a:men - Menighetene i Askøy

Instrumentas dronning på plass i Erdal kyrkje
Tekst og foto: Harald Gjøsæter
Ein plass har stått tom i Erdal kyrkje
etter vigslinga hausten 2006 – og det er
plassen for orgelet. Nisjen på søre veggen
var av arkitekten tenkt å romma eit orgel,
men av tekniske årsaker måtte kyrkjely-
den greia seg med flygelakkompagnement
til salmesong og liturgi dei første åra. Alt
medan kyrkja var på teiknebrettet sette
fellesrådet ned ein orgelkomité. Han
vart leia av kantor Gerd Inger Eide Yd-
dal. Organisten i Erdal, Anne-Gurine
Folgerø Gjøsæter, Øyvind Fluge, Vigleik
Stoveland og Oddmund Sagstad (sekre-
tær) utgjorde resten av komiteen. Dei
reiste rundt til ulike kyrkjer i distriktet
og prøvde ulike orgel, og la merke til at
kantor i Mariakirken, Karstein Askeland,
hadde vore konsulent ved bygginga av dei
instrumenta dei tykte best om. Han vart
difor hyra inn som konsulent også for
orgelet i Erdal. Han føreslo å ta kontakt
med Ålems orgelverkstad AB i Sverige, og
dette synte seg å verta starten på eit frukt-
bart samarbeide. Ålems er ikkje noko stor
verkstad, med berre sju personar i arbeid.
Det er heller ikkje noko gamal verksemd;
ho vart starta i 1985 av ein snikkar med
stor interesse for orgelbygging. Mykje av
arbeidet deira har vore restaurering av
gamle orgel, men dei har også bygd nokre
nye instrument.
Orgelet i Erdal er eit heilmekanisk orgel
bygd etter gamle tradisjonar. Som Mag-
nus Tonér, ein av orgelbyggarane sa første
gongen eg vitja dei under arbeidet: ”Dette
arbeidet kunne vore gjort for 2-3 hundre
år sidan. Det einaste som skil er at vi i dag
har betre lys og betre verktøy, men resul-
tatet blir det same”. Det har vore fascine-
rande å sjå orgelet verta til. Det vart først
bygd opp på orgelverkstaden i Småland,
så plukka frå kvarandre igjen, for så å
verta bygd opp på nytt i Erdal. Det er
ufatteleg mange delar i eit slikt instru-
ment, og det meste er i tre! Orgelet har 23
stemmer, fordelt på to manual og pedal,
det vil seia at det til saman er nesten 1300
piper. Pipene som høyrer til stemmene i
andremanualet står inne i eit ”svellverk”,
eit eige hus der veggene kan opnast og
lukkast med ein pedal for å variera lyd-
styrken. Mange av pipene er i tre, dei
andre er laga av ”orgelmetall”, ei legering
av tinn og bly. Pipene står med foten nede
i eit hol i ein ”vindlade”, ein trekasse med
sinnrike kanalar der lufta kjem inn frå
belgverket og blir fordelt til pipene. Lufta
kjem frå ein svært så stillegåande kom-
pressor, og vert fordelt gjennom tre belgar
for å få ein jamn luftstraum inn i vind-
ladane og pipene. I Erdal er spelepulten
plassert eit stykke frå orgelfronten, slik at
eit lite kor kan stå mellom spelepulten og
orgelet. Dette gjer at abstrakta, dei tynne
trelistene som utgjer koplinga mellom
tangentane og vindladane, er ekstra lange.
Mellom stemmeuttrekka på spelepulten
og vindladane går det også koplingar, som
kontrollerer kven av dei 23 stemmene
som får luft til ei kvar tid. Likeeins finst
det uttrekk som koplar saman manuala
eller eit manual og pedaltangentane.
Orgelet har fått ei vakker utforming.
Fronten eller ”prospektet” er utforma
i lyst nordisk asketre med intarsia av
mørkare amerikansk ask. Over dette ser
ein fasadepiper i mønster som fyller ut
nisjeopninga mot kyrkjerommet. Også
spelepulten og krakken er utforma i ask,
og står difor svært godt til resten av inte-
riøret i kyrkja.
Det er ikkje for ingenting at orgelet
vert kalla musikkinstrumenta si dronning.
Orgelet er det eldste instrumentet som
framleis er i bruk i europeisk klassisk mu-
sikk, og røtene strekkjer seg heilt attende
til 300 f.Kr. Instrumentet har utvikla seg
mykje sidan den tid, og ulikt i ulike land.
Ingen andre instrument kan visa til same
klangvariasjon og stemmeomfang som eit
orgel. På slutten av 1900-talet byrja ein
å byggje elektropneumatiske orgel, der
koplinga mellom spelebordet og orgelver-
ket var elektrisk, ikkje mekanisk. Orgelet
i Strusshamn kyrkje er døme på eit slikt
orgel. I seinare år har ein i stor grad gått
attende til å byggja mekaniske orgel, og
desse er venteleg meir haldbare i det lange
løp. Og medan eit elektronisk orgel typisk
varer nokre få år før det må kasserast,
kan eit orgel som det i Erdal vara i nokre
hundre år…
Det viktigaste med eit orgel er no like-
vel lyden. Og orgelet i Erdal kyrkje kling
praktfullt. Det er bygd for og intonert for
å utnytta den særeigne akustikken i denne
kyrkja. Det er ikkje noko typisk barok-
korgel men heller ikkje romantisk, det har
stemmer som høver både til polyfonisk barokkmusikk og til
symfonisk ”fransk” orgelmusikk. Det har ei fin blanding av
solostemmer og stemmer som høver til akkompagnering av
song eller andre instrument. Det er i det heile eit svært så all-
sidig instrument, både til gudstenestleg bruk og til konsertar.
Dette siste fekk vi eit godt døme på allereie 2. pinsedag.
Etter gudstenesta der orgelet vart vigsla til bruk i kyrkja, heldt
Karstein Askeland konsert, der han hadde valt ut verk som
demonstrerte mangfaldet av stemmer i orgelet. Det var ei klår
stigning i programmet, fram mot Bachs preludium og fuge i
h-moll. Ei musikkoppleving av dei sjeldne! Eller sjeldne? Kan-
skje vi kan vona på slike opplevingar oftare, no som vi har fått
eit så godt instrument i Erdalskyrkja?
No er jo ikkje dette primært eit konsertinstrument. Og
23 stemmer er jo ikkje allverda. Men som den landskjende
organisten Bjørn Boysen sa då han vitja kyrkja hin dagen
for å prøva instrumentet: ”Her har de fått utruleg mykje for
pengane!”
Festgudstjeneste i Ask kirke da orgelet ble gjeninnviet
Av Tor Dag Kjosavik
2. pinsedag var det fest i Ask kirke. Da ble et nyrestaurert
orgel tatt i bruk etter en reparasjon som
startet i 2007. Orgelet ble bygget i 1914 og stod opprinnelig
i Strusshamn kirke. Men da Strusshamn fikk
nytt orgel i 1960, vedtok Ask menighetsråd å flytte
orgelet til Ask. Det ble montert i kirken i 1964 og
innviet året etter.
Orgelet er et mekanisk kjegleladeorgel med 15
stemmer, to manualer og pedal. Det er bygget ved
Olsen & Jørgensens orgelfabrikk og har både musikalsk
og kulturhistorisk verdi. Orgelet var noe slitt
allerede før det ble flyttet. Det var også tilgriset av
fugler som hadde falt ned i noen av pipene. I flere år
var det planer om restaurering av orgelet og i 1988
ble det foretatt en foreløpig restaurering. Fortsatt
hadde det mange mangler og flere deler var slitt eller
skadet. Det ble diskutert om en skulle kjøpe et
helt nytt orgel, men fra faglig hold ble det fastslått at
orgelet var i så bra stand og hadde så stor kulturhistorisk
verdi at det ville svare seg å reparere det. Fellesrådet
vedtok derfor en fullstendig restaurering av
orgelet til hundreårsjubileet. Kirken lånte et orgel av
a:men 3-2008 a:men 3-2008
Instrumentas dronning på plass i Erdal kyrkje
orgelreparatøren, Dietrich
Johannes Buder Orgelverksted,
mens det ventet på
at restaureringen skulle bli
ferdig.
Under festgudstjenesten
deltok både organist
Terje Haugom og kantor
Gerd Inger Eide Yddal med
flott musikk. Det var ikke
vanskelig å legge merke
til at klangen i orgelet nå var en helt annen enn tidligere.
Menigheten fikk også høre trompetmusikk
av Elise Minde Fagerli og Roar Minde Fagerli. Egil
Hjortland var forrettende prest og etter kunngjøringene
ble orgelreparatøren kalt fram til koret der han
både fikk mange fine ord fra formannen i menighetsrådet,
Øyvind Fluge og en stor blomsterbukett.
Den gode stemningen i kirken tok folk med seg ut på
kirkebakken der kaffe og kaker ble nytt i finværet.
8 9