, de uitspanning Pas
Buiten (in de volksmond voorheen Moeke Mols), die hier
1912 gevestigd werd en in zijn huidige vorm dateefi van
1933. (Afb. 67) De architectuur van het pand, met zijn
witgepleisterde gevels en hoekopbouw is benvloed
doorde doorde Expressionistische bouwkunst en Nieuwe
Zakelijkheid. De getegelde caf6pui, uitgevoerd in
Art-D6costijl, past in de tegeltjescultuur van Breda.
Haagweg 48, een winkel/woonhuis werd gebouwd in
1909/10 naar het ontwerp van de architect G. Esbach.
De winkelpui van de voormalige fruit en groentewinkel
:",:^:'."' ,:,':.-,.
Atb. 68, Duitenhuis bij Breda, 1902
De woningbouw langs de Haagweg naar Princenhage
groeide door de tijd heen uit tot een lange lintbebouwing,
onderbroken door straten en tuinen. Even
voorbij het Duitenhuis ligt het Duitenhuisstraatje, bij
oudere Bredanaars beter bekend als De reet van Mermans.
De eerste naam herinnerend aan het tolhuis dat
51

Overakkerstraat, de Bavelselaan, de Prins-Hendrikstraat
en langs de Haagweg. De mooiste exemplaren
vormen Haagweg 168 en 174 waawan de gevels
si ermetselwe rk bezitte n, terwijl het ri jtje 1 7G1 86 ( 1 91 2-
13), met hun top- en trapgeveltjes met overhoeks geplaatste
zuiltjes op de lop, neo-renaissancistisch van
bouwtrant zijn. (Afb. 70)
Een hoogtepunt in de bebouwing langs de Haagweg
vormt no. 189, Villa Wilhelmina. (Afb. 71). Dit pand is
voor U opengesteld.
Afb.69
hier stond (zie tekst Haagweg), de tweede aan het
straatje met 17 huisjes die C. Mermans hier bouwde'
ln de periode ca. 1900-ca. 1920 worden veel kavels
Iangs de uitgaande wegen van Breda bebouwd met
kleinere burgermanshuizen, uitgevoerd in baksteen. Ze
worden gebouwd over een bouwlaag met een top- of
trapgevel. Wij vinden ze in vele variaties langs de Teteringsedijk,
de Tilburgseweg, de Valkenierslaan, de
Afb.70
Afb.71
Dit pand werd gebouwd in 1898-99 in opdracht van de
Douairidre mevrouw C.J. Hoog, geboren Ketelaar, naar
het ontwerp van de Rotterdamse architect Herman van
der Kloot-Meyburg. Op 20 april 1898 werd de eerste
steen gelegd. De eerste jaren na de oplevering woont
hier de architect, terwijl adresboeken vermelden dat het
pand tevens als pension in gebruik was. ln 1906 wordt
het huis gehuurd door de Hervormde Gemeente van
Princenhage, die er de Ned. Ver. tot Chr. Verzorging
van drankzuchtigen in vestigde. Omdat het pand niet
mocht ogen als een kliniek werd aan het exterieur niets
veranderd. Daarin werd wel de spreuk aangebracht
"Dat Uwen oogen open zijn dag en nacht over dit huis"
(1 KON. B. vers 29a). Tot aan de Tweede Wereldoorlog
bleef het opvangtehuis. De Bezetter gebruikte het als
ontspanningsoord, in welke tijd het interieur ernstig te
lijden had. Na de oorlog werd in het pand een kamerverhuurbedri.if
gevestigd, dat in 1953 goed van pas komt
52

voor het opvangen van slachtoffers van de watersnoodramp.
Na allerlei woonbestemmingen werd het
pand in 1992 gerestaureerd en herbestemd tot wooncomplex
met acht woningen.
Villa Wilhelmina is typisch een landhuis van rond de
eeuwwisseling. Het is de tijd dat architecten na de golf
van neostijlen op zoek zijn naar nieuwe vormen van
architectuur en daarvoor kijken naarvoorbeelden in het
buitenland. ln de architectuur van het huis zien wij
Art-Nouveauinvloeden uit Belgi6 (ingangspartij), maar
tevens invloeden van de Engelse landhuisarchitectuur
(topgevel met vakwerk). ln het interieur zijn alleen nog
de hal /gang en de grote voor- en achterkamer op de
begane grond intact. De twee kamers hebben een f raaie
beti mmering, terwijl in de voorkamer de schoorsteenopbouw
met spiegel nog gaaf bewaard is. Aan geschilderde
teksten boven de erkernis en boven de nispoort
in de oostelijke wand van de kamer is nog te zien dat
de kamers vroeger, toen de Hervormde Gemeente er
haar opvangtehuis had, in gebruik zijn geweest als
kerkruimte.
H aagweg 21 4-216-218vormt een ense mble woonhuisbedrijfsruimte
uitgevoerd in verzorgde eclectische stijl
( 1 892/1 896), architect Jacq. G roenen daal). (Af b. 72 ) D e
gevel is gevat tussen pilasters gemetseld uit donker
baksteen voorzien van voetstukken en kapitelen. De
basis van de topgevel (werkplaats) bevat siermetselwerk
van rode en gele baksteen.
Afb.73
lTH&ffiMffi
N$NWH
B.H*
NW
&ffi
SN
sffi
Verderop aan de ovezijde van de straat vinden wil het
in vervallen staat verkerende herenhuis no. 211. Dit
pand werd gebouwd in 18BB in de traditie van een
symmetrische gepleisterde lijstgevel met de ingangspartij
in het midden zoals er in Breda, Princenhage en
met name Ginneken vele gebouwd zouden worden (zie
tevens Huis Mertersem). No. 211 werd gebouwd in de
tuin van no.217, Huize De Bloemkoolgenaamd. (Afb.
74) De voormalige herberg dateert uit de 18e eeuw,
Afb.72
Haagweg 250 werd gebouwd 1904-05 door de bierbrouwer
Th. Beijersbergen (biebrouwerij De Drie Linden.
(Afb. 73) De architectuur, is opgetrokken in de
eclectische stijl. ln de dakpartijdoet zich invloed gelden
van de Chaletstijl in de vorm van overstekken met
houtsnijwerk. Qua architectuurtraditie past het huis in
de reeks waartoe bijvoorbeeld Oude Liesbosch la an 207
hoort. De architectuur is verzorgd. De gevarieerdheid in
de bouwvolumes, deur- en vensterpaniien alsmede de
toepassing van meerdere kleuren baksteen in siermetselwerk
getuigen hiervan.
Afb.74
53

maar dankt zijn huidige uiterlijk aan een latere verbouwing,
toen het werd verbouwd tot woonhuis. Dit is het
huis waarin 1806 koning Lodewijk Napoleon door het
Bredase stadsbestuur werd ontvangen.
H.P. Berlage introduceerde in Nederland de uit baksteen
gemetselde dakbalustrade. Dit architectuurdetail
werd door architecten uit het begin van de eeuw te pas
en te onpas toegepast. Vaak komt men panden tegen
waarvan de bouwtrant half in de 19e eeuwse neo-stijlen,
eclectische stijl of Art-Nouveau wortelt, maar waarin in
de vormgeving de nieuwe architectuurontwikkelingen al
in details te zien zijn. Haagweg 225-239 (1904/06) is
zo'n rijtje huizen. In de architectuur van deze panden
zien wij eclectische- en Art-Nouveauinvloeden, maar
tevens worden enkele gevels bekroond door een dakbalustrade.
Haagweg 262-264-266 met pakhuis werd gebouwd
rond 1910 naar het ontwerp van de architect G. Esbach.
(Afb.75) Het rijtje van drie woonhuizen is symmetrisch
van opzet, het pakhuis is er aan de westzijde in dezelfde
tijd aangebouwd. De architectuur, hier en daar aangetast,
bleef globaal bewaard in de huidige situatie en
vertoont een mengeling aan invloeden. Ze wortelt
gedeeltelijk nog in de eclectische stijl, maar tevens zien
wij in architectuurdetails invloed van de Art-Nouveau. ln
de middelste gevel valt het voor de architectuur van
Esbach zo typerende hoef ijzervormig venster direct op.
Opvallend zijn ook de gekoppelde vensterpartijen in de
topgevels. De vensterpoorten zijn afgesloten met keperbogen
gemetseld uit een lichtere soort baksteen. De
kepervorm keert terug in de roedeverdeling van het
hoef ijzervormig kozijn. De architect G. Esbach ontwierp
in het begin van de eeuw met name panden in het
gebied van Princenhage en de Haagpoort. Enkele van
de mooiste gevelontwerpen van G. Esbach vindt U in
de westwand van de Dijklaan (no's 21 en25'27). Daarin
keert ook het hoefijzervormig venster terug.
Het voormalige kaaspakhuis heeft een gesloten gevel,
maar de vormgeving en detaillering van de gevel is
Afb.75
Afb.76
uitgevoerd in dezelfde traditie als die van de gevels der
woonhuizen. De kaas die vroeger in het pakhuis werd
opgeslagen moest koel worden bewaard. Breda telt
heden nog maar enkele pakhuizen verspreid over de
binnenstad. Wij vinden er bijvoorlceeld een aan de
Boschstraat 86 in neo-renaissancestijl (1894/95), een
aan de Middellaan 1a (1921122) in Amsterdamse
Schoolstijl en een Achter de Lange Stallen 32 (hoek v.
Coothplein) (1924125) in dezelfde bouwtrant.
Haagweg 27O (1909, architect H. van der Horst) is een
ook een voorbeeld van baksteenarchitectuur uit het
eerste decennium van de eeuw. De architectuur van dit
woonhuis wortelt nog in de 19e eeuwse traditie, maar
details ervan zijn uitgevoerd in Art-Nouveaustijl (bijvoorbeeld
de natuurstenen vensterbanken). Voor dit soort
baksteenarchitectuur, waarvan Breda een aantal mooie
voorbeelden kent, bestaat geen stijlaanduiding, maar
tegenwoordig groeit de waardering voor deze overgangsstijl.
Ter hoogte van no. 274 stuiten wijop een inleressant
archltectuurverschijnse l. ln 191 2 was op no.241-243 de
fabriekshal van de Stoomtimmedabriek L. Chabot gebouwd
naar een ontwerp van de Bredase architect
54

Jacq. Groenendaal. Deze architect ontwierp naast dit
industrile object andere panden in een bouwtrant, waarvan
details zijn ontleend aan het werk van H.P. Berlage.
De voormalige Gerardus Majellakerk (Gerardus
l'4ajellawijk) werd door Groenendaal als "kerk van de
arbeiders" ontworpen met eenzelfde opbouw (verhoogde
middenpartij met zijbeuken) en gevelindeling
met siermetselwerk. Hijontwierp een aantal huizen met
eenzelfde driebeukige opzet. De topgevelvan de verhoogde
middenpartijknotte hij af omze te bekronen met
een gemetselde dakbalustrade van rode baksteen. No.
274 is hiervan een voorbeeld. (Afb. 76)
Haagweg 241-243 is een markant fabriekscomplex uit
het begin van de eeuw. (Afb. 77)Hel werd gebouw in
'1912 als Stoomtimmedabriek L. Chabot (1929 Brandblusapparatenfabriek
Saval-Kronenburg), naar een ontwerp
van de Bredase architect Jacq. Groenendaal uit
1909. De hal is '1986-87 herbestemd tot meubeltoonzaal,
hetgeen door de Tilburgse architect A. Smulders
op een dermate voodreffelijke wijze gebeurde, dat deze
in november 19BB werd gederd met de Brabantse
Monumentenprijs. Karakteristiek aan het gebouw is de
driebeukige opbouw en indeling. Het object bezit nog
alle karakteristieke architectuurdetails die architect
Jacq. Groenendaal het meegaf. De grote boogramen
voor verlichting van de hal, hebben een bakstenen
tracering, teruijl het houten binnenskelet in tact is gebleven
en geheel in oude staat is geconcerveerd.
Tegenover de fabriekshal staan op de hoek met de
Tuinzichtlaan Haagweg 282-284-286, ontworpen in
een eenvoudige Art-Nouveaustijl, door de architect G.
Esbach uit Princenhage en gebouwd in 1909 door de
Princenhaagse metselaar en aannemer Th.J. Beekers,
eigenaarvan het perceel. De oranjerode baksteen (Belgische
baksteen) wordt afgewisseld met gele baksteen,
terwijl de boogvorm regelmatig terugkeert in deur- en
vensterpartijen. (Afb. 78)
Wij steken de kruising met de Heuvelstraat over en
vervolgen de tocht over de Haagweg in de richting van
Princenhage.
Alvorens een wandeltocht over het kerkhof Zuilen te
maken, is het mogelijk een bezoek te brengen aan
de werkplaats van de Fa. Jaques van Beckhoven &
Zn. maker van graf monumenten (werkplaats Haagweg
289 tegenover begraafplaats).
Afb.77
Afb.78
55

Een wandeling over de begraafplaatsen Zuilen en Haagveld.
Wijbeginnen onze wandeling bij het katholieke gedeelte Zuilen genaamd. (Kaart Xll)
\
b.
I
\.-t-=
I
'r-
/r:
-\1
106
;
-Q
\q
jio
-va '
*.-.-:
q
h
\
{
r
lU
,-.
\-
o a.
h
\ ON
a kl
h
I
u)
\
,/
-\s
*(J
H Q-.
soq
3\ b
'P "''1 /
e 9.,
flE-+
c
tt'
oo,
\\ 'd
I
I
h.l
el
\t
bl
xl
\J:
-01 --\'
I
I
I
1..
c
b
b..
.e
-r
0
0
{
Kaart Xll, Plattegrond "Zuilen" (wandelroute ingetekend)
56

Wij lopen door de hooldingang de begraafplaats op.
Links van ons zien wij in veld 25C het monumentale
bakstenen gralmonument van de Bredase familie van
Aalst uit 1932. (No. 1 ) Het graf werd ontworpen met hulp
van de Bredase architect F. Veruvoerd en is uitgevoerd
in de lnterbellumstijl, de bronzen plaquettes zijn uitgevoerd
in Art-D6costijl. De plaquettes zijn vervaardigd
door de bekende Bredaas beeldhouwer Gerard van
Aalst, waarvan wij ook werk kunnen bewonderen aan
de bank in het Wilhelminapark (Notaris Verschraagebank)
Wij slaan rechtsaf het Ligusterpad in. ln het veld rechts
(25A) zien wij veelvoorbeelden van liggende grafstenen
grafmonumenten bestaande uit een standsteen met
kruis. (Afb. 20) Voorheen lagen hier alleen tweede en
derde klas (zand)graven, maar door de tijd heen zijn op
de plaatsen waar graven geruimd zijn ook nieuwe graven
gekomen. Onder de bekende namen die wij hier
zien zijn die van de familie Josephy en Bielars.
Op het veld links van het Ligusterpad (258) vinden wij
het hierboven besproken moderne graf van Ger (no. 2).
(Afb.3e)
Lopen wij door over het Ligusterpad. Links, tegenover
het Anjerpad ziet U het grafmonument van de familie
Petit uit 1852 (no.3) (Afb.23). Dit is een van de oudste
nog aanwezige graven op het kerkhof (zie beschrijving
hierboven) De familie Petit is bekend van de steenhouweri.i
(Terheijdenstraat) die generatie op generatie overging
op de kinderen.
Rechts van het Anemoonpad en Anjerpad liggen de
Velden 40A en B. (Afb.79)Yeld 40B was vroeger het
gedeelte waar eerste en tweede klas begraven werd.
Dat is er de reden van dat wij hier vele familiegraven
van bekend Bredase lamilies vinden. De familiegraven
die wij hier aantreflen zijn "surrogaat grafkelders", d.w.z.
het zijn zandgraven met een monumentale opbouw. Wij
vinden er bijvoorbeeld graven van de f amilie Stulemeijer
(no. 4)(g rooti ndustrieel, bijvoorbeeld H.K. l.), Smits van
Waesberghe (no. 5) (Drie Hoefijzers brouwerij), leden
van de familie Meeus (verzekeringen) en van Mierlo
Afb.79
(ouders van politicus H. van Mierlo) (no. 6). Twee
bijzondere graven in dit veld zijn de liggende steen van
voormalige Franse kroonpretendent Louis Charles de
Boutton uit lBBB en een stenen boomkruis van zijn
vrouw Einert Jeanne de Bourbon uit 1876 (no.7).(Afb.
B0)
Afb. B0
Loopt U terug door het veld 40B naar het Anjerpad. U
ziet het onder no. B aangegeven grafmonument uit
1907 in de vorm van een afgebroken zuil. Dit type komt
op de katholieke begraafplaats maar een enkele maal
voor (zie beschri.iving hierboven).
Er vlak bij vindt U (no. 9) een graf in traditionele stijl,
opgebouwd uit baksteen. Het gral lijkt opgebouwd uit
twee steunberen die met de rug naar elkaar staan. ln
de spitsboogvormige nis is een terracottaafbeelding
aangebracht met kruis. Via het Anjerpad loopt U terug
naar het Ligusterpad. Recht tegenover het Anjerpad
zien wij in veld 258 twee graf monumenlen naast elkaar
in lnterbellumstijl met Art-D6codecoratie (no. 10)
Wij lopen door naar Veld 40C en zien op de hoek de
grote klassieke graftombe van de Familie Stassen uit
1938. (no. 11) (Afb. 26 en beschrijving hierboven).
Ernaast ligt een graf monument uitgevoerd in Art-D6costijluit
1937 van Margotje Verhagen en een in de vorm
van een afgebroken zuil. ln het veld 40C zien wijtevens
een aantal boomkruisen waarvan een aantal hierboven
57

eschreven. Met name het graf van E.J. Smits (no. 12)
uit 1928 is hiervan een mooi voorbeeld. (Af b. 21 en tekst
hierboven).
Aan het einde van het Ligusterpad komen wij aan een
bijzonder interessant gedeelte van het kerkhof . Wij zien
achtereenvolgens het grafveld van de Bredase Begijnen
met drie pastoors van het Begijnhol (Afb. 81 en
B2),
Zusters van Congregaties en de graven van Catechisten
(Afb.83)
Afb. 83
en tenslotte de graven
(Afb.84).
van de Bredase bisschoppen
Afb. 81
Afb. 84
Afb.82
De Begijnen lagen niet altijd bij elkaar begraven. Voor
1830 werden ze begraven in de Waalse kapel aan de
Catharinastraat, ondanks dat deze kerk niet in hun bezit
was (heden nog steeds te bezoeken). ln 1829 werd een
wet uitgevaardigd dat om hygidnische redenen niet
meer in de kerken begraven mocht worden. De Begijnen
huurden daarna een plaats op het nieuwe Zuylen
waar na 1830 de Begijnen verspreid over het kerkhof
werden begraven. Het veld zoals het heden is aangelegd
met houten hekwerk er omheen dateert van het
begin van de jaren zeventig. Let u op de graven, Begijnen
worden nooit begraven met een naamsvermelding.
De graven zijn anoniem. Naast de Begijnen zijn ook drie
pastoors van het Begijnhof begraven (het Begijnhof
58

iormt een zelfstandige parochie in de binnenstad). De
graven vertellen dat hier de pastoors van Zon (overl.
1839), Verdaasdonk (overl. 1883) en Mgr. v.d. Corput
overl. 1908) liggen begraven.
De graven van de kloosterlingen zijn eenvoudig. Een
grafsteen vermeld naam en data. Hetzelfde ziet U bijde
graven van de Catechisten. Het eerste lid van de Pius
X stichting (Catechisten) werd hier begraven in 1958.
Cok de stichter, Mgr. Frencken, ligt hier begraven.
Oorspronkelijk was zijn gral gesitueerd in een aparte
kapel in de tuin van kasteel Bouvigne waar de Catechisien
hun opleidingscentrum hadden gevestigd. Nadat zij
hierweggingen werden op 14 december 1972 de stoffe-
Iijke resten van Mgr. Frencken overgebrachl naar Zuy-
Ien.
Ook de bisschoppen waren voorheen begraven op een
andere plaats n.l. naast het familiegraf van Stulemeijer
lVak 40B). ln augustus 1964 bij de begrafenis van
l/gr. Baeten werden de graven van Mgr. van Genk
roverl. maafi. 1874), Mgr. van Beek (overl. oktober
1884), Mgr. Leijten (overl. mei 1914) en Mgr. Hopmans
ioverl. 1951) overgeplaatst, terwijl de eerste bisschop
van het Bisdom Breda, Mgr. van Hooydonk (overl.
1868), die hier nog niet begraven lag vanuit Hoeven
naar Zuylen werd overgebracht.
Vanaf het grafveld met de graven van de bisschoppen
van het Bisdom Breda lopen even tussen de vakken
40E en 40D door naar het Azaliapleintje. ln het middenperkje
ziet U de toegang tot een grafkelder. Deze kelder
was steeds de noodkelder om mensen in bij te zetten
ivanneer deze niet naar hun graf konden worden gedragen.
Afb.85
naast het symboolvan een roos, een liets is afgebeeld
(no. 16). Dit is een van de graven, waarop de symbolentaal
inspeelt op een sociaal aspect in het maatschappelijke
leven van de overledene.
De Beukenweg mondt uit bij het Veld 15A-K1. Hier
liggen priesters begraven uit Bredase parochies. (A/b.
86) Er zijn vele bekende namen bij van priesters die
werkten in parochies verspreid over geheel Breda. De
graven bestaan uit eenvoudige liggende zerken met
daarop alleen naamsvermeldingen.
Wij Iopen terug via het Azaliapleintje tussen de vakken
25S en 40D door naar de Beukenweg. ln vak 40D
komen wij langs het interessante bakstenen graf van A.
Touw uit 1950. (no. 13) Ook dit graf werd ontworpen
door Wim Harzing. Het is voorzien van geglazuurde
terracotta afbeeldingen van het H. Kruis met daarin een
medaillon met de afbeelding van de Opstanding van
Christus. Let U vooral op de tekening van de Christusf
iguur, die sterk afwijkt van de afbeeldingen met hetzelfde
thema uit de lnterbellumtijd.
Voor wij rechts afslaan de Beukenlaan in kijken wij nog
even naar links. ln h et Veld 40C zien wij het stenen kruis
van het graf van W.F.M. van Engelen uit 1944 (no.14),
waarvan het ontwerp is geinspireerd door Flomeinse
voorbeelden (over vormgeving zie hierboven). Vlakbij
staat een uniek graf in de vorm van een Pi6ta uitgevoerd
in natuursteen, waarvan er op de gehele begraafplaats
nog slechts twee zijn. (no. 15) (Afb. 85)Deze grafvorm
was met name rond 1950 korte tijd in de belangstelling.
Ook hier zien wij, evenals in vele terracotta afbeeldingen
uit deze tijd, in de vormgeving de invloed
van de Schoolvan Charles Eyck.
Wijlopen de Beukenlaan af richting Afrikanenweg. Aan
de linkerzijde ligt Vak 25B. Halverweg het vak zien wij
een moderne grafsteen (graf R. Wildeboer) waarop,
Afb.86
Wij maken even een kleine omweg en slaan linksaf de
le Kastanjelaan in. ln het veld links van deze weg (vetd
25E, no. 17\ zien wij het opvallend witmarmeren graf
van de woonwagenbewoner Tsjeu Bomers, dat men
eerder in ltalid op een begraafplaats veruacht dan in
Nederland. Het graf, waarop een huisje met renaissancevormen,
een mariabeeldje en engeltjes op de hoeken,
is typerend voor de wijze waarop woonwagenbewoners
omgaan met de dood. Het graf is lieflijk en
zoetig en uitbundig om te zien door de rijke detaillering
en het gebruik van wit marmer.
59

Via het Salviapad komen wij bij het Esdoornpad. ln deze
hoek van het kerkhof liggen twee bijzonder mooie graven
die U moet zien. Het eerste gelegen in Veld 25C
(no. 1B) dateert van ca. 1900 en is een typisch voorbeeld
van een mengeling aan grafvormen, bijeengebracht
in een grafmonumenl. (Afb. 87)De sokkel begint
als obiliskmodel, maar is afgeknot en heeft een vierkante
opbouw gekregen, met decoratie in de vorm van
staande voluten. Daar boven op is een kruis gezet. De
witmarmeren memorietafels zijn aangebracht op de
voet en bovenbouw van het monument. Onder het kruis
ziet U een veel voorkomend symbool op het kerkhof.
Twee handen reiken naar elkaar, symbool voor het
verleden en de toekomst.
ln Veld 25 D zien wijde hierboven besproken graftomde
van Th.H. Kessels uit 1898. (Afb. 25).Ookdit graf is een
combinatie van een aantal zelfstandig voorkomende
grafvormen. De tombe is overdekt met een doek, naar
het voorbeeld van 1Be eeuwse graftombes. Aan het
einde staat een hoge standsteen mettekst en daarweer
op een boomkruis mel lauwerkrans. De vormgeving van
het graf is verzorgd en vol symbolen. Zo wordt het
boomkruis wordt omslingerd door klimop, symboolvoor
de dood.
Van hieraf lopen wij via het Esdoornpad naar het papaverpad.
De Velden 25 F-G-H zijn ingeruimd voor de
graven van woonwagenbewone rs. (Afb. 49) De velden
zijn de meest vrolijke en uitbundige die er op Zuilen zijn
te vinden. Evenals bij het graf van Tsjeu Bomers (no.
17) vinden wij hier een ruime toepassing van wit, rose
en donker marmer gecombineerd met een rijke schakering
aan vormen. Dit alles geeft deze velden een bijzonder
karakter. Een graf in Veld 25 (no. 20) (Afb. SS)is
exemplarisch voor de gralcultuur van de woonwagenbewoners.
Achter Veld 25H aan het Papaverpad liggen
twee zerken van roodkleurig marmer. ln het linker graf
liggen de bekende circusartiesten de heer en mevrouw
de Bever (Circus Bever) begraven.(no. 21)
Wellicht valt het U op dat er zoveel graven zijn waarop
foto's voorkomen. Dat heeft een specifieke oorzaak. Bij
woonwagenbewoners is het percentage anallabeten
groot. Velen van hen kunnen de teksten op de graven
niet lezen. Om toch het graf te kunnen herkennen is een
loto aangebracht.
Afd. 88
Afb. 87
60

Van het Papaverpad lopen wijvia de Jasmijnweg naar het protestant gedeelte Haagveld. (Kaart Xil|
4t4*
,[&
t;t
/i/ft1//u
l-
/
*w
sll
llhll.
q'r
r)a))
)-?Lt
/,,,
36
/'\'//) ( /e) e,,)
t1
-1)
1n
)
1-U
///
4c
/cru
r.r3
(!1*"g
Kaart Xt tt, Plattegrond "Haagveld" (wandelroute ingetekend)
61

Het verschil in sfeer en karakter valt meteen op. Het
protestant gedeelte is veel somberder en er komen wel
andere, maar lang niet zoveel verschillende types grafmonumenten
voor. Ook de diversiteit aan materiale
toegepast in de grafmonumenten is minder.
Wij slaan linksaf lopen door het vak 3A en gaan opnieuw
linksaf. Op de hoek zien wij een voorbeeld van een
grafmonument in de vorm van een obilisk (ca. 1900)
(no. 1) (Afb. 24)
Voorbij het dienstgebouw en langs de heg met het
katholieke gedeelte ligt een lange reeks grafkelders
afgedekt met monumentale grafstenen. (no. 2) (Afb.30)
Hier liggen leden van de families Rueb (van Backer en
Rueb), Pels-Rijcken, van Slingeland, van Limburg-Stirum
en het dubbelgraf van de heren van Burgst. Eens
vervulden de leden van deze f amilies belangrijke posten
in het sociale-, economische- of culturele leven van
Breda. De graf stenen zijn soms prachtig gebeeldhouwd.
De meeste zijn voorzien van familiewapens
en symbolen van de dood als doodshoofden,
beenderen en palmtakken.
Rechts van de weg langs de grafkelders ligt in de
Velden 1B, 2-0 en 1H een graftype dat op het protestantse
gedeelte vaker voorkomt dan op het katholieke.
De afgebroken boomstronk is een tussenvorm tussen
het boomkruis en de algebroken pilaar. Met name het
graf in veld 1B van Ch. Kocken-Resner is een mooi
voorbeeld van dit type.(no. 3) ln een enkel geval zijn
twee afgebroken pilaren te zien met daartussen een
opstand met opschrifl. (Afb. 27)
Zeer bijzonder voor Breda is het ijzeren graf van Cornelis
Jan Wouter Nahuys, heer van Burgst uit 1831. (no.
4) (Afb. 22 )Yan dicht bij is goed te zien hoe de ijzeren
platen afzonderlijk zijn gemaakt en op de hardstenen
sokkelzijn geplaatst. Ook de afdekking bestaat uit losse
delen. De vaas werd daarop als los element aangebracht.
ln feite gaat het hier om een standaard model
grafvorm dat men naar eigen behoeven kon laten voorzien
van teksten, wapens of andere afbeeldingen. De
ontwerper en de firma waar het gemaakt is zijn onbekend.
Opvallend detail aan het monument is de omgekeerde
toorts op de noord-westhoek van het graf . Ze is
symbool voor het einde van het leven (thema "dovende
levensvlam" naar R. Jacquaert).
De belangrijkste graftypen en de meest bijzondere graven
op de oudste gedeeelten van Zuilen en Hageveld
hebben wij nu gezien. Wij verlaten het kerkhof Hageveld,
niet voordat we in het laatste gedeelte van het
kerkhof, verscholen achter een boom en liggend tegen
de heg, het graf hebben bezocht van de oom en tante
van de schilder Vincent van Gogh, V. van Gogh en E.F.
van Gogh-Vrijdag. Het graf werd aangelegd in 1857
toen de vrouw overleed. (no. 5) De "herder en leraar"
Vincent van Gogh overleed in 1874.
Wij lopen door en zijn weer terug op de Haagweg.
Terugkijkend naar de plaats waar wij de begraalplaats
binnen gingen is te zien welk enorm terrein de begraafplaats
omvat en hoezeerde begraafplaats haarstempel
drukt op het straatbeeld in dit gedeette van de Haagweg.
Omdat aanvankelijk op 50 meter afstand van een begraafplaats
gebouwd moest worden zien wij tegenover
Zuilen en Haagveld de huizen (grote voortuinen) ver
terugliggen van de rooilijn. ln latere tijd mocht wel
gebouwd worden langs de rooilijn. Met name tijdens het
lnterbellum zijn veel open plekken in de bestaande
bebouwing opgevuld.
Tegenover de begraafplaats Zuilen staat voor het pand
Haagweg 311 de oude Mijlpaat no. 35. (Atb. 9)yanat
dit punt is het precies 35 kilometer tot aan het veer van
Sleeuwijk. De kilometerpaat stamt nog uit de tijd dat de
Haagweg deeluitmaakte van de verbinding Antwerpen-
Breda en Bergen op Zoom-Breda, welke werden aangelegd
in de eerste decennia van de 1ge eeuw..
Wij naderen een mooi gedeelte van de Haagweg. Aan
de noordzijde van de straat ligt Villa Meertensheim
(Haagweg 354-356). (Afb. Sg) De vitta met zijn schitderachtige
architectuur werd gebouw 1879180 naar het
Afb.89
ontwerp van de Bredase architect J.J. van Langelaar.
Deze architect was een leerling van de bekende neogo-
62

lische bouwmeester P.J.H. Cuypers. Van Langelaar
ontwierp voor Breda de O.L. Vrouwe Hemelvaartkerk
aan de Ginnekenstraat (1890, gesloopt 1967)en de St.
Jozefkerk (zonder toren) aan de Oranjesingel (1897,
gesloopt 1977). Aan de architecluur van het pand,
uitgevoerd in neo-renaissancestijl met neo-gotische accenten,
is te zien dat de architect veel met kerkbouw
bezig was. Van Langelaar sloot zich in zijn architec-
'luurontwerpen (woonhuis Nwe. Boschstraat 49, villa
Wildtsanck, Ginnekenweg 219 en notarishuis Liesboschstraat
23) aan bij de landelijke ontwikkelingen in
baksteenbouw en eclectische stijlen, maar de invloed
van de kerkelijke architectuur met name in de vorm van
spitsboogvensters (al dan niet gesloten) maakt geeft
zijn architectuur een speciaal karakter. Naast het siermetselwerk
in de gevels en de gevarieerde opbouw van
de bouwvolumes tot en met de toren, is met name de
ingangspartijvan het pand interessant. Deze is voorzien
van een uitgebouwd portiek met aan de binnenzijde een
heus kruisribgewelf. In 1952 is de villa verbouwd tot
twee woningen, waarbij het achterste gedeelte werd
gewijzigd en uitgebreid.
Het pand naast villa Meerstensheim werd 1939 gebouwd
in de Traditionele stijl van de Delftse School,
naar het ontwerp van de Bredase architect Frans Mol.
De architectuur is origineel en verzorgd. De a-symmetrisch
ingedeelde gevelkent een grote variatie aan deuren
vensterpartijen waarin een inpandig balkon, verwerkt
als loggia, het hoogtepunt vormt.
Aan de overzijde staat het huis Joshol. De eerste steen
voor dit pand werd gelegd door de zes broers Verhoeven
op 4 juli 1876. ln 1930 werd de f rontgevel gewijzigd.
Van een statige gevel met hoge vensters werd het huis
verbouwd in een bouwtrant die geinspireerd is door de
Amsterdamse- en Haagse School.
Haagweg 366, villa Princenoord. (Afb. 90) Op deze
locatie lagen tot 1864 twee hovenierswoningen met
opstallen boomgaarden en tuinen eigendom van de
heer G. Moolenbergh. Deze werden in september 1864
gekocht door P.J. Kocken, die er de villa Princenoord
op liet bouwen. 1 mei 1866 was het huis gereed. De villa
is gebouwd in een archilectuurtraditie die, beinvloed
door Franse voorbeelden, begin 19e eeuw komt opzetten
en zich daarna wijd verbreidde over Nederland. Ze
bestaat uit de bouw van buitenplaatsen en landhuizen
met een symmetrische gevel over vijf vensterassen,
een monumentale ingangspartij, vensters opde begane
grond met luiken en meestaleen schilddak. Princenhage
kende reeds huizen in deze traditie bijvoorbeeld de
Lindenborg aan de Sprundelsebaan (ca. 1830-40) en
het huis Mefiersem, heden postkantoor (1852). ln 1863-
64 werd in deze traditie ook Dreef 6 gebouwd. De villa,
met zijn statige gevel met deur- en vensterpoorten met
afgeronde hoeken, wordt omringd door een parkachtige
tuin waarvan ze het middelpunt vorml. Bedoeld als
echte buitenplaats is de villa nu omringd door bebouwing.
Vroeger echter was de tuin nog veel groter. ln
1932-34 werd aan de westzijde een stuk eraf gehaald
voor de bouw van het rijtje Haagweg 376-384. Aardig is
hier op te merken dat dezelfde architect van het huis
Princenoord een jaar later aan de slag ging in het
Ginneken. GinnekenwegZT5istot in det,ils een evenbeeld
van villa Princenoord.
Afb.90
Tegenover de villa Princenoord ligt Haagweg 33g, villa
De Haghe. (Afb. 9t) Het pand kent een bijzondere
geschiedenis. ln 18BB staat op de locatie van het huidige
landhuis een woonhuis met schuur (familie C.E.A.
Bode). ln 1905 verkoopt de weduwe C.E.J. Bode-Derks
het huis aan F.C.V. Dommer van poldersveldt, burgemeester
van Princenhage. Deze laat in 1906 het huis
afbreken en vervangen door het huidige. ln 1907 wordt
Afb.91
63

de tuin rond het huis ingericht in Engelse landschapsstijl.
Tijdens een vakantie in Zwitserland verblijft de
familie Dommers van Polderveldt aan het meer van
Neuchatel. Ze is daar bij vrienden in een chalet met
vakwerk dat daar is gebouwd in 1870178. Tijdens deze
vakantie overlijdt de eigenaar. De erfgename geeft er
blijk van uit het huis te willen weggaan. De lamilie
onderzoekt daarop de mogelijkheid het huis te kopen,
het te demonteren en overte laten brengen naar Breda.
Over de onderhandelingen weten wij niets, maar deze
lopen positief af . Het huis wordt gedemonteerd op de
fundering en stenen buitenmuren (begane grond) na.
Uiteindelijk wordt het in Princenhage op een nieuwe
fundering en met nieuwe buitenmuren weer opgebouwd.
Vanwege de windgevoeligheid was het verplicht
in Nederland vier binnenmuren te plaatsen. De herbouw
vond plaats door het aannemersbedrijf A.N. Sprangers
uit Princenhage. De villa heeft oorspronkelijk een houten
dakpartij belegd met leien. ln Nederland wordt een
pannendak duurzamer geacht, hetgeen mogelijk wordt
aan te leggen door de stenen binnenmuren (neerwaartse
druk). Een typisch Nederlands detail in het
exterieur is de hardstenen plint (J. Petit), die er
oorspronkelijk niet bij hoorde. Ook de dakpartij van de
erker (oostzijde) wordt bij de bouw in 1906 aangepast
en eveneens voorzien van een pannendak. ln het interieur
is de grote trap anders dan in het oorspronkelljke
huis. Ze wordt in aangepaste stijl gemaakt door de
meestertimmerman F. Beekers uit Princenhage. Deze
timmerman verzorgde ook het hang en sluitwerk der
ramen.
ln '1918 wordt het huis verkocht aan G. van der Koogh,
civielingenieuw uit Alkmaar. Hijwoont er maar een jaar,
maar door zijn toedoen verdwenen de fraaie gebeeldhouwde
overstekken die het huis eerst had. ln 1919
verkoopt de heer van der Koogh het pand aan de f amilie
Lomans, die het pand door de tijd heen zorgvuldig
onderhield.
Haagweg 357-357a is een voormalige hovenierswoning.
Ze telt slechts een bouwlaag en bestaat uit drie
gedeelten. Het middelste is het oudste en daterrt uit het
laatste kwart van de 1Be eeuw. Aan de westzijde werd
1852 een potstal gebouwd, die in latere tijd diverse
malen verbouwd werd. Het oosteliik gedeelte van het
pand is uit het laatste decennium van de 19e eeuw. Bij
de bouw van dit gedeelte werd de frontgevel ca. 60 cm
verhoogd en voorzien van een gladde gestucte fries (zie
bouwsporen in zijgevel). Tevens werden alle deurpartijen,
zowel in in- als exterieur verhoogd en voorzien van
een bovenlicht. Omdat er zoveel bouwsporen te zien
waren werd de frontgeveltoen ook wit geschilderd.
Het complex Haagweg 363'365 vormt architectonisch
een bijzonder object.(Afb. 92) De panden, uitgevoerd
in de Amsterdamse Schoolstijl, werden gebouwd in
1929-30 als broodfabriek-bakkerij met winkel met een
beneden en twee bovenwoningen. Het werd gebouwd
in opdracht van mej. F.C. Bayings naar het ontwerp van
de architect C.A. Bom. ln 1949 werd het object in
opdracht van de heer C. Kriesels verbouwd tot garage.
ln 1976 werd het pand getroffen door een brand. Vanwege
de vele bouwsporen werd het pand later witgeschilderd.
Helaas verdwenen toen de karakteristieke
ladderkozijnen der vensters. Heden is nog wel goed het
siermetselwerk van de halfronde uitbouwen in de
middenpartij, die oorsp ro nke lijk ware n ve nruerkt als zui l-
of torenachtige elementen met een afdekking. Het aansluitend
rijtje huizen (Haagweg 369-373)werd gebouwd
in 1928 naar het ontwerp van de architect G. Esbach in
Amsterdamse Schoolstijl.
Afb.92
Doorlopend over de Haagweg wordt onze aandacht
getrokken door de villa no. 392.2e werd gebouwd rond
1910 in een baksteenarchitectuurtrant die in het begin
van de eeuw in Nederland in zwang raakte. Kenmerkend
voor deze villabouw is de a-symmetrische gevel
en de statige bouwtrant waarin architectuurmolieven
voorkomen ontleend aan het Hollands Klassicisme.
Vensterpartijen en de afgeronde top met guirlandemotief
vormen een vrije interpretatie van deze Klassicistische
bouwlrant. Het hekwerk voor de villa werd
speciaal voor het gebouw ontworpen. Soortgelijke baksteenbouw,
maar minder van kwaliteit zien wij in de
panden Haagweg 394 en 377-399. De bekroning van
de topgevels met een staande ruit is voor Breda zeldzaam
te noemen.
Wij naderen Princenhage.
64

I
Voor het huis Mefiersem kijken wij eerst naar links. Op
de hoek Laan van Mertersem_hoek Esserstraat ligt de
villa Haghehoeck (Haagweg 385) en ernaast Laan
van Mertesem 2. De Bredase architect Jan de Lint
ontwiep de viila's in 1932-1934/35. Haagweg 385 werd
eerst gebouwd als artsenwoning met-praktijkruimte.
Laan van Mertersem 2werdgebouwd voor burgemees_
ter Sutorius van princenhage. Beide villa,s zijn jebouwd
i1 een landelijke boerderijachtige bouwtrant met rieten
dakbedekking en vensters meiluiken. De architectuur
is verzorgd hetgeen goed is af te lezen aan de delaille_
ring (plint, deur- en vensterpaflijen, etc..
van der Pas voorzien van een nieuwe frontgevel. ln
deze.tijd was het pand een wagenmakerij. De toenmali_
ge eigenaar liet een aangepaste pui maken met het
motief van een wiel met spaken in lret boventicht boven
de deurpartij. De houten winketpui werJvervaarOigO
d9orA, Fr6jaert uit Antwerpen. lnteressant van vormge_
ving zijn ook de veetkleurige tegettaOteius in Oe bo6!_
velden van de vensters. 2e ziin uitgevoerO in de Art_
Nouveaustijlen werden gemaakt in Intwerpen.
Huis Mertersem (hoek Haagweg-Esserstraat) had
voor de v.erbouwing tot postkantoor (1990) haar in_
gangspartij aan de Haagweg. (A f b. 93) Op de locatie van
het huidige pand stonden oorspronkelijk drie panden in
bezit van de Hoofdambtenaar Johan ,in der Vinne. Na
diens dood in 1870 kwamen deze te koop. Het oostelijk
gelegen pand werd gekocht door Vincent van Gogh
(oom van de schilder Vincent van Gogh), die erin staa-g_
de in 1873 ook het westelijk ernaas-t getegen huis ie
kopen. ln 1873 werden de twee panOen ingrijpend
verbouwd in de traditie van landhuizen als Oe tinOen_
borg aan de Sprundelsebaan, over welke architectuur
hierboven bijvilla princenoord is geschreven. Het huis
kreeg toen ook zijn naam veruuijiend naar de plaats_
naam van Princenhage in middeleeuwse oorkonden.
Het pand heeft een markante ligging in het dorpsbeeld.
De nieuwe flat ten zuiden van net huis past zich wel in
kleur, maar helaas niet in vorm aan aan het bouw_
volume van Huis Mertersem. Bijde herbestemming van
het huis werd de ingang verplaatst naar de kopse gevel
(Esserstraat). ln feite is een dergelijke situatie ,,onmogelijk",
omdat juist het meest t

;,,2
hier verwerkt als een soort kuif. Genoemde
architectuurdetails, i nclusief winkelpui, {ri es en gootpartij
met klossen, geven het pand een statig karakter. Het
motief van veelkleurige tegeltjes komt wel vaak voor in
boogvelden van deur- en vensterparlijen, maar in Breda
kennen wij slechts enkele panden waar deze tegeltjes
voorkomen in een fries of ander deel van de gevel
(Mauritsstraat 20 en Ginnekenweg 86).
Martinuskerk. Doorde aanleg van het stadhuis ontstond
ook het straatje ten westen van het stadhuis richting
kerk, kerkhof , pastorie en Doelen. Het interieur van het
pand is zeer modern en laat zien hoe een historisch
object herbestemd kan worden tot een modern kantoorpand.
w','
W
k
7
-,,'&
"81
z
74
Afb.96
Afb.95
Wij komen op de Haagse Markt en beginnen onze
rondgang bij
Haagse Markt 1, het voormalige raadhuis van Princenhage.
Dit pand is voor U opengesteld.
Het werd gebouwd in 1792. ln 1925 werd het intern
gedeeltelijk verbouwd en in 1971 intern geheel verbouwd
tot kantoorpand. De bakstenen geve I met bordes
is in de Klassicistische bouwtrant uitgeveoerd. (Afb.96)
Middenrisaliet met ingangsparlij en de zijdelen van de
gevel zijn gevat tussen pilasters, terwill het middenrisaliet
wordt bekroond door een f ronton. De locatie aan
de zijde van de kerk hangt samen met de open plek die
hier was aansluitend op de begraafplaats rond de St'
Haagse Markt 5 (Afb.97)was tot 1974 de kosterijvan
de kerk. Daarna werd het huis respectievelijk hulpposkantoor
en na enkele jaren al woonhuis. Vroeger telde
het pandje een bouwlaag. ln latere tijd werd een bouwlaag
toegevoegd, terwijl de gevelglad werd afgestuct.
Haagse Markt 6-6a, De Prins van Oranje genaamd.
(A{b. 97) De bebouwing aan deze van de markt is
ontstaan tussen 1655-68. Vanaf ca.1697 tot 1840 is in
het pand een bierbrouwerij gevestigd. Ze beslaat de
panden Haagse Markt 6-6a-7 en Doelenstraat 1-1a. ln
1841 wordt het pand geschikt gemaakt voor de bewoning
door particulieren en in drie delen opgesplitst,
te ruuij I de bie rbrouweri j achte r het hu i s we rd af gebroke n.
16 juli 1870 verkocht de eigenaresse, jonkvrouwe
Binckhorst, haar deel van het complex aan het R.K.
Kerkbesluur van de St. Martinusparochie, die het in
gebruik neemt als pastorie. ln 1906 verkoopt Mathijs
Grooters de rest van het pand aan het R.K. Kerkbestuur,
die dit deel bij de pastorie trekt. ln dit jaar wordt ook de
gehele voorgevelopnieuw opgetrokken in de bouwtrant
bo

Haagse Markt 8 op de hoek met de Doelstraat wordt
gebouwd in '1951 als hulpostkantoor voor Princenhage
op de plaats waar tot 1620 het huis De Vier Heemskinderen
heeft gestaan. (Afb. 98) In de tijd daarna staat
hier een monumentaal herenhuis De Hutte van Graelf
Willem genaamd, waarvan onder het huidige pand resten
bewaard zijn gebleven. Het ontwerp, uitgevoerd in
Traditionele Delftse Schoolstijl, wordt door de Dienst
Gebouwen der P.T.T. gemaakt. De architectuur van het
object is eenvoudig, maar vezorgd. Met name is aandacht
besteed aan de ingangspartij en de afwerking
van de hoekpartij. Sinds drie jaar is in het pand een
winkel gevestigd.
Afb.97
zoals die nu is te zien. Tenslotte verkoopt het R.K.
Kerkbestuur het pand op 30 maart 1968 aan de
Boerenleenbank van Princenhage (RABO-bank), die er
een filiaal in vestigt. Daartoe wordt de gehele begane
grond uitgebroken en een stuk aan de achterzijde aan
het pand toegevoegd. Het pand heeft een gepleisterde
lijstgevel, welke op de begane grond is voorzien van een
rusticamotief . De hoge staande vensters op de begane
g rond h ebben waaierzwikken ( rondboogvormig bovenlicht)
en een geprofileerde omlijsting voorzien van een
sluitsteenmotief. De kleinere vensters op de eerste
verdieping bezitten dezelfde omlijsti ng en sluitsteenmotieven.
Het object is afgedekt door een groot en een
klein (no. 6a) schilddak.
Afb.98
Haagse Markt 9-10 dateert van 1709 (zie jaarankers in
zijgevel) en is vanaf die tijd De prins Cardinaal genaamd.(eveneens
afb. 98) De voorganger van dit huis,
de herberg De Vier Heemskinderen, wordt in het eerste
kwart van de 1 6e eeuw midden in het verbrede gedeelte
van de straatweg gebouwd, die doorloopt in westelijke
richting richting Bergen op Zoom. Rond 1620 wordt het
pand in drie kavels verdeeld. Op de kaart van de Aard
uit ca. 1650 zien wij de plek bebouwd met drie woonhuizen.
ln 1637 en 1647 wordt no. 10 in verkoopactes Het
Vyer Hemelspeert genoemd (na ca. 1650 kortweg Het
Heemspaard). De nummers 9 en 1 0 worden in de vorige
eeuw samengetrokken. Het pand heeft een grijsgepleisterde
lijstgevel. De winkel is al zeer oud, in ieder
geval vanaf het begin van de 19e eeuw (toen
vleeshouwerij). De ingang tot het huis ligt om de hoek
aan de Liesbosstraat 1a. De deurpartij is bekroond met
een hoofdgestel steunend op staande voluten en voorzien
van een groot bovenlicht met lraaie roedeindeling.
Boven in de gevelziet U de bouwdatum van het huidige
pand in de muurankers: 1709.
Enkele meters verderop in de Liesbosstraat ziet U een
klassiek aandoende houten rondboogpoort met fronton,
afkomstig van de in 191 1 afgebroken kerk te Klein-
Zundert. De poort werd hiertoen pas geplaatst en is niet
afkomstig van de schuurkerk van Princenhage zoals
vaak wordt beweerd (afgebroken in 1803).
Haagse Markt 11. (Afb.99) Een van de indrukwekkendste
panden aan de markt is het rijksmonument no. '11,
Het Schoutshuis genaamd. Het pand wordt gebouwd in
1777 in opdracht van de laatste schout van de Heerlijkheid
Princenh age : Jan Ad ri aan Rijcken (1 7T t -1794)
door de Princenhaagse timmerman Anthony Grootens.
Naast het pand ligt dan een koetshuis, maar dit wordt
in 1921122 vervangen door een winkel/woonhuis. Het
huis heeft een bakstenen gevel met aan de oostzijde
een driezijdige erker opgetrokken over drie bouwlagen.
De vensterpoorten zijn afgesloten met een segmentboogvormige
strek (bovenlatei), terwijl de bovenste
venSters een wigvormige roedeindeling kregen. Te zien
aan de profilering van de randen, lijkt de ingangspartij
lijkt in de eerste helft van de 19e eeuw een nieuwe
omlijsting te hebben gekregen ol de bestaande werd
gewijzigd. Het voor en achtergedeelte van het huis zijn
afgedekt met afzonderlijke afgeplatte schilddaken
waarop monumentaal uitgemetselde schoorstenen. ln
1975 wordt het pand helaas opgedeeld in twee aparte
aparte woonhuizen, terwijl het interieur van het westelijk
gedeelte werd verbouwd. Het oostelijk gedeelte werd
1992 gerestaureerd en gerenoveerd (nieuwe keukeninrichting
en sanitaire voorzieningen). Door de op-
67

deling krijgt het westelijk gedeelte een nieuwe ontsluiting
en is de interessante plattegrond, middengang met
zijvertrekken en ingebouwd trappenhuis, niet meer
herkenbaar.
Haagse Markt 16-16a. (Afb. 100) Het bestaande hoekpand
met de voormalige Heilaarstraat (toen alleen
woonhuis)wordt ingrijpend verbouwd in 1897, vermoedelijk
naar het ontwerp van de Bredase architect J.A.
van Dongen. De kern van het huidige huis bevat nog
delen uit de 1Be eeuw, maar de gehele gevelpartij en
delen van het achterliggende woonhuis zijn opnieuw
opgebouwd. De gevel, uitgevoerd in neo-renaissancestijl,
is opgetrokken uit rode baksteen met toevoeging
van veelkleurige baksteen in details (heden gevel witgesausd).
Tijdens de Tweede Wereldoorlog loopt het
pand aan de oostzijde schade op door een granaatinslag,
maar deze wordt geheel hersteld. Het pand
heeft een afgeschuinde hoek waarin de ingang tot de
winkel is ondergebracht. Het pand heeft mooie houten
winkelpui en ook de wijze waarop het afgeschuinde
gedeelte onder de trapgevel is afgewerkt leveft een
bijzonder architectuurdetail op. Het motief van de dubbele
trapgevel (twee in elkaar geschoven trapgevels)
wordt door de architect J.A. van Dongen in Breda gelntroduceerd.
Catharinastraal22 (ca. 1890) is hiervan een
voorbeeld. Twee overhoeks geplaatste zuiltjes bekronen
de trapgevels, tenruijl deze gevat zijn tussen torenachtige
elementen, waarop eveneens overhoeks geplaatste
zuiltjes staan. Siersmeedwerk met een windvaan
bekroont de trapgevels. Helaas kunnen wij door
het witschilderen van de gevelde wisselwerking tussen
de helderrode oranjerode baksteen, het stucwerk en de
veelkleurige baksteen niet meer zien.
Afb.99
Haagse Markt 12. (idem afb. 99) Dit pand kent een
gecompliceerde bouwgeschiedenis. Officieel vormt dit
rijksmonument de nummers 1 2-13 en 14. Op deze plek
bestaat al in de 16e eeuw bebouwing Huis de Swaen
geheten. ln 1597 verkoopt A.Fl. Dirven, secretaris van
de Heerlijkheid De Hage, het pand en het wordt in twee
gedeelten gesplitst, waarvan het westelijk deel De Cleijne
Swaen wordt genaamd. In de 17e eeuw Huis de
Swaen een herberg, hetgeen zo blijft tot in de 'l9e eeuw.
Ca. 1830 werden de twee panden samengevoegd achter
een nieuwe gepleisterde lijstgevel. ln 1897 zou in het
hoekgedeelte van het huis een winkel gevestigd worden,
maar de verbouwing ging om onbekende redenen
nimmer door. Tot 1952 zou het pand een groot woonhuis
blijven. ln dat jaar werd het verbouwd tot winkel/
woonhuis. De eerste winkelpui werd al in 1958 vervangen
en verbouwd tot de huidige situatie. De oude ingangspartij
met bovenlicht is tijdens deze verbouwing
helaas verdwenen. Het caf6 dat naast het pand was
gelegen in de Heilaarstraat (heden Pastoor van
Spaendonkstraat), werd met de aanleg van deze nieuwe
straat in 1971 afgebroken.
Afb.100
Haagse Markt 19-20. Het object heelt een gepleisterde
lijstgevel van ca. 1890, de begane grond is verbouwd
(winkelpui). Alin een koopakte van 1540 eeuwwordtdit
pand vermeld als De Leeuw. ln de 1Be eeuw wordt het
losstaande huis vervangen door twee woonhuizen, die
op hun beurt in het begin van de 19e eeuw worden
samengevoegd. Waarschijnlijk telde het pand toen nog
slechts een bouwlaag. De huidige gevel en het grote
zadeldak dateren van ca. 1890.
68

Haagse Markt 22. (Dil pand is een restaurant en is
voor u opengesteld ) (Afb. 1a1) De locatie kent een
bouwgeschiedenis die teruggaat tot in de 1 6e eeuw (zie
kaart van Aard). Het huidige pand bevat resten vanaf
de 1Be eeuw. Vanaf de 1Be eeuw staat hier Huize
Stratenus. Het is genaamd naar de familie Stratenus
waarvan de dochter Louise een bekend schrijfsterwerd,
met name door haar roman Lindendaal en haar gedichten.
Het huis bestond oorspronkelijk uit twee gedeelten.
Onder de bewoners J. Kluts en zijn vrouw werden de
delen rond 1800 samengevoegd. Rond 1860 worden de
huizen verbouwd. Er komt een etage op de achterzijde.
ln 1887 wordt in opdracht van kolonel jonkheer G.
Leyssius en zijn vrouw H.J. Schadee van der Does, het
pand opnieuw ingrijpend verbouwd. Aan de voorzijde
wordt een etage opgebouwd, tenruijl de gehele verdieping
wordt heringericht. Achter het pand wordl een
tuinkamer toegevoegd. Wat opvalt is dat het pand niet
een geheel nieuwe voorgevel heeft gekregen. De gevel
op de begane grond richt zich nog precies naar de oude
indeling, terwijl op de eerste etage slechts drie vensters
werden aangebracht in overeenstemming metde inrichting
daar. 1892 was de gehele verbouwing klaar. Uit
deze tijd stammen ook de glas-in-loodramen uitgevoerd
Afb.101
door het glazeniersatelier't Prinsenhof (J. Schouten) uit
Delft in een vormentaal ontleend aan renaissance en
barokmotieven. Ze bevatten medai llons met voorste Ilingen
geinspireerd door de jacht (hert, wolfkop, houtsnip
en glansfazant). De Art-D6co glas-in-loodramen zijn
1922 aangebracht door Mevr. Blankers van de Velde.
ln 1988 wordt het pand restaurant. Het interieur wordt
zorgvuldig gespaard en waar nodig gerestaureerd. Het
huis krijgtt een doorde Lodewijk XVle stijlgelnspireerde
interieurdecoratie, aangevuld met eikenhouten lambriseringen
en diverse typen Belgische schoorsteenmantels.
Om in het interieur een grote eenheid te
verkrijgen, krijgt tijdens de verbouwing de achterkamer
op de begane grond haar balkenplafond. ln de halpartij
zijn name op de deurpartijen (gerestaureerd 19BB-89
door heer van Gils Princenhage) en het koepelplafond
versierd met stucwerk looplijsten, bladeren en florale
motieven, de moeite van het bekijken waard. Op de
hoeken van de gangpoorten staande consoles van stuc.
Haagse Markt 23, Huize van Schwarem. Dit pand is
voor U opengesteld. (Afb. 102)De naam van het pand,
gebouwd in 1746, veruvijst naar de familie van Schwarem,
die hier woonde van 1792 tot 1830. G.U. van
Schwarem was secretaris van Princenhage, zijn zoon
Adriaan maire-adjoint tijdens de Bataafse Republiek en
daarna eerste burgemeester van Princenhage (vanaf
1814). Diens zoon Hendrik richtte opnieuw het notariaat
te Princenhage op dat zich tot op de dag van vandaag
voortzette (Schwarem, Bode, Bossers, Esser, Bots).
Het pand kent een interessante bouwgeschiedenis. Het
is niet bekend wat op deze locatie staat toen in 1746 de
bouw van een nieuw huis werd aangevangen. Dit zou
gebeurd zijn door een zekere Anthonie Jonker, die
echter slechts '10 maanden in het pand woonde. Heden
telt het pand twee dwars geplaatste dakkappen met een
zakgoot eilussen. Het eerste huis, dat nog slechts een
bouwlaag telde, besloeg alleen het voorste gedeelte (in
h et i nte rieur het gedeelte tot aan het trappenhuis). Rond
1800 (1801 ?) werd het pand aan de westzijde uitgebreid
met een tuinkamer en kreeg het aan de oostzijde
een keukenaanbouw.
ln 1830-31 vindt een ingrijpende verbouwing plaats. De
huidige gevel wordt voor het pand gebouwd door de
toenmalige eigenaar Elias Lusac, terwijl aan de achterzijde
het huis over de gehele breedte een uitbreiding
met verdieping krijgt. lnpandig wordt, gedeeltelijk op de
locatie van de oude keuken, een nieuw trappenhuis
aangelegd.
Het huis kreeg een gepleisterde neo-klassicistische
gevel, waarin een ingangspartij in de vorm van een
portico met opgebouwd raamrisaliet. De houten zuilen
van de portico zijn uitgevoerd in de lonische stijl en
staan op hoge voetstukken. Het hoofdgestel, bestaat uit
een kroonlijst met hoge architraaf . De deurpartij bevat
een fraai gesneden bovenlicht in Lodewijk XVle-stijl. De
vensterpoorten zijn omrand door geprofileerde stuclijsten,
die op de begane grond hebben het motief van
hooldgestellen. De gevel wordt algesloten door een
69

usticamotief en voorzien van sierslucwerk onder de
vensterpartijen met intekening van llorale motieven. De
f ries van het pand heeft een gebosseerd binnenveld en
repeteert drie maal het centrelismotief. Het pand vervult
een belangrijke rol in het beeld van de markt, doordat
de gevelwand van de markt voorbijdit pand overgaat in
die van de Haagweg.
Afb. 102
f ries in de vorm van een gladde kroonlijst. Op de dakpartij
zien we twee hoog opgemetselde schoorstenen met
rookkapen, ookwel windvangen genaamd. Voor het
huis staan stoeppalen met kettingen ertussen. Het huis
heeft een bijzonder interieur. Aan de westzijde (links)
ligt de grote kamer over de gehele diepte van het huis.
ln de jaren zestig zijn de twee kamers gelegen in de
westzijde van hel huis samengevoegd tot 66n ruimte.
Om de draagmuur tussen de verlrekken op de eerste
verdieping te ondersteunen wordt een ijzeren H-balk
ingebracht. Deze is omtimmerd en verwerkt als een
grote architraaf die ligt overtwee Dorische zuilen. Halveruege
het huis aan de oostzijde (rechts) ligt het
trappenhuis. Bijzonder aan de bordestrap is de trapleuning.
Deze is uitgevoerd als een koperen slang waarvan
de kop beneden eindigt als trappaal en de staart reikt
tot aan het bordes in de trap. De slang werd vervaardigd
te Antwerpen, de maker is onbekend.
Haagse Markt 24-25. (Afb. 103) Ook op deze plaats
staat reeds in de 17e eeuw bebouwing. Ze is te zien
rechts op een gravure van Princenhage uit ca. 1650
(Haagweg richting westen). Ze bestaat twee woonlagen.
Onder het huidige pand is nog 66n muurdeel te
vinden van bebouwing uit die tijd. Het huidige pand is
van 1878/81. Het zijn typisch laat 19e eeuwse woonhuizen
met een gepleisterde gevel uitgevoerd in
Afb.103
Architectonisch en bouwhistorisch interessant zijn de
panden Haagse Markt 29-30-31-32. (Afb. 105)lnhun
huidige gedaante dateren de gevels van ca. 1870-1900,
maar aan de dakvormen, de verbouwde gevels en de
achterzijden is te zien dat ze een lange bouwgeschiedenis
doormaakten en in de kern ouder zijn. ln
1 615 zullen de panden die hier stonden schade hebben
opgelopen door de brand in Het Roode Hert. Geveltoppen
met vlechtingen (no.29), hetzelfde type dakkap en
metselwerk (30-31 en 32 was vroeger 66n pand) en een
interessante onderkeldering, geven deze objecten een
kwaliteit waarvan het wenselijk is dat ze uitgebreid
bouwhistorisch wordt onderzocht.
Haagse Markt 34, Het Roode Herl. (Afb. 106)ln 1615
brandde de toen bestaande herberg tot de grond toe af.
Vanaf die tijd ontwikkelde de herberg zich tot de grote
horecagelegenheid die ze nu is (geschiedenis van Het
Roode Hert vastgelegd in een boekwerkje H.Dirven-met
medewerking van E.M. Dolne, dat te verkrijgen is in het
caf6). ln de kern zijn nog vele bouwfasen bewaard
70

gebleven. ln 1935 kreeg het pand zijn huidige gevel,
gebouwd naar het ontwerp van de Bredase architect
Frans Mol. Ze is uitgevoerd in een mengeling van
I nterbellumstijl met Kropholle riaanse stijlinvloeden (met
narne natuu rstenen hoekblokken).
Afb. 105
Voor Het Roode Hert staat de hardstenen dorpspomp,
die hier rond 1790 geplaatst werd. (Afb. 107)Op de plint
van het rijksmonument staat te lezen: AALVA. Lodewijk
XIV-XV. De betekenis van de eerste letters werd nimmer
ontcijferd. De pomp werd nog gebruikt tot in het
Afb. 107
eerste decennium van deze eeuw. Ze raakle buiten
gebruik toen de kern van Princenhage geheel was
aangesloten op het waterleidingnet. De straten rond de
kern kwamen daarna pas aan de beurt, terwijl op veel
boerderijen nog tot na de Tweede Wereldoorlog gebruik
werd gemaakt van een pomp of Put. Wij lopen de hoek om richting Johanneskerk en passeren
daarbij eerst bakstenen geveltjes in eenvoudige
Art-Nouveaustijl van Dreel 1 -3.
Afb. 106, Princenhage, Hotel"Het Roode Hert"
Dreef 5, de Johanneskerk. (Af b. 108) ln 1801 werd de
St. Martinuskerk door het bestuur van de Bataadse
Republiek weer teruggegeven aan de katholieken. De
97 leden van de protestantse gemeenschap van Princenhage
kregen hiervoor schadevergoeding, dit ten
behoeve van de bouw van een nieuw kerkgebouw.
Eerst werd het pand Dreef 6 gehuurd, waar in het
voorhuis een kerkruimte werd ingericht. Na de stichting
van het Koninkrijk der Nederlanden werd door Koning
Willem I de helpende hand toegestoken voor het realiseren
van een nieuw onderkomen. De kerk werd gebouwd
in 1819 naar ontwerp en onder supervisie van
de heer Plomp, ingenieur van Rijks Waterstaat. Het
aannemerswerk werd gedaan door J. van den Maagdenberg
uit Leur. De neo-klassicistische bouwlrant
waarin het kerkgebouw werd opgetrokken wordt dan
ook wel Waterstaatsstijl genoemd. Kenmerk van deze
bouMrant is een symmetrisch opgebouwde gevelvoorzien
klassicistische architectuuronderdelen, zoals pila-
71

en (lonische orde), boven de pilaren een architraaflries
met daarop een f ronton (driehoekige gevelopstand met
verdiept binnenveld). ln Breda zijn de St. Antoniuskerk
aan de St. Janstraat, de St. Catharinakapel op het
Begijnhof en de voormalige kerk aan de Waterstraat,
alle uit 1836-37, andere goede voorbeelden van deze
bouwtrant. De gevel heeft een monumentale
ingangspartij met hoofdgestel. Ernaast zijn tekststenen
in de gevel aangebracht. Wij lezen links: Ex decreto
Gulielmi ltotis Belgii Regis Augustissimi Haecce Aedes
Aerarii Publici Sumptibus Ardificata est (Krachtens een
besluit van Willem l, koning van geheel Belgi6, is dit
bouwwerk uit middelen der openbare schatkist gebouwd).
Op de tekststeen rechts staat te lezen: D.
Jacobus van Pellecom Doctrinae Christianae lnterpres
Apud Scidamens es Huius Aedis Fundamentum Posuit
Xl Ant Kalendas Aprilis CICICCCCXIX. (D(ominee)Jacobus
van Pellecom leraar in de Christelijke leer te
Schiedam legde de eerste steen van dit gebouw op 20
maart 1819. Deze van Pellecom was de vader van de
eerste predikant A.N. van Pellecom. 30 september 1819
hield de dominee zijn eerste preek in het nieuwe kerkgebouw.
kruis vervaardigd uit balken die vrijkwamen bij de verbouwing
van het huis Zoudtland aan de Sprundelsebaan.
Het tapijt onder de avondmaalstalel en de antependia
voor de tafel werden geknoopt door vrouwelijke
leden van de protestantse gemeenschap. De koperen
kroontjes die hangen in de kerkruimte worden vermeld
als geschenk van de oom en tante van Vincent van
Gogh, die woonden in het Huis Mertersem en begraven
liggen op Haagveld. De glazen kaarsenkroon in het
midden van de kerkruimte werd vervaardigd te Antwerpen
en is even oud als de kerk zelf. Tenslotte is hier
vermeldenswaardig de naamlijst van predikanten tegen
de linker zijmuur. Ze werd vervaardigd in 1984 door de
handschriftkunstenaar J.C. Friederich uit Zevenbergen.
De lijst is compleet vanaf 1648. Boven de lijst ziet u het
voormalig gemeentewapen van Princenhage en rechts
het kerkzegel der voormalige Hervormde Gemeente
van Princenhage. Deze werd in 1968 samengevoegd
met die van Breda.
Naast het kerkgebouw vindt u Dreef 7-9, ookwel "de
protestantse pastorie" genaamd. (AIb. 107 naast Johanneskerk)
Het is een'1Be eeuws huis (ca. 1780)met
een symmetrische gevel en een zadeldak. Het koetshuis
dat bij dit pand hoorde werd voor de Hervormde
w W W
Ẉ :N
Afb.108
ln 1967 bleek het kerkgebouw te klein voor de groeiende
protestantse gemeenschap van Princenhage. De
Bredase architect J. de Wilde ontwierp een nieuw gedeelte
in aangepaste stijl dat een jaar later in gebruik
kon worden genomen. ln het interieur kwam het orgel
nu boven de ingangspartij, de preekstoel werd verplaatst
naar de linker hoek. Let u bij het bekijken van de
kansel op de opgaande adelaar op de leuning. Deze is
het symbool voor de evangelist Johannes waarnaar de
kerk is genoemd. De kerk telt twee doopvonten, een
oude geelkoperen (de z.g. Katwijkse doopvont) met op
het deksel een neerstrijkende duif , symbool voor de H.
geest en een stenen afkomstig uit een kerk in Oost-Brabant.
De kansel, uitgevoerd in Lodewijk XlVe-stijl en de
koperen doopvont kwamen in de kerk onder het predikantschap
van dominee A.C.J. van Maasdijck (1886-
1895). Opvallend in het interieur is het zware houten
iisN
ii
Afb.109
t:'N
..w
*iW
"'.
ffi
ffi
ffi
#
ffi
N
72

kerk afgebroken (1819). ln 1803 werd het aangekocht
door de Hervormde Gemeente, die het liet inrichten als
pastorie. Van 1803 tot 1965 wonen hier predikantengezinnen,
daarna wordt het kantoorpand. De monumentale
ingangspartij in de uit lJsselsteentjes opgetrokken
gevel is bijzonder van vormgeving. Ze heeft zijlichten in
de deurstijlen, z.g. fendtres battants, welke voor Breda
uniek zijn. (Afb. 109) Voor het pand staan nbatuurste_
nen paaltjes waartussen de ijzeren staven of kettingen
ontbreken. Sinds mensenheugnis staan daar ook de
vier lindebomen. Het huis, dat in '1973 werd gerestaurteerd,
kondigt in zijn symmetrische vorm over vijf
vensterassen en met ingangspartij in het midden de
nieuwe traditie aan van soortgelijke huizen met
gepleisterde gevels, zoals men ze vanaf het begin van
de 19e eeuw over geheel Breda aantreft en waarvan het
aan de oveaijde getegen Dreef 6 (Afb. t I0l een mooi
voorbeeld is uit latere tijd (1863-64). De gepteisterde
gevel van dit pand vertoont al de eerste sporen van
eclectische decoratieve elementen.
afzonderlijke huizen. Het tinkergedeelte (no. 1 1 ) dateert
in zijn huidige vorm van van na 1819. Op een prent van
Het Roode Hert uit ca. 1820, zien wij db oude herberg
die hier stond nog in zijn oude vorm. Rechts in de gevel
was een poort naar het achtererf , het halfronde venster
is het restant van een hooizolderdie boven de poortwas
gelegen. De ingangspartijmet hoofdgestel, is a_symme_
trisch in de gevel aangebracht hetgeen wijst op een
onregelmatige plattegrond en het venruerken van oude_
re delen in het huidige pand. Ook het onregelmatig
verloop van de vensterassen wijst hierop. ln-de 196
eeuw werd de bovenetage gebouwd, maar deze heeft
een andere gevelindeling en plattegrond dan de begane
grond (zie tevens Haagse Markt 22). De gepteisierde
lijstgevel met zijn monumentate ingangspa-rtijen hoge_
staande vensters met luiken, zijn weer typisch Jen
product van de vroege 1ge eeuw toen deze in zwang
raakten. No. 13 is gebouwd over een bouwlaag en veel
eenvoudiger van architectuur. De witgepleisterde f ront_
gevel was oorspronkelijk symmetrisch over vijf venste_
rassen (vensters met waaierzwikken) met een deur_
partij in het midden. Rond 1890 werd het pand ver_
bouwd tot winkel/woonhuis.
Tenslotte Dreef 8-8a. (Afb. 1fi) Het pand werd ge_
bouwd in ca. 1890 als postkantoor naar het ontwerp ian
de Bredase architect J. Lijdsman. Deze kreeg de op_
dracht een gevel te ontwerpen die paste in Oe Oorpi_
sfeer van de kern van princenhage. Ze is eenvoudig
maar indrukwekkend, zoals gewenst voor een openbaar
gebouw. Rond de bovenlichten van vensterpartijen
is siermetselwerk aangebracht evenals in de fries (over_
hoeks gemetselde bakstenen muizentanden ge_
naamd). De Gemeente Breda heeft de herbestemmr;ng
Afb. 1t0
Dreef 9 vormde voorheen de kleine kosterswoning. Het
huis heeft een kroonlijst en schilddak uit 1819. Ook deze
gevel is opgetrokken uit lJsselsteentjes. (Afb. 107, midden
voor hoge pand).
Dreef 11-13, de Gouden Leeuw genaamd naar de
herberg die hier stond. Heden vormen 1'l en '13 twee
Afb. 111
IJ

en restauratie van het pand voortvarend aangepakt,
met het gevolg dat het voor Princenhage historisch
belangrijke object bewaard is gebleven.
Tenslotte staan de deuren van de St. Martinuskerk
voor U open.
(Afb. 112 en 113) Alle informatie over de kerk en de
onlangs afgesloten restauratie is in de kerk verkrijgbaar
in de vorm van een boekwerk.
Speciale aandacht tijdens het bezoek aan de kerk wordt
gevraagd voor een presentatie achter in de kerk. Hier is
te zien hoe de Monumenten Werkgroep van de Kontact
Kommissie Princenhage bezig is het cultureel edgoed
van Princenhage in kaart te brengen en daarvoor in de
meest brede zin van het woord opkomt.
Hiermede is onze wandeltocht bedindigd.
Afb. I 12, Princenhage, St. Martinuskerk, zuidzijde
ca. 1960 Afb. 113
74

Colofon
Uitgave
Gemeente Breda
Postbus 2521
4800 CM Breda
Stadskantoor
Claudiusprinsenlaan 1 0
Tekst
Drs. E.M. Dolne
Tekstgedeelte geschiedenis Haagweg G. Otten
Tekstgedeelte begraafplaatsen Zuilen en Hageveld
E.M. Dolne m.m.v. Mevrouw A. van Oostenrijk.
Vormgeving en druk
Drukkerij West Brabant b.v.
Afbeeldingen:
E.M. Dolne.
Afbeeldingen 10, 11 ,12, 13 en 14 Gemeente Archief
Breda.
Afbeelding frontpagina Breda's Museum.
Afbeelding 1 ,3,4,5,6,7, B, 10A, 14,15,404, 408, 40C,
41 , 68, 106, 1 07, 1 12 en 1 13 Collectie E.M. Dolne.
Albeelding 2 Rijksinstituut voor Kunsthistorische
documentatie, Den Haag.
Kaafien Gemeente Archief Breda.
Breda, juli 1993.
75