Metoda filozofii przyrody

Jan Czerniawski
Od autora: PoniŜszy tekst powstał w wyniku nieznacznych zmian redakcyjnych fragmentu
większej całości. Sprofilowany pod kątem tej całości, wydaje się jednak mieć walor
ogólniejszy.
Metoda filozofii przyrody
0. Wstęp
Dość powszechnym niedociągnięciem prac z filozofii przyrody jest brak wyraźnie
zadeklarowanej metody uzasadniania stawianych tez. Wielu autorów, świadomie lub nie,
naśladuje w tym przedstawicieli nauk przyrodniczych. Oczywiście w naukach szczegółowych
w zasadzie moŜna uprawiać badania bez refleksji metodologicznej, zakładając, Ŝe odpowiedni
dla danej dziedziny nauki wariant metody naukowej jest w ogólnych zarysach znany i
powszechnie akceptowany. Nawet jednak tam, zwłaszcza przy podejmowaniu badań trudnych
i nowatorskich, poŜyteczne są często analizy metodologiczne, mimo Ŝe zasadniczo nie naleŜą
one do samej nauki, lecz do odpowiedniej metanauki. Tym bardziej analizy takie są na
miejscu w filozofii, za której specyfikę uwaŜa się zawieranie własnej metadyscypliny.
Oczywiście przedstawianie dla kaŜdej z przyjętych tez kompletnego uzasadnienia
zgodnego z zadeklarowaną metodą byłoby zbyteczną pedanterią. Filozof powinien jednak być
gotów w kaŜdym przypadku tego rodzaju uzasadnienia dostarczyć. PoniŜej więc postaram się
przedstawić główne załoŜenia proponowanej metody.
1. Ograniczenia metody hipotetyczno-dedukcyjnej
Za powszechnie przyjętą w naukach empirycznych uwaŜana jest metoda hipotetycznodedukcyjna.
Przywiązanie do niej deklaruje teŜ wielu scjentystycznie zorientowanych
filozofów. Rzadko jednak deklaracjom takim towarzyszy świadomość faktu, Ŝe metoda ta z
samej swej istoty nie jest samowystarczalna. KaŜda hipoteza podlegać musi sprawdzeniu
przez porównanie jej konsekwencji z wynikami obserwacji. Aby jednak wyraŜające te wyniki
stwierdzenia mogły być miarodajną podstawą do sprawdzania hipotez, muszą same zostać
jakoś uzasadnione. Tymczasem metoda hipotetyczno-dedukcyjna uzasadnienia im nie
dostarcza, zakładając mimo to, Ŝe się do tej funkcji nadają.
Konsekwentny hipotetyzm kaŜe stwierdzenia owe równieŜ traktować jako pewne
hipotezy, które takŜe sprawdzane być muszą przez konfrontację z innymi stwierdzeniami tego

odzaju. Nie jest jednak jasne, na jakiej podstawie rozstrzyga się pojawiające się w wyniku
takiej konfrontacji alternatywy. Odwołanie wprost do obserwacji, nawet jeśli odrzucić
zazwyczaj przyjmowane załoŜenie, Ŝe zdania mogą być uzasadniane tylko przez zdania, jest
nieskuteczne, gdyŜ w tym wypadku do obserwacji mógłby odwołać się zwolennik kaŜdego z
konfrontowanych zdań.
Co gorsza, uwaŜa się, Ŝe stwierdzające fakty zdania obserwacyjne są nieusuwalnie
obciąŜone teoretycznie, tj. ich prawdziwość zaleŜy od prawdziwości róŜnych hipotez
ogólnych, a nie tylko od obserwowanych faktów. Przyjęcie owych hipotez jednak zaleŜy od
wyniku ich konfrontacji ze zdaniami obserwacyjnymi. MoŜe w związku z tym pojawić się
podejrzenie, iŜ cała procedura dedukcyjnego sprawdzania hipotez naukowych zawiera błędne
koło.
Próbą jego uniknięcia mogłoby być przypisanie hipotezom naukowym róŜnych stopni
obciąŜenia teoretycznego 1 . Hipotezy bardziej obciąŜone teoretycznie miałyby być sprawdzane
w konfrontacji z mniej teoretycznie obciąŜonymi. Aby jednak takie sprawdzanie było
efektywne, trzeba kiedyś je zakończyć. Gdyby zaś zdania, które zostałyby potraktowane jako
jego ostateczna podstawa, miały być hipotezami, groziłby zarzut dogmatyzmu w ich wyborze.
Wydaje się więc, Ŝe aby moŜna było uniknąć zarówno tak rozumianego dogmatyzmu, jak i
nieskończonego regresu, stwierdzenia stanowiące ostateczną podstawę sprawdzania hipotez
naukowych same nie mogą być hipotezami 2 .
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna nie jest jednak samowystarczalna jeszcze z innego
powodu. OtóŜ zakłada ona niezawodność stosowanych w jej ramach reguł wnioskowania, bez
których dedukcja byłaby niewykonalna. Oczywiście nie moŜna twierdzić, Ŝe reguły te biorą
się znikąd, gdyŜ dostarcza ich logika i matematyka. Brak dotyczącej tych dziedzin refleksji
metodologicznej umoŜliwiałby jednak podwaŜanie zaufania do tego źródła i związany z tym
zarzut dogmatyzmu.
2. Semantyczne podstawy logiki
Na szczęście refleksja nad podstawami logiki pojawiła się w obrębie jej samej w
postaci semantyki logicznej. Badania semantyczne pozwalają konkluzywnie rozstrzygnąć,
które logiczne reguły wnioskowania są niezawodne, a które nie. Najłatwiej jest pod tym
1 G. Andersson, Criticism and the History of Science: Kuhn’s, Lakatos’s and Feyerabend’s Criticism of Critical
Rationalism, Brill, Leiden 1994, rozdz. 6 i 8.B.
2 J. Czerniawski, „Fenomenologiczne rozwiązanie problemu bazy empirycznej”, Kwartalnik Filozoficzny 23 z. 4
(2000), s. 99-114; por. teŜ: tenŜe, Struktura empirycznego testu teorii, Universitas, Kraków 1997, rozdz. 2.7.

względem sprawdzać reguły rachunku zdań, których badanie sprowadza się do rozpatrywania
wartości logicznych przesłanek i konkluzji reguły. W przypadku zaś rachunku predykatów lub
nazw oparta na teorii prawdy Tarskiego semantyka pozwala sprowadzić prawdziwość zdań
prostych do ich spełniania w modelach, a prawdziwość zdań złoŜonych, środkami
wypracowanymi w ramach semantyki rachunku zdań, do prawdziwości składających się na
nie zdań prostych. Niezawodność reguły moŜna dzięki temu sprowadzić do prawdziwości
konkluzji we wszystkich modelach, w których prawdziwe są przesłanki.
W szczególności, niezawodność reguł aksjomatycznych, pozwalających zawsze bez
Ŝadnych przesłanek, jako kolejny krok w rozumowaniu, przyjąć aksjomat, tzn. zdanie o
określonej postaci, sprowadza się do tautologiczności aksjomatu, rozumianej jako
prawdziwość we wszystkich modelach jej języka. Jako reguły tego rodzaju potraktować teŜ
moŜna specyficzne reguły matematyczne, pozwalające w podobny sposób przyjmować w
rozumowaniu aksjomaty specyficzne teorii matematycznych. Konkluzja takiej reguły nie jest
juŜ jednak tautologią, lecz wymaga się od niej tylko, aby była prawdziwa we wszystkich
modelach danej teorii.
3. Ograniczenia analizy semantycznej
NiezaleŜnie od rozwaŜanych wyŜej zastrzeŜeń, moŜna zastanawiać się, czy filozof
stosujący metodę hipotetyczno-dedukcyjną nie wkroczyłby w kompetencje przedstawiciela
empirycznej nauki szczegółowej. Nic więc dziwnego, Ŝe filozofowie aprobujący metodę
hipotetyczno-dedukcyjną zazwyczaj nie postulują jej stosowania w filozofii. Niektórzy zresztą
tego pomieszania kompetencji boją się tak bardzo, Ŝe wręcz odmawiają filozofii prawa do
samodzielnego badania rzeczywistości, za jej jedyne uprawnione zajęcie uwaŜając analizę
wiedzy dostarczanej przez naukę 3 . Inni zaś zadania dla niej upatrują równieŜ, bądź teŜ, pod
wpływem instrumentalistycznych przesądów, wyłącznie, w analizie wiedzy
zdroworozsądkowej.
Na poziomie mentalnym wiedza wyraŜa się w postaci sądów, na poziomie językowym
zaś - w postaci wyraŜających je zdań. PoniewaŜ te pierwsze są zdecydowanie trudniej
uchwytne konceptualnie, za właściwy przedmiot analizy filozoficznej w nurcie filozofii
analitycznej zazwyczaj uwaŜa się zdania, bądź ogólniej: wyraŜenia języka. Pod wpływem
sukcesów logiki formalnej pierwotnie zakładano, Ŝe ma to być analiza syntaktyczna. Z
3 Np. R. Carnap, „Sprawdzalność i znaczenie”, w: tenŜe, Filozofia jako analiza języka nauki, PWN, Warszawa
1969.

czasem, w związku z pojawieniem się semantyki logicznej, zwrócono się ku analizie
semantycznej, chociaŜ dość popularny jest pogląd, iŜ semantyka ostatecznie zawsze jakoś
sprowadza się do syntaksy, tyle Ŝe nie języka przedmiotowego, lecz metajęzyka.
Ci filozofowie analityczni, którzy nie chcą ograniczać się do badania treści wiedzy
naukowej lub zdroworozsądkowej, próbują analizę semantyczną zastosować do tradycyjnych
problemów filozoficznych. Takie podejście oznacza przeniesienie uwagi z przedmiotu danego
problemu na językowe sformułowanie jego samego i zaproponowanych rozwiązań.
Filozofowie analityczni wiąŜą z tym lingwistycznym zwrotem nadzieję na rozstrzygnięcie
tradycyjnych sporów, głównego źródła niemoŜności osiągnięcia powszechnie akceptowanych
ustaleń upatrując w beznadziejnym uwikłaniu w uŜywane przez uczestników sporów
odmienne języki 4 . Przejście na płaszczyznę semantyczną miałoby wreszcie umoŜliwić
zastąpienie ciągu nieporozumień przez efektywną komunikację.
Czy to oczekiwanie jest uzasadnione? Fiasko lansowanego przez filozofów Koła
Wiedeńskiego programu przekładu wszystkich sensownych problemów filozoficznych z
„trybu materialnego” na „tryb formalny” 5 , tj. sprowadzenia ich do problemów syntaktycznych,
wynikło z braku zasady takiego przekładu. W przypadku programu przejścia na płaszczyznę
semantyczną taka zasada istnieje. Jest nią mianowicie obowiązujący na mocy treści pojęcia
prawdziwości schemat T Tarskiego, ustanawiający równowaŜność kaŜdego zdania języka
przedmiotowego ze zdaniem semantycznym stwierdzającym jego prawdziwość.
Czy jednak przejście na poziom semantyczny wiąŜe się z jakimkolwiek zyskiem? Aby
rozstrzygnąć kwestię prawdziwości danego zdania, konieczny jest poznawczy dostęp do stanu
rzeczy realizującego jego warunki prawdziwości. Tymczasem warunki prawdziwości zdania
semantycznego stwierdzającego jego prawdziwość są zawsze bardziej złoŜone, gdyŜ
odpowiedni stan rzeczy, oprócz stanu rzeczy realizującego warunki prawdziwości zdania
wyjściowego, obejmuje relację semantyczną, w jaką wchodzi ono z tym stanem rzeczy.
Poznawczy dostęp do tego pierwszego stanu rzeczy wymaga zatem poznawczego dostępu do
tego drugiego. Co więcej, przejście na poziom semantyczny oznacza zastąpienie wyjściowego
problemu przez bardziej skomplikowany. Nie jest więc jasne, dlaczego manewr taki miałby
ułatwić jego rozwiązanie 6 .
4 W. v. O. Quine, „O tym, co istnieje”, w: tenŜe, Z punktu widzenia logiki, PWN, Warszawa 1969.
5 R. Carnap, dz. cyt.
6 J. Czerniawski, „O epistemicznej impotencji filozofii analitycznej”, Filozofia nauki nr 3-4 (1998), s. 149-150;
por. teŜ „Filozofia analityczna a metoda fenomenologiczna”, Filozofia Nauki nr 3-4 (2000), s. 133-138.

MoŜe wobec tego przynajmniej zapewni większą intersubiektywność uzyskanego
rozstrzygnięcia? ZauwaŜmy jednak, Ŝe odwołująca się do pojęcia modelu semantyka zawsze
zakłada jakąś ontologię, określającą zakres rozwaŜanych modeli. W ramach tych modeli
poszukuje się adekwatnej rekonstrukcji struktury badanej dziedziny. Rozstrzygnięcie sporu na
płaszczyźnie semantycznej wymaga więc uprzedniego uzgodnienia przyjętej ontologii, które
musi dokonać się na płaszczyźnie przedmiotowej.
Z drugiej strony, problem z porozumieniem na płaszczyźnie przedmiotowej
wynikający z uŜywania róŜnych języków wydaje się mocno wyolbrzymiony. Nie jest niczym
nadzwyczajnym opanowanie nowego języka, nawet etnicznego, a tym bardziej odmiany juŜ
znanego, jaką jest czyjś Ŝargon filozoficzny. Rzeczywistą przyczyną nieporozumień jest raczej
brak zdecydowanej woli porozumienia u uczestników sporu, spowodowany róŜnymi
motywami pozamerytorycznymi. Zrozumienie stanowiska adwersarza wymaga przecieŜ
wysiłku, do którego potrzebna jest wystarczająco silna motywacja, podczas gdy czasem, z
róŜnych mniej lub bardziej przyziemnych powodów, jego podjęcie moŜe wydawać się
nieopłacalne.
4. Metoda fenomenologiczna
Poznawczy dostęp do badanej dziedziny moŜe być bezpośredni lub pośredni. W
tradycji filozoficznej szeroko reprezentowany jest pogląd, iŜ bezpośredni dostęp mamy
jedynie do treści własnej świadomości. Uwzględnienie intencjonalnego charakteru aktów
świadomości pozwala zauwaŜyć, Ŝe w aktach takich bezpośrednio dane są nie tyle treści tych
aktów, co raczej ich przedmiotowe, intencjonalne korelaty. W szczególności, w aktach
percepcji zmysłowej dane są nie tyle kompleksy wraŜeń, co raczej percypowane zjawiska.
Percepcję zmysłową moŜna jednak potraktować jako szczególny przypadek
przedstawienia naocznego, a odpowiadające jej zjawisko jako szczególny przypadek
fenomenu, dany w naoczności empirycznej, podczas gdy fenomen w ogólności dany być moŜe
równieŜ w akcie naoczności czystej 7 (wyobraźni). W obrębie najszerzej rozumianej ontologii
pozwala to wydzielić fenomenologię jako ontologię przedmiotów przedstawień naocznych.
Jej zadaniem jest ustalanie faktów i prawidłowości dotyczących takich przedmiotów. Jako
taka, fenomenologia jest więc dziedziną badań w odpowiednio szerokim sensie empirycznych.
Odpowiednią dla fenomenologii metodę wypracowała nazwana tak samo szkoła
filozoficzna. Zgodnie z programem tej szkoły, fenomenologia miała być dziedziną wiedzy

ezzałoŜeniowej, opartej na bezpośrednim oglądzie fenomenów. Owa bezzałoŜeniowość
polegać miała na nie przyjmowaniu Ŝadnych stwierdzeń nie uzasadnionych przez ogląd, co
miało odróŜniać fenomenologię od rzekomo z samej swej istoty „załoŜeniowych” nauk
szczegółowych 8 . Jej owocem zaś miała być niepowątpiewalność uzyskanych ustaleń, w
przeciwieństwie do zasadniczej powątpiewalności wszystkich wyników uzyskiwanych przez
owe nauki.
W związku z programem bezzałoŜeniowości pozostawał pierwszy krok w badaniach
fenomenologicznych, którym była redukcja fenomenologiczna. W postawie naiwnego
realizmu zakładamy, iŜ przedmioty dane w aktach percepcji istnieją realnie, w dosłownym
sensie, niezaleŜnie od naszego aktu percepcji. Idealizm odrzuca to załoŜenie, przypisując im
istnienie pozorne, niedosłowne, zaleŜne od aktu percepcji. Fenomenologia natomiast nie
odrzuca go, lecz jedynie zawiesza je, „bierze w nawias”. W ten sposób zjawisko ujęte zostaje
jako czysty fenomen, który moŜna badać w jego róŜnych określeniach, abstrahując od kwestii
jego realnego istnienia, nierozstrzygalnej na podstawie samego oglądu.
Oczywiście ogląd dostarczyć moŜe tylko stwierdzeń jednostkowych. Aby na temat
fenomenów uzyskać jakąś wiedzę ogólną, konieczne jest osiągnięcie wglądu w ich istotę.
Sposobem jego poszukiwania jest uzmiennianie róŜnych cech badanego fenomenu, co
sprowadza się do jego wariowania, tzn. przedstawiania sobie jego wariantów róŜniących się
pod względem owych cech. Pozwala to rozpoznać, które z nich nie mogą ulec zmianie bez
wykroczenia przez fenomen poza zakres danego pojęcia. Cechy te okazują się w ten sposób
istotne ze względu na to pojęcie, składając się w związku z tym na istotę fenomenów
naleŜących do jego zakresu.
5. Obiektywność uzasadnień fenomenologicznych
Wgląd w istotę umoŜliwia uzasadnienie róŜnych twierdzeń ogólnych. RozwaŜmy jako
przykład dwie linie proste równoległe i dwie następne skonstruowane w taki sposób, Ŝe z
jedną z nich przecinają się w tym samym punkcie, a z drugą w dwóch róŜnych punktach.
Łatwo zauwaŜyć, Ŝe łączące te trzy punkty odcinki odpowiednich prostych tworzą trójkąt.
Zmieniając proporcje boków i wielkość trójkąta, łatwo „zobaczyć”, iŜ dla kaŜdego trójkąta na
płaszczyźnie moŜna skonstruować takie proste, co oznacza, Ŝe konstruowalność w powyŜszy
sposób jest istotną cechą takiego trójkąta.
7 I. Kant, Prolegomena, PWN, Warszawa 1993.
8 E. Husserl, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, Wydz. Filoz. PAT, Kraków 1987.

RozwaŜmy teraz kąty, pod którymi dwie spośród wspomnianych prostych przecinają
się z prostymi równoległymi. „Zobaczymy”, Ŝe we wspólnym punkcie przecięcia z drugą z
nich kąty przylegające do kąta trójkąta, którego wierzchołkiem jest ten punkt, tworzą razem z
nim kąt półpełny. Z drugiej strony, „widać”, Ŝe kaŜdy z tych kątów jest równy innemu spośród
kątów trójkąta. Oznacza to, iŜ istotną cechą trójkąta jest równość sumy jego kątów z kątem
półpełnym. Innymi słowy, z istoty trójkąta wynika, Ŝe suma jego kątów jest równa kątowi
półpełnemu.
Oczywiście całą powyŜszą konstrukcję moŜna narysować. Sam wzrok jednak nie
pozwala zobaczyć ścisłej identyczności odpowiednich kątów, nie wspominając juŜ o tym, Ŝe
rysunek nigdy idealnie nie odzwierciedla prostych, ani np. ich równoległości. Tym bardziej
nie pozwala on zobaczyć niezaleŜności wyniku konstrukcji od proporcji boków czy wielkości
trójkąta. Rysunek jest więc jedynie środkiem wspomagającym konstrukcję w naoczności, a
nie podstawą uzyskanego wyniku. Podstawy dostarcza mu dopiero intuicyjny wgląd w istotę.
Nie ulega wątpliwości, Ŝe konstrukcja ta jest dowodem uzasadnianego twierdzenia,
nadając mu status wiedzy obiektywnej, tj., zgodnie z określeniem pochodzącym od I. Kanta,
koniecznie powszechnie waŜnej 9 . Fakt ten zadaje kłam popularnej opinii, jakoby intuicja z
samej swej natury dostarczała wyników subiektywnych. Oczywiście nie jest to dowód
formalny, którym byłaby dedukcja z aksjomatów. Dedukcja taka jednak nic nie dodaje do
obiektywności uzasadnienia uzyskanego dzięki konstrukcji. Z drugiej strony, dowód formalny
uzasadnia twierdzenie jedynie dzięki uprzedniemu uzasadnieniu aksjomatów, które same nie
mogą zostać udowodnione formalnie. Nie widać zaś innego sposobu ich obiektywnego
uzasadnienia, niŜ konstrukcja w naoczności.
Obiektywność uzasadnienia nie oznacza bynajmniej nieodwoływalności uzasadnianej
tezy. Nowy, niespodziewany wgląd moŜe doprowadzić do jej obalenia, bądź ograniczenia
zakresu jej waŜności. W szczególności, w świetle dzisiejszej wiedzy matematycznej, waŜność
rozwaŜanej wyŜej w charakterze przykładu tezy ogranicza się do trójkątów w przestrzeni
euklidesowej. Jako kontrprzykład dla niej bez tego ograniczenia potraktować moŜna np.
trójkąt sferyczny, do którego moŜe odnosić się pojęcie trójkąta w odpowiedniej przestrzeni
nieeuklidesowej.
Aby jednak dopuścić tego typu kontrprzykłady, trzeba coś wiedzieć o przestrzeniach
nieeuklidesowych. U podstaw tej wiedzy leŜą zaś dowody niesprzeczności aksjomatyk
geometrii nieeuklidesowych, oparte na konstrukcji ich naocznych modeli. Nie trzeba

dodawać, Ŝe naoczny charakter mają równieŜ same kontrprzykłady, bez których podwaŜenie
rozwaŜanej tezy byłoby nieefektywne.
6. Fenomenologiczne podstawy semantyki i logiki
Jak juŜ zauwaŜyliśmy wcześniej, semantyka zawsze zakłada pewną ontologię. Czym
jednak jest ona sama? Określa ona relacje między specyficznymi przedmiotami, jakimi są
wyraŜenia języka, a przedmiotami naleŜącymi do modeli tego języka, tj. opisywalnych w nim
dziedzin. Na tej podstawie określa teŜ relacje między owymi wyraŜeniami a modelami,
będącymi przecieŜ teŜ pewnymi przedmiotami, jak równieŜ związane z tym własności tych
wyraŜeń. Jak widać więc, sama semantyka jest pewną ontologią szczegółową. Wynika stąd, iŜ
odpowiednia dla niej metoda powinna okazać się szczególną odmianą metody ontologii
ogólnej.
Zobaczmy, jak faktycznie uprawia się semantykę logiczną. W przypadku rachunku
zdań rozwaŜa się formuły rachunku zdań i odpowiadające im tabele wartości logicznych.
Proste reguły pozwalają skonstruować taką tabelę dla dowolnie skomplikowanej formuły, co
umoŜliwia zupełny przegląd wartości przysługujących jej przy róŜnych wartościowaniach.
Zarówno formuły jednak, jak i odpowiadające im tabele, są przedmiotami dostępnymi
naocznie, więc dotyczące ich stwierdzenia moŜna sprawdzić przez naoczny ogląd. Oznacza to,
iŜ w tym przypadku semantyka jest nie tyle ontologią, co wręcz fenomenologią szczegółową.
Przedmiotami dostępnymi naocznie są teŜ niewątpliwie formuły rachunku predykatów
lub nazw. Oczywiście nie musi tak być w przypadku odpowiednich modeli. Z drugiej strony
jednak, wiele wyników semantyki logicznej udało się uzyskać odwołując się jedynie do
modeli dostępnych naocznie. W szczególności, wyniki tak waŜne jak np. twierdzenie o
pełności węŜszego rachunku predykatów, udowodniono na podstawie modeli zbudowanych z
niewątpliwie naocznie dostępnych symboli języka. Co więcej, moŜna zaryzykować
stwierdzenie, Ŝe wszelkie semantyczne badania dotyczące wyraŜeń nie mających naocznych
modeli muszą opierać się na wynikach ustalonych na podstawie badania języków mających
takie modele. Oznaczałoby to, Ŝe cała semantyka ma podstawy fenomenologiczne.
Pamiętamy, Ŝe podstawy semantyczne ma z kolei logika. Fenomenologiczne są więc
równieŜ ostateczne podstawy logiki. To jednak nie wszystko. Poprawność wnioskowania
ustalić moŜna, sprawdzając zgodność kolejnych kroków z regułami wnioskowania. Tę zaś
9 I. Kant, dz. cyt.

ozpoznaje się, zestawiając postać przesłanek z postacią konkluzji. Aby jednak postaci te
skonfrontować, trzeba je najpierw rozpoznać, co umoŜliwia tylko naoczny ogląd. Bez tego
elementu metody fenomenologicznej nie jest więc moŜliwe nie tylko uzasadnienie reguł
logicznych, lecz równieŜ ich zastosowanie.
7. Fenomenologiczne rozwiązanie problemu bazy empirycznej
Prawdą jest, Ŝe zdania obserwacyjne, z którymi faktycznie konfrontowane są
empiryczne teorie naukowe, są hipotezami. Niewątpliwie taki charakter ma nawet kaŜde
zdanie stwierdzające intersubiektywnie bezpośrednio, tj. bez pomocy przyrządów,
obserwowalny stan rzeczy. Tym bardziej hipotezami są zdania stwierdzające wyniki
obserwacji zapośredniczonej przez przyrządy, o których czasem mówi się, Ŝe są
„zamroŜonymi teoriami”. Taki zaś charakter ma większość zdań obserwacyjnych
współczesnej nauki. Z drugiej strony, jak juŜ zauwaŜyliśmy, poprzestanie na hipotezach
prowadzi do dylematu: dogmatyzm czy błędne koło? Zastanówmy się, czy moŜna go uniknąć.
Niewątpliwie sposobem jego uniknięcia byłoby znalezienie zdań obserwacyjnych o
charakterze niehipotetycznym. Taki charakter mają zaś zdania zdające sprawę ze zjawisk,
rozumianych jako fenomeny dane w naoczności empirycznej. Pozostaje wyjaśnić, w jakich
relacjach logicznych zdania tego rodzaju pozostają z typowymi zdaniami obserwacyjnymi.
KaŜdej percepcji zmysłowej towarzyszą doznania percepcyjne, za pomocą których w
naoczności empirycznej dane jest odpowiadające im zjawisko. Doznania te pozostają z
obserwowanym obiektem w związku przyczynowym, co oznacza, Ŝe w tego rodzaju związku
z tym obiektem pozostaje równieŜ skorelowane z nimi zjawisko. Zdania obserwacyjne
dotyczące tego obiektu są więc hipotezami pozwalającymi, w koniunkcji z hipotezami
ogólnymi składającymi się na odpowiednią psychologiczną teorię percepcji, przewidzieć
cechy danego w aktach odnoszącej się do niego percepcji zjawiska, stwierdzane w zdających
sprawę z tego zjawiska zdaniach. Relacja jest tu więc analogiczna do tej, w której zdania
stwierdzające wyniki obserwacji przyrządowej pozostają z mniej „obciąŜonymi teoretycznie”
zdaniami stwierdzającymi obserwowane zmysłowo wskazania przyrządów.
MoŜna jednak zastanawiać się, czy ta analogia nie załamuje się w związku z brakiem
odpowiedniej, wystarczająco dobrze ugruntowanej, teorii psychologicznej charakteryzującej
związek przyczynowy między percypowanymi przedmiotami a danymi w aktach percepcji
zjawiskami. Na szczęście zbyt rozbudowana teoria nie jest tu potrzebna. W jej roli wystąpić
moŜe wyraŜająca epistemologiczny realizm bezpośredni hipoteza, zgodnie z którą zdolni

jesteśmy do adekwatnej percepcji zmysłowej. Wynika z niej, Ŝe jeśli percepcji podlega
przedmiot obdarzony pewną percypowalną cechą, to jej podmiotowi dane jest w naoczności
zjawisko obdarzone tą właśnie cechą. W rezultacie pod względem tego rodzaju cech zjawisko
identyczne jest z percypowanym przedmiotem, co oznacza, Ŝe pod tym względem
charakteryzują je te same zdania.
Jak jednak to samo zdanie moŜe być zarazem hipotezą o transcendentnym względem
świadomości przedmiocie i sprawozdaniem z treści fenomenu danego w naoczności?
Faktycznie mamy tu do czynienia z dwoma róŜnymi, choć jednakowo brzmiącymi zdaniami.
RóŜnica tkwi w interpretacji. OtóŜ w odróŜnieniu od realnego przedmiotu transcendentnego, o
fenomenie nie zakłada się, Ŝe w dosłownym sensie istnieje, lecz jedynie zdaje się sprawę z
tego, iŜ jest dany i tak czy inaczej uposaŜony jakościowo. Środkiem do otrzymania z
hipotetycznego zdania obserwacyjnego niehipotetycznego sprawozdania z danego naocznie
fenomenu jest więc jego reinterpretacja sprowadzająca się do zawieszenia presupozycji
realnego istnienia percypowanego przedmiotu. Zabieg taki zaś to nie co innego, tylko redukcja
fenomenologiczna 10 .
8. Ograniczenia metody fenomenologicznej
Jak się przekonaliśmy, metoda fenomenologiczna dostarcza środków do rozwiązania
problemów dotyczących ugruntowania zarówno wiedzy apriorycznej, jak i empirycznej. Nie
oznacza to jednak, Ŝe jest ona samowystarczalna. W oczywisty sposób nie wystarcza ona do
ugruntowania wiedzy empirycznej, gdzie jedynie, w sposób scharakteryzowany powyŜej,
wspomaga metodę hipotetyczno-dedukcyjną. W przypadku zaś poznania apriorycznego
pozwala ona ugruntować jedynie wiedzę dotyczącą przedmiotów z zakresu fenomenów, tj.
takich, które mogą być dane w naoczności. Tymczasem historia nauki dowodzi, Ŝe wiedza
moŜe i powinna odnosić się równieŜ do przedmiotów wykraczających poza ten zakres.
Co więcej, równieŜ w tym ograniczonym zakresie metoda fenomenologiczna nie jest
samowystarczalna. Zastanówmy się bowiem, jaką rolę w uzasadnianiu twierdzeń ogólnych
odgrywa omówiona wyŜej procedura uzmienniania. Polega ona na przedstawianiu sobie
róŜnych wariantów wyjściowego fenomenu spełniającego pewne twierdzenie ogólne, tj.
nowych fenomenów z klasy, co do której przypuszczamy, Ŝe wszystkie jej elementy spełniają
to twierdzenie. Naoczny ogląd pozwala sprawdzić, czy fenomeny te spełniają odnoszące się
10 E.G. Zahar, „The problem of the empirical basis”, w: A. O’Hear (red.), Karl Popper: Philosophy and
Problems, Cambridge Univ. Press, Cambridge 1995, s. 45-74.

do nich jednostkowe konsekwencje owego twierdzenia, które wobec tego okazuje się pewną
hipotezą sprawdzaną w sposób analogiczny do testowania ogólnej hipotezy empirycznej. Jej
uzyskane w ten sposób uzasadnienie naturalne jest zaś nazwać ‘quasi-empirycznym’.
Nie tylko więc metoda hipotetyczno-dedukcyjna wymaga uzupełnienia o elementy
metody fenomenologicznej, ale i odwrotnie. Uzupełnienie tej ostatniej o wyniki refleksji nad
metodą nauk empirycznych pozwala uniezaleŜnić uzasadnienie twierdzeń ogólnych od wglądu
w istotę, rozumianego jako wynik zastosowania dość zagadkowej zdolności umysłu do
bezpośredniego uchwytywania prawidłowości ogólnych, sprowadzając je do znacznie mniej
tajemniczej i raczej niekontrowersyjnej zdolności do rozpoznawania jednostkowych stanów
rzeczy w danych naocznie fenomenach, zaś sam wgląd przesuwając do dziedziny heurystyki
(tj. z kontekstu uzasadnienia do kontekstu odkrycia). Co więcej, umoŜliwia teŜ zniesienie
wspomnianego wyŜej ograniczenia zakresu badań do fenomenów, otwierając drogę do
sprawdzania hipotez dotyczących niedostępnych naocznie przedmiotów teoretycznych na
podstawie ich konsekwencji w dziedzinie fenomenów. Innymi słowy, umoŜliwia nie
skrępowane tym ograniczeniem teoretyzowanie, oczywiście pod warunkiem braku uprzedzeń
w stosunku do pośrednich metod uzasadniania twierdzeń.
9. Logiczne problemy empirycznego uzasadnienia hipotez
PoniewaŜ filozofię przyrody wskazane jest rozwijać w ścisłej korespondencji z wiedzą
naukową, w tym zwłaszcza fizykalną, warto pokrótce przyjrzeć się problemowi uzasadnienia
składających się na nią teorii. Nie ulega wątpliwości, Ŝe uzasadnienie to ma charakter
empiryczny; co do szczegółów jednak panuje pewne zamieszanie. Problematyka ta wymaga
więc przynajmniej zgrubnego uporządkowania.
Praktycznie powszechna zgoda panuje co do tego, iŜ teorie fizykalne mają status
hipotez empirycznych, tj. domysłów sprawdzanych w doświadczeniu na podstawie
obserwacji. JuŜ jednak w kwestii moŜliwego wyniku takiego sprawdzania pojawia się
rozbieŜność opinii. Według popularnego poglądu zwanego falsyfikacjonizmem, teorii w
doświadczeniu nie sposób potwierdzić, lecz moŜna ją tylko sfalsyfikować. Pogląd ten stanowi
interpretację metody hipotetyczno-dedukcyjnej w świetle antyindukcjonizmu. Jeśli
nieuprawnione jest jakiekolwiek wnioskowanie indukcyjne na podstawie doświadczenia, to
oczywiście hipotezy nie moŜna potwierdzić, gdyŜ potwierdzenie takie musiałoby opierać się
na tego rodzaju wnioskowaniu.

Co gorsza jednak, równieŜ prawomocność falsyfikacji budzi z tego punktu widzenia
powaŜne wątpliwości. Zgodnie bowiem ze znaną tezą Duhema-Quine’a, kaŜdą hipotezę
teoretyczną, dotyczącą przedmiotów nie obserwowalnych bezpośrednio, moŜna uzgodnić z
falsyfikującym wynikiem obserwacji poprzez modyfikację hipotez pomocniczych, bez których
wyprowadzenie z niej empirycznie sprawdzalnych konsekwencji byłoby niemoŜliwe.
Zablokowanie tej moŜliwości przez zakaz takich „wybiegów konwencjonalistycznych” nie
byłoby dobrym rozwiązaniem, gdyŜ zakaz taki byłby arbitralny, a nierzadko teŜ szkodliwy.
Natomiast jej ominięcie przez przeniesienie testu na poziom obserwacji dostatecznie mocno
„obciąŜonych teoretycznie”, by hipotezy pomocnicze były zbędne, byłoby zwycięstwem
pyrrusowym, gdyŜ pojawia się wtedy problem uzasadnienia zaangaŜowanych teoretycznie
raportów obserwacyjnych.
Raport taki stwierdzałby zajście pewnego zdarzenia nieobserwowalnego bezpośrednio.
Hipotezy pomocnicze pozwalają na tej podstawie przewidzieć zajście pewnego zdarzenia na
poziomie mniej zaangaŜowanym teoretycznie. To właśnie jego obserwacja dostarcza
pośredniej podstawy do uznania wspomnianego raportu. Wnioskowanie jednak, dzięki
któremu miałby on zostać uznany, nie byłoby niezawodnym wnioskowaniem dedukcyjnym,
lecz zawodnym wnioskowaniem redukcyjnym, a zatem w odpowiednio szerokim sensie
indukcyjnym.
Niestety, na tym nie koniec, gdyŜ równieŜ moŜliwość testowania teorii na poziomie
mniej zaangaŜowanym teoretycznie budzi wątpliwości. Podstawą testu na poziomie bardziej
teoretycznym jest wyprowadzenie z opisu warunków przewidywania zajścia pewnego
zdarzenia. Jego sprowadzenie do testu na poziomie mniej teoretycznym musiałoby więc
polegać na wyprowadzeniu z opisu warunków na tym poziomie ich opisu na poziomie
bardziej teoretycznym, następnie wyprowadzeniu z niego przewidywania na tym drugim
poziomie, a w końcu wyprowadzeniu odpowiedniego przewidywania na poziomie mniej
teoretycznym. O ile jednak ostatnie dwa z tych trzech kroków nie nastręczają większych
problemów, gdyŜ są czysto dedukcyjne, to pierwszy musiałby mieć charakter wnioskowania
indukcyjnego 11 , a ściślej: redukcyjnego, które jest wnioskowaniem zawodnym.
Jak widać, ostatecznie źródłem wszelkich logicznych kłopotów związanych z
empirycznym testem teorii okazuje się problem indukcji. Zanegowanie prawomocności
wszelkich wnioskowań indukcyjnych sprawia, Ŝe wynik testu empirycznego traci podstawy
logiczne i jego status epistemologiczny staje się niejasny. Na szczęście odrzucenie wszelkiej

indukcji okazuje się bezzasadnym przesądem, gdyŜ moŜna określić warunki, przy których
wnioskowanie takie, nie przestając być zawodne, jest jednak prawomocne. Jest tak
mianowicie w przypadkach, gdy stanowi ono wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia 12 .
Nierzadko zdarza się bowiem sytuacja, Ŝe pewna hipoteza wyraźnie lepiej wyjaśnia
jakieś zaobserwowane zdarzenie lub klasę zdarzeń niŜ jakakolwiek inna znana hipoteza, czy
nawet jest jedyną znaną hipotezą spełniającą tę funkcję. Alternatywą dla uznania takiej
hipotezy jest wtedy załoŜenie, iŜ przewidziane na jej podstawie zdarzenia zaszły
przypadkowo. Jeśli jednak taki przypadek jest a priori mało prawdopodobny, to ta druga opcja
byłaby nieracjonalna. Oczywiście pierwsza opcja równieŜ obarczona jest ryzykiem; są jednak
podstawy, by ryzyko to uwaŜać za mniejsze. Gdyby zaś decyzja z czasem okazała się błędna,
zawsze moŜna się z niej wycofać. Ryzykując błąd, zyskuje się szansę na poszerzenie wiedzy,
podczas gdy z opcją przeciwną, równieŜ ryzykowną, nie wiąŜe się perspektywa Ŝadnego
zysku, poza ewentualnym jałowym samozadowoleniem.
Oddalenie antyindukcjonistycznych uprzedzeń usuwa zarazem logiczne problemy
związane z testowaniem hipotez na poziomie mniej lub bardziej zaangaŜowanym
teoretycznie. W tym drugim wypadku umoŜliwia bowiem empiryczne uzasadnienie raportów
obserwacyjnych, natomiast w pierwszym - odtworzenie łańcucha wnioskowań
umoŜliwiającego taki test. W szczególności, owym mniej teoretycznym poziomem moŜe być
poziom czystych fenomenów. Dla uzasadnienia teorii empirycznych nie jest jednak konieczne
zejście na ten fundamentalny poziom. Wystarczy wiedzieć, Ŝe fakty empiryczne, na które
uzasadnienie takie się powołuje, mają prawomocne ugruntowanie w faktach z tego poziomu,
do których w przypadkach wątpliwych zawsze moŜna się ostatecznie odwołać.
10. Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze
Filozofia przyrody niewątpliwie stanowi dział ontologii, a jeśli przez metafizykę
rozumieć ontologię świata realnego, to równieŜ metafizyki. Z drugiej strony, do szeroko
rozumianej metafizyki zaliczyć moŜna empiryczne nauki przyrodnicze. Co więcej, zakres
zainteresowania filozofii przyrody, jakim jest ogół przedmiotów składających się na przyrodę,
11 J. Czerniawski, „Czy moŜna Ŝyć bez indukcji?”, Przegląd Filozoficzny nr 3 (2007), s. 203-208.
12 G. Harman, „The inference to the best explanation”, The Philosophical Review 74 (1965), s. 88-95.

w zasadzie pokrywa się z zakresem zainteresowania tych nauk. W jaki sposób więc oddzielić
od siebie te dwie dziedziny aktywności badawczej?
Skoro zakres jest w zasadzie ten sam, to róŜnicy naleŜałoby się spodziewać po stronie
metody. Jej określenie nie jest jednak zadaniem trywialnym. Z jednej strony bowiem, jak
zauwaŜyliśmy wcześniej, w filozofii nie tylko moŜliwe, lecz wręcz konieczne jest stosowanie
elementów specyficznej dla nauk empirycznych metody hipotetyczno-dedukcyjnej. Z drugiej
strony, w naukach tych konieczne jest odwoływanie się do elementów właściwej dla filozofii
metody fenomenologicznej. Teorie i modele naukowe wprowadzające wyłącznie wielkości
bezpośrednio mierzalne określa się nawet mianem „fenomenologicznych”.
To jednak, czy badania określane w nauce jako „fenomenologiczne” mają
rzeczywiście fenomenologiczny charakter, zaleŜy od nastawienia, w jakim są prowadzone.
Decydująca o takim ich charakterze redukcja fenomenologiczna nie jest konieczna ze względu
na ustalenie faktów interesujących z naukowego punktu widzenia. Badacz naukowy moŜe
więc bezpiecznie prowadzić je w nastawieniu realizmu naiwnego, tj. bezrefleksyjnego
realizmu bezpośredniego, nie zdając sobie nawet sprawy z hipotetycznego charakteru
presupozycji takiego nastawienia. Swój opis stwierdzonych faktów i tak wyrazi w neutralnym
względem tych presupozycji języku ilościowego lub jakościowego opisu obserwowanych
przedmiotów.
Oczywiście filozof nie moŜe sobie pozwolić na taką bezrefleksyjność. Z drugiej
strony, nie jest ani konieczne, ani celowe, by sam sprawdzał ustalone fakty w tym zakresie, w
jakim faktami są, tj. o tyle, o ile dotyczą zjawisk danych naocznie. Jego rola polega za to na
gruntownym zbadaniu owych presupozycji w celu sprawdzenia, czy badacz naukowy nie
próbuje z wyników obserwacji wyprowadzić zbyt daleko idących wniosków. Istnieje bowiem
realne niebezpieczeństwo zdyskontowania autorytetu nauki dla wsparcia róŜnych
motywujących je filozoficznych przesądów 13 , które dzięki temu wsparciu mogą jak bumerang
powrócić do filozofii przyrody, powiększając i tak juŜ niemałe w niej zamieszanie.
Zabieg taki zresztą rzadko bywa świadomym naduŜyciem. Zazwyczaj przedstawiciel
nauki po prostu formułuje odpowiedni wniosek, „zakładając wszystko, co trzeba, Ŝeby było
dobrze” 14 , co w jego codziennej praktyce badawczej znakomicie się sprawdza, pozwalając
zaoszczędzić sporo czasu, który inaczej trzeba byłoby zuŜyć na pedantyczne katalogowanie
róŜnych, często całkiem trywialnych załoŜeń. Niekiedy jednak niektóre z nich nie są tak
13 J. Czerniawski, „O naduŜywaniu fizyki w metafizyce”, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce nr 13 (1991), s. 86-
90.

oczywiste, jak na pierwszy rzut oka wyglądają - i właśnie na takie wypadki powinien być
wyczulony filozof.
Nieświadome przemycanie róŜnych niejawnych presupozycji ma zresztą miejsce nie
tylko w związku ze sprawdzaniem jednostkowych zdań obserwacyjnych, lecz równieŜ w
kontekście sprawdzania załoŜeń ogólnych w konfrontacji z juŜ ustalonymi faktami
obserwacyjnymi. Sprawdzanie to wymaga wyprowadzenia z tych załoŜeń, które nie muszą
odnosić się do przedmiotów bezpośrednio, ani nawet przyrządowo, obserwowalnych,
jednostkowych konsekwencji sprawdzalnych na podstawie obserwacji. Gdyby wyprowadzenie
takie miało charakter formalnej dedukcji, byłoby ono niemoŜliwe bez jawnego sformułowania
wszystkich załoŜeń. PoniewaŜ jednak wnioskowania o takim charakterze naleŜą w naukach
przyrodniczych do rzadkości, tutaj teŜ pojawia się wiele okazji do wykrywania i poddawania
ocenie tego rodzaju załoŜeń.
Podobnie rzecz się ma w przypadku wyprowadzenia z teorii wniosków ogólnych.
Nawet zresztą gdyby wszystkie załoŜenia były jawne, to moŜna jeszcze sprawdzić, czy
wszystkie one są konieczne do wyprowadzenia danego przewidywania teorii. Ujawnienie
ukrytych załoŜeń pozwala zakwestionować empiryczną falsyfikację teorii, która moŜe okazać
się falsyfikacją nie jej, lecz właśnie takiego załoŜenia, bądź jej rzekome konsekwencje,
których wyprowadzenie okaŜe się niemoŜliwe bez dodatkowych, kontrowersyjnych załoŜeń.
Natomiast rozpoznanie załoŜeń zbędnych pozwala uniewaŜnić empiryczne potwierdzenie tych
załoŜeń przez osiągalne równieŜ bez nich skuteczne przewidywania.
Oczywiście pracę tego rodzaju wykonać moŜe równieŜ teoretyk z danej dziedziny
nauk przyrodniczych. Nieuniknione są więc spory kompetencyjne. Mogą one powstać bądź w
wyniku wkroczenia filozofa na teren nauki, bądź naukowca na teren filozofii. Ich podłoŜem są
odpowiednie spory rzeczowe. Pierwszy przypadek ma miejsce, gdy spór rzeczowy dotyczy
problemu rozstrzygalnego empirycznie, zaś drugi, gdy chodzi o problem, którego
rozstrzygalność empiryczna jest kontrowersyjna.
Ustalenie statusu problemu powinno zakończyć spór kompetencyjny, ale nie musi
bynajmniej oznaczać wycofania się ze sporu rzeczowego uczestnika, który wkroczył na cudzy
teren. Historia nauki i filozofii dostarcza wielu przykładów, gdy taki interdyscyplinarny spór
okazał się płodny dla obu dziedzin. Uczestnicy sporu powinni jedynie być świadomi, na jakim
14 ... jak to ujął jeden z moich Profesorów na studiach fizycznych.

terenie operują, dostosowując się do obowiązujących tam standardów kompetencyjnych i nie
próbując narzucić pozostałym uczestnikom standardów z innej dziedziny. 15
Nie powinni zwłaszcza próbować zdyskontować na obcym terenie autorytetu
uzyskanego we własnej dziedzinie. To ostatnie zalecenie naleŜałoby zresztą zaadresować
głównie do filozofujących przyrodników, zwłaszcza fizyków, którzy grzeszą przeciw niemu
szczególnie często. Filozofom natomiast zalecić trzeba stawienie oporu takiej uzurpacji, jeśli
nie chcą we własnej dziedzinie dać się zdegradować do roli komentatorów 16 . Taka ich
postawa jest zresztą z poŜytkiem dla drugiej strony interdyscyplinarnego dialogu, która moŜe
wtedy uzyskać z niego jakieś realne korzyści, nie sprowadzające się do umocnienia jałowego
z samej swej natury samozadowolenia.
11. Metoda i cel filozofii przyrody
Wkraczając na teren nauki przyrodniczej, filozof przyrody powinien, rzecz jasna,
stosować metodę odpowiednią dla danej dyscypliny naukowej, tj. właściwy wariant metody
hipotetyczno-dedukcyjnej. Metoda ta jednak znajduje zastosowanie równieŜ w obrębie samej
filozofii przyrody, w odniesieniu do problemów nierozstrzygalnych środkami empirycznego
przyrodoznawstwa. Postęp w ich rozstrzyganiu zapewnić moŜe odejście od wąskiego
rozumienia doświadczenia przyjętego w ramach nauk empirycznych. Oczywiście złagodzenie
standardów w tym zakresie oznacza wyŜszy stopień prowizoryczności uzyskanych
rozstrzygnięć, która zresztą cechuje równieŜ z natury swej hipotetyczne rozstrzygnięcia
naukowe.
Takie prowizoryczne rozstrzygnięcie moŜe wzmocnić motywację do poszukiwania
rozstrzygnięcia lepiej ugruntowanego. Charakter niektórych problemów moŜe jednak nie
rokować nadziei nawet na rozstrzygnięcia w takim słabym sensie empiryczne. Filozof
przyrody musi się wtedy odwołać do wzmocnionej o elementy metody hipotetycznodedukcyjnej
metody fenomenologicznej, która stanowi metodę ontologii ogólnej. Metodą
uzmienniania danych naocznie fenomenów moŜe on sprawdzać hipotezy ogólne wyraŜające
wgląd w treść odnoszących się do nich pojęć. Uzyskane w ten sposób rozstrzygnięcia moŜe
15 W tym właśnie sensie uzasadniony jest postulat, aby np. wkraczając na obszar fizyki, filozof starał się
przyswoić sobie wiedzę wystarczającą, by stać się „prawie fizykiem” (por. M. Heller, „O filozofujących fizykach
i fizykujących filozofach”, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce nr 13 (1991), s. 90-93). Oczywiście analogiczne
wymaganie powinien teŜ próbować spełnić filozofujący naukowiec.
16 J. Czerniawski, „Filozofia przyrody jako sito”, Roczniki Filozoficzne 54 (2006), s. 299-302.

następnie próbować ekstrapolować na te niedostępne naocznie przedmioty teoretyczne, do
których pojęcia owe z załoŜenia się odnoszą.
W połączeniu z innymi hipotezami stanowiącymi załoŜenia odpowiednich teorii
naukowych, ekstrapolacje takie mogą umoŜliwić wyprowadzenie z tych teorii nowych,
interesujących z filozoficznego punktu widzenia wniosków. W sprzyjających okolicznościach
wnioski takie mogą okazać się sprawdzalne empirycznie. I bez tego jednak wzbogacą one
zgodny z ustaleniami nauki obraz rzeczywistości przyrodniczej, którego kształtowanie jest
właściwie rozumianym celem filozofii przyrody.