De kwetsbaarheid van het Europese landbouw- en voedselsysteem ...

Box 8.4 Speculatie: vloek, zegen of beide?
Sinds de voedselcrisis van 2007/08 woedt een debat over de rol van speculatie bij de heftige beweging van de
prijzen. Was speculatie een belangrijke factor? Daarover zijn de economen het niet eens.
Voor een goed begrip is het nodig onderscheid te maken tussen twee typen speculatie:
• klassieke, commerciële speculatie: hedging - zich indekken tegen onvoorziene prijsbewegingen, i.c. op agrarische
termijnmarkten;
• louter financieel gedreven speculatie in agrarische en andere grondstoffen. Die gaat doorgaans niet gepaard
met aankoop van fysieke voorraden. De FAO schat dat nog slechts 2% van de landbouwtransacties leidt tot
fysieke transacties.
Traditionele commerciële speculatie
Het fenomeen van termijnmarkten is vanouds bekend in de landbouw- en voedselsector. Producenten en handelaren
dekken daar hun prijsrisico’s voor een groot deel af. Dat heeft vaak een stabiliserend effect op de prijzen.
Zo kopen de meeste kopers in bij lage prijzen, waardoor zij een verdere prijsval voorkomen. Omgekeerd verkopen
zij bij hoge prijzen, waardoor zij de prijspiek dempen. Recent, in 2010, zagen we dit terug. Door tegenvallende
oogsten (met name in Rusland) en concurrentie van graan voor biobrandstofproductie, dreigden er tekorten
en grepen enkele overheden in. Rusland kondigde in augustus een exportverbod af.
In zo’n situatie proberen graanhandelaren en –verwerkers hun posities veilig te stellen en worden zij actiever op
de agrarische termijnmarkten. Ook anteciperen sommige speculanten op verwachte schaarste. Daarmee stimuleren
zij producenten om hun productie te verhogen en ook dat kan de prijspiek dempen.
Volgens Pennings zijn de termijnmarkten - althans in Europa - relatief transparant en goed gereguleerd. Toezichthouders
hebben een redelijk inzicht in wie er precies op die markten opereren en kunnen zo nodig ingrijpen.
Het belang van zulke private marktordening neemt alleen maar toe door de afbouw van de publieke marktordening
in het EU landbouwbeleid, zeker na 2013. Termijnmarkten kunnen meer rust brengen, ook voor boeren in
Europa en in ontwikkelingslanden, en de invloed van korte-termijnspelers - zoals financiële speculanten - beperken.
Hedging kan ook een ander voordeel hebben: aankondiging van komende schaarste en overvloed (price
discovery). Producenten, overheden en toezichthouders kunnen daar dan vervolgens op anteciperen.
Financiële speculatie
De discussie gaat vooral over het tweede type speculatie: louter financieel gedreven speculatie door externe, op
korte-termijnwinst gerichte partijen. Die vindt op grote schaal plaats sinds 2006, hoewel ze in de geschiedenis al
teruggaat tot de legendarische "tulpenmanie", een speculatieve zeepbel op de Amsterdamse beurs die uiteenspatte
in 1638. Het gaat hierbij voor een belangrijk deel om zogenaamde commodity index funds: bundels van termijncontracten
in uiteenlopende goederen zoals olie, mineralen en landbouwproducten. Handel vindt vaak automatisch
plaats door computers. Deze indexfondsen zijn geïntroduceerd door Goldman Sachs en andere zakenbanken
als aantrekkelijk beleggingsvehikel in tijden van stijgende prijzen van grondstoffen. Andere veel genoemde
grote spelers waren Bank of America, American Insurance Group, Citibank, Deutsche Bank, HSBC,
Morgan Stanley en J.P. Morgan Chase. Ook in Nederland brachten banken zoals ABN AMRO en ING - die
normaliter niet zo veel deden met landbouw - volgens de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen
(SOMO), plotseling financiële producten op de markt waarmee beleggers kunnen verdienen aan waardestijging
of -daling van agrarische grondstoffen.
Verschillende instanties en auteurs zien deze handel als een belangrijke oorzaak van de prijsschokken van 2007
en 2008:
• Amerikaanse economen noemen “market players who had no interest in the underlying physical commodities
being traded”.
• De Wereldbank stelt: “Apart from the hedgers (e.g., producers and consumers) with interest in the physical
transaction of commodities, two other actors have been operating in the market during the last two or so
decades with purely financial incentives and no transactions in the physical markets. They are hedge funds
and commodity trading advisors (CTAs).
During the past few years, investment funds (mostly pension funds and sovereign wealth funds) also
entered the financial markets. It has been argued that these groups (mostly the latter) may have affected
commodity prices.”
110