Revista Haemus nr. 22 - Libraria pentru toti

HAEMUS
Revistë evropiane * Revist� european�
Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondat� la Bucure�ti în 1998
nga / de
Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku
* * *
Drejtues dhe botues / Directori �i editori
Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU
ISSN: 1454-1203
Nr. 2 (22) / 2004
Adresa:
C.P. 57-28 Bucure�ti, România
e-mail: haemus.librarium@gmail.com
www.revistahaemus.blogspot.com
ISSN electronic: 2069 – 153X
© Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku
Përgjegjësia e përmbajtjes së shkrimeve u takon autorëve.
Responsabilitatea pentru con�inutul materialelor revine autorilor.
Në këtë numur u kemi lënë vend të posaçëm historisë, kulturës e
qytetërimit të popullit fqinj të Greqisë, vend, ku shqiptarët vazhdojnë
të jenë të pranishëm qysh prej kohërash të tejhershme.
În acest num�r ocup� un spa�iu special istoria, cultura �i civiliza�ia
poporului vecin al Greciei, �ar�, unde albanezii continu� s� fie prezen�i
din vremuri foarte îndep�rtate.
1

* * *
Falenderojmë tipografinë Arvin Graphics të Bukureshtit që përballoi
shpenzimet për pesëdhjetë kopje të këtij numuri të revistës.
Mul�umim tipografiei Arvin Graphics din Bucure�ti care a suportat
cheltuielile pentru cincizeci de exemplare din acest num�r al revistei.
* * *
Ballina / Coperta:
Një tablo e / Un tablou de: Anastas Kostandini
2

Përmbajtje / Cuprins
PERLA
JAMARBËR MARKO: *................................................................................9
Thuhet..............................................................................................................9
Se spune...........................................................................................................9
* .....................................................................................................................10
PARNASSOS
HIQMET MEÇAJ: Metropola.......................................................................11
Viteaz, e�ecul.................................................................................................12
Marea minciun� .............................................................................................12
Caut ora�ul.....................................................................................................13
Arcuri.............................................................................................................13
NASE (THANAS) JANI: Te rog, salveaz�-m� .............................................14
Azi sunt fiul evad�rii .....................................................................................14
ARJAN BOGDANI: Spectacol .....................................................................15
Uitarea ...........................................................................................................15
STEFAN MARTIKO: Seara liric� ................................................................16
Barbari - leii aceia..........................................................................................17
Poduri în valize..............................................................................................17
EGLANTINA ÇELA: Îi lipsim noi ...............................................................18
Oare a�i avut acela�i nume.............................................................................18
Un suflet bate la.............................................................................................18
ASTRIT HAJDINI: Somnul ..........................................................................19
Via�a mea.......................................................................................................19
Perdelele ........................................................................................................19
ARMELA HYSI: Cum socotim îndep�rt�rile................................................20
CLIO
INDRO MONTANELLI: Akejtë...................................................................21
MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎN�ELEPCIUNII..........................25
Rënia - dogmë e besimit... .............................................................................25
Kurani dhe tekstet e shenjta hebraike ............................................................27
ESSE
HIQMET MEÇAJ: Modernizmi dhe Mikrobotizmi ......................................28
KRITIKË * CRITIC�
ANTON GOJÇAJ: Tema e heroit nacional në letërsi....................................32
3

MEDALION
SENAD GURAZIU - SEGURA: Terraforma poetica ...................................43
Apoteozë e fjetur............................................................................................44
Këpucët e bardha në pikturë ..........................................................................45
Disiplinë mentale për mortin .........................................................................46
Relikte shpirtrash...........................................................................................47
Tani të njoh....................................................................................................48
Hanxhiu në halle............................................................................................49
Vargje përtej pragut të dhimbjes....................................................................49
Paraëndrra dhe ëndrra për miqtë....................................................................50
Gjelat e Konicës këndojnë mëngjeseve të mia...............................................51
"Shock" kulturor apo "Kënga e lotëve të padukshëm" ..................................52
THESARE * COMORI
Një fjalor i mençurisë greke / Un dic�ionar al în�elepciunii elene.................58
PROSA
FARUK MYRTAJ: Rroba për Andej ............................................................64
ANDI MEÇAJ: Udhëkryqi i çelësit...............................................................68
RAMIZ GJINI: Zjarr nën akull......................................................................70
PORTRETE
MUSTAFË XHEMAILI: Libri i ndërtuar nga librat .....................................80
FËMINIA * COPIL�RIA
ABDURRAHMAN THAÇI: Vitet e pritjes...................................................87
OPINION
VASSOS PANAYOTIS: Elenismul în România * Helenizmi në Rumani.....93
VIOREL ROMAN: Evropa, për Zotin! .........................................................93
LOTË DHE BUZËQESHJE / LACRIMI �I ZÂMBETE
ASTRIT CANI: Habia kulturore ...................................................................95
MEDALION II
PAUL VINICIUS: Poezi kulture e çlodhjeje...............................................101
shqiptar ........................................................................................................101
qyteti përtej kodrës ......................................................................................101
s’pranoj të të shoh mbathjet tek valviten në dritare .....................................101
ti - gjithnjë (e bën kohën të të rrijë gatitu) ...................................................102
fluturim nate ................................................................................................102
(një melodi të kthen në trurin tim) ...............................................................102
rreth fuqisë së saj .........................................................................................103
4

prelud (enë komunikuese)............................................................................103
prelud prelud (enë komunikuese) ................................................................103
fëmija me flutura të verdha e dhëmbë qumështi ..........................................104
statuja e të qarës tënde .................................................................................104
EJVIS MARIA XHAJANKA: Durerea.......................................................104
Dhimbje .......................................................................................................105
Portret neterminat ........................................................................................105
Portret i pambaruar ......................................................................................105
Odisea mea ..................................................................................................106
Odisea ime ...................................................................................................106
MYSLIM MASKA: Drum bun....................................................................107
Frumos, mi-am zis... ....................................................................................108
ILIAZ BOBAJ: P�durea dup� ploaie...........................................................108
Dou� lebede .................................................................................................108
EUGENIA TARALUNGA: 7......................................................................109
ALGERT SIQECA: ***..............................................................................111
MILLA THOMA BALA: O noapte cu febr� ..............................................111
BIBLIOTHAECA HAEMUS
SKËNDER GASHI: „DARDANIA” - revistë për sot, apo për nesër? ........112
Roman çrobërimi .........................................................................................123
Magjepsësja botë ballkanike........................................................................124
“Timp �i R�stimp” - o carte omagial�..........................................................124
„Kohë dhe ndërkohë” - një libër homazh ....................................................125
Makina që shin shpresa / Ma�ina de treierat speran�e..................................126
ESSEN NON VIDARE
NASE JANI: Klubi i Shkrimtarëve Shqiptarë në Greqi “Drita”..................128
CAMELIA MATEI: Kapkan-ele societ��ii..................................................131
Fanatismul �i acoli�ii s�i ..............................................................................131
DUO
Trei întreb�ri marelui poet, prozator �i diplomat, Ion BRAD, fost ambasador
al României la Atena ...................................................................................132
Tri pyetje poetit, prozatorit e diplomatit të shquar rumun, Jon BRAD, ish
ambasador i Rumanisë në Athinë ................................................................134
MOZAIK ANTIK * MOZAIC ANTIC
KOPI KYÇYKU: Përsiatje në Akropol.......................................................137
DIXIT
RAZVAN THEODORESKU: Evropa Juglindore – një koncept gjeopolitik
.....................................................................................................................142
5

QYTETE * ORA�E
Sankt Petërsburgu - një tjetër Venecje e Veriut............................................144
INVITATIO
������ ���������: �������� .....................................................148
��� ������...................................................................................................148
MON PIRE ENNEMI..................................................................................150
���������.............................................................................................150
���������� "� �����"........................................................................151
MILTOS SAKTURIS : POEZI....................................................................151
Shënim biografik .........................................................................................151
Moxarti ........................................................................................................151
Bishës ..........................................................................................................152
“Dhuratat”....................................................................................................152
Kontrollori ...................................................................................................153
Shenjti..........................................................................................................153
Karafilat.......................................................................................................153
Ngjarja .........................................................................................................154
Mon pire ennemi..........................................................................................154
Pagjumësia...................................................................................................154
Hotel “I Elpis” .............................................................................................154
*** ...............................................................................................................155
ÇERKIN BYTYÇI: Un alt p�mânt..............................................................155
Aplecare.......................................................................................................155
M�re�ia omului ............................................................................................156
Lumânare netopit� .......................................................................................156
XHEMAJL RUDI: Statuile..........................................................................157
În Muntele Sfânt ..........................................................................................157
Epitaful poetului ..........................................................................................158
IL TERZO GODE
Marian Popa dhe «Avokati i të paudhit» .....................................................159
DE VIRIS ILLUSTRIBUS
ARBEN LLALLA: Marko Boçari (1790-1823) - Hartuesi i fjalorit të parë
dygjuhësh greqisht-shqip .............................................................................162
LOGOS
Bog��ia etimologiei populare albaneze........................................................166
DEBAT * DEZBATERE
MIHAI ZAMFIR: Shqiptarët dhe vdekja / Albanezii �i moartea.................169
6

PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FR�NT
FREDERIK RESHPJA: Cronic�.................................................................173
Ave, mama mea! ..........................................................................................173
Ve�nic ..........................................................................................................174
Tors..............................................................................................................174
Iubire pierdut�.............................................................................................174
Arlechinii .....................................................................................................175
Cerul tinere�ii ..............................................................................................175
Poetul în de�ert............................................................................................175
HISTORIA E GREQISË SË LASHTË DHE E PERSONALITETEVE TË
SAJ NË ANEKDOTA / ISTORIA GRECIEI ANTICE SI A
PERSONALIT�TILOR ..............................................................................176
SALE ÎN ANECDOTE................................................................................176
CAELESTIS ARCUS..................................................................................180
KOSTANTINOS KAVAFIS: Ziduri ...........................................................180
Ferestrele .....................................................................................................180
Sorocul lui Nero...........................................................................................180
Lumân�ri......................................................................................................181
JORGOS SEFERIS: Ni se spunea ...............................................................181
ODISEAS ELYTIS: �apte hepastihuri nocturne .........................................182
ARTE...........................................................................................................185
Poezia e një pikture......................................................................................185
DULCIS IN FUNDO...................................................................................187
VINÇENX GOLLETTI BAFFA: Arbërishtja në Itali .................................187
ZEMRA E ATDHEUT ................................................................................188
Marr-dhënia .................................................................................................188
7

PERLA
JAMARBËR MARKO (1951)
*
Ju kam falur
Për ditën kur më dënuat me vdekje
Ju kam falur
Për orën kur vuajta marrëzinë
Ju kam falur
Për minutën kur desha gënjeshtrën.
Do të hakmerrem për sekondën kur më bëtë Zot.
*
V-am iertat
pentru ziua-n care m-a�i condamnat la moarte.
V-am iertat
pentru ora-n care am suferit nebunia.
V-am iertat
pentru minutul în care iubit-am minciuna.
M� voi r�zbuna pentru secunda-n care m-a�i f�cut Dumnezeu.
Thuhet
Thuhet
Se në themelet e diellit
Rreh
Një zemër skllavi
Se spune
Se spune
C�-n temeliile soarelui
Bate
O inim� de sclav
9

*
Ne që s’mundëm t’i thërrisnim pleqërisë
Ndal!
Ne që krijuam diçka të re
Me detyrim!
Ne që, njëheresh me lindjen
Gjumi na mbuloi
Të paktën ëndërruam.
*
Noi care n-am putut striga b�trâne�ii
Opre�te-te!
Noi care am creat ceva nou
Din obliga�ie!
Noi ce, odat� cu na�terea,
Somnul ne-a învelit,
Cel pu�in am visat.
10

PARNASSOS
HIQMET MEÇAJ
Poet, prozator �i eseist albanez, n�scut în 1944 la Vlora, autor al volumelor
“Pornirea” (1967), “Zile de prim�var�” (1971), “P�mânt nedormit” (1983),
“La voi bat” (1988), “Sinuciderea lumân�rilor (2000), “P�pu�ile p�durii”
(roman, 2002), “Memorie inventat�” (2003), “Spre nic�ieri” (nuvele, 2003),
“Pu�inelul” (roman, 2003). Laureat al mai multor premii, membru al Uniunii
Scriitorilor �i Arti�tilor din Albania, ini�iatorul înfiint�rii Clubului de
Cultur� “Lumina” al albanezilor din Grecia.
Metropola
În Metropol�, oameni zilnic cer�esc
se aprind becurile seara, i se face reclam� golului
visurile în c�ru�a�e cu rotile
scâr�âie prin pungu�e
se împacheteaz� ziua ce vine
zâmbetul nu poate fi citit pe buze
gunoaiele cap�t� valoare egal�.
Cineva se-ndr�goste�te, un idiot în plus
crede-n ritmul aritmic al inimii
trece cu felinarul ro�u
se bucur� c� din nou
a în�elat moartea.
Cer�etorii
cer enorm
poate un veac, poate un monstru
s�-l m�nânce sau s�-i m�nânce
când palma se-nchide
odat� cu noaptea
în arcul rupt al timpului
nimeni nu te crede de-ai vrea
s� legi amândou� capetele
când gunoaiele cap�t� valoare egal�
în c�ru�a�ele pe rotile
unde noaptea scâr�âie prin pungu�e
iar ziua cu venele-i umflate
se stinge precum becul ars al unei reclame.
11

Aceasta e Metropola mea, roas�
de metrou, murd�rit� de zgomote
unde urechea ceva-i �opte�te gurii, pe când
cu ochelari grosi, cuvântul obosit
nu-l poate g�si prin dic�ionare
urmârind ziua prin pungile de plastic
spulber� sticla multicolor� a nop�ii
trece pe ro�u
se bucur�
înc� o dat� a în�elat moartea
a�teptând s� se aprind� verdele.
Viteaz, e�ecul
Unde se poate o bucurie mai mare decât triumful
chiar vierme de-ai fi, dup� ce înghi�i o insect�,
reptil� analfabet�, crocodil, de pild�,
cu din�i nenum�ra�i
sfâ�iind zebra f�r� a-i num�ra fâ�iile...
E�ecul îns� scâr�âie fatal printre din�i
prin cu�ite �i bur�i umflate
blestemând triumful
preg�tind r�zbunarea
în absen�a triumfului n-ar fi existat pierderea.
Dar nu vrea s� �tie triumful,
s�rb�tore�te, ridic� arcuri de triumf,
mestec� oase, piei, membri
deformeaz�, dizolv�
creând astfel e�ecul, asem�narea f�r� seam�n,
aplauzele f�r� mâini.
Acolo unde p�mântul atinge cerul
�i se mi�c� de câteori ne mi�c�m
cea mai mare minciun� st�
credem c�-ntr-o zi vom atinge bolta
o vom bea complet, cu tot cu stelele
egali cu stelele vom fi
Marea minciun�
Ne-nvârtim, p��im, ne apropiem
cu toate �mecheriile noastre, str�daniile
pe nea�teptate s� punem mâna, dar mereu ne scap�
ne doboar� viclenia celest�
12

Aici începe m�re�ia, pierderea deschide
alte drumuri, oare ce ros
ar avea s� bea omul din bolt�
stelele înghi�ind?
Caut ora�ul
Zilnic pornesc s� prind ora�ul
ies pe o strad�, lovesc trotuarele
întreb în dreapta �i-n stânga, oare �ti�i
unde se afl� ora�ul?
Întrebarea îns��i ridic� din umeri
�i întreab� o alt� întrebare
nimeni nu �tie unde se afl� ora�ul. De fapt
aici sunt multe lumini, femei semigoale
trenul electric nu se satur� de str�zi
reclamele url�, �i totu�i
nimeni nu �tie unde s-a ascuns ora�ul.
Merg aiurea, întrebarea-mi p��e�te înainte
se las� panica, toat� lumea se umple de întreb�ri
obosim, mergem zilnic prin str�zile ora�ului
cu speran�a c�-ntr-o zi vom g�si ora�ul.
Arcuri
La început au fost picioarele, pe urm� - str�zile
create de picioare, iar fiindc�
picioarele n-au memorie, de la ele avem
viciul întoarcerii
izolarea pl�tit� scump.
Zilnic ne întoarcem, niciodat� nu mergem înainte
sunt arcuri picioarele, �tiute pe dinafar�
arcuri �tiute acum �i de ro�i
Pruncule, ce te zba�i s� înve�i
cum s� te ridici
te înv���m acum memoria picioarelor
mersul circular înspre acela�i punct
unde nu tu e�ti centrul
inventeaz� pentru noi un alt drum, un alt mers!
13

NASE (THANAS) JANI
Poet, prozator �i antologator albanez, n�scut în 1947 la Vlora, membru al
Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor din Albania, unul din fondatorii Clubului
„Lumina”, autor al volumelor „Dar mâine?”, „Îmi pierd drumul printre
drumuri” (în limba greac�), „Lacrimile lunii” (poem), „Inelul” (nuvel�),
„Sanatoriul” (roman), „Atacatorul zbur�tor” (monografie), „Femeia în
colivie” (povestiri), „Por�ile uit�rii” (antologie), „Casa pe roate”
(antologie).
Ochiul are iris
�i pieptul are inim�
�i irisul are lumin�
�i inima - sânge
�i piatra - t�cere
t�cerea - cuvinte
cuvântul - durere
durerea are dor
iar dorul are lacrimi
lacrima are suflet
�i sufletul are p�s�ri
�i pas�rea are cer
�i cerul are nori
�i norul are mare
�i marea are valuri
�i valul te absoarbe...
Salveaz�-m�, te rog
poart�-m� pe gene!
Azi sunt fiul evad�rii
Sau sunt îns��i evadarea?!
Pragul casei spulberat
Sau pustiul pustiit...
Azi sunt unghia cea rupt�
Sau sunt osul f�r� m�duv�
Pielea �arpelui sunt
Sau rahatul unei mu�ti...
Azi zadarul din zadar
Te rog, salveaz�-m�
Azi sunt fiul evad�rii
14

Ce tot caut� �i ce caut�
Sunt e�ecul ce-a pierdut
Sau sunt moartea ce tr�ie�te...
ARJAN BOGDANI
Pseudonimul lui Petro Papakosta, poet albanez, n�scut în 1969 la Vlora,
autor al volumelor «Enarksi», «Acolo �i apoi», «Ciler 32», «En delphois».
Este membru al Clubului «Lumina».
Marea înl�turat�.
las�-n urm� scoici cu autograf
Pironit apusul
într-un col� al spa�iului.
Casele-�i deschid acoperi�urile
pentru vizitatorii de sus.
Urm�rind spectacolul
chiar �i veveri�ele
cânt�resc ceva grame mai mult.
... viciilor bun�t��ii care-i stau în fa��
el �i seara - întin�i între doi chiparo�i.
Nisipului îi las� o amintire
cu urma zilei ce vine.
Bucuria ce emo�ioneaz� gândul
aruncat în amândou� malurile uit�rii.
Nu-i pot sc�pa acestei
buchete de mireasm� de stele.
În pelerinajul frunzelor c�z�toare
e mai u�oar� oglindirea
angoasei de tigru.
Spectacol
Uitarea
***
15

Iar p�durea se leag�n�
în �oapte de îndr�gosti�i.
Acum suntem singuri.
Dar vom sim�i adev�rata singur�tate
când în sfâr�it
vom fi cu to�ii împreun�
�i vom deveni con�tien�i
pentru vremea tr�it� în singur�tate.
Cu un gând profund
la suprafa��
�i cu o veste ce nu ajunge.
***
STEFAN MARTIKO
N�scut în anul 1948 la Shën-Vasil lâng� ora�ul Saranda, Albania, autor al
volumelor „Prima iubire”, „În mijlocul prietenilor”, „O adres� pierdut�
sunt”, „Podul printre valuri”, „Tu lipse�ti de la Eva încoace”, „S�ge�ile
ierbii”. Este membru al Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor din Albania �i al
Clubului „Drita” din Grecia.
Seara liric�
Minusculi p�reau oamenii ast�zi
sub un singur proiector
minusculi, dar frumo�i
�i nu eterni.
Parc� ie�eau din negur�
�i disp�reau imediat.
Intrau în p�mântul deschis
dar nu în morminte.
�i atât de fragili, str�vezii erau
parc�-ntr-o radiografie cu laser
f�cu�i poate din foi��
din �oaptele sunetelor
�i semiîntunericul
Puteai chiar s�-i iei în bra�e �i s�-i duci
la culcare pe acei schele�i.
16

Barbari - leii aceia
Ce barbari leii aceia
au sfâ�iat zebra
au înghi�it �i durerea ei
pân� ce zebra n-a mai avut durere.
Ce barbari, ca-ntr-un joc
nebun
se suiau pe spinarea zebrei.
Evenimentul se-ntâmpla-n t�cere
dup� urletele înfior�toare ale zebrei
totul avea s� devin� rutin�.
Nu se mai a�teptau capodopere
leii nu mai aveau gheare
aveau doar s� urineze-n p�dure zâmbind.
Barbarii c�rora nu le mai v�d ghearele
s� fie oare atât de cumin�i
f�r� �ipete-n gâtlej, f�r� sânge-n ochi.
O, p�dure, st�pâne�te pe a lor t�cere
nu mai aduce noaptea
peste trupul sfâ�iat al zebrei.
P�durea toat� nu-i acum decât
o grea��.
S-a g�sit un fluviu pentru a ne dezbina
în boga�i �i s�raci
în negri �i albi
în antici �i
c�l�tori ajun�i târziu.
Ce ne-am fi f�cut f�r� acel fluviu?
Trebuia s� întindem un pod de plastic
ca s� treac� ambasadorii,
pe urm� podul va fi împ�turit
în valizele diploma�ilor,
c�ci ne trebuie un fluviu desp�r�itor
�i un pod portativ
u�or cât s� poat� trece ambasadorii.
Poduri în valize
17

EGLANTINA ÇELA
Poet� albanez�, n�scut� la Berat, autoare a volumului „Lacrima lunii”.
At�t de trist ora�ul ast�zi
acoperit de t�cere de funeralii
sub dansul cumplit al gloan�elor
noi tot a�tept�m ve�ti noi.
Uite-te cât de pustii sunt str�zile
de�i abia a sosit prim�vara
Nu-i lipse�te soarele
nici florile acestui ora�
ci doar Noi.
Ai venit odat�
cu iarna
amândoi mi-a�i dat
în acela�i timp mâna.
Oare avea�i
acela�i nume?!
Prim�vara, a�i plecat împreun�.
Nu iubeai florile
De aceea
nu �i-ai întors capul.
Dincolo de por�ile sufletului meu
Numele t�u d�dea târcoale în tain�.
Cu mâna-i aspr�
b�tut-a pe por�ile de filde�
�i eu mi-am sfâ�iat pieptul
mi-am deschis pl�mânii
te-am înfipt în inim� direct,
dar ce foc mi-am putut da!
Îi lipsim noi
Oare a�i avut acela�i nume
Un suflet bate la...
18

ASTRIT HAJDINI
Prozator �i poet albanez, n�scut în 1954 la Vlora, autor al volumelor „O
lun� mare deasupra capului meu” (nuvele), „Milionar de coc�” (nuvele),
„Moartea cu fundi��” (poezii). Este membru al Clubului „Lumina”.
Am un tunel întunecat în fa��
�i cunosc necazurile ce m� a�teapt�
t�rându-se pe praful
nop�ii
f�r� a putea lumina nimic
cu degetele aprinse ca lumân�rile
Am un tunel groaznic
în fa��
trebuie s�-l parcurg neap�rat
stafiile vor umbla împrejur
�i spiridu�i de sticl�
�i femei de cear�
�i miros de pl�mâni
�i un felinar ce se stinge
în centrul meu.
Obosit voi fi
Vl�guit, când va veni somnul.
Somnul
Via�a mea
Via�a mea,
o juc�rie de copii
o ma�inu��, s� zicem, a c�rei chei�� trebuie întoars�
un ursule� albastru, f�r� baterie
un meci pe calculator
între Fran�a �i Brazilia
un balon, un balona� r�t�cind în aer...
Croitori cida�i le-au croit
cu r�bdare.
�i aleseser� culorile dup�
pielea mea
�i-au acoperit cu perdele grele
Perdelele
19

m�re�e
orice fereastr�
orice pervaz
orice g�uric�,
s� nu se vad� pesemne nimic
din l�untrul meu.
ARMELA HYSI
Poet� albanez�, n�scut� în 1976 la Tirana, autoare a volumelor „Voi muri
pentru tine”, „Civiliza�ie beat�”, „Amazoana norilor”.
Cum socotim îndep�rt�rile
Aici dep�rt�rile au unit��i de m�sur�
De la timp. Tu nu e�ti lumin�. Nici eu.
Anii trec f�r� s� se apropie
De planetele noastre înghe�ate
Virtu�ii t�iate drept, cu cu�itele
Ascu�ite ale moralei.
Se tot plimb� spinii de cristal
Însângereaz� visele, ca sârma ghimpat�.
Ne mic�or�m - viermi întrista�i
Într-un cilindru viscos
Chinuiîi de grani�e închipuite.
Nu te uita în�untru - îmi �opte�te
Byron uluit în delta unei lacrimi.
�i iadul meu cu ochi albi zace
Unde un picior de gâsc� dezv�luie straturile
Arheologice ale s�rii.
E t�cerea ce ne asurze�te
�i botezul iluzoriu al fiec�rui sentiment.
20

CLIO
INDRO MONTANELLI
Akejtë 1
Po t’ua vesh veshin historianëve grekë, të cilët, edhe kur arrinin në
moshën e arsyes, (dhe askush nuk e ka pasur më të kthjelltë se ata),
vazhdonin të besonin në legjenda, historia e akejve ze fill me një
perëndi, të quajtur Zeus, që u dha të parin mbret në personin e të birit,
Tantalit. Ky i fundit ishte një dallaveraxhi i madh që, pasi përfitoi nga
farefisnia me të pavdekshmit për t’u zhvatur të fshehtat dhe nektarin e
pijen e perëndishme nga kamarja, kujtoi se mund t’i zbuste po t’u
flijonte të birin, Pelops, pasi e bëri copa-copa dhe e zjeu. Zeusi, i
goditur në dhembshurinë prej gjyshi, e ngjiti në çast të nipin dhe e
vërviti në ferr atin vrasës, duke e dënuar me uri e etje përballë disa
enësh me krem dhe disa gotash me shampanjë, që nuk mund t’i prekte.
Pelopsi, që trashëgoi fronin e Frigjisë prej të atit të pacipë, nuk pati fat
në politikë, sepse shtetasit e vet e shfronëzuan dhe e mërguan në
Elida, në atë pjesë të Greqisë, e cila më pas u quajt Peloponez.
Atje sundonte Enomau, amator i thekur i garave me kuaj, në të cilat
ishte i pamposhtshëm. Ai e kishte zakon t’i provokonte të gjithë ata që
i vërtiteshin së bijës, Hipodamia, duke i premtuar fituesit dorën e saj,
ndërsa atij që humbte, vdekjen. Dhe sakaq në shumë „ndeshje” s’ishin
të paktë ata që linin lëkurën.
Pelopsi, i cili në disa anë duket se ngajnte sadopak me t’anë, Tantalin,
ra në ujdi me grazhdarin e mbretit, Mirtil, për ta ndarë së toku fronin
po qeq se i jepej mundësia të dilte fitues. Mirtili liroi vidën e njërës
prej rrotave të qerres së Enomaut, duke e bërë këtë të fundit të binte
dhe të çante kokën. Pelopsi, duke marrë Hipodamian, hipi në fron,
por, në vend që ta ndante këtë me Mirtilin, siç i pat premtuar, e hodhi
në det. Por, përpara se të mbytej, grazhdari mallkoi vrasësin e
pasardhësit e tij.
Ndër këta të fundit ishte edhe Atreu, nga i cili dinastia mori emrin e
Atridëve. Të bijtë, Agamemnoni dhe Menelau, u martuan,
1 Indro Montanelli, Storia dei greci, Libri & Grandi Opere S.P.A., Milano, 1994.
21

përkatësisht, me Klitemnestrën dhe Elenën, vajzat e vetme të mbretit
të Spanjës, Tindarit. Duket se ishin dy martesa të mira, sepse atëhere
kur Atreu dhe Tindari vdiqën, të dy vëllezërit, Agamemnoni, si mbret
i Mikenës, dhe Menelau, si mbret i Spartës, u bënë zotër të krejt
Peloponezit. Ata nuk e mbanin më mend, apo ndofta e shpërfillnin,
mallkimin e Mirtilit. E, megjithatë, ky mallkim ekzistonte, çka
personifikohej në shtëpinë e tyre nga gratë.
Dhe, me të vërtetë, Parisi, i biri i Priamit, mbret i Trojës, duke kaluar
andejpari, ra në dashuri me Elenën. Nga ky moment, si rrodhën punët
më tej, nuk dihet. Disa thonë se Elena e pranoi dhe i shkoi pas. Të
tjerë mendojnë se aai e pat rrëmbyer me pahir. Ky ishte edhe versioni
që përhapi Menelau i gjorë, që të shpëtonte nderin e së shoqes dhe të
vetin. Kështu që të gjithë akejtë kërkuan njëzëri ndëshkimin e fajtorit.
Vazhdimin e kësaj ndodhie na e ka kumtuar Homeri, të cilit nuk
synojmë t’i bëjmë konkurrencë. Të gjithë grekët, që ishin të aftë të
mbanin armë, u grumbulluan rreth sundimtarëve të tyre akej dhe u
nisën drejt Trojës me mijëra anije. Për dhjetë vjet rresht e mbajtën të
rrethuar, derisa, më në fund e pushtuan dhe e shkatërruan. Menelau e
rimori të shoqen, por disi të plakur tashmë dhe askush nuk mundi ta
shpëtonte prej nofkës së „njeriut me brirë”. Agamemnoni, me t’u
kthyer në shtëpi, e gjeti vendin e vet të zënë nga një jaran, Egisti, i
cili, sëbashku me të, e helmoi të shoqin. I biri, Oresti, mori hak më
vonë për t’anë, duke i vrarë të dy adulterët. U çmend më pas, por, më
në fund, ia doli mbanë të bashkonte nën skeptrin e vet mbretëritë e
Spartës e të Argosit. Uliksi filloi bredhjet, duke harruar plotësisht
Itakën dhe Penelopën. Si përfundim, lufta e Trojës shënoi njëherazi
edhe apogjeun e fuqisë së akejve, edhe rënien e tij. Agamemnoni, që e
personifikonte, ishte tani gati i mbaruar. Gjatë betejave për të shtënë
në dorë kështjellën armike, humbi një pjesë të madhe të trupave, sidhe
komandantët më të aftë. Tek kthehej në vendin e vet, flotën ia përfshiu
një stuhi që ia dëmtoi rëndë, ndërsa ekuipazhet u degdisën në ishujt e
Egjeut e në brigjet e Azisë së Vogël. Pas këtyre goditjesh, akejtë nuk e
morën më veten. Dhe kur, pas një shekulli, nga veriu ia behu një
dyndës i ri, nuk patën më guximin t’i bënin qëndresë.
Cilët ishin akejtë, të cilët për tre a katër shekuj u bënë sinonimi i
grekëve, ngaqë ua sunduan plotësisht vendin?
Deri në shekullin e kaluar (XIX- sh.y.), historianët, etnologët dhe
arkeologët kanë qënë të prirur të pranojnë se akejtë përfaqësonin
vetëm njërin nga fiset e shumtë vendas të racës pellazge, ashtu sikurse
22

ishin edhe të tjerët, që morë në një moment të caktuar frenat në duar
dhe, duke u nisur nga Thesalia, nga djepi i tyre, zbritën në Peloponez e
formuan aty një klasë udhëheqëse e sunduese. Në përputhje me këtë
tezë, ata kanë qënë vazhduesit e qytetërimit mikenas, që u zhvillua
sipas modelit të asaj minoike të Kretës, duke përfaqësuar ndofta vetëm
një etapë më të përparuar të saj.
Por një arkeolog tjetër, këtë radhë anglez, i hodhi në erë kështjellat e
ndërtuara mbi themelet e kësaj pandehme. Sër Uilliam Rixhuej zbuloi
se ndërmjet qytetërimit mikenas dhe atij të akejve ekzistonin dallime
thelbësore. I pari nuk e njihte hekurin, ndërsa i dyti po. I pari i
groposte të vdekurit, i dyti i digjta. I pari falej, lutej me sytë përdhe,
meqë besonte që perënditë ndodhen në brendësi të dheut, i dyti falej,
lutej me vështrimin lart, sepse besonin që perënditë jetonin në majë të
Olimpit ose midis reve. Që këtu, Rixhuej doli në përfundimin se
akejtë nuk ishin aspak një „popullsi pellazge, si të tjerat në Greqi, por
një fis kelt i Evropës Qëndrore, i cili zbriti në Peloponez jo „nga”, por
„nëpër” Thesali, i nënshtroi vendasit dhe, midis shekujve
katërmbëdhjetë - trembëdhjetë para Krishtit u shkri me ta për t’i dhënë
jetë një qytetërimi me një gjuhë të re, atë greke, duke mbetur në
vazhdimësi klasë drejtuese.
Ka shumë të ngjarë që kjo pandehmë të jetë e vërtetë ose të përmbajë
mjaft vërtetësi. Padyshim akejtë, ndryshe nga pellazgët, kanë qënë
njerëz të tokës dhe është e vërtetë se, deri në luftën trojane, nuk e
patën provuar asnjëherë detin, ndërsa kur ky u shfaqej përballë,
ndaleshin. Ata as që u orvatën të shkelnin në ishujt më të afërt të
kontinentit dhe të gjitha kryeqytetete qytetet e tyre ndodheshin në
brendësi. Nën akejtë, Greqia e kishte cakun vetëm deri në Peloponez,
Atikë dhe Beoti, ndërkohë që për popullsitë pellazge të qytetërimit
mikenas, që ishin detare, ajo përfshinte edhe të gjithë arkipelagët e
Egjeut.
Përsa u përket bëmave me armë që Homeri ua vesh akejve, ato, deri
një shekull më parë, janë cilësuar thjesht legjenda, përfshi luftën e
Trojës, së cilës i mohohej madje edhe ekzistenca. Megjithëkëtë,
sikurse e pamë, Troja ka ekzistuar dhe ka përfaqësuar një rival të
rrezikshëm për qytetet greke, sepse zotëronte Dardanelet, të cilat duhet
t’i kalosh medoemos që të mbërrish në tokën e begatë të Helespontit.
Akejtë sajuan sakaq një përrallë që t’i ndërsenin shtetasit e tyre kundër
Trojës: atë të argonautëve, domethënë të detarëve të anijes Argo, të
nisur drejt Kolkidës, nën komandën e Jasonit, në kërkim të Leshit të
23

Artë. Në ekspeditë bënin pjesë Tezeu, - me Minotaurin, - Orfeu,
Peleu, i ati i Akilit, dhe vetë herakliu i cili kur Troja u orvat t’i ndalte
në të hyrë të ngushticave, zbriti, e plaçkiti i vetëm kështjellën dhe e
vrau mbretin Laomedon bashkë me të gjithë fëmiët e tij, me
përjashtim të Priamit.
Ekspedita pati sukses falë Medesë. Por në mendjen e popullit Leshi i
Artë mbeti si një simbol i pasurive të Helespontit dhe të Detit të Zi.
Por, për të arritur deri këtu, i duhej ta shkatërronte më parë Trojën, e
cila kontrollonte atë kalim të detyrueshëm dhe që pasurohej
vazhdimisht si rrjedhojë e trafikut që bënte duke iu imponuar ndofta
pagesën e disa taksave dhe detyrime të tjera atyre që dëshironin ta
përshkonin ngushticën.
Cilët kanë qënë trojanët, nuk dihet me saktësi. I quanin edhe dardanë.
Por pandehma më e besueshme është se duhet të kenë qënë kretakë që
emigruan në atë rrip toke të Azisë së Vogël që të themelonin një
koloni, ose mbase për të shpëtuar nga kushedi ç’katastrofa, cilatdo
qofshin ato, që ua patën goditur ishullin dhe ua shkatërruan
qytetërimin. Sipas Homerit, ata flisnin të njëjtën gjuhë me grekët dhe,
njëlloj si këta, adhuronin Malin Ida, „atë me shumë burime”. Ka të
ngjarë që vetëm popullsia e qytetit të ketë qënë nga Kreta, ndërsa
banorët e rrethinave ishin aziatikë. Sigurisht që Troja ka qënë një treg
i madh tregtar i arit, i argjendit dhe i drurit. Atje vinin madje edhe
gurë të çmuar nga Kina.
Grekët, pasi e shkatërruan me mjeshtëri, u sollën aq mirë kur i
gjykuan më pas vendasit! Në Iliada, Priami na dl më tërheqës se
Agamemnoni, ndërsa Hektori e tregon veten fisnik të mirëfilltë, në
krahasim me të pacipin Uliks. Madje edhe paridi, paçka se
mendjelehtë, ka qënë një djalosh për së mbari. Dhe, po qe se do ta
gjykonim një popull sipas Derës Mbretërore të tij, duhet të themi se
ajo e mbretit Priam ka qënë më e denjë, më elegante dhe më humane
se sa ajo e Mikenës.
Ashtu siç e thamë, deri një shekull më parë, lufta e Trojës dhe
protagonistët e saj, vetë ekzistenca e qytezës, u konsideruan si diçka
thjesht imagjinare, fryte të fantazisë së Homerit dhe të euripidit. Ai që
u dha themel historik ishte Shlimani. Sot mund të pohojmë se lufta
trojane përbën episodin e parë të një lufte që ishte e predestinuar të
vazhdojë mijëra vjet dhe të mos përfundojë as tani: lufta e Lindjes
aziatike kundër Perëndimit evropian.
Me Greqinë e akejve, Perëndimi fitoi raundin e parë.
24

MIJËVJETSHI I URTISË
MILENIUL ÎN�ELEPCIUNII
Rënia - dogmë e besimit 2 ...
- ... Në historinë e botës, fëmijët e mi, vazhdoi Asketi, nuk ka pasur ngjarje
më tragjike se sa rënia e prindërve të parë. Shkelja e porosisë së Perëndisë
pati domethënien e një katastrofe tragjike për të gjithë jetën e njerëzimit.
Mëkati ishte shkretues për krejt sojin njerëzor, sepse u krye nga prindi ynë i
parë, që përqëndronte në vetvete tërë jetën e njerëzimit. Nuk duhet ta
këqyrim vetëm ngjarjen e jashtme të rënies, sepse kjo pak rëndësi ka dhe
shpjegohet lehtë falë gjëndjes foshnjore në të cilën jetonin prindët e parë.
Duhet ta peshojmë kuptimësinë e brendshme të faktit...
Me qëndrimin e vet, njeriu e çnatyroi marrëdhënien birësore ndaj Atit
Qiellor, Zotit. Përveç pranimit të detyrueshëm, me besim, të ngjarjes së
rënies, kjo e fundit është kërkuar edhe si një shpjegim i prishjes së njeriut.
Me fjalë të tjera, e vërteta e mëkatit stërgjyshor mbështetet në dy të vërteta të
tjera madhore: ajo e ekzistencë së një Zoti të mirë e bujar dhe ajo e
„varfërisë” së njeriut. Po le mënjanë këtu, o bijtë e mi, faktin që dekadenca
dhe degjenerimi i njeriut gjendet edhe si besim në të gjithë popujt e vjetër.
Përveç së fshehtës së rënies, njeriu është më i pakuptueshëm se sa është për
atë vetë e fshehta e pakuptueshme (e mëkatit). Dogma e Kishës mbi mëkatin
stërgjyshor shpjegon shrregullin e botës dhe ligësinë e njeriut.
Përndryshe, plotësoi miku im, kontradikta që ekziston tek njeriu çfarë tjetër
dëshmon përveçse atë që njeriu nuk është më ashtu siç doli nga duart e
Krijuesit? Dhe, sikurse thotë një apologjet i mençur: „Po qe se njeriu është
bërë për Zotin, përse nuk është në një mendje me Zotin? Edhe në se nuk është
bërë për Zotin, përse nuk mund ta gjejë qetësinë dhe lumturinë përveçse tek
Zoti”? A nuk është kjo një logjikë katërkëndore që shpjegon ndodhinë e
rënies?
- Me të vërtetë, vërejta. Përvoja e „varfërisë” që mbart njeriu, çfarë tjetër
është përveçse dëshmia e faktit që dikur ai pat qënë perandor? Mbajtja me të
madh e njeriut, thotë dikush, është e madhe pikërisht për faktin që ndjehet
fatkeq. Është, pra, fatkeq ngaqë është fatkeq. Por është edhe i madh, sepse e
di që është fatkeq. Cili tjetër e quan veten fatkeq meqënëse nuk është më
perandor, në mos po perandor i rënë?
- Bijtë e mi, tha ava, këto arsyetime janë të mençura, por ato kanë vetëm një
rëndësi ndihmëse për tema që në fakt ndodhen përtej njohjes racionale. Edhe
2
Teoklit Dionisiaku, Dialogë në Athos, Koleksioni „Mistika”, f. 19-22, Alba Julia,
Rumani, 1994.
25

ënia është një dogmë e besimit. Por besimi ekziston që arsyeja t’i
nënshtrohet dhe të arrijë në njohjen e kufizimeve të veta. Nga sa kam
studiuar, ngjarjet e rënies janë të kundërta me ato që njihen zakonisht nga
përvoja, prandaj i duken të pamundshme atij që nuk beson, që s’ka besë. Por
është e logjikshme që fakte të mbinatyrshëm të ndodhin në një gjendje të
mbinatyrshme e, për pasojë, të jenë të mundshme vetëm në këtë gjendje të
parë, në të cilën nuk gjendemi më. Dhe që ato të jenë të pamundshme në
gjendjen e natyrshme në të cilën gjendemi tani...
- Me të vërtetë, o at i shumëshenjtë, shtoi miku im. Kam lexuar diku se nuk
duhet të vemë në dyshim misterin që ekziston në mësimin e rënies e të
shpagimit. Që dikush që rrok Zotin, është e nevojshme t’i shpëtojë logjikës
njerëzore. Kush mund ta kuptojë këtë dramë të madhe?
- Vetëm besimi, u përgjegja, e cila merr pagën e vet. Vetëm besimi mund ta
shohë të kthjelluar perden e dendur që mbështjell të fshehtën e syve të çdo
përsiatjeje vetëmburrëse...
- Historia e shenjtë, plotësoi nevojtari, nuk jep asnjë shpjegim lidhur me ç’ka
qënë, pra, Parajsa, lumenjtë, të dyja pemët, ç’ka qënë gjarpëri, cili ka qënë
qëndrimi ndaj Zotit i femrës dhe i burrit ose, më nâ fund, në lidhje me çfarë
përfaqëson Zoti, ç’është drejtësia, mëshira dhe shenjtësia e Tij. Oh, ç’thellësi
të mistershme struken nën lakonizmin e relatimit të saj, sa të guximshëm dhe
të zbrazët jemi ne që e heqim veten gjykatës... Pasoi njëcopëherë heshtje e
thellë. Duke e ndërprerë heshtjen tonë, miku im bëri vëzhgimin e
mëposhtëm:
- Neve, që besojmë, na mjafton të njohim, në pajtim me mësimin e Kishës, se
Zoti e ngjizi njeriun sipas fytyrës dhe të ngjashëm me Veten, nga dashuria, që
ta bënte pjesë të qënies së perëndishme. Se e nderoi me lirinë morale. Se i
dha një porosi pedagogjike. Se djalli e joshi dhe e ndau nga Zoti, njeriu vdiq
shpirtërisht, mendja dhe zemra iu çnatyruan, iu nënshtrua prishjes psikoshpirtërore
dhe ia krijoi vetes tragjedinë... - -Me të vërtetë, e ndërpreva, sa e
dobishme është për njeriun besimtar të kujtojë përditë rrënjët e veta të
perëndishme, rënien që pati në Eden, por edhe shpagimin përkatës. Kësisoj
nuk do të dehet me idenë që është një bir i denjë i Zotit. Por deri në vdekje
secili do të mbartë, më shumë a më pak, damkat e prishjes adamike. A jeni
dakord, at i shenjtë?
- Sigurisht, u gjegj nevojtari. Përndryshe, monakizmi, për të cilin më pyetët,
pikërisht këtë synon në jetë: ta ruajë me gjithë fuqinë kujtimin e gjendjes së
perëndishme të njeriut para rënies, t’ia kujtojë tragjedinë e rënies, të luftojë i
ndihmuar nga dhuntia e Krishtit që t’i fshijë njollat e „varfërisë” adamike, ta
kthejë në „bukurinë zanafillore e të krijuar së pari” dhe ta kalojë në lumturinë
në gji të Perëndisë...
Një heshtje e thellë pasoi fjalët e nevojtarit të mençur. Provova një
mirënjohje të pamatë ndaj Shpëtimtarit Krisht, i Cili „U bë Vetë njeri, që ta
bënte Adamin zot”...
26

Kurani dhe tekstet e shenjta hebraike
Profeti Muhamet i ka cilësuar arabët si pasardhës të Abrahamit 3 (Ibrahimit), i
cili është, në të njëjtën kohë, stërgjyshi i tyre - nëpërmjet të birit, Ismailit 4 -
dhe i hebrenjve, nëpërmjet birit tjetër, Isaakut. Në evolucionin doktrinar të
Muhametit, ashtu siç paraqitet edhe në Kuran, personazhet biblikë zenë një
vend gjithnjë e më të rëndësishëm, edhe pse Shkrimi i Shenjtë (Dhiata
eVjetër dhe ajo e Re) është cituar sipas të dëgjuarit me veshë ose sipas
teksteve apokrife, nganjëherë me kuptim të shtrembëruar. Kjo ka ndodhur me
siguri për të përcaktuar një kredo të bazuar në thelb mbi një monoteizëm
intransigjent, mbrojtës të thekur të të cilit - e që përmenden dendur në Kuran
- kanë qënë profetët biblikë.
Kurani i referohet shpesh sabbat-it, ditë pushimi, Jerusalemi shënon
drejtimin e lutjes (qibla) deri në shkëputjen nga Medina; Libri i Shenjtë
përmban elemente doktrinare thelbësore, - ringjallja, përshkrime ushqimesh,
elemente të së drejtës, - të pranishme edhe në judaizëm. Për Muhametin,
hebrenjtë e Medinës janë aleatë të natyrshëm në mënyrë apriorike dhe
zhgënjimi i tij është i madh ndaj mospranimit të tyre për t’u konvertuar në
islamizëm. Ndarja me ta do të ishte e shpejtë dhe e dhunshme.
Dallimi që judaizmi bën midis Torës (Biblës) dhe Talmudit (komenteve që
ndodhen në themel të judaizmit), ekziston edhe në islamizëm. Traditat
(Hadith), sipas Kuranit, janë Libri i Shenjtë, bazamenti i dytë i sheriat-it, i
cili, ashtu si halaka e hebrenjve, është një ligj i perëndishëm që rregullon në
mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me imtësi të gjitha aspektet e jetës.
E drejta dhe mësimet e shkollave juridike, në të dyja konfesionet cilësohen si
pjesë aktive të fesë. Kjo ngjashmëri i detyrohet ndofta ndikimit të hebrenjve
të konvertuar në islamizëm. Traditat u zhvilluan sidomos në Irak, ku
gjendeshin qëndrat e mëdha rabinase të Talmudit babilonas 5 .
3 Abrahami (Avraam), që përmendet shpeshherë në Kuran ( në arabisht Ibrahim) si
„miku i Zotit”, është, sëbashku me të birin, Ismailin, restauruesi i Kaabasë monoteiste
të Mekës, që iu la trashëgim nga Adami (Ademi në arabisht), si vendi i parë i kultit
monoteist zanafillor.
4 Duke deklaruar se po „restauron” fenë monoteiste zanafillore të Abrahamit dhe të
Ismailit, Muhameti i quan patriarkun hebre dhe djalin e vet të madh, stërgjyshër të
drejtpërdrejtë të arabëve që jetonin në Veri të Gadishullit Arabik.
5 Marrë nga Yves Thoraval, Dictionnaire de Civilisation Musulmane, Larousse, 1995.
27

ESSE
HIQMET MEÇAJ
Modernizmi dhe Mikrobotizmi
(Pasthënie e autorit për botimin e romanit “Kukullat e pyllit”)
Ky shkrim nuk merr përsipër të shterojë katërcipërisht shkaqet që e lindën
modernizmin, historike apo sociale, as meritat e të metat e tij. Është e vërtetë
se modernizmi, me degëzimet e shumta, solli dhe po sjell pasuri të pafundme
veprash dhe kryeveprash në të gjitha fushat e letërsisë dhe të artit, stile, mjete
shprehëse. Është gjithashtu e vërtetë se zbulimet e mëdha në botën e
shkencave, sidomos në fizikë, tronditën mjaft pikëpamjet filozofiko-estetike
tradicionale, duke hedhur bazën për platforma të reja të mendimit, mbi të
cilat do të lindej modernizmi.
Filozofi estet amerikan P. Blank është shprehur se gjithë merita e
Shredingerit, Hajzenbergut, Dirakut, Borit, qëndron në formulimin se “bota
kuptohej si diçka e përbërë nga thërrmija materiale, kurse doli në fakt se
është një sistem valësh, qendër e një cikloni valësh ose luhatje e eterit
imagjinar”. Sipas tij ishte meritë e zbulimeve të mëdha shkencore të autorëve
të mësipërm që materia u bë sinonim i energjisë. Pas kësaj, po sipas tij, tani
materies s’i mbetet fare gjë dhe çdo aspekt qëndrueshmërie bëhet iluzor.
Blanku është i mendimit se njerëzimi jeton në një botë hijesh, ajo që ndodh
në të vërtetë nuk mund të kuptohet dhe çdo gjë, deri te sendet e njerëzit, janë
fantazma të vetes së tyre. Kështu që arti bëhet abstrakt, sepse vetë bota është
bërë abstrakte.
Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatiste shtysën aq të madhe të
zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjen krizën e personalitetit të vet.
Estetja Sjedakova vëren se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të
krizës së personalitetit dhe kësisoj duhej të kishte punë me këtë krizë. Meqë
gjërat koklaviten, nuk janë më aq të thjeshta si më parë, sipas saj, duhej të
krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme:
kërkohej një harmoni e re, më e ndërlikuar, më e thellë.
Kriza e personalitetit ndjehet fuqimisht në të gjitha rrymat moderniste, te
simbolizmi, dadaizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psiqik,
antiromani, realizmi magjik, etj.*
Te përfaqësuesit e shquar të “përroit psiqik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe
ata të ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në
gjëndje unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi
për të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.
Kafka është i mendimit se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa
jeton në situata absurde.
28

Xh. Xhojsi, në romanin “Ulisi”, botuar në vitin 1924, shprehet me gojën e
njërit prej personazheve se “jeta e secilit nga ne është baras me shumë ditë
njëra pas tjetrës. Duke kaluar përmes vetvetes, ne takojmë vjedhës, shpirtëra,
trima, pleq, të rinj, gra, të reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë
gjithmonë e gjejmë veten tonë”.
Kriza e personalitetit është një temë mjaft e gjerë, që kërkon vëmendje dhe
trajtim të veçantë për të kuptuar thellë krijimtarinë moderniste. Por ajo lidhet
ngushtë me krizën e kohës dhe nuk mund të vështrohet asnjëra më vete, pasi
prej tyre rrjedhin edhe prurjet e të në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e
kodeve të tjera.
Teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre
përmasa, por me katër, ku trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi,
thellësi, por edhe kohë të ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte
krijimtarinë letrare e artistike.
Bergson e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij
kujtimet janë faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Ai
kështu i hap shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit,
Xhojsit, Kafkës.
Kujtimet nuk paraqitin jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin
e tyre; nuk janë mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë
kujtimet.
Shkrimtarët modernistë e mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim.
Copëzimi i kohës, u bë për modernistët pikënisje e iracionalizmit, ku
personaliteti copëzohet në gjëndje të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës
jepet sidomos në antiromanet e Rob-Grijesë, ku shohim kaos ngjarjesh që
duken absurde, ngaqë koha jepet e coptuar dhe e çliruar nga lidhjet shkak -
pasojë.
Sipas A. Hauzer (estet amerikan), kujtesa mbi kohën është një periudhë e
caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale.
Platforma e estetikës moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke
u mbështetur te filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit, ku hapësira dhe
koha janë vargje të rregullta ndijimesh
Për modernistin, e shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e
kohës ka kaluar pakthyeshëm...mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave,
në mbledhjen e të cilave nuk parakuptohet asnjë lloj kufizimi, kurse shenjat
janë të kufizuara e të zbrazëta.
Eliot - Në fundin tim është fillimi im.
Kavafis - ...Mësoje se kurrë,
askush nuk lindi dhe nuk vdes askush. poezia “përjetësi”
Paul Celan – Duke ia hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –
koha kthehet në guackë. –Poezia “Corona”
Në jargë paravdekje nën parzmën e erërave dhe hëna
plastë si bombë.
Një tjetër tokë ardhtë! –Poezia “Jo këtu dhe jo menjëherë”
Elitis – Asgjë nuk vjen. Asgjë
29

nuk shkon.. - Poezia “Klima e mungesës”
Jetën time e solla këtu
mbledhje të bardha, shuma të zeza. -Poezia “Përvjetor”
Jetojmë veç falë përjashtimit
shtiremi se asgjë nuk ndodh. - Poezia “Lufta e Trojës”
A. Breton te “Manifesti i parë i surrealizmit” (1924), thotë: “Unë besoj në
bashkimin e ardhshëm të këtyre dy gjendjeve, të cilat në vështrim të parë
duken si të kundërta: gjumit dhe realitetit në një realitet absolut, në një
superrealitet”.
Sipas modernistëve gjuha është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon
botën, por e mbyll me shtatë dryne që duhen thyer, shprehet Sjedakova.
Kurse në estetikën semiotike objekti themelor i vëmendjes së artistit duhet të
jetë procesi i ndërtimit të veprës artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo
njerëzit, sjelljet, mendimet, ndjenjat e tyre. Arti në tërësi shpallet gjuhë dhe
vlera estetike e veprave artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme
dhe me raportet e tyre formale.
Shkrimtarët modernistë ndjejnë terrorin verbal, shkatërrimin e gjuhës,
gramatikës, sintaksës. Kjo edhe te përroi psiqik, dadaistët, futuristët,
ekspresionistët, surrealistët, përfaqësuesit e antiromanit.
Të ashtuquajturit chozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra
e artit, përdorin një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për
modernistin tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy
kode të tillë, më tepër rëndësi ka ai i të parit.
Te ky fragment i Rob-Grijesë ndjehet fort mirë se si vepra letrare është vetë
gjuha. “Tetë gishtrinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa e prapme
e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i madh i
së majtës përkëdhel thoin e gishtit të djathtë, në fillim lehtaz, pastaj e
shtrëngon më me forcë. Më vonë e ndryshojnë pozicionin...”
Ka kaluar më se një shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në
dhjetra shkolla e rryma, secila me përfaqësues të shquar e me kryeveprat e
veta. Në se shkencat moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe
“materia u bë sinonim i energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të
saj, edhe letërsia e artet e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja
shprehëse, stilistike e gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione
të reja, vendosen të tjera pozicione filozofiko-estetike, personazhet ndihen më
ngushtë se më parë, bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imtë, më e
copëzuar.
Kjo vihet re më mirë, në se lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut
dhe një të Kafkës apo Markezit. Pikërisht imtëzimi i botës, apo
mikrobotizimi, bëhet një dukuri tejet e dukshme në zhvillimin e mëtejshëm të
shkencave, të cilën nuk mund ta lërë pa vërejtur as shkrimtari. Raportet
makrobotë-mikrobotë lidhen më ngushtësisht, po dhe acarohen nën trysninë e
streseve të ndërsjellta.
Të gjitha veprat letrare e shfrytëzojnë kohën në drejtim të kundërt të saj. Në
se koha realisht rrjedh në një drejtim, e shprehur gjuhësisht kështu: vjen nga
30

do të..., prek po dhe shkon te isha, që janë përkatësisht e ardhmja, e tashmja
dhe e shkuara, në letërsi ngjarjet asnjëherë nuk rrjedhin në këtë kah, por me
isha dhe rrallëherë me jam, kurrë me do të. E ardhmja ose ajo që shprehet me
do të, është një kohë iluzore, që pritet të ndodhë, mund edhe të mos ndodhë,
mundet të jetë edhe një dëshirë, vegim, apo trillim i yni, një zanafillë e
mikrobotës njerëzore. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë
e gjatë, por edhe e pafundme, megjithëse e mjegullt dhe pa konture të
dukshme, është ajo që pritet në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr,
entusiazëm, apo indiferentizëm. Edhe e shkuara, ose ajo që shprehet me isha,
është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, edhe ajo pa konture tepër të
qarta, është e deformuar dhe aspak e njëllojtë, qoftë edhe për dy vetë, të cilët
e kanë përjetuar bashkërisht të njëjtën ngjarje. Është një kohë e ftohtë,
emocionet e së cilës gjithnjë largohen, mjegullohen, deri sa një ditë humbin
krejtësisht, në se nuk janë riprodhuar. Kurse e tashmja, ose ajo që shprehet
gjuhësisht me po, është një kohë tepër e shkurtër, një grimcëz, vjen me
shpejtësi nga do të dhe largohet po me shpejtësi te isha. Kjo kohë kaq e
grimcuar, që do ta quaja “koha reale”, i përjeton të tria kohët njëherësh. Ajo
e pret të ardhmen në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr,
entusiazëm, apo indiferentizëm, përjeton gjithçka që sjell ajo dhe i përcjell
drejt së shkuarës, me dhimbje, gëzim, shpresën e ritakimit, rigjetjes, ankthin e
harrimit, humbjes, zhgënjimit. Në se e ardhmja vjen pambarimisht dhe e
shkuara largohet pafundësisht, e tashmja, tejskajshëm e vogël, pret e përcjell
nën trysnitë dhe streset e dy të tjerave, të cilat në krahasim me të janë
makrobotë. Në se e tashmja është kohë reale, krijuar nga e ardhmja që vjen
për t’u bërë kohë reale vetëm për një grimë, atëhere lind pyetja: po jeta vetë
ç’është? Mos vallë shuma e këtyre mikrogrimcave reale të së tashmes? Apo
pritja e prurjeve të mundshme e iluzore nga e ardhmja, ose rrjedhje drejt së
shkuarës e këtyre mikrogrimcave, që, pasi janë konsumuar, largohen
pambarimisht deri në shuarje?
Në se të gjitha këto do të shndrrohen në lëndë letrare, shkrimtari do të bëhej
tepër arbitrar dhe i dhunshën në se i imponon lexuesit si kohë reale të
shkuarën, për ta bindur atë se gjithçka ndodh vetëm kështu e jo ndryshe. Por
lexuesi i ndjen trysnitë e të tria kohëve njëherësh, ndjen se si personaliteti i
shtypet nën këto trysni dhe jeta reale e tij është vetëm një grimcë e ardhur nga
një kohë e turbullt që ai e ka përfytyruar në mënyra të tjera e që ka rrjedhur
me shpejtësi drejt së shkuarës duke e kënaqur apo zhgënjyer dhe vetëm
mendimi se edhe ai, në një të shkuar jo tepër të largët, në fillim do të
shndrrohet në një kujtim që pak nga pak do të shuhet deri sa të humbasë
përfundimisht, sikur s’ka qënë kurrë. Ndoshta do të duhej t’i jepnim deridiku
të drejtë Sjedakovës kur pohon se kërkohet një harmoni e re, më e koklavitur,
më e thellë, apo Bergsonit, që e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me
kujtesën.
*Autori i shkrimit u është referuar edhe disa burimeve që ka përdorur prof. A.Uçi.
31

KRITIKË * CRITIC�
ANTON GOJÇAJ
Tema e heroit nacional në letërsi
(Pjesa e fundit)
VII. MITI I “MOTIT TË MADH”
Paraqet një paradoks të llojit të vet, se si një epokë e stërmbushur me gjak e
grumbuj luftëtarësh të rënë në luftërat e njëpasnjëshme, që për epilog ka një
ekzod nga më rrënqethësit që njeh historia e shqiptarëve, pikërisht ajo të
çmohet si epoka e “Motit të madh”. Përgjigjja fshehet në qëndresën e
sublimuar në figurën e prijësit legjendar. Poetët romantikë ndërkaq, atë
periudhë e imagjinojnë si “periudhë të pavarësisë, të lirisë dhe të lumturisë
së shqiptarëve” 6 , megjithëse, dorën në zemër, në një periudhë të pasur veç
me lot, gjak, koka të prera, me fusha ku mbillen kokat, që vaditen me gjak e
korrën me zjarrë, për lumturinë as që mund të flitet. Mirëpo, diskursi heroik
ka prizmin e vet të vlerësimit dhe të emërimit të gjërave.
Miti i “Motit të madh”, të cilit shtresa të veçanta semantike, emocionale dhe
historike iu mbindërtuan sidomos nga arbëreshët, sepse atyre ua përkujtonte
epokën e ekzodit masiv nga “Dheu-mëmë”, por edhe qëndresën heroike të
arbërit kundër superfuqisë së kohës, Turqisë, tharmin e mori prej më të lashtit
autor, të një teksti mbi Skënderbeun, që dihet deri sot, pra, Barletit: “Me të
vërtetë, ishte kthyer atëherë përsëri shkëlqimi i lashtë i Maqedhonisë dhe
dukej se kishin ardhur prapë, tamam siç ishin dikur, kohët tanimë të harruara
të Aleksandrit dhe të Pirros.” 7 Në një mënyrë me këto fjalë mbillet fara e
“Motit të madh“, që do të mbijë e do të lulëzojë sidomos tek arbëreshët, por
edhe te rilindësit e tjerë shqiptarë. Një shembull i bukur është edhe panorama
idilike-historike që del nga vargjet e Naim Frashërit, kur ai evokon
Shqipërinë e shekullit të Skënderbeut:
“Mbretëri ishte lirija,
që kish ç’do shqipëtar pjesë,
ligjë ishte njerëzija,
vëllazërija ish besë.” 8
As vetë Sabri Godo, përndryshe i njohur si demitizues dhe si autori që heroit
nacional i ka dhënë dimensionin e një njeriu të zakonshëm, dhe që përveç
heroizmit në luftë sheh edhe vështirësitë dhe problemet e mbijetimit real të
6 Rexhep Qosja, Hist. e let. shqipe, Romantizmi I, f. 184.
7 Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, vep. e cit. f. 283.
8 Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, vep. e cit. f. 75.
32

njerëzve të asaj epoke, nuk i shpëton tundimit të himnizimit të saj: “Ishte
koha e mrekullive, që krijojnë besimin, i cili bën pastaj mrekulli të
vërteta. Besimi merrte flakë me shfaqjen e heronjve. Ishin ditët e vrullit
të madh, kur çdo shqiptar ndihej një kreshnik.” 9
“Moti i madh” sipas ligjërimit të parafrazuar të Skënderbeut të Godos, para
kardinalëve të Vatikanit, bie ndesh, gati si një thjerrëz antitetike, me “Motin e
madh” të Naimit ta zëmë, sepse tabloja e shkrimtarit realist është gjithça
tjetër veç jo idilike: “Gjaku buronte ende i ngrohtë nga damarët e prerë
të vendit të tij. Atje gratë s’kishin më lotë dhe pleqtë vdisnin nga
dhembja. Ata që i shpëtuan vdekjes, nuk i gëzoheshin jetës, sepse vdekja
kishte marrë një pjesë të jetës së tyre”. 10 Ky çidilizim i dhimbshëm realist,
ky deheroizim i realitetit të “Motit të madh”, nuk do të thotë edhe zvogëlim i
vlerave semantike dhe emocionale të vetë heroit nacional, përkundrazi kjo
natyrshmëri historike pa kozmetikë stilistike, i lë heroin dhe bashkëluftëtarët
e tij të duken edhe më madhështorë. “E Madhërishmja” paraqet një kategori
estetike tipike për artin heroik. “E Madhërishmja” e epokës së “Motit të
madh” konsiston pra jo në jetën e begatë me kënaqësitë e jetës, por në
kundërshtimin heroik të së keqes, deri në fund dhe në sakrificën heroike për
lirinë e vendit, por edhe në kontekstin e mbrojtjes së Europës së krishterë prej
sulmit të turqve myslimanë.
VIII. NGA DISKURSET E LETËRSISË ME TEMATIKË HEROIKE*
Për diskursin e veprës në shqyrtim të Marin Barletit, nga ajo që u tha mund të
nënkuptohet se aty gërshetohen diskursi historik me atë letrar. Referencat e
shumta historike e vërtetojnë atë të parin, kurse sa i takon diskursit letrar, ai
shprehet sidomos në kontributet retorike të Skënderbeut në këtë vepër.
Fjalimet e tij pa dyshim do të mund të radhiteshin ndër xhevahiret e
trashëgimisë retorike shqiptare. Të dhënat statistikore mbi të rënët (numri i të
vrarëve) që jepen te Barleti, në rastin më të mirë do të mund të ishin në
vendin e vet në një diskurs fantastik, por kurrsesi në një kontekst historik. Për
shembull, në një vend thuhet se pas një beteje të zhvilluar në vitin 1444, të
vrarë mbeten 10 mijë turq dhe 300 epirotas (f. 169), diku tjetër ky bilanc
është 2 mijë turq dhe 42 epirotas, kurse kulmi i kësaj tendence arrihet në
faqen 376, kur raporti i të vrarëve është 30 mijë turq e veç 60 epirotas(!?).
Diskursi bazik në poemën “Histori e Skënderbeut” të Naimit është ai
historik-heroik. Ky diskurs më pastaj degëzohet në shumë shprehje
ligjërimore, që funksionojnë së bashku si një tekst poetik.
* Sipas M. Faucault, diskursi paraqet një shumësi shprehjesh (kuptimesh) që i takojnë
të njëjtit sistem. Cituar sipas : Clemens Kamler, Historische Diskursanalyse, në librin
Literaturwissenschaft, hamburg 1992, f. 630.
9
Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 100.
10
Aty, f. 425.
33

Ligjërimi idilik, me të cilin veçohet poema e Naimit, vihet në funksion të
himnizimit të figurës së heroit nacional dhe të shekullit të tij, por në raport
me realitetin e antitezës historike, të pandryshuar gjatë shekujve, sepse
Shqipërinë ende e sundonin osmanët, merr përmasa dhe nënshtresa të shumta
e të llojllojshme:
"Mbretëronte urtësija
Paqa, kamja, nderi, shpresa,
Drejtësi e dashurija
Miqësija, besa-besa.
Tek po gjendej Shqipërija
Në këto të mira kaqe,
Që mbretëron mirësija
Dh ish në preh’e në paqe.
Kur nj’e madhe egërsirë
Duke dalë prej Asije,
U përhap si errësirë,
Dh’e mbuloj botën si hije?
Ish një komp i mallëkuar “(…) 11
Nuk nevojitet shumë erudicion as informacione nga historia, e sidomos nuk
duhet të jeshë shumë i mençur që të konstatosh se fjala është për teprime
ekstreme, tipike për këngët epike legjendare gojore, por edhe për këngët
epike të kodit heroik. Invokacionet, që lajmërohen në poezinë epike qysh te
Homeri, janë të shpeshta në poemën e Naimit. Ja vargjet e fillimit të poemës:
“ Këndo, ëngjëll urtësinë
edhe gjithë mirësitë,
Skënder-Ben’e trimërinë,
Të lumtë goja, këndona,
Me gjuhë të ëmbël si mjaltë
Skënder-Ben’e madh tregona” 12
Naimi nuk i thërret muzat për ta frymëzuar, por engjëllin, çka poemës i jep
karakter të “shenjtëruar”. Ndoshta, në këtë frymë nuk është pa vend të thuhet
se te romantikët shqiptarë ka një prirje për t’i dhënë karakter gati “religjioz”
njësisë kombëtare, kurse në këtë kontekst Skënderbeu, natyrisht, është
kryeshenjti i shqiptarisë.
Ekosistemi heroik përfshin edhe dimensionin etik, sepse hero mund të jetë
vetëm dikush me virtyte të përsosura, qëndrim të cilin e përfaqëson edhe
Naimi në heroin e vet të dashur. Ky tip ligjërimi mbështetet me një krah të
* Sipas M. Faucault, diskursi paraqet një shumësi shprehjesh (kuptimesh) që i takojnë
të njëjtit sistem. Cituar sipas: Clemens Kamler, Historische Diskursanalyse, në librin
Literaturwissenschaft, hamburg 1992, f. 630.
11 Aty, f. 9.
12 Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, g. 7.
34

vetin në filozofinë e etikës kristiane, por po aq edhe në etikën etnologjike të
shqiptarëve, që vihet në kontrast të fortë me etikën e pushtuesit, që rrëfehet si
kundëretikë. Këtu ka vend të flitet për teknikën bardhë e zi të përshkrimit të
dy qytetërimeve, gjë që nuk mund të jetë e saktë, por është e saktë në prizmin
e vrojtimit të njëanshëm të së vërtetës.
“unë punë të pambarë,
e të-papëlqyer s’dua;
duhet të jini të-mirë,
e të kini trimërinë,
të mos bëhi egërsirë,
po të mbani njerëzinë;
jo të merrni, të rrëmbeni
të shani e të godini
të ripni e të gënjeni,
po faqe bardhë të jini” 13
Kështu i porosit heroi etik ushtarët e vet, rrjedhimisht kështu i porosit
iluministi Naim Frashëri bashkatdhetarët bashkëkohës. Ekstrem në
përshkrimin e virtyteve të heroit pozitiv, folësi përdor fjalor ekstrem edhe në
dhënien e anti-etikës të heroit negativ. Ana e errët e kundrimit bardhë e zi në
poemën heoike të Naimit duket kështu:
“M’i madh’i tyre, Murati
s’kish ndër mënt kurrë të mira,
posi e gjet nga i ati,
më të ligat kish dëshirë,
njeri në jetë s’peshonte,
dhen’e zij gjithë të-tinë,
Konstandinopojën donte,
dhe Romën e Italinë;
doj të hynj në gjith’Europë,
e gjithë kombet që qenë,
rrih t’i bënte mijë copë,
Urdhër i tij vraje! Vare!” 14
Një veçori tjetër të poemës “Histori e Skënderbeut” paraqesin sekuencat
alegorike. Në një parafytyrim të largët krejt kjo vepër është një rrëfim
parabolik-alegorik, sepse duke kënduar mbi heroin nacional të shekullit XV,
folësi përgatit fiksionin e heroit të ardhshëm kombëtar, i cili do ta inskenonte
sërish atdhedashurinë dhe idealin e sakrificës heroike për lirinë e Atdheut.
13 Aty, f. 39-40.
14 Aty, f. 31.
35

“mbretëresha u qetua,
kur n’ëndërrë ju rrëfye
një rrip’e një shkretëtirë,
dhe pas një shpelle qëndruar
një kuçedër nj’egërsirë
me ca sy të xgurdulluar!
Në mest të gjakut po rrinte,
rreth e rrotullë vështronte,
shumë frynt’e shkrefëtinte
dhe tym e flakë lëshonte!
Tre nga djemtë e saj kish zënë
e si ujku po i çante,
si shqerra posht’i kish vënë,
edhe mushkëritë u hante!
M’i vogëlthi po vinte
si ëngjëll pjellë më dritë,
si lëmsh’i djellit ndrinte,
nat’e errët u bë ditë;
Kuçedrësë ju lëshua,
i ra me kordhë dh’e vrau” 15
Flitet pra për ëndrrën e Vojsavës, e cila si e tillë, paraqet një mikro-histori të
Skënderbeut, të rrëfyer nëpërmjet kodit alegoriko-onirist. E veçanta e
alegorikes qëndron te nënteksti, në shresën e dytë pra, e jo në domethënien e
parë, atë të shënuarën, të fjalëpërfjalshmen. Segmenti onirist (apo
oniromantia, shpjegimi i ëndrrave) ndërkaq shërben për të mitizuar alegorinë
dhe për t’i dhënë asaj karakter profetik. Shqerrat që simbolizojnë viktimat e
pafajshme deshe s’deshe të përkujtojnë simbolikën tradicionale të
krishterizmit.Tjetër gjë që bie në sy në këto vargje është krahasimi me
engjëllin që pjellë dritë, i cili natën e bëri ditë, ta përkujton religjionin e
lashtë persian që bazohet mbi luftën e përhershme midis dritës dhe territ në
gjithësi, në ç’kontekst heroi nacional i Naimit është luftëtar i dritës. Këto
elemente, të thuash ezoterike, krijojnë një konstelacion të jashtëzakonshëm,
ku gjendet dhe vepron një figurë e jashtëzakonshme. Një prishje të idilës
“oniriste” e gjejmë në romanin e S. Godos, ku Skënderbeut “i ishte shfaqur
në ëndërr Shën Gjergji vetë dhe i kishte dorëzuar një shpatë të ndritur”.
Mirëpo, këtu folësi rrëfen “realisht” edhe se si Peshkop Andrea ëndrrën e
Gjergjit e mbindërtoi, duke i shtuar edhe disa gjëra, për ta shfrytëzuar ëndrrën
e heroit për gjëra fare praktike, propagandistike.
Romani “Skënderbeu” i Sabri Godos, me mbi 500 faqe tekst, përmban të
paktën disa tipe diskursesh, sado që dominohet nga diskursi historik- realist,
gjë që është e vetëkuptueshme në kontekstin e tematikës së heroit nacional,
sepse ka të bëjë me një personalitet të njohur historik, për të cilin kanë
15 Aty, f. 29-30.
36

shkruar shumë historianë dhe mesazhi historik i tij është ende shumë energjik
dhe i rëndësishëm. Ky diskurs përveç tjerash realizohet me dhënien e saktë të
datave të ngjarjeve që i përshkruan, me ditën, muajin dhe vitin e saktë, me
çka synohet një besueshmëri më tepër karakteristike për shkencën e historisë
sesa për letërsinë si imagjinatë, mirëpo dukuri kjo e shpeshtë dhe e njohur në
letërsinë e ashtuquajtur dokumentare. Historizmat e cilësojnë këtë roman gati
po aq sa edhe poemën epike të Naimit, pavarësisht se këtu narracioni është
më i matur, më i pasur dhe më i realizuar. Shkrimtari në këtë vepër “ka
gërshetuar gjuhën e artit me ligjëratën shkencore, teknikat, procedimet,
modelet dhe mjetet e artit letrar dhe teknikat, instrumentet dhe me mjetet e
njohjes racionale”. 16
Sa u përket diskurseve në romanin “Skënderbeu” të Godos, logjikisht se
dominon diskursi historik. Ky diskurs shfaqet në disa mënyra: a) Përmes
dhënies së datave të sakta (dita, muaji dhe viti), në fillimin e shumë kapitujve
dhe nënkapitujve, psh.: “Gjergji erdhi përsëri në vitin 1937” 17 , ose
“Murati…arriti në Krujë në mbrëmjen e 14 majit 1450” 18 , apo “Në 1 mars të
vitit 1462 dogji Kristofor i tha këshillit se atë pranverë…” 19 , etj.etj..
Si digresion të vogël veç është eudhës të konstatohet se Kadare në romanin
“Kështjella” nuk përdor të njëjtin teknikë; b) Mënyrë tjetër e shfaqjes së
kodit historik në këtë roman është se gjuha narrative përngjan mjaft në një
diskurs të të mirëfilltë historiografik, gjegjësisht me një shkrim monografik.
Kjo është një gjuhë sintetizuese, e përgjithësuar, që jep tablo autentike:
“Atëherë papa Kalisti kuptoi se kjo mësymje e Mehmetit me forca aq të
mëdha nuk ishte një fushatë e thjeshtë për ndëshkim e plaçkë, por një lëvizje
themelore në strategjinë turke. Për të sulmuar Hungarinë dhe Europën,
Mehmeti duhej të asgjësonte më parë Skënderbeun, që mund t’i hidhej në
shpinë, t’i priste furnizimet dhe rrugët e tërheqjes.” 20 ; c) Historizmi këtu edhe
propagandohet: “Plimusini u ngrit në këmbë dhe, si e mposhti turbullimin,
tha me sinqeritet e me një qortim të rëndë ndaj vetes se njeriu, që nuk e dinte
historinë e të parëve të tij, duhej të quhej i humbur.” 21
Diskursi filozofik-religjioz-mitik paraqitet më se një herë, mirëpo shpesh në
një kontekst që njëkohësisht inkuadrohet edhe në hapësirën e antitezës
historike, e kjo kryesisht për të dhënë logjikën e të menduarit religjioz-mitik,
me anë të të cilit shpjegohet edhe motivimi i ushtrisë për pushtime të vendeve
të huaja, madje edhe përkrye vetëflijimit. Ky diskurs është në funksion të
shpjegimit të konfliktit midis dy popujve, dy feve, dy qytetërimeve, si dhe
përpiqet të hulumtojë nga vjen vendosmëria e një tipi të civilizimit për të
përmbysur tipe të tjera të civilizimit: “ Imami shtriu Kur’anin përpara dhe
16
Bajram Krasniqi, vep. e cit. f.115.
17
Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 27.
18
Aty, f.130.
19
Aty, f. 318.
20
Aty, f.260.
21
Aty, f. 295.
37

djali u betua mbi librin e shenjtë dhe mbi pallën e tij, për shpirtin e babait
dhe për shpirtin e njëqind e njëzet e katër mijë profetëve se do të çonte fenë e
islamit në veriun e botës”. 22
Një diskurs provokues është ai politiko-ateist, ku një lexuesit të njoftuar me
gjendjen politike në Shqipërinë e kohës kur u shkrua ky roman, pra fillimi i
viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, do t’i shkojë mendja shpesh në
realitetin shqiptar të epokës komuniste, që arriti të vetëshpallet si shteti i parë
ateist në botë. Fjalia që në këtë roman del nga gojë e Skënderbeut: “Vatikani
plaçkitë Europën dhe pasurohet në emër të kryqëzatës”, më tipike është për
kohën e shkrimit të romanit sesa për epokën e Skënderbeut. E ngjajshme
është edhe një fjali tjetër, po e Skënderbeut: “Do të doja t’i jepja fund luftës
me turkun dhe të nisja një luftë tjetër kundër Selisë së Shenjtë”, 23 e cila sikur
Shqipërinë e vë në pozicion antitetik jo vetëm me pushtuesit aziatikë, por
edhe me gjithë botën. Është me interes se si pozicionohet narratori ndaj
Europës: “ U mbyll një cikël i plotë i luftës, gjatë së cilës Shqipëria shpresoi
dhe besoi në Evropën. Tani do të hapej një faqe e re në historinë e këtij
vendi.” 24 Lexuesi e ka shumë vështirë t’i injorojë aluzionet e hapëta me
realitetin politik shqiptar në kohën e regjimit enverist, pra fillimin e
(vetë)izolimit të plotë të Shqipërisë ndaj botës. Ndoshta kjo gjë tregon më së
miri se si një vepër flet mbi kohën e vet edhe atëherë kur flet për një kohë
shumë shekuj më të hershëm. Si sqarim nuk bën të mos thuhet se këto
diskurse e tipe ligjërimi nuk janë në kundështim me ligjshmëritë e letërsisë,
sepse pa marrë parasysh qëndrimin e lexuesit ndaj cilësdo çështje, letërsia
“historike”gjithmonë flet mbi atë se si ka mundur të ndodhë dhe jo se si ka
ndodhë me të vërtetë.
IX. NGA TIPOLOGJIA E HEROIT NACIONAL
Tipologjia të cilën e shfrytëzoi Marin Barleti për të portretizuar fizikun e
Skënderbeut bëhet sipas skemës humaniste, dmth nën ndikimin e idealeve të
antikitetit: "(...) bukuria e trupit dhe hijeshia e gjymtyrëvet (...) - Shtati i tij i
lartë e i hedhur; krahët që s'ishin parë më të bukur tek njeri; qafa e fuqishme
dhe e përkulur, si e atletëve; gjerësia e supevet e admirueshme; ngjyra e
bardhë si e derdhur në të kuq të padukshëm; shikimi i syvet as i egër, as i
fjetur, por shumë i këndëshëm." 25 Këto epitete ta përkujtojnë idealin e
bukurisë fizike të antikës, por edhe atë thënien e lashtë: "Në trup të
shëndoshë, mendja e shëndoshë", gjë që përforcohet nga një e dhënë tjetër e
këtij burimi, që thotë se Skënderbeu, krahas veçorive fizike të lartshënuara,
mësoi "gjuhën dhe letërsinë turke, arabe, greke, italike dhe sllave”. 26
22 Sabri Godo, Skënderbeu, f. 18.
23 Aty, f. 433.
24 Aty, f. 461.
25 Marin Barleti, vep. e cit., f. 55.
26 Aty, f. 53.
38

Është interesant se pa marrë parasysh se “Moti i madh” përkon me shekullin
XV, që quhet edhe shekulli i Skënderbeut, me gjithë faktin se emri i mbretit
krutan gjendet në vetë titullin e poemës së Jeronim de Radës, si personazh
"Skënderbeu, në të vërtetë, del pak në vepër." 27 Por ai është i pranishëm
edhe në mungesë. Tek ai “alternohen notat hiperbolike legjendare me ato
të thjeshta njerëzore.” 28 Ravijëzimi i figurës së Skënderbeut në opusin e
poetit të madh arbëresh përkon me estetikën e fragmentaritetit, që e cilëson
mbarë opusin artistik të tij. Fragmentariteti i De Radës mund të kuptohet si
një shkëputje prej vargonjve klasicistë (unitetit) në aktin e krijimtarisë.
Një aventurier trim, që e njeh dashurinë dhe nuk është indiferent ndaj fesë, i
tillë ishte heroi kalorësiak, këto tipare i kishte edhe “Sccanderbeku i pa
faan”. 29
Skënderbeu si personazh i romanit të Godos, jo vetëm se është personazh i
galerisë realiste, por ai edhe psikologjinë dhe logjikën e të menduarit e ka të
ndikuar së tepërmi nga psikologjia dhe logjika e të menduarit të narratorit
(del si një alter-ego e autorit). Heroi nacional i Sabri Godos përveç se lëviz në
një botë mjaft të besueshme, reale, është edhe vetë i tillë, pra i çliruar nga
hiperbolizimet, himnizimet, idilizimet, patosi ekstrem. Portreti i Skënderbeut
bie fjala jepet kështu: “ai ishte një burrë i fuqishëm dyzet e pesë vjeç,
kampion i kalorësve të shekullit dhe ushtria duhej të shihte në të heroin që
përmbys me topuz e me shpatë kolonat armike.” 30
Mbështetur në klasifikimin e Nortrop Frajit, i cili heronjtë në letërsi i ndan
në pesë grupe kryesore, tipologjia e heroit nacional në letërsinë shqipe del
kësisoji:
a) Heroi i grupit të tretë të klasifikimit të Frajit ka tipare të jashtëzakonshme,
mbinjerëzore në aspektin e fuqisë fizike, guximit, mençurisë,
qëndrueshmërisë, shkathtësisë (luftarake) dhe shpesh është edhe idhull
nacional dhe i epokës, por u nënshtrohet ligjeve të natyrës, pra është i
vdekshëm. I tillë është Skënderbeu i Naim Frashërit, që është heroi ideal i
atdhetarit të madh të shekullit XIX:
“Shok s’ka pasur ay burrë
edhe nukë do të ketë,
se si Skëndebeu kurrë
s’ka ardhur e s’vjen në jetë.
Gjithë ç’janë mirësitë,
e të tërë trimërinë,
urtësitë e dituritë,
bukurin’e njerëzinë,
duke mbledurë me dorë,
27
Robert Elsie, Histori e letërsisë shqiptare, Pejë 2001, f. 127.
28
Hist. e let. shq., vep. e cit. f. 272.
29
Aty, f. 112.
30
Aty. f. ?
39

gjithë tok i kish përzjerë,
i ish tretur s dëborë,
pa kish bërë këtë herë,
trimn’e mirë, Skënder-benë” 31
Mirëpo, meqë jemi në fushën e heroikes, hiperbolizimet janë të
vetëkuptueshme, si në poezinë gojore, ndoshta aty-këtu edhe më ekstreme.
Vargjet e mëposhtme flasin më shumë se çdo koment:
“Mbreti vetë Skënder-beu
Në atë ditë të-mbarë
Tri a katrë mijë preu
Gjithë trima e të parë.” 32
Këtu mund të radhitet edhe Skënderbeu i Barletit, i cili, fakt ky interesant, po
ashtu ka vrarë me dorën e vet mbi 3 mijë turq 33 por jo brenda një dite si heroi
i Naimit, por në të gjitha betejat e jetës së vet.
E tepruar edhe për një kontekst romantik, por në shërbim të mitizimit të
heroit.
a) Heroi nacional i S. Godos mund të klasifikohet në grupin e katërt të
ndarjes së Frajit, d.m.th. heroi nuk është mbi njerëzit e tjerë as jashtë mjedisit
ku vepron. Ai është “njëri prej nesh”, megjithëse në lidhje me rrethin
(mjedisin), kohën dhe shoqërinë në të cilën jeton, heroi është simbol i disa
tendencave dhe kundërthënieve të kohës së vet. 34 Skënderbeu i Godos nuk
është mbinjeri, por megjithatë ai është njeriu i superlativeve të lejuara në
poetikën realiste.
“Askush s’mund t’i ndihmonte Sfetigradit, as vetë Skënderbeu.” 35 Ky është
definitivisht një demitizim. Deheroizimi i heroit kombëtar në romanin e
Godos nuk merr fund me kaq, por vazhdon me të njëjtin stil: “Kardinalët e
shikonin Skënderbeun. Ata pritnin të shihnin Aleksandrin e ri, ndërsa para
tyre qëndronte një plak gjashtëdhjetëvjeçar, që tregonte së paku për
shtatëdhjetë, por ende i fortë, i gjatë, i kërrusur, i thatë si një hark i ndehur,
i veshur si malësor, me qeleshen e bardhë në kokë dhe me një shpatë të
rëndë. Ai dukej tepër i varfër, si një i sëmurë i madh, të cilit duhet t’i
bëheshin shërbesat e fundit.” 36
31
Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, f. 122.
32
Aty, f. ?
33
Marin Barleti, f.415.
34
Re�nik književnih termina, grupa autora, Beograd 1985, f.304.
35
Sabri Godo, f. 123.
36 Aty, f. 424.
40

X. PËRFUNDIM
Tema e heroit nacional është ndër temat më të vjetra dhe është mjaft e
pranishme në letërsinë shqipe. Kjo paraqitet qysh në veprat (latinisht) e
humanistit Marin Barleti, e pastaj përkrye De Radës, Naimit e rilindësve të
tjerë shndërrohet në njërën ndër temat kryesore të letërsisë sonë. Ç’prej
fillimit kjo temë gërshetohet me atdhedashurinë dhe me temën e lirisë. Po
ashtu harmonizohet me “Motin e madh”, i cili ashtu u quajt duke u mbëstetur
pikërisht mbi figurën dhe veprimtarinë luftarake të Skënderbeut. Heroi
nacional i shqiptarëve gjendet në një kohë-hapësirë tepër delikate, ku ndeshen
qytetërimet, fetë, strategjitë ushtarake të pushtuesve dhe kah çonte rruga nga
Azia për në Europë, pra në një kontekst historik antitetik. Qëndresa e arbërve
(shqiptarëve) ishte njëkohësisht, në vetvete, përveç mbrojtje e Arbërisë, edhe
mbrojtje e Europës dhe e krishterizmit. Në këtë kanion të ngushtë detyrohet
të mbijetojë arbëri. Letërsia që flet mbi këtë temë është heroike, kurse
diskursi historik është diskursi bazik e logjik i saj, por ndërthuret edhe me
diskurse e kode të tjera ligjërimore. Në qoftë se te Barleti mund të flasim për
një histori të letrarizuar, te De Rada për një letërsi ku heroi kombëtar
(kolektiv) është “i përhapur” në popull, te Naimi për prosedeun e himnizimit
të heroit, në të gjitha këto raste mbrojnë dhe propagandojnë luftën e popullit
të vet për liri.Më vonë, në periudhën pas shpalljes së pavarësisë, e sidomos
me “deheroizimin” e matur të letërsisë sonë, veçanërisht në letërsinë realiste,
ndodh edhe një “demitizim” i matur i figurës së heroit nacional. Në satirat e
thumbuesit gjenial Atë Gjerg Fishta, i ngjiten bishta gjithkujt por jo edhe
heroit kombëtar. Madje as atëherë kur Skënderbeu është në një mjedis satirik,
figura e tij nuk satirizohet. Fishta nuk bën shaka me Skënderbeun.
Më vonë, shembull paradigmatik i këndvështrimit të ri, racional, paraqet
romani “Skënderbeu” i Sabri Godos. Ky veprim i këtij shkrimtari dhe i
realistëve tanë të tjerë mund të shpjegohet me rrethanat e reja shoqërore, me
kontekstin e ri historik e politik, si dhe me pikëpamjet e ndryshuara të
shkrimtarëve shqiptarë për historinë dhe për heroikën. Çdo kohë, çdo shoqëri
modelon heroin e vet nacional, sipas pikëpamjeve të reja dhe sipas nevojave
të veta. Me Fishtën, e pastaj me Godon, Kadarenë e të tjerët, letërsia shqipe
zbret nga sferat ekstatike në sfera më racionale.
Letërsia mbi heroin nacional është letërsi etnocentrike.
Letërsia me këtë tematikë është letërsi historike, është letërsi propagandistike
(e etikës kombëtare) dhe letërsi e angazhuar (për një Botë të drejtë me një
Shqipëri të lirë, ku shqiptarët, do të jenë më të lirë, e më të mirë). Vështruar
sipas gjinive letrare, është edhe e logjikshme që kjo temë dominoi në gjininë
epike. Zhanri më tipik për këtë tematikë është poema historike (e
romantizmit), që mu për këtë quhet edhe poemë nacional-historike.
41

MEDALION
SENAD GURAZIU - SEGURA
Është lindur më 20 maj 1967 në Bllacë të Therandës, Kosovë. Për shkak të
kushteve te vështira ekonomike në familje, u detyrua të kërkonte një të
ardhme në shkollimin ushtarak që ofrohej e financohej nga shteti i
atëhershëm, ish-Jugosllavia. Mjerisht, regjistrimi në Akademinë Teknike të
Aviacionit Luftarak në Rajllovc (afër Sarajevës) si nxënës i shkëlqyeshëm,
formimi dhe mësimet atje, nuk i sollën asgjë të mirë. Përkundrazi, atje u
pleksën problemet familjare, prejardhja, trysnia nga rrethanat e realitetit
kosovar, etj., me problemet e reja si “refleksion i akorduar” i trazirave e
demonstratave kosovare në ndeshje me paranojën e propagandën serbokomuniste
në ushtri, e cila kishte ndjerë lëkundjet e dridhjet në themelet e një
shteti, të cilit po i afrohej fundi. Disa nga këto probleme ishin, bie fjala,
përcjellja hap pas hapi e të ashtuquajturit shërbim sekret informativ e
kundrainformativ, proceset e sajuara për degradime të personalitetit dhe
etiketimi si person i dyshimtë, gjoja “me lidhje... të pakonfirmuara ende, me
separatistët dhe irredentistët kosovarë”. Edhepse i ri, u ushtrua presion i
tmerrshëm psikologjik ndaj tij dhe shokëve të tjerë shqiptarë. Për çdo javë
ishte i detyruar të paraqiste raport të posaçëm për jetën dhe veprimtaritë e
javës. Në rrethana misterioze humbi jetën shoku më i ngushtë i tij, Musë
Hoxha (nga komuna e Malishevës), i cili sapo ishte diplomuar. Versioni
zyrtar dhe lajmi i vdekjes së tij iu kumtua tri ditë më vonë (...humbi jetën i
goditur nga një veturë pas shpine...tek po kthehej natën,më këmbë, nga
Sarajeva për në garnizon...). Me të dëgjuar lajmin tronditës, kadetit fatkeq
Senad i ra të fikët para këmbëve të kolonelit “kasnec”, në betonin e oborrit të
konviktit. Kjo vdekje e shokut tepër të afërt (edhe kushëri i largët), që e kishte
ndihmuar, udhëzuar, mbajtur pranë në momentet më të vështira, e dërrmoi
shpirtërisht. Me pretekst se “nuk duhet të zvogëlohet përgatitja luftarake e
njësisë dhe ngritja profesionale e kadetit”, nuk e lejuan të shkonte në
varrimin e shokut më të dashur. Batalioni 356 i “forcave speciale” ku ai
bënte pjesë, kishte punë shumë të rëndësishme në “ngritjen profesionale”...
duhej të bënin ski dhe stërvitje me shpata në Jahorinë e në Igman. Kjo ishte e
mjaftueshme që të mos ia pranonin kërkesën për pjesëmarrje në varrim. Në
armatën jugosllave, ushtarët shqiptarë kahdo, në tërë vendin, kryenin
“vetëvrasje” misterioze! Përgatiteshin procese të montuara dhe shqiptarët
burgoseshin...
Arratisja nga kjo shkollë, “karakteristikat” negative, barra e rëndë e stresit
dhe pasojat përkatëse, ia vështirësuan jetën edhe shumë kohë më pas. As
autoritetet lokale komuniste të asaj kohe, nuk e “mëshiruan”. Humbja e
shokut, jeta në ushtri dhe vuajtjet, lanë gjurmë të pashlyeshme dhe mbetën
ndër plagët më tragjike në rininë e tij.
42

Turbullirat në ish-Jugosllavi, luftrat në Slloveni e Kroaci, si dhe përleshjet në
Bosnjë, pastaj dezertimet e shumta nga armata, ia tretën fatkeqësinë “e
vockël” vetjake në detin e fatkeqësive kolektive. Stuhi të reja të zymta po
shfaqeshin në horizont.
Më vonë, gjatë luftës së Kosovës, ai ndodhej në Holandë. Duke qënë se
zotëronte njohuri të konsiderueshme në lëmin ushtarak e në informatikë, nuk
ngurroi të nisej, me shpresën e dëshirën për të dhënë ndihmën e vet në
çlirimin e atdheut. Mirëpo nuk qe e thënë. Sidoqoftë, edhepse fati nuk desh që
të angazhohej në luftë drejtpërdrejt, ai ka dhënë pandërprerë kontribut të
rëndësishëm në shumë aspekte të veprimtarisë së diasporës shqiptare në
Holandë dhe në Gjermani.
Letërsia, pastaj piktura, fotografia dhe arti në përgjithësi, e kanë tërhequr
gjithëherë. Në të tjera rrethana “padyshim, - shprehet Senadi, - do t’i isha
qasur vetëm letërsisë apo artit”.
Izolimi i tij i dikurshëm në bibliotekën e akademisë, përveç studimeve në
fushën e elektroteknikës, e shpëtonte nga realiteti i hidhur duke u zhytur në
lexime të letërsisë, filozofisë, etj. Miqtë e të njohurit artistë, e quajnë “artist
autodidakt” pastaj “poet” dhe, paçka se tund flamujt e modestisë së çiltër,
pranon dhe është pak a shumë “i kënaqur” me formësimin e vet artistik,
autodidakt.
Shkruan shumë rrallë, por ka në plan të botojë një libër, anipse për këtë
mrekulli, (sipas hapave të “kërmillit prej krijuesi”), do të duhet të kalojë jo
pak kohë. Projekti i tij më “i njohur” artistik është projekti afatgjatë virtual, i
titulluar “®seguraweb-ars poetica”, të cilit ia ka kushtuar një pjesë të kohës
së lirë që nga viti 2001.
Duke gjykuar nga veprimtaria e deritanishme e Senad Guraziut, - sa e
dendur, aq edhe e frytshme, - mund të thuhet se kemi të bëjmë me një
intelektual plotësisht të formuar, me bagazh shkencor e atdhetar.
Adresa është http://www.seguraweb.nl
Jeton në Holandë, me të shoqen Zela (pedagoge - UP) dhe dy çunat, Edonin
e Albinin, përkatësisht 8 dhe 6 vjeç.
Terraforma poetica
Në kokë një lëmsh vijash të harlisura
një shtatore, një trupore... statujë
skicuar në bllokun fletëzverdhur
orvatet të marrë jetë me trup e pa trajtë
ndërsa poeti pyet veten
përse në kokën e tij
nuk përftohet befas imazhi i Euterës.
Më kot ëndërron shtatorja
të shohë gjymtyrët, të ngjallet,
bronzi nuk është embrion i përzier
43

(nisje me pahir)
me shurrën e spermën mëngjesore
sepse të gjitha shtatoret e botës
do të dilnin të përçudnuara, makabre
mutacion "à la nature" - kokteje të dështuar
Matanë grilave të mjerimit, zezonë
ku shpirti është përmbytur, skëterrë
në honin e brendësisë-boshatisur
kërpudhë helmuese pikaloshe
tek tymon pluhur djegës helmatisur
statujat mbesin pa jetë...
Shtatoret nuk derdhen, nuk gjallojnë
në emër të poetikës pikante
me sharje e zbrazje moderne
ato nuk mund të frymojnë
me pak lëkurë të bardhë, lëkurë zombish
mbështjellë si me dashuri mize
Shtatoret kurrë nuk do të hidhërojnë muzat
ato më me dëshirë heshtin të vdekura...
Apoteozë e fjetur
(Bota e njeriut është e madhe dhe nuk mund të lidhet si bohçe
me gishtin mbi nyje, por... megjithatë provojeni!)
Në paskajësi, me gisht të këmbës, vizatim
mbi rërën prej galaktikash, buzë detit të zi
Një frymor i shkretë, kërmill i vogël si hiç
zvarritet jargosur urës së madhe
gjer në dhimbje, mbi Goldën Gejt
Disku i diellit matanë edhe në kët'anë
Në perëndim, një trilion herë u përskuq
Në lindje, një trilion herë u bë limon...
*
Rrugëtimi i takon prapë njëmendësisë
e hapat kanë sërish një melodi të virgjër
në timpanin e veshit të qenësisë
të tjerat...këmbanat, piramidat
ëndrrat mëkatare, marrëzitë e së tashmes
në tehun e hipotenuzës - mprehtësuar
disleksi e përkohshme, gala-gënjeshtër
në sythet, bisqet e filizat e së ardhmës.
44

*
Ti o Diell, panteoni i marrëzisë sime
qeshu me mua se nuk kam hapat e tu
në mundim, gjakosje, përcëllim
si duket skaji yt i urës ende nuk di
s'më ndihmon as teorema e Pitagorës, Euklidit
të llogaris trilemat e mia të panumërta
kur të takohemi, mbase në Big Bang-un tjetër
do të njohësh zjarrin tënd në shpirtin tim.
Këpucët e bardha në pikturë
(Piktorit të Popullit, Ismail Lulanit)
Pezull mes brushës e telajos
rrudha prindërore, dashuri
i bëjnë lajka spirales së kohës
i bëjnë lajka kaosit të hapësirës
flatra Pegasi cepave të vështrimit
duke ndalur tik-takun inatërisht
se ngjyrat janë vetëm gjurmët...
shëtitje shtigjeve të plazmuara
me shkallën e zjarrtë, të lëvizshme
kërcime nga lodhja në gëzim
për të përkundur kënaqësinë
kërcime nga hapësira në çast...
për të ngjizur pavdekësinë
kërcime nga çasti në milimetër
për të nanurisur çiltërsinë
kërcime nga fundi në fillim
për të burgosur simetrinë
për të prekur paskajsinë
për të nxënë madhështinë
për të falur ngrohtësinë...
ku kam jetën, ku kam zemrën
ku kam zërin, ku kam prehjen
aty ku kam dritën, ëndërrat
dashuria nuk bën të ikë...
nga sytë, nga këpucët e bardha
nga fustani i vashës flokëartë...
Pezull mes brushës e bebzës
orientirë, monolitë të gozhduar
në ndihmë dashurisë prindërore
në ndihmë fiksimit mjeshtëror
në secilën pikë - frymëzim
45

të zerë vend një megadashuri
në secilin atom - ngjyrësi
të ketë vend një yllësi.
*
Dielli do të nisë revizorët e vet
dritë-hënëza do të zgjohet herët
dhe rrezet do të jenë dëshmitare
atë dashuri, zemrën, shpirtin tim
i kam falur, i kam lënë peng
në sytë, mbi këpucët e bardha
të ëngjëllit flokëartë...
Disiplinë mentale për mortin
Me qenë apo mos me qenë
i verbër...i shurdhër...i heshtur
kjo s’ishte pyetja e Sfingës
Çfarë ngjyre do të kenë sytë e Sheherazadës?
Kjo mund të ketë qenë...
Me qenë apo mos me qenë
i gjallë... i vdekur... i harruar
kjo s’ishte pyetja e Sfingës
Si do të quhet kali i Napoleon Kokëmadhit?
Kjo mund të ketë qenë...
Nuk e di... nuk e di si
nuk e di me cilën mrekulli
qenkam përgjegjur me urti
paskam kaluar, paskam shpëtuar!
Por përse ditë-netët ma turbulluan
ngjyrën e syve të mi... dhe emrin tim?
***
Në zemrën time - Nekropolis
heshtja balsamoset ngutshëm
Sfinga nuk është para portës
vdekje - pa të pyetur kush
çudi, unë gjithëherë kam kujtuar
të vdesësh nuk është kaq lehtë
Sokar, sëpaku zbrit nga statujat
ma bëj madhështor funeralin.
46

Relikte shpirtrash
Kur kujtimi të thërrmojë vetminë vrastare
duke përqafuar pejsazhin idilik
sëbashku me buzëqeshjen tënde
një imazh afrohet butësisht
hap kutinë e mbyllur rëndë
me nëntë çelësa përrallash
shpalos ëndrrat e tjetërsimit
shpalos freskun e dhimbjes, e përmallimit
dhe çastet derdhen, shkrihen, përzihen
si ngjyrat mbi pikturën e gjallimit tim
Symbyllazi sërish gjej pak prehje
sqepi i Osirisit më rrëmben ndërgjegjjen
përtej meje, përtej amalgamës frymim,
edhe përtej... këngëve të pakëndueme
Mbi puhizën e lehtë rendis përkëdheljet
luaj me ngjyrën e syve, me freskun
me shkëlqimin, me thellësinë e tyre
dhe në cepat e buzëve të dremitura
var dëshirat e pikturës sime - gjallim
Pastaj çdo gjë ndryshon... papritmas
qepallat e trembura i hapin rrugë natës
imazhi sheh pasqyrimin e vet
mbi vështrimin tim të trishtë - pasqyrë
sfondi i errët thith krejt idilikën
rrezet ngarendin fluturimthi drejt diellit
piktura thyhet dhe shqyhet njëheresh
klithma të ftohta ngurtësojnë ngjyrat
Osirisi më gërvisht në palcën e ashtit
Kot mundohem të mbledh copëzat
brusha të zhytura në zymtësi
më ndjekin pas ata zëra - klithma
si thirravaje - i dëgjoj vetëm unë
tek shëtis pranë varreve të qelqta
të shpirtrave të mi - fantazma
përtej ecejakeve të kësaj bote
klithma sirenash në ishujt e vetmisë
por ky është (them) mashtrim
ankth i Odiseut në shpirtin tim ikanak
E unë vdes... ngadalë, i huajsuar
47

me largimin e imazhit dhe klithmave
i ngulfatur nga ditëlindjet gënjeshtare
i lënë përgjysmë - pikturë e pluhurosur
i cfilitur nga vetë shpirtrat e mi
të cilët i pata varrosur thellë në vete
pa kortezhe, arkivole, rituale
dhe gati pata lutur në gjunjë djallin
t'i merrte peng emblemat e tyre.
Më folën...
për madhështinë tënde atëherë
më frynë në vesh...
e më filtruan mirë e mirë
atë madhështi dhunshëm
e fiksuan në kornizën e kohës
me gozhdat yjore
në trurin tim
Atëherë madje s'e dinja
cilët matën madhështinë tënde
injorantët apo idolatrët
hijenat - kohëve të mugëta
ëngjëjt - netëve të përhirta
apo thjesht...
liliputanët e botës së çudirave
të mbathën në përmasën e tyre
Atëherë
s’mund të kapërthenja dot
as fillin, skajshmërinë
matematikën zero - paradoks
të madhështisë sate
unë isha i vogël...
artificialisht i mpakur
jashtë kuptimit të përmasave
Tani të njoh gjer në bërthamë
të ndjej, të shoh
me lupën e Guliverit
madhështinë tënde e kam rritur
sa një 0 (zero)...
Tani të njoh
48

në hanin tonë njëmijë udhëtarë
kaluan natën, bajgat nëpër saç
pranvera sython me bar të keq
shenjë e ligë, keni për të parë
qengji qengjit do t’i thotë plaç
ustallarët do të mbesin kryeneçë
tash është dimër, borë e bardhë
bar të thatë, barishte, jo spinaq
lejlekët vijnë nesër për përpeq
balli i oxhakut, plak përmbi plak
tre rreshta urtësi, tre renda fli
oxhaku s'e ngroh një dordolec
me gisht përzien qullin, qullu pak
me tre rreshta bën një fli-mrekulli
me tri tulla e tri krande një kotec
njëmijë opinga, asnjë e majtë
njëmijë opinga, asnjë e djathtë
hanxhiu nuk ka brumë për kulaç
minjtë po qeshin nën samarë oiii
usta hanxhi, ore zotni dallavesh
kot e ke, lejlekëve s'ua hedh dot
Hanxhiu në halle
Vargje përtej pragut të dhimbjes
(Mbi aktin e vrasjes së Ukë Bytyqit)
Unë ha me një lugë të gurtë
dhe pushoj në një shtrat të gurtë
Qysh tash edhe arkivolin e dua të gurtë
Por kjo nuk më thotë asgjë
edhe - njeriu më i fortë se guri
edhe - guri më i fortë se njeriu
më lënë të ftohtë
E ti o fjalë
në udhëkryqin e trazuar të mendjes
m'u shtange pa dashje
dhe gjuhë e lëvarur-vetëvrarë
në kaosin e shpirtin tim
49

Oh, spazmë - zemër e murosur
mos më tradhto edhe ti
më mbaj në këtë gëzhojë të gurtë
më fal ngapak kuptim e mirësi
tinëz botës së çoroditur
të mbijetoj kohën time të akullt...
Paraëndrra dhe ëndrra për miqtë
Desha të ndërtoj një tryezë të rrumbullakët
si sofra shqiptare, të pastër, larë në bujari
madhështore si ajo e princërve në Kamelot
desha ta bëja të fortë, mbase prej guri
nga mermeri, graniti, shkëmb që s'ia di emrin
dhe ta vë në mes të lulishtes në kopshtin tim
Desha të shoh si ulen princërit e kuvendojnë
jo nga ata të përrallave, por princër të vërtetë
jo aso që turren, ndeshen me mullinjtë e erës
as nga ata si Robin Hudi, Sirano De Berzhërak
as ndonjë trio musketjerësh, Zoro e Batman...
Desha të shoh shkëlqimin e kulluar të shpatave
të renditura në rreth, këllëfët e argjendtë
të shoh kupat e kristalta mbushur me fisnikëri
Desha ta nxë dritësinë magjike të hënës
t'ia bëj dhuratë këtij pejsazhi ëndërrtar
Edhe kur princërit të mos jenë ulur rretheqark
le të rendin zogjtë mbi tryezën, mermerin e bardhë
me cicërimat e hareshme, këngën e tyre të dlirë
të ma falin nektarin e ëmbëlsimit për ëndërrat
të ma lehtësojnë zemrën, të ma këndellin shpirtin
të më rinojnë si me pilulat e pashpikura të rinimit
Miq, edhe dy fjalë
sa s’më zuri gjumi
ëndërrat e mia,
ah, ëndërrat e mia
nuk janë lindur
(në luginë fatamorganash)
banjo qumështi
(Appendix A i poezisë, atashuar me ëndërrën)
50

si Kleopatra
(as me Speedy Gonzales-in)
nuk kanë bërë
(nuk kanë vjedhur djathë)
frrrrrriiiiiiiuuuuuuuuuu…
Ëndërrat e mia nuk janë…
ëndërrat e mia
(as ëndërr s’kanë parë)
syrgjynin
(në planetin e majmunëve)
ato s’janë qethur
(te berberi i Harry Potter-it)
ëndërrat e mia,
ah, ëndërrat e mia…
Miq, mirupafshim…në ëndërr.
Gjelat e Konicës këndojnë mëngjeseve të mia
Pashë një ëndërr të çuditshme
ankthi m’i kishte ngulur thonjtë në fyt
më shpëtoi kënga e parë
kënga e dytë më fërkoi sytë e buhavitur
kënga e tretë më kujtoi Don Kishotin
pastaj zërat m'u përzien në një kor
dhe më kujtonin gjuhën e akulloreve
O ju gjelat e mi të hershëm
gjuha nuk është akullore me aromë limoni
as me aromë vaniljeje, çokollate
të lëpihet si ua do qejfi e ënda
se më zgjoni nuk ju fajësoj
por pse i vidhni shpatën Don Kishotit
dhe pse po e mundoni Sançon e gjorë?
O ju gjelat e mi të ngutshëm
“agsholi nuk ia shton magjinë ki-ki-ri-ku-së
as nuk ia merr...”
do të thoshte ai poeti
që e njihni edhe ju.
51

"Shock" kulturor apo "Kënga e lotëve të padukshëm"
001 Mes syrit e lotit të flet diçka përvajshëm
të rrëmben diçka... të thërret përmallshëm
kujtimet, dashurinë... ninullat t'i nanurisë
n'dhimbje a pa të, qelizat n'grevë të urisë
mes vajit e dhimbjes t'lidhë diçka në fyt
shpresimin, besimin pa mëshirë t'i mbytë
mes mishit e ashtit një krimb nga hiçgjë
të lëvron indin e gjallë, të shuan diçka...
të gërvisht gëzimet, ëndrrat e fëmijërisë
010 mes zemrës e gjakut, n'tallaze a prajshëm
gjarpër gjithkah, mes shputës a thembrës
të helmatisë pa ndalë rruazat e bardha
të ngjyrosë lëkurën - plot njolla e lara...
asgjë nuk mund të parandalojë trishtimin
heshtas a me zë, fjalët humbin kuptimin
mes nervit e mendjes, lehtas a furishëm
ngatërrohen thimthat e kuq, të frikshëm
dhe ti... o i humbur, bindu, fute në kokë
nuk ka serum serpentum, është e kotë
020 të njëjtin kanë pirë dështakët e shekullit,
mund t'i njohësh mes rafteve të hekurit
tash për një varr të ri, të shesin epitafët
për një guackë të artë thërrasin piratët
të përmbysin varkat, t'i shqyejnë rrjetat
vetë Apollonit mund t'ia thyejnë shigjetat
dhe t'i groposin funddetrave të ngrysur
përsëri mund të vajtojnë lulen e vyshkur
fatin e Dulqinave, në kullat buzë Jonit
xhembat e Burrelit, bunkerët e betonit
030 i sheh bulevardeve, në reklama statike
feksje e laryshi superdemokratike
maska të smaragda, s'e tradhtojnë sojin
rrugët nuk i ndotin, livadhet as përroin
në shtëpitë publike kanë ngjyrën-neon
edhepse të zhveshur, s'janë kameleonë
do të predikojnë për veshët e këlyshëve
të baballarëve, gjyshërve, stërgjyshërve
aty ku je më s'afërmi me tokën, me hijen
aty ku Akili i gjorë pat varrosur dhimbjen
52

040 nga fundi i dheut, përfund këmbëve të tua
nisen për në pikëtakim, legjione të huaja
si urithë të hekurt matin gravitacionin
epiqendrën, trajektoren, destinacionin
thonë, njëjt patën përshkuar La Manshin
përfundi vetë detit atë tunelin e famshëm
do të të ngrehin zhagazi katakombeve
nëpër jazbinat, tehut të fundbotërave
me miliona skrrajëza e forma të mishta
i japin lëkurës tënde nuancat e trishta
050 duhet të jesh i gatshëm deri në detale
sytë nuk do t'i kesh në takimet finale
aty ku drita dështon të ketë pushtetin
nuk u dashkan sytë as për vetë mbretin
kurse poshtë...aty ku mbetesh i tretur
nuk qenka vdekje të trazosh të vdekur
tragjike qenka me ta gjallë të mbetesh
të lidhin me fjalë, me lloj-lloj mjetesh
dhe prej qelizave të vjedhin, pikë-pikë
lëngun për vetëvrasje, lëngun anestezik
060 eutanasí pa nënshkrime, pa testamente
ndër ta ka edhe mjekë, me dokumente
një fjalë mos e thuaj, edhe t'i injorosh
të heshtësh, t'i pështysh, s'do të fitosh
të bindin se iu dhimbsen vetëm ëndrrat
prandaj ata nuk kanë nevojë për zërat
qëndro stoikisht gjersa të jesh rilindur
apo dorëzohu, thuaj se tash je bindur
bërtit se pranon manifestin e nëntokës
dhuroju botërisht të fshehtat e Penelopës
070 dhe do të kesh shans, gati si kryedjalli
të puthësh veten n'sarkofagun prej ari.
***
Mes trurit e unazëqafës, përngjizur...
antitruptha të rremë, imunologji e fikur...
elementë të huaj, virusë, kuaj trojanë
tradhtarë, paralitikë t'gjakut, mjeranë
sabotojnë rrjetin, proceset, itinerarin
ndotin qenien, japin, nuk marrin
080 vetëm të liga, rrena, doza mashtrimesh
shpifje, spekulime, faktura premtimesh
bie në pellg, zhytesh n'rërën e gjallë
dhe ndjen në zemër drithërimën e valë
klith, provon, zgjat duart, gjymtyrët
53

klithmat shteren, fyti, goja të mbyllet
dashtas e padashtas, lëmohet çdo pore
lëkurës, gjakëthithëse, skrraja rërore
gishtrinjtë gjurmojnë vrimat e lemerisë
si Krishtit... jobesimtarët pas tradhtisë
090 beftime, vagullsi para sysh fillojnë lojën
iu sheh sytë e shuar, iu sheh dhe gojën
pas tyre sheh simetrinë e qytetit, yjet
centurionët tek pshurrin tinëz në nyjet
dhe veshët, këmbët e stërholla të Dalit
të elefantëve bythëtrashë, të kryedjallit
në dhëmbët e palcën, plomba akulture
aty-këtu ndonjë biser, relikt diktature
fekale bakteriesh kujtojnë pangopsinë
kariesi radioaktiv shkreton gjeografinë
100 në zdralin, jargët, ngadalë a ngutshëm
me bujë a pa të, pa zë ose zhurmshëm
neuronet thithin njelmësinë, ëmbëlsisht
pastaj në udhëtimet vdesin tragjikisht
frymëzuar nga fjalimet, klithjet skrrajore
mes rimës e vargut, këngëzat mortore
hidhësojnë poetikën, njëlloj si dhe gjuhën
prishin, rrëzojnë, paralizojnë strukturën
plandosje përsëgjati në sarkazma tipike
kujton t'kesh rënë në një gropë septike
110 rrethuar me gjallërinë, gjallesa me bisht
gjilpëra të fëlliqura për gjakun në gisht
ti nuhat erën e gjakut, qeset plastike
rezerva t'zorit për institucionet anemike
beson marrëzisht, dëgjon zëra të largët
në detin skëterrë të katandisin dallgët
zërat përhumben përtej brigjeve idilike
monologje të krisurish, maskash mimike
duologje demagogësh, tallje, përbuzje
triologje diletantësh, servilizma, përulje
120 maratona të krisurish në kutitë magjike
triatlone palaçosh, dukeshash parazite
mund të ndërrosh programet, kanalet
mos ngurro, nuk mungojnë spektaklet
Gremlin-i më i madh, i gjelbërt në mes
për disa përrallëza fiton një mercedes
madje dhe kukullat buzëkuqe, sylaroshe
tek vallëzojnë të zhveshura në qoshe
atashuar me çmimin super të nxehtë
në "hot" etiketat, karminin e shtrenjtë
54

130 për të mbajtur butë me buzët rrethore
direkun e ndjeshëm si ndonjë akullore
i cili nuk është ai direku i drejtë, bajrak
për lecka triumfi, flamuj të mëndafshtë
nëpër reklamat, akull, montazhi idilik
"rendez-vous", rang i lartë, suprematik
poshtë mesazhi me shkronjat e arta
si pije freskuese në zorrët e zbrazëta
"dëfrehuni salloneve, o ju të marrosur
se erdhi mëngjesi, nata është sosur
140 kur dielli të ketë përqafuar bulevardet
vegjëlia punëtore, neo-proletariatet
do të jenë duke vështruar nga skutat
gjatë urinimit në toaletet e ngushta
artin tonë nëpër facadat e purpurta"
prapë ke gishtat, lerë marrëzitë dhe ik
shko të marrësh ajër modern artistik
mund të endesh kopshteve, bordeleve
pastaj, hamameve, saunave, hoteleve
i gjen "gejsat" me sytë prej rruazash
150 të gjalla, portretet kanë sy meduzash
mund t'u shkosh dorën flokëve të zeza
gjarpnushëzat presin, duken të fjetura
ajo çka dhemb, nuk vjen pas kafshimit
ashti i dhimbjes mban mishtë e lëngimit
nuk kthehesh dot në gur, sikur statujë
formulat janë përzier, nuk pihet më ujë
merr frymë lehtas, aroma e jaseminit
të pushton, të sjell vargjet e Eseninit
nëse nuk të pëlqen romantika e huaj
160 provo diçka tjetër dhe fare mos druaj
mund t'i mbyllësh sytë, për deportim
superteknologji, zhdukje, dezintegrim
fare shpejt n'tjetër vend do zgjohesh
n'ferr mund të digjesh, të përvëlohesh
prapë të gajasesh, të luash edhe shah
me kryedjallin mund të shkosh për gjah
buzëmbrëmjeve, horizontesh të hirta
tek minjtë ngarendin kanaleve t'pista
centurionëve t'ua vjedhësh helmetat
170 gazetarëve merru gërmat e gazetat
dhe gjahun mund ta shëtisësh qytetit
trofé për nder, në emër të vetë mbretit
në mercedesin katran, të diplomatëve
me surle e daulle, zile të psikopatëve
55

do të vjelësh nga buzët e marionetave
mespërmes qilimave të kuq, buqetave
buzëqeshjet e freskëta, të trëndafilta
shkëlqimet e llambanareve të jeshilta
askush nuk të ndal t'ia mësysh detit
180 me not... apo në kuvertën e tragetit
fishkëlloju delfinëve edhe simbadëve
përtej të premton mielli i refugjatëve
mos u huto nga sytë, bebëzat e fikëta
as nga qafëbardhat, lozonjaret, nimfa
rrezik të fundosesh por është e njëjtë krejt
amfibët, kapitenët të udhëzojnë drejt
puthjet e humbura do t'i kesh medalje
tallesh me Poseidonin pa kërkuar falje
ti humb një fije por sulesh rrufeshëm
190 çdo fund lidhet me një fund të vetëm
aty tek portat sheh guackat vezulluese
margaritarët, buzëqeshjet premtuese
merru erë, nuhat ëndërrat psikodelike
ngrihesh me gejzerët, frymimet magjike
nga fluskëzat, dihatje e nëndheshme
nuk është rrezik as për lëkurëdjegie
ndoshta vetëm iluzion, mashtrim optik
gurgullima pa sens peshqish epileptikë
shtrirë në shpinë dremitshëm, të fjetur
200 në ferr çdo gjë duket prush, mërdhezur
mbase nga nxehtësia, vlimi... nga vera
përndezur nga mjedisi, nga atmosfera
.…………………………………………...
mes shtytjes e përplasjes, antiklimaks
ankthet të mjegullojnë secilin shkas
krijimet kthehen në një furrë rënkimesh
në akull ose në zjarr, ethe dështimesh
mes fjalës e heshtjes, gjuha ngatërruar
nis gërryen qiellzën, e trashur, rënduar
210 t'i kullufitë rrokjet, metaforat t'i ngrysë
t'i këputë vargjet, rimën kthen përmbys
dementi e pafalshme, pikë a njollëzezë...
mes gjuhës e buzës, me shije a pa të
ëmbël apo hidhur, secila këngë të vdes
***
(vëzhgime nga djepi i shpresës së gjetur)
56

Në tokë... lufto paralitikët, antitrupthat e rremë
le të ushqehen qelizat, aleatët e tu të mirësisë
220 aleatët kundër krimbave të ashtit...
kërko të lëpish faqet e djepit të votrës
mes strehës e çatisë, mes pragut e shtëpisë
në shkëlqimin e lotëve të padukshëm
lindin shpresat, të freskëta
Në qiell... provo të kapësh, të ruash në buzë
cicërimën e dallëndysheve të bardha
tek fluturojnë kah ëndrrat rinore
ngjitu edhe më lart... shtegto
mes pluhnajës e galaksisë, vrimëzezës e yllësisë
230 në bebëzat e unikornit të përgjumshëm
pjalmojnë ëndërrat, të kthjellëta.
57

THESARE * COMORI
Një fjalor i mençurisë greke
Un dic�ionar al în�elepciunii elene
Rruga e së vërtetës është e vështirë, sepse Aresi (perëndia e luftës- sh.y.) e
dashuron gënjeshtrën.
Euripidi
Drumul adev�rului este anevoios, c�ci Ares (zeul r�zboiului – n.n.) iube�te
minciuna.
Euripides
Ne nuk dimë asgjë në realitet, sepse e vërteta është në humnerë.
Noi nu �tim nimic în realitate, c�ci adev�rul e în abis.
Njeriu uk duhet respektuar më shumë se e vërteta.
Nu trebuie s� se respecte omul mai mult decât adev�rul.
Jepi të mirit, por mos e ndihmo mëkatarin.
D� celui bun, dar nu ajuta pe cel p�c�tos.
Përçarjet më të shumta shfaqen në qyteza për shkak të ambicjes.
Cele mai multe dezbin�ri se ivesc în cet��i din cauza ambi�iei.
58
Demokriti
Democritus
Platon
Plato
Septuaginta
Septuaginta
Aristoteli
Aristoteles
Shtetet bien atëhere kur nuk janë në gjendje të dallojnë të mirët prej të liqve.
Antisteni
Statele pier atunci când nu sunt în stare s� deosebeasc� pe cei r�i de cei buni.
Antisthenes

Në bëmat e mëdha është vështirë t’u pëlqesh të gjithëve.
În înf�ptuirile mari e greu s� fii pe placul tuturor.
59
Solon
Solon
Shpesh një ushtri më e vogël, por e kujdesshme, i bën ballë më mirë një
ushtrie të madhe, sepse kjo, duke e përçmuar tjetrën, rri e papërgatitur.
Tuqididi
Adesea o armat� mai mic�, dar prudent�, rezist� mai bine uneia mai mari,
fiindc� aceasta, dispre�uind-o pe cealalt�, st� nepreg�tit�.
Thucydides
Kushdo që vishet me pushtet, së shpejti bëhet i ashpër.
Oricine are puterea de curând e aspru.
Asgjë nuk është kundër pritjes; duhet përgatitemi për gjithçka.
Nimic nu-i contra a�tept�rii; trebuie s� ne a�tept�m la orice.
Eskili
Aeschylus
Euripidi
Euripides
Cel ce-ntinde mâna spre aur, are gânduri rele, chiar dac� nu recunoa�te
aceasta.
Menander
Ai që zgjat dorën drejt arit, ka mendime të këqia, edhe pse nuk e pranon një
gjë të tillë.
Menander
Dua të kem pasuri, por nuk dua ta fitoj në mënyrë të padrejtë. Më në fund
gjithmonë vjen drejtësia.
Solon
Doresc s� am avere, dar nu vreau s-o dobândesc în mod nedrept. Totdeauna
în cele din urm� vine justi�ia.
Solon
Lum ai që ka edhe pasuri, edhe mendje.
Menander

Ferice de acela care are (�i) avere �i minte.
60
Menander
Asnjë institucion nuk ka qënë për njerëzit një telash më i madh se sa paratë.
Sofokliu
Nici o institu�ie n-a fost pentru oameni o pacoste mai mare ca banii.
Sophocles
Pleqëria është një gjymtim i trupit, i cili mbetet i plotë: të gjitha i ka dhe në të
gjitha i mungon diçka.
Demokriti
B�trâne�ea este o mutilare a corpului, care r�mâne întreg: toate le are �i la
toate lipse�te ceva.
Democritus
Të mos pushojmë së bëri mirë.
S� nu încet�m de a face bine.
Zeusi jep të mirën e të keqen, herë njërit e herë tjetrit.
Zeus d� binele �i r�ul când unuia când altuia.
Shpeshherë forca të vogla e hepojnë fuqishëm peshoren.
Adesea for�e mici înclin� puternic balan�a.
Njerëzit janë mësuar ta qëllojnë me shkelm atë që ka rënë.
Muritorii obi�nuiesc s� dea mai tare cu piciorul la cel c�zut.
Plutark
Plutarchus
Homer
Homerus
Izokrati
Isocrates
Eskili
Aeschylos
Ajo që kërkohet, mund të gjendet, por ajo që lihet mënjanë, shpëton.
Sofokliu
Ceea ce se caut�, poate fi g�sit�, dar ceea ce se neglijeaz�, scap�.

61
Sophocles
Mendohu shumë përpara se të thuash apo të bësh diçka, sepse nuk do të
gëzosh lirinë për t’i mohuar thëniet apo bëmat e tua.
Epikteti
Gânde�te-te mult înainte de a spune sau de a face ceva, c�ci nu vei avea
libertatea de a revoca spusele sau faptele tale.
Epictetus
Më mirë të të kenë zili, se sa të të mëshirojnë.
Mai bine s� fii invidiat decât comp�timit.
Herodot
Herodotus
Udhëhiq, duke mësuar më parë të jesh i udhëhequr, sepse duke mësuar të jesh
i udhëhequr, do të dish të udhëheqësh.
Solon
Condu, înv��ând mai întâi s� fii condus, c�ci înv��ând a fi condus, vei �ti s�
conduci.
Solon
Ata që kanë fuqinë për të të detyruar, nuk kanë nevojë për arsyetim.
Tuqididi
Cei care au puterea de a constrânge, n-au nevoie s� recurg� la judecat�.
Thucydides
Kush ka më pak frikë dhe kush ka më shumë guxim se sa ai që e ka
ndërgjegjen të pastër?
Diogjeni
Cine se teme mai pu�in �i cine are mai mare curaj decât acela a c�rui
con�tiin�� e curat�?
Diogenes
Atë që dëshiron çdokush, në atë edhe beson; por shpeshherë punët qëndrojnë
ndryshe.
Dhimosteni
Ce dore�te fiecare,aceea �i crede, îns� adesea lucrurile stau altfel.
Demosthenes

Nuk do të kritikoj asnjë armik të aftë dhe nuk do të miratoj asnjë mik të
pacipë.
Theognis
Nu voi critica pe nici un du�man de treab�, nici nu voi aproba un prieten
tic�los.
Theognis
Kultura është një zbukurim për të lumturit dhe një strehim për fatkeqët.
Demokriti
Cultura este o podoab� pentru cei ferici�i �i un refugiu pentru cei neferici�i.
Democritus
Kultura është një diell i dytë për njerëzit e edukuar.
Cultura este un al doilea soare pentru cei cul�i.
62
Herakliti
Heraclitus
Çfarë është e vështirë?- Të njohësh vetveten. Dhe çfarë është e lehtë? - T’u
japësh këshilla të tjerëve.
Thales
Ce e greu? - A se cunoa�te pe sine. �i ce e u�or? - A da sfaturi altora.
Fati nuk i ndihmon ata që s’kanë guxim.
Norocul nu ajut� pe cei f�r� curaj.
Burrëria i pakëson goditjet e fatit.
B�rb��ia mic�oreaz� loviturile soartei.
Nuk duhet kërkuar realiteti në fjalët, por fjalët në realitet.
Nu trebuie c�utat� realitatea în cuvinte, ci cuvintele în realitate.
Thales
Sofokliu
Sophocles
Demokriti
Democritus
Mison
Myson

Thuhet se para dhuratave mposhten edhe perënditë.
Se spune c� darurile înduplec� �i pe zei.
Perënditë nuk ua japin njerëzve të gjitha njëheresh.
Zeii nu dau oamenilor totul dintr-o dat�.
Mos u jep disave pasurinë e të tjerëve.
Nu da unora avutul altora.
63
Euripidi
Euripides
Homer
Homerus
Theognis
Theognis
Çdo gjë bie për shkak të difektit të vet dhe çdo gjë që sjell prishjen gjendet në
brendësi.
Menander
Orice lucru decade din cauza propriului s�u defect �i tot ce aduce stric�ciune
se afl� înl�untru.
Menander

PROSA
FARUK MYRTAJ 37
Rroba për Andej
Ai, plaku, flinte. Pas pak do të ngrihej. Punë minutash. A ka kuptim punë
minutash, në fund të një jete kaq të gjatë?! Ishte detyrë e plakës t’i gjendej,
edhe në çastin e zgjimit. Sa më afër çastit të vdekjes, bëhet e thekshme çasti i
përmendjes, edhe një herë, edhe një herë tjetër, prej gjumit. Për të bërë
dallimin nga gjumi i gjatë, që quhet vdekje, njeriut në këtë moshë bën mirë t’i
gjendesh aty, në këto zgjime të shterjes, për t’i provuar se jeta e tij, ashtu
pleqërisht, megjithatë vazhdon.
Nuk duhet lënë pa njeri njeriu, gjersa është gjallë.
Ajo, plaka, rrinte gati për plakun e saj. Duke u marrë me diçka tjetër,
njëherësh. Ishte mësuar t’i mbante veshët andej. Nga krevati ku prehej trupi i
dërrmuar i plakut të saj. Kur ishte brenda shtëpisë, por edhe kur dilte në
oborrr, për të nderur rrobat, nuk ishte aq e vështirë të mbetej me sy e vesh për
të. Ndonjëherë, kur ishte duke ujitur ato të shkreta domate në bahçen e vogël
pas kuzhinës, në anën tjetër të kopshtit, atje po, atje duheshin dyzetë palë
37 Është lindur më 4 mars 1955 në Selenicë të Vlorës ku edhe përfundoi, më 1974,
shkollën e mesme të përgjithshme, gjimnazin. Për shkak të absurdit politik të kohës,
iu privua për një kohë të gjatë e drejta elementare për studime të larta. Iu desh të
kryente më parë shërbimin e detyrueshëm ushtarak (2 vjet) dhe të punonte (për 5 vjet)
punëtor në minierën e bitumit në Selenicë. Studimet e larta i kreu në vitet 1983-1988
dhe u diplomua inxhinier miniere (markshejdër), në Universtitetin e Tiranës. Si
inxhinier punoi një vit në minierën e qymyrgurit Memaliaj, Tepelenë. Në nëntor 1989
vjen në Tiranë, si gazetar në “Zëri i Rinisë”. Prej atëherë ka punuar në fushën e
gazetarisë, në disa organe të shtypit, si “Alternativa”, “Rilindja Demokratike”,
“Republika”, “Albania”, nëndrejtor i përgjithshëm në Agjencinë Telegrafike
Shqiptare (A.T.Sh.), zëdhënës shtypi në Ministrinë e Kulturës, Rinisë e Sporteve dhe
së fundi në Agjencinë e Tregtimit dhe Shpërndarjes së Librit Artistik e Shkencor, në
Tiranë. Prej fillimviteve ’80, ka qënë i pranishëm në shtypin dhe letërsinë e vendit. Ka
botuar këto libra: "Dielli i nëntokës", poezi, 1985, "Njerëz që kam njohur", tregime,
1987, "Marrëveshje për të jetuar", tregime-novelë, 1989, "Rroba e fjalëve gjithnjë
ngushtë më rri", poezi, 1991, "Përse druhemi nga nacionalizmi", esse, 1995, "Nudo
Zyrtare", tregime, 1996, "Qyteti i ministrave", roman, 1998, "Njerëzit janë tepër",
tregime, Shkup, Maqedoni, 2000, "Luftëtarët vriten në paqe", tregime, Prishtinë,
Kosovë, 2003. Për librin “Nudo Zyrtare” është shpërblyer me “Çmimin për Librin më
të mirë me tregime për vitin 1996”, nga Ministria e Kulturës, Rinisë e Sporteve. Ka
përkthyer në shqip nga anglishtja: “Toleranca, pragu i paqes”, “Pushteti i
G.G.Markez”, “Uilliam Sarojan, tregime e novela”, “Stina e mallit”, "Harpa e barit".
Jeton familjarisht në Kanada.
64

veshë. Ishte ca larg, por edhe punët duheshin bërë, edhe veshët do t’i mbante
tek plaku. Duhej përgjuar ai, papushim.
Ashtu në pritje, herë-herë i bënin veshët. Nxitonte, linte kovën e ujitjes,
shplante duart tek muslluku në oborr, ecte majagishtash, hynte në dhomë, i
afrohej, ia dëgjonte frymën, bindej që e gjente, që ishte në gjumë, që ishte
gjallë, pra. Nuk bëhej pishman për lodhjen, le t’i bënin veshët! Ashtu si erë,
kthehej përsëri tek perimet e bahçes. Tu shërbente edhe atyre, gjë e gjallë
ishin edhe ato! Le të mundohej edhe ca. “Më shumë kemi rrojtur se do
rrojmë, më shumë jemi munduar se do mundohemi!”, thoshte me veten. Duke
qeshur.
Ora me siguri po afrohej. Në mos qè zgjuar, ai do të ishte duke u përmendur.
Plaka kthehej furtunë në rrethaken e zjarrit, vinte xhezvenë me ujë në hirin e
ngrohtë, afronte dy filxhanët, një lugë të vogël kafeje, tavllat për to, kupën e
kafesë dhe të sheqerit. Të gjitha duhej të ishin gati.
Duhej t’a dëgjonte se s’bën, që andej ku ishte, prej fundit të kopshtit, që atje
duhej ta dëgjonte gërvërimën e krevatit të plakut, ndryshe atij i mbetej hatri!
Asaj nuk i mbetej qejfi, edhe kur ai lëshonte ndonjë fjalë të rëndë. E çfarë
pastaj?! “E kam duruar një jetë të tërë, të mos e duroj edhe ca pak kohë që do
jetojmë?!”
Kur shkonte ndërmend vdekjen, pra jetën deri në vdekje, mendonte dhe fliste
në shumës. Sikur do të vdiste në një orë, një çast me të. Ai e thoshte shpesh
këtë. “Mos o zot, mos gabo e më le të rroj pas kësaj mortjes!” “Mortje” i
thoshte asaj, plakës së tij. Me të njëjtin emër e thërriste në këto raste, si të
vdekjes! Ajo qeshte. E besonte fjalën e plakut: as edhe një ditë nuk bënte dot
pa të! Por edhe vetë, sado grua, sado në gjendje për t’i shërbyer vetes, ç’i
duhej jetë tepër? Ç’i duhej asaj jetë më shumë, pa plakun e saj?!
Afronte nga vetja xhezvenë, hidhte dy lugë kafè, një lugë sheqer, e afronte
edhe më pranë zjarrit dhe vraponte për atje, tek ai, plaku i saj i dashur.
“Si s’po zgjuhet, që mos u zgjoftë më!” thoshte me vete. Duke qeshur.
“U zgjove...?!” e pyeste me zë.
“U zgjova, si të mos zgjohesha! Apo doje të mos bëhesha gjallë më?!”
Ajo e ndihte të ngrihej, të vishej, ia shkonte krahun nën sqetull dhe e nxirrte
deri te shkallët. Ishte ditë me diell dhe asnjë merak nuk kishte mos ai i ftohej.
“Hajde, ulu edhe ti. Të shëron ky diell, të zgjat jetën! Hajde, dëgjon?! Hajde
e rri këtu me mua, se nuk mbarojnë punët kurrë! Më parë mbaron jeta se
punët!”
“Erdha, erdha! Do sjellë xhezvenë dhe erdha!”
“Hajde moj, hajde, se afrohet dita kur do të fshihemi! Do fshihemi, do
humbasim çoku, e nuk do na gjej dot njeri!”
Plaka sjell xhezven aty, tek këmbët e tij, derdh lëngun e zi në dy filxhanë të
bardhë dhe ulet pranë plakut të saj. Ai, si gjithnjë, fillon po ato muhabeteve.
“Po hajde moj se do ikim...Do të fshihemi e s’do na gjej dot njeri, do
humbasim...Hajde, të thashë se ky diell të zgjat jetën!”
“Uh, më marrsh të keqen! Dashke të na zgjatësh jetët ti!”
65

“Pse të mos rrojmë edhe ca?! Ku ka si ne...Unë kam hallin tënd, ti po
mundohesh, pa për mua, ku ka më mirë!”
Plaka e merr përqafe, i afron filxhanin edhe më, në një stol me fund të lartë,
që ai të mos mundoj dorën e ligur. Filxhanin e vetë, plaka e mban në dorë.
Plaku e sheh ashtu, si shërbëtore, tek gjunjtë e tij, me filxhan në dorë, i
dridhen buzët nga dhimbja për të, për plakën e tij të dashur, por të tjera gjëra
thotë me zë:
“Ashtu, ashtu, për yzmeqare të kam marrë! Për të vuajtur ke lindur ti!”
Këto që po i thotë, s’janë ndonjë gjë e re. Ajo i ka dëgjuar edhe herë të tjera.
“Edhe bukën në këmbë e ha, edhe ujin si kuajt e pi, më këmbë, edhe filxhanin
e kafesë në dorë e mban, sikur ta pi kafenë bota, jo sikur e pi vetë! Po ulu,
moj qyqe, ulu!”
Kur ishte në të mira, plaku nuk zinte në gojë fjalë të keqe. I njomeshin sytë,
kur ajo e merrte për qafe. “Afrohu pak, afrohu!” i thoshte. Ajo i afrohej, si të
ishte fëmijë e tij, i bindej një fëmije, siç në të vërtetë ishte bërë ai, “afrohu,
dè, se nuk të ha!” e ngrinte zërin plaku, dhe mbështeste kryet në kraharorin e
saj të rreshkur.
Gjerbnin kafè në heshtje, një copë here bashkë, aty tek shkallët, pastaj plaka
bënte të ngrihej të ikte. Ishin për të bërë tërë ato punë. Ai i kapte dorën, e
vështronte në sy, me ata sy që endè shkëlqenin, dhe i lutej:
“Rrimë dhe pak...” .
“Rrimë, por të çoj filxhanët në lavaman njëherë!”.
Ikte dhe pas pak, plaku dëgjonte çurgën e ujit që derdhej. Me siguri, ajo po i
lante filxhanët. Fët-e-fët... Ajo kthehej shpejt.
“Kështu ke qenë gjithnjë, i thoshte ai. S’e lë punën ta zërë puna!”
“Edhe kështu, mezi ia kam dalë me ty!”
“Po edhe unë kështu kam qenë!” i thotë ai, kur ajo i ulet në krahë.
“Ah ti, ti! Mos pastë punë njeriu me ty!” Ajo i bën paçet me të qeshur.
“Ndize një cigar me mua, tu bëftë helm!” i thotë ai.
“Jo! S’pi duhan gruaja!” ia pret ajo. Si për t’i kujtuar fjalët që ai përdorte
dikur.
“Merre dreq merre...S’na bënë dëm në këtë moshë që jemi!”!
Paketa aty ishte, në stolin ku rri filxhani i tij, por ai nuk e zgjat dorën: ajo, po
të donte, le ta merrte vetë cigarin! Nuk do t’i shërbente ai!
“Zgjate një herë dorën, t’u thaftë, ma jep një cigar me dorën tënde! Tërë jetën
kështu mbete. Kërcenin shoqet e mia në vatrën e kulturës, unë s’kërceja. Të
tjerëve u thosha nuk di të kërcej! Ç’të bëja?! Ku të shkoja të futesha nga ty
pastaj?!”
“Në të...do veje! Të nisja natën për te jot’ëmë, po të kërceje pa lejen time!”
“Lëre të shkretën nënë, të prehet atje ku është, po t’i kurrë s’ma dhe lejen,
apo jo?! Dhe unë kurrë nuk kërceva...Ne kot llafosemi, shtyjmë kohën!”
“Prandaj them për tët’ëmë unë, se yt at ishte me mua...!”
“Me ty ishte, me ty. Qysh kur isha vajzë, kështu ka qenë fati im! Erdhën ata
të çlirimtares atëherë dhe i thanë: “Efendi, pse nuk e dërgon gocën
partizane?” Po ku binte në kurriz babai im: “Ja tek e kini! Si të thotë ajo të
66

ëhet. Do të dalë malit? Le të dalë! Ja, i zë veshët e mi, i zë edhe sytë e mi, ju
pyeteni vetë vajzën!” “Jam e vogël, do mbaroj shkollën njëherë!” u thosha
atyre të çlirimtares! Ç’tu thosha tjetër?! Babai m’i kishte dhënë fshikullat
përpara se të vinin ata e të më pyesnin!”
Plaku afroi kokën tek faqja e saj e rrudhosur. E puthi ngadalë.
“E di, e di! Për të mirën time ma ke prishur qejfin, gjithnjë!”i thotë ajo.
“E di, e di! Edhe ti, për të mirën tënde s’ma ke prishur kurrë qejfin!” shtonte
ai.
“Si kukull më ke mbajtur! Edhe rrobat si prej kukulle m’i ke bërë! Po edhe
unë, si kukull të kam qëndruar, si kukull të kam mbajtur! Mos bëfsh rehat
andej, po s’ma dite ç’kam bërë për ty!”
“Eh, rrobat për andej thua ti...”
“Ç’ke me rrobat për andej ti? Jemi shyqyr Zotit, e ti zë në gojë ato!”
“Asnjëherë s’të kam lënë t’i zgjidhje e t’i vishje rrobat siç i ke dashur...Por
edhe ti, vetë, kurrë s’i ke veshur rrobat, kur s’më kanë pëlqyer mua! Po pate
kohë, na i nxir t’i shikojmë njëherë!”
“Çfarë kërkon the?!”
“Rrobat për Andej, thashë...I shikojmë njëherë bashkë se...ku i dihet!”
Ajo e pa në sy. Sikur të mos ishte ditë me diell të bukur, nuk do të bindej siç i
ndodhi kësaj dite. Por kishte edhe një shkak më shumë për të mos thënë jo.
Prej kur i kishte blerë, hekurosur, palosur e mbyllur në të njëjtën bohçe,
rrobat e tij dhe të sajat, bashkë, nuk dihej se ç’bëhej me to. Në vend të mirë i
kishte futur, pa lagështirë, me ajrin e dritën e nevojshme, por prej atëherë,
nuk i kishte parë më. Ai ia kishte shkuar edhe herë tjetër ndërmend, hidhu
ndonjë sy se mos na kalben që së gjalli, ajo i kishte kujtuar thënien se gruaja
që vështron fshehtaz rrobat e vdekjes së burrit, vdesë vetë, brenda dyzetë
ditësh, ai kukuriste së qeshuri, jo, jo, i thoshte, s’ke të drejtë të vdesësh
përpara meje, leri rrobat atje ku janë, më mirë! Me kaq mbyllej gjithçka.
Siç gjithnjë, ajo u ngrit më këmbë. Ai po e ndiqte me sy. Si ai fëmija i djepit
që ndjek lëvizjet e nënës së vetë pa e ditur kuptimin e fjalës nënë.
“Do rrish edhe pak këtu jashtë, apo...?!”
“Apo do më çosh në krevat?!” tha ai. “Do më çosh njëherë e mirë atje, duro
edhe pak! Po na i nxirr njëherë ato të flamosura, mos ma prish sot...”
“Do të shikosh rrobat e mia?!” shkoi ndërmend ta pyeste ajo.
“Më merr të keqen mua ti! S’më nis dot përpara vetes!”
“Aty e ke hallin, e di unë. Nuk vdes dot pa i parë, pa m’i kontrolluar edhe
rrobat për andej. Vetëm pastaj do t’i mbështetësh shpatullat dheut.”
“Eh, rrobat për andej janë tjetërgjë. Të betohem, nuk të bëj fjalë për to. Por
edhe ti, e di unë, i ke zgjedhur që të më pëlqejnë mua. Pastaj, rrobat për andej
si rrobat e ushtarëve janë. Nuk ka për të zgjedhur ndër to!”
Ajo iu afrua, e mori kokën e tij të rrëgjuar dhe e mbështeti në gjoksin e saj.
Po t’i shihje fytyrat e tyre, si të dy ëngjëjve, zbukuruar nga drita që u buroi së
brendëshmi dhe që ata i dhuruan njeri-tjetrit një jetë të tërë, s’mund të mos
besoje se ai ishte mbështetur tek ajo për t’i dorëzuar edhe frymën e fundit.
67

ANDI MEÇAJ 38
Udhëkryqi i çelësit
Do të dëgjohej zhurma e hapave të tij dhe ai këngëzim i guralecëve që do ta
bënte rrugën të këndshme për në shtëpi, (pas asaj pune të lodhshme me larje
pjatash në hotelin luksoz “Interkontinental”), në atë orë të hershme të
mëngjesit. Taksitë do ta fshiknin te pantallonat duke i bërtitur me atë zërin e
tyre prej llastiku, por ai do të ulte kokën, do t’u binte me shqelm guralecëve
që kishte më afër, si per t’u thënë: “Hë këngëzoni më fort de, se po më zë
gjumi”.
Do të vargëzonte ato që i kishte thënë Muhamed Muhamedi në lidhje me
femrat në vendin e tyre, do të hynte në një rrugicë mbushur qelqurina, me ca
kukulla në formë femrash e meshkujsh, ca lakuriq e ca gjysmëlakuriq, ku pas
pesëdhjetë metrash do ja jepte një të qeshure gjer te Udhëkryqi i Çelësit,
(kështu do ta quante ai këtej e tutje), ku gjithçka do ta mbulonte një mjegull e
bezdisshme e ai do ta ndiente veten në mes të një dielli që as të përvëlon e as
të nxin.
Do të kalonte vetëm një sekondë, a ndoshta një orë, do të vishte po atë
xhupin antishi e kundërftohmë, do të ngrinte edhe dy centimetra më shumë
jakën, do të mundohej të shtrinte flokët e ngritur si iriq, do t’i thoshte asaj
ndodhie a gjëje, “në djall vafsh” dhe në fund do të shtrëngonte edhe më fort
atë sendin e çuditshëm në formë çelësi, bojë ari, që digjte pak në fundin e
rrumbullaktë.
Do t’i vështronte për të mijtën herë ato format e tij të zakonshme, dhëmbët e
lëmuar, shkëlqimin nën vezullimin e qelqurinave buzrrugëse.
Do të kalonte veçse një grimë dhe nata do t’i përkiste.
Ndjeu një të dehur t’i vallzonte kërcimin e pijes, t’i nxirrte një thikë para
turinjve, t’i bënte dy plagë, nga do t’i rridhte një lëng i ngjitshëm që duhej të
ishte gjak, t’i hidhte një dorë fjalësh të ndyra dhe të shtyhej më tej, gjithë
duke kërcyer.
Do të çirrte një rreckë që e mbante gjithnjë për pijanecët, do lidhte këmbën e
majtë, atë të goditurën, gjaku do të ndalonte fiks pas tre minutash. Do të
ngrihej, duke u mbështetur te bastuni i fshehur pas një peme me shënjë të
kuqe, do të vazhdonte përgjatë rrugës, ku taksitë do ta puthnin përsëri në
38 U lind në Vlorë më 1975. Ka botuar: Puthje Ujore (poezi), Tokë e Bekuar (poezi),
Nga Letërkëmbimi Me Një Fantazmë (poezi), Monolog Në Mjegull (përkthime). Është
anëtar i klubit “Drita” dhe i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë. Jeton në Greqi.
Revista e falenderon në mënyrë të posaçme që mblodhi e na dërgoi për këtë
numur të Haemus-it pjesë nga krijimtaria e shqiptarëve me banim në Greqi.
68

pantallona, me atë zërin prej llastiku, por tani ishte bërë më i çjerrë, zë
frenash.
E lutnin të hypte, e hiqnin zvarrë, ai refuzonte, bile njërin që këmbënguli i’a
thau duart me bastun.
Do të vazhdonte në trotuarin nën shoqërinë e kukullave që e vështronin nga
qelqurinat dritngrënëse, do shfaqeshin fytyra të bardha vajzash e djemsh, me
rroba luksoze, të qeshur, që do humbisnin brënda mureve të shtëpive buzë
rrugës e ai do të ndiente rënkime portash, shpirtrash, kuisje qensh, përplasje
dyersh, zvarritje zinxhirrësh. Do afrohej çalë-çalë tek një dritare shtëpie
dykatëshe, do hidhte vështrimin brënda grilave, do t’i shfaqej një krevat i kuq
dhe një djal i bardhë në anë duke u ngërdheshur nga kënaqësia.
Do të largohej i raskapitur, i frikësuar e me mundim do kapte bastunin e do ta
hidhte i zemëruar pas pesë hapave saktësisht, do ta zgjidhte këmbën dhe do
shihte i çuditur se s’do të kishte asnjë shënjë plagësh në vëndin e dëmtuar.
Do e prekte e do të qeshte përsëri duke u trupdrejtuar si më parë e do të shihte
i habitur se gjendej përsëdyti tek Udhëkryqi i Çelësit (emërtim i tij).
Do të fuste dorën i trembur në xhep, çelësi nuk do të ishte atje, do ulej i
stërmunduar në buzërrugë, duke pritur të nisej sërish për në shtëpi.
Një mjegull e dendur po e riverbonte duke i lënë në dorë po atë çelës bojë
floriri me po atë nxehtësi tek pjesa e fundme e tij.
Do të përshkronte pesëdhjetë metra me saktësi, do ngrinte jakën e xhubit
edhe dy centimetra më tepër, do rithoshte për atë ndodhinë a gjënë “në djall
vafsh”, do këngëzonte edhe më fort guralecët më të afërt, që të mos ta zinte
gjumi dhe do të vazhdonte tu bënte prapë bisht taksive që tashmë hungërinin
me zë më të çjerrë llastiku e frenash.
Do ta ndalonte një burrë i veshur tepër hijshëm, me kostum e syze të zeza, do
t’i fuste me zorr një çantë lëkure nën krah, do ta puthte, e do t’i pëshpëriste
në të dy veshët një “merri, janë të tuat” dhe një “janë më shumë se ç’të
nevojiten”.
Do të dëgjohej përplasja e derës së makinës luksoze dhe ai këngëzim
guralecësh, por tani ishte një rrapullimë këngëzimesh që do ta rizgjonte.
Do ndalonte për një grimë, do hapte çantën e lëkurtë, do fuste dorën e do
nxirrte kartmonedha eurosh të ndryshme. Do kërcente si ai i dehuri që e
plagosi ose që nuk e plagosi, do kërkonte prapë ndonjë bastun të mbante
gëzimin që i tepronte, do i ringriheshin flokët iriq dhe guralecët e anës
trotuarit do të vallëzonin potershëm harenë e shpirtit të tij.
Megjithëse i pasur, do mbyllte çantën, do ecte në trotuar i shoqëruar nga sytë
e kukullave fshehur pas qelqurinave si llambushka.
Do të çapiste përsëri, përsëri do të takonte njerëz me fytyra të bardha si
rrobat, dyer të hapeshin, të kërcisnin, të dëgjoheshin zëra të gëzueshëm, të
trishtuar, të vdekshëm, të etur për jetë.
S’bëzënte! Vazhdonte rrugën me ekstazën në shpirt. Për të bota ishte ajo
çantë.
Do ta merte përsëri nën sqetull çantën dhe do të haponte i lumtur drejt
shtëpisë, do të ecte e do të ecte pafundësisht dhe si muzikë do të dëgjonte
69

zërat e çjerrë, të llastiktë të taksive dhe këngëzimin e guralecëve anës
trotuarëve.
Do të ndiente një lehtësim të çuditshëm në krahun e dorës ku mbante çantën,
ajo do të shndrrohej papritur në një pupël dhe në një relikë, po përsëri prej
lëkure, por tanimë një e çarë nga fundi i saj, deri tek maja ku duhej të ishte
mbyllja e çantës, e bëri të përmëndej.
Do ta tundte dy tri herë, do t’i binte me shqelm i nevrikosur për atë boshësi
tallëse brënda barkut të saj, do t’i jepte një goditje prej futbollisti dhe ajo gjë
me gojë të shqyer do të fluturonte për një grimë si një zog i plagosur në
trotuarin përballë, duke u plandosur në krahët e tij.
Do të qeshte përsëri, kësaj radhe ishte një qeshje histerike, e përsëritur tre
herë, do të kërcente vallzimin e të dehurit, kësaj radhe më shumë se herët e
tjera, do t’i ngrieshin flokët më tepër si iriq, do të këngëzonte me rrapullimë
guralecët e afërt me të, (tamam si ajo makina luksoze që i dhuroi çantën me
kartmonedha ose që s’ia dhuroi) dhe do ta ngrinte jakën e xhubit edhe dy
centimetra të tjera.
Do të fuste dorën në xhep dhe do të habitej për së treti që çelësi s’ndodhej
në xhepin e tij. Do të ridrejtonte trupin, do të ngrinte kokën më tepër dhe do
të riçuditej që rigjendej përsëri në krahët e Udhëkryqit të Çelësit, (tani atij
udhëkryqi i mungonte vetëm tabela), ndërsa si gjithmonë do të priste i ulur,
t’i hidhte pak nga ajo mjegull bezdisëse, t’i qorronte sytë ai djell i artë që as
të përvëlon e as të nxin dhe në xhep t’i fuste atë çelësin çudibërës, që ai më
në fund të arrinte të mbaronte këngëzimin e të gjithë guralecëve të
buztrotuarëve përgjatë rrugës së pafund për në shtëpi, pas gjithë asaj pune të
lodhshme si pjatalarës, orëve të para të mëngjesit të së martës, në hotelin
“Interkontinental”.
***
RAMIZ GJINI 39
Zjarr nën akull
- Në shtëpinë tonë dikush duhej të vdiste.
Kështu tha Podina Bolena kur në emër të miqësisë së vjetër, iu luta të më
tregonte, jo mbi atë që ndodhi më pas me Ogan Delinë, por mbi rrethanat që e
çuan të ëmën, vejushën Roza Bolena drejt vdekjes.
Podina Bolena qe vajza e vetme e të ndjerit Zelaudin Bolena, ish farmacist, i
cili vdiq nga një krizë në zemër pranverën e vitit 1981, pa mundur të shihte të
39 Prozator, aktor dhe gazetar lindur në vitin 1961 në Kastriot të Dibrës, autor i
vëllimeve „Dush varrezash” (1998), „Këpucët e të tjerëve në trotuar” (1999), „Atdheu
prej dëbore” (1999) dhe i romanit „Rrëketë” (2004). Jeton në ShBA. Është kryetar i
Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë.
70

ijën me vellon e nusërisë. Dy vjet më pas, në moshën njëzetetrevjeçare,
Podina Bolena u martua me Ogan Delinë, njëzetetetë vjeç, malësor në pik të
burrërisë, gomist në zanat, shpatullgjerë e i fuqishëm si një dem, por njeri
paqësor e zemërdlirë. Jo vetëm aso kohe, por edhe tani, askush nuk mund të
thotë se në ç'rrethana u njoh shitësja e dyqanit të vogël të bizhuterive me
gomistin e Parkut të Madh të Automjeteve. Veç fizikut të tij të
jashtëzakonshëm, gomisti Ogan Delia, kishte edhe një dhunti: qe i zoti në
qitje. E mbërthente pushkën si në morsetë dhe gjuante në dhjetë tabela duke
lëvizur si një mekanizem i kolauduar saktë. I ngulte plumbat ku të donte,
tamam si ti vendoste me dorë. Nga fundi i viteve tetëdhjetë, pat vajtur në
Rusi dhe kishte fituar atje një medalje të artë, për të cilën, më vonë do të
thoshte "nuk di nga e kam lënë". Pas martesës Podina Bolena, shprehej për të
shoqin se ishte "një shkëmb i rrokullisur nga maja e malit"; ndërsa vetë qe e
gjatë, me shtatin si selvi, sytë larush e gërshetat gjer poshtë belit. Një kopje e
përsosur e së ëmës, Roza Bolenës. Dhe një selvi pranë një shkëmbi i ka hije
qytetit, ndaj dhe Ogan Delia u rrokullis që nga fshati i tij malor dhe vajti të
banonte në qytet.
Vejusha Roza Bolena nuk ishte e kënaqur me fatin e së bijës. Gjithë jetën
kish ësndërruar ta shkollonte. Për t'ia arritur kësaj kishte bërë që e bija të
ndërronte katër fakultete, por nuk kishte mundur të mbaronte as edhe një
semestër. E prirur për të keqkuptuar realitetin ajo binte robinë e falsiteteve
dhe për hir të gëzimeve, që të falin dashuritë kalimtare, braktiste gëzimet e
sedrës. Dashuritë e Podinës kishin pasur shkëlqimin e një dielli dimëror dhe
kishin perenduar njëra pas tjetrës pa mundur t'i ngrohnin zemrën. Në të gjitha
rastet e marrdhënjeve me djemtë, Podina bolena qe braktisur mizorisht prej
tyre. Dhe kjo kishte ndodhur ngase jepej lehtë.
Ditën që kishte përjetuar fundin e dashurisë së pestë, ndryshe nga herët e
tjera, pat vajtur në shtëpi me ndjesinë se atë ditë i qenë rritur tej mase
rropullitë e barkut. Sapo kishte hyrë në kuzhinë, kishte hedhur çantën mbi
divan dhe duke u përpjekur të buzëqeshte përmes lotëve i qe drejtuar së ëmës:
- Mirdita, Mama. Ç'do të thotë kur të duket sikur mban në bark rreth pesqind
metra zorrë?
Roza Bolena kishte shpërthyer në të qeshura, ndërsa e bija kish nisur të
qante, të ankohej për meshkujt e pashpirt, për qytetin e hirtë e të përgjumur si
dhe për vajzërinë e saj të nëpërkëmbur.
- Dua të iki, mama, të iki nga ky vend pa e ditur as vetë se ku...
E ëma qe përpjekur ta qetësonte duke i thënë se nuk duhej të binte në
dëshpërim pasi ç'do e keqe, kishte një të mirë nga pas.
- Ç'e mirë më pret moj mama? Sapo i vura zemrës gurin e pestë, dhe nëse do
të vazhdohet kështu, zemra imë do të bëhet si Muri i Madh Kines.
Po vejusha Roza Bolena e kishte urdhëruar të heshte duke i thënë, që nuk
qenë gurë që rëndonin.
Janë vetëm ca guralecë, ca rrumbullakë të vegjël, që jeta, ashtu si lumi, i sjell
dhe i merr përsëri.
71

Për herë të parë Podina Bolena u takua me gomistin Ogan Delia katër ditë
pas "Shën Valentinit", një e diel e ngarkuar dys me mjergull, për të cilën
thoshte se nuk qe reale.
- Kur pashë gjithë atë mal njeriu të vinte drejt meje teksa qartësohej përmes
mjegullës, thashë se po përjetoja përrallat me diva që mamaja më tregonte
kur isha e vogël,- i kishte thënë kushërirës së saj Ada Bolenës, pas shpalljes
së fejesës me gomistin.
Vite më vonë, edhe Ada Bolena do shprehej se Podina qe martuar me
gomistin e parkut të automjeteve e shtyrë nga cytjet e vazhdueshme të së
ëmës.
- Dëgjo moj bijë - i kishte thënë ajo,- duhet të martohesh me këtë njeri, sepse
është dy burra bashkë.
Jo vetëm para se vejusha Roza Bolena të varrosej, por edhe në vitet që
rrodhën më pas, Podinës do t'i këmbonte në vesh jehona e këtyre fjalëve.
Gjithsesi, asnjëherë gjatë asj kohe, nuk deshi të pajtohej me mendimin se pati
qenë njësoj si ti thoshte:"Duhet të martohesh me gomistin sepse është për dy
gra."
Vejusha Roza Bolena u varros pasditen e ditës së parë të qershorit të vitit
1985. e vetmja gjë që u mbajt mend ditën e varrimit, ishte se kur kortezhi i
përmortshëm ende nuk kishte dalë prej varreze, si të qenë shpuar në çast
shakujt e qiellit, ia behu një erë e marrë, e cila përlau me fshikullimën e saj
gjithë petalet e luleve të akacieve të bllokut pyjor që ndodhej pranë varrezës.
Pati qenë si një re fluturash të bardha, të xhindosura në fluturim e sipër, që
çajnë ajrin përmes një vajtimi të zgjatur e të trishtuar duke u përplasur ngado
si të donin ta bindnin gjindjen mbi peshen e madhe të gjëmës së asaj dite. Kjo
zgjati vetëm pak minuta, sepse kur kortezhi doli në rrugën kryesore, sido që
njerëzit ndjeheshin më të lehtësuar, nën një diell tmerrësisht indiferent,
petalet e luleve të rëna përtokë, dukeshin tashmë si të ishin lepërat e lëkurës
së të ndjerës, e cila, sapo qe varrosur.
Podina Bolena nuk e përcolli të ëmën për në banesën e fundit. E mbërtheu
një dhimbje në kraharor pikërisht në çastin kur arkivoli u nis për udhë.
Megjithatë, ishte në merak të madh dhe kjo sikur i shtonte dhimbjen: kishte
frikë se varrmihësit, nuk e kishin zbatuar në mënyrë të përpiktë porosinë e të
shoqit, që varri, sipas zakonit për gratë, të hapej i thellë gjer nën sqetull. Ajo
e dinte se nuk qe mbushur as një vit, kur zagarët endacakë, kishin zhvarrosur
natën plakën Netë, të cilën, sado që u përpoqën, nuk mundën ta mblidhnin të
gjithën për ta kthyer përsëri në varrin e dhunuar.
Kjo ndodhi e pazakontë, kishte marrë dhenë, kishte trandur qytetin dhe
organet e pushtetit patën marrë vendim: të vriteshin të gjithë qentë endacakë.
Një skuadër peshkatarësh qe caktuar për vrasjen e tyre, por përveç një
afisheje të vendosur në qendër të qytetit ku lajmëroheshin banorët të mos
frikësoheshin nëse do të dëgjonin krisma armësh natën, nuk pati ndonjë
veprim tjetër konkret, që vendimi të zbatohej gjer në fund.
- Nuk dua që me mamanë time të përsëritet historia e pasvdekjes së plakës
Netë, - tha Podina kur varrmihësit sollën lajmin, se aty ku qe caktuar për tu
72

hapur varri i vejushës, kishte dalë shkëmb i gjallë dhe për këtë duhej përdorur
exsploziv.
- Bëni si të bëni, veç kjo punë të mbarojë - u vuri pikë fjalëve të saj Podina,
duke i rrasur në dorë jevgut Subi, një tjetër kartëmonedhë dhjetëmijëlekëshe.
Elda Shkoza, tek e cila gratë merrnin modelet e qëndisjeve dhe të ojnave me
grep, tregonte që atë ditë, para se të ndodhte ajo që ndodhi me Roza Bolenën,
fiks në orën dhjetë të pasdites, e kishte hasur të ndjerën tek blloku i madh i
dyqaneve, mes një zallamahie të madhe njerëzish. Donte të blinte çarçaf
jorgani, por kur tregtari i bëri llogarinë, ajo pa se nuk i mjaftonin lekët. Në
shtëpi i kishte bërë mirë hesapet, por kishte harruar se rrugës për aty, në
sheshin para xhamisë, pati ndaluar sheh Haxhiun dhe pasi ishte përshëndetur
me të, kishte nxjerrë e i kishte falur një kartmonedhë dymijëlekëshe duke i
thënë:
- Lutu për mua.
- Rahmet të pastë shpirti - ia kishte kthyer ai, pa e ditur se të njëjtat fjalë do
t'i përsëriste edhe në mbrëmjen e vonë të asaj dite, kur erdhën ta merrnin
fshehtas bashkë me të shoqen për t'i larë xhenazen e për t'i kënduar nën dritën
e zbehtë të hënës ilahitë e fundit.
Elda Shkoza tregonte:
- Atë ditë më kërkoi borxh mua ngase donte të plotësonte shumën për të
blerë katër metër kambrik të bardhë. Nuk kisha të vogla, i dhashë një
pesëmijëshe dhe ajo tha se do të m'i kthente nesër. Rrugës në kthim patëm
ecur bashkë dhe bëmë një çikëz muhabet. Tha se nuk flinte rehat natën,
përpëlitej në shtrat dhe nga kjo, ishte i pesti çarçaf që bënte copë-copë brenda
dy vjetëve. E mjera Roza Bolena! E bleu vetë qefinin e saj, madje me para
borxh...!
Podina këmbënguli të mos përdorej për qefin kambriku që e ëma, ditën që do
të vdiste e kishte sjellë në shtëpi për tjetër gjë. Por Ogani nuk e la, sepse, siç
u shpreh ai, "ndoshta vdekja e saj ishte parandjerë dhe orët i patën pëshpëritur
në vesh ta kryente vetë atë punë".
Ditën që do të fluturonte nga ballkoni i katit të gjashtë, vejusha Roza Bolena
u ngrit më herët se zakonisht. Të nesërmen ishte një qershori dhe prisnin të
festonin dyzetvjetorin e lindjes së saj. Ishte e bija që i'a kujtoi e para, dhe,
sido që e ëma shprehu njëfarë mirënjohje për kujtesën, në çastin e mbramë, u
duk se nuk ndjeu ndonjë gëzim të madh.
Podina kujtonte:
- Kur i thashë se duhej të përgatiteshim për festën e ditës së nesërme,
mamaja nuk e pati shumë për zemër. Tha se e shqetësonte fakti, që shtëpia
ishte bërë për t'u lyer dhe nga kjo nuk kishim patur mudësi të ftonim njerëz
siç bënim ngaherë.
Megjithatë, bënë një listë për ushqimet dhe u vendos t'i blinte Roza, pasi
Podina, në orën nëntë, i duhej të shkonte në kursin e frëngjishtes, nga i cili,
siç thoshte edhe vetë, nuk kishte mundur të nxinte as tridhjetë fjalë, ndonëse
qenë mbushur katër muaj që e ndiqte rregullisht.
73

- Më vjen turp ta lë tani që e kanë marrë vesh të gjithë, - i kishte thënë
njëherë të ëmës, kur kjo e fundit, i qe lutur të mos humbiste kohën kot me atë
punë por të ngulej në dyqanin e bizhuterive, të cilin për shkak të saj e mbanin
pothuaj mbyllur prej shumë kohësh. Madje ditët e fundit, një shkresë e dalë
nga zyrat e Ndërmarrjes Tregëtare, e paralajmëronte Podinën, se, nëse do të
vazhdohej kështu, do t'a pushonin nga puna duke e zëvendësuar me një tjetër
shitëse. "Nuk keni realizuar as tridhjetë përqind të planit të shitjes",- thuhej
në shkresë.
Kur vejusha Roza Bolena i hodhi sytë listës me gjërat që do të blinin, i'u duk
se qenë pak.
- Qofsha e gabuar, por kam një parandjenjë që nesër do të kemi shumë njerëz
në shtëpi, - tha ajo, teksa po dilte në ballkon që të nderte xhaketën e sapo larë
të gomistit.
Atëherë Ogani i'u kthye edhe njëherë listës: bëri korigjimet e duhura duke
rritur shifrat e shkruara e duke shtuar gjësend tjetër me mendimin se nuk
prishte ndonjë punë nëse do të kishin ca më tepër ushqime në shtëpi.
Si me një rast, le të psonisim edhe për muajin që vjen, - tha ai duke i zgjatur
fletën së vjehërrës.
Roza Bolena e mori me majat e gishtave pasi duart i pat' të lagura, i hodhi
një sy, pastaj tha:
- Do të blejmë edhe katër metër kambrik të bardhë, por nuk është e
nevojshme të shënohet, pasi ka një javë që kam dashur ta blej me hë sot e hë
nesër.
Ndërsa për tortën me dyzet qirinjtë përsipër u la të kujdesej Ogani.
Më pas do të habiteshin të gjithë, se si ndodhi, që ushqimet e blera për
përvjetorin e lindjes u hëngrën për mort; kambriku i bardhë, i blerë për çarçaf
u përdor për qefin dhe dyzet qirinjtë e viteve të jetës së saj, u vendosëntek
varri për t'i ndriçuar e lehtësuar të ndjerës, tmerrin e vuajtjeve të natës së parë
të pasvdekjes.
Që prej dy vjetësh nga martesa e çiftit, ç'do ditë që ka dhënë zoti, vejusha
Roza Bolena kujdesej që e bija të dilte e para nga shtëpia. Ndërsa Ogani,
thoshte me të qeshur, se nga të gjitha të mirat që ka kjo botë, ai kishte
zgjedhur gjumin e mëngjesit. Dhe kur Podina zbriste shkallët që nga kati i
gjashtë, po të ndodhte të kthente e të ngrinte kokën lart, do të shikonte që e
ëma dilte në ballkon dhe rrinte e vështronte, derisa ajo futej në kryqëzimin e
rrugës e zhdukej prapa ndërtesave gjashtëkatëshe.
Ditën që ndodhi gjëma, si dhe shumë kohë më pas, Podina Bolena qe e
bindur se mamaja e saj, gjatë dy vjetëve të bashkëjetesës me Oganin, kishte
bërë një jetë disi të fshehtë. Dukej se dikush kishte ushqyer e ndezur tek
vejusha një zjarr që asaj i duhej ta mbulonte. Pikërisht nga kjo qe përvëluar
më keq. Po asnjëherë, Podina nuk mendoi se qe Ogani, dhjet vjet më i ri se e
ëma dhe me atë alamet trupi prej burri legjendar, që ajo vetë i'a pat zgjedhur
për burrë të vendosur, duke e shpëtuar njëherë e përgjithmonë nga birbot e
trotuareve si dhe nga shijet e hidhura të braktisjeve.
74

Në orën dymbëdhjetë të asj dite, ishte hera e tretë, që vejusha përshkonte
rrugën përmes blirëve për t'u futur në banesën e saj. Dy herët e para kishte
mbartur ushqimet, ndërsa herën e tretë, bashkë me kambrikun, bleu në kthim
edhe një kilogram karamele me mente, por nuk arriti t'i çonte në shtëpi sepse
në sheshin para pallatit, hasi një trumbë fëmijësh të vegjël, që sapo kishin
dalë nga shkolla. Në fillim nisi të dhuronte për sejcilin nga tre kokrra, por ata
qenë shumë dhe filluan të cicërinin të gjithë përnjëherësh. Atëherë në shpirtin
e saj shpërtheu ndjenja e lashtë dhe e papërballueshme e amësisë: i shpërndau
me grushta përmes të qeshurave, duke i hedhur karamelet përdhe tamam si të
ushqente zogj të vegjël. Fëmijët i mblodhën dhe u larguan me brohorima, por
do të ktheheshin përsëri pas dhjetë minutash, që t'i ngrinin muranën sipas ritit
të lashtë duke hedhur gurë në vendin ku ra, si të donin të godisnin të keqen që
e mori.
Komshia e katit të katërt tregonte:
- Para se Roza të vdiste, e pashë dy herë nga dritarja: herën e parë u
shpërndante karamele fëmijëve të shkollës. Thashë se e bënte për shpirtin e të
shoqit. Herën tjetër, nuk kishin kaluar as dhjetë minuta, e pashë të vdekur
mes nje morie tullash poshtë pallatit, kur u dha berihaja. Medet! Edhe e
vdekur më ngjau kaq e re, kaq e bukur sa mund t'a merrje se qe e bija.
Vejusha Roza Bolena, hyri në shtëpi në orën dymbëdhjetë e dhjetë minuta.
Hoqi këpucët dhe si hodhi kambrikun e blerë mbi tryezë, ndjeu lodhje, por
nuk deshi të ulej pasi i'u kujtua xhaketa e Oganit. E kishte nderë që në
mëngjes, në një tel të vendosur nga pjesa e jashtme e ballkonit, dhe, me gjithë
atë diell që mbajti paraditja, pati përshtypjen se do të qe tharë.
Ajo që do t'ia tregonte vetëm natës së varrit, ishte se, dera që të shpinte në
ballkon, u hap me një gërvimë kaq therëse, kaq ngjethëse, sa atë çast i'u bë
sikur vajtimi i derës, qe dëgjuar në gjithë qytetin dhe se qindra njerëz në
lëvizje, kishin ndaluar e kishin kthyer kokat për të parë drejt saj.
- Djalli të marrtë,- pëshpëriti nëpër dhëmbë, por edhe fjalët që nxori i
tingëlluan keq. Iu kujtua e ëma në të gjallë të saj." Në çdo hap që bejmë,
kemi pranë djallin, por mendjen moj bijë, nuk e ka tek ne, ndaj është keq ta
zësh me gojë," - kishte thënë ajo. Sytë i vajtën tek vazoja me "Lule
Shqiponje", e cila nuk dihej në ç'rrethana qe rrëzuar mbi pllakat e dyshemesë.
Ndërsa bëri kujdes ta ngrinte, vuri re se vazoja kishte pësuar një krisje
vertikale, ndërsa lulja, qe këputur në mes. Roza Bolenës i shkrepi mendimi se
duhej hedhur në kosh.
Në çastin kur u përkul duke lëshuar gjithë peshën e trupit mbi murin e vogël
mbrojtës të ballkonit dhe u zgjat të prekte xhaketën e Oganit, qe shumë vonë
për të kuptuar se nuk i përkiste më kësaj bote, sepse pas një befti që i
përthithi gjithë gjakun nga trupi, ndjeu ta tërhiqte poshtë djalli, që ajo sapo
kishte zënë me gojë, pallati me ballkonet nisi të ngjitej me shpejtësi drejt
piellit, dhe së fundi, pas një përplasje (në të cilën i'u bë se u ndez dhe u shua
një dritë), Roza Bolena humbi masën dhe peshën, kërceu nga toka, u ngrit
pezull në ajër me një lehtësi të pazakontë dhe që aty, pa se si më pas, disa
njerëz (shumicën prej të cilëve ajo i njihte) u mblodhën rreth trupit të saj, se
75

si rrinin dhe e vështronin në një mënyrë të çuditshme; se si i morën pastaj
trupin dhe e futën në një makinë, por nuk kuptoi, përse bëheshin gjithë ato
përpjekje të nxituara, kur ajo ndjehej kaq rehat sa nuk ishte ndjerë kurrë
ndonjëherë.
Atleti Sirian Tini, një dyzetvjeçar që kishte mbetur djalosh për vetë
konstruktin e tij fizik, u ngarkua të gjente Oganin për t'i dhënë lajmin e
kobshëm.
Në Parkun e Automjeteve ku punonte gomisti, i thanë se qe futur në lokalin
karshi. Shërbente një alamet femre me minifund e me gjysmën e cicave të
kërcyera përjashtë.
E gjeti mes shoferëve, teksa qenë zhytur në një zdërhallje të shfrenuar prej
pijeve, kuturisjeve e shpotive glikosëse që hidhnin e prisnin me njëri-tjetrin.
Sirian Tini i bëri shenjë gomistit të ngrihej e të vinte pranë tij, por një jevg
barkmadh, i ulur karshi Oganit, nxori nga poshtë tryezës një tokmak të rëndë
dhe si e ngriti lart, filloi ta tundte në ajër, pastaj duke folur me një zë
garravesh tha:
- Na more, ti: Ogan Kapedani do të ngrihet nga tryeza vetëm nëse i ka rënë
flaka shtëpisë. - Dhe si heshti një çast, duke u menduar si zgurdallaq shtoi: -
Ose në i pastë vdekur ndokush.
I kishte rënë pikës.
Atëherë, atleti Sirian Tini, bëri pesë hapa përpara dhe duke u përkulur pranë
veshit të gomistit tha:
Ka ndodhur kjo e fundit, Ogan. Jot vjehrrë...
Gomistit të Parkut të Automjeteve, atë çast i'u bë se tokmaku që mbante në
dorë jevgu, e kishte goditur në kokë.
Më pas do të kujtonte:
- Kur pashë Sirian Tinin teksa bënte me dorë që t'i shkoja pranë, më pushtoi
një ndjesi: sikur karriga, në të cilën qeshë ulur, ishte e minuar dhe sapo të
ngrihesha do të ndodhte një shpërthim i madh.
Ogan Delia, në moshën njëzetvjeçare, kishte lënë në fshatin e lindjes një
histori të çuditshme, që edhe sot e kësaj dite nuk është harruar: Për shkak të
një basti me njërin nga versnikët e tij, kishte mbërthyer me dhëmbë në parmë
të qafës një gomar të madh dhe e kishte detyruar të binte në gjunjë me gjithë
përpjekjet e vazhdueshme të kafshës, që donte të shpëtonte. Sirian Tini, që e
kishte dëgjuar këtë histori, nuk shprehu kushedi ç'farë habie, kur Ogan Delia,
pasi mësoi lajmin e vdekjes së Roza Bolenës, rrugës për në shtëpi, hëngri
gotën e qelqit, të cilën e pati marrë me vete në çastin kur u nda nga shokët.
Kur gomisti mberriti në shtëpi, vejushën Roza Bolena sapo e kishin kthyer
nga spitali. E përcollën duke e shoqëruar nga pas me çertefikatën e vdekjes të
përpiluar nga vetë doktor Omar Bushati, kandidat i Shkencave Mjeksore dhe
kryetar i Bashkimeve Profesionale të asaj kohe.
E gjeti të shtrirë mbi të njëjtin krevat portativ, në të cilin katër vjet më parë
qe vendosur kufoma e farmacistit, të ndjerit Zelaudin Bolena. Me syrin e
djathtë paksa të hapur, vejusha e vdekur dukej si të deshte të përgjonte të
ardhurit për mort se mos i punonin ndonjë rreng; ndonjë rreng që s'kishin
76

mundur t'ia punonin sa ishte gjallë. Mjekra e saj qe lidhur me një rryp fashoje
të bardhë majë kresë për t'i mbajtur gojën mbyllur, dhe, ndonse pa jetë, dukej
se ishte pikërisht kjo gjë, që e bënte Roza Bolenën të vuante tmerrësisht. A
thua se mbante të shtrënguar mes dhëmbëve një të vërtetë të hidhur, që nuk
duhej t'ia thoshte as nates së varrit dhe se e kishin lidhur kësisoj nga frika se
mos fliste.
Ogani u afrua pranë së vjehrrës, e preku me gishtërinj në ball dhe pastaj,
ashtu siç do të bënte një i verbër që kërkon të sigurohet për diçka, gishtat e tij
rrëshqitën drejt majës së kresë mbi nyjën e lidhur të fashos. Qe ora dy e
pasdites dhe dielli i fundmajit hynte nga dritarja, binte mbi të vdekurën duke
e larë me një dritë të çuditshme. Ogan Delisë i'u bë se ajo dritë, nuk vinte nga
kjo botë dhe se ato çaste, Roza Bolena, ishte më e vdekur se kurrë
ndonjëherë; madje më e vdekur se ç'mund të ishte edhe pas njëqind vjetësh.
Ai vajti pranë dritares dhe uli perdet. Në dhomë u dha një mugëtim i ëmbël,
por çastet e atij dritëzimi do t'i ngeleshin në kujtesë si të fiksuara me gozhdë
të artë. Dhe në vitet që do të pasonin pas vdekjes së vejushës, gomisti i
Parkut të Automjeteve do t'i ikte e do t'i fshihej si syrit të djallit diellit të orës
dy.
Rita Kastrati, motër e një barku me Roza Bolenën, nuk arriti t'i ngjiste
shkallët gjer në katin e gjashtë. Akoma s'kishte shkelur në sheshpushimin e
katit të katërt, kur i ra të fikët. Nuk përballoi dot kujën e grave, që kishte
shpërthyer lart e, sidomos, ajo ç'ka e preku më tepër, ishte e qara me nam e
vajtocës me namë Lena Bodit, i shoqi i së cilës, kishte pasur shoqëri të madhe
me të ndjerin Zelaudin Bolena, farmacistin, që katër vjet më parë ndërroi jetë
për shkak të zemrës. Dhe me të vërtetë, asaj bravo i qoftë! E qau vejushën
sipas zakonit, duke i numëruar fjalë, që të këpusnin shpirtin, me krahasime që
as poetët nuk i gjejnë dot. Më pas do të thoshte:
- E qava sepse Perëndia nuk do të ujdisë më grua si Roza Bolena. Ajo i
thoshte diellit: o dil o të dal.
Duke filluar që nga çastet e zbritjes së vejushës në varr, e deri në
dyzetditëshin kur u shtrua darka e përshpirtjes, gomisti Ogan Delia kaloi ditët
e një humbësi të madh. Gjatë gjithë kësaj kohe, ai bëri një jetë të
shpërqëndruar hallakatjesh e pakujdesish prej njeriu që përpiqet të mbulojë
heroikisht dërmën e vet.
Pasditen e përgatitjeve për darkën e përshpirtjes, me datën dhjetë të muajit
korrik, para se t'ia behnin në shtëpi të ftuarit e pakët, Podina i kujtoi gomistit
se nuk qe larë që nga vdekja e së ëmës dhe se po shikonte tek ai edhe një fakt
tjetër shqetësues. E kapi për mëngëve të së njëjtës xhaketë që u bë sebep për
vdekjen e vejushës dhe krejt seriozisht i tha:
- Janë dy gjëra që duhet t'u biesh pas: e para, ka filluar të të bjerë era kalë
barre. Dhe e dyta, po të rritet gusha.
Pas fjalëve të saj, ai pa i çuditur në pasqyrë, se aty ku kishte qenë gropëza e
fytit, qe përftuar nën lëkurë një masë e rrumbullakët. Në fare pak javë, lëmshi
i vogël erdhi duke u rritur dhe një ditë prej ditësh ai kuptoi se kishte
mberritur koha për t'u paraqitur tek mjeku.
77

Pas mbylljes së historisë që po rrëfejmë, i dehur nga mrekullia e asaj që
ndodhi me Oganin, si dhe me synimin për të hedhur në letër këto rradhë, pata
takuar kirurgun që operoi gomistin e Parkut të Automjeteve.
Quhej Huzo Rodovina dhe kishte njëzet vjet që merrej me studimin e retinës
së syrit. Qe shkencëtar i vërtetë, por i mungonin mjetet laboratorike. Veç
kësaj, fati kishte bërë që të mbetej në atë qytet të humbur provincial e të
punonte mes mediokrësh profesionistë. Megjithatë, të tria dhomat e katit të
parë të shtëpisë, i kishte kthyer në një laborator të vërtetë mjekësie duke
përdorur gjatë eksperimenteve lloi-lloi mjetesh rrethanore. Madje kishte
arritur të realizonte me sukses edhe një operacion me ngrirje duke e rrasur më
parë pacientin në një frigorifer të madh. Kjo i kishte kushtuar një vit burg
pasi akti i tij i guximshëm, binte në kundërshtim me ligjet e mjekësisë.
Kirurgun Huzo Rodovina, e gjeta në oborrin e shtëpisë së tij teksa përpiqej të
gënjente me një thelë mishi një maçok të huaj. Donte t'a kapte që t'i merrte
njërin sy, por maçoku u largua me hapa të sigurtë duke e vështruar
shpërfillshëm e dinak.
- Maçokët janë fizionomistë të llahtarshëm, sidomos në muajin shkurt;
asnjëherë nuk kanë mëdyshje për një gjë dhe nuk gënjehen lehtë - tha ai.
Pastaj hymë në shtëpi dhe Huzo Rodovina, më foli mbi hollësitë e çuditshme
të metabolizmit si rregullator i organizmit tek njeriu. Gjithë pasion e me fraza
të sakta, më shpjegoi se si retina e syrit ruan me fanatizëm të madh imazhet e
figurave në rastet kur njeriu dashuron ose urren forcërisht. Ndërsa më
tregonte një frigorifer të mbushur me kokërdhokë sysh, që ai i kishte marrë
nga kafshë të ndryshme, tha:
- Mrekullitë e retinës janë një shans i madh për kriminalistikën, por rasti i
gomistit kapërcen gjithë kufijtë e njohur gjer më sot, pasi trauma, si masë
fibroze, është ndikuar nga eksitime nervore...
Duke u kujtuar në çast për një tjetër gjë, bëri një pauzë prej tre sekondash
dhe pastaj:
... Se mos harroj... Kur të ikësh prej këtu, po të lë një porosi; diçka që nuk
më kishte vajtur në mendje më parë: takojeni gomistin dhe i thoni nga ana
ime se, nëse i vjen për të qarë, duhet të qajë, të qajë medoemos, ndonëse
është burrë.
U përpoq të lidhte përsëi fillin e mendimeve atje ku qe këputur, por unë, i
bindur se nuk do të mund t'i rrokja kurrë të gjitha sa shpjegonte ai, i thashë
me shumë takt që të mos zgjatej në hollësira të tilla shkencore. Pastaj i'u luta
të më tregonte, brenda mundësive, nëse ishin të vërteta fjalët që gjindja
pëshpëriste lart e poshtë mbi ndodhinë e çuditshme gjatë operimit të gushës
së Ogan Delisë.
Kërkoi të betohesha para tij, se me të dalë prej aty, do të përpiqesha të
dëshmoja të kundërtën para gjithë atyre që mund të më pyesnin.
- Bëje për Ogan Delinë, sepse është nga ata heronj që nuk duhen shpallur -
tha.
78

Mëqenëse një ditë burrëria ime do të shembej pasi do të më duhej të gënjeja
për të bërë gjithaq sa kërkonte kirurgu i famshëm, vendosa t'a shemb aty për
aty: u betova rrejshëm në atë far feje sa mbeti tejet i kënaqur.
Atëherë shkencëtari i humbur, hapi një sirtar, nxorri prej aty një kokë gruaje
sa një terakotë dhe duke e treguar nga unë tha:
- Ja ç'mund të dalë nga kripa e lotit të ndrydhur të një burri, që ka dashuruar
fshehtësisht një grua.
Njoha kokën e bukur të vejushës Roza Bolena, kokën prej kripe loti, që
kirurgu i famshëm Huzo Rodovina, e kish nxjerrë nga gusha e gomistit Ogan
Delia.
79

PORTRETE
MUSTAFË XHEMAILI
Libri i ndërtuar nga librat
Duke lexuar «Republika e 1100 çudirave» të shkrimtarit Bedri DEDJA
Botoi TOENA, Tiranë, 1997
Rinjohja: antologjia e përrallës, antologjia e jetës
Kur lexohet një libër i bukur sigurisht lexuesi kënaqet dhe shpesh mendimet e
veta me bashkëbiseduesin i shpreh në letër, por edhe mund të heshtë: ato
mbresa leximi i bart me vete ngado që të shkojë dhe në secilën moshë që të
arrijë. Pastaj i përdor në jetën e përditshme, çka gjen pasqyrim në „formën” e
mirë në punë, në mësime e studime, pra, përgjithësisht në jetë.
Mirëpo kur lexohet në një libër që përbëhet nga librat, pra një antologji siç
është kjo e shkrimtarit tonë të njohur kombëtar, Bedri Dedjes, është një rast
i bukur. Rast i bukur sepse takohesh me shumë libra të autorit, me shumë
përmbajtje, me shumë personazhe, heronj të vegjël e të mëdhenj, me
protogonistë që të lenë aq shumë mbresa sa që lexuesi, domosdo, do të
shprehet disi, sepse nuk mund t’i mbajë ato vetëm për vete, si në rastin e
parë, kur lexon vetëm një libër të autorit përkatës.
Pak a shumë kështu më ka ndodhur edhe mua me librat e Bedri Dedjes.
Bedri Dedjen e kam njohur në mënyrën siç e përshkrova më lart, vetëm
përmes librit dhe kur isha fare i vogël. Më saktë aty nga viti 1965, kur në
dorë më pat rënë libri i tij i mrekullueshëm “Heroizmat e Fatbardh
Pikaloshit”. Dhe, merreni me mend, për pak qeshë duke u bërë edhe unë si
heroi i dashur i shkrimtarit, sepse u largova nga shtëpia, ika nga familja, dhe
hyra në përrallë si Fatbardh Pikaloshi. E gjithë familja dhe lagjja më kërkuan
disa ditë deri sa më gjetën, sepse kisha humbur, vërtet kisha humbur! Pra,
edhe unë kisha shkuar të bëj «aventura»!
Por, pse këtë libër të bukur, në antologjinë e përrallave «Republika e 1100
çudirave» Bedri Dedja nuk e ka futur? Pse-së duhet t’i përgjigjet vetë autori!
Rileximi i tanishëm i librit, për mua është një ritakim me heronjtë e librave të
tij, një “rinjohje” me prejadhjen dhe fëmijërinë time.
Pak bio-bibliografi
Shkrimtari ynë për fëmijë u lind në Korçë, më 20 nëntor 1930. Arsimin e
mesëm mori në gjimnazin «16 Shtatori» të qytetit të Durrësit. Më 1949 u
dërgua me bursë për studime të larta në Moskë, ku më 1953 mori diplomë në
dy degë paralele: psikologji - pedagogji dhe letërsi për fëmijë.
80

Ka punuar dyzet vjet pedagog i psikologjisë në shkollat e larta të Shqipërisë.
Për veprimtarinë shkencore iu dha titulli profesor e u zgjodh antar themelues
e sekretar shkencor i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Është fitues i
Çmimit të Republikës në fushën e letërsisë për fëmijë.
Gjatë krijimtarisë së tij për më shumë se dyzet vjet, ka botuar vepra jo vetëm
për fëmijë, por edhe në fushën e pedagogjisë, psikologjisë, historisë së
arsimit shqiptar, kritikës letrare, sociologjisë dhe politikës. Krijimtaria e tij
për fëmijë është shumë e pasur.
Ja disa nga veprat e Bedri Dedjes në këtë fushë: Një udhëtim i rrezikshëm,
Kallximi i gjyshes pastërtore, Përralla popullore mbi kafshët, Përralla e tre
vëllezërve, Heroizmat e Fatbardh Pikaloshit, Bariu i vogël në Mal të Thatë,
Shkolla e pyllit, Patoku në plazh, Përralla e shpatave të arta, Kapiteni i
shtrëngatës, Përralla e lepurit dhe breshkës, Kërcënimi i thonjve kozmikë
(novelë fantastike), Nëpër korridoret e thella të Jonit (roman fantastik),
Gjyqi i maçokut, Alarmet e qytetit Sdikuisht, Kacamicri rreth globit, Si
katër çiliminj u bënë biznesmenë, Kryengritja në një pallat të Tiranës,
Përralla njëmbëdhjetëshe, Qyteti me tri kështjella, Kalamajtë e pallatit tim
(roman në dy vëllime), Artan Burizani dhe çeta e tij (poema), Gjashtë
poema për kalamaj, Beni shkon në malësi me familje e shtëpi;
përmbledhjet poetike: Garda partizane, Poezi të zgjedhura për fëmijë,
Republika e 1100 çudirave etj.
Antologjitë ku janë?
Mënyra e ndërtimit të antologjive gjithmonë ndryshon. Varet nga shumë
shkaqe e rrethana. Antologji të poezisë shqipe në Ballkan ende nuk kemi. As
me poezi për fëmijë e as me poezi për të rritur. (E kemi tash së voni një
«antologji» të përpiluar nga Ali Aliu, por nuk mund të quhet e tillë pa
përfshirë në të, për shembull, Jusuf Gërvallën, Kate Xukaron, Agim Vincën,
Hivzi Nelën… etj). Po ashtu nuk kemi antologji as për prozën.
Me përrallën ndryshon puna. A mos vallë ngaqë përrallat kanë shteruar?!
Besoj se nuk është për këtë shkak. Të shohim.
Në fakt përralla shqiptare, pra edhe e popujve të tjerë ballkanas, është mjaft e
përzier. Duhet thënë se nga shtrati i përrallës shqiptare shpesh është vjedhur
dhe plaçkitur lënda e gatshme e ngjizjes së përrallave. Njëkohësisht, në
shtratin e përrallës shqipe është hedhur shumë lëndë e popujve të tjerë,
përfshi edhe lëndën e barbarëve që shpesh kanë pushtuar toka të gjera
shqiptare duke i mbajtur edhe sot me dhunë. Por këtë nuk mund ta shtrojmë
tash në këtë vështrim.
Përralla popullore shqiptare ka gëzuar botime të rëndësishme, si në Shqipëri,
ashtu edhe në Kosovë. Nga Instituti Albanologjik në Prishtinë (Dega e
Folklorit) ka parë dritën seria e njohur e Përrallave Popullore Shqiptare të
mbledhura dhe të botuara nën drejtimin e profesor Anton Çettës, ndërsa në
Tiranë nga Akademia e Shkencave (Instituti i Kulturës Popullore) ka dalë
Proza Popullore në 6 vëllime (deri më 1988). Një antologji tjetër (apo seri e
81

përrallave, siç e ka quajtur përpiluesi Virgjil Muçi), ka filluar të botohet në
vitin 1996 nga Shtëpia Botuese «Çabej», në Tiranë , me titull «Përralla
shqiptare për 100 + 1 natë».
Mirëpo, antologji të përrallave të përpunuara dhe librave të përallave nga
shkrimtarët, siç është Bedri Dedja, deri tash nuk kemi pasur. Pra, libri
«Republika e 1100 çudirave», është një libër i ndërtuar nga librat e autorit,
është një antologji e krijimtarisë autoriale. Vëllimi është i përbërë nga shtatë
libra: Kallëzimet e gjyshes pastërtore, Përralla popullore për kafshët,
Përralla të tjera me njerëz dhe kafshë, Bariu i vogël në Mal të Thatë,
Kapiteni i shtërngatës, Republika e 1100 çudirave dhe Kërcënimi i thonjve
kozmikë. Libri u përpilua nga redaktorja Pandora Dedja dhe u botua nga
„TOENA” e Tiranës, në vitin 1997.
Tematika e gjërë e përrallës ose jeta është përrallë
Bedri Dedja i takon brezit më të spikatur të shkrimtarëve për fëmijë. Një
përkushtim mbi dyzetvjeçar në krijimtarinë për fëmijë dhe të rinj, është një
përkushtim për jetën e njeriut dhe ardhmërinë e tij. Ai, me të tjerë, si Odhise
Grillon, Petro Markon, Shpresa Vreton, Nasho Jorgaqin, Sokol Jakovën,
Naum Priftin, Stavri Ponen, Skënder Haskon etj., që krijuan dhe krijojnë në
Shqipëri dhe Mark Krasniqin, Rexhep Hoxhën, Rifat Kukajn, Vehbi Kikajn,
Ali Huruglicën, Ymer Elshanin, Zejnullah Halilin, Ymer Shkrelin, Gani
Xhafollin etj., në Kosovë, përbëjnë personalitetet e mrekullueshme të
krijimtarisë për fëmijë. Kështu ata kanë krijuar dhe krijojnë një letërsi të
mirëfilltë për fëmijë dhe të rinj, me të gjitha ngjyrat e jetës së tyre të
brendshme dhe të jashtme, pavarësisht se fëmijët e dy shteteve shqiptare në
Ballkan përjetuan jetë të ndryshme në përditshmëri, ndërsa në Kosovë edhe
jetë tragjike deri në ditët e sotme. Gjithashtu letërsia për fëmijë është krijuar
dhe krijohet edhe nga autorë shqiptarë në Maqedoni, siç janë Fejzi Bojku,
Mehmedali Hoxha, Fadil Bekteshi, etj.
«Pena e Bedri Dedjes shkëlqeu veçanërisht në fushën e përrallës
origjinale. Po të lexosh të gjithë autorët tanë që janë marrë me përrallën
do të vesh re me kënaqësi se Bedri Dedja i krijon përrallat krejt ndryshe
nga të tjerët. Ai ka mënyrën e vet të gjetjes së fabulës, të ndërtimit të
subjektit, të skalitjes së personazheve, të futjes së problemeve e të frymës
së kohës në përrallat e veta të ndërtimit në mënyrë lodruese të fjalisë e të
frazës, të futjes së humorit që është aq i kërkuar nga lexuesit e vegjël.»shprehet
shkrimtari dhe kritiku i letërsisë për fëmijë Odhise Grillo.
Në librin «Republika e 1100 çudirave», përfshirja e shtatë librave (pjesëve të
tyre më të rëndësishme), nuk është bërë rastësisht. Edhe vetë si ndërtim e ka
kuptimin simbolik të numurit 7, karakteristik për përrallat shqiptare. 3, 7, 9,
dhe 77, katër numrat e famshëm të legjendës dhe përrallës shqiptare, që kanë
të bëjnë me mistikën dhe fantastikën e botës sonë ballkanase, por edhe më
gjerë.
82

Libri fillon me «Kallëzimet e Gjyshes Pastërtore», ku personazhe që
mendojnë, flasin, veprojnë, janë sendet, objektet, si furça e dhëmbëve, pasta e
dhëmbëve, sapuni, pra gjërat e higjienës elementare të një çamarroku që
quhet Eno; pastaj shamitë, flokët, këpucët, historia e fjalës Gërshërë dhe e
thonjve të gjatë të plakut, si dhe historia e një kopse.
Elementët edukativë për fëmijët e vegjël shihen që nga larg. Por kjo nuk
është e tëra dhe kryesore. Kryesorja, për mendimin tim, është pikërisht
mënyra e rrëfimit të subjektit të ngjarjes. Pra, mënyra e përralltarisë së
autorit, e cila është e kapshme, bëhet interesante për lexuesit e vegjël, dhe
kurreshtare për lexuesit e rritur.
Kështu vazhdohet me pjesën e dytë «Përralla popullore për kafshët», pastaj
përralla të tjera me njerëz dhe kafshë, për të dalë te Bariu i vogël në Mal të
Thatë, pastaj te Kapiteni i shtrëngatës, për të hyrë në Republikën e 1100
çudirave, ku e sheh republikën e fëmijëve, republikën e përrallave moderne
në gjumin e parë, natën vonë, para mesnate, në mesnatë dhe pas mesnate.
Pastaj një përzierje e çuditshme, (gjithmonë si në përrallë), e jetës së
personazheve: Bullafiqit, Etritit, Albanës, Arlindës, Bamirit, Donmirës etj, të
cilët tashmë takohen lirisht me dhelprën dhe ariun nga përralla shqiptare
«Ariu dhe Dhelpra», me Pinokun, me Maçokun me çizme, me Lizën e botës
së çudirave, me Tom Sojerin e Hekëllber Finit etj., me të cilët bashkëjetojnë,
veprojnë dhe përpiqen që me çdo kusht ta gjejnë shokun e tyre të rrëmbyer
nga Dikushi, Bamirin, të cilin në fund e gjejnë duke fjetur në shtrat, ashtu siç
e gjejnë të gjithë vetveten duke ëndëruar e fjetur qetë në shtretërit e butë të
tyre. Në shtretërit e butë, por me fantazitë e ndezura të tyre për të parë jetë,
botë që për ta u duket dhe është fantastike në pyllin e madh me antena
televizive në «Republikën e 1100 çudirave».
Kështu ky libër domosdo do të përfundojë me pjesën e shtatë - përrallën
fantastiko-shkencore «Kërcënimi i thonjve kozmikë», ku tashmë është
ndërtuar një Teleekspres Kashar, i zhytur në zambakë dhe trëndafila dimërorë
me të gjitha ngjyrat e ylberit, dhe gjëra të tjera fantastike të mrekullueshme si
linja të shpejta urbanësh dhe transqiellorë, deri në Mars, raketa dhe anije
kozmike «Tirana-45», Observatorë etj.
Ja pra, libri fillon me bisedat dhe bëmat e gjërave të rëndomta, si sapuni,
furça e dhëmbëve, kopsa e këmishës, për të përfunduar me ëndrrën e
fëmijëve për të ndërtuar anije kozmike dhe Observator, për të shkuar në
Gjithësi.
Rinovimi i përrallës
Gjithmonë është bërë përpjekje për të rinovuar përrallën. Përse bëhet kështu
nga krijuesit? S’u pëlqejnë atyre përrallat, s’i duan ato në format e para të
tyre, pra origjinale, dëshirojnë të krekosen duke thënë se ja, ne, njerëzit e rinj
të këtij apo atij shekulli, dimë më mirë të ndërtojmë dhe të shpikim përralla
se sa ju njerëzit e vjetër të epokave para Muhametit.e Krishtit!? Mendoj se
asnjëra e as tjetra. Pikërisht pse shkrimtarët i duan më së shumti përrallat,
83

andaj merren me to. A ka në botë ndonjë njeri, në kushte minimale të jetesës,
që nuk ka dëgjuar përralla? S’ka! Përralla ka qënë dhe mbeti për njerëzimin
forma e parë e rrëfimit dhe e edukimit që në foshnjëri. Rinovimi i përrallës
nuk është një proces i ri. Ajo si e tillë është shumë e bukur dhe e
pakalueshme. Por shkrimtarët, përralltarët, rrëfimtarët, tregimtarët, historianët
e folklorit, përpiqen që përrallën ta përshtasin për kohën, për njerëzit dhe, në
bazën e saj të nxjerrin përrallën moderne për kohën, për njerëzit që
bashkëjetojnë me ta. Kështu bëri Anderseni. Kështu bënë vëllezërit Grim,
Xhani Rodari, Naim Frashëri, etj, të cilët rinovuan e krijuan një bagazh të
madh të përrallave për kafshët, njerëzit, kafshët dhe njerëzit, legjendat, mitet
dhe historitë e çuditshme të kësaj bote dhe të botës së përtejme!
Në letërsinë shqipe Bedri Dedja është një rinovues i përrallës kombëtare.
Përmes librave të tij ka bërë rinovim pozitiv, duke e futur përrallën e re në
shërbim të drejtpërdrejtë të botës fantastike të fëmijëve shqiptarë. Nga kritika
letrare, me të drejtë, Bedri Dedja krahasohet me Xhani Rodarin, i cili është
njëri ndër rinovuesit dhe krijuesit më të mëdhenj të përrallës moderne në
letërsinë italiane dhe atë botërore.
a) Përralla poetike
Bedri Dedja ka edhe një veçanti tjetër që nuk e di se a e ka theksuar kush deri
më sot. Bedri Dedja është një poet i përrallës. Tregimi poetik i përrallës
është një karakterisikë e thellësisë krijuese të autorit, e sensit poetik të tij.
Poezia është gjuha më e lartë e krijimtarisë, ndërsa tingulli,, muzika -
mbrëtëresha e arteve dhe e komunikimit univerzal.
Po përralla?
Në fakt përralla në vetvete është edhe poetike, ndoshta që në lindjen e saj,
bashkë me këngën primitive të njerëzimit. Përralla ka bazën e saj të lashtë,
por problemin gjithmonë e ka të ri, aktual, të përshtatshëm. Personazhet janë
gjithmonë të kësaj bote, ani se janë krijuar në botëra të tjera. Domethënë
shumë të lashta.
Kështu Bedri Dedja, për mendimin tim, kulmin e të shprehurit poetik në
përrallat e tij të rinovuara shqipe, e arrin në përrallën «Shpatat e arta», e cila
në «Republikën e 1100 çudirave» është në faqen 55.
b) Të rrëfesh jetën si përrallë: ose a mund të bëhet përralla realitet dhe
realiteti përrallë
Një kapitull i veçantë, ie cilia është për të diskutuar për krijimtarinë e Bedri
Dedjes është edhe tregimi i jetës së përditshme si në përrallë. Pra, autori
ngjarjet nga jeta e përditshme i tregon dhe i zhvillon si në përrallë.
Personazhet e tij, si fëmijët që nuk kishin asnjë këpucë, e prej të cilëve ishte
edhe Met Partizani, ose historia e Bariut të vogël në Mal të Thatë, bashkë me
një serë tregimesh të tjera si për dy Shkurtet në tregimet «Përralla për 14
vjeçaren e malësisë» dhe «Përrallë për cucën Shkurtë me flokë të gjatë»
84

(vajzat e guximshme) që flijohen për një jetë më të mirë të shoqërisë
shqiptare.
Një formë të tillë më të realizuar, te rrëfimet e Bedri Dedjës, e hasim edhe në
tregime të tjera e veçanërisht te «Kapiteni i shtrëngatës», ndërsa shpirtin e
aventurës së vërtetë e gjejmë te romani «Nëpër korridoret e thella të Jonit»,
që nuk është përfshirë në «Republikën e 1100 çudirave».
3) Fantastikja e përrallës ose fantastikja e fantastikes
Fantastikja është baza e përrallës. Ajo merr përmasën e reales në përrallë dhe
rrëfimi bëhet i kapshëm, sepse gjërat që ndodhin aty, pavarësisht se nuk
ndodhin, janë të kapshme për të gjithë. Bedri Dedja këtë e ka studiuar më së
miri dhe pikërisht për këtë edhe ka një sukses të madh në rinovimin e
përrallës. Këtu del edhe një çështje tjetër që është thelbësore: edukimi përmes
përrallës së rinovuar duke gërshetuar elementët e kohës moderne me
fantastiken. Megjithatë fantastika e përrallës ose fantastika e fantastikës te
Bedri Dedja është brilante. Kjo dëshmohet më së miri te rrëfimet që
theksuam më lart në „Republika e 1100 çudirave“, te „Kërcënimi i thonjëve
kosmikë“ dhe veçanërisht te përralla e përpunuar «Përralla e tre vëllezërve»
në faqen 49 të «Republikës... »
Përralla moderne dhe teknologjia e saj - cila është ajo?
Teknologjia e përrallës është gjithmonë e njëjtë dhe historikisht ajo ka
mbetur e pacënuar. Mirëpo, përralla moderne e kohës së sotme e ka
ndryshuar shumë teknologjinë e vet të paraqitjes. Përralla e rinovuar moderne
ka marrë dimensione të ndryshme të të shprehurit. Ajo tash përpunohet në
teatër, në radio dhe sidomos në film. Vendin e thjeshtë të rrëfimit të përrallës
origjinale ose të përpunuar, tash e kanë zënë spektaklet e filmit. Mënyra e
tillë e paraqitjes së përrallës përmes celuloidit, ka bërë që ajo të marrë një
dimension të ri, që ndryshe quhet «realitet i kapshëm». Fëmijët, dhe jo
vetëm ata, tash e shohin përrallën e veshur me një teknologji të re të rrëfimit.
Personazhet janë me kostume sipas imagjinatës së regjisorit. Skenografia,
mjedisi dhe dialogjet sipas një skenari të caktuar. Fëmijët, dhe jo vetëm ata,
personazhet e dashur të përrallave, tashmë i shohin «të gjallë» dhe,
dalëngadalë, miliona e miliona fëmijë, nuk kanë durim të dëgjojnë dy përralla
bashkë nga përralltari, që, në këtë rast janë nëna, babai, gjyshja apo gjyshi.
Përralla ka pësuar kështu një tronditje të thellë. Ajo në fakt po e humb
bazën e vet dhe ndërtimin fillestar të saj. Gjë që, për mendimin tim, është
një dëm i madh, i jashtëzakonshëm, ndaj letërsisë gojore popullore. Them
kështu sepse teknologjia e re e paraqitjes dhe rrëfimit të përrallave e ka
relativizuar, shpeshherë në sens negativ, duke përfituar mekanikisht dhe në
mënyrë absurde mbi materialin e përrallës.
Studiot e fuqishme filmike me përmasa planetare të ditëve të sotme, si ajo e
Wolt Dizni-t, e Asterx-it, etj., me një dimension superior të mjeteve
85

teknologjike për risajimin e prodhimin e përrallës moderne filmike, kanë
bërë që interesimi për përrallën e vërtetë, për përrallën bazë, të bjerë dhe të
përjetojë një zvenitje të interesimit për konsumin. Përralla moderne tash
konsumohet më lehtë nga moshat e vogla dhe shtresat e ndryshme të fëmijëve
në mbarë botën. Megjithatë realizimet e mrekullueshme të Lizës në Botën e
Çudirave, të Përrallave Pafund gjermane, të një pjese të përrallave rumune,
çeke, sllovake e ruse, pastaj të përrallave të përpunuara nga studiot e Wolt
Dizni-t, për Mbretin Luan, për Bukuroshen dhe Bishën, për Katedralen e
Roterdamit, për përrallën e ftohtë të Barbi Kukullës etj., janë bërë hit i jetës
së përditshme të fëmijëve në gjithë Planetin.
Përralla shqipe ende nuk është vënë në pozitat që folëm më lart. As ajo me
teknologjinë e vet bazë të të rrëfyerit, e as përralla e përpunuar. Kjo është e
kuptueshme sepse për spektakle të tilla duhet mbështjetje e fuqishme
materiale dhe teknologji moderne, gjë që, shqiptarët ende nuk i kanë dhe
nuk do t’i kenë edhe për një kohë.
Në një mënyrë kjo është mirë, por në anën tjetër unë do të kisha qenë më i
lumturi i botës, po të kisha fat dhe jetë, që një herë, t’i shoh të ekranizuar në
spektakël përrallat e mrekullueshme «Hyria e Detit», «E bukura e Dheut»,
dhe «Përralla për Qerosin» i cili shkon në botën tjetër dhe kthehet sërish duke
sakrifikuar gjithçka për të jetuar në botën reale. Botë e cila është më e bukura
dhe më fantastikja se çdo botë tjetër imagjinare. Madje edhe më e bukur se
imagjinata dhe fantastikja e fantastikes.
Do të kishte qenë një mrekulli, ta zëmë, të realizohej në film krijimi i
përpunuar «Përralla për tre vëllezërit» e Bedri Dedjes, njëra ndër më të
bukurat e letërsisë për fëmijë, e ndërtuar mbi përrallën e lashtë shiptare.
Megjithatë leximi i përrallës dhe tregimi i saj janë të pazëvendësueshëm me
asnjë formë dhe teknologji përpunuese të kohës. Ashtu siç ka ndodhur me
ekranizimitn e romaneve dhe legjendave, të cilat nuk kanë arritur asnjëherë të
formojnë përshtypjen e fuqishme që ka lënë te lexuesi leximi i parë i tekstit të
shkruar, ashtu mendoj se, edhe format e para të dëgjimit të përrallave ose
leximit të tyre, do të vazhdojnë të lënë mbresën e jashtëzakonshme të rrëfimit
gojor ose të leximit vetanak.
Bedri Dedja në këtë rast e ka kuptuar më së miri përrallën dhe përrallën e
përpunuar, ndikimin, rolin dhe efektin e saj, duke e kultivuar atë me një
këmbëngulje të admirueshme.
Bienne, 1998
86

FËMINIA * COPIL�RIA
ABDURRAHMAN THAÇI 40
Vitet e pritjes
“... O po vijnë pampurat moj nanë, bregut detit
o po na vijnë o moj nanë, askertë e mretit,
o gjysma knojshin o moj nanë, e gjysma kajshin
hej nga ni letër moj nanë, n'vilajet e çojshin
hej, nga shtatë vjetë, o moj nanë, t 'na presin grat-e
o mos t'na presin o moj nanë, ka shtatë vjet-e
o le t'i marrin o moj nanë, burrat pleq-e...”
(këngë popullore)
Sot pas disa vitesh më ra ta dëgjoj atë këngë që i shkaktonte lotët në sytë e
nënës sime. Si në mjegull m'u parafytyrua fytyra e saj dhe rrëfimi rrënqethës
për vëllain e saj shkuar nizam, që frymëmarrja e fundit iu ndal te Kodra e
Madhe, vetëm disa hapa afër fshatit të lindjes... Kjo ndodhi pas shtatë vjetësh
bredhjeje fushave të përgjakura të shkretëtirës së Edrenesë. Nga ajo kohë e
tmerrit, nga ajo tragjedi familjare e kombëtare nuk ka mbetur asnjë shënim,
asnjë fjalë... Por vetëm një nishan: Një pallto e zhgunjtë me një vrimë në
mes, nga e cila, më duket se edhe tani, kundërmon era e barotit...
Më kujtohet... Nëna ndjesë i pastë shpirti, shpeshëherë e nxirrte nga fundi i
arkës dhe çmallej duke ia fshirë pluhurin... Pastaj e paloste me kujdes dhe
prap e vendoste në fund të arkës. Pas këtij ceremoniali, ajo zhgrehej në vaj
ngashërues dhe e niste rrëfimin e saj...:
* * *
40 Abdurrahman Thaçi lindi më 1959 në Likovë të Maqedonisë. Në fillimet e tij është
marrë me gazetari dhe, për disa vite, punoi në Televizion. Është anëtar i ShShSh të
Maqedonisë, si edhe anëtar i redaksisë së revistës së përmuajshme "Doruntina". Me
krijimtari është marrë qysh herët në fëmijëri, kur edhe nisi të botojë krijimet e para në
periodikun dhe në shtypin ditor. Ka qenë bashkëpunëtor i gazetave "Bota e re" dhe
„Rilindja" të Prishtinës si dhe i revistave për fëmijë "Gëzimi" dhe Fatosi" të Shkupit.
Fitues i disa Çmimeve Kombëtare; pjesë nga krijimtaria e tij janë përfshirë në disa
antologji. Veç krijimtarisë për fëmijë, ka botuar edhe poezi e tregime për të rritur,
novela, skica, reportazhe, pjesë teatrale dhe tekste këngësh etj. Ka botuar dy
përmbledhje me tregime, "Malli i pritjes" (1993) dhe "Balada e liqenit" (2003) ndërsa
ka në botim edhe dy vëllime me poezi e proza. Aktualisht jeton në Sh.B.A.
87

...Ishte muaji i të korrunave, ditët zvarriteshin, vergjia e zaptive ishte shumë
e lartë...ne mezi i dilnim në skaj vitit. Por, ama ankthi i pritjes së kumtit për
shkuarjen e nizamëve, ishte edhe më i rëndë. Në çdo kasollë ishte futur
heshtja e rëndë, varret sipër fshatit shtoheshin dita-ditës. Çdo ditë prisnim
ftesën në zarfin e kaltërt për Ymerin tonë, që e kishim një për mall... Ftesa së
pari arrinte te kmeti i fshatit, prandaj kur ia vërenim mërrolat që i zvarriteshin
fytyrës, parandjenim se kishte ndonjë lajm të hidhur për të na rrëfyer. Sa të na
dhimbsej jeta e ndonjë të riu nga fshati ynë, prap nuk dëshironim që në atë
zarfë të figurojë adresa e jonë.
...Ishte ditë e xhuhma si sot m kujtohet... Kudo mbretëronte një heshtje e
thellë, nuk pipëtinte asgjë dhe dukej sikur gjithçka rreth e rrotull shtëpisë
sonë kish ndaluar dhe s’po merrte frymë, s’lëvizëte. Atje diku në mes të
fshatit me një ritëm të saktë zhurbonte çesmja e Maliqit, ndjesë shpirti i
pastë, e pat ndërtuar një vit para se të ndërroj jetë. Njëmend në haxh, nuk ia
mbrrini ymri të shkoj, ama çesmja mbeti me emrin e tij, ku në vulgun më të
madhe të vapës e shuajnë etjen, shumë kalimtarë të rastit, që lëshohen në
rafsh nga gryka e maleve... Për një moment na u prenë këmbët, kur atë qetësi
mortore e prishi një trokollimë e rreptë te dyertë e mëdha. ...Ishte kmeti me
një zarfë në dorë. Si zakonisht, ai kur sidhte ndonjë lajmë të hidhur nuk hynte
brenda. Aga e mori ftesën dhe nuk i mbeti pikë gjaku në trupin e tij, fytyrës
së tij i ra një çehre prej meiti, ndërsa neve na u duk sikur i ra hija e vdekjes.
Lajmi qe aq vrastar, sa do të thante zemrën e çdo njeriu. Atij iu shfaq një
bindje se atë helm të mbledhur në shpirt mund t'ia shpërthej vetëm plumbi.
Hetova se nga unë fshehej një gjëmë e madhe... U binda plotësisht se Ymerin
po e rekurtojnë, kur në sytë e nuses së tij vezulluan lotët...
“ - Luftë! Luftë! Kob për të gjithë!...” - thërriste telalli dhe i binte daulles,
mëhallë më mëhallë... Luginat magjepse të rrethuara nga kurorat
madhështore të maleve, përnjëherë e mshehën bukurinë. Ndërsa shushurimat
e ujrave e fëshfërimat e gjetheve bleroshe ngadalsuan ritmin... U stepën
fluturimet e zogjëve, u trazuan burra e gra... Nuset e reja u mbështollën në
velon e zi... Vashat ndër unaza ndaluan gjergjefin, plakat vekun e lanë në
gjysmë... Pushuan edhe këngët e bylykut të vashave beqaresha, që
dëgjoheshin buzëmbrëmjeve kur venin te kroi për t'i mbushur shtambat me
ujë të ftohtë... Edhe bariu fyellin më nuk po e merrte me vete... Fshati po
boshadisej...mbetën vetëm pleqtë dhe fëmijët... Kalonin ata muaj nën tehun e
shpatës...nën thundrën e pashallarëve...nën rrëketë e gjakut... Por, për idealin
e kujt se?!...
...Shumë shpejtë erdhi dita e nisjes, në turmën e varganit të nizamëve edhe
Ymeri ynë, drita e vetme e shtëpisë sonë. I uniformuar na dukej edhe më i
hijeshëm edhe më i gjatë, më i madh. Pak para se të nisen hoxha i fshatit i
mblodhi të gjithë në oborrin e xhamisë dhe me një zë lemeritës iu tha: “-
Burra lufta i ka kobet e veta, por ju mos e humbni ymytin tek zoti, se ai e ka
kuvetin e madh, patjetër t'i lëshojë sytë edhe nga ju, për të ju marrë në
mbrojtje... Disa nuk do të kthehen prej atjehit, do të bihen shehitë, atyra do
t'iu lahen kusuret, shpirtat e tyre do të shkojnë drejtë në xhehnet...” - Edhe ne
88

e dinim se ai ishte marshi i pakthimit, se atje ku i çonin më të dashurit tanë
ishte kasaphane e tmerrshme. Dhe pas gjithë atij ceremoniali erdhi edhe çasti
i kobshëm ndarjes. “ - Ti po shkon o bir, mua ma bëj hallall se nuk i dihet,
vdekjen e kemi hak!” - i tha lokja që rrinte e shtrirë në minder. “ - Kështu
paska qenë e shkruar, o bir! Ishalla të ruan zoti, për hatër tonin, e kthehesh
shëndosh e rahat në shtëpi, se vetëm ty të kemi!...”- ia priti aga, me një zë
përvajtës. “- Mos na harro o vëllau im i hasretit!”- ia prita unë, nga pas, ajo
thirrje e jetës ishte si një puls që rrihte në çdo mesditë nëpër ato vise të larta
malore. “ Të pastë zoti në mbrojtje o bir! - I tha nëna, duke u zhgrehur në një
vaj ngashërues… Nusja e tij Fitnetja, atë ditë i pat hequr dimitë lahora dhe u
mbështoll me rroba të zeza, ata lotë të akullt në sytë e saj, mu duk se u nisën
në atë udhëtim të fundit. Ndërsa nëna, nusen e tij e përcolli me një shikim të
murgët të përzier me ndjenjën e mallëngjimit, dhe hiç s’iu bë qejfi që djalin e
saj të hasretit, atë ditë po ia përcillte e veshur në të zeza...
Te Kodra e Madhe u ndamë nga Ymeri, aty ku atij iu ndalën njëzetë e pesë
pranverat... Para dhe nga pas, shtrihej vargani i të rinjëve të rekrutuar nga
fshatrat përreth, por pjesa më e madhe ishin nga fashti ynë. Fati e deshti që
gati nga çdo shtëpi të herret nga një i ri. Ishte ajo një nga ditët më të
kobshme, rrebesheve të përjetuara në lëkurën tonë asesesi s’mund t’iu
iknim…Atë ditë mësova se sa i fuqishëm që është njeriu, vazhdova të jetoj
edhe pa vëllain e vetëm… Më dukej se në çastin e ndarjes, atë e shtynte një
dëshirë e thellë e përzier me mall e dhembshuri që ta kthej kokën edhe një
herë; nga Fitnetja, nga aga, kah lokja, kah unë, por nuk e ktheu dot. Nuk
deshti që ne t’ia shihnim lotët. Ah lotët! Në ato kohëra qenë bërë miku i çdo
shtëpie.
Rekrutët - nizam, ngjiteshin pampurave si bletat në koshiqe… Ishin ato
ngjarje që nuk përsëriten, qetësia e vdekur e malësisë sonë mbetet e paprekur,
mbetet po ajo që qe; e bukur, e shijshme! Vallë a do të kthehen nizamët e të
pjeken me të? Ishte në pikëpyetje e madhe?! Pas ikjes së tyre, pragjet e
shtëpive i mbuloi mynxyra, vatrave të ngrohta iu vinte erë krajatash. Ishim
bërë sy e veshë gjatë përgjimit të ndonjë lajmi.
Pas njëzet e nëntë muajve na erdhi një shkresë e blombuar me një vulë në
mes. E thirrëm mësuesin e fshatit që t’na e lexoj atë letër të mallkuar, që po e
prisnim me ditë e me muaj... Si sot më kujtohet …?! Nëna e mori, e puthi dytri
herë, por nga fytyra e zverdhur e mësuesit, kuptuam se kishte ndodhur ajo
më e keqja… Ai vetëm belbëzoi si ndër dhëmbë dhe mezi i shqiptoi fjalët: “-
Nga Jemeni qenka?!… Zoti iu lashtë shëndoshë juve se Yme…?!
Për një çast mu duk se më ra kulmi i shtëpisë mbi kokë... Qanë e vajtuan me
ne edhe fqinjët, qau edhe i tërë fshati, edhe ata që e njihnin e se njihnin
Ymerin tonë….
Pas një jave vdiq nëna, me letrën e tij të parë dhe të fundit, me fotografinë e
tij në gji… Ajo sikur e parandjeu vdekjen e saj, prandaj na tuboi të gjithëve,
mua m’i puthi faqet e lara në lotë, ndërsa ajo vet nuk qante fare, kishte besim
të fortë tek zoti. E mbante shpresa se në atë botë e para do të takohej me
Ymerin… Pas një heshtjeje të nemitur me një zë përvajtës, më urdhëroi: “
89

M’i lidhë flokët gërshetë moj bijë. Nëse vdes dua të vdes me gërsheta të
lidhura… Në ditën e vdekjes dua të shkëlqej si hëna pesëmbëdhjetë…”-
mandej ra shahdet, shëtiti shikimin mbi fytyrat tona, shtriu trupin gjërë e
gjatë dhe vdiq… Hoxhën e porositëm që t’ia thirr temxhidin, që në ato kohëra
nuk ishte një thirrje e jashtëzakonshme. Ishin ato vitet e vdekjeve të
njëpasnjëshme...
* * *
… Ishte kulmi i verës, po fryente një erë e lehtë dhe e vakët. Nga çardaku
shtëpisë e pashë kmetin tek trupoi rrugën te dyertë e mëdha, prap në dorë
mbante një zarfë të kaltërt, për një çast më u bë se po reprizohej ajo skenë e
para shtatë viteve, kur e rekrutuan Ymerin… Sapo u këndella pakëz, zbrita në
katin e poshtëm për tu njohur me atë farë shkrese… Shtangova kur dëgjova
zërin e mekur të mësuesit… ”... ndodhem në një spital të Edrenesë, i kam dy
plagë nëpër trup… Është një çudi e madhe se si kam mundur të shpëtoj prej
atyre rrebesheve të plumbave…Të gjithë më kanë ditur për të vdekur… Sa të
këndellem pak, do të kthehem në shtëpi… Ju përqafoj të gjithëve me rend: ty
loke, nënën, agën dhe ty motra e vogël nëse ende nuk ke vajtur në derë të
burrit… E përshëndes edhe Fitneten, nëse ende e kam nishan timin…”
U gëzuam shumë, por njëkohësisht edhe qajtëm, kur morëm kumtin se
Ymeri ishte i gjallë… U gëzuam se pas shtatë vitesh do të kthehet, e do ta
shprushim mallin që na përvëlonte. Qajtëm sepse ai nuk e dinte për vdekjen e
nënës, për ndarjen e gruas së tij, që në derën tjetër i lindi dy fëmijë… Atë ditë
për herë të parë në jetë e pashë agën duke qarë me ngashërim… Unë u mbylla
në fllanik, e qava dhe e vajtova vëllanë për së gjalli… E nama atë kohë
nizamësh me loçkë të zemrës. I nama me hiçëm e dovlet, me hoxhë e me
kmet…
… Ishte koha e lumnajave, gruri dhe misri atë vit ishin bërë hukubet. Unë
dhe aga ishim te lama kur befas nga Kodra e Madhe oshëtiu një krismë e
mallkueshme…?! Aga i ndali buajtë e gjuajti ostenin, ndërsa njërën dorë e
bëri strehë mbi ballin e djersitur dhe shikimin e përqendroi në drejtim të
kodrës; ofshau, pastaj shtoi si për vete: “- Krismë e kobshme më duket kjo
moj bijë! Nuk iu njgjan krismave të lindjeve! Athua kë e zu taksirati?!” – dhe
ende pa i mbaruar mirë fjalët, një burrë jo fort në moshë u lëshua tatëpjetzës
dhe me vrap ngarente në drejtim tonin, dhe po bërtiste si i çartur!… Dëgjuam
tek po e përmendëte emrin e Ymerit… Kur u afrua përballë nesh mori pak
frymë dhe bëlbëzoi: ”- Ngutuni më shpejtë se Ymeri shtiu në vetvetën?!…”
“- Çka breee!? ...” – ia priti aga. Ai zë i theksshëm i tij, deri sa të jem gjallë
do t’më oshëtijë në veshë.
Kur u ngjitëm në maje të kodrës çka me pa!… Ymeri i ynë, i shrirë gjërë e
gjatë, nja dy veta i qëndronin te koka. Aga iu afrua i pari, nga supet që i
dridheshin dihej se ç'dhemje ia zhuriti gjoksin, dhe e pashë tek po e merrnin
n’gryk ata dy burra duke i thënë: “- Mos u mërzit bre burrë, se deri këtu e
paska pas ymrin! Se edhe ne i kemi pak fajet …” – m’u duk se aga s’ua vuri
edhe aq veshin fjalëve të tyre... Pastaj u përul mbi trupin e tij e me pëllëmbë
të dorës ia ledhatonte fytyrën duke ia mbyllur sytë e mbetur çelë, që i kishte
90

të drejtuar në kahje të shtëpisë sonë... Mandej e puthi në ball dhe renditi
mallkimin e tij, që fjalë për fjalë, sot më kujtohet: ”- Shtatë vjetë të prita
baba, me ditë e me netë... Ti or biri im, veç edhe shtatë hapa s’bëre sabër, të
të kishim parë të gjallë …!” Unë nuk pata folur asgjë, ama qava në zë,
ndjehesha fajtore pse ia ndjella kobin vëllait kur e vajtova për së gjalli… Kur
e ngritën pezull trupin e tij, për herë të parë ia pashë njollën e gjakut në gjoks,
që i kuqëloi si një trëndafil i kuq, mbi këmishën e bardhë…
…Në natën e shtatë të vdekjes së Ymerit, posa i lajtëm duart pas ngrënjes së
darkës, oborri ynë i errët u ndriçua nga një dritë e bardhë e fenerit… Në odën
e madhe ia behën disa burra të zgjedhur të prirur nga plaku i fshatit. Në mesin
e tyre ishin edhe ata dy burra që i qëndruan pranë Ymerit në ditën e vdekjes.
Kishin ardhur me lyp hallallëk nga aga…
Pasi ia shtrënguan dorën njëri tjetrit, zunë vend rreth e përqark odës, e
ndërruan nga një cigare dhe pasi i pinë kafetë që ua poça veç e veç në prushin
e mangallit... Për ta thyer akullin e asaj heshtje, bisedën e nisi njëri prej atyre
dy burrave: “ - Baca Azem, atë ditë si për kob me vëllain u nisëm për në
qytet, për me pa se si po shkon pazari… Thamë t’i bijmë për së shkurti kah
Kodra e Madhe… Aty i kaluam përskaj Ymerit, që n’fillim se njohëm,
prandaj e parakaluam vetëm me një “tungjatjeta”. Vëllai i vogël në ndërkohë
ia priti: “- Ymeeer, a ti je aaa?…” “- Po unë jam vet Ymeri, çka ka të re në
fshatin tonë? Si kamë të mijtë?…” “... eh ne aty gabuam, u treguam shumë
axhami… E i thamë:…se nëna të ka vdekë... gruaja të është martuar…se i ka
dy fëmijë në derën e huaj…”.
Atë natë, një kohë të gjatë një qetësi e vdekur e pat pushtuar odën e burrave,
askushi nuk bëri vërk me gojë… Të gjithë e prisnin fjalën e agës… Ai, i
ngriti vetullat, dhe sikur përtej atyre rrudhave që iu vizatoheshin në balllë,
kërkonte diçka. Diçka që i mbeti nyje në gjoks. Ato vite të pritjes ia
shumëfishuan vuajtjet në shpirtin e tij të përvëluar. Pasi u përtyp nja dy - tri
herë, shëtiti shikimin e tij nëpër fytyrat e mysafirëve kurreshtarë, pastaj
shpërtheu zëri i tij lemeritës por i sigurt: “ – Birin tim ma vrau koha, o
vëllezër… Ëndrra e tij e kthimit mbeti atje…e mbuluar me pluhurin e asaj
shkretëtire. Malli përvëlues, për vendlindjen, për më të dashurit e tij, shtatë
vite me radhë ia brejtën shpirtin... Prandaj zemra e tij, pushoi së rrahuri
pikërisht atje?... Atje, në atë xhehnemin e vërtetë, ku jeta e njeriut çmohej më
pak se një plumb, atje ku vdekja i priste para dhe pas shpinde. Në ato çaste
trishtimi çdo krijesë njerëzore i humb ndjenjat për jetë... Prandaj juve miqë që
më keni ardhur në konak, edhe njëherë po ua përsërisë: ... Se djalin tim ma
vrau koha, ma vranë vitet e pritjes... Ashtu ka qenë e shkruar prej zotit, aq sa
ai e ka bërë me rahmet. Atij i qofshim falë, se e ka kuvetin e madh, ne vetëm
mundemi t’iu përkulemi dëshirave të tij.”...
* * *
...Si sot më kujtohet... Pas asaj bisede të gjatë, nënës sime disa herë iu patën
shkrumbuar buzët… Pat heshtur për disa çaste, sa për të marrë frymë,
91

njëkohësishtë atë pauzë e shfrytëzoi për të pirë pakëz ujë dhe për t’i fshirë
lotët, që herë pas here e pengonin në të folur. Shikimin e saj nuk e shqiste nga
fundi i arkës... Aty ku fshihej kujtim i vetëm i asaj drame tragjike, të lozur
para qindra vitesh, në një largësi prej mijëra kilometrash… Para dhe pas
shënjestrave të pushkëve, për idealin e askujt, pikonte dhe s'shterronte
dhimbja shqiptare.
Pasi u lirua pak nga ato dridhje të ankthshme, e çoi kokën përpjetë dhe mi
ngunjoi sytë e saj kurreshtarë, sikur donte t’i arsyetonte lotët, dhe me një zë
të mbytur më tha: ”- Inshalla o biri im, kurrë më nuk përsëriten ato kohëra të
liga! Të pastë nëna ty...
92
Lakewood (SHBA) janar,2004

OPINION
VASSOS PANAYOTIS
Elenismul în România * Helenizmi në Rumani
VIOREL ROMAN
Evropa, për Zotin!
Bashkimi Evropian, 25 vende dhe së shpejti Rumania, Bullgaria, pas të cilave
do të pasojnë edhe popuj të tjerë ballkanas ose nga Deti Mesdhe, kanë
Kushtetutë të përbashkët. Është një ngjarje historike pa precedent sepse
kështu u vunë bazat e një paqeje të qëndueshme dhe të begatisë në një
kontinent nga ku zunë fill luftrat botërore dhe ku pothuajse nuk ka ekzistuar
brez në të kaluarën, që të mos ketë marrë pjesë në ndonjë luftë. Pap Gjon Pali
II u shpreh për futjen në hyrje të Kushtetutës të „rrënjëve të përbashkëta të
krishtera” dhe përmendjen pa anashkalime të Zotit. Sikurse është parashikuar
për shembull në Kushtetutën gjermane, ku saktësohet „përgjegjësia ndaj
Zotit” dhe zyrtarët a lartë, ministrat betohen me formulën „ Kështu të më
ndihmojë Zoti”. Megjithkëtë, Gjermania ka bërë tashmë front të përbashkët
me Francën dhe nuk e ka quajtur më të nevojshme këtë përmendje të kërkuar
nga Italia, Polonia, Irlanda, Malta, Portugalia, Çekia, Sllovakia. Ndofta ngaqë
në Kushtetutën e re, në pjesën e dytë të saj, është rimarrë Karta e të Drejtave
të Njeriut, e shpallur më 2000 në Nisë dhe që nuk është gjë tjetër përveçse ajo
judaiko-kristiane. Çështja e përmendjes së Perëndisë ndërlikohet deridiku
sepse në secilën gjuhë ky problem delikat është perceptuar nga pikëpamja
semantike në mënyrë të nuancuar. Në anglisht spiritual heritage, në
frëngjisht patrimoine spirituel, në gjermanisht die geistig - religi�ses Erbe,
nuk janë identike dhe çdo fjalë a shprehje duhet marrë në konsideratë
pavarësisht nga njëra-tjetra, sepse nuk ekziston më një gjuhë evropiane unike,
siç ka qënë dikur latinishtja.
Se si do të shprehet trashëgimia shpirtërore e përbashkët në gjuhët
pravosllave, turke, arabe apo në ivrit, kërkon një studim më vete çka do të
përbëjë ndofta një barrë për brezat e ardhshëm. Dallimi ndërmjet pikëpamjes
së Papës dhe udhëheqësve laikë evropianë, është vetëm në dukje divergjent,
sepse ekziston njëzëshmëri pikëpamjesh lidhur me themelin kulturor-fetar të
normave dhe të vlerave evropiane të detyrueshme për të gjitha vendet antare
ose kandidate. Acquis-i BE prej 81000 faqesh është trajta laike mbishtetërore
e kodit kanonik romano-katolik të modernizuar dhe të aktualizuar. Fakti që
nuk përmendet në Kushtetutën e re një fe, ndofta edhe për të lehtësuar
riorientimin, aderimin e jo të krishterëve, në radhë të parë të turqve në BE,
është një argument i dobët, sepse themeli „kulturor-fetar” evropian është i
mirënjohur dhe ekziston prej dy mijëvjetshash.
93

Kështu që është i kuptueshëm qëndrimi i atyre, të cilët duan t’u ofrojnë të
gjithëve një shans, por edhe besimtarëve që pohojnë pa dredha – Evropa, për
emër të Zotit!
94

LOTË DHE BUZËQESHJE
LACRIMI �I ZÂMBETE
ASTRIT CANI
Habia kulturore
Me helm, pa helm Me ironi, pa ironi
Hem me helm e hem pa helm Hem me ironi e hem pa ironi
(Kjo rubrikë modeste synon që me anë të ironisë të trajtojë probleme të
mprehta dhe që shpesh herë janë aq të imëta sa që kalojnë të pavënare prej
shumicës. Në përputhje me leksionin e hershëm etik: castigat ridendo mores-
ndreq gabimet duke qeshur. Të ma falin gegnishten ato që nuk e kuptojnë,
por kohët e fundit un jam reshtu përkrah atyre intelektualëve që po përpiqen
për ringjalljen e gegnishtes letrare, gjuhë që u vendos të balsamoset me
dekret shtetror në 1972.)
Nji shkodranit me mbiemër Bushati (t’vjetër t’pakten nja shtatë-tetëqind
vjet) me të mbërritë në Greqi i propozojnë me e ndërru emër mbiemër d. m.
th me djegë tanë ata shekuj histori në këmbim të nji pune modeste.
Nji shqiptar qi rrin tash sa vjet në Hollandë (Niederland) t’cilit s’i ka shkue
kurrë ndërmend se Niederland don me thanë vend i ulët.
Projekti kinezo- socialist për me ba nji hidrocentral të ri në Bushat.
Nji tjetër shqiptar qi ka për zile celularit nji fishkëllimë të inçizueme,
fishkëllimë ndër ato qi përdorshin vagabondat e lagjeve tona.
Politikanët tanë kanë fillue me e qelbë publikisht edhe gojën, ndërkohë
kredoja e tyne vazhdon me u quejtë „Katharsis“.
Çohen 15 mijë veta me shku n’stadium e nuk bahen dyqind vetë gjithsej me
protestu ndaj mungesës së dritave dhe të ujit.
Studjoj pikturë se shpresoj se nji ditë kam me pikturue nji qytet a kryeqytet
të tanë simbas shijes teme.
Kinostudioja „ Shqipëria e Re“ ka ba punë të paqme n’diskreditimin e
traditës e përkatsisë gege: tipi gegë, në filmat e saj, (tipike për k’te disa role
95

të Ndrekë Lucës) asht kundra partisë e shokut Enver, flet nji gjuhë qi asht
shpallun zyrtarisht si e „trashë“ dhe e tradhtarve me në krye Ahmet Zogun,
asht i parruem dhe biles ka do mustaqe të gjata nji pash, lut Zot e Krisht tesh
e parë, femnat as qi e honepsin fare, asht tradhëtar i atdheut dhe mohues i
vlerave qi na solli lufta partizane; ndërkohë që tipi toskë në po k’to filma
(tipike ftyrat e Xhevdet Ferrit a të Kastriot Çaushit) besnik i verbët i partisë
me në krye shokun Enver, (flet nji gjuhë të re, zyrtarisht gjuhë e
revolucionit), asht i rruem e i mbajtun me kujdes, asht inteligjent, s’ka fe
tjetër përveç komunizmit, ka sukses me femnat (idilet socialiste), asht
shpëtimtar i atdheut dhe himnizon vlerat qi na solli lufta e klasave.
Festivali shqiptar i muzikës së lehtë, vazhdon me u ba si dikur. Kangët janë
monotematike. Parapëlqehet mungesa e personalitetit. N’se artisti paraqet
shenja rreziku se e zotnon nji të tillë, atherë i vendosen dy shoqnuese për me
ia ulë kangen tonalisht dhe cilësisht derisa të bahet artistkisht e sheshtë, pra
perfekte për k’te demonstim të kulturës kolektive.
“Elita“ intelektuale i ruhet t’kenunit nacionalist, por ajo asht në pajtim të
plotë madje ia trumbeton vlerat nacionalizmit amerikan, francez, kinez,
kongolez..etj.
Nuk t’kqyr shqiptar shtremët po qe se thue se je grek, por po u krenove se je
shqiptar , shqiptarin pranë teje do të zajnë sekëlldia.
Italianët (plepsi, ose vegjëlia) të bajnë pyetje të tilla: “Ma da voi c’è la TV?”,
“ Avete il campionato di calcio?”… shefi jot të pyet se a din me numëru,
ndërkohë qi për vedi e mbledh dyshin me treshin me anë të makinës
llogaritëse.
Ti s’e han mishin e derrit, por nuk e han as mishin e breshkës, as gjarpnin …
frutat e detit ta shpifin, kjo gja shpeshherë të len pa hangër asgja ndër darkat
a drekat jashtë shpije.
Nji tip qi merr vesht se ti je poet, vjen e të thotë: “Shkruej për ne emigrantat!
Për hallet tona. Telashet, brengat… p. sh si shkruen nji mbesë e jemja: Lapsa
asht e zezë, letra asht e bardhë… Kur po vjen dita me ardhë”.
Ti nuk e pin alkoolin. Të pyesin: A je astemik?. Përgjigjesh: Jo jam
mysliman. Ata bajnë çudi sepse ti je i bardhë, i rruem dhe evropjan.
Ti mundesh me folë për Islamin, e ma po aq zell flet për Danten tue ia
komentue edhe rrimat; ke lexue Biblen, Thoma d’Akuinin, Martin Luterin
dhe Shën Françeskun.
96

Ke shkrue poshtë fotografisë së Kafkës “MAESTRO”. Shoku yt i dhomës së
kolegjit të pyet: “Ma chi è quello, il tuo maestro delle elementari?”.
Asht normale qi shoku yt i dhomës së kolegjit mos me e dijtë se kush e ka
shkrue “Hak Finin”, po të pyesi ai ty se kush asht pornostari ma i madh
italian as ti nuk do ta dije!
“Zoti vdiq” thotë Niçja. “Niçja vdiq” thotë Bepi, dhe Bepi ka përnjimend
shumë ma të drejtë se Niçja. Kuptimi i shëndoshë fiton kurdo.
Nji pasanik delte karshi pasqyrs me strajcat me pare në duer dhe shprehej tue
i pa lekt qi shkëlqenin mbrenda pasqyrs: “njato do ti jap për bamirsi, kta po i
mbaj për vedi”
Alexander Pope, shqip Lekë Popi, thotë: “ N’se dëshroni me dijtë se
ç’mendim ka Zoti për paren, mjafton t’shikoni se kujt ja jep!”
Shumë shkrimtarë shqiptarë shkruajnë për me fitue ndonji çmim jashtështetit.
Na s’kena me lejue qi gegnishtja me vazhdue me u lanë si njajo makina qi ka
mbetë n’llaç e veç i afrohen kur iu duhet ndonji pjesë këmbimit.
Imoraliteti i tana t’zezave u takon atyne qi vendosne përkthimin e librave
t’shejtë në nji gjuhë t’imponueme prej njatyne qi e mohuen Zotin e librat e
tij.
Unjisimin e italishtes e ka ba televisori e jo nji grup shkrimtarsh qi zgjodhne
gjuhen e Dantes si tynen.
N’se kultura shqipe do banonte te nji hotel do venim rè nji dukuri qi do na
hjedhte intelektualisht palmuç: janë nja 2-3 myshteri qi i kanë prenotue
gjysen e dhomave tash njizet vjet e kndej pari, tue fillue me I. Kadarenë. Ky i
fundit ka bllokue dhomat e gjinive të ndryshme letrare; dhomat e gazetarisë,
historisë, analizës politike, politikës analitike, folkloristikës, helenistikës,
kritikës, kriptikës rrezik edhe t’aeronautikës po t’gjindej... I çuditshëm asht
fakti se tana kto “dhoma” kulturore ku Kadare shpalos shpirtin e tij prej
demiurgu, për nga qetsia, komforti e pastërtija ngjajnë si “dhoma” gjumi. Ku
kultura flen.
Ka muej qi lexojmë gazetat e revistat letrare ku edhe gjimnazistat po shfaqin
prirje estetike; në mnyrë t’mistershme i madhi Kadare mungon, s’afrohet me
na ndriçue me dijen e vet letrare a humaniste n’përgjithsi, ja sepse nuk na
cilson t’denjë intelektualisht, ja sepse nuk ka gja me thanë. Ai sillet thelbsisht
si nji pragmatist dhe e din qi problemi i prronit të Lanës dhe E. R. janë ma
t’randësishëm për t’ardhmen e kulturës, prandej jep intervistat përkatëse.
97

Nuk ka mendim jashtë gjuhet. Gjuha asht padiskutimisht shpirti i kulturës. E
keqja e kulturës vjen kur gjuha asht e ligun. Kur asht e pamujtun gjuha
at’herë kultura bastardhohet, teatralizohet dhe ishullohet. Për cilindo reaksion
kulturor asht i domosdoshëm katalizatori gjuhë. Për me shpëtu shqipen prej
atrofizimit, duhet me pengu ishullimin e degës së saj ma virile: gegnishtes.
„Mos pshtyj kurrë te pjata ku han“ do t’i thojshe tanë gjuhtarve e letrarëve të
sotëm. E pjata ku kanë hangër e vazhdojnë, asht gegnishtja.
Na jena t’alarmuem prej sabotimit qi vazhdohet me iu ba rolit dhe vendit
t’gegnishtes n’kozmogoninë tonë kuturore shqiptaro-pellazge. Nuk ka
krahinorizëm në qendrimin tonë. Shqetsimi jonë asht dlirësisht intelektual.
Me dashtë me e thanë trashë: Shqipja flen mbi dyshekun e gegnishtes (eposi,
letërsia e vjetër e moderne) dhe tosknishtes (rilindja, letësia moderne e
bashkohore) dhe mbulohet me nji jorgan batall t’bamun me arna n’nji çast
ngutit pa kutim, kur dikush po mundohej me u mbulu’për mos me u dukë,
n’pikun e vers me jorgan leshit!
Na shqetson mbi të gjitha kultura e keqe shqiptare me qendër n’Tiranë!
Mos krijoni ishuj! Shkodra asht ishullue kulturalisht dhe ekonomikisht
qëllimisht! Shqipnija e Veriut po bahet ishulli i gjakmarrjes dhe i psikologjisë
kanunore! Tirana u ba ishulli i tana mirave! I vetmi qytet ku mund
t’jetohet!...
U hodh ma s’mbrami edhe ideja sa e gjanë aq edhe e thellë me e përkthye
Fishten n’toskënisht. Publiku jonë i siut ma merr mendja e ka parasysh se
kajherë do tipa qi paraqiten si përkthyesa kanë kulturën e hekurkthyesit dhe e
shofin trashigiminë tonë t’mrekullueshme, si nji kantjer ku duhet se s’ban me
thye diç a me kthye diç, për me i thanë vedit se po ban diçka.
M’kujtohet nji rast kur nji mik i jemi përkthevi nji poezi t’nji poetit t’madh
italian M. L. n’gegnisht dhe e nisi për botim për nji antologji t’poezisë
italiane. Poezia i kushtohej nji prostitute. Në nji farë pike poeti n’përçartjen e
afshit e ndjenjave i thotë prositutës: “Poter farti piangere / Poter piangere con
te!” 1. Përkthimi i mikut tem: “Me mujt me t’ba me qa / Me mujt me qa me
ty!” 2.Versioni remiks qi i bani shpija botuese: “Të mundesha të të bëja të
qash / Të mundesha të qaja me ty!” Asht njaq kakofonike kjo e fundit, sa
komenti qi i bame asokohe qe: “Shtoja edhe nji t-ë e bahet karikator TT- jet!”
Vene n’dyshim edukimin tuej të deritashëm! Thoni ça mendoni, bani ça thoni
dhe qyrni mir’se ça bani!
98

Duhet ta ndërgjegjsojmë popullin se t’njashtuquejturat „legjenda
metropolitane” - shqip: gojdhana qytetase, janë sociologjikisht të damshme
dhe mbjellin fobina prej ma t’ndryshmeve. P.sh.: fakti qi shkodrant kujtojnë
se gjirokastritët flasin kryesisht greqisht e janë e janë filogrekë (kajherë
emigrantat gegë tue kalue andej e kanë ngatrrue dialektin vendas me nji gjuhë
t’huej qi akoma s’e njifshin dhe e kanë mendue greke), anasjelltaz, korçar
dhe elbasanllinj, mirditor e durrsakë pandehin se shkodranët flasin dendun
serbo-krotatishten në votra dhe janë filosllavë: kjo dhe nji pafundsi
legjendash tjera metropolitane, bahen shkas për keqkuptime dhe fobina të
damshme.
Vetë kam kenë i pranishëm ku do francezë shprehnin keqardhjen për faktin se
n’Shqipni na paskish shumë xhamia, për me kenë në nji vend evropian.
Reagimi i palës shqiptare qe ky: njena pjesë u ba kuq si… pjesa tjetër s’po
dijte ça me thanë. Njishtisoj na marrin t’huejt për popull me komplekse e me
identitet t’brishtë. Mos t’harrojmë se n.q.s francezve s’iu a k’anda me pa
xhamia, a arabve s’iu pëlqen me hasë n’kisha gjatë baresjeve tyne bukolike
n’trojet tona, ky asht veçse problem i tyni! Janë ata qi duhet ta kenë parasysh
parimin e vetëm etik të çdo turisti a vizitori: “Respekto traditat e identitetin e
vendit qi viziton!”
Mos t’harrojnë presorat se kur bahen të tillë, kanë pranue kushtin me kenë
nxansa t’përjetshëm!
Politikanët tonë qi flasin për shkuemje n’Evropë, tue kenë se janë arrivista
tipikë, kanë harrue si tanë arrivistat gjanë thelbsore: me u nisë!
Na ruejmë nji farë respekti për dy politikanë qi s’kanë vu’ bark gjatë ndejes
së tyne mbi poltronën e qeverisjes: S. B. (Sa i Bukur) dhe P. M. (Punëtuer i
Madh). Nji kuriozitet tjetër domethanës do qe fakti se të masipërmit nuk janë
kenë t’akuzuem për korrupsjon ja shqip, vjedhje. Të tjera akuza iu janë ba me
kuintala, kuptohet. Pra janë të ndershëm!?
Normalisht, tue kenë se gjate qeverisjeve së tyne përkatëse, korrupsjoni i
istancave t’drejtueme nga ata ka kapë maja fantastike, nuk mund t’i quejmë
t’ndershëm. Sepse kjo do t’i biente ndesh kiuptimit t’shëndoshë; askush nuk i
thotë i ndershëm nji babe t’cilit të bijtë i vjedhin gjysën e qytetit!?
Politikanin M. partija S. e ka përdorë sa herë qi ja ka lypë nevoja dhe veç kur
ja ka lypë nevoja, për t’menaxhue kriza prej atyne qi rrëzojnë qeveri. Ai ka
kenë tapa, t’cilen s-ëhat ia kanë vu’ shishes kur asht uthullue vena!
Njiher’ nji mësues gjeografijet u mundue ta korrigjonte Poradecin qi kishte
shkrue për Drinin „I shkon mes për mes Shqipërisë“ me anë të sentencës „Më
falni, por Drini, dihet, kalon në skajet e Shqipërisë!“. Në atë çast poetit
kosovar A. Podrimja qi ishte i pranishëm n’tavolinë i rrodhen dy pika loti të
hidhuna...
99

Pasunija e shkrimtares angleze, autores së romanin për fëmijë „Harry Potter“
(libër ky, i bamë dy hërë film vjetët e fundit), teshma e ka lanë mbrapa ate të
mbretëneshës së saj.
Krejt në fillim të viteve 90, n’Shqipni u futën në masë nji seri prodhimesh qi
pothuejse mungojshin der’ asodite, ose ishin t’pranishme në sasi
t’papërfillshme. Më besoni qi kam pa njerëz tue ia nuhatë kryet njeni- tjetrit!
Njiher’ dikush a shprehë se për çeshtjen shqiptare, e mira e t’mirave kishte
me kenë me mbledhë fonde ndër shqiptarë të katër anëve të botës për me ble
nji senator amerikan, i cili do t’u kujdeste për interesat tona në kongresin e
shtetit të madh!?
I njashtuquejtuni standart i gjuhës asht në të vërtetë bunkeri ma arbitrar qi ka
ndërtue diktatura!
Në koncertin e kangëtarit të bujshëm S. biljeta kushtovi 1600 lek dhe nuk
mbeti asedhenji pa u shitë. Dikush u shpreh buzëqeshmazi se shuma e
gjindjes qi e ndoqi koncertin n’pallatin e sportit, s’kishte kenë njaq e madhe
qysh prej vizitës së papës!?
Në lagjen popullore të Breras (Milano) gjatë viteve ’60 ndër artistat e
shkundun xhepash jetonte edhe piktori ma i madh shqiptar Ibrahim Kodra.
Asokohe ai e hante sillën te nji “Tambëltore” e dy motrave Pirovani (do gra
lanesha dhe mbajtëse të nji besimi radikal te kristianizmi), qi gjindej poshtë
banesës së tij. Braçja çdo gja qi e konsumonte e vente n’llogari, tue mos
pasun mundësi ta shlyente, gjithsesi. Motrat Pirovani e dijshin se Kodra qe
mysliman dhe i flitshin sa her’ për t’mirat shpirtënore qi sjell krishtënimi.
Mirpo, Ibrahimi, megjithëse jo-praktikant, nuk tundej prej besimit të vet.
Megjithate, ai u shprehte vazhdimisht me ironi t’maskueme, se priste nji
shenjë t’mëshirës kristiane, qi t’u konvertonte. Nji ditë prej ditësh motrat e
zhduken llogarine e tij, qi ishte ba tre mujore tashma.
Gjatë luftës së Vietnamit shumë të rinj amerikanë, kur i thirrën për me i nisë
në front, deklaruen “kenien” homoseksuala, për t’i shpëtu mobilizimit. M. Ali
e shpalli veten kundra luftës (pershtat besimit të vet) dhe bani burg.
100

MEDALION II
PAUL VINICIUS
Poezi kulture e çlodhjeje
Lindur më 24 janar 1953 në qytetin Krajova, poeti, damaturgu dhe eseisti
Vinicius ndjek mësimet në Liceun «Shën Sava» e më pas Institutin Politeknik
të Bukureshtit. Është një nga themeluesit e rrethit të famshëm letrar
«Universitas» që udhëhiqej nga kritiku Mircea Martin gjatë viteve 1984-
1989, si dhe njëri nga poetët e sotëm më të çmuar të gjuhë rumune. Laureat i
shumë çmimeve kombëtare e ndërkombëtare, autor i disa vëllimeve poetikë
(përmendim: “E hënë e kaltër, e mërkurë e bardhë”, “Studim burri”),
Vinicius është anëtar i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë dhe i Shoqatës
së Gazetarëve Rumunë. Jeton në Bukuresht.
shqiptar
i kushtohet shqiptarit të madh
ismail kadare
për vite me radhë
nuk u mora me gjë tjetër
veç ëndërrimit të greminës naomi campbell -
dhe isha i lumtur
këtë mbrëmje ama
dua të jem i trishtëm
dhe shqiptar
varrezë - majtas
varrezë - djathtas
pikë.
qyteti përtej kodrës
s’pranoj të të shoh mbathjet tek valviten në dritare
vetëm dashuri shkruan atje
përse fut duart edhe meterologjia
në lavdimin tënd?
në një furtunë të tillë
101

fundja
mund të dehem përkryer
shumë më bindshëm se reja
e përmbysur në perëndim
në një furtunë të tillë
sigurisht
flokët e tu sillen si shtazë
duke mbushur qytetin me vjeshtë
në një mot të tillë
mund të heq dorë nga jeta
nga duhani
nga pija
në një mot të tillë mund të mesoja si vdiset
por shiu vazhdon të bjerë
bashkë me ty
e shih çfarë
shkruahet
atje.
ti je kaq e bukur
saqë:
sot është e enjte
kurse nesër
do të jetë
e martë.
ti - gjithnjë (e bën kohën të të rrijë gatitu)
fluturim nate
(një melodi të kthen në trurin tim)
tjetërherë -
flaka e kuqe e gojë sate
tehu i dridhshëm i vështrimit tënd
priste rrugina të gjelbra
në dëborën e lartë të atij dhjetori.
shkëlqimi i djersës në kurmin tënd dembel
rrëshqitur në vallzim
balli yt i bardhë
kaptuar nga zogjtë e kaltër që më patën rënë mbi supe -
ishte një blues i rralluar
isha vetë klubi plot opium e miq
gojëmbyllur nga gurgullimat e zemrave
(të ngjirura e të dehura
102

të tundura e të dehura)
teksa përjashta
dimri na groposte
për së gjalli
e për së vdekuri.
kur dolëm
muret prej bore qenë rritur gjer në hënë.
ishte një hënë e stërmadhe e plotë.
pashpjegueshëm
taksia humbi udhën
falë dorës tënde të majtë -
dhe atëbotë e kuptova
gjer edhe tani
ende rri përgjunjur
mbi cifla mbetur prej teje
fuqia e bukurisë së saj s’ka kufij
dje
zbulova një rrugë
të cilën
thjesht vetëm hapas e saj
mund të ma zhvendosin në zemër
zonjushë:
po të ma dhuroni
nishanin
që ju fle mes gjinjve
do t’ju recitoj
(përmendsh)
gjithë lëkurën
zonjushë:
po qe se i keni gjinjtë të vegjël,
lejomëni t’ju vizatoj
një miush
mes tyre
që të dridhet nga frika
rreth fuqisë së saj
prelud (enë komunikuese)
prelud prelud (enë komunikuese)
103

ti s’je më.
kujt t’i flasim tani
për të gjelbrën e trishtme
të këtij pylli të hajthëm
prej vivaldi?
fëmija me flutura të verdha e dhëmbë qumështi
u bor edhe drita e festave
është koha
të vihet e drejta në vend
ja dora ime
fajqore që ta bëri lëkurën
të ëndërrojë
ja zemra
fajtore që të rrahu.
qysh tani
vendose vetë fatin tënd.
pjesa tjetër e imja
s’është veç statuja e të qarës sate
në ajrin e ngucur
të janarit
rreth të cilit
qyteti
është tubuar
t’i lutet
dëborës.
Când ne-am desp�r�it.
eram îns�rcinat�
cu a ta durere
t�iat� în burt�, urât�
tu,
dragostea mea e�uat�.
statuja e të qarës tënde
EJVIS MARIA XHAJANKA
Durerea
104

Kur u ndamë bashkë,
isha shtatzënë
me dhimbjen tënde
prerë në bark, shëmtuar
ti,
dashuria ime e dështuar.
Pensula ta
bate pe pânz�
degetele ro�ii -
rochia mea...
pulseaz� vena ta în gât
iar ochii înfoca�i,
m�ri�i
m� înghit�.
cu iu�eal� se amestec�
pu�in� albea�� de marmur�
�i nebunie
îngust� c�rare,
ascun�i prin p�r
doi sâni...
Ochii mei au aruncat pensula
Neterminat
au l�sat portretul.
Peneli yt
godet mbi pëlhurë
gishtat e kuq -
fustani im…
Pulson damari yt në qafë
e sytë ndezur zjarr,
zmadhuar
më përpijnë.
Ethshëm përzien
pak të bardhë mermeri
e marrëzi
një shteg i ngushtë,
fshehur mes flokësh
Dhimbje
Portret neterminat
Portret i pambaruar
105

dy gjinj...
Sytë e mi hodhën penelin,
të pambaruar
e lanë portretin.
Odisea mea
Când ai plecat în alte meleaguri
în c�utarea s�rmanei libert��i,
nu mai erai acel Ulise al aventurii
care vrea s� se întoarc�
s�-�i vad� Itaka
�i Penelopa sa distrus�...
M-ai uitat
Iar eu nu mai �es �i des�es pânza,
Nu mai plâng pentru tine când cu pumni lovesc
Sub voce nu mai urlu,
în casa ta,
Altcineva toasteaz�
Sper�nd s� m� ia.
Nu te mai a�tept
De�i ai venit
Târziu �i deja din depart�ri,
înc�run�it te ui�i la cas� �i la prag.
Câinele t�u negru la picioare î�i latr�
Tu n-ai avut puterea, n-ai f�cut acel pas,
Ai l�sat uitarea s� se a�tearn� asupra mea �i Itaka.
Kur ike në toka të tjera
në kërkim të lirisë së mjerë,
nuk ishe më Odiseu i aventurës
që kërkon të kthehet
të shohë Itakën
e Penelopën e tij të shkretë...
Më harrove
e unë më s'thurr e s'shthurr pëlhurë,
grushtat më për ty, s'qaj kur i përplas
zëulët s'ulërij,
në shtëpinë tënde,
dikush tjetër ngre dolli
me shpresën të më marrë.
Odisea ime
106

S'të pres më edhe pse erdhe
vonë e tashmë nga larg,
flokëzbardhur sheh shtëpi e prag.
Qeni yt i zi në këmbë të angullin
s'e pate ti fuqinë, s'e bëre atë hap,
harresën le të bjerë, mbi mua e mbi Itakë.
MYSLIM MASKA
N�scut la Drobonik lâng� ora�ul Berat din Albania în anul 1948, inginier
geolog, autor al volumelor „Balada învierii” (roman, 2000), „Prieten cu
zeii” (poezii, 2002), „Vocile umbrelor” (nuvele, 2002), „Nuvele �i
povestiri”. Crea�ii ale sale au fost incluse în antologia poetic� „Por�ile
uit�rii” �i „Casa pe roate”. Este membru al Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor
din Albania �i al Clubului „Drita” din Grecia.
Drum bun...
Unde te duci astfel ca un orb
�tii pe unde calci
�tii ce la�i în urm�
Cine va bea carafele de vin
Pleci fiindc� te pace ceea ce nu cuno�ti?
�tii c� drumul este extraordinar de lung
Plin de pr�p�stii drumul este
La fel ca dumul l�sat în urm�
Totu�i, ai plecat
Nici fiul t�u
Nici fata ta
Nici milioane de fii �i fiice nu vor s� �tie
La fel cum nu vrea s� �tie s�mân�a de bulg�rii tari
Sângereaz� mortal pân� r�sare
Nu vrea s� �tie nici muntele ce, sub cutremur
Devine un alt munte
Poate cealalt� LUMIN� e fermec�toare...
Dac� este a�a
Hai s� golim carafele de vin
Drum bun, c�l�torule
107

Ce po�i c�lca �i pe pr�p�stii...
Din ce negur� ai ap�rut
Când, în jale ai aflat
C� lumea asta murdar�
M� sfâ�ie de viu
Cine te-a adus
Înger sau spiridu�?
Cum te-am privit
Lumin� �i mormânt am devenit
Dar când ne-am atins buzele
Lumea a zîmbit
E frumos, mi-am zis
Acum putem muri...
Frumos, mi-am zis...
ILIAZ BOBAJ
N�scut în anul 1951 în Lazarat lâng� Gjirokastra, Albania, autor al
volumelor „Mâna �i obrazul”, „Vulpea �i judec�torul” (fabule), „Via�a
a�tep s� vin�” (poazii), „Esop” (fabule, traducere) �i „501 de vobre
în�elepte” (ale autorului). Este membru al Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor
din Albania �i al Clubului „Drita” din Grecia.
P�durea dup� ploaie
Ramurile se-ntind ca o hain� proasp�t sp�lat�
De sus soarele te orbe�te cu ochii s�i
obrazul cerului - sticl� str�lucit�
peste iarb� picur� r�coare.
Pic�turile sunt pietre de rubin
Lucind pe pliscurile frunzelor
îmb�tat e verdele pretutindeni
când pomii plâng cu lacrimi zâmbitoare.
Dou� lebede
Nici riduri, nici umbre n-are lacul ast�zi
Doarme catifelat, ca obrazul unui copila�
108

Dou� lebede identice, cu gâtul lung
Alunec� precum dou� b�rci antice
U�oare �i �i atât de sobre
Domni�oare, dar �i doamne mari
Albe ca z�pada, moi precum un nor
Se plimb� prin�esele pe ape.
Frumoase ca miresele, curate ca lumina
�i clatin� u�or capul, s� nu le cad� bijuteriile.
EUGENIA TARALUNGA
7
Poete, eseiste, gazetare, lindur më 18 gusht 1967, autore ciklesh poetike të
pritura me entuziazëm nga kritika në revistat “Vatra”, “Steaua”, “Poesis”,
“Via�a Româneasc�”, “Mesagerul de Bistri�a”, “Axioma”, “Poezia”,
“Convorbiri literare”, si dhe e vëllimit “njësi të vogla përftimi”, laureate e
Çmimit për debutim të Fundacionit Laurentiu Ulici, dhënë nga Bashkimi i
Shkrimtarëve të Rumanisë. Jeton në Bukuresht.
1. përdormë
se mos ndonjë bukuri e huaj
vjen na plagos zemrën
2. janë ca njësi të vogla përftimi
me të cilat shtyjmë kohën
barazpesha jote më turbullon
ti mund të zbresësh në të ftohtë e n’errësirë
atje ku askush s’guxon të mbërrijë
atje kuptimet sapo marrin trajtë
ty të mbajnë anash
por sa dhembje ti mbledh
që atje poshtë
ku është ftohtë dhe errësirë
3. mënyrat e mia për të munduar vesin
109

dhe punët e rëndomta të jetës sate
kaherë nuk na mundojnë
e pushtë nga kaq gjumë
kam filluar t’u ngjaj shumë
atyre që s’vdesin kurrë
4. fuqitë e tyre të ngjizjes
atje u ndalën
doli më në fund një copëzë njeriu
gjysma-bishë / gjysma tjetërgjë
ai endet tani nën tokë
me hapa të mëdhenj e të ngutur
duke u rrekur të udhëtojë po aq shpejt
sa dhe njerëzit e plotë përzipër
5. e zbraz me vetëdije atë enë
mbetet që lulja e barkut tim të shpërfillet sërish
e leskruar sëjashtmi aq e aq herë
6. si të mos t’i jap hallet e mia
a sheh se si rrënjët e kopështit
ngrejnë diellin në kupën qiellore
çdo mëngjes
zgjati gjymtyrët e fëmijëve që piqen
zgjeroji këllqet e vajzave të reja
mblidhi të gjitha në një kaush jetëdhënës
rrëgjoji të moçmit
gjer në krrusjen e plotë
lartohu, lartona
si të mos t’i jap hallet e mia
7. ata thonë se toleranca në mrekulli
i avitet bujshëm magjisë
po për ty kallëpi i vuajtjes
a i dështimit
mbyllet befas
dhe ti në bje në asgjë
në një tjetër gazmend të përditshëm
që ngrihet në rangun e kuptimit
të jetës.
110

Nimic deosebit
Cât se poate de banal
Ca atunci când bei ap�
Sau te ui�i la cer
Chestiuni indispensabile
Când m� plâng
Asupra colii albe
Greutatea intr�-n caiet
Iar angoasa cap�t� aripi
Ceva „banal”
Nimic mai mult nu-i scrisul
Precum apa f�r� de care
Nu pot supravie�ui.
ALGERT SIQECA
***
MILLA THOMA BALA
N�scut� în anul 1947 în satul Çiflig din Berat Albania, absolvent� a
Facult��ii de Filologie din Tirana, autoare a volumelor „Ochi �i inim� de
vultur”, „Puterea noastr�”, „Doruri”, „Regina Egeului”. A decedat în anul
2003.
Ast� sear�
N-am curajul
S�-nchid ochii
M� tem poate c� ochii
Uit�
�i nu se mai deschid.
O noapte cu febr�
111

BIBLIOTHAECA HAEMUS
SKËNDER GASHI 41
„DARDANIA” - revistë për sot, apo për nesër?
(Rreth përmbajtjes së 3.415 faqeve material të botuar në Revistën për
Histori, Kulturë, Letërsi e Politikë "Dardania" - Vjenë)
Nisma e Shoqatës Kulturore-Sportive "Dardania" të Vjenës (e themeluar më
1982 dhe e shuar më 1989) për botimin në gjermanisht të një reviste
shkencore për histori, kulturë, letërsi e politikë, e kishte dhe vazhdon ta ketë
edhe sot e gjithë ditën qëllimin që lexuesit gjermanishtfolës (në Austri,
Gjermani e Zvicër) t’i paraqitë rezultatet e mëherëshme dhe ato më të reja jo
vetëm të albanologëve gjermanofolës e të dijetarëve shqiptarë, por edhe të
fushave të tjera të dijes e të krijimtarisë: letrare, politike, juridike, kulturore
etj. Duke e ditur se cilit publik po i drejtohet, redaksia e revistës «Dardania»
është përpjekur skajshmërisht të distancohet nga çdo formë e historicizmit
regresiv dhe nga shtjellime që mund të shihen si bartëse të ndonjë
"romantizmi" të vonuar nacionalist të mbështetur mbi mite të politizuara. Ajo
është përkjekur, rrjedhimisht, t'i shmanget trajtimit të njëanshëm të temave të
shtruara, në mënyrë që kjo të mund të bëhet revistë që e vazhdon dijen
41 Skënder GASHI, është lindur më 1944 në katundin Mrameur të Prishtinës.
Shkollimin fillor, të mesëm dhe atë universitar i kreu në Prishtinë. Studimet
pasuniversitare në fushën e gjuhësisë së përgjithshme dhe të ballkanistikës antike i
mbaroi në Unversitetin e Zagrebit (Kroaci), ndërsa ato të doktoranturës në fushën e
ballkanistikës moderne dhe të sllavistikës në Universitetin e Salcburgut (Austri).
Punoi mësues në gjimnazin e Prishtinës, pastaj drejtoi për disa vite Sektorin e
Onomastikës në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Në kuadër të punës në këtë
Institut e ka regjistruar mikrotoponiminë e një pjese të madhe të vendbanimeve të
Kosovës. Ka organizuar dhe drejtuar simpoziumin Onomastika e Kosovës (1976),
materialet e botuara të të cilit shërbyen si bazë për kërkime onomastike në Kosovë. Në
vitet 1981-2002 ishte lektor për albanolgji në Universitetin e Vjenës. Objekt i
studimeve të S. Gashit është onomastika. Ka botuar punime përkitazi me
vazhdimësinë shqiptare të antroponimisë që mbahet për ilire, përkitazi me simbiozën
shqiptare-vllahe e romano-ballkanike; për simbiozën shqiptare-sashe gjatë mesjetës,
për bashkëjetesën shqiptare-raguzase në minierat-qytete të Kosovës në shekullin XIV-
XVI, si dhe punime që kanë të bëjnë me lokalizimin / identifikimin e vendbanimeve të
zhdukura të Kosovës. Punime më voluminoze të S. Gashit nga fusha e onomastikës
janë ato për antroponiminë e shqiptarëve në dritën e burimeve kishëtare serbe të
shekujve XIII-XV; Vlacho -Albanica, Materiali leksikor i shqipes në interpretimin
etmologjik të toponimeve të lashta ballkanike e të tjera, të cilat, të përmbledhura në
vëllime të veçanta, pritet të dorëzohen në shtyp nga fundi i këtij viti.
112

albanologjike si nocion përmbledhës sipas standardeve europerëndimore.
Rrethana që materialet e botuara në këtë revistë vazhdojnë të citohen në
punime të dijetarëve evropianë, sikur e shpërblen synimin e kësaj reviste.
Duke qënë se gati në çdo vëllim të saj trajtohen kronologjikisht tema që nga
lashtësia deri në ditët tona, secili vëllim i «Dardanisë » luan funksionin e një
histroie të shqiptarëve.
Deri më sot janë botuar 11 vëllime me 3415 faqe, me mbështetjen financiare
të Shoqatës Kulturore - Sportive "Dardania", të Partisë austriake të të
Gjelbërve, të kosovarëve me banim në Bratislavë, të Degës së LDK-së në
Zvicër, të Ministrisë austriake të Punëve të Jashtme dhe të Qeverisë në
mërgim të Kosovës, të Kultur Kontakt-Austria dhe të një grupi kosovarësh,
bashkëpunëtorë të firmës First Insurance Contact AG, në Zvicër.
Sado që revista „Dardania” nuk ka qënë dhe nuk do të jetë revistë në shërbim
të ndonjë partie politike, falë pikërisht angazhimit të përfaqësive të LDK-së
në Austri, Gjermani e Zvicër, ajo mund të lexohet
edhe në bibliotekat e të gjitha akademive e në ato kombëtare, sidhe të
insituteve që merren me çështje të albanologjisë, të sllavistikës e të Ballkanit
në përgjithësi; në të gjitha bibliotekat e parlamenteve, të misistrive të Punëve
të Jashtme dhe të partive politike e të personaliteteve të fushës së politikës e
të politologjisë, jo vetëm në shtetet gjermanishtfolëse, por edhe në Belgjikë,
Britani të Madhe dhe SHBA. Nuk është mbase i tepërt e as vetëmburrës
pohimi se revista “Dardania”, siç është thënë në më shumë se një recension,
ka synuar përmbushjen e një detyre intelektuale që do të duhej ta bënin
akademitë e shkencave të të dy kryeqendrave shqiptare, Prishtinës e Tiranës.
Duke qënë pak e njohur për lexuesin shqiptar, roli dhe efektet e kësaj reviste
mbetet, - siç ka ndodhur me të gjitha botimet në emigracion, -qofshin ato
edhe avetarë të Naum Veqilharxhit apo Albania të Konicës, të gjykohen
vetëm nga brezat që vijnë.
Ja tani paraqitja shkurtazi e temave të trajtuara në vëllimet e botuara deri më
sot të revistës "Dardania":
Vëllimi 1
Vëllimi i parë i revistës „Dardania” u botua më 1990, përkatësisht në kohën
kur në Kosovë kishte filluar qëndresa kolektive e kosovarëve kundër pushtetit
jugosllav dhe atëherë kur partia e vetme politike LDK kërkonte njohjen e
mëvehtësisë së Kosovës. Në këtë vëllim hyjnë punimet Kontributi i
dijetarëve të Austro- Hungarisë në studimin e Shqipërisë (Kurt
Gostenschnig), Dokumente austriake përkitazi me ngjarjet në Kosovë e në
Rrafshin e Dukagjinit të kohës së luftërave austriake-osmane (Selami
Pulaha); Konfesioni dhe kombësia tek Shqiptarët (Max Demeter Peyfuss);
Shqipëria dhe Shqiptarët (Karl Kaser). Për herë të parë në formën e tij të
plotë në këtë vëllim u ribotua shkrimi i Leo Freundlich Golgotha shqiptare,
si dhe raporte të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut
113

lidhur me zhvillimet në Kosovë, me theks të veçantë mbi ngjarjen e
hidhëshme të helmimit misterioz të nxënëssve shqiptarë në Kosovë.
Në vëllimin 2 - 3 u ribotua punimi deri atëherë i panjohur i Norbert Joklit
Kontribute gjuhësore të paleo-etnologjisë së Ballkanit, që trajton
marrëdhëniet më të lashta midis greqishtes e shqipes. Pas analizës së thellë të
temës së shtruar, N. Jokl arrin në përfundimin se detyrë e studimeve të së
ardhmes mbetet të përcaktojnë se cilit nga këta dy popuj: shqiptarëve apo
grekëve i takon e drejta e zotit të shtëpisë në Ballkan, meqë popuj të lashtë të
mirëfilltë ballkanikë janë vetëm këta të dy. Pason punimi i Fatos Baxhakut
përkitazi me kufijtë midis shqiptarëve, bullgarëve e serbëve në shekullin
XIX. Në vazhdim botohen punime në të cilat trajtohen çështja e krijimit më
1912 të shtetit shqiptar dhe arësyet e mbetjes jashtë kufijve të shtetit politik
shqiptar të viseve të Kosovës dhe të viseve të tjera të banuara nga shqiptarët
(Oskar Lehner); Atentati i Sarajevës dhe Çështja e Fajit Historik, si dhe një
shkrim nga Kongresi III i Pakicave Kombëtare - Gjenevë, 1927, në të cilin
trajtohet gjendja e maqedonasve dhe e shqiptarëve në Mbretërinë Serbo-
Kroato-Sllovene, për të vazhduar me punimet në frëngjisht të Paskal Milos
mbi qëndrimin e Mbretërisë SKS ndaj Çështjes shqiptare në Konferencën e
Paqes në Paris 1919-1920 dhe të Marenglen Verlit mbi Reformën Agrare dhe
kolonizimin e Kosovës në vitet 1919-1941. Duke vazhduar me raportet midis
shqiptarëve e sllavëve të jugut, në vazhdim botohet një analizë e platformës
politike serbe ndaj shqiptarëve, formuluar në librin
Problemi Shqiptar dhe marrëdhëniet midis Serbisë e Austro-Hungarisë;
teksti integral i Elaboratit të V. �ubrilovi�-it për dëbimin e shqiptarëve; një
punim mbi padrejtësinë e Evropës kundrejt Kosovës që e la nën Serbinë
(Manfred Scheuch), si edhe punimi i gjatë mbi Perspektivat për statusin e
ardhshëm politik të Kosovës (Johannes Tretter, Joseph Marko, Tomislav
Bori�), në të cilin arsyetohet e drejta e kosovarëve për vetëvendosje,
përkatësisht për pavarësi nga Jugosllavia. Vëllimi mbyllet me një punim të
gjatë të ministrit të asokohshëm të Arsimit tëKosovës, Muhamet Bicaj, për
rrënimin nga Serbia të sistemit shkollor të Kosovës.
Vëllimi 4
Në këtë vëllim mbizotërojnë temat nga historia e lashtë dhe ajo mesjetare e
shqiptarëve. Vëllimi nis me punimin e Hermann Ölberg-ut Mbi Atdheun e
Kryehershëm të Shqiptarëve, në të cilin ky, - në dritën e zhvillimeve fonetike
në gjuhën shqipe të latinizmave dhe të elementeve leksikore nga greqishtja e
vjetër, si dhe në bazë të toponimisë paralatine dhe kohës së krishterimit të
pararendësve të shqiptarëve, - arrin në përfundimin se shqiptarët janë popull
vendës në viset që i banojnë edhe sot. Pason punimi i ilirologut Aleksandar
Stip�evi� Çështja e Vazhdimësisë Iliro-Shqiptare dhe Aktualiteti i saj sot;
punimi i dijetares kosovare Edi Shukriu për Dardaninë e Lashtë, botimi
pothuaj i krejt tekstit në origjinalin latin dhe në përkthimin gjerman të raportit
të Glliellmus Adae - Brocardus (1332) që ka të bëjë me shtetin dhe
114

sundimtarët serbë të Rashkës, me Shqipërinë dhe me kulturën e shqiptarëve,
si dhe punimi Shqiptarët në Mbretërinë Serbe të Nemanjidasve i historianit
Pëllumb Xhufi, për të vazhduar me punimin e Selami Pulahës rreth
pjesëmarrjes, të mohuar nga historiografia serbe, të shqiptarëve në Betejën e
Kosovës të vitit 1389. I pandashëm nga tematika e Betejës së Kosovës dhe
sidomos nga çështja nëse kosovarët ishin popullatë shumicë e Kosovës
mesjetare apo këta paskan ardhur në shekullin XVII, siç ia ka ënda të besojë
historiografia serbe, është edhe punimi i historianit francez Alain Ducellier A
e pushtuan Shqiptarët Kosovën? Një risi në fushën e kërkimeve albanologjike
paraqet në këtë vëllim punimi i Skënder Gashit mbi Përkimet Shqiptare-Sase
dhe Reliket Onomastike e Gjuhësore Sase në Kosovë. Përmes këtij punimi
dëshmohet për herë të parë ndikimi i gjermanishtes mesjetare në shqipen,
kryesisht në terminologjinë e xehtarisë, por jepen edhe shembuj të
shqiptarizimit të sasëve gjermanofolës në minierat-qytete të mesjetës dhe
sidomos në vendbanimet-miniera më pak të njohura të Kosovës. Në pjesën që
i bëhet vend letërsisë janë botuar punimi i Reinhardt Lauer Vrasësit e
shndërruar në heronj, në të cilin trajtohet ringjallja për qëllime politike e
epikës serbe të veshur edhe sot e gjithë ditën me mitologji, si edhe roli i
simoblit të ujkut në këtë letërsi; disa poezi të Ali Podrimjes dhe punimi i
Anton Berishës Mbi Veprën Letrare të Martin Camajt. Nga fusha e
aktualitetit politik në këtë vëllim janë botuar punimet e: ish ministrit astriak
të Punëve të Jashtme, Alois Mock, Konflikti në ish Jugosllavi: Shkaqet dhe
Natyra e tij; i Dardan Gashit: Gandizëm apo Makiavellizëm, i cili e analizon
politikën aktuale të Kosovës dhe arrin në përfundimin se një konfrontim i
armatosur është i pashmangshëm. Të lidhura me krizën në ish Jugosllavi janë
edhe punimet e ministrit bullgar të Mbrojtjes Valentin Aleksandrov dhe të
gjeneralit shqiptar Adem Çopani.
Vëllimi 5
Në këtë vëllim janë botuar punime që kanë të bëjnë me autoktoninë e
shqiptarëve në Ballkan në dritën e gjuhës dhe të onomastikës (E. Çabej); mbi
hapësirën gjeografike të përhapjes në Ballkan të nocionit arbën /arbër (Kasem
Biçoku); mbi emrat vetjakë të shqiptarëve në krahinat e Gallapit e të së
ashtuquajturës Serbi e Jugut në shekullin XIV në dritën e burimeve raguzase
(S. Gashi), me shqiptarët dhe ortodoksinë (Oliver- Jens Schmitt), me
shpërnguljen me dhunë të shqiptarëve të Kosovës e të Maqedonisë pas Luftës
II Botërore (Zamir Shtylla).
Nga historia më e re e shqiptarëve dhe rrjedhat aktuale politike në hapësirën
gjuhësore të shqipes, në këtë vëllim janë botuar punimet Rreth Formave dhe
Pasojave të Shfrytëzimit të Pasurive të Kosovës pas Luftës II Botërore
(Marenglen Verli); një paraqitje panoramike e potencialeve të Kosovës në
rrafshin e turizmit e të pasurive nëntokësore (Enver Robelli e Shaip Latifi);
Aspiratat e Shqiptarëve për Vetëvendosje e për Bashkim gjatë Luftës II
Botërore (Fehmi Rexhepi); Kalimi nga "Çështja Maqedonase" në Çështjen
Shqiptare në Maqedoni (Stefan Tröbst); arësyetimi mbi bazat e së drejtës
115

ndërkombëtare për një universitet shqiptar në Maqedoni (Eric Siesby);
"Lëndimi" dhe "Respektimi" i ndjenjës kombëtare në shembullin e Kosovës
(Dardan Gashi), si dhe Dënimet politike si Formë e Shkeljes së të Drejtave e
Lirive individuale e kolektive të Popullit shqiptar të Kosovës (Ismet Salihu).
Në këtë vëllim janë botuar edhe punimet me karakter etnologjik Rreth së
drejtës fisërore tek Ilirët (Enver Shoshi -Hoxhaj); Kanuni i i Maleve i
Shqipërisë - Prapavia e Mënyrës së Jetesës në Shqipërinë e Veriut (Michael
Schmidt Necke).
Njohësi i mirë i letërisisë shqipe Hans Joachim-Lanksh bëri të mundshme që
“Dardania” të fillonte edhe botimin e begatisë letrare shqipe. Pa ndihmën e
këtij albanologu të angazhuar, kjo ndërmarrje do të ishte pothuajse e
pamundshme. Kështu, pas shkrimit hyrës përkitazi me kriteret që do të
ndiqen në përzgjedhjen e lëndës, pasojnë punimet e përkthyera e të
përgatitura për shtyp të gjashtë poeteshave shqiptare (Luljeta Lleshanaku,
Kate Xukaro, Lindita Aliu, Edi Shukriu, Lindita Arapi dhe Alma Mera),
sidhe një shkrim për vlerat e krijimtarisë së Anton Pashkut dhe disa shkrime
të tij, të përkthyera nga shqipja prej Hans Joachim-Lanksch-it.
Vëllimet 6 e 7
Nisma e botuesit të revistës “Dardania” për ta vënë në qendër të vemendjes
Çështjen e pazgjidhur as sot e kësaj dite Shqiptare, gjeti mirëkuptim tek
instancat shtetërore e politike të Austrisë, kështu që, nga 7 deri më 10 qershor
1993, u mbajt në Vjenë Konferenca ndërkombëtare Rikthimi i Çështjes
Shqipare - rëndësia e saj për Ballkanin dhe Evropën". Jo vetëm mbajtja e
Konferencës në fjalë, por edhe botimi i materialeve të saj në dy vëllime të
veçanta (tematike), mundi të jetësohej vetëm falë Ministrisë austriake të
Punëve të Jashtme, në krye të së cilës qëndronte njohësi i mirë dhe përkrahësi
i zgjidhjes së drejtë të Çështjes Shqiptare, ministri i atëkohshëm i Punëve të
Jashtme të Austrisë, i nderuari Dr. Alois Mock. Së këndejmi edhe vëllimet 6
e 7 të Dardanisë, të përgatitura për shtyp nga S.Gashi e nga Christine von
Kohl, i kushtohen pikërisht autoritetit të ministrit austriak të Punëve të
Jashtme, Dr. Alois Mock. Kjo Konferencë e rrjedhimisht edhe dy vëllimet e
revistës “Dardania”, ku janë përfshirë të gjitha kumtesat dhe diskutimet e
konferencës, janë ndërkombëtarizimi i parë i cytur nga shqiptarët i Çështjes
Shqiptare. Kjo ndërmarrje, me gjithë respektin, do të ishte punë që u takonte
dhe që nuk e bëri asnjëra nga dy akademitë e shkencave, as ajo e Tiranës, e as
ajo e Prishtinës. Në Konferencë morën pjesë dijetarë të historisë nga
Shqipëria (Arben Puto, Kristo Frashëri, Luan Malltezi, Lefter Nasi, Zamir
Shtylla); nga Kosova (Idriz Ajeti, Gazmend Zajmi, Fehmi Agani, Sabri
Hamiti, Veton Surroi); nga Serbia (Radovan Ramardzi�, Sima Cirokiv�, Rade
Mihal�i�, Nikola Samardzi�, Dusan T. Batakovi�, Nebojsa Popov, Mihaljo
Vojvodi�, Mom�ilo Pavlovi�, Zagorka Golubovi�, Branisav Gligorijevi�,
Dragan Biseni�); Greqia (Basilike Papoulia); Gjermania (Dorothea
Razumowsky, Wolf Oschlies, Hans Joachim Hoppe); Austria (Karl Kaser,
Wolfgang Libal, Hermann Ölberg, Vladislav Marjanovi�, Skënder Gashi);
116

Zvicra (Paul Parin, Victor Mayer). Punimet e Konferencës u përcollën nga
gazetarë europerëndimorë, kroatë, serbë e shqiptarë dhe u pasqyruan në
mjetet e kumtimit publik të këtyre vendeve.
Përkundër ndonjë deklarimi individual nga pjesëmarrës serbë në Konferencë
se Çështja Shqiptare qënka mbyllur qysh më 1913, vetë pjesëmarrja konkrete
e akademikëve dhe e politologëve serbë në të, ishte kuptimplote. Nga ana
tjetër, dijetarët europerëndimorë e shqiptarë vunë në dukje se Çështja
Shqiptare është e hapur dhe kërkon zgjidhje. Këtë të vërtetë e përforcoi edhe
vetë pjesëmarrja aktive në punimet e Konferencës dhe diskutimet e kryetarit
të Parlamentit të Austrisë, zotit Dr. Heinz Fischer, si edhe ato të kryesuesve
të të gjitha klubeve të partive politike të përfaqësuara në Parlamentin e
Austrisë, që ishin në favor të rimarrjes në shqyrtim të çështjes së shtruar në
këtë Konferencë, e që kanë zënë vend në këto dy vëllime të
revistës « Dardania ».
Vetëm duke kujtuar që materialet e kësaj konference u botuan vetëm në
gjermanisht, mund të falet mosmbështetja e politikës kosovare dhe e
diplomacisë së Shqipërisë për këto materiale në dobi të zgjidhjes së Çështjes
Shqiptare në përgjithësi dhe të asaj kosovare në veçanti, që pothuajse mbetën
pa jehonë në hapësirën gjuhësore të shqipes.
Vëllimi 8
Edhe në këtë vëllim janë shtjelluar tema të lidhura me segmente të historisë
së shqiptarëve të Kosovës, arbërorëve në Greqi, shqiptarëve në Maqedoni dhe
atyre në Mal të Zi. Vazhdohet me temat mbi gjendjen më të re në Kosovë
përsa u përket arsyeve, si të krijimit, ashtu edhe të vazhdimësisë së
problemeve konfliktuale në këtë rajon. Si rëndom, një vend i posaçëm i është
lënë letërsisë. Ky vëllim fillon me punimin e Neritan Cekës Dardanët në
antikitet, në të cilin qortohet me argumenta mohimi nga dijetarë serbë i
karakterit etnik e gjuhësor ilir të Dardanëve, përcjellë edhe me të dhëna mbi
organizimin politik të Dardanisë në shekujt IV-I para erës sonë.
Enver Hoxhaj, doktorant në Universitetin e Vjenës, shkruan lidhur me
organizimin dhe me karkterin urban të qytetit Ulpiana të Dardanisë në kohën
e hershme të krishtenizmit, si dhe rreth marrëdhënieve të këtij qyteti me
Romën.
Me interes për historinë e lashtë të Kosovës është punimi i Naser Ferrit mbi
Përmendoret e Pjesëtarëve të Ushtrisë Romake në Kosovë: trajtohen 21
përmendore të vërtetuara epigrafike, të cilat janë prezantuar në mënyrë
kronologjike, sipas vendgërmimeve.
Historia e mëvonëshme fillon me tërheqjen nga Skënder Gashi të paraleleve
midis emrave të vëllazërive në krahinat e Opojës e të Gorës. Duke qenë një
krahinë gjithandej e rrethuar me popullatë shqipfolëse, Gora paraqet një
ishull sllavishtfolës, i cili megjithatë, e ka të njëjtën nënshtresë dhe
mbishtresë gjuhësore dhe etnike si të popullatës shqipfolëse përrreth Gorës.
Sipas rezultateve të punimit të Dardan Gashit, shtëpia si institucion dhe si
simbol, është njëri nga elementet e identitetit kulturor e kombëtar të
117

individit dhe të kolektivitetit shqiptar. Edhe pse shqiptarët nuk e
theksojnë këtë, ata, në mënyrë të vetvetishme, në veprimet dhe në jetën e tyre
janë të lidhur në mënyrë simbiotike me shtëpinë.
Interesante është edhe tema mbi shkatërrimin e bashkësisë fshatare në
Malësinë e Shqipërisë së Jugut. Kurbeti merret në punimin e Robert Pichler
si tregues i një rruge të gjatë dhe të mundimshme për në shtetet e
Perëndimit, me ç'rast, si pasojë e këtij migrimi, rezulton dezintegrimi social i
fshatrave dhe vetmia e të mbeturve.
Studimet mbi muzikën popullore (burimore) shqiptare janë të rralla. Punimet
e para shkencore datojnë nga vitet '30 të shekullit të kaluar. Mbi gjendjen e
kësaj disipline shkencore bëhet fjalë në punimin e mbështetur mirë nga
Ardian Ahmedaja.
Rezultat i punmit të historiasnit të angazhuar Karl Kaser është se kapitali i
historisë serbe e arrin deformimin thelbësor, pikërisht me kalimin e mitit të
Kosovës në mit kombëtar, në të cilin mistifikohet populli Adas, si një
kategori e amëshueshme, hyjnore dhe johistorike e shoqërisë.
Atdheu i shqiptarëve, të cilin për herë të parë e zbulon historia e
dokumentuar, shtrihet: në Veri të Liqenit të Shkodrës, në Perëndim të deteve
Jon e Adriatik dhe në Lindje të maleve Pindus, në një rrip të ngushtë e të
pykosur bregdetar prej të cilit në lashtësi gjysma jugore quhej Epirus, ndërsa
pjesa veriore Illyria - thotë Jakob Ph. Fallmerayer më 1857.
Pas ardhjes së sllavëve, harta topografike e Shqipërisë ndryshoi mjaft. Shumë
emra ilirë, grekë e latinë të vendeve u zëvendësuan me emra sllavë. Ky
zëvendësim i emrave luan rol të madh në shkrimin e historisë, konstaton
Çlirim Bidollari në punimin e botuar në këtë vëllim.
Që krijimi i shtetit, siç dihet, nuk është rezultat i angazhimit të vetëm një
grupi etnik, e tregon punimi i Johannes Irmscher, në të cilin trajtohet
kontributi i arvanitasve në formimin e shtetit grek. Në punimin në vazhdim të
Hans Jürgen Sasse, paraqitet historiku dhe gjendja aktuale e studimeve të
shqipes së Greqisë, ndërsa në raportin e Shoqatës greke për vëzhgimin e të
drejtave të minoriteteve, tregohet cilët janë arvanitët, çfarë përfaqëson dhe
kush janë ata që e flasin gjuhën (arvanitase / arbërisht) dhe se kjo shoqëri nuk
e pëlqen termin arvainitase, porse atë të vetin, arbërisht.
Të dhënat mbi emërtimet e vendeve dhe të folmen e shqiptarëve në
Maqedoni, janë të pakta. Megjithatë, dialektologu Bahri Beci tregon
bindshëm në punimin e tij se shqiptarët në Maqedoni janë popullatë
autoktone. Me statusin juridik - kushtetues të shqiptarëve në Maqedoni
merret punimi i Shukri Rahimit, në të cilin pasqyrohet kahu i vullnetit politik
të kësaj popullsie.
Në punimin në vazhdim të Riza Rexhës trajtohet pozita e shqiptarëve në Mal
të Zi dhe kërkesat e shtruara të tyre në Memorandumin dërguar Konferencës
për Paqe në ish Jugosllavi, të mbajtur në Gjenevë më 1992. Problemi i
Kosovës nga pikëvështrimi katolik, është titulli i punimit të teologut zviceran
Gert van Dartel, në të cilin trajtohet roli dhe ndikimi i diskutueshëm i Kishës
Katolike në procesin e shkatërrimit të Jugosllavisë.
118

Përpjekja për një autopsi të urrejtjes në Ballkan, është e lidhur ngushtë me
thjeshtësimin e mospërputhjes dhe të dallimit gjuhësor-kulturor midis
elementit sllav në njërën anë dhe atij shqiptar në anën tjetër. Ky është thelbi i
punimit të Beqë Cufajt.
Fundi i politikës serbe në Kosovë ka pasur një paravijë të paramenduar
historike. Pasqyrimi kronologjik i proceseve politike dhe historike në
truall të Kosovës e të Jugosllavisë, tregon qartë se nga ç’pikësynim
nacionalist - historik është frymëzuar politika shtypëse dhe kolonizuese e
Serbisë dhe çfarë argumenti ekzistencial kishin shqiptarët për t'iu kundërvënë
asaj dhe pse kjo qe një orvatje e vonuar e Titos për integrimin e shqiptarëve
dhe barazimin e pozitës së tyre në ish Jugosllavi, e dënuar me dështim. Këto
janë çështje që trajtohen në punmin e autorit Enver Hoxhaj.
Vëllimet 9 e 10 janë numra tematikë që i janë kushtuar së drejtës për
vetëvendosje të kosovarëve. Vëllimet janë përgatitur për botim nga S. Gashi e
Lotar Classen.
Në vëllimin 9 është përmbledhur lënda që ka të bëjë me historikun e shkeljes
së të drejtës për vetëvendosje që kosovarëve u ishte premtuar së paku qysh në
vitet ‘20 të shekullit që shkoi, madje edhe në Kongresin e Dresdenit të Partisë
Komuniste të Jugosllavisë kur kjo ishte në ilegalitet, një e drejtë dhe premtim
që u nëpërkëmb nga të gjitha regjimet serbe e sllave të jugut që e mbanin
Kosovën të pushtuar. Kjo e drejtë iu premtua kosovarëve edhe gjatë Luftës së
Dytë Botërore sipas të gjitha gjasave vetëm sepse kjo ishte e vetmja mundësi
për joshjen e kosovarëve të merrnin pjesë në luftë kundër pushtuesve nazistë.
Por, skundër dihet, edhe ky premtim u shkel, jo vetëm nga Partia Komuniste
e Jugosllavisë, sepse as partia simotër e Shqipërisë nuk mbetet e pafajshme.
Për t'u parë më konkretisht parahistoria e veprimeve të përhershme
gjenocidale në rritje të secilit formacion politik të shtetit të sllavëve të Jugut
ndaj shqiptarëve, të cilët pa vullnetin politik të tyre kishin mbetur
nën jurisdksionin e shteteve të sllavëve të jugut dhe ecuria e shkeljes
sistematike të kësaj të drejte, në këtë vëllim janë dhënë pjesë nga pamfleti
Na�ertanije (1844) i Milutin Garasanin-it; projekti Lufta Ballkanike e
Shqipëria - Dalja e Ushtrisë serbe në Adriatik e Ivo Andri�- it; Konventa
përkitazi me Rregullimin e Shpërnguljes së Popullatës "turke" nga Regjioni i
Serbisë së Jugut e nënshkruar nga qeveritë e Jugosllavisë e të Turqisë;
Elaborati famëkeq i Vasa �ubrilovi�-it për dëbimin e shqiptarëve;
Marrëveshja"Gentlemen" Tito-Küprülü e vitit 1953 për shpërnguljen e
shqiptarëve, për të vazhduar me pjesë nga Memorandumi i Akademisë serbe
të Shkencave e të Arteve; me disa reagime të dijetarëve europerëndimorë rreth
këtij Memorandumi dhe me Platformën e Akademisë së Shkencave të
Shqipërisë. Kjo Platformë është përcjellë me një vërejtje të shkurtër të
botuesve se ky qëndrim i Akademisë së Shqipërisë është i vjetëruar por
botohet në këtë vëllim për hir të pasqyrimit sa më plotësisht të çështjes së
shtruar në këtë vëllim të revistës.
119

Në kapitullin E drejta e premtuar e Vetëvendosjes janë botuar punimet e
historianëve kosovarë Muhamet Shatri e Izber Hoti. Në punimin e M. Shatrit
trajtohet Qëndrimi i Partisë Komuniste të Shqipërisë ndaj çështjes së Kosovës
në vitet 1941-1945, ndërsa në atë të Izber Hotit Qëndrimi i Partisë Komuniste
të Jugosllavisë ndaj Çështjes së Kosovës në vitet 1919-1945.
Këtyre punimeve u shkojnë pas teksti integral i Konferencës së Bujanit, disa
sqarime lidhur me qëndrimin e historianëve shqiptarë rreth kësaj Konference,
si dhe punimi i Daut Bislimit rreth Konferencës së Prizrenit e cila shënon
edhe groposjen e së drejtës së kosovarëve për vetëvendosje.
Në kapitullin që përmban dokumentacion, janë botuar Deklarata Kushtetuese
e 2 korrikut 1990; Deklarata e Pavarësisë, Teksti integral i Kushtetutës së
Republikës së Kosovës, Referendumi për Pavarësinë e Kosovës, Deklarata
Politike e Këshillit Koordinues të partive politike të shqiptarëve në
Jugosllavi; Shkresa e Kryeministrit të Republikës së Kosovës Dr. Bujar
Bukoshi drejtuar Lordit Carrington për njohjen e pavarësisë së Kosovës dhe
Letra përcjellëse e Kryetarit të Këshillit Bashkërendues të partive politike të
Shqiptarëve në Jugosllavi, Dr. Ibrahim Rugova; Raporti mbi zgjedhjet
shumëpartiake për Parlamentin dhe për Presidentin e Republikës së Kosovës,
sidhe lista me emrat e anëtarëve të Parlamentit të Kosvos.
Në kapitullin e fundit janë botuar punimet e Rexhep Ismajlit: Shqiptarët kanë
Kosovës e të Maqedonisë të drejtë për vetëvendosje; Blerim Rekës (anglisht)
Kushtetuta, Lufta e Paqja; punimi i Arsim Bajramit: Administrimi
ndërkombëtar i Kosovës - Dilema e Kundërthënie; punimi i Shkëlzen Maliqit
(anglisht) Zhvillimi i politikës paqësore në Kosovë dhe punimet e Enver
Hoxhajt Për një Shoqëri tjetër në Kosovë dhe një bisedë e gjatë e Dardan
Gashit me Michael Steiner-in, e titulluar Ai tren ka ikur.
Vëllimi 10
Me qëllim të mbulimit sa më plotësisht të temës së shtruar, në këtë vëllim
janë ribotuar punimet e Manfred Scheuch, Oskar Lechner dhe H Tretter, J.
Marko,T. Bori� që ishin botuar në vëlimin 2 të kësaj reviste, për të vazhduar
me punimin e Joseph Marko-s Kosova Republikë - Midis të drejtës dhe së
moralshmes, në të cilin autori edhe një herë shprehet në favor të pavarësisë së
Kosovës, si e vetmja dhe mundësia më e logjikshme për të dalë nga gjendja e
krijuar pas ballafaqimeve të armatosura midis kosovarëve dhe shtetit serb.
Pyetjes që profesori i nderuar Frank Münzel shtron që në titullin e punimit të
vet: A mund të mbështetet pavarësia e Kosovës mbi tëdrejtën ndërkombëtare?
jo vetëm i përgjigjet pozitivisht, por edhe e përpunon këtë të drejtë deri në
imtësi.
Pavarësimin e Kosovës nga Jugosllavia e sheh për të arsyeshëm, të
mundshëm dhe si të vetmen zgjidhje të drejtë edhe dijetari e ushtaraku
austriak Erich Reiter në punimin e tij E drejta për vetëvendosje për Kosovën -
Një vlerësim i konfliktit për Kosovën në rrafshin e sigurisë, të së drejtës dhe
të atij politik.
120

Me çeshtjen e statusit të ardhshëm të Kosovës në pikëvështrimin e së drejtës
ndërkombëtare dhe në atë politik, merren edhe profesorët nga Universiteti i
Bozen-it (Tiroli i Jugut, Itali) Christoph Pan e Beate Sibylle Pfeil.
Pasojnë punimet në anglisht të Wolfgang Danspeckgruber: Kosovo -
Conceptual challenges, practical problems, possible future lessons; Susan I.
Woodward: Kosovo and the Region - Consequences of the Waiting Game;
Paul Williams: Intermediate Sovereignity as a Basis for Resolving the
Kosovo Crisis, si edhe qëndrimi pro pavarësisë së Kosovës i Indipendent
International Commission on Kosovo; Letra e Nelson Mandela-s drejtuar
Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-ës Kofi Annan dhe punimi i autorit
kosovar Shkëlzen Maliqi: Fourteen Theses on the Albanian Question. Adnan
Dragaj, një autor kosovar i ri përnga mosha, merret me çështjen se si do të
mund të arësyetohej pavarësia e Kosovës, sidomos në kontekstin e
ekzistencës së një shteti të quajtur Shqipëri dhe të banorëve të saj, të quajtur
shqiptarë.
Ky vëllim mbyllet me punimin e gjatë të juristit të ri gjerman Lothar Classen:
Kosova - rast i zbatimit të Konventës së OKB për Gjenocidin, në të cilin
konstaton se, për shkak të ushtrimit të gjenocidit, jo vetëm më 1998, por edhe
më parë mbi kosovarët, Jugosllavia, përkatësisht Serbia, e ka humbur të
drejtën ta ushtrojë sovranitetin e vet mbi këtë popull. Që instancat më të larta
politike e ushtarake serbe e kishin përgatitur gjenocidin mbi kosovarët, e
dëshmon ushtaraku austriak Walter E. Feichtinger në punimin e tij
Operacioni "Patkoi" i forcave jugosllave të sigurimit - Shkas për Perëndimin
apo Kalkulim i jugosllavëve, ndërsa politologu kosovar Enver Hoxhaj merret
analizën e spastrimeve etnike serbe në Kosovë gjatë viteve 1998-1999, si
veprim i llojit të vet i organizuar dhe i drejtuar nga qeveria serbe.
Vëllimi 11
Ky vëllim nis me punimin e albanologut të madh Norbert Jokl Shqiptarët, në
të cilin trajton çështje të historisë së lashtë të shqipes dhe të folësve të saj në
lidhje me atdheun paraballkanik e ballkanik të ilirëve e të thrakasve.
Përafërsisht të njëjtën tematikë e gjejmë të trajtuar edhe nga Fritz Lochner
von Hüttenbach në punimin e tij Rreth filleve dhe zhvillimit të Iliristikës, në të
cilin autori shpjegon shuarjen e të ashtuquajturit panilirizëm, idhtarët e të
cilit, duke filluar nga shekulli XIX e deri në vitet '30 të shekullit të kaluar,
nëpër gjithë Evropën shihnin vetëm ilirë. Autori tregon bindshëm se për
pararendës të shqiptarëve mund të flitet vetëm në relacion me ilirët e Jugut,
përkatësisht me Illyrii proprie dicti (Ilirët emirëfilltë). Krejt tërthorazi i lidhur
me dardanët është edhe punimi i dijetarëve rumunë Dumitru Tudor dhe
Cristian Vl�descu: Dardanët në Romula Malva. Idhtari i flaktë i tezës kundër
prejardhjes ilire të shqipes e të shqiptarëve, filologu gjerman Gottfried
Schramm e ka lejuar redaksinë e revistës “Dardania” që nga libri i tij Fillet e
Krishterimit tek Shqiptarët ta ribotojë kapitullin Gjuhën e mëvetëshme
kishëtare e shqiptarëve, në të cilin autori mëton të tregojë se terminologjia
kishëtare latine nuk ka kaluar në shqipen nga ilirishtja, por nga gjuha e
121

esëve - një popullatë e vogël që banonte në Ballkanin Lindor dhe për
kryeqytet kishte Remesianën, përkatësisht Bela Palanka-n e sotme të Serbisë.
Për herë të parë në këtë numër të “Dardanisë” botohen pjesë të gjata nga
raporti i viteve 1377-1403 i murgut frëng Johannes III (de Galonifontibus)
përkitazi me popujt dhe shtetet e Evropës Juglindore e Lindore. Në këtë
raport autori e quan Shqipërinë Patria Magna, populli i së cilës ishte i
krishterë dhe kishte alfabetin e vet. Nga trashëgimia e dijetarit të gjithanshëm
kosovar KristMaloki, Albert Ramaj ka përgatitur për botim punimin në
dorëshkrim Historiografia e re Shqiptare, në të cilin polemizon me qasjen à
la Karl May të historiografisë shqiptare nga ana e disa dijetarëve ballkanas e
europerëndimorë; ilirologu Aleksandar Stip�evi� prezantohet me punimin
Albanologjia në Kroacii ndërkohë që Skënder Gashi me punimin
Antroponimet sllave të shqiptarëve në shekujt 14-15 mëton të dëshmojë se
shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të Serbisë së Jugut kishin gjatë
këtyre shekujve aq shumë antroponime sllave, sa vështirë se mund të
dalloheshin nga sllavët, ashtu sikundër ndodhi pas islamizimit të tyre, kur
këta, vështruar përkah prejardhja e antroponimeve që bartnin, mund të ishin
më shumë turq e arabë e fare pak shqiptarë. Autori e shfaq me maturi tezën se
shqiptarët e Dardanisë antike nuk kaluan në besimin islam nga katolicizmi,
por nga ortodoksizmi bizantin e serb. Muhamet Tërnava dëshmon se në
shekujt XV-XVI kishte një kolonizim të Kosovës me njerëz që mbanin
kryesisht antroponime sllave, ndërsa historiani serb Vladislav Marjanovi�
shkruan përkitazi me Pakicat kombëtare dhe pranimin e Mbretërisë Serbo-
Kroato-Sllovene në Lidhjen e Kombeve në vitet '20 të shekullit që shkoi. Me
punime që kanë për temë çështje të gjuhësisë shqiptare paraqiten në këtë
vëllim Ali Dhrimo me punimin Fan S. Noli- tribun i fjalës shqipe; Emine
Sadiku me punimin Fjalia në gjuhën shqipe dhe në atë gjermane si dhe Izer
Maksuti me punimin Ndikimet e gjermanishtes mbi shqipen. Hans-Joachim
Lanksch, i cili e ka përzgjedhur e përkthyer gjithë lëndën letrare që
përmbahet në këtë vëllim, paraqitet këtu me një analizë për poezinë në
Kosovë, me një punim të gjatë kushtuar krijimtarisë poetike të Martin Camajt
dhe me paraqitje të shkurtra të shkrimtarëve Kasëm Trebeshina e Flora
Brovina, për të vazhduar pastaj me prozë e poezi nga autorët shqiptarë:
Kasëm Trebeshina, Flora Brovina, Fatos Lubonja, Lazër Radi, Visar Zhiti,
Eqrem Basha dhe Beqë Cufaj.
Vëllimi mbyllet me novelën e Ardian-Christian Kyçykut Tmerri i Pasqyrave.
122

Roman çrobërimi
Mbi romanin «Ndanë» të Riat Ajazajt, botoi «KAONI», Prizren 2004
Librat me prozë shqiptare që janë botuar gjatë këtyre pesëmbëdhjetë vjetëve
nuk kanë mundur ta grisin velin e trashë të anonimatit të imponuar. Kritika
letrare është mësuar tashmë me rehatinë e hierarkive të ngurosura dhe
ndodhet shumë prapa në krahasim me arritjet e artit të të shkruarit. Jo vetëm
tematika ka ndryshuar në prozën shqiptare të kësaj periudhe, por edhe stilet,
mënyrat e përftimit të një realiteti gjithnjë e më të koklavitur. Në këtë
mjegullinë, mërgimi ka luajtur një rol të veçantë, e librat që synojnë të
zbërthejnë misterin e përjetshëm të tij nuk janë pak. Romani «Ndanë» i Riat
Ajazajt (lindur më 1969), prozator shqiptar që jeton në Gjermani, poet, eseist
dhe kritik letrar, sjell një vizion të ri mbi mërgimin.
Romani përshkruan me mjete stilistike origjinale konfliktin, por edhe
orvatjen e rafinuar të afrimit mes dy botësh tejet të ndryshme: bota shqiptare
arketipale, e fshatit, një botë e regjur ndaj ngasjeve dhe veseve të modernitetit
- dhe bota perëndimore, e saktë, e ftohtë, e rregullt, me një shpirtërim të
shkitshëm, që nuk i njeh (pranon) identitetet veçse në rast nevoje. Një fshatar
i ri, kosovar, niset në kërkim të një jete më kuptuese, të themi, pas një gjysmë
shekulli traumatik, kapton kufirin (në fakt: një rresht kufijsh, realë, të
përfytyruar, metafizikë) dhe mbërrin në një qendër refugjatësh në qytetin e të
famshmit dhe enigmatikut poet gjerman Hölderlin. Nënshtresa kryesore e
romanit thuret mbi kujtimet e të riut nga epoka e Titos, në ish-Jugosllavi, ku
popuj me gjuhë, doke e mendësi të ndryshme u zgjuan të detyruar të
bashkëjetonin. Kujtesa e të riut pa emër, me një ndjeshmëri të veçantë, rijepet
nga Ajazaj me copëza të mbamendshme, në trajtë parabolike, të nuancuara
qartë gjuhësisht. Shkrimi bëhet shpeshherë rrethor, në një hermetizëm të
natyrshëm, që nuk është veçse mjeti me të cilin protagonisti, por edhe autori,
mbrojnë ndërsjelltas esencat. Brendësia e shqiptarit e ndihmon lexuesin të
njohë më mirë, nga rrënjët, edhe mistikën e jashtëzakonshme islamike, atë
mistikë që njihet aq pak dhe që, për shkak të mosnjohjes, është aq e
paragjykuar. Bëhet fjalë për një mistikë që mund të quhet edhe shqiptare,
sepse mençuria e breznive të shqiptarëve e kanë vënë në jetë përditë në
gjuhën amtare.
I riu kalon nëpër të gjitha fazat e përshtatjes me botën perëndimore. Atje,
ndanë, pranë, në cep, në kthinë, në një truall që mund të pagëzohet
“Përjashtia”, përfaqësues të të gjithë popujve që forcohen e urtësohen përmes
zjarrit të mërgimit, njihen mesveti, miqësohen, por asnjëherë gjer në fund.
Secili mbetet i përjashtuar nga moderniteti i huaj, por i përjashtuar edhe nga
thelbi i gjithë të tjerëve, i lirë të rigjejë vetveten në pafundësi.
Shqiptari, greku, rusi, iraniani, polaku, afrikanët, pakistanezi, kinezi,
gjermanët - të gjithë zbulojnë me një habi të panjohur se paskan mirësi e
njerzillëk, paskan një humor të ngrohtë, rinor, tejet tolerant. Ajazaj arrin ta
123

përcjellë mjeshtërisht këtë humor të brendshëm - fillesë e çdo bashkëjetese
jetëgjatë.
Fundi i romanit, në një mjedis fëminie që i le të gjitha përgjysmë,
pavullnetshëm, ndanë ëndrrës dhe realitetit, përmend si shkarazi edhe vitet e
mbramë të poetit Hölderlin, të cilin njerëzia e pandehte të dalë mendsh vetëm
ngaqë nuk pranonte të ishte më Hölderlin, por Skardaneli. Dëshmi se, nga një
kohë e caktuar e këtej, qoftë në atdhe apo mijëra kilometra larg tij, rreziku më
i madh që i kanoset njeriut poetmodern mbetet bjerrja e identitetit.
Magjepsësja botë ballkanike
Mbi vëllimin “Atdheu prej dëbore” të Ramiz Gjinit
Prozatori Ramiz Gjini, lindur më 1961 dhe i specializuar për aktor, autor i
vëllimeve “Dush varrezash” (1998) dhe “Hapat e të tjerëve mbi trotuar”
(1998), jeton në New York dhe është kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve
Shqiptaro-Amerikanë. Përmbledhja me novela që mban titullin tërheqës
“Atdheu prej dëbore” vjen si një befasi të veçantë për lexuesin e letërsisë
shqipe. Pjesët e vëllimit, me tituj tërthortas simbolikë: Atdheu prej dëbore,
Koka e gruas, I mirë si një kalë, Gjurmë xhindi mbi dëborë, Zjarr nën akull
etj, synojnë që, mes një mënyre të re tekstuale, t’i shtrijnë kufijtë e
magjepsëses botë ballkanike deri në skajet më të largët të shpirtit njerëzor.
Ramiz Gini është i huaj ndaj letërsisë eksperimentaliste, mbase ngaqë ka ç’të
thotë me ligjërimin e thjeshtë të një Kuteli, por edhe të rrëfimtarëve të
mëdhenj amerikanë, duke përdorur me sukses parabolën, hiperbolën dhe
imazhet shajnitëse të përrallës popullore.
Ende i patrajtuar siç e meriton nga kritika letrare, Gjini ka shkruar deri më
tash disa novela që mund të zenë pa vështirësi një vend nderi mes novelave të
kësaj natyre në letrat shqipe e më gjerë.
Me një humor të veçantë, nën mbulesë, si të thuash, prozatori na prin drejt
zonash shpesh të panjohura të nënvetëdijes, duke na lehtësuar takime
kalimtare, por të paharrueshme, me qënie të çuditshme, që nuk lokalizohen
lehtë në kohë e hapësirë dhe të cilat rreken gjithsesi të arratisen nga mendësia
e tyre, pa qene krejt të vetëdijshme nëse kjo arrati do t’u sjellë shpëtimin, apo
thjesht në aromë me tepër në rutinën e jetës.
Prozatori shquhet për thellësinë e simboleve dhe për një barazpeshë të
veçantë mes vogëlimash e bëmash të sheshta, të cekëta në vështrim të parë,
dhe një nënteksti të fuqishëm, që gërshetohet me meditime të gjera
metafizike.
“Timp �i R�stimp” - o carte omagial�
Cunoscuta editur� bucure�tean� “Semne”, condus� de perechea Dulu, a
publicat, cu prilejul anivers�rii a �apte decenii de via�� a profesorului Victor
124

Cr�ciun, pre�edintele Ligii Culturale pentru Unitatea Românilor de
Pretutindeni, personalitate poliedric�, scriitor, critic �i istoric literar,
cercet�tor �tiin�ific, publicist, dramaturg, cineast, renumit eminescolog...,
cartea omagial� “Timp �i r�stimp - Victor Cr�ciun ‘70”.
Ap�rut� sub auspiciile Ligii, aceast� lucrare de 318 pagini, cu numeroase
fotografii, desene �i alte ilustra�ii, cuprinde gândurile inspirate ale unui mare
num�r de personalit��i române �i str�ine, din toate domeniile de activitate:
intelectuali, oameni de �tiin��, scriitori, arti�ti, mini�tri, politicieni, diploma�i,
rude apropriate... , care fac un “portret” reu�it al celui care - începem a�adar
cu fragmente din materialele din carte - “este înainte de toate un bun cre�tin”
care “face tot ce crede c� e mai bine pentru biserica, pentru neamul s�u risipit
prin lume... cu mijloacele unui laic...”, “este un autentic intelectual patriot”
“un d�ruit culturii �i un d�ruitor de cultur�”, “un ilustru literat, universitar de
elevat� cultur� �i militant neobosit pentru cauza unit��ii na�ional�”, “un
remarcabil contemporan”, care lupt� cu “pasiune �i d�ruire pentru un crez
nobil”, “o personalitate marcant�”, “exeget �i promotor al culturii”, “un om
providen�ial”, “un cercet�tor cu metod�”, “un istoric al cuvântului vorbit”,
“cel mai iubit dintre românii de pretutindeni”, “un erudit”, “o tinere�e f�r�
b�trâne�e”, “un om polivalent”, “un eminent promotor al românismului”, “o
veritabil� institu�ie pus� s� dureze”...
Avem privilegiul s� men�ion�m �i noi, în acest context, c� profesorul
universitar doctor Victor Cr�ciun, autor al unui impresionant num�r de opere
originale, de antologii, edi�ii, studii introductive, prefe�e, de scrieri literare, de
scenarii radiofonice �i cinematografice, precum �i al Corpusului Eminescu (în
colaborare cu Cristiana Cr�ciun), membru de onoare al mai multor academii
�i doctor honoris causa a numeroase universit��i din lume, cu o activitate
social� �i cultural� extrem de bogat�, este un mare prieten al popoarelor
balcanice, în special al poporului albanez �i membru fondator �i al redac�iei
revistei “Haemus”.
„Kohë dhe ndërkohë” - një libër homazh
Shtëpia e njohur Botuese bukureshtase „Semne”, e drejtuar nga çifti Dulu,
me rastin e shtatëdhetëvjetshave të jetës së profesorit Viktor Kraçun, kryetar i
Ligës Kulturore për Unitetin e Rumnuëve të Kudondodhur, personalitet
poliedrik, shkrimtar, kritik e historian i letërsisë, hulumtues shkencor,
publicist, dramaturg, kineast, emineskolog i shquar..., librin homazh „Kohë
dhe ndërkohë - Viktor Kraçun 70”. I dalë nën kujdesin e Ligës, ky punim me
318 faqe, me fotografi të shumta, vizatime dhe ilustrime të tjera, përmbledh
mendimet e frymëzuara të një numuri të madh personalitetesh rumune dhe të
huaja, të të gjitha fushave, shkrimtarë, artistë, ministra, politikanë, diplomatë,
të afërm, miq e kolegë..., të cilët i kanë bërë një „portret” të arrirë atij që, po
fillojmë, pra, me copëza nga materialet e librit, - „është para së gjithash një
krishter i mirë” që „bën gjithçka beson se është më mirë për kishën, për
kombin e tij të shpërndarë nëpër botë... me mjetet e një laiku...”, „është një
125

intelektual atdhetar i mirëfilltë”, „njeri i dhënë kulturës e kulturëdhënës”,
„një letrar i shkëlqyer, profesor universiteti me nivel të lartë kulturor dhe
militant i palodhur për çështjen e unitetit kombëtar”, „një bashkëkohës i
madh”, që lufton „ me pasion e përkushtim për një kredo fisnike”, „një
personalitet i shquar”, „studiues dhe promotor i kulturës”, „një njeri
providencial”, „një hulumtues metodik”, „një historian i fjalës së folur”, „më
i dashuri ndër rumunër e kudondodhur”, „erudit”, „një rini pa pleqëri”, „njeri
shumëvlerësh”, „promotor i dorës së parë i rumanizmit”, „një institucion i
vërtetë kohëgjatë”...
Kemi privilegjin të përmendim edhe ne, në këtë kontekst, që profesori i
universitetit doktor Viktor Kraçuni, autor i një numui mbresëlënës veprash
origjinale, antologjish, botimesh të tjera, studimesh hyrëse, parathëniesh,
shkrimesh letrare, skenarësh radiofonikë e kinematografikë, sidhe i Korpusit
Eminesku (bashkë me Kristiana Kraçunin), antar nderi i shumë akademish
dhe doktor honoris causa i mjaft universiteteve të botës, me një veprimtari
tejet të pasur në jetën shoqërore dhe kulturore, është një mik i madh i popujve
ballkanas, në veçanti i popullit shqiptar dhe antar, fysh në fillim, i redaksisë
së revistës „Haemus”.
Makina që shin shpresa / Ma�ina de treierat speran�e
Vasile Popa - Kopi Kyçyku: “Makina që shin shpresa”. Këtë titull mban libridialog
trigjuhësh (italisht, rumanisht e shqip), me 111 faqe, që sapo ka dalë si
shtojcë e revistës “Haemus” dhe është sponsorizuar nga Botimet Helicon.
Objektin e këtij punimi sintetik, - në një të ardhme, mbase jo të largët, autorët
mendojnë t’i rikthehen dialogut për ta zgjeruar frymëmarrjen tematike të tij, -
e përbëjnë mendimet që një akademik rumun (jurist, poet, estet) dhe një
akademik shqiptar (historian, gjuhëtar), shfaqin për një sërë çështjesh aktuale,
që, drejtpërdrejt ose tërthorazi, ndikojnë, në një shkallë apo në një tjetër, në
integrimin sa më të shpejtë të Shqipërisë e të Rumanisë në strukturat
euroatlantike, duke i aftësuar dy vendet tona të ecin në një hap me kërkesat e
kohës: raporti i anës didaktike me atë shkencore në mësimdhënien e së
drejtës ndërkombëtare, i traditës me novatorizmin, i kombëtares me
universalen; funksioni i historisë si “libri i parë i një kombi”; njësimi i
diplomave në shkallë evropiane; themelimi në Perëndim i kolegjeve për
studimin e gjuhëve, kulturës dhe qytetërimit të vendeve të Lindjes; mundësitë
dhe rrugët që Evropa të bëhet një familje e madhe, në të cilën të sundojnë
mirëkuptimi dhe paqja etj.
Vend të posaçëm ze në edhe lidhjet tradicionale shqiptaro-rumune, shkollimi
gjatë periudhave të ndryshme kohore i një numuri gjtnhjë e më të madh
studentësh shqiptarë në Rumani, roli i bashkësisë shqiptare në Rumani dhe i
asaj arumune në Shqipëri, si ura lidhëse në fuqizimin e mëtejshëm të
bashkëpunimit midis dy popujve dhe dy vendeve, Shqipërisë dhe Rumanisë,
në të gjitha fushat e në mënyrë të veçantë në atë të shkencës.
126

Vlen të theksojmë se profesori Vasile Popa, akademik, doktor i shkencave,
rektor i disa universitetesh, antar i disa akademish të botës, poet, prozator,
eseist, kritik letrar, antar i Bashkimit të Shkrimatrëve të Rumanisë, është një
nga juristët e njohur të Evropës, autor i një sërë veprash në lëmin e
jurisprudencës, të cilat janë përkthyer e çmuar lart si një kontribut në
zhvillimin e shkencave juridike në kontekstin e integrimit evropian.
Gjithashtu, si ekspert në problemet juridike e në marrëdhëniet
ndërkombëtare, prej shumë vitesh akademiku Vasile Popa jep mësim si
profesor i ftuar dhe i asocijuar, në Universitetin e Sorbonës V, sidhe në një
numur të madh universitetesh anembanë globit.
Libri “Makina që shin shpresa”, i cili shoqërohet edhe me një paraqitje në
frëngjisht, këto ditë u promovua në Universitetin e Sorbonës V, në Paris, në
prani të një numuri të madh intelektualësh evropianë.
Për vlerat e tij foli akademiku francez Edmond Jouve. Ndër të tjera, Jouve
vuri në dukje se “janë trajtuar me guxim të rrallë intelektual e me origjinalitet
mjaft probleme të mëdha të së sotmes e të së ardhmes së kontinentit tonë e
më tej. Dy personalitete të mirënjohura, jo vetëm në vendet e tyre, me këtë
vepër edhe një herë dëshmojnë se sa të angazhuar janë si evropianë të
mëdhenj”.
127

ESSEN NON VIDARE
NASE JANI
(Kryetar i Klubit të Shkrimtarëve „Drita”)
Klubi i Shkrimtarëve Shqiptarë në Greqi “Drita”
Klubi i Shkrimtarëve “Drita” u formua më 27 maj 2000, në Athinë, me
shtrirje në gjithë Greqinë.
Adresa: Rruga: Athinas 52, Kalithea, T.K.17673. Athinë GREECE.
E-mail: thanasj@otenet.gr E-mail: klubidrita@yahoo.gr
Ka rreth 50 anëtarë dhe kandidatë, që nga shkrimtarë të afirmuar dhe me
autoritet letrar, si: Hiqmet Meçaj, Gaqo Veshi (Hyskë Borobojka), Faslli
Haliti, Mihallaq Qilleri, e deri tek më të rinjtë, me të nesërme, si Armela
Hysi, Andi Meçaj, Eva Rudi, Algert Siqeca, Valentina Zhupa, Evis Qaja
etj....
Kryesia e Klubit “Drita” pëbëhet nga:
Nase Jani, kryetar, Robert Goro, sekretar dhe Hiqmet Meçaj, Mihallaq
Qilleri, Eglantina Kume, Stefan Martiko, Astrit Hajdini, Llambi Gjikuli,
antarë.
Antarë Nderi të Klubit “Drita” janë:
Dritëro Agolli, Aristidh Kola (pas vdekjes), Rexhep Qosja.
Nga krijuesit e “Dritës” janë botuar mbi 100 tituj librash, ku mund të
përmendim romane: “Një këngë për Edit Piafin” nga Robert Goro,
“Çmendina” nga Nase Jani, “Balada e ringjalljes” nga Myslym Maska,
“Kukullat e pyllit” nga Hiqmet Meçaj, “Pickimi i merimangës” tnga Dhimitër
Konomi, “Ngadhnjim Rozafe” nga Evis Qaja; tregime: “Milioner prej brumi”
nga Astrit Hajdini, “Mos!” nga Eglantina Kume, “Jetë artistësh” nga Miho
Gjini, “Tre qeshin, një inatoset” nga Hyskë Borobojka, “Qielli i murëtuar i së
dielës” nga Andrea Petromilo etj; poezi: “Çartje” nga Faslli Haliti, “Adresë e
humbur jam” dhe “Heshtat e barit” nga Stefan Martiko, “Vrasja e qirinjve”
nga Hiqmet Meçaj, “Lirika” nga Nase Jani, “Qielli djersin mes reve” nga
Llambi Gjikuli, “Te Joni i mbaj sytë” nga Odise Goro, “Loti i shpresës” nga
Spiro Xhavara, “Vdekja me fjongo” nga Astrit Hajdini, “Jetën e pres si të
vijë” nga Iliaz Bobaj, “Dy pika qiell” nga Eglantina Kume, “Punishtja e
ëndrrave” nga Grigor Jovani, “Këngët e demonit” nga Lulëzim Lekdushi,
“Mallëngjime” nga Milla Bala, “Puthje ujore” dhe “Tokë e bekuar” nga Andi
Meçaj, “Mëngjesi i ikur” nga Eva Alushi, “Jetë në dallgë” nga Dashnor
128

Selimi, “Qytetërim i dehur” nga Armela Hysi, “Nën shiun e luleve” nga Eva
Bitraku, “Mungesë provinciale” nga Eva Rudi etj.
Klubi “Drita” ka edhe dy antologjitë e veta letrare, botuar nga “Toena”-
“Portat e harresës” me poezi dhe “Shtëpia mbi rrota” me tregime.
Veprimtaria e Klubit “Drita” është përmbledhur tek Albumi Letrar-Arkivor
“Me Dritën, për Dritën”, ku përfshihet gjithë jeta e Klubit, që nga Statuti,
vlerësime për Klubin “Drita”, jeta letrare e çdo antari, e antarëve të nderit,
veprimtaritë kryesore, e deri te letërkëmbimet, ngushëllimet dhe urimet, pjesë
e jetës qytetare dhe letrare e pjesëtarëve të Klubit “Drita”.
Klubi “Drita” ka edhe arkivën e vet ku përmblidhen: veprat e autorëve, kaseta
filmike nga veprimtaritë letrare, disketa me gjithë veprimtarinë sipas viteve,
albume fotografikë etj.
Ndër veprimtaritë kryesore janë 1.Konkursi “Pranvera letrare”, që vazhdon
të zhvillohet që nga viti 2001, me pjesëmarrjen e të rinjve deri në 30 vjeç, në
gjinitë e poezisë dhe tregimit. Një traditë e bukur letrare kjo, ku fituesit Andi
Meçaj, Armela Hysi, Algert Siqeca, Eva Rudi, Eva Alushi, janë nderuar disa
vjet rresht; 2.Konkursi letrar: “Vepra më e mirë e vitit 2002”.
Klubi i Shkrimtarëve Shqiptarë në Greqi “Drita”, në bashkëpunim me
shtëpitë botuese “Toena” dhe “Onufri” në Tiranë, organizuan konkursin letrar
për veprën më të mirë të shkruar gjatë vitit 2002 në gjinitë: roman, vëllim me
tregime, vëllim me poezi, dhe letërsi për fëmijë. Në jurinë e ngritur me këtë
rast, të përbërë nga Dr. Y. Çiraku (kryetar) dhe Dr. B. Gaçe, Sadik Bejko, F.
Myrto dhe S. Hasko (antarë), u dorëzuan për vlerësim mbi 30 vepra, për të
cilat juria vendosi si më poshtë:
Katër çmimet e para:
Për roman: “Kukullat e pyllit”, shkruar nga Hiqmet Meçaj.
Për vëllim me tregime: “Gruaja në kafaz” nga Thanas (Nase) Jani.
Për vëllim me poezi: “Fjala në jerm” i Stefan Martikos.
Për libër për fëmijë: “Tre bëmëtarët misteriozë” (rrëfim fantastik) të Dhimitër
Konomit.
Çmime të tjera
Duke patur parasysh nivelin e lartë të veprave të paraqitura për konkurim,
juria akordoi edhe këta Çmime Letrarë:
Çmimi i Karrierës: për veprën “Të fala nga Athina”, shkrimtarit Hyskë
Borobojka (Gaqo Veshi).
Çmimi i Mirënjohjes, për kontribut në krijimtarinë letrare në emigracion: :
a) Evis Qaja për romanin “Ngadhënjim Rozafe”
b) Odise Goro për vëllimin poetik “Mes lotëve të mi”.
c) Andrea Petromilo për vëllimin me tregime “Gjimnazistja e shthurrur”. d)
Eva Rudi, për vëllimin poetik “S’dua të vdes gjer nesër”.
129

e) Iljaz Bobaj, për vëllimin me poezi “Testamenti i bukurisë”.
f) Angjelina Xhara, për romanin “Enigma”
Katër veprat e para që janë vlerësuar me çmim, do të botohen nga “Toena”
dhe “Onufri” gjatë vitit 2004.
Revista letrare-kulturore “Pelegrin” është organ letrar i Klubit “Drita”. Në
pranverën e vitit 2004 doli nga botimi numuri i parë i saj. Botues, drejtor e
kryeredaktor është Nase Jani. Është revistë e shkrimtarëve shqiptarë të
kudondodhur jashtë Shqipërisë. Lexuesi gjen krijimtari poetike, tregime,
fragmente romani, mendim kritik nga antarë të “Dritës”, si dhe materiale nga
letërsia bashkëkohore greke, autorë botërorë nga Anglia, Kanadaja, Franca
etj. Nuk mungon “Fjala e shkrimtarit”, “Mendimi i studjuesit”, “Gjuha jonë
sa e mirë!”, apo kronikat kulturore, Libri i ri në Tiranë e Athinë etj. Janë të
mirëpritur gjithë krijuesit kudo që janë te revista “Pelegrin”!
Veprimtari përkujtimore dhe kremtime:
“Mëndjelarti, zemërtrimi, vjershëtori si ai!” (Në 100-vjetorin e vdekjes së
poetit kombëtar Naim Frashëri) “Dy shekuj në një ditë” (Në 115-vjetorin e
poetit A. Z. Çajupi), “Mbrëmje poetike në 60-vjetorin e vdekjes së Gjergj
Fishtës”, Koktej Letrar me krijime të autorëve të Klubit “Drita”, “Gjeniu i
letrave shqipe” në 65-vjetorin e Kadaresë, “Dita e poetëve” (90-vjetori i
lindjes së M.Gj. Nikollës (Migjenit) dhe 70- vjetori i poetit Dritëro Agolli)
etj.
Përvjetorë letrarë: “Miho Gjini, 35 vjet krijimtari”, Stefan Martiko, etj. Nuk
kanë munguar as mbrëmjet familjare.
Klubi “Drita” ka vendosur bashkëpunim me poetë e shoqata shkrimtarësh në
Greqi, si me Lidhjen e Shkrimtarëve të Greqisë (me veprimtari të
përbashkëta), me poetë arvanitas etj.
Me propozim të Klubit të Shkrimtarëve “Drita”, Presidenti i Republikës, zoti
Alfred Moisiu, i dha dekoratën “Mjeshtër i Madh” shkrimtarit e kritikut të
artit Miho Gjini. Në përvjetorin e gjashtëdhjetë të jetës dhe 40-vjetorin e
krijimtarisë së shkrimtarit Hiqmet Meçaj, i është bërë propozim Bashkisë së
Qytetit të Vlorës, për t’i dhënë titullin: “Qytetar Nderi”.
130

CAMELIA MATEI 42
Kapkan-ele societ��ii
Societatea noastr� te vrea numai dac� ai cu ce te plimba...
Dac� ai „MA�IN�”, nu ri�ti ca urm�torul „STOP AL BUS-ULUI” s� fie
chiar la „MORGA GUNOAIELOR”.
Individul obi�nuit este damnat la o „MOARTE CIVIC�” �i nu pentru c� nu
ar da dovada unei „INTEGRIT��I MORALE”, ci pentru c� nu este capabil
s� aib� o „INTEGRITATE MATERIAL�”...
Unii devin complexa�i, pendulând între Solipsism �i Soporific, dou�
drumeaguri deopotriv� nocive. Dac� nu suferi de sindromul „MOARTE
CIVIC�”, chiar dac� ai... tot nu ai... lini�te.
Suntem bulversa�i: ori vrem s� avem totul f�r� a depune un minim efort, ori
avem acces la orice dar nu reu�im s� facem nimic.
A r�mas din noi doar trupul, ca o cutie, în care zace un suflet, ce îndrug� în
zadar: „E-LIBERARE!?”...
Fanatismul �i acoli�ii s�i
Ne sufoc�m existen�a crezând zadarnic în perfec�iune... în simplele utopii ce
ne dau târcoale. Sl�vim lor de parc� un stilet ne-a str�puns inima �i flac�ra s-a
stins, alternativa a pierit...
Am cunoscut cândva perfec�iunea, dar nu am fost demni de ea �i am
dec�zut...
Crea�ia perfec�iunii nu putea fi decât PERFEC�IUNEA ÎNS��I.
Prea pu�in ne pas�...
Suntem slabi... prefer�m s� tr�im într-o lume utopic�, decât s� accept�m c�
via�a este o continu� lupt�, al c�rei rezultat ar putea fi PERFEC�IUNEA.
Fiecare are dreptate în felul lui...
Suntem egali doar prin natura fiin�ei umane...
Suferim de inep�ie dac� încerc�m s� ocolim redoarea cotidian�...
Frumosul?, urâtul? sunt expresia v�dit� a unui tipar. De ce nu ar fi urâtul
adev�ratul frumos?
Avem subcon�tientul înecat de stereotipii care ne am�gesc sufletul
neîncetat...
Suntem oameni... nimic mai mult.
42 N�scut� la Constanta în anul 1982, absolvent� a Liceului Teoretic „George
C�linescu”, student� la Facultatea de �tiinte ale Comunicarii, specializarea Jurnalism
din cadrul Universitatii „Andrei Saguna”, a publicat mai multe eseuri în presa
const�n�ean�, precum „(U�or) repeten�i la marasm”, „Plagiatorul – un prolific”,
„Dialogul versus monologul”, „Teatrul - un univers aparte”, „O noua forma de initiere
profesionala”, „Diferite grade de interes si unghiuri de asteptare” (articol despre
activitatea promotionalã din domeniul radiofonic) etc.
131

DUO
Trei întreb�ri marelui poet, prozator �i diplomat, Ion
BRAD, fost ambasador al României la Atena
Haemus: Ce influen�� are civiliza�ia antic� elen� în epoca modern�?
Ion Brad: Evident, una major�. S� ne gândim doar c� nici un domeniu al
crea�iei spirituale europene �i universale n-a putut �i nu poate face abstrac�ie
de str�lucirea arhitecturii �i sculpturii, a filosofiei �i retoricii, a matematicii �i
fizicii, a mitologiei �i literaturii Greciei antice. O bun� parte din limbajul
structural al acestor domenii îl dator�m tot anticilor greci.
Ar fi fost prea s�rac� �i monoton� civiliza�ia lumii moderne f�r� întoarcerea
la acele r�d�cini adânci, împlântate în solul altor civiliza�ii, precum cea
egiptean�, ebraic�, asiro-caldean� etc. Lan�ul acestei continuit��i trebuie,
cred, bine cunoscut �i în�eles, ca s� nu se produc� noi hiatusuri dramatice �i
p�gubitoare în civiliza�ia lumii actuale.
Haemus: Ce loc ocup� Grecia de azi pe plan geopolitic, în context balcanic
�i european?
Ion Brad: De�i am mai spus-o, îmi place s� repet: Grecia nu reprezint� doar
dimensiunile m�surabile ale grani�elor sale, mai largi în vechime (cu toate
coloniile întemeiate de ea) �i mai restrânse apoi, grani�ele unui p�mânt
muntos, mereu atacat de apele m�rilor sudice. Grecia, prin pozi�ia sa
geografic�, la cump�na grea dintre Europa �i Asia, dintre Occident �i Orient,
dintre civiliza�ii �i religii atât de diferite, a fost �i parc� mai r�mâne un
adev�rat nod gordian al politicii marilor puteri în zona Balcanilor �i a
Mediteranei. De aceea, înc� de la Thermopile, Marathon �i Salamina, pân� la
tragicul „R�zboi civil” �i la prelungitul „R�zboi rece”, ale secolului trecut, nam
putea în�elege ra�iunile �i mecanismul conflictului de interese
geostrategice ale marilor puteri, dac� n-am privi �i examina cu aten�ie �i harta
�i istoria Eladei. Cât de bine ori cât de stângaci au �tiut grecii s�-�i joace acest
rol geopolitic important, aceasta este o alt� discu�ie. Oricum, patriotismul lor
a fost întotdeauna un bun exemplu �i pentru popoarele din jurul lor, cu care sau
amestecat adeseori, ajutându-le �i primind, tot de-atâtea ori, ajutorul
acestora.
M� gândesc, în primul rând, la noi, românii.
Chiar �i în zilele noastre, când har Domnului, „R�zboiul rece” a încetat, când
atotputernicia NATO �i originalul sistem politico-economic al Uniunii
Europene se extind, treptat, peste toate ��rile din Balcani, rolul Greciei n-a
încetat s� fie semnificativ. �i aceasta, pentru c� indiferent de coloratura
politic� a guvernelor grece�ti, acestea au �tiut s� aib� un punct de vedere
132

propriu, adeseori cu formul�ri convenabile �i altor ��ri balcanice. Dovada
ultim�, r�zboaiele de destr�mare a Iugoslaviei �i recompunerea ��rilor
rezultate. Un tablou ca în tragediile antice grece�ti!
Bine ar fi ca spiritul olimpiadelor vechi �i moderne, întoarse anul acesta în
patria lor de origine, s� aduc� �i s� statorniceasc� nu doar cele câteva zile de
t�cere obligatorie a armelor, ci cât mai mul�i ani de pace, colaborare, bun�
în�elegere.
Prea mult sânge nevinovat s-a v�rsat prin mun�ii �i v�ile dintre Dun�re �i
Mediterana, ca s� nu ne propunem cu to�ii g�sirea unor solu�ii pa�nice �i
durabile problemelor, înc� multe, ce ne fr�mânt�. Iar Europa, care �i-a furat
numele mitologic tot din Elada, este datoare s� priveasc� mai atent �i mai
în�eleg�tor la toate problemele �i necazurile din zon�. E mai u�or s� întâmpini
r�ul, decât s�-l repari.
Haemus: Câteva impresii din perioada în care a�i fost ambasadorul
României la Atena.
Ion Brad: Îmi vine foarte greu s� enum�r aici doar câteva din prea multele
înregistrate în cei 9 ani �i trei luni petrecu�i în Grecia.
Am încercat în cele 4 volume ap�rute pân� acum din seria de memorii
Ambasador la Atena, 1973-1982, �i voi încerca în cele dou�, �i ultimele, la
care înc� mai lucrez. Este vorba de o experien�� unic� pentru un scriitor, mai
ales c� ea s-a desf��urat într-o perioad� de agita�ii �i r�sturn�ri social-politice,
benefice pentru Elada, dar nu numai. Pot spune c� în acea perioad�, România
de�inea o pozi�ie favorizat� în Balcani. Era singura �ar� în bune rela�ii
politico-diplomatice cu toate celelalte. Pân� �i cu Albania, supus� unui
penibil regim de autoclaustrare.
În aceste condi�ii am putut cunoa�te �i eu destul de bine, mai ales dup� ce am
ajuns decanul Corpului Diplomatic din Atena, nu doar marile personalit��i
politice �i culturale elene, dar �i pe colegii mei din cele 91 de ��ri care
între�ineau rela�ii diplomatice cu Grecia.
Fire�te, leg�turi mai apropiate am avut cu to�i colegii din ��rile balcanice, prin
sentimentele tradi�ionale �i natura problemelor multiple care ne preocupau pe
to�i. Portretele unora dintre ei �i discu�iile noastre sunt pres�rate prin paginile
c�r�ilor mele de memorii. Pe scurt, o experien�� uman� �i intelectual� f�r�
pereche, greu de p�r�sit �i de uitat în dosarele cu file multe, care încep s� se
îng�lbeneasc� prin rafturile arhivelor diplomatice. Atâtea evenimente, cu
desf��ur�ri mai rapide sau mai lente, mai vizibile ori mai ascunse, ne-au
obligat pe noi diploma�ii de la Atena s� înc�rc�m mereu stilourile cu cerneal�
proasp�t� (pixurile erau înc� rare), �i creioanele bine ascu�ite. Obicei bun sau
r�u, dar care s-a prelungit pân� ast�zi, obligând înc�p���natul scriitor din
mine s� nu cedeze oboselilor �i ap�s�rilor de tot felul, adunate timp de 75 de
ani.
Dar, ardelean autentic fiind, �in s� confirm �i eu defini�ia testamentar� a
marelui poet, filozof �i diplomat Lucian Blaga: Ardeleanul este unul care
133

duce un gând pân� la cap�t! Dea Sfântul s� m� învrednicesc mereu de acest
îndemn! Mai ales c�, atunci când aveam doar 25 de ani, tot Lucian Blaga mia
scris pe foaie de titlu al volumului s�u de Poezii (1942): „Lui Ion Brad, cu
bucuria nespus de rar� de a fi întâlnit uni�i în aceea�i fiin�� un poet �i un om”.
Era la Cluj, în 1954...
Tri pyetje poetit, prozatorit e diplomatit të shquar rumun,
Jon BRAD, ish ambasador i Rumanisë në Athinë
Haemus: Ç’ndikim ka qytetërimi i lashtë grek në kohët moderne?
Jon Brad: Sigurisht, ndikim madhor. Le të kujtojmë vetëm faktin që asnjë
fushë e krijimtarisë shpirtërore evropiane dhe botërore nuk ka mundur dhe
nuk mund të mohojë shkëlqimin e arkitekturës e të skulpturës, të filozofisë
dhe të retorikës, të matematikës e të fizikës, të mitologjisë dhe të letërsisë së
Greqisë së lashtë. Një pjesë të madhe të gjuhës strukturore të këtyre fushave
ua detyrojmë pò grekëve të lashtë.
Do të kish qënë tepër i varfër e monoton qytetërimi i botëa moderne pa
kthimin tek ato rrënjë të thella, të mbjella, edhe ato, në dheun e qytetërimeve
të tjera, si ajo egjiptiane, hebraike, asiro-kaldeike etj. Zinxhiri i kësaj
vazhdimësie duhet, besoj, të njihet e të kuptohet mirë, që të mos prodhohen
hiatuse të tjera dramatike dhe dëmprurëse për qytetërimin e botës së sotme.
Haemus: Ç’vend ze Greqia e sotme në rrafsh gjeopolitik, në kontekst
ballkanik dhe evropian?
Jon Brad: Sidoqë e kam thënë edhe herë të tjera, më pëlqen ta përsëris:
Greqia nuk përfaqëson vetëm përmasat e matshme të kufijve të saj, më të
gjera në lashtësi (me gjithë kolonitë e themeluara prej saj) dhe më të tkurrura
më pas, kufijtë e një vendi malor, vazhdimisht të rrahur nga ujrat e deteve
jugorë. Për nga pozicioni gjeografik, Greqia, si një vend në peshoren e rëndë
midis Evropës dhe Azisë, midis Perëndimit e Lindjes, midis qytetërimesh e
fesh kaq të ndryshme, ka qënë dhe sikur mbetet ende një nyje gordiane e
vërtetë e politikës së Fuqive të Mëdha në rajonin e Ballkanit e të Mesdheut.
Prandaj, duke filluar qysh nga Thermopilet, Marathona e Salamina, deri në
tragjiken „luftë civile” e në të gjatën „luftë e ftohtë” të shekullit të kaluar, nuk
arrijmë t’i marrim vesh arsyet dhe mekanizmin e konfliktit të interesave
gjeostrategjike të Fuqive të Mëdha, po qe se nuk do ta këqyrnim dhe
shqyrtonim me vëmendje edhe hartën, edhe historinë e Heladhës. Se sa mirë
apo keq kanë qënë në gjendje grekët ta luajnë këtë rol gjeopolitik të
rëndësishëm, ky përbën një tjetër temë diskutimi. Gjithsesi, atdhetarizmi i
tyre ka qënë gjithmonë një shembull i mirë edhe për popujt rretheqark tyre,
me të cilët shpeshherë janë përzier, duke i ndihmuar, por edhe duke marrë
134

kaq herë ndihmë prej tyre. Para së gjithash, mendja më shkon tek ne,
rumunët.
Edhe në ditët tona, kur, lavdi Zotit, „lufta e ftohtë” pushoi, kur
gjithëfuqishmëria e NATO-s dhe sistemi origjinal politiko-ekonomik i
Bashkimit Evropian po zgjerohen, shkallë-shkallë në të gjitha vendet e
Ballkanit, roli i Greqisë nuk ka rreshtur së qëni domethënës. Dhe kjo ngaqë,
pavarësisht nga ngjyra politike e qeverive greke, këto ia kanë dalë mbanë të
kenë vazhdimisht një pikëpamje të vetën, shpeshherë me formulime të
leverdishme edhe për vendet e tjera ballkanike. Dëshmia e fundit – luftrat
shkatërrimtare të Jugosllavisë dhe ringjizja e vendeve rezultante. Një tablo si
në tragjeditë antike greke!
Mirë do të kish qënë që fryma e olimpiadave të lashta dhe moderne, që u
kthyen sivjet në atdheun e tyre të origjinës, të sjellë dhe t’i konsolidojë jo
vetëm ato pak ditë heshtjeje të detyrueshme të armëve, por sa më shumë vite
paqeje, bashkëpunimi, mirëkuptimi.
Jashtë mase është derdhur gjak i pafajshëm në malet e lugjet ndërmjet
Danubit e Mesdheut, që të mos e vrasim të gjithë mëndjen për të gjetur
zgjidhje paqësore dhe të qëndrueshme të problemeve, ende të shumta, që na
shqetësojnë. Ndërsa Evropa, që e ka vjedhur emrin e saj mitologjik pò nga
Heladha, e ka për detyrë t’i shohë më me vëmendje dhe më me mirëkuptim
problemet dhe hallet e rajonit. Është më lehtë ta parandalosh të keqen, se sa
ta ndreqësh.
Haemus: Disa mbresa nga periudha kur keni qënë ambasador i Rumanisë në
Athinë.
Jon Brad: E kam tepër të vështirë të rreshtoj këtu vetëm disa nga përshtypjet
e panumurta që kam pasur gjatë atyre 9 vjet e 3 muaj të qëndrimit në Greqi.
Jam përpjekur në 4 vëllimet që kanë dalë deri tani në serinë e kujtimeve
Ambasador në Athinë, 1973-1982, dhe do të vazhdoj edhe në dy të tjerat, të
fundit, me të cilat po merrem. Bëhet fjalë për një përvojë pa të dytë për një
shkrimtar, sidomos që ajo u grumbullua në një periudhë tronditjesh e
përmbysjesh social-politike, me dobi për Heladhën, por jo vetëm për të.
Mund të them se në atë periudhë Rumania kishte një pozitë të favorshme në
Ballkan. Ishte i vetmi vend që mbante marrëdhënie të mira politikodiplomatike
dhe ekonomike me të gjithë. Madje edhe me Shqipërinë, që i
ishte nënështruar një regjimi të rëndë vetëmbylljeje. Në kushte të tilla munda
të njoh mjaft mirë, veçanërisht pasi u zgjodha dekan i Trupit Diplomatik të
Athinës, jo vetëm personalitetet e shquara të politikës dhe të kulturës greke,
por edhe kolegët e mi nga 91 vende, të cilat kishin marrëdhënie diplomatike
me Greqinë.
Natyrisht, lidhje më të afërta kam pasur me të gjithë kolegët e vendeve
ballkanike, falë ndjenjave tradicionale dhe karakterit të problemeve të shumta
që na shqetësonin të gjithëve. Portretet e disa prej tyre dhe diskutimet tona
janë shtjelluar në faqet e librave të mia të kujtimeve. Shkurt, një përvojë
135

njerëzore dhe intelektuale e pashoqe, që vështirë të braktiset e të harrohet në
dosjet me shumë faqe, që po fillojnë të zverdhen në raftet e arkivave
diplomatike. Kaq e kaq ngjarje, me ecuri më të shpejtë apo më të ngadaltë,
më të dukshme apo më të mbuluara, na kanë detyruar neve diplomatëve të
Athinës t’i mbushnim pandërprerje stilografët me bojë të freskët (stilolapset
ende ishin të rrallë) dhe t’i mprehnim mirë lapsat. Zakon i mirë apo i keq, që
gjithsesi vazhdon edhe sot e kësaj dite, duke më bërë, mua, shkrimtarin
kokëfortë, të mos epem para lodhjeve dhe trysnive të çdo lloji, të
grumbulluara gjatë 75 vjetëve.
Por si ardelean i mirëfilltë, mund t’i jap të drejtë përkufizimit testamentar të
poetit, filozofit e diplomatit të madh, Luçian Blaga: Ardeleani është njeriu që
e çon mendimin gjer në fund! Dhëntë Zoti të jem i aftë që këtë shtysë ta kem
gjithmonë, sidomos që, atëhre kur isha vetëm 25 vjeç, pò Luçian Blaga në
dedikimin e vëllimit të vet „Poezi” (1942), më pat shkruar: „Jon Bradit, me
gëzimin jashtëzakonisht të rrallë që takova të bashkuara në të njëjtën qënie
poetin dhe njeriun”.
Kjo ka ndodhur në Kluzh, më 1954...
�
136

MOZAIK ANTIK * MOZAIC ANTIC
KOPI KYÇYKU
Përsiatje në Akropol
Këto ditë që në Athinë po zhvillohen me madhështi dhe entusiazëm të paparë
mbarëbotëror, me një organizim të përsosur Lojnat Olimpike, - ky „festival”
vigan i vitalitetit dhe i vllazërimit të popujve, - në kujtesë m’u zgjuan sërish
mbresat e pashlyeshme që pata nga vizita e paradokohëshme në kryeqytetin
grek...
...Udhës për në Akropol, - pasi kisha pirë dy birra e kisha dëgjuar copëza
bisedash klubi, - po mendoja se, në rastin e grekëve nuk duket se është fjala
vetëm për pasionin politik të kafeneve, çka haset edhe në vende të tjera
ballkanike dhe në botën e larme të Mesdheut. Kemi të bëjmë, ndofta, me një
shqetësim serioz dhe plot pasion për problemet e shoqërisë, sa të duket sikur
thënia e hershme e Perikliut, - „Mendojmë se njeriu që nuk merret me
politikë, nuk çan kokë as për punët e veta. Një njeri i tillë nuk preokupohet
për asgjë!”, - ka mbijetuar në kohëra dhe vazhdon ta frymëzojë botën e
sotme greke.
Është vështirë të mësosh në se rrënjët e tipareve të këtij populli krenar,
dinamik e zhbirues, duhen kërkuar në truallin e Heladës së lashtë, apo në
përzjerjen e helenëve me sllavët, me shqiptarët, me francezët, me turqit dhe
me aq e aq të tjerë, në mullirin gjigant që i „bluajti” ngadalë e imët së toku
gjatë shekujve, për të ngjizur grekun e sotëm.
Pasoi një qëndresë kombëtare e admirueshme. Le të kujtojmë djaloshin grek
nga ishulli Hios, që përshkruan Viktor Hygoi dhe që aq prekshëm na e ka
dhënë të përkthyer në shqip i madhi Chri-Chri (Nonda Bulka). Kur e pyetën
se çfarë kërkonte që të ngushëllohej sadopak për masakrimin e të afërmve të
tij nga otomanët: „Pushkë dhe plumba dua”! - ishte përgjigja e tij e prerë.
Grekët, ashtu si shqiptarët, bëjnë pjesë në radhët e atyre popujsh, që nuk
asimilohen lehtë dhe nuk treten nga mjedisi rrethues. Nuk e ndryshojnë
gjuhën, mënyrën e jetesës, zakonet, shkurt: qënien vetë. Kolonitë greke, me
zanafillë në lashtësi, u ruajtën për shekuj me radhë në trevat ilire, në qytetet
danubiane të Rumanisë, në Egjipt, në Siri, madje edhe në Itali.
Nga kontaktet që kam pasur me njerëz të të gjitha kategorive, jam bindur se
ekziston një simpati e ndërsjellë shqiptaro-greke. Po ku e ka burimin kjo
dukuri? Besoj se përgjigja gjendet në faktin që janë të panumurta bëmat dhe
figurat e shquara, të cilat i lidhin të dy popujt tanë në histori, trashëgimia e
përbashkët e krijuar gjatë shekujve të luftës kundër të njëjtit pushtues,
otoman, përkrahja reciproke në procesin e krijimit të shteteve kombëtare. Veç
137

kësaj, e kaluara e jetës sonë shpirtërore është e lidhur ngushtë me kulturën
greke bizantine, madje edhe kuzhinën e kemi të njëjtë.
... Kur sheh Akropolin, sikur ndodhesh në prag të pamundësisë për të gjetur
fjalën e përshtatshme për një vepër, që çuditërisht nuk figuron në mrekullitë e
botës antike, mbase pikërisht ngaqë nuk ta tundon imagjinatën me përmasa të
mëdha apo me luksin e tepëruar, që janë të huaja për shpirtin helen.
Akropolin, këtë „trung” shkëmbor, banorët a parë të Athinës e zgjodhën për
të ngrysur ditët dhe njëherazi kështjellë e qëndër fetare, të mbrojtshme me
lehtësi.
Pasi u shkatërrua nga persët, athinasit do ta rindërtonin Akropolin me zell të
paparë. Ishte shekulli V para Krishtit, kur, nën udhëheqjen e Perikliut,
demokracia skllavopronare arriti kulmin. Edhe arti shënoi shkallën në të lartë,
prandaj kjo periudhë lulëzimi e Greqisë, sikurse dihet, njihet si „shekulli i
artë”. Krijuesit e këtij shekulli kishin besim në fuqinë e mendimit njerëzor, që
e konsideronin si „më të madhen dhuratë të perëndive” (Sofokliu). Ndër
krijuesit e famshëm, numurohen skulptori Miron, që arriti apogjeun në vitet
460-450 para Krishtit. Veprat e tij (Athina, Diskoboli) mjerisht sot njihen
vetëm përmes përshkrimeve dhe kopjeve. Polikleti ka qënë jo vetëm skulptor,
por edhe teoricien. Në punimet e tij, njeriu jepet në lëvizje. Polikleti krijoi një
lloj bukurie fizike dhe morale të njeriut, që e gjen shprehjen në vepra, si:
Dorifori (Shigjetahedhësi), Diadumeni, Amazona e plagosur e të tjera.
Drejtimet sstilistike të këtyre dy skulptorësh të mëdhenj, i gërshetoi në
Akropol skulptori Fidias. Akropoli u ndërtua me etapa: Partenoni në vitet
447-323, Portikët në vitet 437-435 dhe Erehteoni në vitet 420-407 para
Krishtit. Të gjitha këto ndërtime të Akropolit, së bashku formojnë një
ansambël unitar. Shtatoret e Fidias (Zeusi i Olimpit, Athina, Partenoni, të
punuara në fildish e të veshura në ar, Athina Promakos, e punuar në bronx),
sidhe prarimi skulpturor i Partenonit, japin imazhin e një bote që ka besim tek
jeta, një botë që aspiron të bukurën.
Perikliu, sidoqë u qortua nga kuvendi i qytetarëve, para të cilit u thirr të jepte
llogari për shpenzimet tejet të mëdha në Akropol, u vlerësua nga historia.
Bizantinët e shndrruan Partenonin në kishë, otomanët i shtuan një minare dhe
e bënë xhami, ndërsa Akropolin e bënë kështjellë, duke rrënuar Erehteonin,
Portikët dhe tempullin e Nike Apterosit, që me mermerin e tyre të ndërtonin
bastione, ndërsa nga kolonat të bënin gëlqere. Akropoli kaloi dorë më dorë:
nga venecjanët, te grekët kryengritës e sërish tek otomanët, derisa, më në
fund, mbi gërmadhat e tij zunë edhe një herë vend stërnipat e helenëve të
lashtë.
Siç e thamë, në vështrim të parë Akropoli nuk paraqet ndonjë gjë të veçantë:
një shkëmb i thepisur me ca rrënoja në majë. Pak a shumë kështu do të kenë
menduar ata që panë në të, për shekuj me radhë, vetëm një nga pikat e
fortifikuara të tokës greke. Por, për ne të sotmit, Akropoli mishëron simbolin
e qytetërimit tonë të përbashkët, e të gjithëve. Ai është shembëlltyra e gjallë e
138

kufirit ndërmjet barbarisë në marrëdhëniet midis njerëzve dhe ideve të reja të
moralit, dinjitetit, barazisë dhe të drejtave të njeriut për të qënë i lirë e i
lumtur, sidhe i detyrës së tij për t’i mbrojtur këto të drejta.
... Qëndron rrëzë Akropolit, ku zenë fill serpentinat e gjera prej guri, që
ngjiten lart e, tek hedh sytë mbi grupet e turistëve të shumtë, përpiqesh të
përfytyrosh procesionin e kremtimeve panathinase, ashtu siç e ke parë
Partenonin në British Museum falë daltës së të madhit Fidias. Krejt populli i
Athinës së stolisur nisej nga sheshi qëndror, Agora, drejt Akropolit, duke u
çapitur përmes pyllit me ullinj. Sipër e prisnin portikët, një „pyll” tjetër - i
kolonave prej mermeri të bardhë e të ndritshëm, nga të cilat sikur merrte
fluturimin tempulli i vogël i Athinës Niké, i lartuar në një cep shkëmbi, pjesë
përbërëse e kodrave të cilat e qarkojnë kryeqytetin grek. Përtej tyre, duke
shkelur mbi sheshin e Akropolit, procesioni kalonte pranë shtatores vigane të
Athinës Promakos, shtiza me majë të artë e së cilës u shfaqej nga larg
udhëtarëve që vinin me det ose me tokë në Athinë dhe, duke lënë në të majtë
Erehteonin, këtë tempull të vogël - bizhuteri, kushtuar Athinasë dhe
Poseidonit, merrnin drejt Partenonit, tempullit të madh të Athinës.
Duke zënë vend pak më lart dhe disi anash, çdo pelegrin arrinte të rrokte me
vështrim njëherazi edhe facadën, edhe anët; admironte përmasat e
mrekullueshme dhe zbukurimet e larme të frontonit e të nënstrehëve, që
kishin merituar epitetin „sublim” për stilin e artit grek të fundshekullit V para
Krishtit.
Duke u çapitur mbi gurët e çrregullt të shpërndarë rreth shkëmbit masiv, gurë
që janë „lëmuar” nga tabanet e miliona njerëzve që kanë ardhur aty gjatë 25
shekujsh, që kur Iktinosi dhe Kalikrati, nën drejtimin e Fidias, krijuan
ansamblin madhështor të tempujve të Akropolit, nuk mund të mos kujtosh me
respekt mjeshtërinë e pashoqe me të cilën arkitektët grekë kanë ditur t’i
vendosin ngrehinat në dekorin natyror të pejsazhit rrethues, duke i shkrirë në
një të tërë të vetme, të harmonishme. Në Akropol, në „më të përkryerën
poemë të gurtë”, siç e ka quajtur Lamartini, kemi të bëjmë me një „lojë” të
guximshme planesh. Portiku është konceptuar në shkallë, me kolonat jonike
më të zhdërvjellta në mes, por edhe më të larta, që lidhin radhët e rënda
dorike të poshtme e të sipërme; iluzioni i përkryer optik përftohet me anën e
pjerrjes së lehtë të kolonave të Partenonit drejt pjesës së brendshme, më tej -
variacione të habitshme arkitekturore në Erehteon...
Pamja nga Akropoli është një nga më klasiket e botës, krahas asaj të Romës
prej Malit Pinço, të Parisit nga Montmartrë, të Moskës nga Kodrat e Leninit.
Shekuj me radhë qëndroi Partenoni i vetmuar e i pakuptuar për errësirën
mesjetare. As për otomanët që e pushtuan, as për venecjanët e admiralit
Morosini, që e rrethuan. Partenoni, për sytë e logjikën e otomanëve nuk
përfaqësonte gjë tjetër përveçse një kthinë të gjerë për një depo baruti, ndërsa
për venecjanët një baruthane që duhej asgjësuar. Që njëherazi me shpërthimin
e barutit u hodh në erë gjysma e Partenonit me krejt çatinë dhe muret e
139

endshëm; që u shkatërruan pjesa më e madhe e kapiteleve të Fidias dhe e
kolonave; që në një çast u bë pluhur e hi gjithçka qe krijuar e ruajtur për
dymijë vjet, as që u bëri përshtypje palëve ndërluftuese.
Partenoni, vepër arkitekturore madhështore e Greqisë së lashtë, ka kuptimin
„Dhoma e virgjëreshave”. Ky emër iu vu fillimisht një kthine që u ndërtua
për nder të perëndisë Athina. Partenoni u ndërtua në shekullin V para Krishtit
dhe, në mbishkrime, përmendet me emrin „Tempulli i madh” ose, thjesht,
„Tempulli”. Emri Partenon përmendet në shekullin IV para Krishtit në një
fjalim të gojtarit të madh, Dhimostenit (në vitin 355 para Krishtit).
Tempulli, në stil dorik, siç e vumë në dukje më lart, u ngrit me nismën e
Perikliut në vitet 447-432 para Krishtit, nga Fidias, i ndihmuar nga arkitektët
Iktinos dhe Kalikrat, sidhe nga skulptorët Agorakrit dhe Alkamen. Kish
gjatësi 69,51 metra dhe gjerësi 30,86 metra; ishte i rrethuar nga kolona: nga 8
në anët e vogla dhe nga 17 në anët e mëdha. Të dyja hyrjet e tempullit kishin
përpara nga një rresht prej 6 kolonash.
E pajisur me „qelë”, pronaos (portik) dhe opistodom (thesar), ngrehina u
ndërtua me mermer nga Penteliku dhe u vesh me mermer nga Paros. Në
„qelë” ndodhej shtatorja e perëndeshës Athina, me lartësi 15 metra, e skalitur
nga Fidias në ar e fildish. Krejt tempulli ishte i zbukuruar me shtatore. Nën
strehë kishte basoreliefe të mrekullueshme. Rrënojat e këtij monumenti të
madhërishëm të joshin edhe sot e kësaj dite, duke konfirmuar vlerësimet e
larta të Plutarkut: në të dukej se kish „ një frymë përjetësisht të re dhe një
shpirt të ngjizur me pavdekësinë”.
Do të desha të harroj se brenda tempullit, sipas përshkrimit të Pausanius-it,
ishte një depo e vërtetë objektesh me vlerë, suvenire e dhurata të shtrenjta
nga polis-et aleate, nga kolonitë, nga qytetarët e pasur. Vallë, Partenoni qënka
dashur të zhvishej nga gjithçka e çmueshme?
... Po erret. Një re vigane kalon para hënës dhe Partenoni herë del në dritë e
herë struket në hije. Të duket sikur, saherë që „lind” nga errësira, do të
ndodhë ndonjë mrekulli për t’u shfaqur me tërë shkëlqimin e dikurshëm,
bashkë me pleqtë Sofokli e Perikli, veshur me guna të bardha leshi, tek
zbresin shkallaret, të shoqëruar nga Sokrati dhe Euripidi...
Me sytë e mendjes përfytyrojmë atë botë të ngazëllyer nga përfundimi i
Partenonit prej Fidias, kur dramaturgë të mëdhenj nxirrnin në dritë vepra të
pavdekshme, kur Tuqididi dhe Herodoti hidhnin themelet e historisë e të
gjeografisë, Hipokrati - të mjekësisë, Platoni e Demokriti - të filozofisë!
Magjia nuk zgjat shumë. Në muret e Erehteonit nisin vallen dritat e
projektorëve të ndezur rrëzë Akropolit dhe nga larg zenë të dëgjohen
megafonët e vendosur në kodrën e Pniksit, vendlindjes së nocionit të
demokracisë, paçka se ajo mbështetej mbi punën e skllevërve. Ky ishte vendi
i parë në botë ku populli i njerëzve të lirë mblidhej të merrte vendime për
punët e shtetit.
140

Dritat që llapsin, tregojnë se ka nisur të jepet shfaqja „Tingull e dritë”. Në një
formë të thjeshtë dhe sugjestive, teksti realizon iluzionin: zhurma e hapave të
marathonomakut që „rend duke bërtitur” shkrihet me ankthin e turmës që
mezi pret të marrë vesh rezultatin e betejës vendimtare me persët. Ai puth
tokën me të famshmen „fituam” në gojë... Pason llokoçitja e lopatave të
triremave të Salaminës... Uturima e zjarrit të ndezur nga persët... Brohorimat
për Perikliun... Hapi i rëndë i legjioneve romake...
Një minimum njohurish dhe një përvehtësim qoftë edhe i përgjithshëm i
kursit të historisë të ngulitet në kujtesë dhe kjo s’është pak. Nuk do të ishte
keq që shfaqje të tilla të organizohen edhe tek ne për ngjarje të rëndësishme
historike, në sfondin e monumenteve përkatëse, që nuk na mungojnë.
141

DIXIT
RAZVAN THEODORESKU
Evropa Juglindore – një koncept gjeopolitik
Në një botë ku termi „ballkanizim” është bërë, me një lehtësi të çuditshme
dhe nganjëherë provokuese, një koncept politik që tregon paqëndrueshmëri,
pretendime territoriale, shtypje të pakicave etnike e fetare, rregull i
ndërhyrjes së huaj, - ca më shumë një koncept që zbatohet në të gjithë
azimutet, që nga Azia e deri në Amerikën Latine, - detyra e çdo dijatari, e çdo
mësimdhënësi, që merret me hulumtimin dhe shpjegimin e Evropës
Juglindore, - të vendeve të saj dhe në tërësi, - është të gjejë mjete bindëse me
qëllim që të shpjegojë se si ky Ballkan, kaq i demonizuar, ka qënë një territor
i tolerancës fetare, i sintezës kulturore dhe, nganjëherë, edhe i pararojës
shpirtërore. Kemi të bëjmë, pra, me tipare të qytetërimit që janë zënë në gojë
rrallëherë ose aspak në traktatet universitare dhe në tekstet shkollore që venë
në shënjestër këtë të ashtuquajtur „fuçi baruti” të Evropës, - njëra ndërmjet aq
të tjerash, duhet thënë, që nga Irlanda e deri në Lindjene e Afërme, - sepse
harrohet se bota e sotme përjeton, pothuajse përditë, disa arritje të shpirtit të
Ballkanit, që do të meritonin një trajtim të zhveshur nga paragjykimet, qysh
nga vetë ideja e Kushtetutës e qysh nga e drejta romake, deri në moralin e
krishterë.
... Para një Evrope atlantike, katolike dhe protestante... është ndodhur
gjithmonë një Evropë e Lindjes ortodokse dhe në skajet e saj, myslimane, e
ndërtuar mbi traditat e atij që Dimitri Obolenski e quante „Komonuelthi
bizantin”, i pasuar dhe i gjasmuar, pjesërisht, nga ai i turqve otomanë. Mund
të shtojmë se, para një Perëndimi tëcopëzimeve shtetërore pasromake, një
Perëndimi të kombeve dhe të shteteve kombëtare të pas Rilindjes e të prirjeve
bashkëkohore drejt strukturave mbikombëtare, është gjendur kjo Lindje e
mbinacionalizmave romake dhe bizantine, e një „rendi ndërperandorak” turk,
rus dhe ausriak; një Lindje evropiane që zbuloi, gjatë shekullit tonë, mistikën
herderiane të „Vokstaat”-it të përfshirë në ideologji kombëtare nga më të
ndryshmet, në atë „dake” dhe „neorumune” të bashkatdhetarëve të mi, në atë
„turanike” në Bullgari e Hungari, në atë „neohitite” në Turqinë qemaliste,
apo në atë „neobizantine” të „Megali Idesë” në Greqi.
... Duke iu rikthyer Evropës Lindore, kriteret që e përkufizojnë, janë
njëherazi gjeografike dhe kulturore, etnike dhe konfesionale, me kufij
shpeshherë të lëvizshëm; këto kanë mundur të mbajnë brenda tyre, sipas
epokës përkatëse, qoftë Azinë e Vogël, - në protohistori, në mesjetë dhe në
ditët tona (nëpërmjet NATO-s), - qoftë Hungarinë, Poloninë ose vetë
Finlandën, vende këto të nënështruara „sulltanëve të sulltanëve” apo
„perandorëve të të gjitha Rusive”.
142

Nga ana e vet, kjo Evropë Lindore, të mos harrojmë, është ndarë në dy zona
të mëdha: nga njëra anë, Evropa Juglindore, - e ndodhur nën shenjën
dobiprurëse të Jugut e t ë Lindjes, - që përfshin hapësirën ballkanike të
mirëfilltë dhe hapësirën karpato-danubiane; nga ana tjetër nënzona sllave e
Ukrainës dhe e Rusisë, kjo e fundit trevë e traditave perandorake, me
ideologji mbikombëtare qysh nga „Roma e tretë”, deri në pansllavizëm e në
„statalitetin aziatik” të tipit stalinist e të „internacionalizmit proletar”.
Evropa Lindore, rezervuar i pamatë i krejt Evropës dhe i planetit mbarë,
përjeton në këto momente, - qoftë edhe kalimthi, - disa nostalgji totalitariste,
ca teprime nacionaliste dhe ortodokse („ripolitizimi” i ortodoksisë është një
realitet i fillimshekullit XXI!), por edhe disa projekte të integrimit me dy
Evropat e tjera, Perëndimore dhe Qëndrore.
Duke u kthyer në demarkacionin gjeografik që sapo e përmendëm, nënzona
eurojuglindore, - atje ku ekzistonte një vatër kulturore e gjithëfuqishme , e
vendosur simbolikisht ndërmjet dy detesh e dy kontinentesh, ai i
Kostandinopojës që u bë Stamboll, - rrok, pra, dy entitete të mëdha, të
farefisnuara ngushtë: 1. rajoni i Karpateve e i Danubit, 2. rajoni i Ballkanit, të
cilëve u shtohen edhe nënëndarje të tjera gjeohistorike më pak të
rëndësishme. Me fate po aq të ndryshëm, sa edhe larmia e reliefit të tyre, këto
të fundit u zinxhiruan duke nisur nga Arqipelagu grek dhe Peloponezi, gjer
në Maqedoni e në Shqipëri, në Rashka e në Banat, nga zona dalmate e
malazeze, gjer në zonën danubiane dhe në atë të „Mesopotamivepanonike”,
nga Thraka e Bullgaria istro-pontike, gjer në Transilvani, në Moldavi, në
Buxhak e në Besarabi. Interesimi për këtë Evropë Juglindore, tashmë të
përcaktuar, në një kuptim tepër të gjerë, si një hapësirë gjeopolitike e
ndodhur midis pikës më veriore të Adriatikut, Triestes, dhe pikës më veriore
të Detit të Zi, Odesës, - ashtu siç është konceptuar nga shkenca gjermane e
shekullit XX, që nga Karl Haushoffer deri te Rupert von Schumacher, duke
zëvendësuar konceptin tradicional të „Ballkanit”, - është rritur dhe, ndofta,
është më i madh se kurrë për shkak të rolit madhor që luan aktualisht në
plotikën botërore, paçka se zanafillat e ngjarjeve bashkëkohore janë lënë në
harresëose nuk njihen sa duhet nga pikëpamja e historisë së kulturës.
* Nga raporti që do të mbahet nga Akad. Razvan Theodorescu, senator, ministër i
kulturës dhe kulteve i Rumanisë, sekretar i përgjithshëm i Shoqatës Ndërkombëtare të
Studimeve të Evropës Juglindore, AIESEE, në Kongresin e Nëntë të kësaj shoqate, që
do të zhvillojë punimet në Tiranë , në periudhën 30 gusht-3 shtator 2004.
143

QYTETE * ORA�E
Sankt Petërsburgu - një tjetër Venecje e Veriut
Sankt Petërsburgu, qyteti me afro katërqind kanale dhe gjashtëqind ura,
është, sikurse thotë guida, një muzeum i vërtetë në „ajër të lirë” dhe u
themelua nga Pjetri i Madh më 1703, për t’u bërë, deri më 1918, kryeqyteti i
Rusisë.
U ndërtua sipas projekteve të disa arkitektëve të shquar gjermanë e danezë
dhe mori pamjen e përgjithshme të një qyteti gjerman me nuanca nordike.
Shtrihet në brigjet e lumit Neva, në terren të sheshtë, jo mbi kodra, siç ndodh
me qytetet e tjerë të mëdhenj evropianë. Për një kohë të gjatë u quajt Sankt
Petërsburg, më tej Petrograd, pas Luftës së Parë Botërore „u pagëzua”
Leningrad, ndërsa tani u rikthye në emrin e fillimit.
Në kohën e Katerinës I, bashkëshortes së Pjetrit të Madh e, sidomos në kohën
e Ekaterinës II të Madhe e pas saj, pamja e përgjithshme e qytetit ndryshoi
falë ndërtimit të shumë pallatesh princorë në stil rus të mirëfilltë, sipas
projekteve të arkitektit italian Rastrelli. Ky stil veçorizohet nga pallate
hijerëndë me dy dhe tre kate, me krejt facadën të zbukuruar me gjysmështylla
të bardha me sfond të gjelbër ose bezhë (një nuancë e verdhë krejt e veçantë).
Shquhen pallatet Smolni dhe Pushkin. Ky i fundit është i vendosur në qendër
të qytetit, përballë Hotelit Evropa, ndërtuar në kohën e Ekaterinës II të
Madhe, mbi katër rrugë, katër lagje dhe ka afro një mijë dhoma me tërë
konfortin modern.
Për nga madhështia e pallateve, Sankt Petërsburgu ngjason me Venecjen,
ndërsa kanalet i ka si Amsterdami (me rrugë, trotuare e me drurë dekorativë
në të dyja anët e çdo kanali). Duhet thënë se Venecja ka një popullsi nja
dhjetë herë më të vogël se Sankt Petërsburgu, prandaj hapërira në të cilën
zgjatohen kanalet, urat dhe shumica e pallateve, te ky i fundit është më e
madhe.
Në Sankt Petërsburg janë zhvilluar ngjarje të rëndësishme që i takojnë
historisë së Rusi së cariste. Kështu, është e njohur Kryengritja e
Dekabristëve, që pati pasojë syrgjynosjen e Pushkinit në Kishinev të
Basarabisë (Moldavisë së sotme), pastaj, më 1905, në Sankt Petërsburg filloi
i pari Revolucion Demokratik-Borgjez i Rusisë, ndërsa më 1917 Revolucioni
Demokratik-Borgjez i shkurtit, i cili rrëzoi carizmin, i vazhduar nga
Revolucioni Socialist i Tetorit.
Çfarë mund të shohë një vizitor në Sankt Petërsburg?
Së pari, Ermitazhin, muzeun kombëtar rus, të vendosur në Pallatin e vjetër
carist të Dimrit, në qëndër të qytetit, me një shesh tepër të gjerë përpara,
Sheshin e Pallatit. Stili i ndërtimit është rus, me kolonada të bardha me sfond
të gjelbër, që zenë krejt facadën. Brenda, në qindra salla, janë ekspozuar tablo
pikturash të të gjitha rrymave dhe shkollave artistike.
144

Ermitazhi ngjan si dy pika uji me Muzeun e Luvrit. Nga përmasat, rëndësia
dhe vlerat artistike, Ermitazhi vjen menjëherë pas Luvrit.
Në mes të sheshit para Pallatit të Dimrit, lartohet madhështore një kolonë, në
majën e së cilës gjendet shtatorja e Ekaterinës II që vështron agimet, deri larg
në Ural e Siberi e deri në Jugun plot diell të Krimesë. Kjo kolonë ëme htë e
ngjashme me Kolonën e Trafalgar Square në qëndër të Londrës, që ka në
majë shtatoren në bronx të admiralit Nelson, i cili doli ngadhnjyes mbi
Napoleonin në Trafalgar. Ngjan, gjithashtu, me Kolonën Vendome në Paris,
të ndërtuar nga Napoleoni me çelikun e topave të kapur në Austerlic.
Në krahun e sheshit që çon drejt qëndrës së qytetit, lartohet një hark triumfi
nën një kupolë të Pallatit të Dimrit (kalesë), mbi çatinë e të cilit ze vend një
qerre romake me katër kuaj prej bronxi e me Perëndeshën e Lirisë. Edhe ky
monument ngjan me Harkun e Triumfit të oborrit të Luvrit, - Karuselin, - por
atje, Perëndesha e Paqes, jo e lirisë, dërgon në të katër anët e Evropës e të
botës rrezet e shpresës për paqe.
Duhet theksuar se planimetria e Sankt Petërsburgut imiton, në mos kopjon
pikëpërpikë, atë të Budapestit. Neva, ashtu si danubi, e ndan metropolin në
dy pjesë: qytetin e vjetër dhe qytetin e ri. Bulevardi Nevski Prospekt, disa
kilometra i gjatë, me njërin skaj drejt Lindjes, ndërsa me tjetrin në lumin
Neva, kalon nën shumë ura. Vlen të përmendet ura që ngrihet çdo natë, nga
ora 2 deri më 4, që t’u mundësojë të gjithë vaporëve të kalojnë në njërën apo
në tjetrën anë.
Një monument, që, po ashtu, imiton modelet e kryeqyteteve të tjera të
Evropës Perëndimore, është shtatorja e Ekaterinës II të Madhe, në bronx e në
përmasa natyrale, mbi një bazament të vendosur mbi kokat e përkulura të 10
apo 12 favoritëve të saj (ministra dhe gjeneralë), të gjithë në bronx e në
madhësi natyrale. Me ta organizoi, udhëhoqi dhe e fuqizoi perandorinë e
madhe evropiano-aziatike cariste, duke vazhduar, me shumë vendosmëri,
politikën e diplomacinë e nisur nga pararendësi i saj i famshëm, Pjetri I i
Madh. Të dy cilësohen themelvënës të Rusisë ortodokse.
Nja 200-300 metra larg shtatores së Ekaterinës II, në të majtë të Bulevardit
Nevski, ngrihet madhështore Katedralja Ortodokse Kazanski, me 40
kolonada prej mermeri të bardhë përpara, në trajtë gjysmërrethi, duke imituar,
në miniaturë, 400 kolonat mrekullueshme përpara Kishës së Shën Pjetrit në
Romë. Duke përshkuar bulevardin e gjerë, elegant e të madhërishëm, arrin në
Teatrin lirik, apo Operën e Shtetit (ish Opera Perandorake), që më pas u quajt
Teatri Kirov. Interieri, verbues nga aq dritë e bukuri, është një amfiteatër me
kandelabra prej kristali të ndritshëm dhe kolltukë me ngjyrë të kuqe-kardinal,
ngjyra e papëve, çka të kujton Operën Covent Garden të Londrës, sidhe
teatrot e operës të Amsterdamit dhe Pragës. Në vazhdim, Bulevardi Nevski
dyzohet pas Pallatit të Admiraliatit,me kullë në trajtë e një shigjete që ngjitet
krenare drejt qiellit të kaltër të Sankt Petërsburgut, duke bërë lidhjen
ndërmjet tokës, ujit dhe ajrit të pafund. Një tjetër imitim i modeleve
arkitekturore holandeze dhe daneze përbën Universiteti, i ndërtuar me tulla të
kuqe.
145

Në skajin perëndimor të Bulevardit Nevski, në breg e majtë të Nevës,
ndodhet bashkia dhe Sheshi i Bashkisë. Bashkia nuk ka as zbukurimet gotike
të simotrave gjermane, as ato të stilit rus. Para saj, drejt brigjeve të Nevës,
lartohen madhështorë dy monumente: Kisha Shën Isak dhe shtatorja e Pjetrit
të Madh mbi kalë. Katedralja Shën Isak, me kolonada mermeri të bardhë, të
gjelbër e të hirtë dhe me tre altarë, ka përmasa të mëdha e vlera të veçanta për
pikturat bizantine dhe zbukurimet që përmban. Thuhet se është më e madhja
në Rusi, duka ua kaluar atyre të Moskës dhe tri kishave gjigante ukrainase
rreth stacionit të trenit të Odesës. Shtatorja e Pjetrit të Madh mbi kalë të sjell
në kujtesë atë të Eugjenit të Savojës para Pallatit Hofburg në Vjenë. Në të
dyja kali mbështetet vetëm në dy këmbët e pasme, çka nuk gjendet në vende
të tjera. Para shtatores së Pjetrit të Madh në breg të Nevës, janë dy luanë në
bronx, që vështrojnë këtë car të madh. Edhe këta luanë i kemi parë në fund të
Urës së Zinxhirëve në Budapest. Vapori Aurora, i ankoruar në port, është
bërë restaurant luksoz.
Në pjesën verilindore të Sankt Petërsburgut, në një lagje plot gjelbërim,
ndodhet Shkolla Ushtarake apo e Kadetëve, një ngrehinë e mrekullueshme,
që nuk ngjan aspak me ndonjë kazermë, por me një nga ata qindra pallate
princorë të kryeqytetit të vjetër carist. Është projektuar në stilin rus nga
arkitekti italian Rastrelli, me kolonada të bardha me sfond të verdhë.
Në ballë të Shkollës së Kadetëve shtrihet, në një sipërfaqe tepër të gjerë, një
park me bukuri të rrallë, me trëdafilë e me drurë mesdhetarë të të gjitha
llojeve, të mbjellë me frymëzim. Ky park quhet Fusha e Marsit, si ai i Parisit,
para Shkollës Ushtarake (L’école militaire), që shtrihet deri në Kullën Ejfel,
në bregun e majtë të Senës.
Përtej Nevës, në pjesën e vjetër të qytetit, gjendet një xhami e bukur, Xhamia
e Kaltër, imitim i Xhamisë Blu të Stambollit të vjetër. Në krahasim me
madhështoren Xhamia Blu, ajo e Sankt Petërsburgut ka përmasa shumë më
modeste.
Ndër qindra urat që mndodhen mbi kanalet e panumurt të „Venecjes së
Veriut”, bie në sy njëra pranë Sheshit Lomonosov, që ka në të dy trotuaret dy
shatërvanë me kolonada romake dhe çati maure, që ngrihen pikërisht në mes
të urës.
Ashtu si Parisi, edhe Sankt Petërsburgu ka Versajën e tij: Petrodvorec
(Oborri i Pjetrit), që përbëhet nga një ansambël pallatesh: Pallati i Madh,
Pallati i Vogël ose Monplaisir, sidhe një pavion i quajtur Ermitazh, të gjitha
të ndërtuara sipas projekteve të arkitektit italian Rastrelli.
Sipërfaqja e parkut dhe e pyjeve në Petrodvorec është e pamatë, njëlloj si e
Versajës, ndërsa rruga kryesore, e ngjashme me rrugën e shtatoreve të
Versajës, zgjatet në Veri gjer në Detin Baltik.
Nga lart, ku ndodhen pallatet, parku zbret pjerrtazi, nja njëqind-dyqind metra,
me ujëvara, drurë zbukurues dhe shtatore prej bronxi që përfaqësojnë
perëndesha nga mitologjia greke dhe romake. Të gjitha këto janë të veshura
me një cipë ari.
146

Por Sankt Petërsburgu ka edhe një pallat në pjesën lindore, në dalje të
qytetthit Pushkin, i ndërtuar nga Ekaterina II e Madhe dhe ka një pamje krejt
të veçantë. Si nga jashtë, edhe nga brenda, ngjan me pallatet e mbretërve të
Francës. Është mobiluar me shije sipas modës së Rilindjes italiane dhe
frënge, me shumë piktura të mjeshtërve të mëdhenj.
Kur largohesh nga Sankt Petërsburgu, çdo vizitor i jep plotësisht të drejtë
guidës që thotë se ky qytet është jo vetëm një Venecje e Veriut, por edhe një
muzeum nën qiell të hapët.
(Ion Grigoriu, Një udhëtar rumun nëpër Evropë, Bukuresht, 1993, f. 186-192).
147

INVITATIO
������ ���������
��������
��������
"� ��������' ��� ����� ����� ���������� �� ������� ������,
������ ��� ���� ���� ����� ����� ��� ��� ����������.
�� ������� ������ ��� ����� ����� ������ �� ������...
-��������-����-������� ��� ��������� ��� � �������
���"
��� ������
�� ������� �����
����� �� �� ��������� ������
�� ��� ������ ��� ������ �����
�� ��� ���� ��� ������
�� ��� ���� �� ��� �������
�� ��� ���� �� ���� ���� �� �������.
�� �� ���� �’ ���� �������
�� ���� �� ������� ��� ����� ��� �������
��� ������� ��� ��� �� ��������
�� �� ������� ������ �� �������� ������.
�� ��� ��� ���� �� ���� �������
�� ������ ������ ��� ������� �� �����
�� ��� ��� ���� �� �������� ��������
��� �� ����� ������
��� �������� �� ����� ��� ������.
�� ��� ��� ���� ���� ������ ����������
����� ��� ������ ��� ���� ������
�� ��� ����� ���� ��’ �� ����
�� ����� ��� �������� ��� ������ ��� ������
�� ������� �� ����.
�� ��� ��� ���� �� ����� ����
�� ������� �����
148

����� �� �� ��������� ������.
«�� ����»
������ ������ ��� ����� ������� ����
������ �� �������� �’ �������
��� ������� ��� ����������
��� ������� ��� ������ ��� ������
��� ����� ��� ������ ��� �����,
������ �������� ��� ����������
������� ���� ���� ������
�� ����� ����� ������� ��� ����������
����� ���� ���� �����������
���� ������ ��� ��������
���� ������� ���� ������ ��� ��������
����� ���� ���� �����������
���� ��������� ��� �������� ��������
��� ��� ������� ��� ������� ���������
���� ������.
��� �������� ����������
�� ����� ��� ������ ��� ��������;
��� ��� ������ ��� ��������
���� ������ ����� �������
"���� ������ ������� ����
���' � �������
��� ���� �����
������ �� ������� ���
������ ��� ���� �� ������
�' �������
���
���������� �������
������
���� ��� �� �������� �����
�� �����"
"����� ��������
���������� �� ����� ����� ���,
��� ���� �� ����� ��� ����������
�� ����
���� ���� ��� ����� � ������ ���
���������
������
149

���� ����� ��� ���� ����� �����
����� ����� �������� ����� ���������
�� ����� ����� ���"
"���� �� �������� ��������
��� ��������� �� ������� ���
��� �������� �� ���� ��� ������
��� ����� ���
���� ����� ����������
��� ����� ���������
���� ���������� ����"
�� ��������
�� ���������
"������ ��� ����� ������ ������
������ ���� ��� �����.
-���� ��� �� '���� ���������, ��������
������������ � ���������"
MON PIRE ENNEMI
���� ���� ���� ��� �������,
� ������ �� �� ������ ��������
����� � ���������� ��� ������.
���� ��� �� ��� ���� �����
�� �����, ���� ��� �� ��� ����� �������,
���� ��� �� ��� �����
�� �������� �������� ��� �������...
���� ����� ��� ���������� ������������.
� ������ �� �� ������ ��������
��� �� �� ����� �������� �������� �����
� ���������� ��� ������.
���� ����������
�� ��� ��������
����� �� ����� ������
�������� ��������
��� �������� �� ���������
��� �� ��������
���� ���� ����
���' ���� ������ ���
� ��������
150

��� ��������
��� ����� ����������
��� �� ����� �����.
���������� "� �����"
���� ������ ��� ��� ����� ����� ��
���������� "� �����". ���� �����
�' ���� �� ����������, �� ���������,
������ ��� ����������. ���� � ���������
��������� ��� ��������, ����� �������������
��� ���� ��� ��������� �����������
��� �������� ��� ����� ����� ���
����� �� ���������� ����� �������.
�� ��������� ���� ��� �� ������ �����
���� ����� � ����������,
���� ������.
���� ����� ���� 12 �� ���������
������� �� ���������� �����
��� ��� �����������.
Shënim biografik
MILTOS SAKTURIS
POEZI
Zgjodhi e shqipëroi Andi MEÇAJ
U lind në Athinë, më 1919. Me prejardhje nga ishulli i Hidrës. Është stërnip i
kapiten Jorgo Sakturit, komandantit të flotës Greke në revolucionin e 1821shit.
Më 1937 hyn në universitetin e Athinës, dega jurisprudencë, por më
1940 do ta braktisë, për t’ju kushtuar poezisë.U shfaq në letërsi në Maj të
1944 me vjersha në revistën “Ta nea gramata”. Bashkëpunoi me revistat:
“Ta nea gramata”, “Ta nea Ellinika” dhe “Nea Estia”. Përkëtheu Brehtin.
Është nderuar me tre çmime kombëtare (dy të para dhe një të dytë). Më 1956,
u nderua me çmimin e parë “Poetët e rinj Evropianë” nga radiotelevizioni
Italian për librin e tij “Kur ju flas”. Ndërsa kohët e fundit, nga Akademia
Greke iu dha çmimi i karierës për kontributin e tij të shquar në letrat Greke.
Është përkëthyer në shumë gjuhë.
Moxarti
151

Moxarti me një qen të zi shëtit nëpër shtëpitë e djegura,
kërkon brënda kongjinjve të ndezur dhe hirit.
Në disa cepa ende nuk është shuar zjarri...
-E çuditshme-thotë- “MUZIKA IME S’DËGJOHET MË KURKUND”
Mos ik bishë.
Bishë me dhëmbë të hekurta.
Do të të ndërtoj një shtëpi druri.
Do të të jap një lepurushe.
Do të të jap dhe një shkop.
Do të të jap dhe tjetër gjak të lozësh.
Bishës
Do të të shpie në të tjerë limane.
Të shohësh vaporë si hanë spirancat.
Si çahen më dysh direkët.
Dhe flamujt papritur të lyen me të zezë.
Do të të gjej prapë të njëjtën vajzë.
Të trëmbet e lidhur në errësirën e natës.
Do të të gjej përsëri ballkonin e thyer.
Dhe qiellin qen.
Që mbante shiun në pus.
Do të të gjej prapë të njëjtët ushtarë.
Atë që humbi para tre vjetësh.
Me vrimën mbi sy.
Dhe atë që qëllonte dyert netëve.
Me dorën e prerë.
Dë të të gjej prapë Mollën e kalbur.
Mos ikë bishë.
Bishë me dhëmbë të hekurta.
Sot vesha një gjak të ngrohtë, të kuq,
sot njerëzit më duan,
një grua më qeshi,
një vajzë më fali një guackë,
një fëmijë më fali një çekan.
Sot gjunjëzohem në trotuar,
mbi pllaka gozhdoj
“Dhuratat”
152

këmbët e bardha, të zhveshura të kalimtarëve,
janë të gjithë me lot në sy,
por asnjë nuk frikësohet,
të gjithë s’i braktisën vendet ku i gjeta,
janë të gjithë me lotë në sy,
por vështrojnë reklamat qiellore,
dhe një lypëse që i shet kuleçë
qiellit.
Dy njerrëz pëshpërisin
Ç’bën, zemrën tonë gozhdon?
Po zemrën tonë gozhdon,
atëherë qënka poet.
“Një baçë mbushur gjak
është qielli
dhe pak borë,
shtrëngova rripat e mi,
duhet t’i kontrollojë prapë
yjet,
unë
trashgimtari i zogjve,
duhet
edhe krahëthyer
të fluturoj”
“Minj të çmendur
brejnë trurin e tij të zbehtë,
gjithnjë thotë të marrë një makinë
të shkojë
në vendin që jetoi dashuria e tij
por gjithnjë në të njëjtin vend ngelet
sepse minj të çmendur kanë brejtur
trurin e tij të zbehtë”.
“Këta karafilë të përgjakur
zbukurojnë zyrën time,
më kujtojnë gjakun që nxorra
në të ri
kur disa luftuan,
Kontrollori
Shenjti
Karafilat
153

të tjerë festuan
në këtë vend të mallkuar”.
“Papritur një tufë e zezë qënsh
u sul mbi skenë.
-Këtë s’e kidhim parashikuar, ulëriti
i tmerruar aktori”.
Ngjarja
Mon pire ennemi
Në qytetin e huaj ku u gjenda,
Zotria me kostumin gri
është armiku im më i keq.
Thotë së do më gjejë shtëpi,
thotë se do më japë lekë,
thotë se do më japë
çelësin e argjëndtë që mbanë... .
Por kur ia kam nevojën zhduket.
Zotëria me kostumin gri
dhe me çelësin e vogël të argjëndtë është
armiku im më i keq.
Të gjithë flënë
kurse unë rri zgjuar
kaloj në fill të artë
hëna të argjëndta
dhe pres të gdhihet
që të lindë
një zot i ri
brënda zëmrës time
të ngrirë
nga fantazma të egra
dhe hidhërimi i zi.
Pagjumësia
Hotel “I Elpis”
Pak larg Athinës ndodhet
hoteli “ I Elpis”. Ç’do mbrëmje
në këtë hotel, në mesnatë,
qajnë dy fantazma. Kjo fatkeqësi
e dëshpëron hotelierin, sepse, e kuptoni
154

se kjo që ndodh largon klientelën dhe është
mrekulli sesi hoteli mbahet ende në punë.
Ç’farë kungime dhe yshtje ka bërë
pronari,
por ASGJË.
Ç’do mbrëmje më 12 të natës
fillon qarja me dënesë
e dy fantazmave.
***
ÇERKIN BYTYÇI
Poet, prozator, eseist, profesor de limb� albanez� n�scut în anul 1957 lâng�
Priyren, Kosova, absolvent al Facult��ii de Filologie, autor a peste 11
volume de poezie �i proz�. Tr�ie�te în Germania.
cândva nu foarte departe
au disp�rut
cu buzunarele pline
de mici
speran�e
acum orbi
c�ci privesc s�r�cia s�r�ciei
stau
în fa�a viselor de tinere�e
arunca�i
unde nu-i dau seama
viseaz� acum
la un alt p�mânt
la cel uitat
în tinere�e
M� aplec în fa�a ta
omule
pentru cuvântul mic
�i pentru lucrarea - cetate
pentru tine
Un alt p�mânt
Aplecare
155

at clopotele
inimii
�i cânt� legendele
nici Dumnezeu nu te uit�
el regret�
mai u�or
ceea ce spune
ca s� se spun� ceva
timpul nu curge
anii nu pier
totul a�teapt� cu r�bdare
nespusul
asculta�i
cuvântul nerostit
nu poate r�ni nici un suflet
nici morminte nu se sap�
m�re�ia timpului
�i a omului
onoare soarelui
n-are p�cate de sp�lat
în apa tulbure
a vremii
m-am îmb�tat
cu visele ofilite
sperând în ve�nicie
c� voi fi �i mai încolo
o lumânare netopit�
a spa�iului
traiul albaneze�te
continu�
nici asta nu- p�mânt
dispre�uit
M�re�ia omului
Lumânare netopit�
156

XHEMAJL RUDI
Poet �i jurnalist n�scut în anul 1965 la Savrovë, Kosova, autor al volumelor
„Fluviu autohton”, „Adunând timpul” �i „P�mântului, partea lui”. Tr�ie�te
în Elve�ia.
Statuile au privirea
pierdut�
în aerul ce niciodat�
nu-l respir�
stau
pe p�mântul de amurg
al veacurilor
între ghea�� �i foc
între lemn �i piatr�
sub razele soarelui
statuile sunt
coji ale vremii lor
Acolo au fost boteza�i
însu�i zeii
în sfin�enia lui.
Pe urm� oamenii
au început duelul
ca s�-i bat�
înving�
�i s�-i jertfeasc�
spre propriul bine
pe to�i
zeii.
Iar fluviul
nu putea face mai mult
decât s� adauge
ritmul apei
de izvor
�i ala valurilor
prin pietre.
Statuile
În Muntele Sfânt
157

Nu-mi doresc nimic altceva
decât s�-i redau p�mântului
partea
�i sufletul
s�-i las mo�tenire cerului
precum �i o piatr� înfipt�
pe jum�tate la p�mânt
restul - învelit în aer.
Pe marginea drumului s� fie
�i pu�ine cuvinte:
C�l�torilor, opri�i-v� un pic aici
înmuia�i buzele, pe urm�
v� voi spune drum bun
pe acest drum sfânt
�i at�t de lung...
Epitaful poetului
(Lui Lasgush Poradeci)
158

IL TERZO GODE...
Marian Popa dhe «Avokati i të paudhit»
«Marian Popa është lindur me kapsulën e cianurit në gojë, por, njëlloj
si plaku i romanit Fallada, nuk do ta kafshojë kapsulën as qoftë edhe
një grimë sekonde para se t’ia presin kokën. Marian Popa vazhdon të
jetojë aq sa do t’ia zgjatë fillin e jetës një Zot që e ka shmangur nga
ndonjë fe e vetme. Dhe do të jetë për të një gjë e këndshme nëse, gjer
në fund të jetës, do të shqiprëohet pyetja: «Ç’soj njeriu është ky?»
Kjo është një nga shumë copëzat që ngjizin bisedën e studiuesit të
shquar rumun të letërsisë, Marian Popa, me prozatorin gjithaq të
shquar Marius Tupan. Nëse një tërmet i shkallës së lartë do të mund të
ish përkthyer në libër, do të titullohej edhe «Avokati i të paudhit».
Lindur në vitin 1938 në Bukuresht, jetim, puntor krahu e më pas
profesor në Universitetin e Bukureshtit, autor i tashmë të famshmes
«Histori i letërsisë rumune me sot, me nesër» (mbi 10.000 faqe),
Marian Popa vendoset përfundimisht në Gjermani, ku jeton edhe sot e
kësaj dite. Historia e letërsisë me sot, me nesër, arriti të trandte në
fillim të viteve ’90 të shekullit të shkuar jo vetëm vetëdijen letrare e
kritike të botës rumune, por edhe shumë nga shtyllat e mendimit
artistik. Duke përdorur një metodë të shumfishtë të përftimit të
krijimtarisë letrare, të moralit të autorëve, e pasur me të dhëna që ishin
deri atëhere krejt të huaja për hulumtuesit e tjerë të artit rumun,
historia e Marian Popës zgjoi polemika e reagime shpesh të
papërfytyrueshme e të pabesueshme. Historia dukej e shkruar
pikërisht nga zona e padukshme ku rrëfehen vetëdijet. Dhjetë vjet pas
botimit të Historisë, Marian Popa hedh në erë sërish mendësitë e
ngurtësuara, të cilat jo vetëm e kanë të pamundur të përtypin
mendimet dhe vizionet e epërme, por që edhe luftojnë egërsisht të
izolojnë autorë me shkëndija gjeniale vetëm për shkak të origjinalitetit
të këtyre të fundit. Po japim për lexuesit tanë vetëm një fragment nga
dialogu «Avokati i të paudhit», me bindjen se ka vlerë edhe për botën
që jeton në shqip.
159

Marius Tupan: Besoj se ju mërzit oportunizmi, demagogjia, pabesia,
budallallëku. Çfarë cilësish duhet të ketë një shkrimtar i ri, përveç
talentit, që t’ia dalë mbanë në letërsi?
Marian Popa: Të mos e çajë kokën për mendimin që kanë të tjerët
ndaj letërsisë, të ndeshet vetëm me ata dhjetë-njëzet shkrimtarët e
mëdhenj të botës dhe të ketë një vullnet të jashtëzakonshëm për të
shkruar, çka nënkupton stërmundim fizik; të hulumtojë mirë kohën
dhe vendin, që të zbulojë çfarë i ndalohet, çfarë fshihet dhe i fshihet
atij, me qëllim që të arrijë të shkruajë për ato që ka zbuluar, por pa iu
trembur pasojave.
- A do të vdesë së shpejti libri, për të ngadhnjyer disketa? Çfarë të
mira ka njëri e çfarë mangësi tjetra?
- Fillimisht duhet saktësuar: kompjuter me hard-disk, disketa të çdo
lloji, DVD, Internet, E-mail dhe SMS, të gjitha janë mjete teknike, me
të mirat dhe mangësitë e tyre. Të mirat lidhen me kursimin e kohës
dhe të hapësirës. Mirpo edhe mangësitë janë të mëdha. Sistemet mund
të sulmohen lehtë. Masat mbrojtëse duhet të jenë të forta dhe sidomos
të respektohen nga të gjithë. Mbetet e keqja vigane e manipulimit. Një
tjetër mangësi: gjithçka varet nga korrenti dhe nga kablli telefonik.
Leximi dhe e shkruara janë akte vetmitare në gjendjen tradicionale,
pavarësisht se Madame Lafayette dhe duka Rochefoucauld lexonin e
shkruanin sëbashku, si Ilfi e Petrovi, lexues nëpër uzina, gjatë viteve
të realizmit socialist. Komunikimi i tanishëm nuk ndodh më ballë për
ballë, por i ndërmjetësuar: rritet sasia e kurajos, por edhe e ankthit të
atyre që merren vesh përmes Internetit. Në fund të fundit, të gjitha
këto janë vetëm mjete teknike komunikimi, pa thelb ideatik. Është një
fenomen i përgjithshëm. Dalin televizorë gjithnjë e më të sofistikuar,
kthjelltësia dhe lehtësia për të hyrë në lidhje me këto imazhe dhe me
tingujt e tyre rriten jashtëzakonisht, mirpo ato që mund të sigurohen
përmes ekranit janë tejet stereotipike, përzgjedhur me kujdes për
gjithë hapësirën perëndimor nga një institut cenzure me seli në Zvicër
a në Austri. Padyshim, do të ketë edhe këtu shndërrime. Idili, komedia
dhe tragjedia do të ribëhen. Linden disa marrëdhënie e subjekte të reja.
Ç’romantizëm mund të jetë më turbullues se atëhere kur ai dhe ajo
bisedojnë përmes Internetit, dikur takohen, mirpo takohen vetëm për
t’u hedhur sëbashku në greminë? Ngjarje që ka ndodhur vërtet. Ose që
160

njëri të gënjejë sikur hidhet në greminë, për ta detyruar tjetrin të
hidhet vërtet...
- Jemi dëshmitarë në një revolucion të botës letrare? Ç’rreziqe na
kanosen?
- Revolucion nuk ka. Ekziston diçka tjetër: shterja e disa mjeteve
klasike të gërshetimit të temave, problemeve, mënyrave, motiveve,
deri tek fjala. Mirpo ajo që s’mund të shteret, mbetet anës, e
paprekshme: mendimi vetjak, i skajshëm. Ka mjaft tema tabu edhe
sot: ato kihen parasysh dhe tamam për këtë arsye do të dalin gjithnjë e
më pak shkrimtarë të mëdhenj, të përcaktuar nga guximi për të
sulmuar të paprekshmet, sidomos pasi janë gjetur mënyra të afta për
t’i neutralizuar. Ëndërroj një shkrimtar që të jetë si një islamist
palestinez: i gatshëm të japë jetën për një libër. Hëpërhë, tani po
zhvillohet fenomeni i kompetencës në libra, sikurse në filma, serialë,
këngë. Nën shtypjen e globalizimit dhe të tregtisë kërkohën subjekte,
informata dhe çështje që të mos shqetësojnë askënd, pra, që të jenë të
shitshme kudo në glob. Çfarë është e përbashkët në përgjithësi? Krimi,
seksi, leku, aventura, fiksionarizmi ekzotik dhe teknik, nga njëra anë
ekzistencial, kurse nga ana tjetër: i mangët dhe mistifikues» 43 .
43 Marian Popa în dialog cu Marius Tupan, „Avocatul diavolului”, Funda�ia
Luceaf�rul, Bucure�ti, 2003
161

DE VIRIS ILLUSTRIBUS
ARBEN LLALLA
Marko Boçari (1790-1823) - Hartuesi i fjalorit të parë
dygjuhësh greqisht-shqip
Ngrehu Marko trimëria
ngrehu të thërret Greqia
të vijë Marko Shqipëria!
Më i lavdishmi i farës suliote të Boçarëve, Marko Boçari lindi në Sul të
Janinës më 1790 në një familje të dëgjuar që kishin dalë shumë burra trima si
Kiço Boçari, Kosta, Dhimitri, Jorgji dhe kapedani i madh i revolucionit të
1821, Noti Boçari. Marko Boçari përveç bëmave të tij trimërore dhe
burrërore dhe bukurisë, na la trashëgim edhe një vepër. Është fjala për të
famshim “Fjalori dy gjuhësh greko-shqip”. Babai i Markos, Kiço Gj. Boçari
u martua tre herë dhe kishte 18 fëmijë, pesë prej tyre i vdiqën të vegjël. Nga
martesa e parë me Krisulla Papazotin kishte Janin, Lena, Maria, Anastasin
dhe Markon. Kiço Gj. Boçari u vra më 1813, në Artë nga Gjoko Bakola. Në
vitet e kryengritjes së 1821, Marko Boçari i dha duart dhe u përqafua për të
mirën e përbashkët me Gjoko Bakola duke i falur gjakun e babait. Sipas të
dhënave banorët e parë që u ngulën në Sul ishin ushtarët e Skënderbeut.
Mbas vdekjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeg, rreth 200 luftëtarë
arvanitë(shqiptarë) me familjet e tyre, si fisi Boçari, Xhavelasit etj, formuan
krahinën e Sulit dhe luftonin kundra turqëve për lirinë e gjuhës dhe të drejtën
fetare. Më vonë Suli u zgjerua si krahinë dhe u popullua nga shqiptar
ortodoksë çamër, që për t’i shpëtuar skllavërisë osmane turke, u shpërngulën
nga fshatrat e tyre të Çamërisë rreth viteve 1500 dhe u vendosën në Sul të
Janinës, që krijuan fshatra të rinjë me emra shqiptar. Që suliotët janë çamër
këtë na e deklaron anglezi V.M. Lik ‘’Suliotët janë një farë e Çamërisë, njëra
prej katër degëve të Shqipërisë”. Ndërsa studiuesi Ciapolini shkruan-
‘’Suliotët nuk dinin fare greqisht, gjuha që ata përdornin është, shqipja e
dialektit të Çamërisë”. Një pjesë e popullatës së Sulit pasi u nënshtruan Ali
Pash Tepelenës u dërguan për dënim në ishullin e Korfuzit dhe ishujt e tjerë
për rreth.
Ndërsa mbas vdekjes së Ali Pash Tepelenës shumica e popullatës së krahinës
së Sulit për ti shpëtuar vrasjeve nga turqit e Sulltanit, morrën drejtimin për në
malin e Shenjtë të Tomorrit duke u vendosur afër qytetit të sotëm të Gramshit
dhe formuan krahinën e Sulovës me fshatrat, Shën Mëri, Shën Mitri,
Dardhzezë, Sulki, Dushkë, Kushov, Janç, Tunjë etj. Sulioti Marko Boçari nuk
ishte vetëm një nga heronjtë shqiptarë më i rrëndësishëm të revolucionit grek
të 1821, i njohur për aftësitë ushtarake dhe guximin e tij, por edhe për
162

dëshirën e madhe për shkrimin dhe edukimin. Markoja bashkë me Odise
Andruçon dhe Gjeorgjio Karaiskaqin u edukuan në oborrin e Ali Pash
Tepelenës në artin ushtarak, politik dhe zgjuarsisë. Markoja ndihmoi Ali Pash
Tepelenën në rrethimin e Janinës prej turqëve të Sulltanit dhe mandej, pas
rënies së Ali Pashait, vazhdoi betejat e tij në Rumeli me qendër Mesollogjin.
Ëndrra e Markos ishte që të edukonte suliotët shqiptar që të dilnin nga
gjëndja e luftëtarit të pamësuar që luftonte pandërprerë, pa një ardhëme, të
jetojë paqësisht në një shoqëri të lirë e të drejtë. Markoja ndërkohë
shqetësohej se mos edukimi mësimor çon në humbjen e disa tipareve të
njohura cilësore që e bënin arvanitasin suliot një figurë popullore të veçantë,
që edhe brenda mos shkollimit, varfërisë dhe kushteve më të vështira të
jetesës, ngjallte adhurim. ‘’Dua të shkollohesh, i shkruante në letër, djalit të
tij Dhimitrit, që gjendej në Ankona të Italisë, por veç kësaj dua të brumosesh
me traditat suljote, të mbetesh përherë suljot siç ka mbetur tata i yt”.
Në atë perjudhë të ndryshimeve të shënuara në Ballkan dhe në Europë, dukej
qartë se virtyti liridashës dhe
shpata arvanite nuk ishin të mjaftueshme që të arrihej një jetë më e mirë, një
shoqëri më e bukur. Nevojitej
edukimi dhe arsimi i popullit dhe kjo nevojë kishte krijuar ankth tek
arvanitasit e pasrevolucionit të 1821, që parapëlqenin të shisnin çdo lloj
pasurie, me qëllim ‘’të mësojë fëmija i tyre”. Dhe sigurisht, në atë perjudhë
kur thoshim ‘’shkrim e këndim” kuptonim ‘’gjuhën e re greke” që flitej
kryesisht në qytetet e Greqis së sotme. Por është fakt, se arvanitët përbuznin
mënyrën e jetesës të shoqërive të tjera, plogështinë, pabesinë, fjalët e shumta,
frymën e nënshtrimit, paftyrsinë etj.
Karakteri i arvanitas është që ai të jetë kudo i pari, të tregojë përpara të
gjithëve krylartësinë, trimërinë dhe mosnënshtrimin. Dhe arvanitët e
dëshironin edukimin arsimor, por pa rrezikun e tjetërsimit dhe bjerjes së
vlerave tradicionale vetjake e të bashkësisë. Kësaj ia kishte frikën dhe këtë i
theksonte djalit të vet Marko Boçari. Kur gjendej i internuar në Korfuz,
Markoja mësoi greqishten dhe bëri të famëshmin ‘’Fjalorin dygjuhësh të
greqishtes popullore dhe arvanites së thjesht’’ 1809 që e shkruajti Markoja
vetë me ndihmën e babait të tij Kiço Boçari (1754-1813), xhaxhait Noti
Boçari (1759-1841) dhe vjerrit të tij Kristaq Kallogjeri nga Preveza. Ky fjalor
ishte përfundimi i nxitjes së konsullit francez Pukëvili, siç pretendonte
francezi vet, përpjekje të mësojnë suljotët shqiptar greqishtë dhe të merren
vesh me grekërit. Si do që të jetë puna, faktë është se kemi të bëjmë me një
hero që ka shqetësime kulturore që krijoi një vepër kulturore dhe, si rrjedhim
me të drejtë Marko Boçari mundë të quhet si realizuesi i fjalorit të thjeshtë të
parë greko-shqip. Fjalori Marko Boçarit lindi si pasojë dhe e ngjarjeve që po
kalonte Greqia, ku mbas lënjeve të armëve arvanitët duhet ti përshtateshin
jetës civile shoqërore, që për ta ishte e vështirë. Fjalori ka rrëndësi të veçantë
se shpreh shumë elementë të gjuhës shqipe në dialektin e çamërishtes, ky
fjalor shërbeu edhe si mjet politik për të afruar shqiptarët me grekërit. Një
tjetër detyrim i lindjes së fjalorit greko-shqip ishte se, tregëtia në zona të
163

gjera të ballkanit bëhej në gjuhën greke. Kështu që lindi nevoja e një fjalori
dy gjuhësh me qëllim që arvanitët, pra shqiptarët në një farë mënyre ju
detyruar që të mësonin greqisht që po fitonte terren si gjuhë e tregëtisë në
ballkan. Pasi gjuha shqipe si pasojë e ndjekëjeve të shqiptarëve nga
pushtuesit e ndryshëm, u duhej që të jetonin të fshehur me shekuj të tërë në
male dhe ishuj të vetmuar largë lidhjeve me popujtë e tjerë. Kështu gjuha
shqipe ngeli një gjuhë e pastër kombëtare, që flitej vetëm nga populli i saj
duke ruajtur vjetërsinë dhe pastërtinë gjuhësore, por që nuk u zhvillua në
shkrim apo të futeshin fjalë të reja
që i përshtateshin zhvillimit shoqëror të kohës apo të njihej nga të huajt e
shumtë që vizitonin ballkanin në atë kohë të pushtimit osmano turk. Dhe
heroi Marko Boçari me një vullnet dhe guxim, në moshën 19 vjeçare na solli
fjalorin e parë greko-shqip me titull orgjinal ‘’Fjalori dy gjuhësh Romaiko-
Arbërishtja e thjeshtë” që përbëhej nga 111 faqe, 1494 fjalë shqipe, dhe 1701
fjalë greke. Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në muzeun Kombëtar të Parisit
me kodin Supplement Grec 251 numri 244 të faqes, dhe u dhurua në maj të
vitit 1819 nga konsulli Pukëvili. Konsulli i Përgjithshëm francez në Janinë
Pukëvili duke studjuar fjalorin e Marko Boçarit, hartoi një fjalor të vogël
frengjisht-shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në
muzeun Kombëtar të Parisit. Përpara betejës së madhe në Mesollogji,
Markoja mendoi të dërgonte familjen e tij në Ankona të Italisë. Të gjithë
suljotët me lotë në sy u ndanë me gratë e tyre pa folur, Markoja në ato çaste
prekëse i tha gruas ‘’Në orën e lirisë dua të jemi bashkë, por në orën e betejës
dua të jem vetëm” u ndanë me lotë në sy, ishte takimi i fundit. Markoja ishte
komandant i ushtrisë së Greqisë perrëndimore, kur Qeveria i dërgoi diplomën
e komandantit të Përgjithshëm, lindën xhelozitë e kapedanëve të tjerë. Por
Markoja këtyre xhelozive i përgjigjej me fisnikëri dhe tolerancë duke u
thënë-‘’Kush është i zoti, merr nesër diplomë në betejë” Markoja ishte njeri i
dashur dhe fjalë pakët.
Kjo gjuha arbërishte
është gjuhë trimërie
e fliti Admiral Miauli
Boçari dhe gjithë Suli
Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra ushtrisë së
Mustafa Bushatit, shqiptar edhe ky, Pasha i Shkodrës. Vdekja Marko Boçarit
u bë e njohur në të gjithë Europën, ai i kishte shkruajtur një letër Bajronit kur
ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez Lordi Bajron erdhi kur
Marko Boçari kishte vdekur, dhe mbajti një fjalim mbi varrin e Markos i
veshur me kostumin e njohur kombëtar shqiptar ose arvanitas..Pas pak
kohësh turko-egjiptianët u përpoqën ta poshtrojnë varrin e Marko Boçarit,
por arvanitët (shqiptarët) myslimanë u sulën kundër tyre dhe i penguan të
poshtërojnë varrin e heroit. Ata e morrën trupin e Markos dhe e varrosën me
nderim heroik, me një cermoni të thjeshtë.
164

Labëria kur dëgjoi
Se u vra Marko fajkoi
Ra në zi e ra në goj
Kënga i mbeti në goj
Në vitin 1832, me urdhër të qeverisë së atëherëshme greke, Mamurasi dhe
Papakosta bllokuan dhe dogjën shtëpinë e Noti Gj. Boçari dhe të gjitha
dokumentat historike të prejardhëjes të fisit të Boçarëve. Marko Boçari vdiq,
por figura e tij u bë legjendë. Shumë historianë grekë na e deklarojnë Marko
Boçarin dhe shumë heronjë të tjerë shqiptar të revolucionit të 1821, si grekë
dhe jo shqiptar, duke patur parasysh që Markoja dhe të tjerë heronjë të 1821,
i përkisnin fesë ortothokse. Është fatkeqësi për atë komb, kur historianët e atij
kombi ngatarojnë fenë me racën. Që Marko Boçari ishte shqiptar dhe bir
shqiptari, këtë na e deklaron në vitin 1994, nipi i tij me të njëjtin emër Marko
Boçari profesor në Universitetin e Kuinslendit në Australi. Kur reagonte
ashpër ndaj deklaratës së një deputeti grek që mohonte kontributin shqiptar
në revolucionin e 1821 dhe origjiniën shqiptare të Marko Boçari. ‘’Komentet
e mia të me poshtëme kanë të bëjnë me një letër të publikuartë një ministri
grek, që ka deklaruarse nuk paska shqiptar në Greqi. Duket qartë se ministri
ose nuk ka dijeni çfarë ndodh aktualisht në vendin e tij, ose ka vendosur të
injorojë faktet. Është fakt se në Greqika më shumë se një milion shqiptar
ortodoks. Prindërit e mi nuk kanë folur kurrë greqisht me mua,por vetëm
shqip, se ata ishin krenarë për origjinën e tyre shqiptare dhe fisin e tyrë
shqiptar” 44 .
44 Vërej: Me fjalën Arvanitas kuptojmë Shqiptarë para krijimit të shteteve Ballkanike.
Shkrimtarët Bizantik shqiptarët e sotëm i quanin Arvanitë, shkrimtarët Latinë
shqiptarët e sotëm i quanin Albanë, kurse shkrimtarët osmanë dhe arabë shqiptarët i
quanin Arnaut. Pra arvanit, alban dhe arnaut është emërtimi i kombit të sotëm
shqiptar. Në Fjalorin e gjuhës greke fjala arvanit shpjegohe me origjin albanian.
Janë shfrytëzuar biblioteka e ‘’Lidhja Arvanitase e Greqis’’ dhe libri i studiuesit grek
Titos Johalas ‘’Fjalori dy gjuhës greqisht-shqip i Marko Boçarit’’
165

LOGOS
Bog��ia etimologiei populare albaneze
Una din tr�s�turile limbilor str�vechi - mai pu�in studiat� - este
etimologia popular�, ne�tiin�ific�. Limba albanez� dispune de o
bog��iei uluitoare în etimologia popular�. Chiar dac� uneori
argumentele lingvistice sunt pu�ine, merit� s� fie cunoscute cel pu�in
fantezia �i puterea expresiv� a limbii albaneze. La cuvintele ce
urmeaz�, o contribu�ie deosebit� au dat arb�re�ii din Italia �i
arvani�ii din Grecia, în frunte cu regretatul savant Aristidh Kolia.
Prin limba albaneza de astazi se pot explica mai multe cuvinte,
expresii, compozitii si chiar nume de zei sau de locuri pomenite de
Homer in capodoperele sale. O parte din aceste cuvinte sunt 'traduse'
desigur datorita etimologiei populare. Autorul incearca sa sugereze
ca anumite limbi, chiar prin posibilitatile pe care le au in etimologia
populara, inca fragila din punct de vedere stiintific, isi dovedesc
posibilitatile imense de a dovedi ca descoperirea scrisului la unii si
cultul oralitatii la altii nu-i poate lua nimanui din vechime.
Shqip Anglisht Fjalia pellazge=shqipe Fjalia në Anglisht
Afërdita / Aphrodita / Afër dita / Near daylight.
Agora / (Shesh prej guri) Agoras / Asht gur / It is made of stone.
Akea / Achaea / A ke / Have you?
Arbana / Arbana / Arë bana / (I) made ar-able land.
Arbëri / Arbëri / Arë bëri (He) made arable land.
Arkeleu / Arçel / Archelaus / Arë ke le / Arë çel Arable land (you)
were born / (he) makes.
Artemis / Artemis / Arë themi-s / Arable land (we) say.
Atamene / Athamanes / A thamë ne / Did we say …?
Athina (Perëndi e diturisë) / Athena / A thina / thena / Do we say?
Bukefali / Bucephalus / Bukë falës / Bread gratis-giver.
Bylis / Byllis / Pylli / The forest.
Dea / Dea / Dhea (Dheja, Dheu) / The soil.
Demetër / Demeter / Dhe mitër / Fertile soil.
Desareti / Dessareti / Deshë are -ti / Rams (fed on) arable land.
Drumodi / Drymodes / Dru madh / Large wood.
166

Edesha (qytet) / Edessa / E desha / Deshë-a / (I) wanted (it). / The
rams.
Efesi / Ephesus / Është veshi / It is the ear / dressing.
Efesian / Ephesian / Është vesh-jan / It is listener / tailor.
Egnatia / Egnatia / E njatia (zgjatia) / The stretched.
Eleutheri / Eleutherius / E leu dheri / The soil gave born to (him/her)
Epiri / Epirus / E pira / The drinking.
Eskili / Aeschylus / E shkeli / (He) stepped on.
Eskulapi (Perëndi e mjeksisë) / Aesculapius / E shkula pi / Root out
and drink.
Ftia / Phthia / Dhia / Goat.
Gigae / Gygaea / Gji gja / Wide harbour.
Gulam / Gulam / Ku lamë / Where did (we) leave?
Hera / Hera / Era / The wind.
Himeti / Hymettus / Hi mbeti / (It) remained ash.
Hipia / Hippias / I pi (pirë) / Drunken.
Isa / Issa / Isha / (I) was.
Itaka / Ithaca / I thaka / It makes dry / them feel cold.
Kalsidika / Chalcidice / Kalë si dhi ka / Black horse like goat (he) has.
Karano / Karano / Ka ranë / rërë / There is sand.
Kasandra / Cassandra / Kasha /kesha /kisha andrra / (I) had dreams.
Kavalla (Port detar në Greqi) / Cavallo / Ka valë / There are waves
(seaport in Greece).
Kos (ishull) / Cos / Kos / Yogurt
Lisus / Lissus / Lesh / Lis / Wool / Oak.
Mallakastra / Mallakastra / Mal kashtër / Straw stack
Mendoçino / Mendocino / Mendo çin / kë / Think of whom.
Menelau / Menelaus / Me ne leu / With us (he) was born.
Mikena / Mycenae / Mik kena / Friends we have.
Molosi / Molossia / Mbolle shi / (You) sowed rain.
Pegas / Pegasus / Pe gja (gjë) / Did (you) see anything?
Pela / Pella / Pela / Mare.
Pellazg / Pelasgian / Pela -azg / Whoever has mares.
Penelopa / Penelope / Pen (Pend) e lopë / Plough and cow.
Perdika / Perdiccas / Për dikë / For somebody.
Persefoni / Persephone / Përse vonë / Why late?
Perseu / Perseus / Përse / Why?
Pirro / Pyrrhus / Pi rro / Drink (and) live.
Pitian / Pythian / Pi ti, janë. / You drink, (they) are.
167

Poseidon / Poseidon / Po, se i don / Yes, because (he) wants (them).
Potidea / Potidaea / Pote dhea / Earthen pot.
Priam (Mbreti i Trojës) / Priam / Prij jam / I parë jam / Leader I am /
The first I am.
Salamina / Salamis / Sa lamë / How many did (we) leave?
Simois / Simois / Si mua ish / Like me was.
Skae / Scaea / Skae / Skaj / Edge.
Skamandër / Scamander / S’kam andërr / (I) have no dream.
Strimon / Strymon / Shtrim / Laying down.
Detis (Perëndi e detit) / Thetis / Deti / Sea
Thesalia / Thessaly / Thesa li-ni / Linen sacks.
Tiranët / Tyrants / Të rëndët / The heavys.
Tire / Tyre / Tirë / Wine vat.
Trakë / Thrace / Trokë (tokë, dhe) / (To be) penniless (on ground).
Zeus / Zeus / Zë / Voice.
168
(Nga posta elktronike)

DEBAT * DEZBATERE
MIHAI ZAMFIR 45
Shqiptarët dhe vdekja / Albanezii �i moartea
Historia, ashtu siç e kemi praktikuar dhe mësuar deri më tash, është
plot vese përsa u përket disa kritereve zhbirues. Vdekja, feja,
potenciali etnogjen, potenciali glotogjen etj, nuk janë trajtuar
asnjëherë me vëmendjen e duhur. Nëse në kohën tonë përbën rrezik të
caktosh çastin e lindjes së një gjuhe apo të një populli, çështja e
vdekjes mund të përkapet me mjaft saktësi. Gjer edhe vetëm nga këto
konsiderata, përndryshe të pamjaftueshme, roli i vdekjes në jetën e një
populli është përcaktues. Mirpo ekzistojnë popuj, për të cilët faktori
vdekje është vendimtar. Në këtë situatë është populli shqiptar, vëllai
binjak i popullit rumun. Kur e themi këtë, kemi parasysh kohët më të
lashta, nga na vijnë të dhëna lidhur me popullin shqiptar.
Siç dihet tepër mirë, protoshqiptarët janë ilirët, emërtim që përfshin
dalmatët, epirotët dhe dardanët, por edhe shumë të tjerë. Për këta ilirë,
si edhe për thrakët (por edhe për dakët), është vështirë të thuhet se
kanë ardhur nga diku edhe thjesht për faktin që ata kanë qënë vendës
dhe banorë të gjithëhershëm të Ballkanit e të hapësirës karpatodanubiano-pontike.
Thënë më shkurt: janë pellazgë... Këtu i gjetën
edhe dyndësit protogrekë: akejtë, jonianët, dorianët. Për këtë arsye,
protogrekët, pra grekët antikë, kur nisen të pasurojnë panteonin, vjelin
pa hesap nga panteoni i vendësve të gjithëhershëm, të cilëve,
padyshim, nuk kanë ndërmend t’u paguajnë ndonjëherë të drejtë
autorësie. Përkundrazi, në përputhje me zakonin e vjetër të të gjithë
plagjiatëve, do të synojnë ta kenë vetë prejardhjen më të themeltë. Një
rast të tillë përfaqëson edhe Zeusi i madh, kreu i panteonit grek.
Mirpo, përballë pretendimeve të shkruara të grekëve, ekzistojnë edhe
pretendimet e vërtetuara me objektivitet të arkeologjisë. Njihet tashmë
fakti që tempulli më i hershëm ballkanik i Zeusit, është ai i Dodonës.
45 Historian, gjuhëtar, doktor në biokimi, lindur në vitin 1942, i përndjekur nga
regjimi komunist, autor i mbi 200 punimeve shkencore, përhapës konceptesh të reja
në fushat e biokimisë evolutive, taksonomike dhe të paleokimisë, me ndihmesë të
shënuar në nivel ndërkombëtar në biokiminë sistematike dhe në lëmin e shkrimeve të
zhdukura. Jeton në Bukuresht.
169

Dodonë që ndodhet në Epir dhe Epiri ka qënë në lashtësi gjithçka, por
truall grek jo. Në fakt, grekët e lashtë, që ishin, si të gjithë të ardhurit,
jashtëzakonisht ksenofobë, ushqenin ndaj epirotëve ndjenja të njohura
ashpërsie. Rasti më ilustrues është ai i Aleksandrit të Maqedonisë
(«barbari», që ishte i biri i Filipit II), e ëma e të cilit, Olimpia, ishte
për grekët një akrep i vërtetë. E si mund të ishte ndryshe, kur nuk qe
greke?
Por, nëse gjërat do të mbeteshin vetëm në kuadrin e mitologjisë, do të
kish qënë mirë. Mirpo grekët donin medoemos të shkruanin edhe
historinë e jo shkeleshko, por në mënyrë të atillë që të shihej qartë se,
para tyre s’pat gjalluar kurrgjë e vlefshme. Nga kjo pikënisje dhe nga
vetëadhurimi, morën jetë porositë letrare që grekët i bënë bardit thrak,
Homerit të verbër, me qëllim që ky të shkruante « Iliadën » dhe
« Odisenë ». E, meqë poetët e mëdhenj thrakë Orfeu, Tamirisi dhe
Muzeu ishin tashmë legjenda, Homeri mbetej i pranueshëm. Përse
Homeri ishte thrak e jo grek, kjo nuk është vështirë për t’u kuptuar.
Fakt mbetet që ky Homer ngjiz një Iliadë monumentale, e cila, kur
shkruhet edhe në greqisht për të mos u bjerrur (ishte koha e Perikliut),
hap në epokë një skandal të stërmadh falë pretendimit të athinasve
lidhur me ndryshimin e një kapitulli mjaft të ndjeshëm nga ana
politike. Po: politike e jo poetike. Është fjala për Boiotaia-n, pra
kapitullin ku paraqiten trupat ushtarake detare të kreshnikëve që nisen
të ngjizin qytetërimin grek në Trojë. Tradicionalisht (pra, me vlerë
historike absolute), prania e së keqes nis me flotën e Beocisë, shumë
më e madhe në numur anijesh, e fuqishme dhe e armatosur shkëlqyer
në krahasim me flotat e tjera. Diku në mesin a në bishtin e flotave,
përmendet edhe flota athinase. Pra kurrsesi nuk përmendet në ballë të
luftës, çka për grekët është e papranueshme. Prandaj historia
rishkruhet. E pastaj shkojnë grekët në Trojë. Se ç’ndodh në Trojë,
vetëm Zoti i Madh e di. E qartë është se grekët, të cilët, siç e pamë,
kishin telashe të mëdha hierarkish mesveti, ishin shumë më të qetë sa
u përket kundërshtarëve, të cilët i paraqisnin me aq sa i njihnin (shih
rastin e mbretit thrak Rezos). Një nga skenat e mbamendshme të
« Iliadës » është tubimi në sheshin e kështjellës, kur, në varësi të
situatës, e marrin fjalën Priami, Paridi, si dhe mjaft nga zyrtarët e tjerë
trojanë. Çdoherë veç, formula e tyre është pashmangshmërisht:
« Dardanë dhe trojanë! ».
Të mos harrojmë se ndodhemi në Trojë, ku banonin trojanët (të
ndihmuar nga të afërmit e tyre thrakë). E, nëse formula e ligjërimeve
170

drejtuar banorëve niste me përmendjen e nderuar të dardanëve, që nuk
ishin banorë të Trojës, kjo tregon ose që numuri i dardanëve në Trojë
ishte tepër i madh (gjë që, në kohë lufte, kur buka kushton shtrenjt,
flet jo pak për vlerën e dardanëve), ose që ishin shumë trima. Po t’u
themi gjërave me emrin e tyre, të dyja situatat janë të vërteta: dardanët
ishin edhe të shumtë në numur, edhe tepër trima.
Fakti që kjo farë ilirësh, e shndrruar tashmë në farë shqiptarësh,
përmendet tërthorazi nga grekët si më e lashtë se ata vetë, duhet t’u
tregojë mjaft të fshehta banorëve të sotëm të Ballkanit.
Ka edhe një histori jopolitike, që del drejtpërdrejt nga arkeologjia. Kjo
histori na thotë se ilirët, për habinë e madhe të grekëve, me një lëvizje
të vetme, arrijnë të djegin me zjarr e me hekur të hatashmet qytetekështjella
qiklopike, të cilat me aq vështirësi kishin mësuar grekët t’i
ndërtonin, pikërisht pasi vetë këta patën rrënuar mbretërinë e hijshme
minoike, duke u shpallur pasardhës të hyjnorit Minos. Vallë pse t’i
kenë vrarë prindërit e vet, përderisa edhe minojasit, sipas grekëve,
paskëshin qënë pò grekë?!
Duhet të kemi parasysh edhe një gjë kur flasim për shqiptarët. Ata
janë pasardhësit më të drejtpërdrejtë të ilirëve. Sikurse ilirët,
shqiptarët kanë disa tipare të jetuari, historike dhe karakteri, si të
paraardhësve. Në radhë të parë, habitat-i natyror ku kanë jetuar ilirët
(e ku sot jetojnë shqiptarët), është një habitat mjaft i ashpër. Ilirët
jetonin në varësi të maleve të tyre dhe ishin njerëz mjaft trima,
luftëtarë të aftë, të cilëve asgjë s’mund t’ua priste udhën. Lundrimi
dhe piratëria ishin për ta një mënyrë të mbijetuari. Por jo e vetmja.
Lidhur me lundrimin, mund të themi se, për të qënë lundërtarë të mirë,
ilirët duhej të ishin edhe anijendërtues të shquar. Historia i gjen edhe
në Azinë e Vogël dhe në Egjipt, ku arrijnë dhe lenë gjurmë. Ilirët janë
edhe gdhendës të shkëlqyer druri, siç mund të shohim sot në të afërmit
e tyre rrënjorë, dakët e Maramureshit. Me vetëm kaq, imazhi i ilirëve
do të ishte i cunguar. Ata ishin, si edhe shumica e thrakëve, njohës e
përpunues të pashoq të hekurit. Po si mund të ishin ndryshe këta
njerëz që lindeshin me shpatë në dorë dhe e përdornin atë si pakkush?
Nuk ishte e vetmja metalurgji e tyre. Lashtësia i njeh edhe si arpunues
e argjendarë, në kuptimin e minatorëve dhe përpunuesve të metaleve
të çmuara. Është i njohur rasti i pirustëve, ilirë që u sollën në zonën e
Maleve Apuseni (Perëndimorë) për të shfrytëzuar pasuritë
nëntokësore të Thrakës. Kjo dyndje krahu të kualifikuar pune ka
qëndruar në themelet e industrisë së arit të shtetit dak dhe ka qënë e
171

mundur vetëm në kontekstin e marrëdhënieve vllazërore iliro-dake.
Ishte, më në fund, një çështje në gjirin e familjes.
Tek ilirët, e më pas tek shqiptarët, lidhjet familjare, në kuptimin e
gjerë, por edhe të ngushtë, janë të pashkatërrueshme. Në këto kushte,
fjala e dhënë është ligj, sepse fjala e dhënë bashkon fisin, kombin, dhe
përcakton respektin ndaj tyre, teksa shkelja e fjalës së dhënë përbën
çnderimin më të ashpër në gjirin e shqiptarisë. Thrakët, ilirët dhe sot
shqiptarët, janë etni tejet të fuqishme dhe që kanë një natalitet të
pakufishëm. Shqiptarët janë një popull që, gjatë historisë, e kanë çuar
jetën mes natalitetit të lartë dhe pasurivë natyrore mjaft të pakta. Kjo i
ka detyruar të gjallojnë në një mënyrë, të cilën historia ua ka bërë
natyrë të dytë... Që nga Troja e deri tek Oborret e princëve rumunë,
iliri e më pas shqiptari, ka jetuar si ushtar. I çmuar për trimërinë,
nderin dhe shpirtin vetëmohues, ky njeri, në fakt ka jetuar duke kryer
këmbimin më të dhimbshëm: ka dhënë jetën që të mund të jetonte
derisa ta kapte vdekja. Pasoja është një e vetme: mes një lindshmërie
shumë të lartë dhe një vdekshmërie edhe më të lartë, vendoset një
konkurrencë që e bën jetën mjaft të shkurtër dhe që cakton një rrjedhje
e shkëmbim shumë më të shpejtë brezash se sa në popujt e tjerë: ja
çelësi i një rruge të dendur e të dhimbshme jete. Mirpo ky fakt i
trishtëm, i paguar me shumë gjak, i bën ilirët e më pas shqiptarët një
popull gjithnjë të ri, të fuqishëm e trim. Shqiptarët linden shpejt dhe,
meqë jetojnë pak, nuk ia lejojnë vetes të jetojnë në gjunjë.
Për fat të keq, ilirët janë dashur vetëm nga trojanët e nga thrakët, kurse
shqiptarët - vetëm nga rumunët, ngaqë, edhe në rastin e parë, edhe në
të dytin (në fakt, i njëjti) e tillë është dashuria mes vëllezërve, që
kalojnë të përqafuar nëpër histori, duke ardhur nga përjetësia e duke u
hedhur plot guxim në ujrat e turbullta të së ardhmes.
P.S. Ndokush mund të thotë (mbase i habitur): ç’është ky rumun që i
do kaq shumë shqiptarët?! Në fakt, nuk mund të jesh rumun dhe të
mos i duash shqiptarët, sepse shqiptarët janë një alter ego i rumunëve.
Duke i dashur shqiptarët, do veten tënde si rumun. Mungesa e kësaj
dashurie nuk është gjë tjetër veçse pasoja e drejtpërdrejtë e mungesës
së ndjesisë së identitetit kombëtar rumun, një vuajtje tejet e rëndë. Një
vuajtje e tillë mund të sjellë vdekje popujsh.
172

PENA QË S’U THYEN
CONDEIE CARE NU S-AU FR�NT
FREDERIK RESHPJA
Unul din marii lirici ai literaturii albaneze, poet, eseist �i ziarist n�scut la
Shkodra, Albania, în anul 1941, a suferit peste un sfert de veac în închisorile
comuniste, autor al volumelor: "Rapsodii albaneze", "În acest ora�", "Enisé,
enisé", "Veni ceasul s� mor din nou".
Cronic�
O frunz� deveni pas�re �i plânse peste m�slini
Din s�tucul de vis-a-vis au ie�it b�trânii
Alergând dup� sufletele ce umblau în aer
Înspre Calea Lactee
Cei uci�i au fost în�ira�i în Pia�a "Democra�ia"
Înveli�i în cear�afurile nun�ii
Dar presa a spus c� alegerile fuseser� oneste
libere �i corecte. La fel - televiziunile
Pe urm� a fost sp�lat sângele
M�slinii strâmba�i de durere
Ah, M�slini ai Albaniei �i pacea voastr� blestemat�...
Ave, mama mea!
Stau sub ploaie. E singurul lucru dorit.
Cine-i acesta? Întrebau pic�tueile pe fruntea mea
Astfel auzit-am vocea ploii
Într-o zi de var� lâng� b�trânul stejar
La poarta l�sat� deschis� pentru p�s�ri
Vai, tân�r �i frumos când eram
credeam c� toate ploile lumii cad de dragul meu
Dar dup� atâ�ia ani �tiu c� n-are nici un rost s� plou�
S-a dus �i mama mea sub o ploaie de marmur�
din arheologia zeilor ce cad
173

Ave, mama mea!
Doar în tine am crezut
Alt dumnezeu niciodat� n-am avut. Amen!
Ve�nic
Tu, aer al seri învele�te-m�, veni ceasul s� mor din nou
Când se vor închide ochii mei, nu va mai exista marea
�i b�rcile lacrimilor se vor bloca pe mal
M� dus �i ploile las încuiate
dar m� voi întoarce în fiecare anotimp s� iubesc
Am fost chiar triste�ea lumii
O, aer al serii, învele�te-m�, veni ceasul s� mor din nou.
Ie�i din regatul pietrei!
De atâta vreme bat la marmur�
O mie �i dou� mii de ani.
Ne-am s�rutat prin str�vechile iliade
Când la harpe cântau homerii
O, lun� a ploii, oarba cea m�rea��
Compune o iliad� pentru mine
Dup� ce va c�dea �i ultima Trioa
St�-ncuiat�-n piatr� inima mea
O mie �i dou� mii de ani.
Ie�it-am din guernica acestei nop�i
Ucis s�albatic
Calul negru al triste�ii
Pe vechea c�rare m� a�tepta.
Ce m-a r�sturnat calul negru al triste�ii
�i c�zut-am precum în balade
Cioplit în vechile gravuri
Peste armura nop�ii.
Tors
Iubire pierdut�
Ucis într-o prim�var� zadarnic�
P�r�sit de lumea toat�
Doar calul negru al triste�ii se plimb�-jur
Plângând dup� vechiul st�pân.
174

Arlechinii
Plecat-au arlechinii speria�i de sub acoperi�ul basmului
Când am s�rutat prima oar�.
A plâns micu�a fat�: dar cine �tie
Poate îns��i copil�ria plângea. În gr�din�
Din fereastra basmului, arlechinii
Priveau tri�ti, plini de lacrimi.
N-am vrut s�-i sperii pe bunii arlechini
N-am vrut, dar nu pot face altfel
Sub orice m�r, chiar sub orice pom
Mereu o Eva m� a�tepta.
Cerul de fl�c�u pe pliscul unei p�s�ri
C�zut-a peste codru, iar din
Calea Lactee cade �i tot cade
Trifoiul aurit al cerurilor.
Clopotele nop�ii bat cu veselie
T�iate de luna lui mai
Cerul de fl�c�u pe pliscul unei p�s�ri
Disp�rut-a dup� poarta curcubeului.
Cerul tinere�ii
Piere dup� poarta culorilor tinere�ea-mi
�i triste�ea m� acoper�
Sub o lun� ce nu �tie s� zâmbeasc�
Într-o lume ce nu m�-n�elege.
Poetul în de�ert
Absurditate cu nimic de spus pentru televiziunile lumii
Rar, câte un nor, evadat de turma norilor
Pleac� ame�it din peisajul arabic.
El st� acolo cu capul în mâinile de�ertului
face cu mâna la avioane
A�teapt� o rândunic� ce nu va veni niciodat�.
175

IMAGO MUNDI
HISTORIA E GREQISË SË LASHTË DHE E
PERSONALITETEVE TË SAJ NË ANEKDOTA
ISTORIA GRECIEI ANTICE SI A PERSONALIT�TILOR
SALE ÎN ANECDOTE
Këngëtari grek Simonides* e luti një ditë Themistokliun** që të bënte
një padrejtësi.
- Po të të kërkoja të këndosh me zë fals në teatër, do të pranoje? - ia
ktheu Themistokliu.
* Simonides i Hios-it (556-468 para Krishtit), poet grek, më i rëndësishmi për kohën e
vet, krahas Pindarit, ka qënë mjeshtër i lirikës korale. Kompozoi epinikë, elegji. Oda
erotike, epigrame.
** Themistokliu (524-459 para Krishtit), politikan athinas, lider i grupimit demokratik
të kohës, themelvënësi dhe komandanti i flotës greke që shkatërroi flotën persiane në
betejën detare të Salaminës (shtator 480 para Krishtit), duke shpëtuar kësisoj
pavarësinë e poliseve greke. Vdiq në Perandorinë Perse, ku u strehua pasi u përndoq
në vitin 471 p.K. prej oligarkëve.
Euripidi* e pyeti një ditë Sokratin** ç’mendim kish për idenë e
Heraklitit*** panta rhei (gjithçka rrjedh). Sokrati heshti një copë herë,
pastaj u përgjigj me qetësi: - Ajo që kam kuptuar nga filozofia e tij
duket një mrekulli. Por dua të shtoj se çdo njeri duhet të jetë një notar
i përkryer, po qe se nuk do që të mbytet në këtë përrua universal.
* Euripidi (480-406 p.K.), tragjedian grek, autori i 92 veprave, nga të cilat janë ruajtur
vetëm 18: Alcesta, Medeea, Oresti, Elektra, Ifigjenia në Aulidë etj.
** Sokrati (469-399 p.K.), propagandues i ideve edhe me gojë. U dënua me vdekje
nën akuzën se pervertoi rininë, duke e bërë të mos besonte në perënditë. Sipas tij, tek
e vërteta mund të arrish përmes meditimit dhe majeutikës.
*** Herakliti i Efesit (544-483 p.K.), filozof grek, mendonte se parimi themelor i
ekzistencës është zjarri: « Të gjitha ndryshohen në zjarr dhe zjarri shndrrohet në të
gjitha sendet ». Ai mendonte se bota ndodhet në n jë ndryshim të përjetshëm, njëlloj si
një lumë në të cilin rrjedhin vazhdimisht ujra të tjera.
176

Në vitin 399 p. K. udhëheqja e qytezës së Athinës vendosi ta vriste
Sokratin duke e helmuar,nën padinë se ishte ateist dhe korruptues i të
rinjve. Ksanthtipi*, e cila ndodhej atje, ia plasi të qarës.
- Ti po vdes pa faj!- i tha ajo.
Filozofi gjeti një përgjigje shpirtërore:
- Ksanthipi, a mos do të të pëlqente më shumë që të vdes me faj?
* E shoqja e Sokratit (?-390 p.K.), sipas përshkrimit që i pat bërë Ksenofoni, është
simboli i bashkëshortes më grindavece dhe keqkuptuese.
Sokratin e pyeti njëmik:
- Çfarë të bëj, të martohem apo jo?
- Oh, miku im i shtrenjtë. Njëlloj është. Si të martohesh, si të rrish
beqar, pas dhjetë vjetësh gjithsesi do të pendohesh!
Duke qënë tejet të rreptë, të rritur në frymën e detyrës, të përçmimit
ndaj vdekjes, në një jetë plot me privacione, spartanët ishin të kursyer
edhe në fjalë, pra flisnin fare pak. Kjo mënyrë të foluri ka mbetur deri
më sot nën epitetin « lakonik », sipas emrit të trevës Lakonia*, ku
shtrihej Sparta**. Në shekullin V p.K., ishulli Samos*** ngriti krye
kundër sundimit athinas dhe kërkoi ndihmën e Spartës. Një person që
u dërgua për t’u kërkuar grurë, bëri çmos që t’u përshtatej spartanëve.
Duke u rrëfyer thasët e zbrazët, ai tha vetëm kaq:
- Mbushini! Para se t’ia kthenin thasët të mbushur, spartanët e
qortuan: - Thasët ishin bosh. Mjaftonte të na i tregoje. Mëso të flasësh
më pak!
* Krahinë në Juglindje të Gadishullit Peloponez, e qarkuar nga malet Parnon dhe
Tajgetos dhe e përshkuar nga lumi Eurotas.
** Qytet-shtet (polis) në Peloponez, vendbanimi më i rëndësishëm i Lakonisë,
themeluar në shekullin X p.K. nga dorianët. Sparta do të bëhej rivali i Athinës në
luftën për hegjemoni në Greqi. Në vitin 192 p.K. u nënështrua nga Roma.
***Ishull në Detin Egje (491 km2), atdheu i Pitagorës, i banuar qysh nga mijëvjetshi i
tretë p.K., njohu kohën e lavdisë gjatë sundimit të tiranit Polikrat (538-522 p.K.). Në
shekullin V p.K. hyri nën sundimin e Athinës.
Kur u bë i famshëm, Platonin* filluan ta ftonin në Oborrin e tiranit
Dionisios të Sirakuzës. Gjatë një banketi, tirani e pyeti filozofin: -
Çthuhe në Athinë për mua? - Athina ka gjëra më të rëndësishme për të
bërë se sa të flasë për ty, iu përgjegj Platoni.
177

*Platoni (427-347 p. K.), filozof grek, njëri prej mendimtarëve më të mëdhenj të
lashtësisë. Është dishepulli i Sokratit dhe shfaqet si zëdhënësi i këtij në dialogjet e
famshme Banketi, Parmenide, Felon, Shteti etj. Themeloi në Athinë (rreth vitit 387
p.K.) shkollën filozofike Akademia. Sipas Platonit, realitetin e vërtetë e përfaqësojnë
idetë ose trajtat; këto ekzistojnë në vetvete, jashtë hapësirës e kohës. Sendet e realitetit
të prekshëm (të afërt) nuk do të ishin përveçse kopjet apo hijet e degraduara të ideve.
Në vizionin e tij, shkenca bazohej në rikujtimin (anamnesis) e ideve, të cilat shpirti i
pavdekshëm i njeriut i sodit në një ekzistencë të mëparshme.
Një gjeneral pers u dërgoi lajm spartanëve:
- Nëqoftëse do të depërtoj në Greqi, do ta përshkoj gjithçka nëpër zjarr
e shpatë. Besnikë precepteve të lakonizmit, spartanët iu përgjegjën:
- Nëqoftëse...!
Alqiviadhi* kishte një qen jashtëzakonisht të bukur. Një ditë, për
habinë e miqve dhe të njohurve të vet, ia preu bishtin. Një mik i tha se
krejt qyteti po e mbante nëpër gojë, duke e qortuar për këtë veprim. -
Pikërisht këtë dua, u përgjegj Alqiviadhi. Ndërkohë që athinasit do të
merren me bishtin e qenit tim, nuk do të thonë asgjë për mua.
* Politikan dhe gjeneral i shquar athinas, Alqiviadhi (480-404 p. K.) pati mësues
filozofin Sokrat, mori pjesë në luftën ndërmjet Athinës e Spartës për hegjemoni në
Greqi, ndërsa në mbarim të saj gjeti strehim në Oborrin e satrapit pers Farnabaz. U vra
nga persët në Melisa të Frigjisë.
Në pranverën e vitit 480 p. K., një ushtri shumë e madhe perse sulmoi
Greqinë. Këmbësoria greke komandohej nga Leonidha*, mbreti i
Spartës. Një zbulues i raportoi këtij se armiqtë ishin aq të shumtë sa që
dielli do të errësohej nga moria e shigjetave të tyre. - Aq më mirë, iu
përgjegj Leonidha, do të luftojmë në hije!
* Leonidha (?-480 p.K.), mbret i Spartës (488-480), u ngarkua të mbronte tokën e
Greqisë nga dyndja perse. Me 7000 ushtarë, ai i bëri ballë ushtrisë perse në
Thermopile, por, pas dy ditësh qëndrese, një tradhtar, Efialti, u tregoi persëve një
rrugë që i çonte në shpinë të grekëve. Leonidha urdhëroi të tërhiqeshin, por vetë, me
treqind spartanë dhe beotas, e vazhdoi luftën deri në fund. Në atë vend u ngrit më
vonë një monument.
Pasi u mund nga grekët*, mbreti pers Artakserks** u orvat t’i
përçante. Duke ditur që gjeneralinga Teba, Epaminonda***, ishte
armik i spartanëve, mbreti desh ta bënte për vete duke i dërguar
178

dhurata tejet të çmuara. Por Epaminonda nuk ia pranoi duke e
njoftuar:
- Po qe se Artakserksi dëshiron të jetë mik i tebanëve, do ta ketë të
siguruar nderimin tim pa më dërguar dhurata. Por po qe se është armik
i grekëve, atëhere të jetë i sigurtë se nuk ka aq pasuri sa të më blerë.
*Perandoria e persëve u përpoq disa herë me radhë ta pushtonte Greqinë, por qytezat
greke, të bashkuara, arritën të vetëshpëtoheshin, duke e mundur perandorinë në beteja
të famshme, si ato të Marathonës (490 p.K.), Salaminës (480 p.K.) etj.
**Artakserksi II Mnemon (436-358 p.K.), mbret i Persisë (404-358 p.K.). Gjatë
sundimit të tij, perandoria perse zuri të marrte tatëpjetën.
***Epaminonda (420-362 p.K.), politikan dhe gjeneral teban, artizani i fitoreve në
Mantineea (385 p.K. dhe 362 p.K.) dhe Leuktra (371 p.K.) kundër Spartës, çka i
sollën tebës hegjemoninë në Greqi. Vdiq në fund të betejës së Mantineesë në vitin 362
p.K.. Paskëtaj, fuqia e Tebës filloi të bjerë.
179

CAELESTIS ARCUS
F�r� scrupul, f�r� regret, f�r� ru�ine,
în juru-mi ziduri-nalte ridicat-au.
KOSTANTINOS KAVAFIS
Ziduri
�i stau acum aicea, cuprins de dezn�dejde,
obsedat de soarta care m� cople�e�te.
Aveam atâtea de f�cut, afar�!
Ah, zidurile! Cum n-am b�gat de seam� c� se-n�l�au?
N-am auzit zidarii lucrând �i nici un zgomot,
Pe nesim�ite rupt de lume m-am trezit.
Ferestrele
în aste înc�peri întunecate, unde
zilele m� apas�, r�t�cesc de colo-colo
c�utând ferestrele. - De s-ar deschide
una, ar fi o mângâiere. -
dar ferestrele nu-s de g�sit sau n-oi fi eu în stare
s� le descop�r. Poate a�a-i mai bine.
Lumina ar însemna poate-un alt supliciu.
Mai �tiu eu ce alte lucruri ar scoate la iveal�?
nero nu se nelini�ti, când auzi
prezicerea oracolului delfic:
«fere�te-te de �aptezeci �i trei de ani!»
Timp era berechet s�-�i duc� traiul:
abia împlinise treizeci de ani. Sorocul
ce-i h�r�zise zeul i-ajungea din plin
spre a st�vili capcane viitoare.
Sorocul lui Nero
Se-ntoarce-acum la Roma, pu�in cam obosit,
pl�cut� oboseal�, dup-o c�l�torie
bogat�-n zile pline de desf�t�ri senzuale -
în teatre, prin gr�dini, pe la palestre...
180

serile, ah! din cet��ile-Ahaiei...
�i voluptatea mai ales a trupurilor goale...
A�a se gândea Nero. În Spania îns�, Galba
î�i strânge-n tain�-armata �i-o instruie�te.
Galba, b�trânul de �aptezeci �i trei de ani.
Lumân�ri
Zilele din viitor se a�eaz�-n fa�a noastr�,
�ir de lumân�ri aprinse -
lumân�rele aurii, vii �i calde.
Zilele trecute ne r�mân în urm�,
trist �irag de stinse lumân�ri;
cele-apropiate mai fumeg� înc�,
lumân�ri topite, reci �i îndoite.
s� le v�d eu vreau; forma lor m� doare,
m� doare-amintirea primei lor lumini.
m� uit doar în fa��, la cele aprinse.
înapoi eu nu vreau s� privesc, m� sperii
ce iute spore�te �iru-ntunecat,
ce iute se-nmul�esc lumân�rile stinse 46 .
JORGOS SEFERIS
Ni se spunea
Ni se spunea: ve�i învinge dac� v� supune�i,
Ne-am supus �i am aflat cenu�a.
Ni se spunea: ve�i învinge când ve�i iubi.
Am iubit �i-am aflat cenu�a.
Ni se spunea: ve�i învinge când ve�i p�r�si via�a.
Am p�r�sit via�a �i-am aflat cenu�a.
Am aflat cenu�a. R�mâne s� ne reg�sim via�a,
acum când nu mai avem nimic.
46 Poeziile lui Kavafis au fost traduse de Elena Laz�r.
181
Trad. Ion BRAD.

ODISEAS ELYTIS
Cel de-al doilea poet laureat al Premiului Nobel pentru literatur�, s-a n�scut
la 2 noiembrie 1911 la Iraklion (Creta). Numele s�u adev�rat este Odysseas
Alepoudelis. Dup� liceul la Atena, urmeaz� studiile universitare pe care, îns�,
nu le va termina. A c�l�torit foarte mult în str�in�tate. În anul 1940 - an în
care �i debuteaz� cu volumul Orient�ri - este mobilizat cu gradul de
sublocotenent �i particip� la luptele din mun�ii Greciei �i din Albania
împotriva invaziei italiene. Atunci va scrie unul dintre cele mai reu�ite poeme
ale sale, intitulat "Cântec pentru sublocotenentul c�zut în Albania". În 1941,
se îmboln�ve�te grav �i este trimis în spatele frontului. A fost director al
radiodifuziunii grece�ti (1945), iar, din 1946, se dedic� exclusiv literaturii.
Între 1969 �i 1974, anii dictaturii militare din Grecia, se autoexileaz� în
Fran�a. În anul 1979, prime�te Premiul Nobel "pentru poezia sa, izvorând din
fondul tradi�iei grece�ti �i punând în lumin�, cu puternic� senzualitate �i o
inteligent� lucid�, lupta unui om modern pentru libertate �i activitate
creatoare".
Unul din pu�inii scriitori occidentali care s-au stabilit în arealul balcanic,
celebrul autor al "Cvartetului din Alexandria", Lawrence Durrell, a spus:
"Gândirea liric� a lui Elytis, îmbibat� de romantism, dezvolt� în fa�a noastr�
o metafizic� de deplin senzualism spiritual. Stâncile, insulele, marea albastr�
greac�, vânturile, pe de-o parte continu� s� fie reale, pe de alt� parte devin
'embleme' cu sensul pe care l-am da simbolurilor din alchimie. Cu acestea î�i
exercit� poetul magia �i �inem s� m�rturisim c� este vorba de o cu totul
original� 'magie greac�' (...) Poeziile sale sunt crea�ii care invoc� spiritul
etern al lumii grece�ti, acela care de secole a locuit �i continu� s� locuiasc�
�i s� magnetizeze con�tiin�a european� cu continue referiri la un ideal de
perfec�iune care, ca simpl� posibilitate, persist� de altfel pân� în zilele
noastre".
Vise �i vise-au venit
La ziua de na�tere-a iasomiilor
Nop�i �i nop�i în albele
Insomnii ale lebedelor
Roua se na�te în frunze
Precum în cerul nem�rginit
Sentimentul senin.
�apte hepastihuri nocturne
I.
182

II.
Îmbietoare nop�i înstelate-au adus t�cerea
�i în urma ei o melodie str�in�
Amanta
Vechilor ecouri vr�jite
Acum mai r�mâne o umbr� incert�
�i-n ��nd�ri încrederea ei
�i ame�eala min�ii de nevindecat - acolo
III.
To�i chiparo�ii vestesc miezul nop�ii
Toate degetele
T�cere
Dincolo de fereastra deschis� a visului
Încet-încet se petrece
spovedania
�i ca o privire piezi�� deviaz� spre stele!
Un m�r dezgolit
Cu adev�rul
Î�i întrege�te conturul
La aceast� margine-a serii
Ce singur� lumineaz�
De sub tainica semilun�
A nostalgiei mele.
IV.
V.
Noaptea f�r� paz� au furat-o amintirile
Mov
Ro�ii
Galbene
Bra�ele-i deschise s-au umplut de somn
P�rul ei odihnit de vânt
Ochii ei de t�cere
VI.
Noaptea nedescifrat� - amar f�r� margini
Pleoape f�r� de somn
Înaintea suspinului durerea se mistuie
Înainte de cump�n� cade pieirea.
183

a�teptarea-i pe moarte
Asemenea gândului ce prin meandrul zadarnic
Cade strivit în poala ursitei
Diadema lunii pe fruntea nop�ii
Când umbrele-�i împart t�râmul
Vederii
VII.
�i de-o ureche dibace m�surat� durerea
F�r� s� vrea se destram�
În�untrul ideii spulberat� de melancolica
Goarn� a stingerii
184
Trad. Ion BRAD

ARTE
Poezia e një pikture
Për ekspozitën e piktorit Andi Meçaj
në Qëndrën Kulturore të Paleo Faliros, Athinë
Ndjesi
"Që romakët kanë imituar grekët, kjo është një gjë e keqe, që italianët
imitojnë romakët, kjo është një gjë aq e keqe, sa s'ka ku të vejë më...
Është njëlloj si të rrekesh të nxjerrësh gjak nga kockat e thata...", kështu
u fliste Rembrandi nxënësve të vet para 350 vjetësh e ata gërmonin të
djersitur brenda vetes së tyre, që të zbulonin unin e artistit
Dhe kush e zbuloi, i vuri emrin vetes me veprën e vet... Të tjerët mbetën të
tjerë... Këto po mendoja i mbështjellë nga tablotë e ekspozitës së piktorit të ri
Andi Meçaj. Ngrohtësia dhe drita që më kish dhënë deti para pak çastesh më
ishin fashitur... Përballë kisha ngrohtësi e dritë ngjyrash dhe detin e ndieja
larg, edhe pse në vesh më vinin akoma fjalët prej dallge pranvere.
E kërkova Andin me sy mes vizitorëve dhe m'u duk si Andi Meçaj, i djersitur
në udhën e pafund të Unit artistik.
Salla e ekspozitës ishte plot me vizitorë. Veç miqve të mi shkrimtarë: Dionis
Qirxidhi, Mihallaq Qilleri, Astrit Hajdini, ndodheshin edhe shumë artdashës
grekë, mes të cilëve edhe gjashtë gra me disa dekada përvoje jete.
Shikuesit përballeshin nga njera tablo tek tjetra , flisnin me heshtjen e tyre e
ndonjeri (më teper gratë) diç pëshpërisnin me atë që kishte në krah.
Përballë bukurisë nuk mund të flasësh. Bukuria të vret trurin e zemrën ose të
mban peng, kur eshtë e gjitha e bukur. Dhe ne arrinim deri tek dialogu me
veten.
Kush është Andi Meçaj?
24 vjeç, lindur e rritur në qytetin e Vlorës. Ka studiuar në Shkollën e
Piktorëve Vlonjatë, shkollë me arritje e maja artistike, me profesorët e tij,
mjeshtrat e penelit: Nestor Jonuzi (Piktor i Popullit), Skënder Kamberi
(Piktor i Popullit), Agron Dine, Zihni Veshi...
Bashkë me familjen (prindërit dhe një motër) jeton prej gjashtë vitesh si
emigrant ekonomik në Greqi. Kjo është ekspozita e parë vetjake e tij: 29
punime - kompozime, portrete, natyra të qeta.
Pikturat e tij ndodhen në Greqi, Francë, Amerikë.
185

Bashkë me të jatin, mjeshtrin e vjershërimit Hiqmet Meçaj, e ndajnë heshtjen
në mes, kur punojnë në dhomën e tyre të vogël, as 20 m²; babai edhe mbi
paqetën e cigareve i shkruan vjershat, që djali-piktor të shtrihet më tepër në
ngjyrëdritat e tij.
Piktorët grekë për ekspozitën
Platon Llambru, (Kryetar i Komisionit të Piktorëve të Paleo Faliros, Athinë,
intervistuar në sallën e ekspozitës): "Piktori Andi Meçaj lëviz në drejtime të
sigurta, ka shqetësime të shumta artistike, që u jep jetë me penel. Nuk kam
asnjë dyshim se e ardhmja e tij do të jetë shumë e ndritur".
Dinos Tulupas, (Kritik arti), Në gazetën "Zëri i Faliros", shkruan ndër të
tjera: "Qendra Kulturore e Paleo Faliros" mikpriti ekspozitën e piktorit të ri
shqiptar Andi Meçaj. Piktori i ri nga vendi fqinj paraqitet me piktura
moderne, me shumë abstraksion.
...Krijimtaria e Andi Meçajt dhe teknika kubiste e tij nuk u lë shteg vizitorëve
të dyshojnë për cilësinë e veprës. Ngjyrat e ndezura, të thurura shumë mirë,
lidhen ndërmjet tyre duke i dhënë kuptim mendimit të tij.
...Gjithashtu në tablotë që paraqesin grupe njerëzish në fshat, janë të
realizuara me një realizëm abstrakt që befasojnë.
Ajo që mund të thuhet, pa i bërë qejfin Andi Meçajt është se aty ku ka arritur
dëshmon se mund të ketë një të ardhme të denjë...".
Heshtje që flet
Andi flet pak, hesht deri në modesti, studion e pikturon. Veten e kërkon jo
tek imitacioni. Ai e di se piktura mund të riprodhojë çdo hollësi e çdo
ndryshim drite...
Andi Meçaj hyn në grupin e krijuesve që e rikrijojnë realitetin artistikisht.
Por arti kërkon gjithë jetën e njeriut për të arritur përsosmërinë e vet.
Këtë shkollë krijimi Andi e gjen dhe tek i jati poet.
NASE JANI
Marrë nga „Telerevista” dhe „Gazeta e Athinës”, Athinë, 21 Maj 1999
186

DULCIS IN FUNDO
VINÇENX GOLLETTI BAFFA
Arbërishtja në Itali
Dihet se arbërishtja është gjuhë indoevropiane, si për shembull greqishtja,
latinishtja, slavishtja, iranishtja, gjermanishtja etj, etj; e dihet edhe se fjala
shqiptar është moderne (dokumentohet për herë të parënë fillim të shekullit
XVIII e vjen nga fisi skapetar). Dihen edhe shumë shurbise të tjera, që për
arsye politike nuk thuhen në Ballkan. Në këtë vend s’ka histori shkencore, siç
na mësojnë sidomos serbët e grekët, të cilët i venë pas mitologjisë e nuk duan
ta dinë fare historinë e dokumentuar. E kështu shqiptarët janë popull me
gjuhë indoevropiane që mbijetoi në ca vende malore të Ballkanit. Kjo
mbijetesë nuk qe e lehtë sepse historia e Ballkanit ka qënë dhe është edhe sot,
si dihet, fort e komplikuar.
E nga vijnë shqiptarët ose arbëreshët? Deri dje mendohej se vijnë nga Veriu,
si grekët. Sot opinioni se vijnë nga Lindja merr forcë çdo ditë më shumë e
vlen edhe për grekun e për armenin.
Me të vërtetë, origjina ilire, e supozuar një herë, nuk ka asnjë vlerë: ilirishtja
është shumë pak e njohur e shkencërisht nuk mund të demonstrohet
ndajafërsia me shqipen, kurse armenishtja e vjetër e greqishtja e lashtë kanë
ca trajta gramatikore si shqipja.
Në çdo rast, arbërishtja (ose shqipja) u shpëtua në ca vende malore të
Ballkanit, si për shembull baskishtja e, kur situata politike u qetësua pak,
pushtimi bullgar mori fund e marrëdhëniet me serbin u rregulluan mirë o keq,
shqiptari zu fill të largohej nga malet dhe kolonizoi pjesë të gjera ballkanike
deri te Greqia e Jugut, e kështu gjuha shqipe e lashtë, gegërishtja, në zonat e
reja u bë pak nga pak « toskërishte », duke humbur sidomos ndonjë tingull
hundor. Dialektet e Italisë janë të gjitha toskërisht, por atëhere diferencimi
nga gegërishtja nuk ishte aq i fortë sa ndonjë shekull më vonë. Katundet e
Italisë nuk kishin shumë marrëdhënie njëri me tjetrin e në çdo katund u
zhvillua një variant autonom: këtë na e konfirmojnë, për shembull, Frasnita e
Ejanina, Frasnita e Çivti. Duhet kujtuar se edhe ndikimi i italishtes nuk qe i
njëjtë në çdo katund e kjo kontribuoi në zhvillimin e ndryshëm të dialektevet.
Katundet me një arbërishte më arbëreshe ishin deri dje Frasnita, Ejanina e
Çivti. E në Çivit lagjja Magaxini kishte, kur u rrita unë, një arbërishte shumë
të pastër, si e demonstron gjuha ime, e cila është më shqiptare se shqipja e
sotme, sepse ajo turqizmat praktikisht nuk i njeh fare. E jo vetëm kaq: ajo
s’ka nevojë për turqizma.
(Marrë nga «Jeta arbëreshe», nr. 4 (14), prill 2003).
187

ZEMRA E ATDHEUT
(Meditim)
Shqipëria gjendet në pëllëmbën e dorës së çdo njeriu të kudondodhur mbi
glob. E kemi fjalën për hartën e saj. Shqipëria, kjo dorë a gjymtyrë në trupin
e Njerëzimit, nga ana e vet është një organizëm me vitalitet e ndjeshmëri të
lartë. Një dhembje në gishtin e vogël të këmbës (Konispol), përjetohet me
intensitet në flokët e bardhë të kokës (Vermosh a Plavë). Lumenjtë janë dejet,
ndërsa malet - muskujt e Atdheut tim. Trupi i Nënës Shqipëri ka organet e
veta, që kanë nga një funksion, kush më të rëndësishëm e kush më pak të
rëndësishëm. Por secili ka vendin e vet të paracaktuar. Madje edhe apendiciti,
i cili, qysh në lindje, dihet se është i tepërt, hiqet vetëm po të fillojë të
dhembë e t'i sjellë telashe organizmit.
Organet e trupit të Atdheut tim janë krahinat. Labëria, jo vetëm për nga
vendndodhja gjeografike, por sidomos për vetë logjikën e historisë, është
Zemra e Shqipërisë, zemër, e cila, qysh më 1912, me Ismail Qemalin, në
Vlorë, rreh përjetësisht në rezonancë me gëzimet e me hallet e kombit. Dhe
dihet se zemra është jo vetëm bartësja e ndjenjave, pozitive apo negative
qofshin, por edhe sinonimi i zellit në punë: ne flasim, ajo punon; ne ecim, ajo
punon; ne flemë, ajo përsëri punon e vigjëlon që trupi të vazhdojë të jetojë e
të punojë normalisht.
Me një zemër të tillë labe, Nëna Shqipëri s’ka për t’u plakur kurrë!
Kopi Kyçyku
(Tiranë, vjeshtë 2001. Në sallë, gjatë mbledhjes solemne kushtuar 10-vjetorit të
krijimit të Shoqatës Atdhetare "Labëria").
Marr-dhënia
Aleksandri i Madh, mbreti i Maqedonisë (336-323 p.K.), krijuesi i
Perandorisë Maqedonase, i bëri një vizitë Diogjenit, i cili ishte ulur
para butit të vet proverbial.
Perandori e pyeti në se mund të bënte diçka për filozofin grek.
Diogjeni e përqëndroi tërë konceptin e vet mbi botën në frazën:
- Të mos më marrësh atë që nuk mund të më japësh!
***
188