011120101140

ULUSLARARASI AL‹YA ‹ZZETBEGOV‹Ç SEMPOZYUMU 

-B‹LD‹R‹LER- 

11-12 Ekim 2008 ‹stanbul - Türkiye 

INTERNATIONAL ALIJA IZETBEGOVIC SYMPOSIUM 

-PAPERS- 

11-12 October 2008 Istanbul - Turkey 

Ekim / October 2010 

Ba¤c›lar / ‹stanbul

BA⁄CILAR BELED‹YE BAfiKANLI⁄I 

Adres: Güneflli Mahallesi Kirazl› Caddesi No:1 34200 Ba¤c›lar / ‹STANBUL 

Tel: +90 212 410 06 00 Faks : +90 212 410 06 32 

www.bagcilar.bel.tr / kultur@bagcilar.bel.tr 

Kültür Yay›nlar› Dizisi No:125 

Yay›n Yönetmeni / Publication Executive 

Lokman Ça¤›r›c› 

Yay›n Koordinatörü / Publication Coordinators 

Kenan Gültürk 

Editörler / Editors 

Ömer Hakan Özalp 

Kenan Gültürk 

Düzenleyen / Organized by 

Ba¤c›lar Belediye Baflkanl›¤› 

Sempozyum Baflkan› / Director of Symposium 

Prof. Dr. Yasin AKTAY 

Bas›m Yeri 

Etkin Ajans 

31. Ada No:45-46 ‹stoç - Ba¤c›lar / ‹STANBUL 

Tel.: 0212. 659 60 60 (pbx) Faks: 0212. 659 32 82 

www.etkinajans.com

Üyeler / Members 

Prof. Dr. Ali R›za Abay - Sakarya Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 

Prof. Dr. Cemalettin Latic - Saraybosna Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi 

Prof. Dr. Raflit Küçük - Marmara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Dekan› 

Prof. Dr. Recep fientürk - Fatih Üniversitesi Kamu Yönetimi Bölümü 

Prof. Dr. fiaban Çal›fl - Selçuk Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü 

Prof. Dr. Tahsin Görgün - ‹SAM 

Prof. Dr. Yasin Aktay - Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 

Dr. Alev Erkilet - ‹BB ‹MP Dan›flman 

Dr. Süleyman Gündüz - Bosna Hersek Dayan›flma Vakf› Eski Baflkan› 

Lütfü Sunar - ‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Arfl. Gör. 

Cafer Sezgin - Ba¤c›lar Belediyesi Baflkan Yard›mc›s› 

Kenan Gültürk - Ba¤c›lar Belediyesi Kültür ve Sosyal ‹fller Müdürü 

Kerim Aytekin - Ba¤c›lar Belediyesi Baflkan Dan›flman› 

Gürsel Y›lmaz - Ba¤c›lar Belediyesi Özel Kalem Müdürü

‹Ç‹NDEK‹LER 

SUNUfi 

Lokman ÇA⁄IRICI 

09 

AÇILIfi KONUfiMALARI 

Bakir ‹ZZETBEGOV‹Ç 

Prof. Dr. Edibe SÖZEN 

Hüseyin ÇEL‹K 

Feyzullah KIYIKLIK 

fiaban ERDEN 

Veysel YURDAKUL 

Lokman ÇA⁄IRICI 


13 

16 

18 

23 

24 

25 

26 

28 

I. OTURUM KONUfiMALARI 

B‹R DEVLET ADAMI 


Adamir JERKOVIC 

Muharrem SEV‹L 

Prof. Dr. Kasim TRNKA 

Prof. Dr. Senadin LAVIC 

33 

34 

39 

43 

50 

II. OTURUM KONUfiMALARI 

B‹R DÜfiÜNÜR 

Prof. Dr. Tahsin GÖRGÜN 

Prof. Dr. Cemalettin LATIC 

Prof. Dr. fiaban Ali DÜZGÜN 

Sad›k YALSIZUÇANLAR 

Mahmut H. AKIN 

59 

61 

75 

91 

100 

III. OTURUM KONUfiMALARI 

B‹R ÖZGÜRLÜK ÂfiI⁄I 

Prof. Dr. Ali R›za ABAY 

Dr. Alev ERK‹LET 

111 

112

Dr. Bahad›r ‹SLAM 

Prof. Dr. ‹smail BARDH‹ 

Prof. Dr. Recep fiENTÜRK 

117 

122 

129 

IV. OTURUM KONUfiMALARI 

DO⁄U BATI ARASINDA 


Prof. Dr. Stjepan Gabriel MESTROVIC 

Dr. Hilmo NEIMARLIJA 

Ahmet DEM‹RHAN 

Lütfi SUNAR 

137 

138 

151 

157 

161 

V. OTURUM KONUfiMALARI 

BOSNA'YI KUR(TAR)MAK: D‹PLOMAS‹ VE HUKUK 

Prof. Dr. Raflit KÜÇÜK 

Prof. Dr. fiaban ÇALIfi 

Adnan ‹SMA‹L‹ 

Doç. Dr. Berdal ARAL 

Dr. Levent KORKUT 

167 

168 

172 

175 

198 

TANIKLIKLAR 

B‹LGE KRAL'IN ARDINDAN 

Dr. Süleyman GÜNDÜZ 

Hüseyin KANSU 

Prof. Dr. Hüseyin HATEM 

smet KASUMAGIC 

Bülent YILDIRIM 

Mehmet KOÇAK 

Cevat ÖZKAYA 

205 

207 

210 

213 

217 

220 

227 

ULUSLARARASI AL‹YA ‹ZZETBEGOV‹Ç SEMPOZYUMU 

SONUÇ B‹LD‹R‹S‹ 

231 

ÖZGEÇM‹fiLER 

235

SUNUfi

Lokman ÇAIRICI 

Ba¤c›lar Belediye Baflkan› 

De¤erli konuklar›m›z, de¤erli bilim adamlar›, de¤erli bas›n mensuplar›; 

‹nsanlar›n ve kurumlar›n ifa etmeleri gereken tarihî görevleri vard›r. 

Bizler de Aliya ‹zzetbegoviç'in fikirlerinin anlafl›lmas›, yayg›nlaflmas›, 

flahsiyetinin örneklendirilip yaflat›lmas› için yap›lmas› gerekenleri birer 

tarihsel görev addederek Uluslararas› Aliya ‹zzetbegoviç Sempozyumu'nu 

tertip ettik. 

Aliya ‹zzetbegoviç hakk›nda ilk defa bu kadar kapsaml› ve uluslararas› 

bir sempozyum yap›lmaktad›r. 

Bu öyle bir tarihsel görevdir ki, bizim kendimizle ve tarihimizle yeniden 

buluflmam›z› ve tarihî misyonumuzun fark›na varmam›z› sa¤l›yor. Bunda 

‹stanbul'un ve ilçemizin demografik yap›s›n›n etkisi oldu¤u kadar, Türkiye'nin 

Balkanlara ve Avrupa'ya dönük yüzünde Bosna'n›n önemli bir mevkiye 

sahip olmas› da rol oynamaktad›r. 

Bu sempozyum, ebedi aleme göçen birinin ard›ndan yak›lan bir a¤›t 

de¤il, onun b›rakt›¤› miras›n cesaretle devral›nmas› ve tarihsel görevlerin 

yeniden hat›rlat›lmas› için düzenlenmifltir. 

Aliya ‹zzetbegoviç befl y›l önce bize büyük idealler için yol gösterici fikirler 

ve örnekler b›rakarak ebedi aleme göç etti. Takipçilerine b›rakt›¤› idealler, 

sadece bizim için de¤il, tüm dünya için günümüzün problemlerini aflmada 

yol gösterici niteliktedir. Bu sempozyumun söz konusu prensiplerin 

anlafl›lmas›na ve hayata geçirilmesine katk› sa¤layaca¤›na inan›yorum. 

Bu sempozyum, Aliya ‹zzetbegoviç'in fikir miras›n›n anlafl›lmas›nda ve 

aktar›lmas›nda flüphesiz önemli bir rol oynayacakt›r. Fakat burada 

kal›nmamas› ve Aliya'n›n miras›n›n her düzeyde yorumlanmas› ve hayata 

geçirilmesi gerekmektedir. 

Bunun için de Türkiye'de yap›lacak etkinlik ve giriflimlerin yan› s›ra 

Bosna'da, ‹slam ülkelerinde ve tüm dünyada Aliya ‹zzetbegoviç'in 

düflüncelerinin tan›t›lmas›, anlat›lmas› ve onu kendine hayat ilkesi edinecek 

nesillerin ortaya ç›kmas› gerekmektedir. 

9

‹ki gün boyunca, co¤rafyam›z›n yetifltirdi¤i önemli devlet ve düflünce adamlar›ndan biri olan Aliya 

‹zzetbegoviç'in miras›n› müzakere ettik. Bu miras› dillendirmeyi ve sahiplendirmeyi çeflitli kültürel 

etkinliklerle sürdürece¤iz. 

Böylesi güzel bir organizasyonda eme¤i geçenlere huzurlar›n›zda tek tek teflekkür etmek istiyorum. 

fiüphesiz bu sempozyumun yap›lmas›nda en önemli katk›y› Bilim ve Dan›flma Kurulu'muz sa¤lam›flt›r. 

Kurul'umuzun sayg›de¤er üyeleri taslak programlar üzerinde titizlikle çal›flarak oturumlar›n ve tebli¤lerin 

birbirini tamamlar flekilde oluflturulmas› için yo¤un bir flekilde çal›flt›lar. Bütün bu çal›flman›n yorgunlu¤unun 

ortaya ç›kan güzel netice ile dindi¤ini ümit ediyor ve kendilerine özverili çal›flmalar›ndan dolay› teflekkürü 

bir borç biliyorum. 

Sempozyumun hedefine ulaflmas›nda en önemli bileflenlerden biri tebli¤ sahibi ilim ve fikir adamlar›yd›. 

Her bir konuflmac›n›n, yo¤un çal›flmalar› aras›nda tebli¤ini haz›rlamak ve sunmak için özel olarak vakit 

ay›rd›¤›n› biliyoruz. Tüm konuflmac›lar, flu hassasiyete çok dikkat ettiler: Aliya hakk›nda -ilk sempozyum 

oldu¤u için- verdikleri bilgiler oldukça doyurucu ve nitelikliydi. Huzurlar›n›zda Aliya ‹zzetbegoviç'in 

fikirlerinin ve kiflili¤inin anlafl›lmas›na yapt›klar› katk›lardan dolay› tekrar tekrar teflekkür etmek istiyorum. 

Önümüzdeki günlerde sempozyum bildirilerinin Türkçe, Boflnakça ve ‹ngilizce olmak üzere 

kitaplaflt›r›larak bu katk›n›n daha ileri düzeylere tafl›naca¤›n› sizlere müjdelemekten onur duyuyorum. 

Böylesi bir sempozyumun gerçekleflmesi elbetteki yo¤un bir ekip çal›flmas› ile olmufltur. Bu noktada, 

sempozyumun fikir aflamas›ndan bafllayarak olgunlaflt›r›lmas›nda ve gerçeklefltirilmesinde rol alan ve 

yo¤un bir flekilde çal›flan baflkan yard›mc›m Cafer Sezgin'e, Kültür ve Sosyal ‹fller Müdürümüz Kenan 

Gültürk Bey'e ve ekibine teflekkür ederim. Özel olarak, bu çok dilli sempozyumun kesintisiz bir flekilde 

konuklara aktar›lmas›nda rol alan tercümanlar›m›za da teflekkür ederim. 

Ayr›ca sempozyum süresince bizden desteklerini esirgemeyen Boflnak dostlar›m›za; Say›n Amra 

Madzarevic ile Elvis Kondzic'in flahs›nda Aliya Müzesi'ne, Say›n Hasan Topalo¤lu Bey'in flahs›nda 

Uluslararas› Saraybosna Üniversitesi'ne ve Say›n Aliya R›zvanbegoviç'e, Say›n Hasan Çengiç'e, T‹KA 

Bosna Temsilcisi Say›n Nevzat Yefliler Bey'e teflekkür ederim. Sempozyumun organizasyonu sürecinde 

Bosna Hersek'e yapt›¤›m›z iki çal›flma ziyaretinde bizi büyük bir konukseverlikle a¤›rlay›p, büyük bir 

yard›mseverlikle sorunlar›n üstesinden gelmemizi sa¤lad›lar. 

Sempozyumun duyurulmas› noktas›nda bafl›ndan beri çok özverili davranan bas›n mensuplar›m›za 

ve yazarlar›m›za da teflekkürlerimi iletiyorum. 

Bütün bunlar›n ötesinde, flu ya¤murlu ‹stanbul günlerinde heyecanla koflup gelen tüm konuklar›m›za 

ve bas›n mensuplar›na bu heyecanlar›n›n bizi mesrur ve yeni çal›flmalar için motive etti¤ini belirterek 

teflekkür ediyorum. Sizin coflkulu ilgileriniz bizi düzenledi¤imiz bu programa karfl› isteklendirdi ve 

yenilerini düzenleme hususunda cesaret kayna¤› oldu. Bunun için de ayr›ca teflekkürler. 

En özel teflekkürümüz ise, Aliya'n›n sevgili mahdumu ve dostum Bakir ‹zzetbegoviç ile sayg›de¤er 

eflinedir. ‹ki gün boyunca aram›zda, yan›m›zda olduklar› için teflekkür ediyorum. 

Ba¤c›lar’› bir kültür flehri yapma yolunda çabalar›m›z, de¤iflik düzeylerde kültürel ve sanatsal 

etkinliklerimiz nitelikli bir flekilde ve artarak devam edecektir. 

Bu duygularla hepinizi sevgi ve sayg› ile selaml›yor; bilgemiz Aliya'ya rahmet diliyorum. 

Sayg›lar›mla. 

10

AÇILIfi KONUfiMALARI 

11

Bakir ZZETBEGOVÇ 

SDA Genel Baflkan Yard›mc›s› 

Say›n bakan, say›n belediye baflkan›, sevgili kardefllerim, baylar ve 

bayanlar... 

Bu muhteflem sempozyumun organizasyonunu yapan kiflilere 

teflekkürlerimi sunuyorum. Bosna'da yaflananlar›n unutulmamas›na verdi¤i 

destek için organizatöre teflekkürlerimi sunuyorum. Bizim, kahraman 

mücadelemizi ve kahramanca direniflimizi hat›rda tutmak zorunday›z. Bu 

f›rsat› de¤erlendirerek, Bosna Hersek ve Boflnaklar'a verdi¤i destek ve 

yard›mlar›ndan dolay› Türkiye Cumhuriyeti'ne ve Türk milletine teflekkür 

etmek istiyorum. Türkiye bizim için çok fleyler yapt›. Ben Türkiye'nin öyle 

fleyler yapt›¤›na flahit oldum ki; onun yard›m› olmasayd› Bosna'n›n devam 

edip etmeyece¤i tart›fl›l›r hale gelirdi ve bizim bu savaflta yenilgiye u¤ramam›z 

söz konusu olabilirdi. Türkiye savafltan sonra da yard›mlar›n› sürdürdü. 

Mostar'daki muhteflem köprü tekrar infla edildi, bu günlerde ise 

Saraybosna'daki do¤um evinin restorasyonu tamamlanmak üzeredir. Biz 

öyle bir düflmanla karfl› karfl›yayd›k ki o düflman Saraybosna'daki do¤um 

evini özellikle yakt›, bilerek niflan al›p Saraybosna'daki kütüphaneyi yakt›, 

dünyada bir efline rastlanmayan Mostar Köprüsü'nü, Mostar'daki o muhteflem 

köprüyü y›kt›... Banja Luka'daki güzeller güzeli camimizi üç gün boyunca 

y›k›ma maruz b›rakt› ve bunu yaparlarken güvenlik güçleri onlar› koruyordu. 

Banja Luka'daki camiyi y›karlarken de onlar› seyrediyorlard›. ‹flte biz böyle 

bir düflmanla karfl› karfl›ya idik... Bugün bunlardan söz edilecektir... Özellikle 

Türkiye'de bulundu¤um bu s›rada, burada, Türkiye'de Türk milletine, bizim 

için yapt›klar›ndan ve yapmaya devam ettiklerinden ötürü tekrar 

teflekkürlerimi sunmak istiyorum. 

Bugün rahmetli babam Aliya ‹zzetbegoviç'in eserlerinden ve 

flahsiyetinden farkl› aç›lardan söz edilecektir. Onun hakk›nda bir yazar, 

bir entelektüel, ‹slam mücadelecisi, demokrasi mücadelecisi, devlet adam› 

olarak ve di¤er özellikleri hakk›nda konuflulacakt›r. Ben de kendi aç›mdan, 

di¤er insanlar›n göremedi¤i bir aç›dan, onun o¤lu olarak, elli y›l yak›n›nda 

yaflayan biri olarak hakk›nda birkaç kelime söyleyece¤im. 

13

Aliya ‹zzetbegoviç iyi ve yumuflak bafll› bir insand›. Onun sürdürdü¤ü 

ve kaybetmedi¤i, galip geldi¤i böyle bir savafl ve böyle bir mücadele 

için, bu mücadelede baflarmak için onun etraf›ndaki bütün insanlar› 

disipline eden sert bir adam olmas› gerekti¤i düflünülebilir. Ama o bunun 

tersiydi. Aliya cezaland›rm›yordu, Aliya bilinen anlam›yla sertlikle disipline 

etmiyordu, insanlar Aliya'dan korkmuyordu; insanlar onu sevdi¤i için 

peflinden gidiyordu. Biz; onun çocuklar› ve bafllar›ndan korkunç olaylar 

geçen ve sonunda galip ç›kan Boflnaklar, bütün bunlar› ona olan sevgimizden 

dolay›, özgür kararlar›ndan dolay›, bizi cepheye sürmedi¤inden yani 

bizi zorlamad›¤›ndan dolay› baflarm›fl›zd›r diye düflünüyorum. 

Biz Avrupa'da yafl›yoruz ve orada çeflitli etkilere maruz kal›yoruz. Ben 

genç yafllar›mda bir hayat yolu ar›yordum. Benim halk›m da yolunu 

ar›yordu ve en sonunda her fley iyilikle ve hay›rla sonuçlanm›flt›r. Biz 

Boflnaklar Müslüman'›z. Biz elhamdülillah gerçek Müslüman'›z ve Aliya'n›n 

bunda rolü çok büyüktür. Özellikle onun bu kiflili¤i, bize ö¤üt vererek 

yard›mc› olmas›, yön göstermesi, emretmemesi, insanlar›n ondan 

korkmamas›, ailesine halk›na da böyle yans›m›flt›r. Aliya, ‹slam'›n Bosna 

Hersek'te ayakta kalmas› için mücadele ediyordu ve bu mücadeleyi, 

elhamdülillah, Allah'›n yard›m›yla kazanm›flt›r. Bosna Hersek'te, camilerde 

hiçbir zaman flimdiki kadar çok genç olmam›flt›r. Bosna Hersek'te ‹slam 

hiçbir zaman bu kadar araflt›r›lm›yordu. Günümüzde oldu¤u gibi ‹slam 

hakk›nda hiçbir zaman bu kadar kitap yay›mlanm›yordu. Bosna Hersek'te 

çok net bir ‹slam rönesans› yaflanm›flt›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç tek partili sisteme karfl› mücadele ediyordu, demokrasi 

için mücadele ediyordu ve bu mücadeleyi de kazanm›flt›r. Bosna Hersek'te 

bugün Avrupa tarz› bir demokrasi mevcuttur, Bosna Hersek'te serbest bir 

demokratik siyasi hayat mevcuttur. Aliya ‹zzetbegoviç Bosna Hersek'in 

ayakta kalmas› için mücadele ediyordu ve ben bu yolda onunla beraber 

gidenlerden biriydim. On y›l› aflk›n bir süreyle günde yirmi dört saat 

beraber yaflad›k. Ben, en zor y›llarda, savafl s›ras›nda ofisinde onunla 

birlikteydim. Her fleyi yak›ndan takip ediyordum ve bugün Bosna Hersek'i 

savunma yolunda devam edenlerle beraberdim. Onun kurdu¤u partinin 

baflkan yard›mc›s› ve devletin parlamenter zirvesinde milletvekilleri 

kulübünün baflkan›y›m. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Bosna Hersek için bafllatt›¤› mücadele hâlâ 

kazan›lm›fl de¤ildir. Bosna Hersek'in; Mostar'daki o köprüyü y›kan, do¤um 

evini yakan, Banja Luka'daki camiyi y›kan ve günümüzde de yaflayan ayn› 

düflmanlar› vard›r; ancak onlar bugün 'kokardalar' 1 yerine kravatlar›n› 

1 

Savaflta Çetnikler’in (S›rp askerlerinin) berelerine takt›¤› S›rp iflareti (tercüman›n notu). 

14

a¤lay›p Bosna Hersek'e karfl› farkl› bir flekilde savafl›yorlar. Bosna Hersek büyük ölçüde, içindeki 

yabanc›lar›n varl›¤› sayesinde ayakta durmaktad›r. Uluslararas› toplulu¤un askerî varl›¤› ilk baflta çok 

etkiliydi, günümüzde ise siyasi olarak mevcuttur ve bu varl›¤› önümüzdeki y›llarda bitecektir. Ben bugün 

burada bu f›rsat› de¤erlendirerek, Türklere; bizi en ak›ll› flekilde desteklemeleri, Bosna Hersek'i 

savunmam›z için siyasi olarak bizlerin yan›nda olmalar› için ça¤r›da bulunmak istiyorum. 

Müslümanlar›n Bosna Hersek'te egemen oldu¤u Osmanl› döneminde sizin Saraybosna'da küçük bir 

darü's-selam›n›z vard›. Büyük bir H›ristiyan kilisesinin, büyük bir Katolik kilisesinin ve büyük bir Yahudi 

tap›na¤›n›n yap›lmas›na izin verilmesinin yan› s›ra -ki her biri Saraybosna'daki en büyük cami kadar 

büyüktü- bunlar ayn› zamanda sultan taraf›ndan yard›m görüyordu. 

Biz, farkl› dinlerden insanlar›n beraber yaflayabilece¤ini, çok etnikli bir toplumun fonksiyonel 

olabilece¤ini ve Müslümanlar›n bu çok etnikli toplulukta ve Avrupa'da vazgeçilmez bir yeri oldu¤unu 

göstermek için mücadele ediyoruz. Bu mücadeleyi kazanaca¤›m›z› düflünüyoruz, fakat sizin yard›m›n›za 

devam›nda da ihtiyac›m›z olacakt›r. Önümüzdeki iki veya üç y›l içerisinde, yabanc›lar ayr›l›p gitti¤inde 

Bosna Hersek'te tekrar kriz bafl gösterebilir. Bosna'y› unutmay›n, bize tekrar yard›m edin. Çok yaflay›n, 

en içten teflekkürlerimi sunuyorum. 

15

Prof. Dr. Edibe SÖZEN 

AK Parti Genel Baflkan Yard›mc›s› ve ‹stanbul Milletvekili 

Say›n bakan›m, say›n milletvekillerim, k›ymetli konuklar! 

Hepinizi sayg› ve sevgiyle selamlamak istiyorum. 

Bu organizasyonu düzenleyen Ba¤c›lar Belediyesi'ne ve bu proje ve 

organizasyonda eme¤i geçen herkese teflekkür etmeyi bir borç bilirim. 

Bosna Hersek olaylar› ç›kt›¤›nda, ben yurt d›fl›nda, misafir ö¤retim 

üyesiydim. Orada da, burada oldu¤u gibi içimize atefl düflmüfltü. Gün be 

gün, an be an olaylar› takip ettik. Yurt d›fl›ndaki arkadafllar›mla ve oradaki 

farkl› gruplarla pek çok gösteriye, mitinge kat›ld›m. Bu ac›y› çok derinden 

hissettik. O andan sonra, yurtd›fl›nda e¤itim görenler için, doktora yapanlar 

için, yazarlar için, edebiyatç›lar, gazeteciler ve entelektüeller için Bosna 

ve Aliya ‹zzetbegoviç bir konu kayna¤› oldu. Onlar›n ilgi alan›na giren 

birincil konu oldu. Aliya ‹zzetbegoviç'in vefat› sonras›nda, bir grup arkadaflla 

onun mezar›n› ziyaret etti¤imizde, gözyafllar›na bo¤ulmufltuk. Bu insanl›k 

sevgisi, apayr› bir duygu idi. Çünkü Aliya ‹zzetbegoviç orada bir ahlak 

savafl› vermiflti. Bat›l›lar taraf›ndan "etnik temizlik" olarak adland›r›lan bir 

özgürlük savafl›n›n mücadelesini sürdürmüfltü. O nedenle Aliya ‹zzetbegoviç'i, 

insanl›k ad›na sayg›yla anmamak mümkün de¤ildir. Mezar› bafl›nda oldu¤u 

gibi, normal zamanda da, onu hat›rlad›¤›m›zda, gözlerimizin dolmamas› 

mümkün de¤ildir. O, ahlak savaflç›s›yd›, o insanl›k savaflç›s›yd›. Medyadan 

Sorumlu Genel Baflkan Yard›mc›s› olarak flunu da ifade edebilirim ki, Aliya 

‹zzetbegoviç'in en büyük umutlar›ndan biri, dünya medyas›n›n oraya giderek, 

savafl› görüntülemesi ve Bosna'daki savafl›, bütün ç›plakl›¤›yla yerinde 

görmesiydi. Her gelen giden devlet baflkan›na flunu söylüyordu: "Ne olur, 

yaflad›klar›m›z› tüm dünyaya gösterin." En son gidenlerden birisi de, yine 

Avrupa devlet baflkanlar›ndan biriydi. Ondan da ricas› fluydu: "En az›ndan 

yaflad›¤›m›z dram›, medyan›z tüm halka göstersin." O zamana kadar 

gündeme gelmeyen bu dramatik savafl ne yaz›k ki ondan sonra da gündeme 

gelmedi. Yans›yan görüntü, sadece kopuk kol görüntüsüydü. O görüntüden 

sonra medya buraya biraz ilgi göstermeye bafllad›. Ancak, kaybedilen 

16

kaybedilmifl, dökülen kan dökülmüfl, insanlar canlar›ndan, evlerinden olmufllar, kendi ülkelerini terk 

etmek zorunda kalm›fllard›. Aliya ‹zzetbegoviç'i tüm dünya rahmetle, minnetle, flükranla anacak ve o 

büyük liderin ruhunu, dualarla her daim yad etmeye çal›flacakt›r. 

Böyle bir organizasyona kat›lan siz de¤erli kat›l›mc›lar› tebrik ediyor, bu organizasyonu gerçeklefltiren 

herkese tekrar çok teflekkür etmek istiyorum, sa¤olun. 

17

Doç. Dr. Hüseyin ÇELK 

Milli E¤itim Bakan› 

Sayg›de¤er han›mefendiler, beyefendiler; Bosna Hersek'ten, 

Makedonya'dan ve di¤er uzak ülke ve flehirlerden gelen k›ymetli 

misafirlerimiz, de¤erli bilim adamlar›, akademisyenlerimiz! Hepinizi 

hürmetle selaml›yorum! 

Büyük devlet, siyaset, fikir, mücadele, teori ve aksiyon adam›, merhum 

Aliya ‹zzetbegoviç'i and›¤›m›z, sadece anmak de¤il, kendisini anlamak için 

burada bulundu¤umuz bu anda, gerçekten çok derin duygular içerisindeyim. 

Ne mutlu o insanlara ki, bir mücadele u¤runa, bir dava, mukaddes bir de¤er 

u¤runa hayatlar›n› hakir görürler. Aliya ‹zzetbegoviç, iflte bu insanlardan 

birisiydi; bir ideal, hakikat u¤runa hayat› hakir görmüfl insanlardan birisiydi. 

Bizim nezdimizde ve dünya nezdinde onu de¤erli ve farkl› k›lan en önemli 

özelli¤i budur. Siz bir devlet adam›, siyaset adam›, bilim adam›, ifladam› 

veya çok önemli mevkide biri olabilirsiniz ama bunlar›n de¤eri, o makamda 

kald›¤›n›z süre içerisindedir. Onlar gittikten ve bittikten sonra öneminiz 

kalmaz. Biz, Aliya ‹zzetbegoviç'le bir devlet adam› olarak ilgilenmiyoruz. 

Biz onun de¤erli taraf›yla ilgileniyoruz. De¤erli insanlar, yaflad›klar› dönemde, 

zaman›n ve zeminin merhametsizli¤ine u¤rasalar, büyük eziyetler görseler, 

bu dünyadan göçüp gitseler, üzerinden as›rlar, y›llar geçse bile, gömülen bir 

hazine gibi de¤erlerini muhafaza ederler. ‹flte Aliya ‹zzetbegoviç, bir devlet 

adam› ve cumhurbaflkan› olarak bu yönüyle önemli bir adamd›; ama onu 

bugüne tafl›yan, bizim için önemli olmas›n› sa¤layan, onun de¤erli bir insan 

olmas›yd›. fiu veya bu olmas› de¤il; adam gibi adam olmas› nedeniyle seviyor 

ve ilgileniyoruz. Onu rahmetle an›yoruz. Allah ona rahmet etsin. Aziz hat›ras› 

kalbimizde yaflayacakt›r. Az önce k›ymetli a¤abeyim Feyzullah K›y›kl›k: 

"Keflke tan›d›¤›m›z insanlar› sadece g›yaben, yazd›klar›, çizdikleri ile tan›sak, 

çünkü tan›d›ktan sonra hayal k›r›kl›klar›m›z oldu." dedi. Bu do¤rudur. De¤erli 

dostlar, ilmiyle amel etmek diye bir fley vard›r. Ancak; yazd›klar›n› hayatlar›na 

uygulayan, onu içsellefltirmifl, söylediklerini bir ahlak moduna dönüfltürmüfl 

insanlar k›ymetli olabilir. Sözler yalan söyleyebilir; ama hayat asla... Aliya 

18

‹zzetbegoviç'in, hayata tebessümle, insana s›cakl›kla bakan o gülümseyiflini, arkamdaki foto¤rafla di¤er 

tüm resimlerinden rahatl›kla anlayabilirsiniz. Bu yüz, bu gözler, kesinlikle bir samimiyetin, bir güzel ruh 

halinin ifadesidir ve bunun d›flar›ya bir yans›mas›d›r. Biz, Bosna Hersek'in trajedilerle dolu mücadelesini 

takip ettik. Gönlümüz onlarla beraberdi, kar›nca kaderince destek olmaya da çal›flt›k. Aliya ‹zzetbegoviç, 

bu destans› mücadelenin içinde ve bafl›ndayd›. 80 yafl›nda, Bosna'n›n özgürlü¤ünü de gördü. fiu sözleri 

kulaklar›m›zda ç›nlamaktad›r: "Ba¤›ms›z Bosna Devleti kuruldu. Zalimler devrildi. Çok yaflad›m ve 

yoruldum, art›k sevgilime kavuflmak istiyorum." O, Mevlana'n›n ölüm gecesini kavuflma gecesi olarak 

nitelendirmesi gibi, ölümü kavuflmak olarak nitelendirdi ve rahmet-i rahmana kavufltu, kendisine rahmet 

diliyoruz. 

K›ymetli dostlar! 

Sokrat büyük bir filozoftu. O, bir deist’ ti. Bir kifli, peygamber ve ilahi bir ö¤reti olmadan kendi 

akl›yla yarat›c›n›n bir oldu¤u fikrine varabiliyorsa, ona deist denir. Sokrat, Apollo'dan Zeus'a kadar 500 

çeflit tanr›s› olan Yunan toplumuna flunu söylüyordu: "Bu kainat›, ancak hesap kitap iflini iyi bilen, bir 

tanr› yaratm›fl olabilir. Sizin tanr›lar›n›z bunu yaratm›fl olamaz, birden fazla tanr› bu ifle kar›fl›rsa, ifller 

kar›fl›r." Devletin halka dayatt›¤› tanr›lar› afla¤›lamas›na tahammül edemeyen 502 kiflilik mahkeme, onu 

bald›ran zehiri içerek ölmeye mahkum etti. Kalabal›k içerisinde bald›ran zehrini içece¤i s›rada, seyircilerden 

bir han›m›n a¤lad›¤›n› görür. Bakar ki, kendi han›m›. “Neden a¤l›yorsun?” dedi¤inde: "Ben a¤lamayay›m 

da kimler a¤las›n, seni haks›z yere öldürüyorlar." cevab›n› al›r. Bunun üzerine Sokrat flu tarihi cevab› 

verir: "‹yi ya, hakl› yere öldürselerdi daha m› iyiydi? Sen bir mücrimin han›m› olarak yaflamay› ister 

misin?" A¤layan ö¤rencilerine de dönerek diyor ki: "Ben, a¤lamay› han›mlara özgü san›rd›m, erkekler 

de a¤larm›fl. fiunu bilin ki, hakk›, hakikati savunan kim olursa olsun, tüm tarih boyunca akibeti benim 

gibi olacakt›r. Ancak flunu da unutmay›n, biz unutulmazken, bu haks›zl›¤› yapanlar, tarihin nisyan 

bulutlar› içerisinde kaybolup gideceklerdir." Sokrat'› mahkemeye tafl›yan Meletus'un ad›n› kaç kifli 

biliyor? Tüm Meletuslar, tarihin nisyan bulutlar› içerisinde kalmaya mahkumdur. Tarih, Milofleviçleri, 

Karadziçleri, nefret ve lanetle yad edecektir; ama Aliya ‹zzetbegoviç ve arkadafllar›n› her zaman hay›rla 

yad edecektir. Meflhur fliirde dendi¤i gibi: "Ölen sadece ten imifl, canlar ölesi de¤il." Ruh ölmez, 

bedenimiz ölür; önemli olan bedenimiz de¤il, ruhtur. Aliya ‹zzetbegoviç, sîret güzelli¤ine sahip bir insan 

oldu¤u için yaflamaya devam ediyor. Biz onu ölmüfl, aram›zdan ayr›lm›fl olarak de¤il, bu gözle görüyoruz. 

Ad›yla müsemma, izzet sahibi bir insand›. Ben kendisiyle tan›flmak, elini s›kmak flerefini elde edememifltim. 

Sadece mezar›n› ziyaret ettim, Fatiha okudum ve çok duyguland›m. Ama onu Do¤u ve Bat› Aras›nda 

‹slam, ‹slam Deklarasyonu kitaplar› ile pek çok yerde yapt›¤› konuflmalar›ndan, duruflundan biliyorum. 

‹smiyle müsemma olmak her kula nasip olmaz. Biliyorsunuz, eski bir hukuk kural› vard›r: "‹sim 

de¤ifltirmekle gerçekler de¤iflmez." Nam›k Kemal buna çok güzel bir örnek veriyor: "Simsiyah bir zenci 

han›m›na Gülbeyaz ad›n› takmakla onu beyazlatamazs›n›z." Bir insan›n ad›n›n zeki olmas›, zeki bir 

insan olmas› için yetmiyor, isminin Cemile olmas› güzel olmas› için yetmiyor. Ancak Aliya ‹zzetbegoviç, 

t›pk› ismi gibi, izzet-i nefis sahibi bir insand›. Baki'nin bir beyiti vard›r: "Bafl e¤meyiz edâniye dünyay› 

dûn için. Allah'ad›r tevekkülümüz, itimad›m›z." ‹flte Aliya ‹zzetbegoviç, bu s›rra mazhar olanlardan 

birisidir. O, Hz. Peygamberin, Medine Dönemi'ni tamamen örnek alabilmifl insanlardand›. Medine'nin 

çok dinli toplumunda, Hz. Peygamber (SAV), o insanlar› tamamen bar›fl içerisinde yaflatmas›n› bilmiflti. 

19

Aliya ‹zzetbegoviç, bu manada, diyalogdan yana olan bir insand›. Buna 

ra¤men baflta o¤lu olmak üzere, hepimize bir tavsiyesi vard›r: "Geçmifli 

asla unutmay›n, ama geçmiflte yaflamay›n. Ona tak›l›p kalmay›n." Sevgili 

dostlar, tarih, bizim milli haf›zam›zd›r. Bireysel haf›zam›z oldu¤u gibi, 

milli haf›zalar›m›z da vard›r ve onlar çok k›ymetlidir, çok de¤erlidir. Onu 

hat›rlamak de¤erlidir. Her zaman dikiz aynas›na bakamay›z. Her zaman 

dikiz aynas›na bakarsak, bir yere çarpar›z. Zaman zaman dikiz aynas›na 

bakmal›y›z, dikkatimizi önümüze vermeliyiz. Tarih, geçmiflteki yaralar› 

deflmek için de¤il, geçmiflteki hatalara düflmemek ve geçmiflteki güzellikleri 

tafl›mak içindir. Aliya ‹zzetbegoviç'in: "Tarihi unutmay›n, ama tarihte de 

yaflamay›n!" derken söylemeye çal›flt›¤› budur. Aliya ‹zzetbegoviç, hayat›n› 

düflündükleriyle flekillendiren, ancak kendisinden farkl› olanlara da toleransla 

bakabilen bir insand›. Bu nedenle küreselleflmeyi en iyi flekilde anlam›fl, 

‹slam dünyas› ile Bat› dünyas› aras›ndaki farkl›l›klar›, "Medeniyetler 

Çat›flmas›" tezinden çok daha önce anlam›fl, teyakkuzda olan bir insand›. 

"Medeniyetler ‹ttifak›" projesi ile Aliya ‹zzetbegoviç'in eserleri çok iyi 

analiz edilirse, kök itibariyle birbirlerine paralel olduklar› görülecektir. 

Bat›, Avrupa, Bosna'n›n u¤rad›¤› o dramda çok kötü bir imtihan verip 

s›n›fta kalm›flt›r. O, buna ra¤men, insan s›cakl›¤›n›, tüm fikirlerini koruyan 

bir insand›, Dayton Andlaflmas›'na imzas›n› koyup, devletini kuran bir 

insand›, galip olan bir insand›, ma¤lup olanlar›n ma¤lubiyetiyle dalga 

geçmeyecek kadar izzet-i nefis sahibi bir insand›. Bunun alt›n› çizmemiz 

gerekiyor. Aliya ‹zzetbegoviç'in eserlerine bakt›¤›m›z zaman, ‹slam 

dünyas›ndan Bat›’ya kadar uzanan ifrat ve tefrit fleklindeki iki davran›fl› da 

tasvip etmez. Birincisi, Bat›'ya ait olan ne varsa kökünden reddeden, onu 

elinin tersiyle iten, di¤eri ise ne varsa körü körüne alan, taklit eden tav›rd›r. 

Burada Mevlana metaforunu örnek almak gerek. Mevlana der ki: "Neden 

pergel mükemmel çizgiler çizer? Bir aya¤› sabittir de ondan." ‹flte bizim 

bir aya¤›m›z, bizi biz yapan de¤erlerin üzerinde sabit olmakla birlikte biz 

pergelimizin aç›s›n› bütün dünyay› içine alacak kadar genifl tutmak 

zorunday›z. Al›c›lar›m›z› aç›k tutmak zorunday›z. Biliyoruz ki ‹slam 

toplumu, bafl›na gelen bütün musibetlerin sorumlular›n› d›flar›da aramak 

gibi bir kolayc›l›¤›n içindedir. Bunu bir özelefltiri olarak söylüyorum. 

Bafl›m›za bir fley gelse deriz ki: "Efendim ne yapal›m, d›fl düflmanlar ve 

onlar›n iflbirlikçileri böyle yapt›lar." fiöyle düflünelim, çoban sürüye köpek 

katmazsa, yan›na yard›mc› çoban almazsa, silah almazsa, kurtlar›n oldu¤unu 

bile bile tedbirini almazsa, kurtlar sürüye musallat oldu¤unda, kurtlara 

kahretmenin pratikte bir faydas› var m›d›r? Böyle bir çoban, ahmakl›¤›n› 

tescil ettirmenin ötesinde bir fley yapm›fl olmaz. Allah bize "Neden haram 

k›ld›klar›ma yaklaflt›n?" diye sordu¤unda "Allah'›m ne yapay›m, sen fleytan› 

20

yaratt›n, bafl›ma musallat ettin, o dürttü ben yapt›m." demek bizi kurtar›r m›? Hijyenik ortamlarda 

olmay›nca hasta oluruz, mikroplara küfretmenin bir faydas› var m›d›r? fiunu unutmayal›m, mikrop 

mikroplu¤unu yapacak, fleytan fleytanl›¤›n› yapacak, kurt sürüye musallat olacakt›r. Bizim görevimiz 

ise ona sahip ç›kmakt›r. Biz bugün hakl›n›n kuvvetli kabul edildi¤i bir dünyada yaflam›yoruz. Kuvvetlinin 

hakl› kabul edildi¤i bir dünyada yafl›yoruz. E¤er hakl› olmak istiyorsak, kuvvetli olmak zorunday›z. 

Merhum Aliya ‹zzetbegoviç, bunu sa¤lamaya çal›flan bir insand›r. Onun hayat›nda, zilletle yaflamaktansa, 

izzetle ölmeyi tercih eden bir insan›n izzeti var, bir idealizm vard›r. Asl›nda olmas› gereken budur. Bir 

sürü zilleti yutarak, boyun e¤erek, her türlü de¤eri yok sayarak yaflay›p, birilerine ram olacaksan›z, o 

hayat yaflanmam›fl demektir. Dolay›s›yla, sözleriyle gözleri ayn› fleyi söyleyen, söylediklerini tatbik 

eden bir büyük insanla karfl› karfl›yay›z de¤erli dostlar. Hapse giren, takibe u¤rayan, bu anlamda eziyet 

çeken bir siyaset adam›ndan, bir düflünce adam›ndan, bir bilge insandan söz ediyoruz. Onun için kullan›lan 

"Kral" sözcü¤ü ilk duydu¤umdan beri beni rahats›z etmifltir. Bilgelikle krall›k bir araya gelemez. O, 

ülkesinde demokrasiyi yerlefltirmeye çal›flan bir insand›. O nedenle o insan› yüceltmek için, bilge s›fat›n›n 

yan›na bir de kral s›fat›n› eklememelisiniz. Baz› dostlar, Osmanl› Devletini yüceltmek için, imparatorluk 

derler. Bizim bir tek kayna¤›m›zda imparatorluk sözüne rastlayamazs›n›z. Osmanl› kendisini "Devlet-i 

Aliyye-yi Osmaniye" olarak isimlendirir. ‹mparatorluk, emperyalizmden gelir. Osmanl›n›n son zamanlar›nda, 

hariciye, yaz›flmalar›nda, Osmanl› ‹mparatorlu¤u sözünü gördü ve mal bulmufl ma¤ribi gibi bu sözcü¤ün 

üzerine atlad›. ‹mparatorluk kelimesi bizi büyütüyormufl gibi bakar›z. Kral kelimesi Aliya ‹zzetbegoviç'i 

büyütmez. O vars›n, gönlümüzün kral› olsun, bu büyük davan›n sembol ismi olsun, bilge insan olsun. 

Onun ad›n›n önüne, hangi sebeple olursa olsun, kral kelimesinin getirilmesini do¤ru bulmuyorum. 

O, kendi evlad›na, ülkesine, mal mülk, servet b›rakan bir insan olmad›. O, ülkesine ilkeler, prensipler 

ve hürriyeti b›rakt›. Allah herkese farkl› servet ve sermayeler vermifltir. En fakir dedi¤imiz insana bile 

sermaye ve servet vermifltir. Kimisinin ayni ve nakdi serveti vard›r, kimisinin sesi sermayesidir, kimisinin 

fiziksel gücü, kimisinin de entelektüel birikimi sermayesidir. Aliya ‹zzetbegoviç'in mal› mülkü yoktu, 

ancak entelektüel birikimiyle, bizlere çok önemli sermayeler b›rakt›. Kemalettin Kamu'nun, "‹rflat" 

fliirinde, insanlar›n hayat serüvenini anlatan bir dörtlü¤ü vard›r: 

"Sevgilim insanlar do¤unca a¤lar 

Çiçeklerle açar, sularla ça¤lar 

Rehgüzar› olur bahçeler, ba¤lar 

Nihayet isimsiz bir mezar olur." 

Hepimizin akibeti budur. Bir yazar›m›z diyor ki: "Kimisi ansiklopediye girer, kimisi topra¤a... 

Ansiklopediye girenler, ünlülerdir." Biz diyoruz ki, önemli olan ansiklopediye de¤il, gönüllere girebilmektir. 

‹nsanlar›n gönül sayfas›na girebilmektir ve bu herkese nasip olmaz. fiair diyor ki: "Yâd›nda m› do¤du¤un 

zamanlar, sen a¤larken gülerdi alem." Çocu¤un do¤mas› sebebiyle, çocuk a¤larken herkes güler. “Öyle 

bir hayat yafla ki, ölümün olsun sana hande, halka matem.” Öyle bir ömür sür ki, herkes a¤larken, sen 

gülerek git. T›pk› Aliya ‹zzetbegoviç'in, “Çok yaflad›m, yoruldum, art›k sevgilime kavuflmak istiyorum” 

demesi gibi. Arkas›nda güzellikler, kubbede hofl sada b›rakm›fl insanlar ölüme gülerek gider. O, t›pk› 

böyle insanlar gibiydi. Onun ölümü, bize, Bosna Hersek'e, tüm ‹slam Alemi'ne matem kayna¤› oldu, 

21

ancak kendisi eminim ki, t›pk› foto¤raf› gibi, meleklere tebessümle merhaba demifltir. 

Muhakkak, kendisini daha iyi tan›yanlar, kitaplar›ndan takip edenler, flahitler, onu size daha iyi 

anlatacaklard›r. Ben, Aliya ‹zzetbegoviç denince bende yapt›¤› ça¤r›fl›mlar› sizlerle paylaflmaya çal›flt›m. 

Sevgili dostlar, ben Ba¤c›lar Belediye'sine, fahri baflkan Say›n Feyzullah K›y›kl›k Bey'e, bu organizasyonda 

eme¤i geçen herkese teflekkür ederim. 

Eminim ki, zalimlerin adlar› da bir yerlerde kaydedilecektir. Bizim ülkemizde de böyle trajediler 

yaflanm›flt›. Rahmetli Tevfik ‹leri, milli e¤itim bakanl›¤› yapan isimlerden biriydi. Onun ad›n›, bakanl›¤›n 

en büyük salonlar›ndan birine verdik. Büyük bir liseye verdik. Anma toplant›s› yaparken gözyafllar› sel 

oldu. Yafl› 97'ye gelmifl eflini Rize'ye say›n baflbakan›n uça¤›yla götürdük. Baflbakan›m›z onlar› misafir 

etti. Rize'deki anma toplant›s›nda akl›ma flu geldi. Egeseller, Baflollar nerede? Onlar, milletin vicdan 

mahkemesinde çoktan mahkum oldular. Ama Menderes'i, ‹leri'yi, Zorlu'yu millet rahmetle an›yor. O 

nedenle, biz kimin çocuklar› olarak do¤aca¤›m›za karar veremeyiz. Ama öldükten sonra nas›l yâd 

edilece¤imiz bizim elimizdedir. 

Ne mutlu o insanlara ki, gönüllerde yer tutarlar, kubbede hofl sada b›rak›rlar, yaln›zca tenleri ölür 

ama canlar› yaflamaya devam eder. 

Aliya ‹zzetbegoviç'i rahmetle an›yor ve kardefl Bosna Hersek halk›na bundan sonra da baflar›lar ve 

güzellikler diliyorum. ‹ki ülke aras›nda s›k› bir kardefllik ba¤› oldu¤unu hepimiz çok iyi biliyoruz, oraya 

gitmeye gelmeye çal›fl›yoruz, kardefl Bosna Hersek için, yapabilece¤imiz ne varsa, yapmaktan mutluluk 

duyaca¤›m›z› ifade etmek istiyorum. 

Yüce heyetinizi sayg›lar›mla selaml›yorum. 

22

Feyzullah KIYIKLIK 

AK Parti ‹stanbul Milletvekili 

Türkiye ve Bosna-Hersek Parlamentolar Aras› Dostluk Grubu Baflkan› 

Bugün burada Aliya'y› yeniden tan›mak için bir araya geldik. Ben 

kendisini önce kitab›yla tan›m›flt›m. Daha sonra bizzat görmek ve tan›mak 

imkan› da buldum. Ailesini de¤ilse de, eflini tan›ma imkan› bulmufltum. 

Tan›d›kça, sözleri ve hareketleri, hayranl›¤›m›z› ve hayretimizi art›rd›. fiunu 

düflündüm; birçok insan› fikirleriyle sevdik, kendisini tan›d›ktan, yaflay›fl›n› 

gördükten sonra sevgimiz azald›. Keflke kendisini kiflisel olarak tan›masayd›m 

dedi¤im, maalesef çok insan olmufltur. Çünkü ben onlar›, romanlar›yla, 

fliiriyle, yaz›lar›yla tan›m›flt›m, gönlümde öyle kalmas›n› isterdim. 

Aliya ‹zzetbegoviç'i biz, önce fikirleriyle, sözleriyle, kitaplar›yla sevdik. 

Sonra kendisini de gördük ve tan›d›k; flunu söyleyeyim ki, tan›d›kça sevilen 

ender flahsiyetlerden birisiydi o. Sözleri, hareketleri ve savunduklar›, 

yaflay›fl›yla uyuflan o insanlar daha çok seviliyorlar. 

O, ö¤rencili¤inden siyaset adaml›¤›na, yazarl›¤›na kadar hayat›n›n her 

alan›nda fikirlerini aç›kça ortaya koyan bir insand›. Kendisini daha yak›ndan 

tan›yanlar, farkl› yönlerini anlat›rlar, ancak ben flunu söyleyebilirim: 

Düflündü¤ü gibi yazan, yazd›¤› gibi yaflayan, yaflad›¤› gibi görünen bir 

insand› Aliya. O, yazd›¤› eserlerle, sadece Müslüman toplumlara de¤il, 

Balkanlar'da yaflayan tüm toplumlara -e¤er alabilirlerse- çok güzel bir ders 

vermifltir. Umuyorum ki bu sempozyum, bize de çok fleyler b›rak›r, 

umuyorum ki ondan bir fleyler al›r›z da hayat›m›za tatbik ederiz. 

Hepinizi sevgi ve sayg›yla selaml›yorum. 

23

aban ERDEN 

‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Genel Sekreter Yard›mc›s› 

Say›n bakan›m, say›n vekillerim, say›n belediye baflkan›m, say›n vali yard›mc›m, 

k›ymetli konuklar, merhumun miras b›rakt›¤› evlad›, Bakir ‹zzetbegoviç, say›n 

bas›n mensuplar›, k›ymetli han›mefendiler, beyefendiler, hepinizi sayg›yla 

selaml›yorum. 

Bugün burada, ard›nda bir siyaset adam›ndan daha fazlas›n› b›rakm›fl bir 

flahsiyeti tan›mak için toplanm›fl bulunuyoruz. Kendileriyle birkaç defa görüflebilme 

imkan›na kavufltu¤um için kendimi mutlu addediyorum. O, yaflam›yla, bar›flç› bir 

dünya için sarf etti¤i gayretiyle, insanl›¤a örnek olmufltur. Bu nedenle, bu 

sempozyumu düzenleyen herkesi, özellikle de Ba¤c›lar Belediye Baflkan› Say›n 

Lokman Ça¤›r›c› Beyefendi'yi en içten duygular›mla tebrik ediyorum. Sempozyuma 

yurt d›fl›ndan gelen konuklar›m›za da tekrar hofl geldiniz diyorum. Aliya gibi bir 

bar›fl adam› için yap›lan sempozyumun, ‹stanbul gibi, bar›fl›n merkezi olan bir 

kentte yap›l›yor olmas›n› son derece anlaml› buluyorum. Tarihî ve kültürel 

derinlikleri olan, üç imparatorlu¤a baflkentlik yapm›fl kentimizde iyi vakit geçirmenizi 

diliyorum. Umar›m, haf›zan›zda yer alacak yeni ve güzel hat›ralarla ayr›lacaks›n›z. 

Say›n konuklar, Aliya ‹zzetbegoviç, geride b›rakt›¤›m›z yüzy›l›n önemli 

flahsiyetlerinden biridir. O, sadece bir devlet baflkan› de¤il, bir devlet büyü¤ü, milli 

kahraman ve büyük bir entelektüeldir. Kendisini, Bosna Hersek'in, mücadelesine 

adam›fl Aliya ‹zzetbegoviç, etnik çeliflkilerin çat›flmalara dönüfltü¤ü Balkanlar'da, 

bar›fl›n, sevginin mimar› olarak gönülleri fethetmifltir. Bu büyük insan, halk›n›n 

özgür ve müreffeh hayat mücadelesinin önderiydi. Onun, elli y›l› aflan ve büyük 

bir mücadeleyle geçen ömrü, ba¤›ms›z bir devlet kurmas›yla, dünya sahnesinde 

yer alm›flt›r. Bosna'n›n ba¤›ms›zl›¤›na kast eden sald›rganlara karfl› verdi¤i ola¤anüstü 

mücadeleyle tüm uluslar›n takdirini kazanm›fl bir flahsiyettir. Bir düflünür ve 

entelektüel olarak iki dünya halk› aras›nda söyledi¤i sözler ve öne sürdü¤ü fikirler, 

bugün de geçerlili¤ini korumaktad›r. O, iflte bu nedenlerle bir “Bilge Kral”d›r. 

Aliya'n›n mücadelesi, farkl› bir okumay›, anlamland›rmay› gerektiriyor. Burada 

düzenlenen ve iki gün sürecek olan bu uluslararas› sempozyumun, bu anlamda, 

Aliya'n›n ortaya koymaya çal›flt›¤› de¤ere büyük katk› sa¤layaca¤›n› umuyorum. 

Bu nedenle bu sempozyumu düzenleyen herkesi tebrik ediyor, bu bilge flahsiyeti 

rahmetle an›yor, hepinizi sayg›yla selaml›yorum. 

24

Veysel YURDAKUL 

Ba¤c›lar Kaymakam› 

Say›n bakan›m, say›n vekillerim, say›n belediye baflkan›m, k›ymetli 

konuklar! 

Ba¤c›lar Belediyesi'nin organize etti¤i Aliya ‹zzetbegoviç sempozyumu 

için, bu sabah hepimiz, ‹zzetbegoviç’e duydu¤umuz sevgi ve sayg› ile bu 

salona kofltuk. 

Özellikle, Ba¤c›lar Belediyesi'nin oluflumunda büyük yeri olan Boflnak 

kardeflimle, sizleri bir arada görmekten, büyük mutluluk duydu¤umu ifade 

etmek istiyorum. Bu organizasyonu gerçeklefltiren, k›ymetli belediye 

baflkan›ma ve çal›flanlar›na teflekkür etmek istiyorum. 

Say›n bakan›m, milletvekillerim, yo¤un mesailerine ra¤men kofltular 

geldiler; siz de¤erli misafirlerimiz, Bosna'dan gelen k›ymetli konuklar›m›z, 

kofltunuz geldiniz, bu da gösteriyor ki, k›ymetli hizmetler yapan insanlar, 

s›n›rlar›n›n d›fl›nda da, kendileri dünyada olmasa da, hay›rla an›l›yorlar. 

Bu güzel olay›n, hizmet etme aflk›nda olan herkese bir örnek olmas›n› 

diliyor ve hepinizi sayg›yla selaml›yorum. 

25

Lokman ÇAIRICI 

Ba¤c›lar Belediye Baflkan› 

Bosna'dan Kat›lan Sayg›de¤er Dostlar›m›z 

De¤erli Bilim Adamlar›, 

De¤erli ‹stanbullular 

De¤erli Bas›n Mensuplar› 

Beyler, Han›mefendiler 

Aliya ‹zzetbegoviç, befl y›l önce bize büyük idealler için yol gösterici fikirler 

ve örneklikler b›rakarak ebedi aleme göç etti. Kendilerine Allah'tan rahmet 

diliyorum. Ba¤c›lar Belediyesi olarak onun fikirlerini tart›flmak ve örnekli¤ini 

yayg›nlaflt›rmak için bu sempozyumu tertip ettik. 

Böyle güzel bir buluflmaya ev sahipli¤i yapt›¤›m›z için çok mutlu oldu¤umu 

belirtmek istiyorum. 

Bu gün burada, 20. yüzy›l›n sonunda insanl›k mücadelesini çetin flartlar 

alt›nda ve cesur bir flekilde yürütmüfl bir liderin görüfllerini müzakere etmek 

için bir araday›z. Sempozyuma katk› yapan tüm kat›l›mc›lar›m›za teflekkür 

ediyorum. 

Ayr›ca sempozyumu takip etmek üzere ‹stanbul’ dan, Türkiye'nin dört bir 

köflesinden ve yurt d›fl›ndan gelen misafirlerimize de flükranlar›m› sunuyorum. 

Uluslararas› Aliya ‹zzetbegoviç Sempozyumu'muza hofl geldiniz! 

Dünyam›z, özellikle de co¤rafyam›z, zor bir zamandan geçmektedir. Bu 

zor zamanda ça¤›n gereklerine uygun düflünceleri de¤erlerinden taviz vermeksizin 

ortaya koyacak ve hayata geçirecek önder ve öncü kifliliklere çokça ihtiyaç 

duymaktay›z. Aliya ‹zzetbegoviç öncü ve örnek kiflili¤i ile ender flahsiyetlerden 

biridir. 

De¤erli kat›l›mc›lar, 

Hepimizin bildi¤i üzere Bosna-Hersek ile hem tarihî, hem de gönülden 

ba¤lar›m›z vard›r. Bu ba¤lar yüzy›llar› aflmaktad›r. Onun için hepimiz Bosna' 

ya ve bölgeye dair her habere kulak kabart›r, onlar›n dertlerini dert edinir, 

sevinçlerini ço¤alt›r›z. Bosna Hersek ve bölgedeki di¤er ülkeler ile tarihten 

gelen iliflkilerimiz bugün de devam etmektedir. Belediyemiz Bosna-Hersek'in 

26

Buzim ve Çeliç flehirleriyle kardefl belediyedir. Kardefl flehirlerimizle güzel diyaloglar›m›z ve iflbirliklerimiz 

verimli flekilde sürmektedir. Bosna Hersek'ten, Sancak'tan, Kosova'dan ve Balkanlar'daki di¤er bölgeler ile 

Türkî Cumhuriyetler’den de¤iflik zamanlarda göç ederek ‹stanbul'a ve Ba¤c›lar'a yerleflmifl çok say›da 

vatandafl›m›z bulunmaktad›r. ‹stanbul'un birçok ilçesinde oldu¤u gibi Ba¤c›lar'da da bir arada yaflad›¤›m›z 

Boflnak komflular›m›zla hem günlük hayat› hem de ortak bir kültürü paylaflmaktay›z. 

Son yüzy›l›n önemli devlet, kültür, siyaset adamlar›ndan ve düflünürlerinden biri olan Aliya ‹zzetbegoviç'e 

duyulan ortak sevgi ve sayg› da toplumlar aras› köprülerimizden biridir. Zira o sadece Bosna'n›n ve Türkiye'nin 

de¤il, ayn› zamanda tüm dünyan›n önemli bir bilge ismidir. 

Aliya, ülkemizdeki ve ‹stanbul'daki vatandafllar›m›z›n ço¤unun ilgi alan›ndad›r. Bu yo¤un ilginin temelinde, 

Aliya'n›n, Bosna Savafl›'nda tüm dünyaya verdi¤i insanl›k dersinin yan›nda, Aliya ailesinin bu topraklar›n 

insan› olmas›n›n da önemli etkisi bulunmaktad›r. Aliya, Bosnal› oldu¤u kadar Türkiyeli’dir de. 

Aliya'n›n önemi, bir entelektüel ve siyaset adam› olarak 'kendi olufl'unu gerçeklefltirebilen liderli¤inden 

kaynaklanmaktad›r. 

Aliya kendisine tak›lan "Bilge" ismini hak edecek bir hayat yaflam›fl büyük bir düflünür ve önemli bir 

devlet adam›d›r. 

Tarihte pek az kiflinin baflarabildi¤i bir ideali gerçeklefltirmifl; düflünür ve siyasetçi kimli¤ini çok s›k› bir 

flekilde birlefltirebilmifltir. Düflünceleri ile dile getirmifl oldu¤u olgunlu¤u, ayn› flekilde, ahlâki bunal›mlarla 

malul iç ve d›fl siyasette de göstermifl ve düflmanlar›n›n dahi sayg› duydu¤u büyük bir devlet adam› olarak 

tarihe geçmifltir. Profesyonel bir siyasetçi olmad›¤› halde tarihe, halk›na ve insanl›¤a karfl› besledi¤i derin 

sorumluluk duygusu onu bir uzun yürüyüflün öncülü¤üne getirmifltir. Aliya bilinen lider tiplerinin tümünden 

ayr› olarak fikrî derinli¤i, uzlaflma ile ilkelerden tavizsizli¤i, diplomatik yetenekle askerî baflar›y› flahs›nda 

birlefltiren bir performans sergilemifltir. En olumsuz flartlarda bile iyimser tutumu, pozitif yaklafl›m›yla ahlakl› 

bir eylem ve siyaset adam›n›n mümkün olaca¤›n› göstermifltir. 

Herkesin ondan alaca¤› bir ders mutlaka vard›r. Çünkü o, düflmanlar› için "sayg› duyulacak bir rakip", 

çocuklar› için “mükemmel bir baba”, halk› için "bir kahraman" olabilmifl ender flahsiyetlerden biridir. Halk›n› 

gelece¤e tafl›yacak tarihî sorumlulu¤u omuzlamaktan geri durmam›fl, bütün olumsuz flartlara ra¤men 

düflmanlar›na dahi en ufak bir haks›zl›k göstermemifltir. 

Aliya ‹zzetbegoviç’i tan›ma ve anlaman›n, bütün dünyan›n insanî, kültürel ve ahlakî de¤erlere ihtiyaç 

duydu¤u bir dönemde daha da anlaml› oldu¤unu düflünüyorum. 

Sempozyumda iki gün boyunca alt› oturum ve 27 tebli¤de, Aliya ‹zzetbegoviç'in düflünür, devlet adam› 

ve siyasetçi olarak miras› ve Bosna'n›n özgürlük mücadelesi, kültür adaml›¤› ve dünyaya etkileri yurt içinden 

ve yurt d›fl›ndan çok de¤erli bilim ve düflünce adamlar› taraf›ndan tart›fl›lacak; ayr›ca Aliya'n›n dostlar› onun 

kiflili¤i ve tarihsel mücadelesi hakk›nda tan›kl›klar›n› aktaracaklard›r. 

Ba¤c›lar Belediyesi olarak son y›llarda ilçemize sosyal ve kültürel alanlarda da yeni zenginlikler katacak 

önemli hizmetlere ev sahipli¤i yapmaktay›z. Uluslararas› Aliya ‹zzetbegoviç Sempozyumu'nun da bu amaca 

yönelik bir hizmet olaca¤›n› ümit ediyoruz. 

Konuflmam›n sonunda Bosnal› aziz dostlar›ma tekrar hofl geldiniz diyorum. 

Aliya'y› anlatacak, tart›flacak de¤erli bilim adamlar›m›za bize sunacaklar› tebli¤ler için özellikle teflekkür ediyorum. 

Özellikle salondaki genç yüzlerin çoklu¤u bizi ayr›ca memnun etmektedir. Gençlerimize de teflekkür ediyorum. 

Bu sempozyumun tüm dünyada gerçek anlamda bar›fl›n tesisi için bir vesile olmas›n› temenni ediyorum. 

Sayg›lar›mla. 

27


Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 

Bilim Kurulu Üyesi 

Say›n bakan›m, say›n vekillerim, belediye baflkan›m, k›ymetli 

misafirlerimiz! 

Sizlere Bilim ve Dan›flma Kurulu ad›na hofl geldiniz diyorum. Aliya 

üzerine yap›lan bu çapta bir uluslararas› sempozyum her türlü övgü ve 

takdiri hak etmektedir. Bu nedenle, bunu düflünen ve organize eden, say›n 

belediye baflkan›m›za teflekkürü bir borç biliyorum. Aliya ‹zzetbegoviç'i, 

Bosna'da savafl olmadan ve kendisi bu savaflta sivrilmeden önce, Do¤u ve 

Bat› Aras›nda ‹slam adl› eseri ile biliyorduk. Bu kitab›, Türkçe'ye çevrildi¤i 

s›rada, düflünce hayat›na getirdi¤i çok ciddi bir soluk olarak hat›rl›yoruz. 

Bu kitap, ‹slam düflünce tarihi alan›nda ç›¤›r niteli¤inde bir kitapt›r. Bu 

kitab› biraz bilenler, Aliya ‹zzetbegoviç öldükten sonra "Kel ölür s›rma 

saçl› olur, kör ölür badem gözlü olur." bab›nda bir övgünün de¤il, gerçek 

bir hak ediflin neticesinde peflinden bu kadar çok konufluldu¤unu takdir 

eder. 

‹slam düflünce alan›nda tart›flmalar ve yeni kulvarlar açacak çok ciddi 

bir kitapt›r. Aliya ‹zzetbegoviç, bofl felsefecilerin, içi bofl felsefeleriyle 

isimlerini parlatt›klar› s›radan insanlardan de¤ildir. 

Ben, bir bilim adam› olarak, böyle bir insan›n bilim aç›s›ndan da 

vurgulanmaya ne kadar de¤er bir insan oldu¤unun alt›n› çizmeye çal›fl›yorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç, 15 y›l, bilfiil toplum liderli¤i yapt›. Arkas›nda 

b›rakt›¤› en önemli miras, toplumuna b›rakt›¤› özgürlük miras›d›r. O miras›n, 

çok inceden inceye örülmüfl bir felsefeye dayand›¤› 15 y›l boyunca yapt›¤› 

liderlikte, savafl zaman›nda düflmanlar›yla, bar›fl zaman›nda halk›yla olan 

iliflkilerinde görülüyor. Onun Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam ve ‹slam 

Deklarasyonu adl› eserleriyle, tutarl› bir metin ortaya koydu¤unu görüyoruz. 

28

Bu, çok az kifliye nasip olur. ‹nsanlar "Dün dündür bugün bugündür." diyerek iflin içinden ç›kabiliyor. 

Ya da teoriyle pratik aras›ndaki farka dokunup, suçu buna yükleyebiliyorlar. Ancak Aliya ‹zzetbegoviç, 

bu iki kitab›nda ne dediyse, 15 y›ll›k siyaset hayat›nda da, bunun prati¤ini ve aç›l›m›n› göstermifltir. Bu, 

onun samimiyetinin bir ifadesidir, bafl›ndan sonuna düflündü¤ü fleye ba¤l›l›¤›n›n bir ifadesidir. Bu, 

düflündü¤üne bafl›n› koymaya gönüllü olman›n bir ifadesidir. "Bilge Kral" tabiri, kendisine en çok 

yak›flan kiflidir. Bu, "Bilge Kral" ifadesi, meflhur Yunanl› filozof Platon'a kadar gider. Platon der ki: 

"Devleti ancak erdemli, düflünce alan›nda derinlikli kiflilerin, filozoflar›n yönetmesi laz›m," yani bilgelerin 

yönetmesi laz›m der. Bahts›z Platon, bunu uygulama f›rsat› elde ediyor; ancak, siyasetin o ayak oyunlar›n› 

görünce, çareyi kaçmakta buluyor. Felsefeyle siyasetin çok da kolay buluflamayan konular oldu¤unu 

görüyor. Felsefeci ve bilim adam› siyasetçilerin çok baflar›s›z olduklar›n› görüyor. Çünkü kafam›zda 

idealize edilen siyaset fikrinin pratikle çok uyuflmad›¤›n›, uyuflturulamad›¤›n› görüyor. Bunu uyuflturan 

ender insanlar vard›r. Bu insanlar›n bafl›nda da hiç kuflkusuz, Aliya ‹zzetbegoviç gelir. Sadece ‹slam 

Düflünce Tarihi'ne de¤il, Dünya Düflünce Tarihi'ne de çok ciddi katk›lar› oldu¤unu ve bu anlamda 

kendisinin bilinmesi gerekti¤ini düflünüyorum. 

Konuflma f›rsat› verdi¤iniz için teflekkür ediyor, sayg›lar›m› sunuyorum. 

29

B‹R DEVLET ADAMI 

I. OTURUM 

Oturum Bakanı 



Muharrem SEV‹L 



31



(Oturum Baflkan›) 

Bir Devlet Adam› 

Aliya ‹zzetbegoviç'in de¤iflik yönleriyle ele al›naca¤›, alt› oturumluk 

sempozyumun ilk oturumunu birazdan gerçeklefltirece¤iz. Bu oturumda, 

onun devlet adaml›¤› boyutu, bir baflka oturumda düflünür yönü, bir 

baflkas›nda özgürlü¤e kaç›fl tecrübesi, bir baflkas›nda Do¤u ve Bat› aras›nda, 

kendisini konumland›rma deneyimi ele al›nacakt›r. Bu oturumumuzda dört 

kat›l›mc› vard›r. Hepsi, Aliya ile özel tecrübeleri olan insanlard›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç, bir düflünür, bir devlet adam›, bir hareket insan› 

idi. Az insana nasip olacak flekilde, kendi düflüncelerini uygulama 

imkan› bulabilmifl bir kiflilikti. Düflüncelerini uygulama alan› bulunca, 

adeta onlar›n pratik tefsirini, tevilini yapm›fl bir insand›. Müstesna bir 

uygulamay› bize b›rakm›fl bir flahsiyetti. Aliya’n›n devlet adaml›¤› boyutu, 

bir siyaset felsefesinin prati¤inin nas›l uygulanaca¤›n› göstermifltir. 

Bu oturumda ilk sözü alacak olan Adamir Jerkovic, Machiavelli ile 

Aliya'n›n karfl›laflt›rmas›n› yapacakt›r. Jerkovic, Bosna Hersek'in önde gelen 

siyasal adamlar›ndan ve yazarlar›ndan biridir. Kendisi, Aliya'n›n 

dan›flmanl›¤›n› da yürütmüfltür. Machiavelli’nin felsefesi "Kiflisel olarak 

hedefe ulaflmakta her yol mübaht›r." anlay›fl›yla basitlefltirilmifl ve 

özetlenmifltir. Asl›nda Machiavelli bu de¤ildir, ancak bu flekilde 

basitlefltirilerek anlat›lm›flt›r. Ben bu konuya girmeden, sözü Adamir 

Jerkovic'e b›rak›yorum. 

33


Bosna Hersek Federasyonu Arfliv Müdürü 

Aliya Machiavelli'ye Karfl› 

Bosna Hersek kendini yeniden zorlu bir s›nama girdab›nda bulunca, 

Boflnaklar hangi yolda devam edecekleri konusunda zor bir seçim yapmak 

durumunda kald›lar. Sald›rgan S›rp ve gizli H›rvat ayr›l›kç›l›¤› sahnede yer 

almaktad›r. S›rplar'›n y›k›c› projesini ebediyen hapsetmesi gereken Dayton 

Andlaflmas›'yla, uluslararas› toplulu¤un ciddi bir tepkisi olmadan, ayr›l›kç› 

kötü ruh serbest b›rak›ld›. Maalesef, Boflnak milli program›n›n olmamas› 

yüzünden, kendi kibirleriyle gözü kararm›fl Boflnak liderleri, bu s›namalara 

do¤ru bir flekilde karfl›l›k vermeyi becerememektedirler. Boflnaklar Aliya 

‹zzetbegoviç'i, onun irfan›n›, devlet adam› olgunlu¤unu ve politik görüfllerini 

bugün her zamankinden daha fazla özlemektedir. 

Boflnaklar yak›n tarihte, Aliya ‹zzetbegoviç'in liderli¤i alt›nda, pek çok 

yanl›fl yol aras›nda do¤ru yolu bulmay› baflarabilmifllerdir. Bu yüzden onun 

yapt›klar›, Boflnak politikac›lar›n yeni nesline, zaman›n s›namalar›na karfl›l›k 

verebilmeleri ve özellikle bu ülkenin bütünlü¤ünü korkulu bir flekilde 

tehlikeye atan sald›rgan ayr›l›kç›l›¤a karfl› koyabilmeleri için ola¤anüstü 

bir yönelifl noktas› olabilir. 

Aliya ‹zzetbegoviç Asl›nda Kim? 

Kendilerini çok daha güçlü bir düflmana karfl› sonu bilinmeyen bir savafla 

götüren Boflnak gazileri -kahramanlar- için ve bütün dünyada özgürlü¤ü 

hayal eden tüm mazlumlar için, Aliya ‹zzetbegoviç, 20. yüzy›l›n kanl› 

destan›n›n efsane bir kahraman›d›r. Onu sevmeyenler, kendisini Milofleviç 

ve Tudjman'la eflit göstermeye çal›flmakta ve Yugoslavya'n›n kanl› y›k›l›fl›n›n 

önderi olarak tan›mlamaktad›rlar. Onun, politikan›n iyilik ve fazilet dolu 

cennet bahçelerinde de¤il, çamurlu batakl›klar›nda tekme ve ac›larla 

yürütüldü¤ünü unutan aleyhtarlar› için, Aliya ‹zzetbegoviç tutars›z ve 

fikirlerini çok çabuk de¤ifltiren bir politikac›d›r. Bosna Hersek'e ifllerini 

çabuk bitirmek ve onun ac›lar›yla flöhret kazanmak amac›yla gelen 

uluslararas› diplomatlar için ‹zzetbegoviç güvenilmez ve kurnaz bir bilgedir. 

34

Çok iyi tan›d›¤›m Aliya ‹zzetbegoviç hakk›nda konuflmak kolay de¤ildir. 

O, sade ama çok tabakal› bir kifliliktir. En genç yafllar›ndan beri özgürlü¤ü 

aramaya bafllad›. Bu büyük amaç onun hayat›n›n bafl› ve sonuydu. Özgürlük, 

‹slam'›n bu bölgede yay›lmas› ve Boflnak Müslümanlar'›n eflitli¤i için verdi¤i 

mücadele, kendisi gibi düflünenlerle beraber komünist rejimle çat›flmas›na 

ve özgürlü¤ünü kaybetmesine neden oldu. 

Berlin Duvar›'n›n y›k›lmas›yla özgürlü¤ün güçlü dalgas› çöken 

Komünizm'in büyük alanlar›na taflarken, Aliya ‹zzetbegoviç kendi milletini 

ve ba¤›ms›z demokratik Bosna Hersek'i kurma mücadelesinin son aflamas›na 

girmekteydi. Ancak, amaca varan yol uzun, çok zor ve bedeli büyüktü. Büyük 

S›rbistan, sonradan da büyük H›rvatistan haritas›na çizilen Bosna Hersek, 

görülmemifl bir h›rsla üstüne at›lan ve kolay bir av olaca¤›n› zanneden aç 

canavarlar›n eline düfltü. Sald›r› korkunç, görülmemifl derecede ac›mas›z, 

vahflice ve kanl›yd›. Ama, Bosna yok edilemedi. Birkaç dinden ve milletten 

oluflan Bosna Hersek Ordusu'nu yöneten Aliya ‹zzetbegoviç, ülkesini ba¤›ms›z 

demokratik Avrupa ülkeleri ailesinin bir parças› yapt›. Bu, onun müthifl 

eseridir ve bunun önemi hiçbir fley ile, özellikle de son zamanlarda ço¤alan 

yalanlarla küçültülemez. 

Bir özgürlük mücadelesinden ve uzlaflma dolu Dayton Andlaflmas›'ndan 

sonra, ‹zzetbegoviç daha da zor bir sorunla karfl› karfl›ya kald›. Büyük 

S›rbistan ve büyük H›rvatistan kavram› yarat›c›lar› -Milofleviç ve Tudjmanpolitik 

arenada yer almakta olup bunlar hâlâ Bosna Hersek'i paylaflma fikrine 

sahiptiler. Böyle bir çevrede yeni savafllar için her zaman yeterince sebep 

ve neden bulunabilirdi. ‹zzetbegoviç bunlar› teflhis ediyor, Uluslararas› 

Toplulu¤u Bosna'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tehdit eden tehlikeler ve Dayton 

Andlaflmas›'ndan sonra bile Boflnak av›n› kaybettiklerini kabullenemeyen 

kavgac› komflular›n büyüyen ifltahlar› karfl›s›nda sertçe uyar›yor. Aliya 

‹zzetbegoviç NATO'nun Yugoslavya'daki hedeflere sald›r›lar›n› kararl› bir 

biçimde ve yüksek sesle destekledi, Kosova Krizi'nin çözülmesiyle aktif 

olarak ilgilendi ve bu krizin Bosna Hersek'teki olaylara, S›rp Cumhuriyeti'nin 

ayr›lmas› ve S›rbistan'a ba¤lanmas› amac›yla ayr›l›kç› e¤ilimlerin yeniden 

canlanmas›na ba¤l› olarak yans›mas›n› göz önüne ald›. Onun yorumlar› 

Ankara'da, Riyad'da, Tahran'da ve ‹slam dünyas›n›n her yerinde dikkatle 

dinlendi. 

‹slam ülkeleri konferanslar›nda, ‹zzetbegoviç'in inisiyatifi üzerine, S›rplar'›n 

Kosova'da yapt›¤› terör üzerinde duruldu. Kendisi, Sancak problemine dikkat 

çekip, S›rbistan'daki Müslümanlar'›n bulundu¤u tehlikeleri gösterdi. Tahran'da 

1997 y›l›nda yap›lan ‹slam Konferans› Örgütü toplant›s›nda Müslüman 

halk›n›n durumunu dikkatli bir flekilde analiz etti. Yanl›fl anlafl›lma tehlikesine 

ra¤men, Tahran'da aç›kça flunu söyledi: "Bat› çürük de de¤il, yozlaflm›fl da 

35

de¤il, bozuk da de¤il.” Onun flüphesi yok: ‹slam en iyisi; ama biz, en iyileri de¤iliz. Bat›'n›n ilerlemesinin 

tüm kötü yanlar›na ra¤men, iyi yönlerini de gösteriyor. Aliya ‹zzetbegoviç do¤ru sözlü ve aç›k bir insand›. 

Kendini aldatmay› sevmiyor, çünkü dürüstçe farketti¤i gibi, güzel yalanlar›n faydas› olmuyor, bazen ac› 

gerçekler flifa verici olabiliyor. Kur'an onun ilham ve esin kayna¤› olup, içinde tüm yan›tlar› ve yönlendirmeleri 

bulabiliyor, bu yüzden Müslüman halk›na e¤itim görmesini ve Kur'an'da emredildi¤i gibi okumas›n› söylüyor: 

"‹yilikte Yar›fl›n..." 

‹slam'›n mesajlar›n› ola¤anüstü bir flekilde iletiyor; Bat› politikac›lar›yla toplant›lar›nda ço¤u kez ‹slam 

ve Müslümanlar hakk›nda var olan stereotipleri düzeltiyor. Kendi siyasi hareketleri ve otorite gücü ile 

‹slam dünyas› taraf›ndan önde gelen bir devlet adam› ve lider olarak tan›n›r, Bat› ise onu siyasi zekas› 

ve ölçülülü¤ü ile tan›m›flt›r. 

Uluslararas› Topluluk aç›s›ndan Aliya ‹zzetbegoviç yetkili ve yeri de¤ifltirilemeyen bir siyasi figürdür 

ve bir gerçe¤i temsil etmektedir. Bosna Hersek'in gelece¤i hakk›ndaki görüflmelerin onsuz yap›lamayaca¤› 

ve mümkün olamayaca¤› herkes taraf›ndan anlafl›lm›flt›r. Bosna Hersek topra¤›n›n halen titredi¤i ve yeni 

yap›lan Bosna binas›n›n temelleri üzerine infla edilen Dayton yap›s›n›n henüz sars›ld›¤› bir ortamda Aliya 

‹zzetbegoviç çok kökenli bir toplumu ve ›rkç›l›¤›n varl›¤›n› halen hissettirdi¤i bir ortamda bulunan bir 

devleti infla etmeye yönelmifltir. Yeni bir Bosna Hersek infla etme tutkusuyla, karfl›l›k verme yükü alt›nda 

kalmay›p, daha düne kadar karfl›t› ve savafl düflman› olan insanlara bir diyalog sunmaya çal›flt›. Ba¤›ms›zl›k 

Bayram› vesilesiyle 1 Mart 1998 tarihinde tüm Bosna halk›na ve vatandafllar›na gönderdi¤i mesaj› 

hat›rl›yorum: 

“...Bar›fl gelmifltir, ama yaflad›¤›m›z cehennemden tafl›d›¤›m›z travmalardan dolay› içimizde 

hâlâ huzursuzluk vard›r. fiimdi ülkemizi yenileme yolunday›z, yüzümüzü bir daha gelece¤e 

do¤ru çevirip, farkl›l›klar› unutup, s›n›rs›z bir Avrupa'n›n parças› olma çabas›nda görüfl 

birli¤ine varm›fl Bosnal›lar olarak tekrar yenmeye çal›flmal›y›z. Geçmiflimizi hâlâ unutamad›¤›m›z 

için bu zor bir görev olacakt›r. Ama baz› insanlar›n yüreklerinde hâlâ dinmeyen kine karfl› 

kinli davranmamam›z Bosna'n›n as›l gücünü gösterecektir. Bunu baflar›rsak çok etnikli Bosna 

Hersek projesi de baflar›lm›fl olacakt›r...." 

Bu mesaj›n h›zl›ca okunmas› bile içinde etnik görüfl darl›¤›n›n olmad›¤›n› fark etmek için yeterlidir. 

Mesaj Bosna Hersek'teki herkesi; S›rplar'›, H›rvatlar'› ve Boflnaklar'› ba¤lamaktad›r. Kozmopolitli¤i 

çok belirgindir ve Bosna Hersek'in etnik ayr›mc›l›ks›z yeni bir yüze sahip olma çabas› çok aç›k bir flekilde 

görülmektedir. Tabii ki, bu flekilde ancak; dar milli ç›karlar aras›na hapsedilmemifl gerçek liderler 

konuflabilir. Maalesef, yaratt›¤› Milli Demokratik Devlet konsepti Bosna Hersek d›fl›nda sempatize 

edilen ve yenilmeyen Büyük S›rp ve Büyük H›rvat ›rkç›l›¤› ile sürekli karfl› karfl›yad›r. Ama o yine de 

vazgeçmiyor. Irk flovenizminin mevcut oldu¤u ortamda neredeyse imkans›z olarak görünen çok etnikli bir 

toplumu ve devleti yenileme görevini yapmaktan geri kalm›yor. 

Savafl sonras› y›llar›nda zorla getirilen bar›fl içinde toplum krizi alabildi¤ine derin, k›flk›rtmalar son 

derece belirgin, istikrar taraftarlar› ile istikras›zl›k güçleri sahnede, Bosna'ya evet ve hay›r diyenler karfl› 

karfl›yad›r. Aliya ‹zzetbegoviç'in üzerinde çaba gösterdi¤i merkezî kurumlar›n kurulma süreci çok s›k›nt›l› 

36

ve yavafl ifllemektedir. Daha düne kadar tüm savafl araçlar› ile Bosna Devleti'ni harap eden, bugün ise 

yenileme sürecini ve mültecilerin geri dönüflünü çok farkl› engel mekanizmalar›yla durdurmaya ve Bosna'n›n 

devlet bütünlü¤ünü yok etmeye çal›flanlarla iflbirli¤i yapmak zorundad›r. Bu savafl sonras› y›llar›nda Aliya 

‹zzetbegoviç'in görevi sald›r›lar›n aç›k olarak yap›ld›¤› döneme göre daha kolay de¤ildir. Dayton Bar›fl 

Dönemi'nde de savafl farkl› araçlarla devam ettirilmektedir. 

Bosna Hersek'e sald›r›lar döneminde kurban olarak savunmas›n› engelleyen ve silah ithalat›na ambargo 

uygulayan Uluslararas› Topluluk, flimdi de Dayton bar›fl ortam›nda çifte standart uygulamaktad›r ve bunu 

yaparken de tutarl›l›ktan yana de¤ildir. 

Dünyan›n de¤iflik güç merkezlerinden Belgrat'a aç›lan davay› geri çekmeye yönelik aç›k veya gizli 

bask›lara ancak Aliya ‹zzetbegoviç gibi güçlü bir otorite adam› dayanabilirdi. Halbuki, dokuz y›l sonra 

verilen hüküm, uluslararas› hukukçuluk uygulamalar› tarihine adaletsizli¤in galibiyeti, bir çeflit komedi ve 

hatta devlet terörizmini davet eden tehlikeli bir istisna olarak geçecektir. Aliya ‹zzetbegoviç'in zalimlerin 

adaletli bir flekilde cezaland›r›lmalar› konusundaki çabas›n›, Dünya'da bask› alt›nda bulunan ve özgürlüklerini 

çok pahal›ya ödeyen di¤er halklara yap›lan destek olarak da anlamak gerekir. Bosnal› Müslümanlar'›n 

hayatta kalmalar› için verdi¤i mücadele; asl›nda mant›kl› insan kitlesine yönelik; devlet terörizmi, baflkas›na 

ait topraklar›n zapt›, s›n›rlar›n de¤iflimi, küçük milletlerin yok edilifli ve genetik kal›t›m dahil, her türlü 

kültür ve miras›n yok edilifli için mazeret bulan zulümkarlara ve Machiavelli mant›¤›na karfl› ç›kmaya 

yönelik anlam› aç›k bir davettir. 

Konuyu özetlemek istiyorum. Aliya ‹zzetbegoviç flüphesiz bir devre damgas›n› vurmufltur. Arkam›zda 

kalan dramatik yüzy›lda, Boflnaklarla Bosna'n›n, hatta tüm Boflnak Tarihi'nin en önemli kiflili¤iydi. 

Karakterinin bafll›ca yap›s› narin bir insanc›l›kla örülmüfl olmas›na ra¤men, Aliya ‹zzetbegoviç bir 

hayalperest de¤ildi. Ayaklar›n›n üstünde kuvvetlice duran ve etraf›ndaki koflullar› ve gerçekleri büyük bir 

ciddiyetle kabul eden bir kifliydi. Bu sayededir ki, müzakerelerde ola¤anüstü bir kabiliyet sergiledi, uzlaflma 

onun en güçlü silah›yd›. O güç gerçeklere, bir bilgenin kabiliyetiyle al›fl›yor, böylece kötü bir müzakere 

ortam›n› iyiye çevirebiliyor, hatta ço¤u kez kesin zannedilen yenilgiyi bile önleyebiliyordu. 

Bosna Ordusu'nun onun ak›ll› liderli¤inin bayra¤› alt›nda düzenlenmesi ve büyümesi sayesinde Boflnaklar 

politik kuram ve uygulamada flimdiye kadar görülmemifl bir deneyden sa¤ kurtuldular. ‹zzetbegoviç'in 

kiflili¤inin özellikle ahlaki taraf› insan› hayran b›rakmaktad›r. Onun, ac›mas›z politika dünyas›ndaki 

maneviyat› ve insanseverli¤i eflsizdir. 

Dünya kendisini, uluslararas› siyaset çamurunda neredeyse kaybolan insanl›k de¤erini bulmufl ve 

korumay› bilmifl flerefli bir lider olarak tan›r. 

Kendisi karizmatik biridir. Aç›klama yaparken inand›r›c›, anlat›rken önericidir. O orta çizgide yürüyen; 

sevincinde, üzüntüsünde, kazanc›nda, kayb›nda, takdir ve elefltirisinde... herfleyinde ölçüsü olan bir adamd›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç benzeri bir daha ç›kmayacak bir siyaset flövalyesi, özellikle zafer an›nda önüne geçilemez 

bir centilmendir; çünkü o, düflman›n›n yenilgisinden zevk ç›karmaz ve yenerken herkesin bekledi¤i hislerini 

ortaya dökmez. O kendisine kötülük yapan en büyük düflmanlar›ndan dahi nefret etmeyi bilmez. 

‹zzetbegoviç Makyavel'in antipotudur. Gücü ve zorbalar› hor görmezdi, ruhu özgürlü¤ü arzulard›. Ona 

göre amaca ulaflmada her araç yasal de¤ildi. Aliya ‹zzetbegoviç, Platon'un Diyalo¤’unda bahsedilen, 

kötülü¤e dayanman›n/sabretmenin kötülük yapmaktan daha iyi oldu¤unu düflünen Sokrat't›r. Aliya, 

Sokrat'›n da inand›¤› tutkuyla bu ahlaki gerçe¤e inan›yordu, dünyan›n kendi pragmatik ve faydac›l 

37

sebeplerinden dolay› bu gerçe¤i anlamad›¤›n›, anlasa da kabul etmedi¤ini bilmesine ra¤men... Bu; 

Tanr›'ya inanan, dinde güç ve aç›k yol bulan büyük ve iyi insanlar›n tipik bir özelli¤idir. Cumhurbaflkan› 

‹zzetbegoviç ilham›n› ve tüm sorular›na cevaplar› ‹slam'da bulmufltur. Onun Makyavel'e karfl›t tutumlar›nda 

ve Gandi'yi an›msatan yard›mseverlili¤inde, güncel politik davran›fllar ba¤lam›nda zor anlafl›lan ve Allah'›n 

kendisine hikmet verdi¤i ender bir yetenek görüyoruz. Bu yüzden Aliya özel biriydi. 

Aliya ‹zzetbegoviç çok etnikli Bosna'y›, aç›k bir flekilde dile getiren bir sesti ve bugün siyaset sahnesine 

ç›k›fl›n› ve eme¤ini düflünürken, yabanc›lar›n ona bizden fazla anlay›fl ve sayg› gösterdiklerine daha da fazla 

inanmaktay›m. Ama tarih de böyle örneklerle dolu de¤il mi? Zaten, vefat y›ldönümünde memleketi d›fl›nda 

tam bir ciddiyet ve bilimsel sorumluluk ile düzenlenen bu büyük oturum da buna flahitlik etmektedir. 

38

Muharrem SEVL 

TRT-INT Kanal Koordinatörü 

Kadeh Ba¤›n› K›ran “DEDO” 

T›pk› ilahide söylendi¤i gibi; "Göçtü kervan, kald›k da¤lar bafl›nda". 

Bosna ad›n›n yok edilmesine direnen, böylece Avrupa'da ikinci bir 'Endülüs 

Vakas›'n›n yaflanmas›na f›rsat vermemeye çal›flan bilge insan, Aliya 

‹zzetbegoviç göçüp gitti¤inde akl›ma gelen sadece bu ilahi oldu. 

Onu bazen, "Düflmanlar›m›z burada! Dostlar›m›z nerede?" diye feryat 

edifliyle duyduk, bazen de "Düflmanlar›m› bir politikac› olarak affedebilirim 

ama bir insan olarak asla!" diyecek kadar so¤ukkanl› durufluyla tan›d›k. 

Bazen de "Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam" düflüncesi ile hepimizi anlat›rken, 

ayn› zamanda hepimize ‹slâm'› da anlatt›. 

SDA'n›n (Demokratik Eylem Partisi) Genel Kurulu'nda kendi halk›na 

yapt›¤› veda konuflmas›, asl›nda bütün Müslümanlar'a bir vasiyetti: 

"Bu günleri gösteren yüce Allah'a hamd ediyorum. Tarihimizi kan›m›zla yazd›k. 

fiehitlerimizi rahmetle an›yoruz. Onlarla inflaallah Cennet'te buluflaca¤›z, onlar› 

Allah'›n ve meleklerinin huzurunda flanl› direnifllerinden dolay› kutlayaca¤›z. 

Allah'a hamd ediyorum ki bugün elimde dalgalanan bayra¤› teslim edece¤im 

inanm›fl yüz binler var. Art›k Bosna Hersek hür ve bayra¤›m›z kendi topraklar›m›zda 

dalgalan›yor. Selam sana ey halk›m. ‹man›n›za, bayra¤›n›za ve devletinize s›ms›k› 

sar›l›n!" 

Biz, görebildi¤imiz kadar 'yak›n', dokunamad›¤›m›z kadar 'uzak' 

bir vatanda olup bitenlere anlam vermeye çal›fl›rken; o tan›kl›k etti; 

tan›kl›¤a ça¤›rd›. 

"Yeni Düzen... Eski Düzen..." 1 

Aliya'n›n 16 yafl›nda bafllayan mücadele sürecinde, hapishaneler "oldukça 

1 

Küreselleflme diye adland›r›lan bu 'yeni sistem' asl›nda eski bir sistemdi; herkesin ve 

her kültürün birbirine benzemesi gerekti¤i gibi bask›c› bir anlay›fl›n, 'zihinsel dönüflüm 

gerekli' dayatmas›yla, var olan farkl› anlay›fllardan birinin lehine her fleyin de¤iflmesine 

'evet' dendi. 'Lehine feragat edilen' fley, bugün ad›na kapitalizm dedi¤imiz ve bundan 

nas›l kurtulaca¤›z diye daha fazla kafa yormam›z gereken sistemin ad›d›r. 

39

genifl bir yer tutar." ‹zzetbegoviç, Kas›m 1988'de zindandan ç›kt›¤›nda dünyada "Sovyet Bloku"na ba¤l› 

rejimler çöküfl sürecine girmiflti. Aliya ‹zzetbegoviç de Bosna-Hersek eyaletinde Demokratik Eylem 

Partisi'ni (SDA-Stranka Demokratiske Akcije) kurdu. SDA, Bosna-Hersek'te Aral›k 1990'da gerçeklefltirilen 

genel seçimlerden önemli bir baflar›yla ç›kt›. Lideri Aliya ‹zzetbegoviç, cumhurbaflkan› oldu. 

Bosna-Hersek de 1 Mart 1992'deki referandum sonras›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Çünkü yap›lan 

referandumda halk›n % 62,8' i ba¤›ms›zl›¤› tercih etmiflti. Ancak hemen arkas›ndan S›rplar Bosna-Hersek 

yönetiminde söz sahibi olan Müslümanlar'a savafl açarak yeni bir katliam hareketi bafllatt›lar. H›rvatistan 

ve Slovenya'n›n ba¤›ms›zl›k mücadelesine destek olan Avrupa ülkeleri ve ABD Bosna-Hersek'i S›rp 

vahfleti karfl›s›nda yaln›z b›rakt›. Bu iflgal hareketi bir milyona yak›n Müslüman'› göçe zorlad›. S›rplar 

iflgal ettikleri yerlerde hem katliam hem de y›k›m gerçeklefltiriyorlard›. Özellikle camileri ve ‹slâmî izler 

tafl›yan tarihî eserleri y›kmaya özen gösteriyorlard›. Boflnaklar bütün bu olup bitenlere karfl› direnmeye 

çal›fl›rken, kendilerini yok etmek isteyenlere "kötülü¤ün ordular›" diye ne de güzel bir isim bulmufllard›. 

Müslümanlar'a karfl› 700.000 mermi atefllendi savafl boyunca. O yine de, savaflç›lar›na yapt›¤› 

konuflmada itidal tavsiye etmeye devam ediyordu: 

"Bo¤azland›k, kad›n ve çocuklar›m›z öldürüldü, camilerimiz y›k›ld›, ama biz kad›n ve çocuklar› 

öldürmeyece¤iz, kiliseleri y›kmayaca¤›z... Çünkü sayg› duydu¤umuz Kitap'ta öyle yazmaktad›r." 

1994'ün sonuna gelindi¤inde Müslümanlar'dan 250 bin kifli öldürülmüfl, bir milyon kifli de göçe 

zorlanm›flt›. ABD ile AB ise, 1995'te, tamamen S›rplar’› kollayan ve Müslümanlar'a haks›zl›k eden 

Dayton Andlaflmas›'n› dayatt›. Andlaflma nüfus bak›m›ndan az›nl›k durumundaki Bosna-Hersek S›rplar›'na 

ülkenin %49'ünü veriyor, kalan %51'i de Müslümanlar'la H›rvatlar'a b›rak›yordu. Oysa savafl›n bafllamas›ndan 

hemen önce gerçeklefltirilen 1991 say›m›na göre Müslümanlar nüfusun %44'ünü, H›rvatlar %17'sini (ikisi 

birlikte %61), S›rplar %31'ini, kalan nüfusu da baflta Slovenler olmak üzere di¤er dinî ve etnik unsurlar 

oluflturuyordu. 

Dünyan›n bütün efendileri 'Dayton'u imzalamas› için Aliya ‹zzetbegoviç'e bask› yap›yordu. Aliya da 

"Eve; ‘Savafla devam!’ cümlesiyle mi yoksa bu berbat anlaflmayla m› dönece¤im? Çarm›ha gerilmifl ‹sa 

gibiyim." diyerek karfl›l›yordu bu bask›lar›. ‹zzetbegoviç, bu anlaflman›n tarafl› ve haks›z oldu¤unu 

bilmesine ra¤men Bosna-Hersek'teki Müslümanlar'›n var oluflla yok olufl aras›nda bir tercihle karfl› karfl›ya 

b›rak›ld›klar›n›, 'kötülü¤ün ordular›na' karfl› yaln›z kald›klar›n› gördü¤ünden kabul etmek zorunda kald›. 

Dayton Andlaflmas› sonras› yapt›¤› konuflmada; "...Bu adil bir bar›fl olmayabilir; ama savafl›n 

sürdürülmesinden daha adildir. Bu flartlar alt›nda böylesi bir dünyada, daha iyi bir bar›fl elde edilemezdi" 

diyerek bugünkü dünyada 'adaletin çabuk gelmedi¤ine' vurgu yaparken, bütün dünyay› da adalete davet 

ediyordu, gücü yetti¤ince. Kendisini elefltirenleri ise, "Dostlar›m d›fl›nda kalanlar›n ne düflündü¤ü 

umurumda bile de¤il..." sözleriyle yan›tlayacakt›. 

"Ruhumuzu fieytana Satmayaca¤›z..." 

Aliya; "Kültür, dinin insan üzerindeki ya da insan›n kendi üzerindeki etkisinden ibarettir. Kültürün amac› 

terbiye sayesinde kendi kendine hâkim olmay› sa¤lamakt›r” diyordu. 'Kötülü¤ün Ordular›'n›n bafl›nda, iyili¤in 

tam karfl›s›ndaki cephede yer alan S›rp Radovan Karadziç, -Aliya'n›n bu söylediklerinin ne kadar do¤ru 

oldu¤unu isbat edercesine- Boflnaklar'a sald›r›lar›n bafllad›¤› günlerde, International Herald Tribune Gazetesi'ne 

verdi¤i demeçte; "Müslümanlar gittikçe köklerine dönüyorlar. Bu yüzden küçük bir Müslüman topluluk dahi 

40

Avrupa için bafl a¤r›s› olacakt›r. Osmanl›, Avusturya-Macaristan, Nazi ya da 

Tito'nun komünistlerine ra¤men asla erimemifl bir erime potas›d›r. Bu nedenle, 

ilk planda etnik bir çat›flmadan söz etmek yanl›flt›r. Bu dinsel ve kültürel bir 

sorundur." diyordu. Oysa Aliya ve dostlar›n›n yetiflti¤i kültürel/dinî iklimi 

oluflturan, Mübarek Kitab’›n, "Bir toplulu¤a olan öfkeniz sizi adaletsiz 

davranmaya sevk etmesin.” (Mâide 5:2) emriydi. 

Karadziç'in IHT Gazetesi'ne verdi¤i demece yak›n bir tarihte, Aliya 

1994 y›l›nda The Times'a verdi¤i mülakatta, Bat›'ya flöyle sesleniyordu: 

"Halk›m›z güneflin alt›ndaki yerini kendi sa¤lamlaflt›rmal›d›r. Kimseden 

özgürlü¤ü bize bir tabakta sunmas›n› beklemiyoruz. Bu itibarla da do¤rudan 

yard›m›n›z› istiyor de¤iliz, ayakta kalma mücadelemizde bize engel 

olmaman›z› istiyoruz... (Zaman zaman) taktik hareket etmeye mecbur 

b›rak›ld›k fakat ruhumuzu fleytana satmayaca¤›m›zdan eminim." 

Söylediklerini tekzip edebilecek davran›fllardan gücü yetti¤ince kaç›nd›. 

O inand›klar›ndan 'emin'di ve hep 'emin' bir insan olarak yaflad›. 

Aliya ‹zzetbegoviç, mütevazi evinde sadece emeklilik maafl›yla 

geçiniyordu. Son an›na kadar da hep sade bir hayat yaflad›... Arkas›nda mal 

mülk de¤il, halk›na hürriyet kazand›ran örnek bir mücadele ve bizlere ›fl›k 

tutan eserler b›rakt›. 

Kimli¤ini gizlemek gibi gönülden uzak bir zihnî yap›ya hiçbir zaman 

teveccüh etmedi. O Müslüman kimli¤ini hep önde ve vazgeçilemez olarak 

gördü. Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› Zirvesi'nde, 52 ayr› ülkenin 

devlet veya hükümet baflkan›n›n kat›ld›¤› toplant›da kadeh ba¤›n› k›ran tek 

lider o idi. 

Burada, kadeh ba¤› diye tan›mlanabilecek olan fley, sadece flekilsel 

de¤il, ayn› zamanda zihinsel bir ba¤ anlam›n› da tafl›maktad›r. 2 Çünkü o 

biliyordu ki; her insan›n, her inanc›n 'alâmet-i fârika'lar› vard›r. Ve insanlar, 

inançlar; bu farklar›, bu iflaretleri üzerlerinde tafl›d›klar› müddetçe kendileri 

olurlar. Aliya ‹zzetbegoviç, orada bulunan herkesin kadehini havaya 

2 ‹ki yüz y›l› aflk›n bir zamand›r Müslüman dünyas›nda olup-bitenlere bak›ld›¤›nda, 

yap›lan bütün de¤iflikliklerin dinî ve/veya kültürel anlamlar›n›n ne oldu¤unun, ne ifade 

etti¤inin öneminden daha çok; bu de¤iflikliklerin 'toplumsal anlamda rasyonel(!) olupolmamas›'n›n 

önemi vard›. Halen de öyledir. fiunu demek istiyorum; "gâvura gâvur 

denmemesi gerekti¤i" dünden bugüne, Bat›l›laflma/Modernleflme çabalar›, tam da 

Bernard Lewis'in 1953 y›l›nda ‹stanbul'un fethinin '500. y›ldönümü' dolay›s›yla yazd›¤› 

makalede, dediklerini hakl› ç›karmaktad›r; "‹stanbul'un kaybedilmesi, kuflkusuz hem 

H›ristiyanl›k âlemi hem de Avrupa için bir yenilgiydi, yine de bir zamanlar korkuldu¤u 

gibi topyekûn bir yenilgi de¤ildi. Türkler'in bugün büyük zaferlerinin 500. y›ldönümünü 

Müslüman takvimiyle de¤il, Gregoryen takvimiyle kutluyor olmalar› hiç de önemsiz 

de¤ildir." (Bernard Lewis, Babil'den Dragomanlara, Çev. Ebru K›l›ç, Kap› Yay›nlar›, 

Ocak-2008, 5. 199) 

41

kald›rarak 'flerefe' dedi¤i bir ortamda, b›rak›n kadeh kald›rmay› elini kadehe bile uzatmayan tek liderdi; 

onlara “Ben farkl›y›m ve sizin gibi de¤ilim/sizden de¤ilim” demenin baflka bir yoluydu. T›pk› Hz. Ömer'in 

dedi¤i gibi: "Seni hak üzere nebi olarak gönderen Allah'a yemin ederim ki, müflrikli¤imi aç›kça ilan 

etti¤im gibi, Müslümanl›¤›m› da ilan edece¤im..." 

O Hep Zoru ve Çileyi Seçti 

En zor flartlarda bile adaletin üstünlü¤ünü esas alan bir ahlak anlay›fl›yla, dostlar›yla 'yol üzre' olman›n 

örne¤ini verirken, düflmanlar› üzerinde de sayg› uyand›rm›flt›... Asla kin duygusuna kap›lmayan; her 

zaman iyili¤in ve ahlak›n, adaletin gerçekleflmesini gözetleyen bir fazilet timsali olarak parlad›. 

Ve soruldu¤unda kendisine, “Daha önce size eziyet edenlere nas›l davranacaks›n›z?” diye, verdi¤i 

cevap tarihe alt›n harflerle kaz›nd›: "Zalimlere gelince, onlara adaletten baflka hiçbir fley borçlu de¤iliz!" 

Son Güzel Dedomuz! 

‹zzetbegoviç yaln›zca bir önder de¤ildi. Kendi deyifliyle, "as›rlard›r büyük s›n›rda, Bat› ile Do¤u 

dünyalar›n›n kesiflme çizgisinde yaflayan ve her ikisine de aidiyet hisseden" Müslüman bir arac›yd›... 

Onun için ne kadar çok fley söylenebilir: Bilge Kral, Son Osmanl›, Rumeli Dervifli... 

Dedo... Son Güzel Dedomuz 

Onunla ayn› ça¤da yaflamak bir ayr›cal›kt›. Onu, büyük bir flölenle bir baflka büyük flölene u¤urlarken, 

yaflayanlar aras›ndaki en büyük dayana¤›m›z› da u¤urlad›¤›m›z› biliyorduk. 

Ve dillerde; dualarla birlikte, tüm Boflnaklar'›n bildi¤i, 1993 y›l›nda onun için yap›lm›fl "da te nije 

Alija" na¤meleri vard›... Herkes o günlere geri döndü. Yaflananlar hat›rland› bir kez daha. Ve herkes ayn› 

fleyi düflündü: 

"Ya sen olmasayd›n Aliya..." 

42


Bosna Hersek Anayasa Mahkemesi Baflkan› 

Aliya ‹zzetbegoviç: 

Bosna Hersek’in Devlet Olma Mücadelesi Paradigmas› 

Geçen asr›n sonu ile bu asr›n bafllang›c›nda k›r›lma noktas› olan, Bosna 

Hersek Cumhuriyeti'nin ve Bosnal› - Müslüman milletin egemenli¤inin ve 

kaderinin karar›n›n verildi¤i tarihî süreçlerde, Aliya ‹zzetbegoviç bir devlet 

adam› ve halk lideri olarak anahtar pozisyonunda bulunmaktayd›. Günümüzde 

onun katk›lar›n›n hem devleti hem de halk› için paha biçilemez oldu¤unu 

güvenle iddia edebiliriz. O; çok sa¤lam felsefe ve ahlak prensipleri, etik 

tutumlar› ve dinî inançlar› sayesinde baflar›l› oldu¤u, çok karmafl›k flartlar 

alt›nda faaliyet gösteriyordu. Stratejik düflünme biçimi ve milli ve dinî 

kimliklerine sayg› duyuldu¤u demokratik bir toplumun de¤erlerine yönelik 

istikrarl› tercihleri, Bosna Hersek'in bir cumhuriyet olarak kalmas›n›, 

Boflnaklar'›n ve ‹slami de¤erler olan hümanizm ve hoflgörünün yaflat›lmas›n› 

sa¤lam›flt›r. fiartlar gere¤i, tavizleri de öngören uzlaflmay› infla etme 

yetene¤ini göstererek bazen pragmatik olarak da aktif olmak zorundayd›. 

Buna ra¤men stratejik hedeflerinden hiçbir zaman vazgeçmemifltir. Bundan 

dolay›, çok zor flartlar alt›nda gerçekleflen faaliyetleri devlet ideolojisi için 

verilen mücadelenin paradigmas› olarak ele al›nabilir. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in faaliyet gösterdi¤i flartlar› görebilmek için Bosna 

Hersek'in egemenli¤inin anahtar›n› teflkil eden tarihî boyutlar›n› ve Aliya'n›n 

lider pozisyonda bulundu¤u dönemin özel flartlar›n› göz önüne sermek 

gerekir. 

Bosna'n›n egemenli¤i hakk›nda ilk tarihî kaynaklar onuncu yüzy›l›n ilk 

yar›s›na dayanmakta olup, Bizans çar› Konstantin Porfirogenet'in 945 

y›l›nda yazd›¤› De Administrando Imperio adl› eserinde zikredilmektedir. 

1463 y›l›nda Türk hakimiyeti alt›na girmifltir. Devlet egemenli¤inin bu çok 

as›rl› döneminde Bosna devleti, bir Orta Avrupa feodal devletinin tüm 

özelliklerini tafl›yordu. 1878 y›l›na kadar Türk hâkimiyeti alt›nda kalm›fl 

ve bu tarihte, Berlin Kongresi'nde al›nan karara dayan›larak Avusturya 

taraf›ndan iflgal edilmifltir. Birinci Dünya Savafl›'ndan sonra, kendi 

kurulufllar›n›n tan›d›¤› kararla Yugoslavya Kraliyeti'ne kat›lm›flt›r. ‹kinci 

43

Dünya Savafl›'ndan sonra, yine yasal olarak seçilen kendi organlar›n›n karar›yla Sosyalist Yugoslavya'ya 

dahil olmufltur. Bu ortak devletin da¤›lmas›yla Bosna Hersek 1992 y›l›n›n Nisan ay›nda uluslararas› 

düzeyde egemen ve ba¤›ms›z bir devlet olarak tan›nm›flt›r. 

Hem ba¤›ms›zl›¤› döneminde hem de di¤er cumhuriyetler içerisinde bulundu¤u dönemde Bosna 

Hersek'in tarihî sürecini birkaç önemli faktör karakterize etmektedir: 

1. Jeopolitik konumu gere¤i çeflitli medeniyetler, dinler ve kültürler bu bölgede karfl›laflm›fl ve 

etkileflmifllerdir. Farkl› milletlere ve dinlere ait insanlar, sadece birarada de¤il, as›rlarca beraber 

yaflam›fllard›r. Farkl› gelenek ve görenekler devam ettirilmifl ve sayg›yla karfl›lanm›flt›r. Bu flekilde 

‹slam, H›ristiyanl›k, Katoliklik, Yahudilik'le beraber Boflnak, S›rp, H›rvat, Yahudi ve di¤er milletlere 

ait insanlar›n bir arada yaflamas›n›n ve hoflgörünün kültürü geliflmifltir. 

2. Maalesef tarihî seyir içerisinde bazen yaflanan çat›flmalar bu farkl›l›ktan ileri gelmiyor, genel 

olarak komflu ülkelerin milliyetçi ve yay›lmac› tutumlar›ndan kaynaklan›yordu. 

3. Devletin ba¤›ms›zl›¤› döneminde ve di¤er devletler içerisinde oldu¤u nadir durumlar ve k›sa 

dönemler haricinde, toprak bütünlü¤üne karfl› sayg› duyuluyordu, bu durum uluslararas› birkaç 

kere sözleflmelerle de birkaç kere tasdik edilmifltir. 

4. ‹ç bölünme hiçbir zaman milli veya dinî temellere dayal› de¤ildi ve hiçbir millet veya din 

Bosna Hersek'in herhangi bir bölgesi üzerinde ayr›cal›kl› bir hak iddia etmiyordu. 1992 ilâ 95 y›llar› 

aras›ndaki sald›r› gibi, böyle bir fley yapmaya yönelik nadir giriflimler, zorbal›k, etnik temizlik 

ve soyk›r›m olmadan gerçekleflemiyordu. 

Komflu ülkelerin rejimleri -S›rbistan ve H›rvatistan'›n büyük devlet hayalleri ve milliyetçilik ideolojilerisosyalist 

ve ortak bir devlet olan Yugoslavya'n›n parçalanmas›n›n Bosna Hersek topraklar›na do¤ru 

genifllemeleri için kendilerine bir flans verece¤i konusunda aldanm›fllard›r. Bosna Hersek'in daha önce 

ad› geçen bütün tarihî de¤erleri, aç›k sald›r› ve halk›n›n iç y›k›m konusunda k›flk›rt›lmas›yla tehlike 

alt›na sokulmaya, Bosna Hersek parçalanmaya ve devlet olarak ortadan kald›r›lmaya çal›fl›l›yordu. 

Aliya ‹zzetbegoviç bu dönemde (1989-90 y›llar›) Boflnak halk›n en güçlü siyasi partisinin (Demokratik 

Eylem Partisi) ve Bosna Hersek Cumhuriyeti'nin Baflkan› seçilmifltir. Onun bütün faaliyetleri ve özellikle 

Bosna Hersek'in egemenli¤i için verdi¤i mücadele çok zor flartlar alt›nda sürdürülmüfltür. Ad› geçen 

sosyal düzenin y›k›lmas›n›n ve ortak devletin parçalanmas›n›n yan› s›ra çok say›da insan›n ölmesine, 

maddi y›k›mlara, etnik temizli¤e ve soyk›r›ma neden olan sald›r›lar gerçekleflmifltir. Anayasal düzenin 

y›k›lmas›, kendi ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden para-devletler, S›rp ve H›rvatistan Cumhuriyetlerinin ilan etti¤i 

Hersek-Bosna'n›n ortaya ç›kmas›yla gerçekleflmifltir. Ülkenin savunulmas› için vatansever güçleri 

organize etmek, bar›fl planlar›n›n kurulmas› için de uluslararas› toplum ile çok say›da giriflimlerde 

bulunarak diplomatik mücadeleyi sürdürmek gerekiyordu. 

Bosna Hersek, bu flartlar alt›nda egemenli¤in en çetin s›nav›n› yafl›yordu. Aliya ‹zzetbegoviç, aç›k 

stratejik hedefler, pragmatik aksiyonlar ve çok say›da uzlaflma ile ülkelerini korumay› ve güçlendirmeyi 

baflaran vatansever güçlerin seferberli¤ine çok önemli katk›da bulunmufltur. ‹zzetbegoviç en hassas 

sorunlar konusundaki tutumlar›n› basit ve herkesin anlayabilece¤i bir flekilde ifade etmeyi biliyordu. 

Bunlardan baz›lar›na iflaret edece¤iz. 

44

Yugoslavya'n›n parçalanmas› konusunda flunlar› söylüyordu: 

"Savafl bafllamadan on ay önce... bu durumdan bar›flç›l bir ç›k›fl›n bulunmas›n› istedi¤imizi söyledik. Bosna 

Hersek'te olas› herhangi bir savafl›n, bulundu¤umuz durum göz önüne al›nd›¤›nda, çok kanl› ve özellikle 

Müslüman halk için trajik olaca¤›n› biliyor ve bu savafltan kaç›nmak için elimizden geleni yap›yorduk. 

Görüfllerimizi ve medeni bir çözüme ulaflman›n hangi flekilde mümkün olabilece¤ini belirttik, çünkü görüldü¤ü 

gibi Yugoslavya parçalanmak üzereydi. Bizzat benim bir sürü öneri sundu¤umu, bar›flç›l bir çözümün bulunmas› 

için o k›s›r konferanslara kat›ld›¤›m› biliyorsunuz... Bar›fl yolunun bulunmas› için harcad›¤›m›z çabalar belli 

ki büyük devlet hayalini kuran hegemonya politikas›yla çelifliyordu. Buna tahammül etmeyece¤imizi ve dolay›s›yla 

Bosnal› halk›n Milli Savunma Heyeti'ni oluflturdu¤umuzu belirttik." (‹zzetbegoviç - Seçilen Konuflmalar› - 

Mektuplar - ‹fadeler - Röportajlar toplam›ndan al›nt›d›r. Birinci Müslüman Ortak Toplum Yay›n›, Zagreb, 

1995, H›rvatça ve ‹ngilizce yay›n) 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Bosna Hersek'in zorla sokuldu¤u savafl hakk›nda söyledikleri aras›nda flunlar 

yer almaktad›r: "Bu basit bir savafl, bize haz›rlamak istedikleri basit bir iflgal de¤ildir. Bu bir devleti, 

bir daha var olmamak ve bir halk› tek fert kalmamak üzere yok etme giriflimiydi." 

Savafl›n sonlar›na yak›n komflusunun Bosna'ya do¤ru büyük bir devlet kurma hayali hakk›nda 

konuflurken flöyle demifltir: 

"Büyük S›rbistan Projesi kesin olarak suya düflmüfltür. Bu proje uluslararas› düzeyde kabul gören 

Bosna Hersek'i y›kma plan› üzerine temellendirildi¤i için suya düflmüfltür. Çünkü bundan fazlas› 

soyk›r›m ve etnik temizlik üzerine dayal›yd›. Bir devlet, nas›l olursa olsun, sürekli öldürme, sivil halka 

zulüm ve tehcir; ibadethanelerin, kütüphanelerin ve hastanelerin y›k›m› üzerine kurulabilir mi?" 

‹zzetbegoviç ülkenin bütünlü¤ünün korunmas› yolunda ve özellikle komflu devletlerin ülkeyi parçalama 

giriflimlerine karfl› mücadele verirken, vatansever güçlerin gücünü ve rolünü vurguluyordu. Bosna'n›n 

parçalanmas› için aç›kça giriflimlerde bulunan H›rvatistan baflkan› Tudjman ile yapt›¤› bir konuflmay› 

hat›rlatarak flöyle demifltir: 

"Bir anda Tudjman bana flöyle dedi: 'Bosna'n›n ikiye bölünmesinin söz konusu oldu¤unu göz önünüzde 

bulundurun. fiimdi size, Müslümanlar'a aslan pay› düflecek flekilde üçe bölünmesi teklif edilmektedir. 

1939 y›l›nda olanlar› hat›rlay›n. S›rplar ve H›rvatlar bir masaya oturarak Bosna'y› bölüfltüler. Bu 

tekerrür edebilir. Bu tehlikeyi görmüyor musunuz?' fiöyle cevap verdim: 'Evet, o zaman Spaha'y› - 

Yugoslavya Kraliyeti Hükümeti'nde büyük bir etkisi olmayan Müslümanlar'›n o dönemdeki lideri- ça¤›r›p 

ça¤›rmayacaklar›n› sordular ve ça¤›rmamaya karar verdiler, fakat bugün Aliya ‹zzetbegoviç'i ça¤›rmamaya 

karar veremezler, çünkü onun arkas›nda iki yüz bin asker durmaktad›r. Ondan dolay› durum bugün 

biraz farkl›d›r." 

Ülkenin savunmas› gereken stratejik hedeflerinden de aç›k konuflmalar›nda s›kça bahsetmekteydi. 

1995 y›l›na girerken yay›mlad›¤› y›lbafl› mesaj›nda di¤er ifadeleri aras›nda flöyle demifltir: 

"Motivemiz, öncü ideolojimiz -e¤er mümkünse- Bosna Hersek'in bir ülke olarak uluslararas› düzeyde 

kabul edilen s›n›rlar› dahilinde kalmas› ve onun gelecekte, hiç kimsenin dininden, milliyetinden ve siyasi 

inanc›ndan dolay› zulüm görmeyece¤i özgür ve demokratik bir ülke olarak geliflmesi için unsurlar›n 

korunmas› fleklindeki as›l hedefimizi tehlikeye atmadan halk›m›z›n can kayb›n› önlemekti." 

Uluslararas› toplum, özellikle de Birleflmifl Milletler ve Avrupa Birli¤i, Bosna Hersek'teki savafl›n 

sebepleri ve hususiyeti konusunda tutarl› bir davran›fl gelifltirmeyi baflaramad›lar, sald›r›n›n durdurulmas› 

45

ve adil bir bar›fl›n sa¤lanmas› için bir giriflimde bulunmay› beceremediler. 

Uluslararas› hukuka uygun prensipli çözümlerden ziyade reel-politika ve 

uluslararas› toplumdaki güçlerin iliflkilerine odaklanan çok say›da bar›fl 

plan› kuruldu. ‹zzetbegoviç çok s›k ve a¤›r kararlar vermek ve -eksikliklerinin 

de tamamen fark›nda olarakbu tür planlar›n kabul edilmesine yönelik 

öneriler sunmak durumundayd›. Buna ra¤men, bu tür planlar›n "kabul veya 

reddedilmesiyle daha çok mu kaybedilmekte yoksa daha çok mu 

kazan›lmakta" hususunu zekice de¤erlendiriyordu. Böyle bir plan› 

de¤erlendirirken flöyle demifltir: 

"Bosna'n›n bölüflülmesini kabul etmek yenilgi kombinasyonu olurdu. Öte 

yandan bu plan aç›k ve tereddütsüz bir flekilde Bosna Devleti'nin, uluslararas› 

düzeyde kabul edilen s›n›rlar içerisinde egemenlik ve bütünlü¤ünü, zaman 

afl›m› söz konusu olmayan özel mülkiyet hakk› ile, yerlerinden sürülenlerin 

evlerine dönme hakk›n› tasdik etmektedir. 

‹yimser olmayanlar bu bildirgelerin sadece kâ¤›t üzerinde ölü bir flekilde 

kald›¤›n› söyleyecekler ve ben onlara soruyla yan›t verece¤im: Kendilerinin 

daha iyi bir teklifi var m›? Bosna flu anda bir flekilde bölünmüfltür ve bu plan 

ile Bosna'n›n egemenli¤ine iliflkin parlamenter prensip afirme edilmekte ve 

sald›rgandan bunu özellikle kabul etmesi talep edilmektedir. Bunun bir form 

oldu¤u do¤rudur, fakat gerçekçi insanlar bu formun ne kadar önemli oldu¤unu 

biliyorlar." 

Gerçekçi bir siyaset adam› olarak stratejik hedefleri gerçeklefltirme 

mücadelesinde taktik gere¤i bazen geri ad›m atmak zorunda olundu¤unu 

itiraf etmeye haz›rd›. Bu konu hakk›nda aç›k konufluyordu. 1994 y›l›n›n 

yaz mevsiminde bir aç›k tribünde flöyle demifltir: 

"Ben durumun kar›fl›kl›¤›na dikkat çekiyorum. Bosna sorunu, günümüzde 

dünyan›n en karmafl›k politik sorunudur ve bize -flans veya flanss›zl›k olarakbu 

karmafl›k oyunu oynamak düfler... Böyle karmafl›k bir durumda hata 

yapmamak çok zordu ve ben de hatalar›m› inkâr etmiyorum. Her zaman 

düz bir çizgide hareket etmiyorduk, bazen zik-zak çizdi¤imiz de olmufltur, 

bazen geriye dönüfller olmufltur; fakat her fleye ra¤men, flu ana kadarki 

genel sonucun pozitif oldu¤unu düflünüyorum." 

Bir baflka seferinde, Temas Grubu olarak adland›r›lan grubun -ABD, 

‹ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya'n›n oluflturdu¤u grup- plan›n› flu 

sözlerle karakterize etmifltir: 

"Bize teklif edilen ve bugün hakk›nda görüfl belirtmeniz gereken Temas 

Grubu'nun plan› adaletsizdir... Söyleyeceklerim, adalet veya adaletsizlik 

de¤erlendirmesi olmayacakt›r, bu kaba bir diyalog veya bizim 

yapabileceklerimiz ya da yapamayacaklar›m›z konusundaki baz› faktörlerin 

kuru bir analizi olacakt›r. Gerçekleri, durumu ve dünyay› oldu¤u gibi kabul 

46

ederek, pozitif mi yoksa negatif mi cevap vermemiz gerekir? Teklif edilen plan›n, bütün eksikliklerine 

ra¤men, reddedilebilir oldu¤unu düflünmüyorum. Bu plan adaletsiz ve kötüdür; fakat olumsuz cevab›m›zdan 

dolay› ortaya ç›kabilecek ve bizim flu anda sezebildi¤imiz ve tahmin edebildi¤imiz bütün opsiyonlar, 

halk›m›z için bu plandan daha kötüdür. Bize flu anda bar›fl teklif edilmifltir ve bu teklifin arkas›nda 

Amerika'dan bafllay›p Avrupa ve Rusya'ya kadar, dünyan›n ilgili güçleri durmaktad›r. Adaletsiz olmas›na 

ra¤men bu bar›fl› reddetmek, dünya için savafl seçene¤ini tercih etti¤imiz manas›na gelecektir. Dünyan›n, 

bu flekilde, haktan çok güce sayg› duymas› üzücü bir fleydir fakat biz bu dünyay› de¤ifltiremeyiz." 

(Saraybosna'da gerçekleflen ‹kinci Boflnak Konseyi'nde yapt›¤› konuflmadan, 18 Temmuz 1994) 

‹zzetbegoviç Bosna Hersek toplumunun ve devletinin temel de¤erleri için verdi¤i mücadele s›ras›nda 

milli, dinî ve kültürel farkl›l›klar›n korunmas›n›n önemini s›kl›kla vurgulam›flt›r. 1994 Eylül'ünde yap›lan 

Birleflmifl Milletler Genel Kurul Toplant›s›'nda özellikle flunlar› vurgulam›flt›r: 

"Bosna olarak adland›rd›¤›m›z fley, yaln›zca Balkanlar'da bir toprak parças› de¤ildir. Ço¤umuz için 

Bosna sadece vatan de¤ildir, Bosna bir ideolojidir. Farkl› din, millet, farkl› kültür ve geleneklere ait 

insanlar›n beraber yaflayabilme inanc›d›r. E¤er bu fikir ebediyyen gömülür ve bu bölgelerde yaflayan 

insanlar aras›nda hoflgörüye iliflkin bu rüya ebediyyen sonlan›rsa, bunun suçlusu, otuz ayd›r toplar›yla 

Bosna'y› vuranlar olacakt›r; fakat dünyada, yard›m etme imkân› olup da yard›m etmeyi reddeden güçler 

çok daha suçlu olacakt›r." 

Bir baflka seferinde de bu konu hakk›nda flunlar› söylemifltir: 

"Bosna d›fllanmay› kabul etmemektedir. Bu flekilde, bu çok milliyetli ve çok dinli renklili¤in rahats›zl›k 

vermeyece¤i kimseleri aramaktad›r. Ne kiliseler ne de katedraller bize rahats›zl›k vermektedir, biz farkl› 

düflünen ve farkl› hisseden insanlarla yaflamay› ö¤rendik ve bunu bizim bir üstünlü¤ümüz olarak 

görüyoruz. Bundan dolay› biz Boflnaklar, Bosna'n›n Müslüman halk› ve yeni entegrasyon öncüleri olmak 

üzere tayin edildik. Bosna'n›n üniter bir ülke olmas› için de¤il -Bosna üniter olamaz- bir bütün olmas› 

ve kalmas› için... Bu misyon ve gayret içerisinde elbette yaln›z olmayaca¤›z. Allah'a flükür Bosna'y› bu 

denli seven daha birçok insan vard›r." 

‹slam Ülkeleri Örgütü Toplant›s›'nda "Bizim hedefimiz, hiç kimsenin dininden, milliyetinden ve siyasi 

tercihinden dolay› zulme u¤ramayaca¤› bir ülkedir. Biz bu prensibe ba¤l›y›z ve bunu uygulayaca¤›z." 

diyerek Bosna Hersek için verilen mücadelenin stratejik hedefini bir kez daha belirtmifltir. 

‹zzetbegoviç, mücadele verdi¤i en büyük fikir ve hedefleri basit sözlerle ve halk diliyle ifade 

etmeyi bilmifltir. Devlet fikrinin önemi hakk›nda konuflurken Mekke'de bulunan Bosnal› hac›lara flunlar› 

söylemifltir: 

"Biz inflaallah Bosna ve halk›m›z için mücadelemizi sürdürece¤iz. Biz bir devlete sahip olmak 

istiyoruz; çünkü vatans›z bir halk aç›kta, ya¤mur alt›nda yaflayan, bafl›n›n üzerinde çat›s› olmayan bir 

aile gibidir. Devletsiz bir halk, evi olmayan bir aile gibidir. Devleti olmayan bir halk olmak istemiyoruz." 

‹zzetbegoviç Bosna'n›n kar›fl›k, çok milliyetli yap›s›nda milli sorunun çözülmesiyle ilgili olarak 

Birleflmifl Milletler Genel Kurul Toplant›s›'nda da birçok defalar konuflmufl ve flunu ifade etmifltir: 

"Bizim as›l hedefimiz, uluslararas› düzeyde kabul gören s›n›rlar içerisinde, bütün vatandafllar›n›n 

milli, dinî ve siyasi haklara sahip oldu¤u demokratik bir Bosna Hersek'tir. Böyle bir Bosna Hersek'te 

S›rplar otonominin en yüksek düzeyine kadar bütün haklara sahip olabilir, fakat devlet içinde devlete 

sahip olamazlar." 

47

Toplumdaki bütün afl›r›l›klar›n ancak ve ancak demokratik iliflkilerin kurulmas› ve gelifltirilmesiyle 

yenilebilece¤i görüflünde ›srarl›yd›. Bunu bir seferinde flu sözleriyle belirtmifltir: 

"Biz Bosna'n›n özgürlefltirilmifl bölümünde demokratik bir ülke kurmal›y›z... Politik model gücüyle 

Bosna'y› yeniden bütünlefltirecek, soldan ve sa¤dan bütün faflizmleri yavaflça eritecek ve karanl›¤› kovacak 

örnek bir sistem oturtmal›y›z. Çünkü faflizmler ne savaflta ne de bar›flta ayakta kalabilir." 

Bosna Hersek'e sald›r›, Bosna Hersek Devleti'nin bölünmesini ve yok olmas›n› hedefliyordu. Slobodan 

Milofleviç rejimi ise Bosna'daki marjinal gruplarla birlikte, Boflnak - Müslümanlar'›n yok olmas› ve 

Müslümanl›¤›n bu bölgeden silinmesi için bir soyk›r›m plan› da güdüyordu. Bu hedefler daha sonra Haag 

ve Uluslararas› Adalet Mahkemelerinin verdi¤i kararlarla da tasdik edilmifltir. Belgrat ve Zagreb'deki 

rejimler s›k s›k, Bosna'da ‹slami bir devletin kuruldu¤u ve kendilerinin ‹slam fundamentalizmine karfl› 

H›ristiyanl›¤› savunduklar› fleklinde cafcafl› konuflmalar yap›yorlard›. Ve bu propagandal› konstrüksiyon 

da maalesef belirli Bat›l› çevrelerin deste¤ini buluyorlard›. Baflkan Tudjman, H›rvatistan'›n H›ristiyanl›¤›n 

ön duvar› (ante muralis kristianitatis) oldu¤unu vurgulamay› severdi. Ayn› tarzda, isyanc› Bosnal› S›rplar'›n 

liderleri, Bosna'dan, Sancak üzerinden, Arnavutluk ve Makedonya'dan Türkiye'ye kadar uzanan "yeflil 

transverzal"›n oluflmas›na karfl› savaflt›klar› fleklinde propaganda parolalar› ortaya at›yorlard›. 

Buna karfl› Aliya ‹zzetbegoviç, bir Müslüman düflünür ve özgürlük, hoflgörü ve demokrasi savaflç›s› 

olarak, ‹slam de¤erlerinin, di¤er din ve görüfllerle tam bir özgürlük ve eflitlik içerisinde korunmas› için 

mücadele ediyordu. Bunu ilerideki sözleri de bir resim gibi anlatmaktad›r. Londra'n›n "The Times" gazetesi 

için 18.11.1994 tarihinde verdi¤i röportajda flöyle demifltir: 

"Ben egemen bir Bosna için mücadele ediyorum ve egemen bir Bosna -çok milliyetli olmas› hasebiylekural 

olarak ‹slam devleti olamaz. Ancak bölünmüfl bir Bosna böyle olabilir. Bölünmüfl bir Bosna için 

ise baz› Avrupa hükümetleri gayret ediyor. Bu flekilde, bir paradoks ortaya ç›kmaktad›r: Avrupa Bosna'da 

‹slam devleti oluflturmaktad›r." 

Di¤er bir f›rsatta ayn› sorun üzerine flöyle demifltir: 

"Ülkeden kaçan baz› sözüm ona entelektüeller Aliya'n›n Bosna Hersek'in bütünlü¤ü için yeterince 

mücadele etmedi¤ini ve o olmasayd› her fleyin en güzel düzende olaca¤›n› vb. yaz›yorlar. Bir yaz›da benim 

‹slam devleti kurmak istedi¤im ve dünyan›n Bosna'y› yok etme iste¤inin sebebinin de bu oldu¤u yaz›yor... 

Peki o halde S›rplar neden Vukovar'a sald›rd›, Dubrovnik'i neden bombalad›lar? Acaba orada da m› 

‹slami devlet kurulmaya çal›fl›l›yor? Aç›k iflgal politikas› söz konusudur ve bunu bütün dünya çok iyi 

biliyor." 

Aliya ‹zzetbegoviç, siyasi, ahlaki ve etik tutum ve faaliyetleriyle özellikle küçük millet ve devletlerin, 

devlet ideolojisi u¤runa mücadele etmek zorunda olduklar› fleklindeki paradigmay› ortaya atm›flt›r. 

Stratejik hedeflere sad›k kalmak, ayn› zamanda uluslararas› ve yerli flartlar›n bütün karmafl›kl›¤›n› kabul 

etmek ve zorunlu taviz ve uzlaflmalara haz›r olmak... Bosna Hersek Devleti'nin korunmas› ve geliflmesi 

doktrininin özü budur. O bunu belki en iyi flekilde Dayton Andlaflmas›'n›n imzalanmas› s›ras›nda ifade 

etmifltir: 

"Bu belki adil bir bar›fl de¤ildir, fakat savafl›n devam etmesinden daha adildir. Böyle bir durumda, 

böyle bir dünyada, daha iyi bir bar›fl sa¤lanamazd›. Halk›m›z ve ülkemiz için adaletsizlik dozaj›n›n 

asgariye indirilmesi için elimizden gelen her fleyi yapt›¤›m›za Tanr› flahittir." 

Bir baflka seferinde yeni flartlar alt›nda da bu doktrine uymak gerekti¤ini belirtmifl ve flöyle demifltir: 

48

"Bar›fl sa¤land›ktan sonra bizi bekleyen fleyler hiç kolay olmayacakt›r. Sadece savafl›n oldu¤u 

o günleri s›kça anaca¤›m›zdan korkar›m. Bu, ayn› zamanda, mücadelenin askerî araçlarla de¤il politik 

olarak da devam etmek zorunda oldu¤u anlam›na gelmektedir. Bu y›llarca ve hatta nesillerce sürecek 

ikinci tip bir mücadele olacakt›r, fakat bu mücadelede flanslar bizim lehimizedir." 

Oturum Baflkan› 



Say›n Trnka'ya çok teflekkür ederiz. Bosna Anayasas›'n›n, o çok toplumlu, çok dinli toplumun anayasas›n›n 

haz›rlanmas›nda nas›l bir süreçten ve felsefî yoldan geçildi¤ini anlatmas› bak›m›ndan çok güzel oldu. 

Türkiye'ye Aliya ‹zzetbegoviç'i tan›tan, "Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam" adl› kitab›nda geçen çok ilginç 

bir konu vard›r. "Dravme Ütopia" bafll›kl› bir konu. Kitab›n içinde küçük bir bölümdür. Siyaset felsefesi 

aç›s›ndan, özellikle komünizm ve faflizm tecrübelerinden geçmifl bir dünyan›n içerisinde dünyay› ütopyalarla 

dönüfltürme tecrübelerinin ne kadar vahim ve asl›nda ne kadar sakat bir tecrübeye dayand›¤›n› çok güzel 

bir flekilde anlat›r orada. "‹nsana yaraflan asl›nda dramd›r" diyor, çünkü dram insan›n karmafl›kl›¤›n›, kaotik 

yap›s›n› da ifade eden bir durumdur. Ütopyalarsa, asl›nda çok dar kal›plard›r. Bir insan, kendisinin ne kadar 

ak›ll› oldu¤unu ve herkese yetecek kadar fikirleri oldu¤unu söylüyorsa, bizlere, kendi içinde bir ütopya 

kuruyordur. Bunu kim yaparsa yaps›n; ister Marks olsun, ister en büyük filozof olsun, isterse Platon olsun,- 

ki Platon’un kurdu¤u devlet, küçük, dar bir devletti; s›n›rl› ve kal›pl› bir dünya idi- insan›n, küçük sürprizlere 

aç›k dünyas›na denk düflemez. Aliya ‹zzetbegoviç'in kitab› ile, yaflant›s› ve uygulamas›, birbirine çok denk 

düflen bir mutabakatt›r. Aliya ‹zzetbegoviç, o ütopik liderlerin, Markslar›n, Leninlerin yapt›¤› gibi, halka 

ra¤men halk için mant›¤›yla kal›plar ve s›n›rlar kurup, halk› o kal›plara uydurmaya çal›flmam›flt›r. Milleti 

çok iyi tan›m›fl ve o milleti buldu¤u yerde, halk›n önüne düflerek, ona liderlik yapmaya çal›flm›flt›r. O milletin 

kafas›na, tepesine ç›k›p, ona bir kal›p, form, biçim çizmeye çal›flmam›flt›r. O yüzden, mesela onun siyasetteki 

dinî prati¤i, dünyadaki di¤er devletlerinkine hiç benzemez. Kimseye zorla namaz k›ld›rmam›flt›r, kimseye 

‹slam'› zorla benimsetmeye çal›flmam›flt›r; kendi halk›na bile. Çünkü halk›n› buldu¤u yerde alm›flt›r. Tabii 

ki örnek olmaya, e¤itmeye de çal›flm›flt›r. Ama bu zorla olmam›flt›r. Di¤er ütopik liderler gibi davranmam›flt›r. 

Bir Müslüman siyasetçiye yak›flan› yapm›flt›r. Herkesin birbirine sayg› duyaca¤› bir siyasi çerçeve çizmeye 

çal›flm›flt›r. Bu devlet adam› kimli¤inin daha iyi netleflebilmesi için, Sözü Say›n Senadin Lavic Bey'e 

b›rak›yorum. 

49


Saraybosna Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 

Bir Devlet Adam› Olarak Aliya ‹zzetbegoviç 

I 

Bosna Hersek Devleti, Avrupa'n›n güneydo¤u bölümünde meydana 

gelen tarihî-politik geliflmelerin bir sonucudur. ‹smine ilk kez onuncu 

yüzy›lda Konstantin Porfirogenit'in De Administrando Imperio isimli 

eserinde rastlamaktay›z. Bu, Bosna ad›n›n (Horion Bosona) on as›r boyunca 

dünya tarih sahnesinde mevcut oldu¤unu göstermektedir. Bosna'n›n tarih 

seyrinde kendi milletini do¤urdu¤unu, flekillendirdi¤ini ve dünyan›n di¤er 

milletleri aras›nda tan›n›r k›ld›¤›n› hat›rlatmak önemlidir. Bosna ve onun 

milleti bir hiçten gelmemifltir, bu millet tarihin ve o bölgede uzun y›llar 

boyunca cereyan eden iç olaylar›n gerçek meyvesidir. Boflnaklar, Bosna'n›n 

ayr›lmaz parças›d›r. ‹nsan iliflkileri ve ortak kader topra¤›ndaki eserlerin 

tarihinden süregelen bu büyüme, hiç de a¤r›s›z ve tesadüfî bir süreç de¤ildir. 

Bu büyüme az veya birçok zorlukla her zaman gerçekleflmekte ve birçok 

millet bundan kendi mitlerini yapmakta, kendi ola¤anüstü 

temellendirmelerini, soy özelliklerini, bu dünyadaki ayr›cal›¤›n›n ve afl›r› 

gücünün antesendent flartlar›n›, gerçekçi olmayan dünya vizyonlar›n›, 

tarihteki ayr›cal›kl› yeri hakk›ndaki temelsiz görüfllerini ve de¤erlerini 

oluflturmaktad›r. Boflnaklar, az say›l› ve gururlu bir millet olarak, kendilerini 

mitlerle yormam›fllar ve komflular›ndan baz›lar›n›n kendilerini "göksel 

kavim" (seçilmifl millet) sanmas› gibi mitler oluflturmam›fllard›r. Boflnaklar'›n 

kendilerine ait tarihî parlakl›klar›, Bosna'n›n ç›karlar›n› gerçeklefltirmeyi 

bilen krallar› ve Ortaça¤ hükümdarlar› vard›. Ayn› zamanda Bosna, Osmanl› 

‹mparatorlu¤u'na dokuz büyük vezir vermifltir. Hepsi sadece 67 y›l aral›¤›nda 

bu görevlerde bulunmufllard›r, birinci Rüstem Pafla Opukoviç'ten (1544) 

sonuncu Kuyucu Murat Pafla'ya kadar (1607-1611). 1 Ayn› zamanda 

1 

Mustafa ‹mamoviç, Boflnaklar Tarihi, BZK Preporod, Saraybosna, 1997, sayfa 156; Noel 

Malcolm, Bosna Tarihi, Zagreb/Saraybosna, 1995; Mehmedaliya Boyiç, Bosna ve Boflnaklar 

Tarihi, TDK fiahinpafliç, Saraybosna, 2001. 

50

Boflnaklar'›n kendi tarihî trajedileri, zulme u¤ray›fllar›, yol aray›fllar›, ç›kmaz sokaklar›, aldanmalar› da 

olmufltur... Bununla beraber Ban Kulin, Tvrtko I Kontromaniç, Kovaçeviç'ler, Sankoviç'ler, Siyeriçiç'ler, 

Todoroviç'ler, Ljuboviç'ler, Brankoviç'ler, Staniçiç'ler, Sokullu Mehmet Pafla, Ahmet Bey Hersegoviç 

(1500, 1502 ve 1511 y›llar›nda olmak üzere üç kere vezir-i azaml›k görevinde bulunan Herseg Styepan 

Kosaça'n›n o¤lu), 1737 y›l›nda Banja Luka'daki flanl› mücadele, 2 Hüseyin Kaptan Gradaflçeviç, Müftü 

fiemsekadiç ve günümüzde, etnik ve dinî inanca bakmaks›z›n onu tek vatanlar› olarak hisseden ve seven 

Bosna Hersekli insanlardan gururla söz ediyorlard›. 

Aliya ‹zzetbegoviç kendi milletine benziyordu ve ondan herhangi bir fleyle ayr›lmaya da çal›flm›yordu. 

8 A¤ustos 1925 tarihinde Bosanski fiamac'da do¤mufl, 19 Ekim 2003 tarihinde Saraybosna'da vefat 

etmifltir. Hukuk okumufltur ve hayat›nda çok önemli ifller yapm›flt›r. ‹nançlar›ndan ve fikirlerinden dolay›, 

eski Yugoslavya'n›n komünist hükümeti taraf›ndan hapsedilmiflti. 1989 y›l›nda Berlin Duvar›'n›n y›k›lmas›, 

dünya iliflkilerinde dönemsel de¤iflikliklerin meydana gelece¤inin sinyaliydi. Olaylar, vatan›na ve 

milletine karfl› sorumluluk hissedenler için bir fley yapma zorunlulu¤una dair aç›k iflaretlerdi. 1989 

y›l›nda Zürich'te A. Zulfikarpafliç 3 ile beraber S›rplar'›n bask›n oldu¤u sosyalist Yugoslavya içerisinde 

Boflnaklar›n -o dönemde Müslümanlar'›n- reafirmasyon plan›n› ve fikrini ortaya atm›flt›r. 1990 y›l›n›n 

bahar mevsiminde (May›s ay›nda) Demokratik Eylem Partisi (SDA) do¤mufltur. 4 Ayn› y›l›n sonbahar 

mevsiminde ise Bosna Hersek'teki çok partili seçimden sonra ‹zzetbegoviç Bosna Hersek Cumhuriyeti'nin 

ilk cumhurbaflkan› olmufltur. 1991 y›l›nda H›rvatistan'da savafl ç›km›flt›r. Burada isyanc› S›rplar, 

S›rbistan'›n da deste¤ini alarak H›rvatistan topraklar› içerisinde 'Republika Srpska Krajina' (S›rp 

Cumhuriyeti) isimli bir para-devlet kurmufllard›r. Bütün bu y›l boyunca ‹zzetbegoviç, Yugoslavya 

cumhuriyetleri aras›nda bir çeflit iflbirli¤i ve bar›fl›n korunmas› için yap›lan görüflmelerde yard›mc› 

olmaya çal›flt›. Fakat ‹zzetbegoviç, eskiden beri planlanan ve projesi oluflturulan büyük devlet olma 

hayaline karfl› fazla etkili olamam›flt›r. Milofleviç, Tudjman ile, S›rp ve H›rvat milletlerinin "büyük" 

etnik devletlerinin oluflturulmas› üzerinde anlaflm›flt›. Özellikle eski Yugoslavya Cumhuriyetleri olan 

Slovenya ve H›rvatistan'›n baflard›¤› gibi Bosna Hersek halk›n›n da referandumda Bosna Hersek'in 

2 Bu konuda çok detayl› tarihî-politik analizi Banja Luka'da 1737 Y›l›ndaki Mücadele, Sebepler ve Sonuçlar kitab›nda 

Enes Pelidiya yapm›fl ve yazm›flt›r, el-Kalem, Saraybosna, 2003. 

3 

Adil Zulfikarpafliç 20. yüzy›l›n altm›fll› y›llar› bafl›ndaki göçte etkili olmufltur ve Boflnaklar'›n afirmasyonuna ve Boflnak 

milletin do¤ru olmayan ve kand›r›larak verilen kimlikten kesin olarak kurtulmas›na çok büyük katk›da bulunmufltur. Bu 

konu hakk›nda, ‹sviçre'nin Fribourg kentinde yay›mlanan Bosanski Pogledi (Bosnal› Bak›fl) dergisinde bir makale 

yazm›flt›r (Eylül-Ekim 1963). Bundan sonra Smail Baliç'in yazd›¤› Boflnaklar›n Kültürü kitab› ortaya ç›km›flt›r. Fakat o 

dönem Yugoslavya's›nda Boflnaklar için siyasi iklim mevcut de¤ildi, çünkü Boflnak milleti için tam tan›mlanmayan 

"Müslümanlar" kelimesi henüz yasal de¤ildi. Ancak CK SK BiH'n›n 17. toplant›s›nda, -1968 y›l›n›n fiubat ay›nda- "tarihin 

ve günümüzün sosyalist deneyimlerinin, Müslümanlar'›n ayr› bir millet oldu¤unu tasdik etti¤i..." fleklinde bir tesbit 

yap›lm›flt›r. Yetmiflli y›llar›n bafl›nda Boflnaklar Yugoslavya'da say›m olarak üçüncü milletti (1971 y›l›nda yap›lan say›mda 

Boflnaklar'›n nüfusu 1.729.932 olarak kaydedilmifltir. Bu ise toplam nüfusun %8,4'ünü teflkil ediyordu). Ancak 28.9.1993 

tarihinde, ‹kinci Boflnak Konseyi'nde, tarihî Boflnak isminin milletine iadesine karar verilmifltir. 

4 

Aliya ‹zzetbegoviç'in çok uygun ve oldukça detayl› bir söylev yapt›¤› Demokratik Eylem Partisi'nin kurultay› 26.5.1990 

tarihinde Saraybosna'da yap›lm›flt›r. Söylev, Aliya ‹zzetbegoviç'in Köle Olmayaca¤›z isimli kitab›ndan okunabilir. 

Konuflmalar 1990-1995, Seçili Eserler, Kitap 7, Oko, Saraybosna, 2005, sayfa 17-21. 

51

a¤›ms›zl›¤›n› tercih etti¤i 1 Mart 1992 tarihinden itibaren, Boflnaklar için zor günler bafllam›flt›r. 5 

Ba¤›ms›zl›¤›n ilan›ndan sonra, Bosna Hersek Parlamentosu Bosna Hersek'in ba¤›ms›zl›¤›na iliflkin bir 

deklarasyon yay›mlam›flt›r. Bunun üzerine Bosna Hersek Cumhuriyeti uluslararas› düzeyde kabul edilmifl 

ve bayra¤› New York'taki Birleflmifl Milletler binas›n›n önünde dalgalanm›flt›r. Fakat SDS ve Radovan 

Karadziç'in temsil etti¤i Bosnal› S›rplar'›n bir bölümü, Bosna Hersek'in ba¤›ms›zl›¤›n› ve uluslararas› 

kabulünü saymayarak y›k›m ve zulüm yoluna gitmifllerdir. S›rp akademisyenlerin tarihte efline rastlanmayan 

ve ak›l almaz hayallerini gerçeklefltirmeye çal›flan Slobodan Milofleviç baflkanl›¤›ndaki S›rbistan 

rejiminden destek alan isyanc› S›rplar, yavafl yavafl Bosna Hersek'te "S›rp özerk bölgeleri" ve daha sonra 

"S›rplar'›n Bosna Hersek Cumhuriyeti" olarak adland›r›lan bölgeleri oluflturmaya bafllam›fllard›r. ‹flgal 

ettikleri Bosna Hersek topraklar›n›n ismini k›saltarak bu bölgeye S›rp Cumhuriyeti demifllerdir. Büyük 

S›rp tasar›mc›lar›, ba¤›ms›z ve ortak Bosna Hersek için mücadele veren ‹zzetbegoviç'e, Boflnak milletine 

ve Bosna Hersek halk›n›n di¤er temsilcilerine, Bosna Hersek Cumhuriyeti'nin varl›¤›n› kabul etmeyeceklerini 

ve bu devletin ve halk›n›n yok edilmesi için zafere ulaflana kadar savaflacaklar›n› aç›kça belirtmifllerdir. 

Bu flekilde 1992 y›l›n›n Nisan ay›nda, uluslararas› düzeyde kabul gören Bosna Hersek'e karfl› büyük 

S›rp sald›r›s› bafllam›fl ve bu sald›r› 1995 y›l›na, Dayton Andlaflmas›'n›n imzalanmas›na kadar devam 

etmifltir. Uluslararas› topluluklar, bu korkunç y›k›m› mesafeli bir bak›flla takip etmifller ve ne oldu¤unu 

anlam›yormufl gibi yapm›fllard›r. Bu arada S›rp paramiliter güçleri ülkenin büyük bölümünü iflgal etmifl, 

Boflnaklar'› katletmifl ve topraklar›ndan sürmüfltür. Sald›r› boyunca silah ambargosu devam etmifltir; 

düflman›n kolayca öldürebilmesi için kurban›n elleri ba¤lanm›flt›r. Ambargo, Yugoslavya ordusuyken 

Milofleviç'in iflgal ordusuna dönüflen gücün silah üstünlü¤ünü art›r›yordu. Bosna, Birleflmifl Milletler'den 

ve Avrupa ülkelerinden bekledi¤i yard›m› alam›yordu. 

Bütün bunlar olurken Bosna Hersek Ordusu oluflturulmaya çal›fl›l›yordu; bu ordu insanüstü çabalarla 

Bosna Hersek'te sahip oldu¤umuz fleyleri korumay› ve muhafaza etmeyi baflarm›flt›r. Bosna Hersek 

Cumhuriyeti'nin ve Baflkan› Aliya ‹zzetbegoviç'in seçene¤i yoktu, daha do¤rusu Karadjordjevo'nun - 

Tudjman ve Milofleviç'in anlaflmas›- ve daha sonra Graz'›n -Boban ve Karadziç- efl güdümlü yönetimi 

taraf›ndan ciddi bir flekilde yok edilmesi planlanan devletin ve milletin sübutu için mücadele etmekten 

baflka seçene¤i yoktu. 

II 

Aliya ‹zzetbegoviç hakk›nda bir devlet adam› olarak söz edildi¤inde, Bosna Hersek'in dramatik bir 

tarihsel süreçte, baflkan› oldu¤u dönemdeki siyasi ve toplumsal-tarihsel faaliyetleri kastedilmektedir. 

Bir baflka deyiflle, bir cumhurbaflkan› olarak, içinde bulundu¤u durumun siyasi olarak fark›nda ve 

5 

Bosna Hersek vatandafllar›, 29.2.1992 tarihinde yap›lan referandumda, ba¤›ms›z, bütün ve egemen bir devlet yönünde 

oy kullanm›fllard›r. 6 Nisan 1992 tarihinde Bosna Hersek Cumhuriyeti, bir hukuk devleti olarak uluslararas› Avrupa 

toplulu¤u taraf›ndan kabul görmüfltür. Ayn› gün S›rp isyan› ve Bosna Hersek'e efl zamanl› bir sald›r› bafllam›flt›r. Sald›r› 

ile Bosna'n›n ve Boflnaklar'›n yok edilmesi planlanarak 'Büyük S›rbistan' oluflturulma hayali gerçeklefltirilecekti. Bir 

zaman sonra, daha do¤rusu 21 May›s 1992 tarihinde Bosna Hersek, Birleflmifl Milletler'in üyesi olmufltur. Maalesef o 

günlerde Bosna, S›rbistan'dan organize edilen ve yöneltilen kanl› bir sald›r›n›n kurban›yd›. 

52

tamamen sorumlu oldu¤u farz edilmektedir. ‹zzetbegoviç; bir devlet adam› olarak idare, yönetim, 

uygulamalar, olumlu düflüncelerini gerçeklefltirme s›ras›nda yaflad›¤› s›k›nt›lar, savafl durumunda 

karfl›laflt›¤› flartlar, s›n›rl› olanaklar, olumsuz dünya tutumu, müslümanlar› dinden so¤utma çal›flmalar›, 

Balkan halklar› hakk›nda tek tip hikayeler vb. fleylerin bilincindedir. Bu bilinç, kendi imkânlar›n›n 

fark›nda olmas›nda, uluslararas› tutumu bilmesinde, kendisinde ve düflmanlar›n potansiyellerinde vücut 

bulmaktad›r. Kendi imkânlar›n› nas›l optimize etmeli, büyük S›rp faflistlerin ac›mas›zca sald›rd›¤› ülke 

için baflar›yla sonuçlanacak en iyi veya en etkili ad›m› nas›l atmal› sorusu ‹zzetbegoviç'in karfl›s›na 

sürekli ç›k›yordu. Bunu en iyi flekilde anlatan ifadeyi her gün duyuyoruz: "‹ki kötüden, zarar› daha az 

olan› (ehven-i flerreyn)" seçmek. Bir cumhurbaflkan› olarak bulundu¤u pozisyon buydu ve bu, karar 

verme s›ras›nda bir yöneticinin hissedebilece¤i en ac› olayd›r. ‹yi olmayan bu durum, deyim yerindeyse 

"ola¤and›fl› durum" ve olay Bosna Hersek topraklar›ndaki hayat› ve insan potansiyellerini tehdit ediyordu. 

‹zzetbegoviç bütün bu zaman boyunca "gücün sinizminin" (Peter Sloterdiyk) ve özellikle uluslararas› 

toplulu¤un veya güya uluslararas› hukuku, düzeni ve de¤erleri temsil eden kurulufllar›n sinizminin 

fark›ndayd›. Bosna Hersek vatandafllar›n›n, özellikle Boflnak milliyetli olanlar›n zulme u¤rad›¤› flartlar 

alt›nda, Bosna Hersek Devleti topraklar›n›n yasal hükümetin idare etti¤i bir bölümünde yaflayan ve 

Boflnak ve H›rvat komflularla beraber savafl›n korkunç yüzüne maruz kalan S›rp halk›na karfl› ‹zzetbegoviç, 

intikama ve kötülü¤e kötülükle karfl›l›k vermeye izin vermemifltir. Kendilerini savunma durumunda 

olanlarla sald›rganlar›, ayn› oranda sorumlu savafl taraflar› olarak eflit tutmaya çal›flan kötü niyetli 

kimselerin dikkatlerini ‹zzetbegoviç'in biyografisinde yer alan bu hususa özellikle çekmek gerekir. Bosna 

Ordusu planl› veya herhangi bir flekilde soyk›r›m yapm›yordu ve onun baflkomutan› olarak ‹zzetbegoviç'in 

bunda büyük rolü vard›. ‹zzetbegoviç Bosna Hersek Devleti'nin gelece¤i hakk›nda bilinç sahibiydi. Bu 

bilincini Dayton Bar›fl Sözleflmesi imzaland›ktan sonra özellikle belirtmifltir. Bosnal› bir insan olarak 

devletinin tarihî ve uluslararas› düzeyde kabul edilen s›n›rlar içerisinde var olmaya devam etti¤ini 

biliyordu. Bosna Hersekli halk taraf›ndan çok a¤›r bedeller ödenen devletin bütünlü¤ünün korunmas›, 

‹zzetbegoviç'e zorla sokulduklar› savafl›n, S›rbistan ve Karada¤ ile daha sonra H›rvatistan sald›r›s›ndaki 

flartlar›n vizyonunu göstermifltir. Art›k ‹zzetbegoviç'in temel ve en büyük amac›n›n, Bosna Hersek 

Devleti'ni, toprak bütünlü¤ünü ve ba¤›ms›zl›¤›n› korumak oldu¤u çok aç›k ve nettir. Çok büyük insanî 

ve maddi kay›plarla beraber bu amaç k›smen gerçekleflmifltir ve Bosna Hersek Devleti'nin gemisi 

uluslararas› kurulufllara ve birliklere do¤ru yüzmektedir. 

‹zzetbegoviç, görevi s›ras›nda çok zor kararlar› vermek durumunda kal›yordu. Bu kararlar›n muhtemelen 

en zor olan› Dayton Peace Accord olarak adland›r›lan› idi. Bu sözleflme, Bosna Hersek Devleti'nin etnik 

bölgelere dayal› prensip do¤rultusunda düzenlenmesi yolundaki adaletsiz, sinik ve tehlikeli tavizlerin 

toplam›yd›. Cumhurbaflkan› oldu¤u dönemde, dünya genelinde çok say›da dosttan sayg› gören ve tan›nan 

biri olarak ‹zzetbegoviç, Bosna Hersek cumhurbaflkanl›¤› dönemini bar›fl içerisinde geçirme flans›na 

sahip olamad›. Örne¤in karfl›l›kl› görüflmelerde, devlet ziyaretlerinde, arkadafll›klarda, galeri ziyaretlerinde, 

klasik müzik veya 'sevdalinka' 6 konserlerinde keyif alarak, yaflam çevresinin ve tehlike alt›nda olan 

hayvan türlerinin korunmas› için organize edilen forumlara kat›larak vb. Fakat bütün dünyan›n gözleri 

6 

Bosna Hersek'te çok sevilen bir flark› türü. (Tercüman›n notu) 

53

önünde korkunç bir sald›r›ya maruz kalan bir devletin baflkan› olarak ‹zzetbegoviç hiçbir zaman geri 

ad›m atmad›, hiçbir zaman boyun e¤medi ve köle olmay› kabul etmedi -"kölelik bilincini" reddetti-; 

hayatta kalmak için mücadele eden ve yaflama iste¤ini gelifltiren, Bosna Hersek'in ayakta kalmas› için 

istekli olan ve bu duyguyu günümüzde de sorgulanmayacak flekilde belli eden bir halk›n bafl›nda ve 

liderleri olarak sald›r›ya kararl› bir flekilde karfl› koymufltur. 

Aliya ‹zzetbegoviç flüphesiz çok güç olan ve çok fley gerektiren devlet adaml›¤› fonksiyonunu, zor 

ve insanc›l olamayan bir zamanda, özellikle devlet ve halk›n›n ayakta kalmas› için zor olan bir dönemde 

hakk›yla yapm›flt›r. O hiçbir zaman, Balkan-S›rp tarz›nda bir idareci veya yönetici olmam›flt›r. Yapaca¤›m›z 

bütün eklemeler, iyi veya kötü niyetli, ‹zzetbegoviç'in bir demokrat ve demokratik lider olarak belirli 

çizgilerini ve tutumlar›n› sergiledi¤i savafl durumunu göz önünde bulundurmal›d›r. Haag'ta sorgulanan 

Milofleviç'in bafl›nda bulundu¤u S›rp devletinin yönetiminde organize edilen bir sald›r›ya maruz kal›nan 

böyle bir durumda yöneticilik yapmak elbette ki çok zordu. Verdi¤i kararlar›n etkisi ve ulaflt›¤› noktalar 

konusunda herhangi bir tutum belirlerken, bu kararlar›n savafl flartlar› alt›nda verildi¤ini ve söz konusu 

flartlar›n karar vermeyi zorlaflt›rd›¤›n› göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Cumhurbaflkan› ve Bosna 

Hersek Cumhuriyeti Ordusu'nun baflkomutan› olarak ‹zzetbegoviç, sonu olmayan imtihanlarla yüz yüze 

bulunuyordu ve neredeyse her zaman "ehven-i flerreyn"i seçmek zorundayd›. Özellikle 1995 y›l›nda 

Bosna Hersek'in do¤usunda yaflanan olaylarda kararl›l›¤›n› göstermifltir. 7 Bir devlet adam›n›n böylesi 

bir pozisyonu hiç de iyi bir durum de¤ildir ve hiçbir zaman "devletsel bir memnuniyet" vermemektedir, 

çünkü yetersiz olma korkusu, hükümdarl›k sisteminin kaliteli bir flekilde ifllemesi için zorunlu olan 

görevlerin yerine getirilmesi s›ras›nda karfl›lafl›labilecek imkâns›zl›k ve s›n›rl›l›k duygusu her zaman 

bafl gösterebilir. Fakat ‹zzetbegoviç, ard›nda, bak›l›nca insan›n çekti¤i ac›lar›n anlafl›labilece¤i yaz›l› 

izler b›rakm›flt›r. Aliya, kendi zaman›nda önemli olan her fley hakk›nda konufluyor ve yaz›yordu. 8 

III 

Cumhurbaflkan› oldu¤u dönemde belki de en ac› ve en zor fley, Bosna Hersek Cumhuriyeti'ni bölmeye 

gelen insanlarla görüflmeler yapmakt›. Uluslararas› arabulucular olarak adland›r›lan bu kifliler daima 

Bosna Hersek aleyhine çal›flm›flt›r. Bunlar Oven, Vens ve Karington'du. Bunlar Bosna ve Boflnaklar'a 

sayg›s›zca ve Bosna'y› tan›mayarak yaklafl›yordu. Bosnal› taraf› direnifl yapmamaya iknaya çal›fl›yordu, 

onlara göre teslim olup büyük S›rp iflgalcilerin hükmü alt›na girmek gerekiyordu... ‹zzetbegoviç hiçbir 

7 

Birleflmifl Milletler komutas› alt›nda bulunan uluslararas› güçlerin Srebrenica ve Zepa'daki ihanetinin korkunç sonucunu 

gören ‹zzetbegoviç ve Bosna Hersek Cumhuriyeti Ordusu, Birleflmifl Milletler'e Gorazde'de ayn›s›n› yapmaya izin 

vermemifltir. Gorazde, Bosna Hersek Cumhuriyeti Ordusu'nun insanüstü u¤rafllar› sonucunda kurtar›lm›flt›r. ‹zzetbegoviç 

bu ihanet ve zulüm s›ras›nda bile Bosna Hersek Cumhuriyeti Ordusu'na, S›rp sivillerinden intikam almaya izin vermemifltir. 

8 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Seçili Eserleri: ‹slam'›n Yeniden Do¤ufl Problemleri - ‹slam Deklarasyonu; Do¤u ve Bat› Aras›nda 

‹slam; Özgürlü¤e Kaç›fl›m - Hapishane Notlar› 1983-1988; Hat›ralar - Otobiyografi Notlar›; Bosna Büyük Bir S›rd›r - 

Röportajlar 1989-1995; Bilgelik ve Sab›r Zaman› - Röportajlar 1996-2003; Köle Olmayaca¤›z - Konuflmalar 1990-1995; 

So¤uk ve Ac› Bar›fl Günleri - Konuflmalar 1996-2003; Dünya Geçidinde - Beyanlar, Konuflmalar, Mesajlar, Mektuplar 

1990-2003; ‹nsani Tercihin Onuru, Saraybosna 2005. 

54

zaman kapitülasyon imzalamam›flt›r. Ateflkes ve bar›fl sözleflmesi imzalad›¤› do¤rudur, fakat hiçbir 

zaman Bosna ve Boflnaklar'›n "yok olmas›n›" imzalamam›flt›r. Birçok kifli, Dayton Andlaflmas›'n› 

imzalad›¤› için kendisini suçlamaktayd›; fakat esas bunun karfl›l›¤›nda ne oldu¤u sorusu yan›ts›zd›! 

Bugün Bosna, Avrupa ve dünya ak›mlar›n›n yol ayr›m›nda bulunmaktad›r ve büyük S›rp faflistleri onu 

art›k bu yolda durduramazlar. Demokratizasyon süreci, etnik ayr›mc›l›¤a ve tek tarz düflünce flekline 

galip gelecektir. Bu ‹zzetbegoviç'in de¤erlendirmesinin bir bölümü ve Dayton paketini kabul etmesinin 

sebebiydi. 

‹zzetbegoviç Bosna Hersek halk›n›n özgürlü¤ü, varl›¤›, demokrasi ve ça¤dafl dünyaya aidiyet için 

verdi¤i mücadeleyi flüphesiz en zor flartlar alt›nda sembolize etmifltir ve Boflnak varl›¤›n› afirme 

etmeye, demokrasi ve insan haklar›n› savunmaya çal›flm›flt›r. Fakat ‹zzetbegoviç'in bar›flta nas›l bir 

devlet adam› olaca¤›n› hiçbir zaman göremeyece¤iz. Bundan dolay›d›r ki "‹zzetbegoviç, bar›fl içindeki 

Bosna'da nas›l bir cumhurbaflkan› olurdu?" sorusu daima var olacakt›r. Bu sorunun cevab›n› ancak 

tahmin edebiliriz. Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam isimli kitab›nda, gelece¤in, sosyal demokrat sistemlerde 

ve politik yön belirlemelerinde yatt›¤›n› öngörmektedir. Bu görüfl, içlerinde sosyal adalet, eflitlik ve 

demokratik karar verme fikrini tafl›yan Boflnaklar'›n ve Bosna Hersek vatandafllar›n›n ço¤unun zihniyetine 

ve içeri¤ine oldukça yak›nd›r. Aliya, korkunç savafl ortam›nda demokratik bir devlet adam› olduysa 

Bosna Hersek Cumhuriyeti'nin cumhurbaflkan› olarak bar›flta da demokrasiden yana olaca¤›n› tahmin 

edebiliriz. 

Fikirlerimi birkaç düflünce içerisine toplamam zor olacakt›r. O halde Aliya ‹zzetbegoviç'in 

resmini, ilerideki tutumlar›n› sergilemekle en az›ndan biraz daha aç›klayabilirim: ‹zzetbegoviç çok zor 

flartlar alt›nda cesur bir flekilde ve çok kapsaml› kararlar vermekteydi. ‹zzetbegoviç her zaman Bosna 

Hersek devletinin ve halk›n›n menfaatlerini gözetmifl ve korumufltur. O bar›fl yanl›s›yd›, kendini bar›fla 

adam›flt› ve insanlar aras›nda zorlama ve nefretten uzak diyalogdan yanayd›. Sonuç olarak, ‹zzetbegoviç 

gelece¤e bak›yordu. Günümüzde de bizim için bu devlet, faaliyetlerin istikrarl› bir karakteristi¤i 

olmal›d›r. Bu, yeni hayata bakt›¤› ve geçmiflin deliliklerine hiçbir zaman köle olmad›¤› manas›na 

gelmektedir. Sadece; geçmifle yenilmeyenlerin veya geçmifle tutsak düflmeyenlerin gelece¤i vard›r. 

Cumhurbaflkanlar› hakk›nda s›kça mitler yap›lmakta, fakat ‹zzetbegoviç miti sevmemekteydi. Bosna 

Hersek'in halk› gibi oldu¤u için, ‹zzetbegoviç, hakk›nda mitler yap›lmas›na izin vermeyen bir insan ve 

devlet adam›yd›. Onun, Saraybosna Kovaçi'de bulunan mezar› buna en iyi flekilde tan›kl›k etmektedir; 

o her zaman, zulmün karfl›s›nda korkup titremeyenler aras›nda olmak istemifltir... 

55




Say›n Lavic'e çok teflekkür ederim. 

Bugünkü konuflmac›lar›n ço¤unun sözlerindeki bir ifadeye dikkatinizi çekmek ve buna dair birkaç 

cümle söyleyerek oturumu kapatmak istiyorum. "Türkiye, Bosna Hersek'e yard›m etti" deniliyor. Bence, 

flu anki sürece kadar olan zamana dönüp bir bakmam›z gerekiyor. Evet Türkiye Bosna Hersek'e yard›m 

etti, ama as›l yard›m› Bosna Hersek Türkiye'ye yapt›. Türkiye Bosna'ya yapt›¤› yard›mla kendini keflfetti, 

bu sayede üzerindeki ölü topra¤›n› büyük ölçüde silkelemifl oldu. Kendisi d›fl›nda kalan kimselere, 

Bosna'ya yard›m ederek, kendi köklerine, tarihine olan ba¤lar›n› hat›rlam›fl oldu. Türkiye'nin, Cezayir'e, 

Balkan ülkelerine, Kosova'ya, Makedonya'ya olan ilgisi, kendisine tekrar dönüyor. Bunu böyle düflünmeliyiz 

diye düflünüyorum. 

Hepinize teflekkür ederim. 

56

B‹R DÜfiÜNÜR 

II. OTURUM 



Prof. Dr. Cemalettin LATIC 

Prof. Dr. fiaban Ali DÜZGÜN 

Sad›k YALSIZUÇANLAR 

Mahmut AKIN 

57


Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi (‹SAM) 

Bir Düflünür 

Hepinizi hürmetle selaml›yorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç, Türkiye'de daha siyasi kimli¤i ile ortaya ç›kmadan 

önce bir düflünür olarak tan›nd›. Bu fikirler çerçevesinde, ‹slami toplumlar 

aras›nda iliflkilerin ne flekilde gitti¤ini de ö¤renmifl oluyoruz. O nedenle 

Aliya ‹zzetbegoviç, hem Türkiye'deki Müslümanlar hem de di¤er 

Müslümanlar için bir ‹slam düflünürüdür. Bunu söylerken asl›nda flunu 

düflünmemiz gerekmektedir. Aliya ‹zzetbegoviç'i düflünür yapan nedir? 

Onun Türkiye'de bir düflünür olarak tan›nmas›n› sa¤layan eserinin ad›, 

Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam'd›r. Burada iki farkl› durum söz konusudur. 

Düalizm denilen ve Descartes'e kadar götürülen bir düflünce düzeni hakimdir. 

Descartes'teki ruh ve beden ayr›m› ve bu ayr›m›n afl›lamaz bir flekilde ortaya 

ç›kt›¤› ve Bat›'daki hastal›klar›n da temelini oluflturdu¤u yönünde düflünceler 

söz konusudur. Ama Aliya ‹zzetbegoviç'e bakt›¤›n›zda bu ikilik, modern 

dönemdeki bu kartezyen düflünceyle s›n›rl› de¤ildir. Kartezyen düflünce, 

kendisinden daha esasl› bir düflüncenin bir süreçte daha belirginleflmesi 

olarak arz etmifltir. Bu eser yaz›l›rken Do¤u dendi¤inde kast edilen fley 

Orient de¤ildi. Kastedilen fley, Do¤u Bloku idi ve komünizm ile materyalizm 

kast ediliyordu. Komünizm ve Materyalizm'in karfl›s›nda da, H›ristiyanl›k... 

vs söz konusu ediliyordu. O zaman burada kast edilen fley, Materyalizm 

ve ‹dealizm, Materyalizm ve Ruhçuluk, Materyalizm ve H›ristiyanl›k, yani 

dünya sanki bu iki fikir çerçevesinde bölünmüfltür, kartezyen bak›fl›n 

siyasetteki yans›mas› gibi; öbür tarafta, bu ikisinin de içine s›¤mayan, garip 

diyebilece¤imiz bir co¤rafya söz konusudur. ‹flte bunu bilen, bu vak›ay› 

fark eden Aliya ‹zzetbegoviç, geçmifle yönelik bir araflt›rma yap›yor. Bu 

bir tarih araflt›rmas› de¤il, varl›¤›n tarihi anlam›nda bir ontoloji araflt›rmas›d›r. 

Biz, bu anlamda, Aliya ‹zzetbegoviç'in düflüncesini düflünmeye 

bafllad›¤›m›zda görece¤iz ki, onun düflüncesi, siyasetle ba¤lant›l› ahlaki 

meselelerin tart›fl›ld›¤› bir düflünce de¤il, insan›n varl›¤› ile ilgili meseleleri 

ele alan hakiki bir düflünme tarz›, düflünme fleklidir. Bu, Aliya ‹zzetbegoviç'ten 

59

çok öncelere dayanan, Elmal›l› Hamdi Yaz›r'›n da de¤indi¤i, kalbi ile zihni aras›nda bir irtibat› olmayan 

ve çatlak olan bir medeniyettir. Bu çatlak oldu¤u sürece de, do¤usuyla bat›s›yla tüm insanl›¤› felakete 

götürür. Tüm insanl›¤›n, felakete gitmemesi için de, gönlüyle, kalbiyle, zihniyle irtibat kuracak bir 

medeniyete ihtiyac› oldu¤unu ve bu medeniyetin de hem tarihiyle hem de durufluyla ‹slâm medeniyeti 

oldu¤unu, çok aç›kl›kla ifade ediyordu. Bunu dikkate ald›¤›m›zda, Aliya ‹zzetbegoviç'in tefekkürünün 

çok esasl› bir ontoloji oldu¤unu, kendine var›fl, kendini anlama oldu¤unu söyleyebiliriz. Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam adl› kitab›nda çokça kulland›¤› bir fley vard›r. "Hayat esast›r, düflünce, hayata göre ikinci 

derecede önemlidir." Aliya ‹zzetbegoviç'in dedi¤i bu hayat asl›nda varl›kt›r. Varl›k oldu¤u için her 

halükarda düflünceyi önceler, varl›k düflünceyi önceledi¤i için de, o varl›kla irtibat kurdu¤unuz vakit, 

o düflünceyi ona ba¤l› olarak flekillendirebilirsiniz. Ama düflünceyi varl›¤a ba¤lamaya teflebbüs etti¤inizde, 

zorbal›k yapm›fl olursunuz. Varl›¤a zorbal›k yapmaya kalkars›n›z. Varl›¤a zorbal›k yapman›n ad› ise 

siyasettir. Bu nedenle Bat› tarihine dikkat etti¤inizde, Bat› Tarihi'nin bir düflünce tarihi olmaktan çok 

bir siyaset tarihi oldu¤unu fark edersiniz. Bu nedenle Bat›, Bat›'ya karfl› olan tüm düflünceleri bir karfl› 

mit olarak isimlendiriyor. Kast etti¤i fley de budur. Varl›¤a zorbal›k uygulayan, kendisini Tanr› yerine 

koyup, tüm varl›¤› yeniden yaratmaya, flekillendirmeye teflebbüs eden bir tav›r. Bu tav›rlar›na da siyasi 

teoloji diyor. Bu siyasi teolojinin, Heideger'deki karfl›l›¤›, Ontoteolojidir. Tüm bunlar› dikkate ald›¤›m›zda 

biz, Aliya ‹zzetbegoviç'in düflüncesini düflünürken, onu, 20. yüzy›l›n büyük düflünürleriyle ayn› yere 

koyup, onlar›n tart›flt›¤› konularla düflünüp tart›flmam›z laz›md›r. Onu sadece, bir millet için de¤il, tüm 

insanl›¤›n zulümden ve varl›¤›n, düflünceye karfl› tahakkümden kurtar›lmas› fleklinde okumak laz›md›r. 

Bunu kabaca ifade ettikten sonra, sözü, say›n Cemalettin Latic'e b›rakmak istiyorum. 

60

Cemalettin LATIC 

Saraybosna Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi 

Bat›’daki ‹kbal 

Bir Türk ça¤dafl›, Aliya ‹zzetbegoviç'i "Bat›'daki ‹kbal" diye tarif etmiflti. 

Afl›r› olmakla beraber bu de¤erlendirme büyük bir ölçüde do¤rudur. XX. 

yüzy›lda, Pakistan'›n ideolojik olarak temellendirilmesinde ‹slam düflüncesinin 

en büyük figürü olan Muhammed ‹kbal gibi, Aliya ‹zzetbegoviç de kendi 

s›n›flar›nda öncelikli olarak insan özgürlü¤ü, ça¤›m›zda ‹slam düflüncesinin 

yeninden canland›r›lmas›, Müslüman milletlerin üzücü durumlar›n›n 

düzeltilmesi, Müslüman dünyas› ile Bat› ve ‹slam ile di¤er dinler aras›ndaki 

iliflkiler vb. sorunlar üzerinde duruyordu. 

Fikirlerinden dolay› komünist rejim taraf›ndan hapsedilmesinden önce, 

üç kitab› yay›mlanm›flt›r: ‹slam'›n Yeniden Dirilifli Sorunlar›, Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam ve ‹slam Deklarasyonu. Kendisinin de vurgulayarak ifade 

etti¤i ilahiyat bilimlerini okumamas› gerçe¤ine ra¤men, kitaplar›nda "dininin 

flehadetini" yaz›yordu. fiahadet söz konusu oldu¤undan, bu kitaplar orijinal 

düflünceler ve olgun deneyimlerle örülüdür; bu kitaplar Bat›l› gibi düflünen 

fakat kendini Do¤ulu gibi hisseden bir Müslüman'›n eliyle yaz›lm›flt›r; bu 

kitaplar en ac›mas›z as›rlardan birinin ve büyük devletlerin planlar›n›n, 

yüksek ve barbar ideolojilerin çarp›flt›¤› ve farkl› kültür ve medeniyetlerin 

beraber yaflay›p kar›flt›¤› "büyük s›n›rda" yaflayan yazar›n talihsiz milletinin 

kaderinin damgas›n› tafl›yordu. 

Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam isimli en meflhur kitab›nda -bu kitap, 1993 

y›l›nda 'Kral Faysal Ödülü'nü alm›flt›r- Aliya ‹zzetbegoviç, XX. yüzy›l›n 

en güçlü iki toplumsal-siyasi sisteminin; kapitalizm ve sosyalizmin etkisini 

ve zaaflar›n› elefltirip analiz etmifl, ‹slam'›n her ikisine alternatif oldu¤unu 

haber vererek "üçüncü yol" oldu¤unu belirtmifltir. ‹zzetbegoviç ‹slam'› 

"dinin ve siyasetin ba¤lant›s›", "kutuplaflmaya yer vermeyen birlik" olarak 

görmüfltür. ‹zzetbegoviç din alan›nda ‹slam'›, H›ristiyanl›¤›n öteki dünyaya 

ve Yahudili¤in bu dünyaya ça¤r›s›n›n gereksinimlerini bar›flt›ran "orta yol" 

olarak görmüfltür. Yazar, H›ristiyanlar'a ve Yahudiler'e, ortak Tanr› gerçekli¤i 

ve yeryüzü nimetlerinden faydalan›lmas› konusunda Müslümanlarla bar›fl 

61

içerisinde yaflamay› teklif etmifltir. 

Aliya ‹zzetbegoviç ‹slam Deklarasyonu kitab›ndan dolay› Saraybosna'daki komünist mahkeme 

taraf›ndan 1983 y›l›nda 14 y›l hapis cezas›na mahkûm edilmifltir. O günden bugüne, bu dinî-siyasi 

manifesto ile ilgili gürültülü söylentiler sona ermemifltir. Bu eserle ilgili dinmeyen tart›flmalardan, eserde 

yer alan düflüncelerin çok say›da taklit edilmesinden ve eserin siyasi manipülasyonundan dolay› - 

Boflnaklar'a yap›lan zülüm bu flekilde hakl› gösterilemeye çal›fl›l›yordu!- yazar›, hayat›n›n son on y›l›nda 

bu eserden hiç söz etmek istemedi; bunun yerine sözü tarihe b›rakt›. 

E¤er H›ristiyanlar ‹sterse... 

‹slam Deklarasyonu kitab›nda nelerden söz edilmektedir? Müslümanlar’›n ço¤unlukta oldu¤u ve 

böyle bir düzenlemenin zulme yol açmayaca¤› ülkelerde, ‹slam temellerine dayal› toplumsal-siyasal 

düzenleme; Müslüman milletlerin dik duruflu ve kabulü; her türlü bask› -zulüm- fleklinin ortadan 

kald›r›lmas›; din hürriyeti, sanat ve siyasi düflünce ve organizasyon özgürlü¤ü; farkl› din, medeniyet ve 

kültürlere ait insan ve milletlerin bir arada yaflamas›; cinsel eflitlik; haklar›n yönetilmesi; kanun önünde 

eflitlik; otoritenin kötüye kullan›lmas›na karfl› mücadele; putlaflt›rma, kötülük ve ahlaks›zl›¤›n ortadan 

kald›r›lmas›... 

Bu flekilde, ayn› yüzy›l›n bafl›nda ve sonunda, biri Do¤u di¤eri ise Bat› olmak üzere, dünyan›n iki 

ucunda yaflayan Muhammed ‹kbal ve Aliya ‹zzetbegoviç, kaleme ald›klar› yaz›larla, Felsefe tarihinde 

Hegel'in söyledi¤i; "Çöl ‹slam›"n›n tarihî misyonunun çoktan bitti¤i ve Oriyent bar›fl›n da yok oldu¤u 

fleklindeki meflhur teze karfl› ç›km›fllard›r. 

* * * 

"Büyük kültür ve politik geleneklerin mirasç›s›, canl› ‹slam misyonunun tafl›y›c›s› olan ‹slam dünyas› 

kirac› konumunda uzun süre kalamaz. Yeni Müslüman neslin bu ahlaks›z duruma son vermesini 

engelleyebilecek herhangi bir güç yoktur!" 

"Tek Tanr›’y› tan›y›p baflka herhangi bir dogmay› ve hiyerarfliyi tan›mad›¤›ndan dolay› ‹slam, 

diktatörlü¤e dönüflemez. ‹slam'da ruh üzerinde herhangi bir terör fleklinin gerçekleflmesi imkâns›zd›r." 

"E¤er H›ristiyanlar isterse, geçmiflte anlams›z çekemezlik ve kavgan›n örne¤i görüldü¤ü gibi 

gelecekte bu iki büyük din, bütün insanl›¤›n iyili¤i için karfl›l›kl› anlaflma ve iflbirli¤i örne¤ini de 

sergileyebilir." 

"Yahudiler’le as›rlarca birlikte yaflad›k ve hatta baz› durumlarda içinde neyin ‹slam'a neyin Yahudilere 

ait oldu¤unun ay›rt edilemedi¤i bir kültürü oluflturduk... ‹srail sadece Filistinlilerin problemi veya yaln›zca 

Araplar'›n sorunu de¤il; bütün Müslüman milletlerin sorunudur... Biz Yahudiler'i Siyonistler'den ay›rmak 

isteriz; e¤er Yahudiler bu fark› ortadan kald›rmak için kendilerinde güç bulursa..." 

(‹slam Deklarasyonu'ndan) 

62

Kadere Teslim Olmak 

"Kadere teslimiyet, insanl›¤›n kaç›n›lmaz yok olma sorununa flok etkisi yaratan bir cevapt›r... Fakat 

acizlik ve güvensizlik hissinin bir sonucu olarak ortaya ç›kan teslimiyet kendili¤inden yeni bir güç ve 

yeni bir güvence olmaya bafllam›flt›r. Tanr› inanc› ve Tanr› düflüncesi bize hiçbir fleyin yerine geçemeyece¤i 

ve yerini dolduramayaca¤› güven hissini vermektedir. Emerson'un iddia etti¤i gibi, bütün kahraman 

›rklar kadere inan›yordu... Teslimiyet pasiflik demek de¤ildir... Tanr› iradesine teslim olmak, insan 

iradesinden ba¤›ms›z olmak demektir. Tanr›'ya itaat, insana itaati ortadan kald›rmaktad›r. Bu, insan ve 

Tanr› aras›nda yeni bir iliflki, dolay›s›yla da insan ve insan aras›nda yeni bir iliflkidir... Teslimiyet; hayat›n 

çözümsüzlü¤ünden ve anlams›zl›¤›ndan tek insani, onurlu ç›k›flt›r. ‹syans›z, üzüntüsüz, nihilizmsiz, 

intihars›z bir ç›k›fl... Bu bir kahraman›n de¤il, hayat›n kaç›n›lmaz zorluklar› aras›nda s›radan bir insan›n 

kahramanl›k duygusudur... Teslimiyet; senin ad›n ‹slam'd›r! " 

(Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam kitab›ndan) 

Faflizm ve Komünizme Karfl› 

Aliya ‹zzetbegoviç 1925 y›l›nda Bosanski fiamac'ta do¤mufl ve Saraybosna'da büyümüfltür. Babas› 

Mustafa ve annesi Hiba'n›n dört çocu¤u daha vard›. 

Aliya Saraybosna'da 1943 y›l›nda Birinci Erkek Lisesi'ni (gimnaziyum) bitirmifltir. ‹kinci Dünya 

Savafl› s›ras›nda 'ustafla'lar taraf›ndan kovalanan, faflist ve daha sonra komünist ideolojiyi ve uygulamalar› 

reddeden Aliya ‹zzetbegoviç, Bosna-Müslüman milletini biyolojik ve savafltan sonra ruhsal olarak yok 

olmaktan kurtarmaya çal›flan ve lise ve üniversite gençlerinden oluflan Genç Müslümanlar Organizasyonu'na 

kat›lm›flt›r. 

‹lk defa 1946 y›l›nda tutuklanm›flt›r. 1949 y›l›na kadar hapiste kalm›flt›r. Bu süre içerisinde komünist 

rejim, Genç Müslümanlar Organizasyonu'nda yer alan en iyi arkadafllar›n› ortadan kald›rm›flt›. Di¤er 

binlercesini de uzun y›llar ç›kmamak üzere hapse t›km›flt›. Bu flekilde Güney Avrupa'da komünizm 

karfl›t› en büyük hareket yok edilmiflti. 

Halida Repovac ile evlenmifl ve bu evlilikten Leyla, Sabina ve Bakir ad›nda üç çocuk dünyaya 

gelmifltir. 

On Dört Y›ll›k Hapis Hayat›; Söz ve Düflünceler ‹çin 

Entelektüel faaliyetlerinden dolay› komünist hükümet onu ve daha on iki Boflnak entelektüeli, 1983 

y›l›nda meflhur "Saraybosna Prosesi"nde 14 y›ll›k hapis cezas›na mahkum etmifltir. Önceden ayarlanm›fl 

bu prosese karfl›, bütün mahkûmlar›n serbest b›rak›lmas› için yurtiçinden ve dünyadan çok say›da protesto 

ve toplu talep yöneltilmifltir. Bu toplu talepler aras›nda Predrag Matvejeveç, Uluslararas› PEN-Merkezi, 

‹slam Konferans› Örgütü, Amnesty International ve Belgrat'tan on iki en meflhur yazar ve akademisyenin 

de talebi vard›. 

"Bu olay› büyük bir ça¤layan, adaletsiz sonla biten bir filmin son sahnesi olarak görüyordum. Suçsuz 

bir kifli on dört y›ll›k hapis cezas›na mahkum ediliyordu, yüzünde sessiz bir sakinlik ve tuhaf bir huzur 

vard›... Atinal› hukukçular kendisini, kendi kendine gerçeklefltirmek zorunda oldu¤u ölüm cezas›na 

çarpt›r›rken, Sokrates'in de yüzü böyle görünüyor olmal›yd› diye düflündüm." (Abdulah Sidran) 

"1983 y›l›n›n 18 Temmuz tarihinden 19 A¤ustos tarihine kadar, on iki Müslüman entelektüelin 

63

mahkemesi görülüyordu. Bu yarg›lama yeni Yugoslav hukuk tarihinde, söz ve düflünceden dolay› 

egzemplar bir cezaland›rman›n arketipi olarak kaydedilecekti." (Belgratl› yazar ve akademisyenlerin 

toplu talebinden) 

Siyasi Organizasyonun Oluflturulmas› 

Yugoslavya Parlamentosu taraf›ndan ç›kar›lan, bu ayarlanm›fl prosesden dolay› hüküm giyen bütün 

mahkumlar› kapsayan af karar›yla 1988 y›l› sonunda hapisten ç›kt›. O dönemde Yugoslavya'daki siyasi 

durum günden güne kötülefliyordu: Toplumun demokratikleflmesi ve çok partili sistemin uygulanmas› 

için Ljubljana, Zagreb ve Belgrat'tan gittikçe güçlenen talepler geliyordu. 

Berlin duvar› çok yak›n bir zamanda y›k›lm›flt›; Dünya'daki komünist rejimler bir bir düflüyordu; 

Yugoslavya federasyonu da¤›lmaya bafllam›flt›. Aliya ‹zzetbegoviç'in tereddütü yoktu: Cumhuriyet, 

Bosna Hersek ve Bosna halk›, XX. yüzy›lda ikinci kez trajik bir duruma düflmüfllerdi. Siyasi organizasyondan 

yoksun Bosnal› Müslümanlar'›n yal›n ellerle girdikleri ‹kinci Dünya Savafl› öncesindeki durumun 

tekrarlanmamas› için 27 Mart 1990 tarihinde Demokratik Eylem Partisi'ni (SDA) kurarak, toplumun 

demokratikleflmesi sürecini ve Bosna Hersek'te çok partili sistemi bafllatm›flt›r. 

Yugoslavya'y› Kurtarman›n Baflar›s›zl›kla Sonuçlanmas› 

18 Kas›m 1990 tarihinde gerçekleflen ilk çok partili seçimlerde SDA toplam 240 milletvekilli¤inden 

86's›n› kazanm›flt›r. Bosna Hersek Cumhuriyeti'nin sekiz üyeli baflkanl›¤›nda ise 3 sandalye edinmifltir. 

Bosna Hersek Cumhuriyeti Baflkanl›k Bünye Toplant›s›'nda Aliya ‹zzetbegoviç baflkan olarak seçilmifltir. 

Seçim sonuçlar›na göre, SDA - HDZ (H›rvat Demokratik Toplulu¤u) - SDS (S›rp Demokrat Partisi) 

koalisyonuna dayal› bir hükümet oluflturulmufltur. Fakat her bir partinin Bosna Hersek Cumhuriyeti ve 

iç düzeni hakk›ndaki tamamen z›t görüfllerinden dolay› bu hükümet hiçbir zaman fonksiyonel olamam›flt›r. 

SDA, Aliya ‹zzetbegoviç'in önderli¤inde, ilk günden beri, Yugoslavya'n›n içinde veya d›fl›nda, 

Bosna Hersek'in bütünlü¤ü için u¤rafl›yordu. Aliya, Yugoslavya'n›n hayatta kalmas›n› ve 

demokratikleflmesini, krizin bar›flla çözülmesi için anahtar element ve milletinin en büyük yarar› olarak 

görüyordu. Bundan dolay›, di¤er bütün cumhuriyetlerin baflkanlar›yla beraber SFRY'nin (Yugoslavya 

Federatif Halk Cumhuriyeti) baflkanl›k çal›flmalar›na aktif olarak kat›lm›flt›r. Fakat Slobodan Milofleviç'in 

bafl›na geçti¤i ve büyük S›rbistan hayalini kurdu¤u S›rp rejiminin karar›ndan ve Milofleviç'le H›rvatistan 

Cumhuriyeti baflkan› Franjo Tudjman'›n Bosna'y› paylaflmak üzere Karadjordjevo'da kurduklar› 

gizli plandan dolay›, Yugoslavya'n›n ayakta kalmas› mümkün de¤ildi. Bu konuda yap›lan son 

deneme, ‹zzetbegoviç ile o dönemin Makedonya Cumhuriyeti baflkan› Kiro Gligorov'un kurdu¤u pland›. 

* * * 

"Yugoslavya ile duygusal ba¤lar›m vard› ve belki de Müslüman olarak Yugoslavya'n›n da¤›lmas›n›n 

bize uymayaca¤›n› hissediyordum. Müslüman nüfusunun en büyük yo¤unlu¤unun Bosna'da olmas›yla 

beraber, Müslümanlar S›rbistan, Karada¤, Makedonya, Kosova, H›rvatistan ve Slovenya'da da yafl›yordu. 

64

1983 y›l›nda yap›lan yarg›laman›n son muhakemesinde Yugoslavya'y› sevdi¤imi fakat Yugoslavya 

Hükümeti'ni sevmedi¤imi ifade ettim". (Hat›ralar) 

"Tercih olarak Bosna Hersek, bir halk cumhuriyeti olarak Müslüman halk›n kesin tercihiydi. ‹slami 

de¤il; fakat sosyalist de de¤il, Halk Cumhuriyeti! Fakat bunu S›rplar'›n ve H›rvatlar'›n da istemesi 

gerekiyordu... E¤er Slovenya ve H›rvatistan'›n Yugoslavya'dan ayr›lmas› fleklindeki tehditler 

gerçekleflirse, Bosna Hersek de parçalar› kopmufl Yugoslavya'da kalmayacakt›r! Bosna Hersek, 

"Büyük S›rbistan'da" kalmay› veya onun bir parças› olmay› kabul etmemektedir!" (Seçim öncesinde 

15 Eylül 1990'da V. Kladufla'da yapt›¤› konuflmas›ndan) 

Savafltan Kaç›nmak 

Slovenya ve H›rvatistan'›n Yugoslavya'dan ayr›lmas›ndan sonra, Bosna Hersek Parlamentosu 

ba¤›ms›zl›k -egemenlik- çözümünü/almafl›¤›n› getirmifl ve halk›n, ülkelerinin ba¤›ms›zl›¤› hususunda 

karar verecekleri bir referandumun yap›lmas›n› onaylam›flt›r. Referandum sorusu flöyleydi: "Egemen 

ve ba¤›ms›z Bosna Hersek'i; tüm halk›n ve Bosna Hersek milletinin; Müslüman, S›rp ve H›rvatlar’›n 

ve Bosna'da yaflayan di¤er millet mensuplar›n›n eflitlik içerisinde yaflayaca¤› bir ülkeyi istiyor musunuz?" 

‹zzetbegoviç, YNA'n›n (Yugoslavya Halk Ordusu) H›rvatistan'a sald›rd›¤› s›rada, Bosna Hersek'te 

mobilizasyonun uygulanmas›n› emreden sözde Yugoslavya Halk Ordusu'nun Genel Kurmay›'n› 

reddederken, "Bu bizim savafl›m›zd›r!" diye cevap vermiflti. Aliya, Bosna Hersek'in parçalar› kopan 

Yugoslavya'da kalmas› durumunda bile savafl›n önlenemeyece¤ini biliyordu, çünkü bu durumda 

H›rvatistan, H›rvat halk›n›n ço¤unlukla yaflad›¤› Bosna Hersek'in bir bölümünü talep ederdi. Taraflar›n 

hiç birine s›n›fland›r›lamayan Bosnal› halk ile di¤er halklar yok olur veya baflkalar›n›n menfaatleri için 

savaflmak zorunda kal›rd›. 

Baflkan ‹zzetbegoviç ilk fakat çok önemli uluslararas› temaslar›n› bu dramatik dönemde gerçeklefltirdi. 

‹lk resmî buluflmay› Avusturya'y› ziyareti s›ras›nda Viyana'da yapt›. Burada, Birleflmifl Milletler'in eski 

genel sekreteri Kurt Valdheim ve Avusturya Cumhuriyeti dönem D›fliflleri Bakan› ve Bosna Hersek'in 

büyük dostu Alois Mock ile karfl›laflt›. Bundan sonra ‹ran, Türkiye ve Amerika Birleflik Devletleri 

ziyaretlerinde bulundu. Roma'da, Avrupa Birli¤i Bakanlar Toplant›s›'na kat›ld›. Bu toplant›dan sonra 

Papa ‹van Pavle II'y› ziyaret etti. Bundan sonra ise Belgrat'ta S›rp H›ristiyan Kilise Baflkan›'n›, Patrik 

Pavle'yi ziyaret etti. 

Baflkan ‹zzetbegoviç, bütün bu ziyaretleri Yugoslavya bölgesindeki, özellikle de Bosna Hersek'teki 

krizin acil olarak ve bar›fl yoluyla çözülmesi gerekti¤ini vurgulamak için f›rsat bilmifltir. 

* * * 

"Bosna, savafl› ve bar›fl› daha önce de biliyordu. Bugünkü durumu di¤erlerinden farkl› k›lan fley, 

tehdit eden savafl›n, s›radan bir savafl olmayaca¤›d›r. Bu total bir savafl olurdu ve olay›n birçok önemli 

aktörü bunun fark›nda de¤ildi veya fark›nda de¤ilmifl gibi yap›yordu... Her yolu deneyerek savafl› 

engellemek gerekir; çünkü savafl durumunda -bu s›radan ve s›n›rl› bir savafl olmayacakt›r- her fley 

65

anlams›z olacakt›r. Biz bunun tamamen fark›ndayd›k. Di¤er herkesin de bunu anlamas› gerekirdi. Bizim 

bar›fltan yana olmam›z, bar›fl yanl›s› olmaktan çok daha ileridir. Bu, kelimenin tam anlam›yla sorumluluk 

duygusudur." (SDA'nin Birinci Kongresinde yapt›¤› konuflmadan, 1.12.1991) 

Bosna Hersek Müslümanlar›'n›n Yok Olma Tehlikesi 

Bosnal› S›rp önderler, Bosna Hersek referandumunu ve S›rp toplumunun, bu sorun hususunda 

kendilerini ifade etmelerini engellemeye çal›flm›flt›r. S›rp Demokratik Partisi lideri, gelecekte savafl 

suçlusu olacak Radovan Karadzic, parlamento kürsüsünde Müslümanlar'› ve Bosna Hersek'teki bar›fl› 

aç›kça tehdit etmifltir. Referandum 29 fiubat 1992 tarihinde yap›lm›flt›r. Referanduma halk›n % 63'ü 

kat›lm›fl, egemen ve ba¤›ms›z Bosna Hersek için oy vermifltir. Bunun üzerine Avrupa Birli¤i 6 Nisan 

1992 tarihinde, Amerika Birleflik Devletleri ise bir gün sonra Bosna Hersek'in ba¤›ms›zl›¤›n› kabul 

etmifltir. Ayn› gün Karadziç ve Milofleviç, uluslararas› kabul edilen Bosna Hersek Cumhuriyeti'ni 

parçalamak, orada yaflayan Müslümanlar'› ve di¤er tüm yurtsever vatandafllar› yok etmek amac›yla 

topyekun bir askerî sald›r› ve katliam› bafllatm›flt›r. 

Savafl devam ederken Bosna Hersek Baflkanl›¤›, Bosna Hersek Ordusu ile Savafl Hükümeti'nin 

kurulmas› karar›n› vermifltir. 

Saraybosna Cehenneminde 

Aliya ‹zzetbegoviç 2 May›s 1992 tarihinde Lizbon'da yap›lan bar›fl sözleflmelerinden, hükümet 

baflkan› Dr. Zlatko Lagumdzija ve resmî tercüman› k›z› Sabina ile beraber dönerken, Saraybosna 

Havaalan›'nda YNA taraf›ndan tutuklanm›flt›r. Bu, savunma güçlerinin flehir için kader belirleyici 

mücadeleyi sürdürdükleri Saraybosna'da yaflanan en dramatik savafl günlerinden biriydi. 

* * * 

“S›cak gece ve günlerde hastanelerde ve morglarda yer s›k›nt›s› yaflan›yordu, ölü bedenleri yerlerde 

s›ralamak gerekiyordu; mezarl›klarda yer bulunam›yordu. Cenaze merasimleri ve mezarl›klar keskin 

niflanc›lar›n sevdi¤i yerler oldu¤undan ölüleri gözden ›rak yerlerde veya akflam karanl›¤›ndan istifade 

ederek gizlice gömmek gerekiyordu -Kovaç eteklerindeki park-... Saraybosna cehennemine indikten 

sonra hiç kimse güvende de¤ildi!" (Juan Goytisolo, ‹spanyol yazar, Saraybosna Defteri) 

Çetnikler’in Toplama Kamp› 

"... Dünya'ya seslenerek, yap›lan zulmün sadece Bosna Hersek'i, Balkanlar'› veya Avrupa'y› 

ilgilendirmedi¤ini anlat›yorduk. Küresel öneme sahip bir olay söz konusuydu. Çünkü XX. yüzy›l›n son 

y›llar›nda Avrupa'n›n ortas›nda kara mantarlar gibi biten etnik temizlik ve toplama kamplar›, medeniyetin 

gerçek karanl›¤›n› göstermekte ve her insan› eflit olarak ilgilendirmektedir... Dünya bize kulak vermedi... 

Bunun sebebi, günümüz dünyas›n›n moral zay›fl›¤› m› yoksa katliam kurbanlar›n›n Müslümanlar olmas› 

gerçe¤i midir? Uluslararas› toplulu¤un, uluslararas› kabul gören ve Birleflmifl Milletler üyesi olan, sald›r› 

kurban›, küçük bir ülkeye karfl› sorumlulu¤unu yerine getirmesi için yetkinizi kullan›n! Bosna Hersek'teki 

Müslüman halk üzerine yap›lan bu soyk›r›m› durdurun!" (‹slam Konferans› Örgütü üyeleri d›fliflleri 

66

akanlar›n›n Cidde'deki toplant›s›nda yapt›¤› konuflmas›ndan, 2.12.1992) 

"... Savafltan kaç›nmak için elimizden geleni yapt›k. Uzlaflmaya çok haz›r olmam›za ra¤men, tecrübe, 

bu savafl›n kaç›n›lmaz oldu¤unu göstermifltir. Bundan dolay› sizi buradan, zorluklarla bafla ç›kmam›z 

ve halk›m›z› kurtarmam›z için büyük bir kararl›l›k göstermeye davet ediyorum! Her fleye ra¤men biz 

hayatta kalaca¤›z, kurtulaca¤›z, suçlular› yarg›layaca¤›z ve hataya düflenleri affedece¤iz; inflaallah, 

zorla içine çekildi¤imiz bu savaflta zafer kazanaca¤›z!" (Bosnal› Müslüman Entelektüeller Kongresi'nde 

yapt›¤› aç›l›fl konuflmas›ndan, 23.12.1992) 

Birleflmifl Milletler'e Ça¤r› 

Sald›r› s›ras›nda, Baflkan ‹zzetbegoviç hayat›n›n en zor kararlar›n› vermek zorunda kal›yordu. 

Uluslararas› topluluk taraf›ndan organize edilen bütün bar›fl sözleflmelerine kat›l›yordu. Avrupa, Amerika, 

Afrika ve Asya'da, çok say›da konferans ve toplant›da, özellikle Birleflmifl Milletler'de, Bosna Hersek'te 

cereyan eden, BM'nin ve Bat›'n›n en güçlü ülkelerinin karfl›s›nda ellerini ba¤l› tuttu¤u, silah girifline 

ambargo koydu¤u ve bir milletin savunmas›na engel oldu¤u korkunç durumu anlat›yordu. 

"Herkesin bir arada bar›fl ve tolerans içerisinde yaflayaca¤›, çok merkezli ve çokuluslu bir ülkenin 

seküler ve demokratik bir vizyonunu teklif ettim. Maalesef, sundu¤umuz bu teklif, bu organizasyonun 

savunmam›z konusunda kararl› davranmamas› veya alternatif olarak kendimizi savunma hakk›m›za 

imkân tan›mamas› durumunda, anlams›z olacakt›r. Uluslararas› topluluk, kendimizi savunma araçlar›m›z› 

engelleyip bizi savunma niyetini gösteren ad›mlar› atamaz ve hiç kimsenin bize yard›m etmekte 

kararl›l›k göstermedi¤i anlafl›l›r ise, kendimizi savunma hakk›m›z olmal›d›r. fiu anki silah ambargosu, 

ülkemizi bo¤duklar› bu anda ellerimizi ba¤lad›. Ambargo, savunmam›z›n tek etkili arac›n› engellemifltir. 

Bu flekilde davran›larak, sald›rgana yard›mc› olunmaktad›r. Bosna Hersek'e uygulanan silah ambargosu 

kald›r›lmal›d›r." (Birleflmifl Milletler Genel Meclis Toplant›s›'nda yapt›¤› konuflmas›ndan, 23.9.1992) 

Para-Devlet Ürünü "Hersek-Bosna"n›n Kurulmas›n›n Denenmesi 

1992 y›l›n›n sonlar›nda, büyük S›rp sald›r›s›n›n doru¤unda, Birleflmifl Milletler'in Baflkan 

‹zzetbegoviç'in hakl› taleplerine sa¤›r kald›¤› bir s›rada, Bosna Hersek'teki H›rvat halk›n liderleri, 

H›rvatistan Cumhuriyeti'nin o dönem baflkan› Franjo Tudjman'la onun iflbirlikçilerinden destek alarak, 

Bosna Hersek'in devlet s›n›rlar› içerisinde, "Hersek-Bosna" ad› verilen bir para-devlet ürününü kurmaya 

kalk›flm›fllard›r. Bosna Hersek Cumhuriyeti Ordusu'nun o ana kadar askerî müttefiki, H›rvat Savunma 

Konseyi (HVO), ordu birimlerinin askerî olarak kendisine kat›lmas›n› talep etmifltir, bu da Hersek 

bölgesinde ve Orta Bosna'da fliddetli askerî çat›flmalara neden olmufltur. HVO Bosnal› Müslümanlar 

üzerinde korkunç katliamlar yapm›fl, özellikle Vitez yak›nlar›ndaki Ahmiçi'de, Dretelj'de ve Hersek'te 

Heliodrom'da toplama kamplar› açm›fl, girdi¤i bölgelerden Bosnal› halk› kovmufltur. Maalesef, baz› yerli 

komutanlarla ordudan ayr›lan güçler bu katliamlara, Uzdol ve Yablanica yak›nlar›ndaki Grabovica 

Köyü'nde H›rvat siviller üzerinden cevap vermifltir. Olaylar›n bu flekilde geliflmesi, sadece büyük S›rp 

sald›rgana yaramam›fl, Bosna Hersek'teki sald›r›y› ›srarla iç çat›flma olarak de¤erlendiren Birleflmifl 

Milletler'in baz› üyelerinin de ifline gelmifltir. 

67

"Say›n Baflkan, 

Bosna Hersek Ordusu birimleri ve HVO aras›nda Orta Bosna'da yaflanan son çat›flmalarla ilgili 27 

Ocak tarihli mektubunuza istinaden cevap veriyorum. 

... Orta Bosna bölgesinde yaflanan çat›flmalar›n derin sebebi, HVO'dan baz› insanlar›n Bosna Hersek 

içerisinde bir çeflit devlet toplulu¤u kurmaya çal›flmas›d›r. Gerginli¤in ve iki milletin güvensizli¤inin 

artmas›n›n gerçek nedeni budur ve bu gerçekle yüzleflmek zorunday›z. 

... Bosna Hersek, güçlü tarafa yanaflman›n ve Yugoslavya'da kalman›n çok daha a¤r›s›z oldu¤u 

dönemde H›rvatistan ile ittifaka karar vermifltir. Bizim bu tercihimiz hesaplanm›fl bir fley de¤ildi, prensip 

ve tutarl›l›k söz konusuydu. Askerlerin H›rvatistan'› y›kt›¤› s›rada, erkeklerimizi askere göndermeyi 

reddetti¤imizi size hat›rlatmak isterim; çok say›da erke¤imiz H›rvatistan'›n ba¤›ms›zl›¤› ve özgürlü¤ü 

için gönüllü olarak savaflm›fl ve hayat›n› kaybetmifltir. Bu tercihimizden dolay› Yugoslavya ordusunun 

intikam›n› bekliyorduk; bu da gerçekleflti. Fakat H›rvatistan'daki Bosna Hersekli mültecilerin 

istenmeyece¤ini ve silah› az olan Bosna Hersek ordusunun kendi ülkesinde sald›rgan ilan edilmesini 

beklemiyorduk. 

Sonuç itibariyle, H›rvat ve Müslüman halka karfl›l›kl› düflmanl›ktan vazgeçmelerine, savunmada 

tam iflbirli¤i yapmalar›na ve Bosna Hersek'teki iki milletin eflit haklara sahip ortak yaflam› için çözüm 

bulunmas›na yönelik ça¤r›n›za kat›l›yorum." (H›rvatistan Cumhuriyeti Baflkan›, Dr. Franjo Tudjman'a 

mektubundan al›nt›lar, 28.1.1993) 

Hepimiz Bir Erkek ve Bir Kad›ndan Geliyoruz 

Savafl›n en korkunç anlar›nda; ülkesinin en iyi o¤ullar›n› her gün kaybetmeye devam etti¤i, bütün 

ülkenin kan ve külle kapl› oldu¤u bir dönemde dahi, ‹zzetbegoviç dininden, ailesinden ve halk›ndan 

ald›¤› etik prensiplerini b›rakmam›flt›r. Hiçbir millet hakk›nda asla çirkin bir söz söylememifltir. Hiçbir 

zaman intikam almaya veya adaletsiz davranmaya ça¤›rmam›flt›r. ‹yili¤in kötülü¤e galip gelece¤i inanc›n› 

hiçbir zaman b›rakmam›flt›r. Hiçbir zaman kibirlenmemifltir. Her baflar›y› Tanr›'dan, hatalar› ise kendinden 

bilmifltir. Müslüman dünyada, yazar ve bilim adamlar›na verilen en büyük ödül olan "Kral Faysal" 

ödülünü al›rken, Hâdimü'l-Harameyn, Kral Fahd bin Abdülaziz'e nazik destekleri ve misafirperverli¤i 

ve Kral Faysal'a cömert eserleri için teflekkürlerini sunduktan sonra flöyle demifltir: 

"Say›n Kraliyet, Say›n Taht Sahibi, 

Say›n Seçkinler, 

Sevgili Kardefller ve Dostlar, 

... ‹slam, hepimizin bir erkek ve bir kad›ndan geldi¤ini ve birbirimizi tan›mak ve anlamak için 

milletlere ve kabilelere ay›r›ld›¤›m›z› ö¤retiyor. Bize, evrensel kabul etti¤imiz de¤erleri koruyarak ve 

devam ettirerek, insan hayat›n› ve do¤ay› korumay› ve savunmay› ö¤retiyor. Bundan dolay›, bilim, sanat 

ve di¤er alanlardaki geliflmeler ‹slam'a ve dolay›s›yla insanl›¤a yarar sa¤lamaktad›r. ‹slam insanlar 

aras›nda bar›fl› yayar, nefreti ve y›k›mlar› engeller ve bu da ayn› flekilde ‹slam'a yarar. 

‹nsan›n iyilik ve kötülük aras›nda yaflamas›ndan dolay›, bu de¤erleri korumal›, kuflaktan kufla¤a 

tafl›mal› ve bu de¤erlere her yerde ve her gün hizmet edilmelidir. Bu de¤erler unutuldu¤unda insan, 

Tanr›'n›n buyruklar›n› terk ederek kötülük ve y›k›m yolundan gitmeye bafllamaktad›r. Benim ülkem, 

68

sald›r›n›n, insanlar›n çektiklerine ilgisiz kalman›n ve dünyada insan hayat›na 

neler yap›labilece¤inin kan›t›d›r. Bosna Hersek halk›, Do¤u ile Bat›'n›n 

karfl›laflt›¤›, iki dünya aras›nda tolerans ve karfl›l›kl› anlay›fl köprüsünü infla 

etti¤i bir yerde yaflamaktad›r. fiimdi ise kaba bir flekilde cezaland›r›lmaktad›r; 

hatta bu yüce insani çaban›n izleri küle dönüflmektedir. Bosnal› 

Müslümanlar'›, baflka bir sebepten dolay› de¤il, özellikle Müslüman olduklar› 

için öldürüyor ve zulmediyorlar. Bununla birlikte, zaferi Müslümanlar 

kazanmaktad›r. Çünkü her fleye ra¤men, karanl›k, nefret ve y›k›m güçlerine 

karfl› kahramanca mücadelelerini sürdürüyorlar..." 

S›rp Halk›n›n ‹kinci, Kirlenmemifl Yüzü 

"Baylar ve bayanlar, say›n arkadafllar, 

Sizi selamlamak ve baflar›l› çal›flmalar dilemek istiyorum. Ayn› zamanda 

S›rp halk›n›n vicdan› ve o ikinci, kirlenmeyen yüzünü temsil eden sizlere 

sayg›lar›m› sunuyorum. 

Saraybosna'ya gelip gerçe¤i söyleme cesaretinizi kutluyorum. Siz, S›rp 

halk›n›n silahl› k›sm›n› temsil etmiyorsunuz, siz onun silahs›z k›sm›s›n›z. 

Onlar›n silahlar›, sizin ise kelimeleriniz vard›r ve kelimelerin güçlü bir 

silah oldu¤u çok görülmüfltür. 

Sizlere ad›na hitap etti¤im Bosna Hersek'in legal hükümetinin amac› 

demokratik bir Bosna Hersek'tir veya bizim söylemeyi sevdi¤imiz gibi, hiç 

kimseye dininden, milliyetinden veya siyasi tercihinden dolay› 

zulmedilmeyece¤i bir ülkedir. Medeniyetin özünün bu oldu¤una inan›yoruz..." 

(‹kinci Kongre'ye kat›lan Bosna Hersek'li S›rp kökenli vatandafl kat›l›mc›lara 

hitaben konuflmas›ndan, 9.4.1995) 

Birleflmifl Milletler'in Gözleri Önünde Soyk›r›m 

Ordu baflkomutan› olarak, sald›r›n›n bafl›ndan sonuna kadar, Bosna 

Hersek Cumhuriyeti Ordusu'nu gizlice silahland›r›yordu. Böyle bir politika 

zamanla savafl cephesindeki konumlar›n de¤iflmesine ve böylelikle karfl›l›kl› 

görüflmelere esas pozisyonlar›n güçlenmesine sebep olmufltur. Bar›fl 

antlaflmas› çok yak›n görünüyordu. 

Fakat 1995 y›l› yaz›nda, BM'nin korunan bölgeler olarak ilan etti¤i 

Srebrenica ve Zepa bölgelerinde, Bosnal› S›rplar'›n politik ve askerî unsurlar›, 

Slobodan Milofleviç'in rejiminden yard›m alarak, 8 ilâ 13 bin silahs›z 

Müslüman erkek, kad›n, delikanl› ve k›z›, bebe¤i öldürerek soyk›r›m 

yapm›flt›r. Bu soyk›r›m, dünya TV kanallar›n›n kameralar› karfl›s›nda, 

Birleflmifl Milletler'in ve bütün uluslararas› toplulu¤un gözleri önünde 

gerçekleflmifltir. 

69

Dayton Bar›fl Andlaflmas› 

Baflkan ‹zzetbegoviç'in Bosna'daki gerçe¤i göstermek için görüflmelerde ›srar etmesi, ordunun savafl 

alanlar›nda ilerlemesi, sald›rganlardaki moralin zay›flamas› ve Srebrenica'da yap›lan soyk›r›m, Çetnikler’in 

Tuzla'daki zulmü, Saraybosna'da Markale Pazar›'nda yapt›¤› katliam ve Bat› Avrupa'da lider ülkelerin 

bafl›na yeni hükümetlerin gelmesi... en sonunda uluslararas› reaksiyona ve NATO birliklerinin 1995 

y›l›n›n Eylül ay›nda Çetnik noktalar›na askerî müdahalesine neden olmufltur. Bununla savafl›n son dönemi 

bafllad› ve 21 Kas›m 1995 tarihinde Dayton'daki Amerikan askerî üssünde imzalanan bar›fl sözleflmesiyle 

sonuçland›. Bosna Hersek'te yaflayan üç halk›n siyasi temsilcilerinin yan› s›ra S›rbistan ve H›rvatistan'›n 

ve önde gelen dünya güçlerinin imzalad›¤› bu andlaflma ile Bosna Hersek'in, tarihî s›n›rlar› içerisinde 

bir cumhuriyet oldu¤u tekrar tasdik edilmifltir. Bosna Hersek görüflme ekibi, ülkenin resmî olarak iki 

etnikli entiteye bölünmesini kabul etmek zorundayd›. 7 numaral› anlaflma ekinde ise sürülen ve göçe 

zorlanan bütün insanlar›n serbest olarak evlerine dönebilecekleri belirtilmifltir. 

"Say›n Devlet Sekreteri, 

Say›n Holbrooke, 

Say›n Temas Grubu temsilcileri, 

Baylar ve bayanlar, 

Bugünün Bosna ve Dünya için tarihî bir gün oldu¤u do¤rudur. Bosna için tarihî bir gündür; çünkü 

-umuyoruz- savafl›n yerini bar›fl alacakt›r. Dünya için tarihî bir gündür; çünkü Bosna'daki zulüm ve 

bununla gelen her fley öncelikle etik bir sorundu; etik sorunlarsa dünyadaki her erkek ve kad›n›n sorunudur. 

‹mzalad›¤›m›z belgelerle, egemen Bosna Hersek'in bütünlü¤ünün korunmas› ve devam›nda tolerans 

ve özgürlük üzerine temellendirilen aç›k toplumun infla edilmesi garantilenmektedir... 

Ben halk›ma ise flunlar› tavsiye ediyorum: 

Bu belki adil bir bar›fl de¤ildir, fakat savafl›n devam etmesinden daha adildir. Böyle bir durumda, 

böyle bir dünyada, daha iyi bir bar›fl sa¤lanamazd›. 

Halk›m›z ve ülkemiz için adaletsizlik dozaj›n›n mümkün oldu¤unca düflürülmesi için elimizden gelen 

her fleyi yapt›¤›m›za Tanr› flahittir." (Baflkan ‹zzetbegoviç'in, Bosna Hersek hakk›ndaki antlaflmaya imza 

att›ktan hemen sonra okudu¤u beyan›ndan, Dayton, 21.11.1995) 

"Böyle bir kompromisi neden kabul ettik? Cevap basittir: Savafl›n son bulmas› için. Halk çok ac› ve 

üzüntü çekmifltir... Savafl›n devam etmesi durumunda olacaklar belirsizdir, çünkü Dünya bizim bar›fltan 

yana olmam›z› destekleyece¤i; fakat savafl› desteklemeyece¤i mesaj›n› aç›kça vermifltir." (Oslobodyenye 

Gazetesi'ne verdi¤i beyanat›n bir bölümü, 10 Eylül 1995) 

"Bosna Fikri" - Bütün Hümanistlerin Düellosu 

Bosna Hersek'i 1990 y›l›ndan 95 y›l›na kadar y›k›ma u¤ratan fler güçler, Dayton Antlaflmas›'ndan 

sonra da buna devam etmifltir. Savafl sonras› dönem yeni zorluklar›, haks›zl›¤› ve ayr›mc›l›¤› da beraberinde 

getirmifltir. Baflkan ‹zzetbegoviç, politik faaliyet döneminin sonuna kadar devletin ve devlet varl›klar›n›n 

güçlenmesi, mültecilerin dönmesi, savafl suçlular›n›n adalet önüne ç›kar›lmas›, uluslararas› iflbirli¤inin 

sa¤lanmas›, insan özgürlüklerinin yay›lmas› için çal›flm›flt›r... ‹yi olmayan sa¤l›k durumuna ra¤men 

70

sonraki dört y›l boyunca ülkesinin geliflmesine çok önemli katk›larda bulunmufltur. Çok say›da uluslararas› 

konferansta "Bosna fikri"nin, bütün hümanistlerin düellosu oldu¤unu vurgulayarak, kendi imkânlar› 

dâhilinde Bat›'y› Do¤u'ya, Do¤u'yu ise Bat›'ya yaklaflt›rmaya çal›flm›flt›r. Dünya devlet adamlar›, kurulufllar 

ve medya, kendisine çok say›da ödül ve teflekkür belgeleri vermifllerdir. Sa¤l›k durumundan dolay› 2000 

y›l›n›n Ekim ay›nda, Bosna Hersek baflkanl›k koltu¤undan çekilmifltir. Bir y›l sonra, Demokratik Eylem 

Partisi'nin Daimi Onur Baflkan› seçilmifltir. 

"1991-92 y›llar›nda Bosna Hersek'in "Büyük S›rbistan'›n" parças› olma tehlikesi vard›. Ben bunu 

engelledim ve bunun, en büyük liyakatim oldu¤una inan›yorum... En büyük baflar›s›zl›¤›m olarak bar›fl 

halinde, egemen, demokratik ve gelece¤i olan bir Bosna Hersek'in kurulma sürecinin yavafll›¤›n› 

görmekteyim." (TV B‹H Haber Program›'na yapt›¤› konuflmas›ndan, 6 Haziran 2000) 

Ebedi Hayata Göçmesi 

2003 y›l› Ekim ay›n›n bafl›nda hastaneye gitmifltir. Sa¤l›k durumu iyilefltikten sonra günlerce dostlar›n›n, 

çal›flma arkadafllar›n›n, siyasetçilerin ve dünya devlet adamlar›n›n ziyaretlerini kabul etmifltir. Kendisini 

en son ziyaret eden ABD Baflkan› Bill Clinton ile Türkiye Cumhuriyeti Baflbakan› R. Tayyip Erdo¤an 

olmufltur. Hastal›ktan ve kayg›lardan yorgun düflünce, 19 Ekim 2003 Pazar günü bu hayattan ebedi 

hayata göçmüfltür. Cenazesine; düflüncesine, faaliyetlerine ve siyasi amaçlar›na sayg› duyan 150 binden 

fazla insan kat›lm›flt›r. Kovaçi'deki fiehit mezarl›¤›na defnedilmifltir. Yüce ruhu flâd olsun! 

* * * 

Cemalettin LATIC 

FOÇA'DA ARALIK AYI 

Aliya ‹zzetbegoviç'e 

Aral›k. Foça'da nefes donuyor. 

Kuzey rüzgâr› esiyor, çal›lar inliyor. 

Ani rüzgâr gö¤ü ›slatacak m›? 

Tanr› zembilinden ya¤d›racak m›? 

K›fllar ve yazlar ac›mas›z dara¤ac›! 

Ey Tanr›! Ey âmâ dokumac›lar! 

Gece, gece, gece... 

Bal›kç› lambalar›n›n denizde kaybolmas› misali, 

Özgürlü¤ümüz bizden gittikçe uzaklafl›yor... 

71

HUfi A⁄ACI 

Aliya ‹zzetbegoviç'e 

K›z kardefllerim, bu dakikalarda huzurlusunuz. 

Fakat yak›nda rüzgâr esecek 

Tepelerdeki avc›lar›n›z› uyand›racak. 

Sizi her zaman avl›yorlar! 

Kaçt›ktan sonra nefes al›rken bile, 

Yabanc› bir elden duyulan korku 

Ruhlar›n›zda yanar. 

Avc›lar›n uyudu¤unu size haber verirler. 

Ve o s›rada yapraklar›n›z dans etmeye bafllar 

Ve ruhlar›n›z mutluluk solur 

ÖLÜMÜN 

Tanr›'m, herkese kendi öz ölümünü ba¤›flla! 

(Rilke) 

Hiç uyanmayacak bir uykuya yatan o sessiz yüzün 

sen olmad›¤›na 

nas›l inanay›m? 

ve ayaz›n -k›ra¤›n›n- örttü¤ü 

o taze mezarda 

üflümeyece¤ine? 

Bir baflka yerde yaflad›¤›na? 

Berzahta? 

Yak›nda, temiz kokulu 

beden üzerine örtülen 

beyaz örtü alt›nda? 

Nerede? 

O halde seni ne kadar sevdi¤imi hissediyorsundur? 

Buna sevinirdim. 

Ölümün ciddiyeti önünde baflka herhangi bir mutluluk anlams›zd›r? 

Kafas›zlar›n cesareti yok, ak›ll› insanlar›n ise 

sadece parlayan anlar› vard›r; böyle derdin. 

72

Ey dostum, 

O ya¤murlu günden beri s›kça u¤rad›¤›m, 

s›k s›k u¤rad›¤›m, 

Hayat›m›n büyük bir vadisi, 

›ss›zd›r, so¤uk ve ›ss›z! 

Huzur veren kelimelerin 

Hiç yokmufl gibi, gözlerindeki huzur 

Sana ait güzel ve de¤erli her fley 

Ruhuna ruhunla ölçüldü¤ünde azd›. 

VE ISSIZ fiEH‹R... 

Foça'da, köprü yak›n›ndaki hapishane; 

karda yürüyoruz, f›rt›na devam ediyor! 

Rüzgâr kar taneleri, bizi kader al›p götürmektedir! 

Teller arkas›ndaki yüzler gidenleri u¤urlamakta; 

Yar›m ay yine etraf› ayd›nlatacak! 

Burada gece ne kadar yavafl gelmektedir! 

Karanl›kta, yaln›z, sana daha yak›n›z; 

Kalpler, dünya rüyalar›n› ›s›tmaktad›r... 

Ac›mas›zlar› k›r›yorsun, zay›flar› koruyorsun; 

Ifl›k ancak karanl›ktan görünür... 

fiu anda bofl hapis hücreleri yaln›zl›¤› çekmektedir, 

Sessiz, küçük camiler üzüntülüdür, 

Ve flehir ›ss›zd›r; çünkü Aliya yok... 

"Bizimle beraber bu yola ç›kan, 

Art›k hiçbirimiz olmasa da yaln›z kalmayacakt›r!" 

73

Oturum Baflkan›Oturum Baflkan› 


‹SAM 

Cemalettin Latic Bey'in söylediklerini, felsefe diliyle yeniden söyleyelim. 20. yy'›n siyaset 

felsefecilerinden birisi, Harflimids, diyor ki: "Modern dönemin en önemli özelli¤i, hayat›n› siyasetle 

devam ettirmektir. Siyasetin de esas›, dost ve düflman ayr›m›d›r. Dost ve düflman ayr›m› da, kendinize 

bir düflman seçmeniz ve onu ötekilefltirmenizdir. Siz, düflman› ötekilefltirdi¤iniz zaman, art›k ona 

karfl› bir ahlaki kayg›, bir estetik duygu, bir sorumluluk hissetmezsiniz. Sizin önünüzde sadece bir 

öteki vard›r, düflman vard›r ve siz, o düflman› yok etmek için bütün vas›talar› kullan›rs›n›z." Hegel'den 

beri, belki daha da öteye götürebilirsiniz, var olan öteki bak›fl›, kendine bir öteki bulmufl ve düflman 

edinmifltir. Bat›, kendine öteki olarak ‹slam dünyas›n› seçmifltir. Ve flimdi onunla münasebetin 

siyasi yolunu aramaya bafllad›lar. Aliya ‹zzetbegoviç'in karfl› ç›kt›¤› gibi, varl›¤a tahakküm etmek, 

varl›¤a zor kullanmak iflte budur. Bize düflen, düflmanl›¤a düflmanl›kla mukabele etmek de¤il, 

düflmanl›¤a, varl›¤›n varl›¤›n› teyit etmektir. Varl›¤›n varl›¤›n› teyit etmek de, aram›zdaki kader 

birli¤inin fark›na varmak ve bu kader birli¤inin de, hem geçmiflimiz, hem gelece¤imiz hem de flu 

an›m›z oldu¤unu fark etmemizdir. Bu önemli bir noktad›r, bu nedenle de Say›n Latic'e özel olarak 

teflekkür etmek istiyor ve sözü Say›n fiaban Ali Düzgün'e b›rak›yorum. 

74

Prof. Dr. aban Ali DÜZGÜN 

Ankara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi 

Aliya ve Kurucu ‹rade Olarak ‹slam 

Öncelikle ‹slam'›n kurucu irade olarak görülmesinin ne anlama geldi¤i 

üzerinde durmak, ard›ndan da bu iradenin yaratt›¤› bireysel ve toplumsal 

iradelerin hangi normlar üzerinden kendilerine özgü bir kültür ve medeniyet 

yaratt›klar›n› tahlil etmek istiyorum. ‹slam'›n kurucu irade olarak tan›mlanmas› 

demek, insanlar›n rasyonel ve tecrübî kazan›mlar›na ek olarak iradelerini 

harekete geçiren kurucu/yap›land›r›c› bir irade ve kudrete referansta 

bulunmak demektir. Kendi iç dinamikleriyle evrilemeyen toplumlar›n böyle 

bir irade ve kudretle, baflka bir ifadeyle bir üst doktrinle kurucu güç olarak 

nas›l kilit rol oynad›klar›na tarih flahittir. Bunun örneklerini görmek için 

peygamberler tarihine bakmak yeterlidir. Ulu'l-azm olarak adland›r›lan 

peygamberlerin, tarihin ak›fl›nda yaratt›klar› k›r›lma sebebiyle böyle 

adland›r›ld›klar›n› biliyoruz. Aliya'n›n ‹slam Tarihi'ni Hz. Muhammed'den 

öncesi ve sonras› diye ikiye ay›rmas›na dikkat çekerek flunu rahatl›kla 

söyleyebiliriz ki, bir bütün olarak insanl›¤›n tarihi, bu k›r›lmalar›n yafland›¤› 

sürece kaynakl›k eden kurucu iradenin hikâyesinden ibarettir. Bu hikayenin 

hitama erdi¤i, baflka bir ifadeyle tekamülünü tamamlad›¤› nokta Hz. 

Peygamber'in vefat›d›r. Onun vefat›yla, peygamberler eliyle gerçeklefltirilen 

insanl›k tekâmülü sona ermifltir. Aliya'n›n insan›n kendini salt ruhsal yap›s›na 

hapseden ve toplumsal yaflam›n› ›skalayan din mefhumuna karfl›t olarak 

kavramsallaflt›rd›¤› ‹slam, hem ruhsal hem de maddi yönüyle hayat› kuran 

normlar üzerine oturmaktad›r. Bu normatif yap›y› birkaç bafll›k alt›nda 

özetlemek gerekirse, afla¤›daki hususlar›n öne ç›kar›lmas› uygun 

görünmektedir. 

Ço¤ulcu Yap›lara Ortak Normlar: Yerele Karfl› Evrensel, Örfe Karfl› Ma'ruf 

Çok etnikli yap›lar› idare edecek bir mekanizman›n Kur'an taraf›ndan 

önerildi¤i ve Hz. Peygamber'in Medine uygulamas›na kaynakl›k eden 

Sahifetü'l-Medine'de (Medine Sözleflmesi) farkl› etnik ve dinsel yap›lar›n, 

temel hak ve sorumluluklar temelinde bir arada yaflamalar›n›n örnekli¤inin 

75

verildi¤i bilinmektedir. 

‹slam, Roma ‹mparatorlu¤u içinde bir cemaat dini olarak do¤an H›ristiyanl›¤›n aksine bir devlet dini 

olarak do¤du. Bu olgu, bafl›ndan beri, kendini koruma içgüdüsüyle sald›rganlaflan H›ristiyanl›¤›n aksine 

‹slam'›n, kendi d›fl›ndaki inanç ve kültür gruplar›na daha hoflgörülü ve kuflat›c› bir tarzda yaklaflmas›n› 

sa¤lad›. Aliya, H›ristiyanl›¤› orta yolu bulma kabiliyeti olmad›¤› için elefltirmektedir. 1 Avrupa'n›n bu 

yöndeki baflar›s›zl›¤›, kültürel ve dinsel kodlar›ndaki bu savunma psikozundan ve bunun sebep oldu¤u 

sald›rma refleksinden kaynaklanmaktad›r. 

‹slam'›n oluflumu s›ras›ndaki bu kuflat›c›l›k ‹slam Düflüncesi ve düflünce üzerinden medeniyet infla 

eden insanlar üzerinde kurucu etkiye sahiptir. Müslümanlar›n hem kendi imajlar›n› hem de baflkalar›na 

iliflkin tasavvurlar›n› bu irade infla etmifltir. Bu irade adalet, ilim ve hüküm üzerine oturur. Bu kavramlar 

aras›nda sürekli bir mizan -denge- vard›r. Bu denge içinde herkesin hak ve sorumluluklar› bellidir. Ve 

bu mizan kendini hem meflâ'irü'l-‹slam'da -duygu ve düflüncede- hem de flerâ'i'de -muamelât/uygulamadagösterir. 

Tevhid de bu iki unsurun yani içsel ve d›flsal olan›n birlikteli¤e kavuflturulmas›d›r. ‹slam'›n 

fliarlar›; iyilik, adalet, vicdan, söz, vefa, sevgi, merhamet gibi evrensel de¤erlerdir. 

Kur'an'›n temel ilkelerinden birisi de baflkas›na tahakküm etmeme, iradesini gerçeklefltirmesine engel 

olmama fleklinde tercüme edebilece¤imiz "Leste aleyhim bi müsaytir: Sen onlar üzerinde bir zorba 

de¤ilsin" (Gâfliye 88: 22) ilkesidir. Ayn› flekilde dinsel ve kültürel ço¤ulculu¤u onaylayan "Leküm 

dînüküm ve liye dîn: Sizin dininiz size benimki bana" (Kâfirun 109:6) ilkesi ço¤ulcu toplum iliflkilerinde 

ilkesel bir öneme sahiptir. 

Gerçi ikinci Ayet-i Kerime'nin tarihsel süreç içinde farkl› alg›lamalara konu oldu¤u da gözden uzak 

tutulmamal›d›r. Ayet, Mekke Dönemi'nde kendisini yeni bir yaflam tarz› ve hayat düsturu olarak sunan 

‹slam'›n kendini din olarak ilan etmesini imlemektedir: Sizin bir yaflam biçiminiz varsa art›k benim de 

ak›p gitmekte olan zaman› k›racak, onu yeni olaylara haz›rlayacak kendi kavramlar›m ve bu kavramlar 

üzerine oturacak bir yaflam tarz›m var, demektir. 

Bu ayet, farkl› dinsel ve kültürel unsurlar›n bulundu¤u Medine Dönemi'nde, herkese kendi dinini 

ve yaflam biçimini muhafaza etmeyi ve baflkalar›na sadece tolerans göstermeyi de¤il ayn› zamanda 

onlar› kabul etmeyi ve onaylamay› önermektedir. Tarihsel süreçte Müslümanlar'a düflünce ve davran›flta 

esnek bir alan sa¤layan bu ayet gibi, insanlar aras›ndaki dinî ve sosyal iliflkileri düzenleyen daha birçok 

ayetin, k›l›ç ayeti olarak isimlendirilen ayetle 2 mensûh say›ld›¤›n› ve ‹slam'›n iliflkiler ba¤lam›ndaki 

norm aya¤›n›n sakatland›¤›n› da burada ifade etmemiz gerekir. 

Bu ve benzeri ilkeleriyle ‹slam bir prensip sunmakta, ba¤lamsal okuman›n zeminini haz›rlamakta ve 

mensuplar›na güvenip onlara bu ilkelere dayal› bir yaflam kurma sorumlulu¤u vermektedir. ‹slam'› farkl› 

zamanlarda anlama ve yorumlama sorumlulu¤unu omuzlar›nda tafl›yan insanlar›n bu ba¤lam farkl›l›klar›n› 

dikkate almas› gerekir. Aliya, bundan hareketle, ‹slam'› tamamlanm›fl ve bütün zamanlar için geçerli bir 

doktrin olarak tarif etmenin fevkalade yanl›fl oldu¤unu söylemektedir. Ona göre, böyle bir yorum tarihte 

say›s›z örne¤ini gördü¤ümüz gibi ‹slam'›n kat›laflmas›na ve içe kapanmas›na sebep olmaktad›r. 3 

1 

Aliya ‹zzetbegoviç, Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, ‹stanbul, Nehir Yay., 1994, s. 19. 

2 

Bakara (2) 191: "Onlar› nerede yakalarsan›z öldürün. Sizi ç›kard›klar› yerden siz de onlar› ç›kar›n..." 

3 

a.g.e., s. 19. 

76

Kur'an'›n ilke baz›nda anlafl›lmas› ve bu ilkelerin bir yorum etkinli¤iyle hayata geçirilmesi yönünde 

Aliya'n›n vurgusunu desteklemek üzere ça¤dafl ‹slam mütefekkirlerinden birine daha kulak vermekte 

yarar vard›r. ‹ranl› düflünür Abdülkerim Sürufl, klasik ‹slam düflüncesi içinde kendine yer bulan kabz ve 

bast teorisini farkl› bir ba¤lama tafl›maktad›r: Ona göre din her fleyi belirlemifl de¤ildir. Hayatta bize 

laz›m olacak temel de¤erleri vermifl, gerisini Müslüman akl›n inkiflaf›na b›rakm›flt›r. Her bireyin kendi 

bafl›nal›¤› (bireysellik) ayn› zamanda her dinî yorumun sadece kendini ba¤layaca¤› fleklinde tezahür eder. 

Alemde asl olan kesrettir, bu da yorum çoklu¤unun meflrulu¤unu getirir. Toplumda asl olan ço¤ulculuk 

ve farkl›l›kt›r (ihtilaf), merkeziyetçilik ve tekçilik insan do¤as›na da tecrübeye de ayk›r›d›r. Temel ve 

minimum de¤erlerle s›n›rl› olan fleriat›n özünü tecrübî akla dayal› içtihat ile inkiflaf ettirmek mümkündür. 

Bu ba¤lamda en baflta hukukun kaynaklar›ndan biri kabul edilen örfü de yeniden de¤erlendirmeye 

almak gerekmektedir. Bu örf, ma'ruf'a/ortak iyiye uygun oldu¤u sürece bir kaynak olarak görülebilir. 

Dinin amac› örfü ma'rufa evirmektir, onu buldu¤u hal üzere muhafaza etmek de¤ildir. Baflka bir ifadeyle 

her yerel unsur dinle irtibata geçtikten sonra ister istemez evrensele kat›l›r ve bu yönde irade gelifltirir. 

Bu evrensele kat›l›m, tekâmülü imleyen bir süreçle gerçekleflir. Yerel olan, hem düflünce hem de fiil 

olarak daha büyük bir bütünün parças› haline gelir. Denize kavuflan ›rmaklar gibi, büyük olana do¤ru ak›fl 

ve kavuflma e¤ilimi vard›r ve bu e¤ilim hem parçaya hem de bütüne haz verir. 

Bununla birlikte, bu iradeye kat›lan bütün bireylerin bireyselliklerini sonuna kadar göstermelerine de 

imkan vermek gerekir. Tek tek bireylerin genel geçer kabul gören norm ve uygulamalardan farkl›l›k - 

ihtilaf- gösterecek de¤erler gelifltirmelerinin önünü t›kamamak gerekir. Ümmetinin ihtilaf›n› -farkl› 

kanaatlere sahip olufllar›n›- rahmet olarak gören peygamber buyru¤u dikkate al›nmal›d›r. Bu durumda, 

genel geçer/evrensel de¤erlerin elefltirel bir zihniyetten geçtikten sonra benimsenmesi gerekir. Bu da ancak 

bu de¤erlerin bir parças› haline gelen bireyin bu sürece akl›n› ve iradesini kullanarak kat›lmas›yla mümkün 

olabilir. Dolay›s›yla kurucu irade elefltirir, muhakeme eder ve de¤erleri ancak uygunluk testinden geçirdikten 

sonra insanlara önerir ve bu önerilere uygun yaflam modelleri gelifltirilmesini ister. Müstakim bir yol üzere 

olman›n felsefesi de budur; bu müstakim yol hem düflüncede/normlarda, hem bu normlar›n hayat bulaca¤› 

yaflam formlar›nda hem de bu yaflam normlar›n› öneren Yüce iradede kendini gösterir -istikamet, kayyum, 

k›yam, kavvam, terimleri bu Yüce iradeyi ve O'nunla irtibatl› olanlar› tan›mlamaktad›r.- Dinin varl›¤›n› 

-asâletü'l-vücûd-, dejenere olmadan korumas› sürekli bu k›yam haliyle mümkündür. 

Bir sistem ne kadar çok bireye sahipse o kadar çok de¤er üretme imkân›na/potansiyeline sahiptir. 

O bütünü de¤erli ve kal›c› k›lan bu özelli¤idir. Bireylerin o bütüne ruh verme ve de¤er üretme inisiyatifleri 

kabul edilmezse bu niceliksel ço¤unluk, tebaa kültüyle hareket eden ve gönüllü kullu¤u en temel 

tan›mlay›c› özellikleri olarak üzerlerinde tafl›yan bir güruh olman›n ötesine geçemez. 

Gerçekli¤in Zemini: Dinin Tabiata ve ‹nsan F›trat›na Yaslanmas› 

Aliya, ‹slam'›n dogmatik olarak hareket eden de¤il, tecrübeye önem veren, bilinenden bilinmeyene 

giden bir irade yaratmay› hedefledi¤ini söyler. 4 ‹slam kendi kapal› evreninde devinen de¤il, d›fl dünyaya 

aç›lan ferdiyetini toplumsal alanda bir flahsiyete dönüfltüren insanlar yaratmay› hedefler. Bu d›fladönüklük 

vurgusu, hem insan hem de bir bütün olarak tabiat›/dünyay› kapsar. 

4 

a.g.e., s. 243. 

77

Ruhsal olarak insan›n yerini ve farkl›l›¤›n› kabul eden ‹slam, müflahhas insan söz konusu olunca son 

derece gerçekçidir. ‹slam, insanda tabiat›n› aflan vas›flar gelifltirme gayreti içinde de¤ildir. ‹nsanlar› aziz 

veya melek yapmak istemez, böyle bir yönelimi hayal olarak görür. Biz asl›nda ne isek, ‹slam da bizi 

öyle, yani insan yapmak ister. ‹slam; abdest, namaz, oruç, cemaat, faaliyet, mücadele, gözlem ve 

meditasyon vas›tas›yla, tabiat›n insan› flekillendirme iflini sürdürmektedir. 5 

‹slam gerçekten insandan bütün sorumlulu¤u üzerine almas›n› istemektedir. Fakirlik ve ›st›rap dolu 

"terk-i dünya" zihniyetini ise ideal olarak ortaya koymam›flt›r. ‹slam'›n insandan talep etti¤i hayat iki 

koordinat üzerinde durmaktad›r: Birisi mutlulu¤a ve kudrete olan meyil; öbürü ahlaken yükselmek, 

"kendi kendini durmadan yaratmak"t›r. Bu e¤ilimler ancak mant›kta birbirine z›tt›r; gerçek hayatta ise 

birleflir ve karfl›l›kl› olarak birbirine nüfuz eder. 6 ‹nsan›n bu ikili yap›s›na iliflkin k›sa bir tahlil yapmak 

yararl› olacakt›r: ‹slam düflünce gelene¤inde iki dünya mutlulu¤unu hedef olarak insan›n önüne koyan 

irade bu kapsay›c›l›¤› salt dünya hayat› için de öngörür. Bu anlamda uhrevî alemde saadetin içinde 

yaflad›¤›m›z dünyadaki saadetle üç aç›dan çok yak›n bir iliflkisi oldu¤unu görürüz: 1. Kendini bilgide 

ve sa¤lam bir karakterde gösteren nefse -benli¤e- iliflkin yön. 2. Sa¤l›k ve güvenlik gibi bedene iliflkin 

yön ve 3. Nefsin ve bedenin d›fl›nda kalan ve bu ikisinin mutlulu¤unu art›racak servet vb. hususlara 

iliflkin yön. 7 Bu bütünlü¤ün parçalanmas› ise Kur'an'›n flekâvet/trajedi olarak adland›rd›¤› bir zihin ve 

yaflam felsefesine yol açmaktad›r. 8 Mutlulu¤un, bilgi ve iyi karaktere ait bir fley oldu¤unu söyledi¤imiz 

ben'le iliflkisine gelince; ‹slam, bilginin insandaki yerinin kalp -heart-, nefs -soul/self-, ak›l -intellect-, 

ruh -spirit- gibi Kur'an'da çeflitli referanslara sahip ruhsal bir nitelik tafl›d›¤›n› söylemektedir. Bilginin 

yeri, âr›zî kipleri ve durumlar› sebebiyle birçok isimle an›lmaktad›r. Bu yüzden, akletme ve kavramayla 

ilgili kullan›ld›¤›nda 'ak›l'; bedeni idare eden bir gerçeklik olarak an›ld›¤›nda 'nefs'; sezgisel bir 

ayd›nlanmaya iflaret etti¤inde 'kalp' ve soyut varl›klar dünyas›na geri gidildi¤inde 'ruh' olarak karfl›l›¤›n› 

bulmaktad›r. Gerçekten, bilgi kendisini sürekli bütün bu kipleriyle aç›¤a vurmaktad›r. ‹nsanla 

iliflkilendirilerek kullan›lan bu dört terimin her biri iki anlam tafl›maktad›r; bunlardan biri insan›n bedenine 

di¤eri ise nefsine/benli¤ine iflaret etmektedir. 9 ‹nsan›n ikili bir yap›s› vard›r: Bedeni, hayvani; ruhu, 

rasyonel taraf›n› temsil etmektedir. ‹lki, insan›n k›na(n)may› gerektiren davran›fllar›na kaynakl›k eden 

yönünün temsilcisidir. ‹nsandaki bu bedenî yahut hayvani nitelikler, baz› yönlerden ona yarar sa¤lamas›na 

ra¤men insan›n entelektüel güçleri ile çat›flma halindedir... ‹nsano¤lu en güzel biçimde yarat›lm›flt›r; 

ama do¤ru bir iman ve salih amel yoksa, afla¤›lar›n afla¤›s› vahflilerden daha kötü olabilmektedir. 10 Nefsin 

yetenekleri veya güçleri, bir seferinde birinin, di¤erinde ötekinin kazand›¤› vira bir muharebeye tutuflan 

ordulara benzemektedir. Bazen nefs entelektüel güçlere do¤ru çekilmekte ve Allah'a olan sadakatini 

5 

a.g.e., s. 245. 

6 

a.g.e., s. 246. 

7 

bkz. Gazali, ‹hyâu 'Ulûmi'd-Dîn, Kahire, 1939, c. 3, s. 229. 

8 

Saadet ve karfl›t› flekavet terimleri, Kur'an'›n Hûd (11) suresi 105-108. ayetlerinden ç›kar›lm›flt›r. Mutlulu¤un 

ilintili oldu¤u bu üç hususla ilgili olarak ayr›ca bkz. Aristo, Nicomachean Ethics, terc. Sir David Ross, O.U.P. 

London, 1963, Ethics I.8.1098b5. 

9 

‹hyâ, c. 3. Ayr›ca yine Gazali'nin Ma'âricü'l-Kuds fî Medârici Ma'rifeti'n-Nefs, Beyrut, 1978, (3. bölüm), s. 15 vd. 

10 

Tîn (95): 4-5. 

78

yinelemeye yönlendiren rasyonel yap›s›yla karfl›laflmaktad›r; bazen de hayvani güçleri onu vahfli do¤as›n›n 

en düflük eteklerine sürüklemektedir. Nefsin yap›s›ndaki bu karars›zl›k, kendini sürekli elefltirdi¤i bir 

durumu göstermekte ve nefs-i levvame olarak adland›r›lmaktad›r. 11 Nefs bu aflamada hayvani güçlerle 

en ciddi savafl›n› vermektedir. Bilgi, ahlaki mükemmellik ve salih amellerle insan için melekî bir yap›ya 

kavuflmak mümkündür ve böyle bir seviyeye ulaflt›ktan sonra d›fl görünümü hariç, art›k di¤er insanlar 

gibi hayvani bir mahiyete sahip de¤ildir. Öte taraftan, e¤er vahfli yap›s›n›n onu sürükledi¤i afla¤›lar›n 

afla¤›s›na düfler ve sürekli bu durumun tutsa¤› haline gelirse, o zaman da insanl›k için ortak olarak biçilen 

mahiyetten mahrum kal›r ve sadece d›fl görünüm olarak insan› ça¤r›flt›ran bir varl›k halini al›r. Nefs bu 

aflamada sürekli kötülü¤e davetiye ç›karmaktad›r: Nefs-i emmâre bi's-sû'. 12 Tabiat›n kabulü bir bütün 

olarak insan tabiat›n›n da kabulünü gerektirir. Kur'an'›n 'f›trat' -insan do¤as›- olarak kavramsallaflt›rd›¤› 

bu durum insana iliflkin gerçekli¤in zemini durumundad›r. Teolojik olarak tesbit etmek gerekirse, bu 

tabiat/f›trat durumuna efllik edecek di¤er iki Kur'ani kavram da takdir ve hidayettir. Takdir; bütün varl›k 

tarzlar› için ilkesel olarak konulan iflleyifl kurallar›n›; hidayet ise, bu kurallar› keflfederek önünü görmeyi 

ifade eden bilgisel etkinli¤i ifade etmektedir. 

Kur'an "insan"a nadiren, insanlara ise s›k s›k, ara s›ra da sadece vatandafl olarak hitap eder. Toplum 

üyesi olarak insan bu dünyan›n çocu¤udur; yaln›z, ferdiyet olarak seman›n da sakinidir. ‹nsan ancak 

di¤er insanlarla müfltereken sahip oldu¤u bir fleye göre sosyal bir varl›kt›r. Toplum -insanlar- vurgusundan 

dolay›, Kur'an adaleti en yüksek emir olarak belirlemekte (4/135; 5/8; 5/45 vs.) ve adaletin hem flahsi 

hem de sosyal -Aristo'nun ifadesiyle siyasi fazilet- bir alanda yer tutmas›n› istemektedir. 

Fizikî ve ahlaki taleplerin dengesinin müstakbel ifadesi olan Müslüman'›n, çevresiyle ve kendi 

bekas›n›n gerekleriyle herhangi baflka bir ideal insandan daha fazla ahenk içinde olmas›n› beklemek en 

gerçekçi yaklafl›md›r. H›ristiyan ve genel olarak idealist ö¤retiler, teoriyle uygulama aras›ndaki tezat 

yüzünden sukût-› hayale ve güvensizli¤e yol açmaktad›rlar. Bat› dünyas›n›n tan›d›¤› nevrozlarla 

deformasyonlar k›smen H›ristiyan insan ideali ile H›ristiyan ideallerinden ba¤›ms›z olarak teflekkül eden 

toplumun siyasi modelleri aras›nda süregelen dahilî gerginli¤in bir neticesi olarak ortaya ç›kar. Kilisenin 

ruhlar› terbiye etti¤i, devletin ise bedene hakim oldu¤u vaziyettir bu. Özel hayatta H›ristiyan, resmî 

flah›s veya ifl adam› olarak ise Makyavelist olma formülüdür bu... ‹slam'› böylece, hem fizikî hem 

manevi hayat› sürdürmek veya Kur'an'›n dedi¤i gibi bu dünyadan nasibini unutmadan ebedi hayat 

için yaflamak fleklinde tan›mlarken, diyebiliriz ki, bütün insanlar bilinçli veya bilinçsiz olarak 

olas› birer müslümand›rlar. W. Goethe'nin ifadesiyle "E¤er ‹slam bu ise, o zaman biz hepimiz ‹slam 

içinde yafl›yoruz demektir". 13 

‹deal ve Reel Ayr›m› 

Din ancak flehirde yani medeniyet iddias›n›n gerçekleflece¤i toplumsal bir mekânda kendine yer 

bulabilir. Aliya'ya göre Mekke'de olup bitenler henüz ‹slam de¤ildi. ‹slam Medine'de bafllam›flt›r. Hira 

11 

K›yâme (75): 2. 

12 

Yusuf (12): 53. Konunun detayl› tart›flmas› için bkz. Nakib Muhammed Attas, "‹slam'da Mutlulu¤un Anlam› 

ve Tecrübesi," terc. fi. A. Düzgün, X. Kur'an Sempozyumu Bild., Ankara, Fecr Yay., 2007. 

13 

Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, s. 247. 

79

Ma¤aras›'nda Hz. Muhammed zahid bir hanifti; Mekke'de o, dinî düflüncenin habercisidir. Mesaj› 

Medine'de tamamlanm›fl ve insanlar›n fluurunda yer alm›flt›r. "Bugün dininizi kemale erdirdim ve size 

olan lütfumu tamamlad›m, dininiz olarak ‹slam'a raz› oldum" (Mâide 5: 3) ayeti de buna iflaret eder. 

‹slam'›n sosyal ve hukuki düzeninin bafllang›ç ve kayna¤› Medine'dedir, Mekke'de de¤il. 

Muhammed ma¤aradan dönmeye mecburdu. Bu dönüflü olmasayd› hanif olarak kalacakt›, fakat 

döndü¤ü için ‹slam'›n resulü olmufltur. Bu dahilî ile haricî dünyan›n, mistik ile akl›n, meditasyon ile 

eylemin karfl›laflmas›yd›. ‹slam mistik olarak bafllam›fl, siyasi ve devlet fikri olarak devam etmifltir. Din, 

gerçekler dünyas›na girerek ‹slam oldu. Hz. Muhammed'in hayat›nda tam manas›yla tabii bir ahenk 

içinde sevgi ile kuvvet, ulvi ile tabii, ilahi ile insani hususlar›n pek müessir birli¤i olarak ortaya ç›kar. 

Dinle siyasetin meydana getirdi¤i bu patlay›c› kar›fl›m milletin hayat›nda muazzam bir enerji aç›¤a 

ç›karm›flt›r. ‹slam'›n formülünün hayat›n formülüyle tam mutabakat içinde oldu¤u bir anda göze çarpar, 

bu noktada; "Benim ümmetim dalalet üzere birleflmez." hadisinde ümmet, bütünlük ve cemaat prensibi 

ortaya ç›kmaktad›r. ‹nsanlara hitapta dünyevi bir mahiyet vard›r. Ve ümmet daha yüksek, müflterek bir 

akl›n ifadesi olarak nitelendirilmektedir. Bu da hür düflünmenin, eflitli¤in temelidir. Elitist bir tutumun 

ve hiyerarflik iliflkilerin karfl›tl›¤›d›r. ‹slam keflifl ve azizlerden ibaret bir seçkinler toplulu¤unu ve biri 

seçkinler, öbürü ise halk için düzenlenmifl iki ayr› program› tan›mamaktad›r. Bu husus eflitlik prensibinin 

ilan› gibidir. 14 

Aliya ‹slam'› insan›n tekrar› olarak görür. ‹slam'›n insan gibi "ilahi k›v›lc›m"› vard›r; fakat ‹slam, 

hayat›n gölge taraf› ve alelade fleyleri hakk›nda da bir ö¤retidir. fiairler ve romantik kiflilerce be¤enilmemesi 

mümkün olan baz› tezahürleri de vard›r. Kur'an realist, hemen hemen anti-heroik bir kitapt›r. Onu tatbik 

edecek insan olmadan, ‹slam anlafl›lamaz, hatta kelimenin hakiki manas›nda mevcut da olamaz. Platon'un 

‹dealar'›, Leipniz'in Monad'lar› ve H›ristiyanl›k'ta melekler esasen ayn› hususa; zaman d›fl›, mükemmel, 

mutlak ve hareketsiz bir aleme delalet etmektedir. Bu alemi ‹slam idealize etmez. 15 

Aliya Medine Dönemi'ni öne ç›kar›rken, baz› düflünürler Mekke Dönemi'nin ‹slam düflüncesinin 

özünü içinde bar›nd›rd›¤›n› söylemektedirler. Sudanl› yazar merhum Mahmud Muhammed Taha'n›n 

izinde geliflen bu yorumdaki temel fikir, geleneksel fieriat anlay›fl›n›n Muhammed'in geç Medine 

Dönemi'nin ö¤retilerine dayand›¤›, oysa ‹slam'›n ebedi ve temel mesaj›n›n Hz. Muhammed'in erken 

Mekke dönemine ait ö¤retilerde oldu¤udur. en -Naim en üstün Mekke ö¤reti ve ilkelerinin karfl›s›nda- 

7. yüzy›l›n tarihi dikkate al›nd›¤›nda- daha gerçekçi ve pratik olan Medine ö¤retilerinin kabul gördü¤ünü, 

çünkü toplumun Mekke'deki üstün ö¤retilerin uygulanmas› için haz›r olmad›¤›n› ileri sürmektedir. 

Günümüzde tarihsel koflullar de¤iflti¤ine göre, en-Naim Müslümanlar'›n fieriat› yorumlamada art›k daha 

önceki Mekke Dönemi'ni izlemeleri gerekti¤ine inanmaktad›r. Bu flekilde yorumland›¤›nda fieriat›n 

anayasal demokrasiyi destekledi¤ini söylemektedir. 16 

Aliya, yaflad›¤› co¤rafyan›n diline tercüman olurcas›na sürekli reel olana, her an insan›n karfl›s›na 

14 

Ali ‹zzetbegoviç, Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, s. 225. 

15 

a.g.e., s. 222. 

16 

bkz. Abdullah Ahmed en-Naim, Toward an Islamic Reformation: Civil Liberties, Human Rights and International 

Law, (Syracuse: Syracuse University Press, 1990), s.52-57. Bu al›nt›n›n dipnot fleklindeki nakli için bkz. John Rawls, 

Siyasal Liberalizm, çev. M. F. Bilgin, ‹stanbul Bilgi Üniv. Yay., 2007, ‹st., s. 484. 

80

ç›kan ve kendini ona dikte eden kültürel, co¤rafi, siyasi vs. flartlara iflaret etmektedir. Aliya, var oldu¤undan 

beri insan›n tarihini gözlemleyen birinin tarafs›zl›k ve tasviriyle özetlemektedir durumu. Bu asl›nda 

olmas› gereken de¤il, ama oland›r. Hayat›n cereyan tarz› bu hal üzere olmufltur: 

"Denilebilir ki ideal denilen toplum alternatifi ta yarat›l›fltan, insan›n "insan olma"s›ndan beri 

imkân d›fl›d›r. Bu andan itibaren insan daimi çat›flma, huzursuzluk memnuniyetsizlik ve dramla karfl› 

karfl›yad›r -"‹nin buradan, birbirinize düflman olarak... Bir vakte kadar." Bakara 36- ‹deal toplum, kiflili¤inden 

s›yr›lm›fl kuflaklar›n monoton ve sonsuz bir flekilde birbirini takip etmesi demektir. Bunlar do¤urur, üretir, 

tüketir ve ölürler, ta 'kötü' sonsuza kadar. Yarat›l›fl gerçe¤i ve insan›n varolufluna Allah'›n müdahalesi bu 

'mekani¤i' imkân d›fl› bir hayal k›lm›flt›r. Bütün ütopyalar›n Allah'a ve dine fanatik muhalefeti bu yüzdendir. 

Toplumun ideal bir flekilde düzenlenmesine, kâhinlerinin toplumu ve menfaatlerini en yüksek kanun olarak 

ilan etmelerine karfl›, Allah en yüksek kanunun insan olmas›n› istemektedir. Dünya'n›n bir imtihan yeri 

olabilmesi, insan›n en yüksek de¤er olarak liyakatini gösterebilmesi için ona hürriyet vermifltir. Bu durumda 

ütopyan›n mümkün oldu¤una inanmak, insan ruhunun inkâr› esas›na dayanan bir nevi safdil iyimserlik 

demektir. Ancak insan ruhunun, flahsiyetinin varl›¤›na inanmayan kimse; insan› "teskin etmenin", 

"usland›rman›n", mekanizman›n bir parças› olmay› kabullenecek bir toplum üyesi yapman›n mümkün 

oldu¤una inanabilir... Tektanr›c›l›k okulundan geçmemifl toplumlar›n ütopya için daha müsait oldu¤u 

tatbikatta gösterilmifltir. ‹taat, yeknesakl›k, manipülasyon, lider kültü ve zorla talimin ölçülerini empoze 

etmek böyle toplumlarda daha kolayd›r. 17 

Üç büyük dinin tarihî rolü pek büyüktür. ‹nsan, onlar sayesinde tarihin merkezi olmufl ve dünyay› 

ve insanl›¤› bir bütün olarak görmeye al›flm›flt›r. Dinler aras›nda Yahudilik dünyevi, sol temayülü teflkil 

eder. Dünyevi cennet perspektifini va'deden ve sonradan ortaya at›lan bütün Yahudi teorileri bu temayülden 

ileri gelmifltir. "Eyüb Kitab›" daha bu dünyada tahakkuk etmesi icap eden adaletin rüyas›d›r. Yani öbür 

dünyada de¤il, bu dünyada ve flimdi. Yeryüzünde cennet isteyen bütün ihtilaller, ütopyalar, sosyalizmler 

ve di¤er cereyanlar özünde Ahd-i Kadim'den ileri gelmektedir, Yahudi kökenlidir. Yahudili¤in bu afl›r› 

gerçekçili¤ini H›ristiyanl›¤›n afl›r› idealizmi frenleyebilmifltir. Peygamberler geldikleri toplumun reel 

yap›s›n› dikkate alarak konuflurlar, ama konuflmalar›n›n bütünüyle bu reel yap› taraf›ndan tüketildi¤ini 

söylemek mümkün de¤ildir. Mutlak adalet, mutlak eflitlik, liyakat vs. kavramlar› bütünüyle ideali temsil 

ederler. Ama ideal formlar›yla bu terimlerin toplumlar›n hayat›nda yer tuttu¤unu söylemek mümkün 

de¤ildir. Fark›nda olmam›z gereken hakikat fludur: Yar›m kalan bu ideale ulaflma sorumlulu¤u peygamber 

taraf›ndan ümmetine b›rak›lm›flt›r. 

Evrensel olan ayn› zamanda idealdir ve hedeftir, hiçbir zaman eriflilemeyecek bir ufuk gibi insan›n 

önünde ilerler. Temel kurucu normlar›n evrensel oldu¤u, herkes için arzuland›¤› unutulmamal›d›r. Bir 

sistemin sadece kendisi için de¤er üretme iddias›, evrensellik hedefinden sapmad›r. Bu anlamda ‹slam'›n 

hedefi, var olan yerel uygulamalar› ve örfleri ma'rufa yani ortak iyiye evirmektir. 

Kurucu De¤erlerin Zamanla Kurumsallaflmas›na/Muhafazakârl›¤a Karfl› Dinî Dinamizm 

Dinî hareketler, her zaman birer de¤ifliklik arac› olmufllard›r. Bir dinin muhafazakârlaflmas› ve 

17 

a.g.e. s. 203. 

81

kendisini de¤iflime kapamas›, can suyunun p›ht›laflmas› demektir. Yeni 

gelen bir din bafltan afla¤› de¤ifliklik ve denemelerle doludur ve her yönden 

yeni görüfllere aç›kt›r. Bu sebeple ‹slam, do¤du¤u vakit, örgütlendirici ve 

modernlefltirici bir ortam meydana getirmifltir. Ayn› flekilde H›ristiyanl›k 

da Avrupa'n›n vahfli kabileleri aras›nda bir uygarlaflma ve modernleflme 

etkisi yaratm›flt›r. Protestan Kiliseleri'nin kurulmas›yla sonuçlanan 

Reformasyon Dönemi, dinin de¤iflimdeki rolünü gösteren en net olaylardan 

birisidir. 

Aliya'ya göre din de devrim de ac›lar ve ›st›raplar içinde do¤ar. ‹kisi 

de refah ve konfor içinde yok olup gider. Gerçekten de devam eden s›rf 

onlar›n gerçekleflmesi çabas›d›r. Onlar›n gerçekleflmesi ise ayn› zamanda 

ölümleri demektir. Din de devrim de gerçekleflirken, kendini bo¤acak 

kurumlar›n›, yap›lar›n› do¤urur. Resmî yap›lar ne devrimci ne de dinîdir. 

Devrim yalan söylemeye ve kendi kendine ihanet etmeye bafllad›ktan sonra 

sahte dinle ortak bir dil bulabilmifl demektir. 18 

‹nsan çevresinde gördü¤ü, duydu¤u ve iliflkide bulundu¤u dünya ve 

toplum hakk›nda genel olarak iki tip ideoloji gelifltirebilir: Mevcut durumu 

kabul eden ve devam ettirmek isteyen ideolojiler ya da mevcut durumu 

kabul etmeyip de¤ifltirmek isteyen ideolojiler. Dinler, bu ikinci kategoride 

mütalaa edilmelidir. 

Bir toplumun ans›z›n de¤iflmeye ve kalk›nmaya bafllamas›na veya 

çürümeye ve çökmeye yüz tutmas›na, toplumun bir iki yüzy›l içinde bütün 

niteliklerini, ruhunu, amac›n›, biçimini, bireysel ve toplumsal tüm iliflki 

türlerini de¤ifltirmesine yol açan temel etken nedir? 

Yüzy›llar boyunca bu soruya cevap arand› ve hala da aranmaktad›r. 

Baz› düflünürlere göre tarihe yön veren en temel etken tesadüftür; uluslar›n 

hayatlar›ndaki de¤ifliklikler, ilerlemeler, gerilemeler, hep tesadüflerin 

sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. 

Materyalistlerden ve tarihî determinizme inananlardan oluflan bir gruba 

göre, tarih ve toplum, bafllang›çtan bugüne kadar hiçbir iradesi olmayan 

birer a¤aç gibi geliflmifllerdir. A¤aç, önce bir tohumdur. Sonra bu tohum 

filizlenir, yeryüzüne ç›kar, kök salar, büyür dallan›r, yapraklan›r, büyük 

bir a¤aç olur, meyve verir, k›fl›n yaprak döker, baharda çiçeklenir, olgunlafl›r 

ve nihayet ölür. Bütün bunlar -a¤aç istese de istemese de- olur. Bu grup, 

toplumun tarih boyunca, tabiat kanunlar›n›n tabii çevrede gördü¤ü ifli insan 

topluluklar›nda gören baz› belirleyici etkenlere ve kanunlara uymak zorunda 

olduklar›na inanmaktad›rlar. 

Bu inanca göre toplumlar›n kaderi üzerinde bireylerin hiçbir etkisi 

18 

Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, s. 92. 

82

olamaz; toplum tabii etkenlere ve kanunlara göre geliflen tabii bir olayd›r. 

Bir baflka grup ne tesadüflere ne de tabiat yasalar›na inan›r. Onlara göre, toplumlar›n de¤ifliminde 

esas rolü büyük flahsiyetler ve kahramanlar oynarlar. Tabiat yasalar› da bu kiflilerin elinde birer araçtan 

baflka bir fley de¤ildir. Ayn› flekilde, ortalama insanlar›n de¤iflimde hiçbir paylar› yoktur, onlar da 

güçlülerin kulland›klar› araçlardand›r. Toplumun düzeltilmesinde, yükseltilmesinde veya çökertilmesinde 

söz sahibi olan biricik etken, güçlü kiflidir. 

De¤iflimin kayna¤›n› fertte görenler de farkl› iki görüflü tafl›maktad›rlar: Bunlardan birincisi, mutlak 

anlamda, tarihe tek kiflinin yön verdi¤ini savunmaktad›r. ‹kinci grup ise, önce büyük bir insan›n ortaya 

ç›kt›¤›na, sonra o toplumun önde gelenlerinin ona uydu¤una, böylece bir "ekib"in olufltu¤una inan›rlar. 

Topluma yol gösteren ve kendince bir hedef tayin eden fley, iflte bu ileri gelenlerden oluflan ekiptir. 

‹slam, toplumsal dönüflümün gerçekleflmesinde, bu teorilerin hiç birine mutlak etken olma payesini 

vermez. Kur'an de¤iflimin temeline bireyleri ve bireylerden oluflan halk› yerlefltirir. ‹slam'a göre bafllar›na 

gelenlerden halk›n kendisi sorumludur. Bu yüzden Kur'an'da kendilerine hitap edilenler 'en-nâs't›r (halkkitle'dir). 

Peygamber en-nâs'a gönderilmifltir, onlara hitap etmektedir. Yap›p ettiklerinden dolay› hesaba 

çekilecek olan halkt›r. 

‹slam, baz› düflünce ak›mlar›nda oldu¤u gibi, muhatap ald›¤› insanlardan herhangi bir gruba öncelik 

tan›maz. Onlar›n flu veya bu s›n›ftan olmalar›na, zenginlik ya da fakirliklerine önem vermez. S›n›fç›l›k 

yapmay› ve insanlar› gruplara ay›rmay› da fliddetle yasaklar. Bunu fesad›n kayna¤› olarak görür. 

Toplumsal geliflme ve de¤iflmenin temel belirleyicisi, ›rka veya s›n›fa dayanan hiçbir üstünlük veya 

ay›r›c› nitelik söz konusu olmaks›z›n halkt›r. 

Kur'an'da do¤rudan do¤ruya insanlara seslenilir ve toplumsal de¤iflmenin ekseni olarak oda¤a onlar 

yerlefltirilir. Bu durumda bir de¤iflim ve dönüflümün yarat›lmas›nda en büyük yük ve sorumluluk 

insana yüklenmektedir. Ama ‹slam, tarih ve toplumda baz› yasalar›n rol oynad›¤›n› da inkâr etmez. 

Aksine, afla¤›da daha detayl› olarak irdeleyece¤imiz gibi, tarihsel yasalar›n, aynen do¤a yasalar› gibi, 

keflfedilebilir ve kontrol alt›na al›nabilir olduklar›n› bildirir ve insana genifl bir imkânlar alan› sunar. 

‹slam'da, hem kendi yapt›klar›ndan sorumlu olan insan topluluklar› hem de kendilerinden kat kat hesap 

sorulacak bireyler vard›r. Kur'an bu sorumluluk alanlar›n› flöyle ifade etmektedir: 

"Onlar için kendi kazand›klar›, senin için de senin kazand›klar›n vard›r." 19 

"Elbette kendilerine peygamber gönderilen kimseleri de, gönderilen peygamberleri de sorguya 

çekece¤iz." 20 

Bu yüzden gerek birey gerekse toplum, Yarat›c›'n›n önünde yapt›klar›n›n hesab›n› ayr› ayr› verecektir 

ve her birine, gelece¤i kendi elleriyle kurma sorumlulu¤u yüklenmifltir. 

Kültürel Temelli Bir Uygarl›k 

Aliya'n›n kültür ve uygarl›k aras›nda yapt›¤› ay›r›mdan hareket ederek, ‹slam'›n insan› infla ederek 

-kültür- kendine, zamanda ve mekânda nas›l yer tuttu¤unu yani uygarl›k yaratt›¤›n› tahlil edebiliriz. 

19 

Bakara 2: 134. 

83

Kültürün tafl›y›c›s› insan, uygarl›¤›nki ise toplumdur. ‹nsan, felsefe, sanat, fliir, ahlak, inanç kültüre 

aittir. Devlet, ilim, flehirler, teknik, uygarl›¤›n özellikleridir. Romal›lar, uygarl›k yaratan barbarlard›r. 21 

‹slam Medeniyeti'nin unsurlar›ndan biri olarak kendine has bir siyaset -yönetim felsefesi- oluflturacak 

bir ‹slam kültürü var m›d›r? Kültür ve medeniyet iliflkisinin ‹slami ba¤lam› nedir? Medeniyet, kültürün 

ete kemi¤e bürünmesidir. Emperyalizmin tarihi, medeni milletlerin; hürriyetlerini müdafaa eden geri 

kalm›fl milletlere karfl› ezme ve imha harplerini anlat›r. ‹stilac›lar›n uygar olmas› gaye ve metotlar› 

bak›m›ndan olumlu sonuçlar do¤urmam›flt›r. Kültürün as›l vazifesi uygarl›k hakk›ndaki efsaneyi y›kmak 

ve dünyan›n hümanizasyonunun devam›na imkân vermektir. 

‹slam, insan iradesine belli bir kült(ür) çerçevesinde müdahil olur. Bu "kültürlenmifl ben" kendi ay›rt 

edici özellikleriyle kendi uygarl›¤›n› yarat›r. Din önce insan zihninin flekillenece¤i bir kültür evrenini 

kurar. Bu kültür evreninde insan›n kendisiyle, çevresiyle, di¤er insanlarla, Allah ile vs. iliflkisine dair 

normlar› koyar ve bunlar› keflfedecek insan zihnini yarat›r. Uygarl›k elle dokundu¤umuz, gözle gördü¤ümüz 

fleydir. Kültür bunun içine sinen ruhtur. Dünyada öyle medeni milletler vard›r ki kültür olarak geri 

kalm›fllard›r, öyle kültürler de vard›r ki medeniyet gelifltirememifllerdir. Esas olan, dokunulabilir olan 

bir medeniyet yaratarak kültürü d›flar›da görünür k›lmakt›r. Bu medeniyet kendini sürekli evrensel bir 

düzeyde temsil edecek terimler ve kavramlar üretmek durumundad›r. ‹çine do¤du¤u yerellik, sürekli 

evrenseli takip ederek objektifleflmeyi hedeflemelidir. 

‹taat Kültü(rü)nü Reddeden, Halka Dayal› Bir Siyasa 

Aliya, bireysel sorumlulu¤un kullan›m›n›n yaratt›¤› sayg›n bir flahsiyetin inflas›na büyük önem 

vermekte ve iradesini ve akl›n› baflkas›n›n tahakkümüne ve kullan›m›na terk etmeyi temsil eden tebaa 

kültürüne karfl› ç›kmay› önermektedir. Önerdi¤i doktrin içinde insan›n özgürlü¤ü ve flahsiyeti önceli¤e 

sahiptir. Ona göre, emniyet, teflkilat, iyi vatandafl olma gibi modern kavramsallaflt›rmalar, insan›n 

özündeki hürriyeti törpülemekte ve insanlar toplulu¤unu teflkilatlanan ve kanun ve kurallarla manipülasyona 

haz›r hale getirilen topluma dönüfltürmektedir. Bu manipülatif yap›y› k›rmak için Aliya topluma karfl› 

topluluk fikrini savunmaktad›r. Toplulu¤un aralar›ndaki iliflkiler Kur'an çerçevesinde ifade etmek 

gerekirse, muhabbet (tevâddûhum), iyilik (tuhsinû), nezaket (elletî hiye ahsen) ve karfl›l›kl› koruma 

(zimme) ile yürürken, toplumda esas unsurun ç›kar oldu¤unu söylemektedir. 

Etienne de La Boetie ‹taat Politikas›: Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev adl› çal›flmas›n›n giriflinde 

siyaset, iktidar ve devlet konular›nda bilinen anlay›fllar› temelden flöylece sorgulamaktad›r: 22 

"... Burada üzerinde durmak istedi¤im sorun, bu kadar insan, bu kadar köy, flehir ve bu kadar 

ulus, nas›l oluyor da iktidar›n› yaln›zca onlar›n kendisine verdi¤i güçten alan tek bir tirana 

katlanabiliyorlar? Ey Tanr›'m nedir bu? Bunu hangi adla tan›mlayabiliriz? Bu ne biçim bir 

20 

A'raf 7: 6. 

21 

Do¤u ve Bat›..., s. 76. 

22 

bkz. The Politics of Obedience: The Discourse of Voluntary Servitude, New York: Free Life Edit., 1975. 

84

elad›r?.. Koca bir düflman ordusu veya barbarlara de¤il, tek bir kiflinin yapt›¤› haks›zl›klara, 

ya¤malara ve gaddarl›klara nas›l katlan›yorlar?.." 23 

Düflünüre göre, idare edene kulluk ö¤renilen bir fleydir ve insanlar›n kaybettikleri bir fleyi bulmuflças›na 

köleli¤e dört elle sar›lmalar› ve yöneticiye/otoriteye bu kadar içten kulluk etme e¤ilimleri flafl›lacak bir fleydir. 

"Benim ümmetim dalalet üzere birleflmez" fleklindeki peygamber buyru¤u yan›nda, yöneticinin 

halktan 'biat' al›yor oluflu ‹slam'da meflruiyetin temelini halk olarak iflaret etmektedir. Bununla birlikte 

yöneticinin yönetme sürecinde takip etmesi gereken temel ilkelerin bir k›sm› Kur'an'dan al›nmakta, 

baz›lar› ise konjonktüre göre belirlenmektedir. Bu ilkelerden temel olanlar flunlard›r: 

- Adalet: Yöneticili¤in -klasik tabiriyle imametin- bütün flartlar›na denktir, ahlaki bir 

nitelik, do¤ruluk ve hakkaniyet anlay›fl›d›r. 

- ‹lim, hukuki anlamda kullan›l›r ve kanunu yorumlamay› mümkün k›lan bir birikimi, basiret 

ve feraseti içerir. 

- Rey/hikmet, halk› yönetme sürecinde do¤ru karar verme yetene¤ini içerir. 

- Selamet, yöneticinin ümmetin ifllerini görecek zihinsel ve fiziksel yeterlili¤ini içerir. 

Bu olmazsa olmaz flartlardan baflka flunlar aranmaktad›r: fiecaat, necdet ve cihad -mücahede, mücadele 

ve mukâtele üçlüsünü içerecek flekilde- kararl›l›¤› ve enerjisini temsil eder. Konjonktüre ba¤l› olarak 

flart koflulan ise neseptir. Kureyfl neslinden gelmeyi ifade eden bu flart evrensel ve temel de¤il, konjonktürel 

olarak öne sürülmüfltür. Halka dayal› bir siyaset temelinde ümmet kavram› üzerinde önemle durulmal›d›r. 

Ümmet; aile, klan ve kabileyi aflarak ‹slam Ümmeti'ni oluflturmak için bütün Arabistan'› davet eden 

peygamberin yaratt›¤› yaflayan bir gerçekliktir. Onun bafllatt›¤› kardefllikler benzer düflüncelere sahip 

mü'minlerin meydana getirdi¤i topluluklard›. O bunlar› sadece kana dayanan kardefllikten çok daha yüce 

gördü. 24 Ümmet kavram› ‹slam ‹mparatorlu¤u'nun çok çeflitli halklar› aras›nda birlefltirici faktör olarak 

kalmaya devam etti. Ümmet terimi, yaln›zca Müslümanlar'a de¤il, bir toplumu oluflturan bütün insanlara 

iflaret eder. "Ümmet" ve "cemaat" kavramlar›, Müslüman, Yahudi veya Müflrik olsun, bütün üyelerine 

baz› ayr›cal›klar/haklar verip baz› görevler yükleyen bir teflkilatlanma olarak dinî, sosyal ve siyasi 

anlamda kullan›lm›flt›r. Ümmet tabiri öncelikle siyasi birli¤i hedeflemekteydi, terimin sadece Müslümanlar'› 

içerecek flekilde bir anlam kaymas›na u¤ramas› Medine'de bafllayan parçalanmayla -Yahudiler'in ihanetih›zlanm›flt›r. 

Kuflkusuz ümmetin özünü inananlar oluflturuyordu, ama Medine örne¤inde oldu¤u gibi, 

inananlar devleti temsil edince onlar› temsil eden kavramlar›n da yerel de¤il daha evrensel bir zemine 

tafl›nma ihtiyac› duymufltur. Bu çerçevede ‹slam'›n politik teolojisini özetlemekte yarar görüyorum: 

23 

s .46. 

24 

bkz. Ilse Lichtenstaedter, "From Particularism to Unity: Race, Nationality and Minorities in the Early Islamic Empire", 

Islamic Culture, 

c. XXIII, s. 251-80. 

85

Din-Devlet ve Din-Siyaset ‹liflkisi 

Din Belli Bir Yönetim Biçimini Önerir mi? 

Hz. Peygamber vefat etti¤inde nas›l bir yönetim uygulanaca¤› konusunda bir tart›flman›n yafland›¤›n› 

biliyoruz. Böyle bir tart›flman›n yap›lm›fl olmas›, ‹slam'da Kur'an veya peygamber taraf›ndan belirlenmifl 

bir yönetim biçiminin olmad›¤›n› göstermektedir. 

‹slam öncesi Arap toplumunda da devlet ve sivil toplum gibi kavramlar› görmek mümkün de¤ildir. 

Kur'an'da mele' olarak an›lan ve kabile fleflerinin etkinli¤ine iflaret eden kavram bir ölçüde ‹slam öncesi 

Arap toplumunun iflleyifl biçimini tan›mlayan siyasi bir kavram olarak görülebilir. Onun d›fl›nda bireyin 

yahut kamunun hayat›n› düzenleyen bir yasa fikri hakim de¤ildi. Bunun için de Arap toplumu Kur'an'da 

ümmi/yasas›z toplum olarak an›lm›flt›r. Bu yasal bofllu¤a ba¤l› olarak da Hz. Muhammed'in vefat›n›n 

ard›ndan devletin nas›l ve kim taraf›ndan yönetilece¤ine iliflkin tart›flmalar patlak vermifltir. Devlet 

baflkan›/halife olarak önerilen Hz. Ebu Bekir'e halifeli¤i kapt›rmak istemeyen Medine'nin önde gelen 

kabilelerinden Hazreçliler "Bir emir sizden bir emir de bizden olsun" önerisini getirmifllerdi. Bu kabilenin 

baflkan› Sad b. Ubade'nin bu yöndeki önerisini Ebu Bekir kabul etmemifl, "Emirler bizden vezirler 

-yard›mc›lar›- sizden olsun" demifl, ama bu söz yerine getirilmemifltir. Toplumsal uzlaflma kavram› ilk 

yaray› burada alm›flt›r. Uzlafl›n›n sa¤lanmas› için de 'Yöneticiler Kureyfl kabilesinden olur' diye peygambere 

isnad edilen, ama asl›nda tamamen konjonktüre uygun düflen bir söz uydurup, yönetici seçiminin seçim 

usulüyle Müslüman toplumlara yerleflmesini mümkün k›lacak bir uygulamay› bafltan sakatlam›fllard›r. 

Din ve Devlet Ayr›l›¤›: Din gönüllülük esas›na dayal›d›r, devlet ise otoriteyle ifl görür. Devletin dini 

olursa, devlet, yap›s› gere¤i zorlay›c›d›r. Devlet politik bir kurum olarak baflkas›n› kontrol etmeye 

dayan›r. Bireyi esas alan dininse kontrol etme durumu yoktur; bu yönde peygambere söylenen onun bir 

vekil olmad›¤›, Allah ad›na hiç kimseye icbar uygulama durumunda olmad›¤›d›r (leste aleyhim bi 

musaytir). 25 

Siyaset merkeziyetçidir ve istikrar peflindedir. Oysa din, mensuplar›ndan istikrar›n de¤il, do¤runun 

peflinden gitmelerini ister. Din bireye elefltirel bilinçle toplumun mevcut yap›s›n› daha iyiye evirecek 

bir sorumluluk yükler. Siyasal alan, insan ak›l ve tecrübesinin keflfedece¤i alan içindedir. Sorumluluklar 

ve haklar ak›lla tesbit edilebilir, bu konuda dinin buyruklar› bu s›n›rlar›n korunmas› konusunda bireyin 

iradesini güçlendirmekten ibarettir. Kur'an flunu söylemektedir: "Allah'›n fazl› ve rahmeti -peygamberi 

ve vahyi- olmam›fl olsayd› bile insanlar›n az bir k›sm› do¤ruyu bulurdu". 26 

Ahlak›n ve dinî sorumlulu¤un esas› olmas› bak›m›ndan akl›n dinden önce geldi¤ini siyaset teorisyeni 

meflhur alim Mâverdî savunmaktad›r. Dolay›s›yla insanlar›n toplumsal yaflamlar›n› organize etmek için 

gelifltirecekleri sosyal dokunun hangi ilkeler üzerine infla edilece¤i ak›lla keflfedilebilir. Dinin buyruklar› 

ak›lla keflfedilen alana müdahale de¤ildir; aksine insan iradesini ak›lla keflfedilen iyiliklerin yap›lmas›, 

kötülüklerden de sak›n›lmas› yönünde e¤itmektir. 

25 

Gâfliye 88: 22. 

26 

Nisa 4: 83. 

86

‹slam'›n dünya görüflü din-devlet ay›r›m›na imkân verir. Devlete/yönetime ait bütün ifllerin kontrol 

edilebilmesi ve yönetenlerin elefltirilebilmesi bu ay›r›m ile mümkündür. Dinin, Allah ad›na idare ettiklerini 

söyleyen ve dini sadece kendi yönetimlerinin devam›n› sa¤layan bir payanda olarak kullanan ad› halife, 

sultan, kral vs. ne olursa olsun, bütün yönetenlerin tahakkümünden kurtar›lmas› da bu ay›r›m ile mümkündür. 

Zira dinsel bir renk ve içerik tafl›yan bütün terim ve kavramlar dünyada aktüelleflirler ve dünyada 

ömür süren bir insan›n her alandaki hareket hatt›n›n do¤ru bir rotada yürümesine imkân verirler. 

Din ve Politika ‹liflkisi: Din ve politika aras›nda böyle bir ay›r›m yapmak o kadar da kolay de¤ildir. 

Dindar insanlar politika yapmayacaklar m›d›r? fiüphesiz yapacaklard›r, ama politika yaparken kendilerinde 

içsellefltirdikleri dinî ilkelerle politika yapacaklard›r, bu ilkeleri baflkalar›na dayatma hakk›n› hiçbir 

zaman seslendirme hakk›na sahip de¤illerdir. Böyle olunca din politik bir ayg›t olarak kullan›lma 

riskinden de kurtar›lm›fl olur. Tarihsel olarak dini kendi iktidarlar›n› güçlendirmek için bir payanda 

olarak kullanan dindarl›k iddias›ndaki tiranlar› bütün dinî geleneklerde görmek mümkündür. 

Toplum Sözleflmesi: ‹slam'da siyasal sistemin kayna¤› Tanr›sal irade de¤il insand›r. Zira Kur'an'›n 

dünya görüflüne göre, insan do¤ufltan iyiyi ve kötüyü, faydal›y› ve zararl›y› bilen bir yap›ya, akla, 

vicdana/sa¤duyuya sahiptir. (Bu yaklafl›m, Modern dönemde John Locke'un toplum sözleflmesini insana 

dayand›rmas›n› hat›rlatmaktad›r. Zira o da Hobbes'›n aksine, insanlar›n iyi ve bar›flç›l bir do¤aya sahip 

oldu¤unu kabul ediyordu. Thomas Hobbes'da da bir sözleflme var, ama sözleflmenin yap›l›fl sebebi, ortak 

insan akl›n› kullanarak tek tek vahfli insan do¤as›n›n yarataca¤› sorunlardan kurtulmaya çal›flmakt›r. 

Hobbes'a göre, insan›n temel do¤as› bencilliktir. Sözleflmeler yoluyla bu bencillikler törpülenmektedir.) 

‹nsanlar bu sistemi toplum sözleflmesine dayal› olarak yerine getirirler. Toplum sözleflmesinin ilk örne¤ini 

Medine Vesikas› olarak an›lan 47 maddelik sözleflmede görmek mümkündür. Bu sözleflmede bütün 

taraflar tek tek say›lm›fl, haklar› ve sorumluluklar› belirlenmifltir. 

‹slâm'›n ortaya koydu¤u ve iman edenleri ba¤lad›¤› esaslar, kurallar, amaçlar siyasi sistemlerin de 

‹slâm'a uygun ve meflrû olup olmad›klar›n› belirlemede yol göstericidir. ‹slâmi siyaset yap›s›nda, her 

biri Kur'ân'da defalarca zikredilen ve Kur'âni anlamlar› da belli olan flu unsurlar vard›r: 

Tevhîd: Dinsel, etnik vs. hiçbir ay›rt edici özelliklerini dikkate almadan tüm insanlar› Tanr›'n›n 

onurlu kullar› olarak kabul etmek ve temel/do¤al insan haklar›n› her bir birey için savunmak. 

‹taat: Temel ilkelere uyduklar› sürece yöneticilere baflkald›rmamak, anarfli yaratmamak anlam›na 

gelir. Temel hak ve ilkelerin çi¤nenmesi durumunda sivil itaatsizlik hakk›na baflvurmak veya denetim 

mekanizmas›n› çal›flt›rmak gerekir (buna literatürde velayet denmektedir). 

Hilâfet/Hükümet etme hakk›: Bu hak saltanat yoluyla atanm›fl belirli kifliler taraf›ndan de¤il, her 

bir birey taraf›ndan kullan›l›r. Her bir bireyin hükümet etmeyi talep hakk› vard›r. Yine her bir bireyin 

hükümet edeni denetleme ve kontrol hakk› vard›r. Hilafet bir yönetim biçimi de¤ildir. Halife tek tek her 

bir bireydir ve her bireyin temel ilkeler ›fl›¤›nda yönetime talip olma hakk›na hilafet denir. Lider hiçbir 

zaman Allah'›n halifesi olarak görülmemifltir. Bu düflünce, Fars kültüründe Tanr›'n›n yeryüzündeki 

87

gölgesi anlay›fl›n› hem de yan›lmaz kanun koyucu -masum imam- ö¤retisini elefltirmektedir. 

Biat (bey'at): Yetki kullanman›n halk›n onay›yla mümkün hale gelmesi. Yöneticiye biat edenler 

temel ilkelerin kullan›m›n›n sözü verildi¤i için bu biat› yaparlar. Bu ilkeler yani haklar ve sorumluluklar 

çi¤nenirse Kur'an'›n ifadesiyle Allah'›n s›n›rlar› -hudûdullah- afl›l›rsa sivil itaatsizlik hakk› do¤ar. fiu 

da unutulmamal›d›r: Allah Hz. Muhammed'e Müslümanlar'a dan›flma -flûrâ- ve bey'at emri verdi¤ine 

göre, idarenin kayna¤› ilahi de¤il, toplumsald›r. Toplumdan al›nan biat süreklilik niteli¤i tafl›maz, 

geçicidir ve yeni karfl›lafl›lan bir durumla ilgili yeni flartlar oluflursa yeniden biata baflvurmak gerekir. 

fiûrâ: Yöneticilerin seçilmesinde de ifllerin görülmesinde de dan›flma/müflaverenin esas olmas›. fiûrâ 

sadece siyasi bir kavrama indirgenmemelidir. Hayat›n her alan›nda görülen ifller için flûrâ/dan›flma esast›r. 

Kur'an'›n flûrâ ile ilgili vurgusu demokrasi ba¤lam›na tafl›narak tart›fl›lmal›d›r. Teorik yap›s› güçlü ve 

geliflmeye elveriflli bir siyaset kültürü yaratmak için en elveriflli kavramlardan biri flûrâ idi. Ama buna 

kurumsal bir kimlik kazand›r›lamad› ve flûrâ, kiflilerin kendi aralar›nda gördükleri ifllerinde birbirlerine 

dan›flmalar›n› tavsiye eden güdük bir anlam alan›n›n ötesine geçirilemedi. 

Emri bi'l-ma'rûf ve Nehyi 'ani'l-münker: Yönetimde iyi, yararl› ve kal›c› olanlar› hakim k›lmaya, 

birey veya kamu ad›na zararl› olabilecekleri engellemeyi içerir. Bireyi meflru bir flekilde siyasete angaje 

edecek söylem Kur'an'da Emri bi'l-ma'rûf nehyi ani'l-münker (iyiyi desteklemek ve kötüyü önlemek 

ilkesi) olarak ilkeselleflmifltir. Bu ilke dinî görevlerin sivil alanda ifadelendirilmesinden ibarettir. 

Velâyet (denetim): Siyasi ve sosyal sorumluluklar› bulunan ve hükümet edeni denetleyecek yeterlili¤i 

olanlar›n oluflturdu¤u bir organ oluflturmak. Ortak insan akl› bir denetimin gereklili¤ini öngörmektedir. 

Bu ifadenin Kur'an'da olmas›, yönetime dinsellik atfetmeyi gerektirmez. Velâyet halk›n veya halk ad›na 

bir kurulun denetimi demektir. Bu ba¤lamda Hz. Ebu Bekir'in halife olarak seçilmesinden sonraki ilk 

konuflmas›n› de¤erlendirmeye almak gerekir. Hz. Ebu Bekir ilk konuflmas›nda, "Allah'a isyan eder ve 

adaleti yerine getirmezsem, bana itaat etmeyiniz" 27 dedi¤i halde, zaman›nda meydana gelen rahats›z 

edici olaylar sonras›nda istifas› istendi¤inde Hz. Osman istifay› reddetmifl ve bunu takip eden süreçte 

flehit edilmifl ve hükümet kan dökülerek de¤iflmifltir. Bu örnekte görüldü¤ü gibi, ‹slam Dünyas› flûrâya 

uymad› ve onu bir kuram haline getiremedi. fiûrâ'n›n yönetim erkini elinde bulunduranlar› da ba¤layan, 

keyfî yönetim ve uygulama ihtimalini azaltan, yönetilenlerin yönetenler üzerindeki kontrol mekânizmas›n› 

çal›flt›ran vs. bir ilke olarak kurumsallaflt›r›lamamas›n›n yaratt›¤› olumsuz sonuçlar hala problem yaratmaya 

devam etmektedir. Kur'an'daki veli kavram›ndan türeyen velayet'i sadece dostluk kavram›yla karfl›lamak 

do¤ru de¤ildir. 

Perikles’in (M.Ö. 495-429) flu sözü bu denetimin bir baflka özetidir: 

"Her ne kadar pek az›m›z bir politika üretme ve uygulama durumunda isek de, hepimiz o politikay› 

yarg›lama durumunday›z". 28 

27 

Cemal el-Benna, el-‹slamu Dînun ve Ümmetün Leyse Dînen ve Devleten, s. 53. 

28 

Karl R. Popper, Hayat Problem Çözmektir, çev. Ali Nalbant, Yap› Kredi Yay., 2006, s. 178. 

88

Mülk: Rejim (mülk) iki temele dayan›r: Kurulufl ve yönetim. Rejimin kuruluflu üç temele dayanabilir: 

Din (temel ilkeler), kuvvet ve servet. Mâverdî, toplumsal dirli¤in flu temellere dayal› oldu¤unu söyler: 

Uyulan din, etkin yönetim, yayg›n adalet, genel güvenlik, sürekli bolluk ve genifl emel/ümit. Genifl emel, 

teflebbüs arzusunu kamç›layarak insan›, ömrüne s›¤mayacak ve hayat boyunca eriflilmesi umulmayacak 

fleylerin elde edilmesine yöneltir. Allah'›n insanl›¤a hilafet misyonunun gere¤i olarak verdi¤i genifl emel 

sayesinde büyüme, kalk›nma ve ilerleme sa¤lanm›fl, maddi umran nesilden nesile geliflerek aktar›lm›flt›r 

(Mâverdî, Edebu'd-Dünyâ, s. 69). 

Mülk, rejim karfl›l›¤›nda kullan›lmaktad›r. Yöneten, bütün mülkün ontolojik anlamda Allah'a ait oldu¤unu 

bilmenin yaratt›¤› bir sorumluluk bilinci ve fluuruyla hükmetmelidir. Onun için de yönetici hiçbir zaman Allah'›n 

yeryüzünde gölgesi de¤ildir. 

Allah'›n mülkü ve hükmü diledi¤ine vermesini ifade eden ayetler, rejimin (mülk) ve yönetimin kayna¤›n›n 

insani olabilece¤inin delilleridir. Bu hükmün ve mülkün yerine getirilmesinde, adalet ve Allah'›n indirdi¤i 

dikkate al›n›r. "fiu bir gerçek ki Allah size, emanetleri ehil olanlara vermenizi, insanlar aras›nda hükmedince 

de adaletle hükmetmenizi emrediyor." 29 

Hüküm: Hem devlet yönetimini hem de yarg›y› içine alan bir kavramd›r. Dinde temel vurgu hükmün 

Allah için oldu¤u fleklindedir. Hükmedenler Allah'›n bütün insanlar için öngördü¤ü temel haklar› dikkate 

alarak idare etmelidirler. Bu temel haklar da; dinin korunmas› (din hürriyeti), can›n korunmas›, mal›n 

korunmas› (mülkiyet hakk›), neslin korunmas›, akl›n korunmas›d›r (düflünce hürriyeti). 

"Bir fleyde ihtilafa düfltü¤ünüzde onun hükmü Allah'a aittir" (fiûrâ 10). Tart›flman›n ç›kmas›, 

hâkimiyetin insan taraf›ndan kullan›l›yor oluflunu göstermektedir. Allah'›n hükmünün akla, hikmete, 

sa¤duyuya, vicdana uygunlu¤u dikkate al›nd›¤›nda asl›nda istenen yeniden bu unsurlar›n hâkim oldu¤u 

bir çözüme ulafl›lmas›d›r. Bu ayette insan›n kullanaca¤› hakimiyetin s›n›rl› oldu¤u görülür. Bu durumda 

hiç kimse Allah ad›na herhangi bir sistem ad› alt›nda s›n›rs›z ve sorumsuz bir hakimiyet iddias›nda 

bulunamaz. Her durumda Allah'›n hakimiyeti ontolojik hakimiyet, insan›nki ise siyasal hakimiyettir yani 

iktidar kullan›m›d›r. 

"‹ni'l-hükmü illâ lillah" (Hüküm Allah içindir) (En'am 6: 57) ifadesindeki 'li', hükmün Allah için 

olmas› gerekti¤ini vurgular. Bu haklar›n garantörü olarak Allah'› görmeyi ifade eder. Bu da hukukun/ilkelerin 

egemenli¤i demektir. Bu anlamda "Yönetici zulmetse de azledilemez" denilerek, temel ilkeler çi¤nenmifltir. 

Oysa zulüm Kur'an'da toplumlar›n yeryüzünden siliniflinin sebebi olarak gösterilmektedir (Neml suresi 

52. ayet): "‹flte sana onlar›n iflledikleri zulümler yüzünden çöküp ›p›ss›z kalm›fl bar›naklar› (yurtlar›)". 

Adâlet, Eflitlik ve Özgürlük: Hem yönetmede hem hüküm vermede en temel ilkedir ve bir yönetim 

biçiminin ‹slami olup olmad›¤›n›n ana kriterlerinden biridir. Özgürlükler kutsald›r ve yönetenin ana 

hedefi, özgürlüklerin kullan›m›n›n önündeki engelleri kald›rmakt›r. 

Ehliyet: Yönetmek için esas olan o ifle lay›k olmakt›r: Ehliyet kavram› oligarflik, aristokratik, despotik 

bütün yap›lar› d›fllar. Saltanat bu anlamda ehliyet ilkesine ayk›r›d›r. Zira yönetici aday› ehil oldu¤u için 

29 

Nisa 4: 58. 

89

de¤il, yönetici sülaleye mensup oldu¤u için seçilmektedir. Ehliyet kavram› ço¤ulculu¤a imkân veren 

bir kavramd›r. Yönetmeye lay›k olan insanlar›n dinini dikkate almadan ehliyet ve liyakatleri dikkate 

al›n›r. 

Sonuç 

‹slam evreni nötr olarak de¤il, de¤er yüklü bir alan olarak kabul eder. Evren hem kendinden de¤erli 

bir varl›kt›r hem de evrende var olan her fley de¤er yüklüdür. Allah, evrende fark›na var›lmayan de¤erleri 

gözler önüne sermek, bile bile göz ard› edilenleri mütemadiyen öne ç›karmak için ilahi bildirimlerde 

bulunur ve peygamberler gönderir. Böylece peygamberler kevnî/kozmik de¤erlerle donat›lm›fl bu alana 

bir de sözlü/teklifî de¤erlerle kat›l›rlar. Peygamberlerin ve onlar›n takipçileri olan ümmetlerinin 

sorumlulu¤u bu de¤erler çerçevesinde belirlenmektedir. Bu sorumluluk bütün renkleriyle bu de¤erlere 

hayatta yer açmak ve onlar› aktüellefltirerek yeryüzünde insani bir yaflam› mümkün hale getirmektir. 

Ayr›ca, ‹slam'›n kurucu iradesinin gerçekleflebilmesi için gerçeklik zeminine dayanmas› gerekti¤inin 

alt› çizilmifl ve gerçeklik zemini olarak da tabiat ve insan f›trat›n›n önemi vurgulanm›flt›r. Bu gerçeklik 

zemininde hayat bulan ve oradan sökün ederek hayat ›rma¤›na kat›lan bütün de¤erler evrensel insani 

ve ‹slami de¤erler ve normlar (ma'ruf) olarak sayg›nl›k kazan›rlar. Bu normlara yaslanan flahsiyetli insan 

da nereden gelirse gelsin her türlü tahakküme karfl› direnecek bir kiflilik gelifltirir. Hülasa, bu yaz›da bu 

de¤erlerin bedenleflmifl hali olarak ‹slam'›n kurucu iradesi bir çerçeve halinde ortaya konmufl ve bu 

de¤erleri aktüellefltirme çabalar›ndan biri ve teori ile prati¤in mükemmel uyumunun bir örne¤i olmak 

üzere Aliya ‹zzetbegoviç'in düflünce dünyas› resmedilmifltir. 

90

Sadık YALSIZUÇANLAR 

Aliya ‹zzetbegoviç’te Güzellik ve Hikmet 

19 Ekim 2003'te Cemâl'e yürüyen Aliya ‹zzetbegoviç, Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam adl› de¤erli eserinin bir yerinde flaire iliflkin bir tan›m› 

aktar›r : "fiair, gayb› gören ve eski zaman törenlerinin anahtarlar›n› keflfeden 

kiflidir." 

Bu tan›m, ayn› zamanda kendisini de ifade eder. 

Biz, son Bilge Kral'›n sanat ve edebiyata iliflkin düflüncelerini daha çok, 

kitab›ndan izliyoruz. 

Guenon'dan ö¤rendi¤imize göre, 'kral', klasik Arapça'da "ed-dünya" 

olarak ifade edilen, üzerinde yaflad›¤›m›z ve Kutsal Kitap'ta, 'esfel-i sâfilîn 

(afla¤›lar›n en afla¤›s›)' olarak nitelenen arzda; "el-alem" denilen yüce 

alemlerin gölgesi, temsilcisi ve hakikatlerinin tecellisidir. 

‹rfani gelenekte veli sultanlara yap›lan secde, modernlerin sand›¤› gibi 

bir flirk ve putperestlik de¤il, insan-› kamil olarak yarat›lan Hz. Adem'e, 

meleklerin yapt›¤› türden bir selam ve yüceltme secdesidir. 

Bilge Kral, "ed-dünya"da, "el-alem"in ilkelerinin takipçisidir. 

Kamil insan›n tabir yerindeyse politik alandaki tecellisidir. Merhum ve 

ma¤fur ‹zzetbegoviç, böylesi krallar›n sonuncusu idi. 

Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam'dan ö¤rendi¤imize göre, özelde fliir, genelde 

sanat, 'anlat›lamaz›n anlat›lamazl›¤›n› anlatmak't›r. 

Bu güzelim tarif, sanat›n modern zamanlarda u¤rad›¤› bozulma ve 

çürümeyi de temellendirir. 

Art›k -kural bozmayan istisnalar› d›fl›nda- modern sanatç›, Eflrefo¤lu 

Rumi'nin dedi¤i gibi, "kendi derdin söyleyen/gayr› hikayet etmeyen" de¤il, 

bir tür estetik yöneticilik performans› sergileyen kiflidir. 

‹zzetbegoviç, bize, sanat›n, özellikle geleneksel sanat›n do¤as›n› ve 

modern zamanlarda yaflad›¤› olumsuz de¤iflimi vukufiyetle anlatan bir 

bilgedir. 

‹rfani gelenekte Efendimiz için "berzah" tabiri de kullan›l›r. Gayb 

alemleriyle görünen alem aras›nda bir geçit, bir köprü anlam›na gelen bu 

91

kelime, bize, hakiki sanat›n, öteyi beriye yak›nlaflt›ran ve perdeleri aralayan ifllevini ima eder. 

Hakikatle aram›zdaki engelleri ortadan kald›ran geleneksel sanatç›, ‹zzetbegoviç'in dedi¤i gibi, 

gerçekte bir 'uyar›'da bulunmakta, hat›rlatma ödevini yerine getirmektedir: Tabiat âleminden bambaflka 

bir alemin -fleylerin bambaflka bir düzeninin- mevcudiyeti her dinin, her sanat›n esas kaziyesidir. Yaln›z 

tek bir âlem olsa sanat imkâns›z olurdu. Gerçekten her sanat eseri, ona ait olmad›¤›m›z, içinden nefl'et 

etmedi¤imiz, içine "at›ld›¤›m›z" bir dünya hakk›nda bir haber, bir intiba mahiyetindedir. Sanat, "vatan 

hasreti" veya "hat›rlama"d›r. 

Bu, Mesnevi-i fierif'in ilk on sekiz beyitinin de konusudur. 

Mesnevi flârihleri, külliyat›n, ilk on sekiz beyitin aç›l›m› oldu¤unu söylerler. Onsekiz beyit ise ilk 

beyitin, ilk beyit ilk kelimenin, yani 'biflnev'in (dinle), ilk kelime, ilk harfin, ilk harf ise, alt›ndaki "nokta"n›n 

aç›l›m›ndan ibarettir. 

Hz. Mevlana, "kâmil insan"›n imaj› olan ney'in iniltisi ile bize, asli yurdumuzu hat›rlatmakta ve ona 

duyulan hasret'i dile getirmektedir. 

‹zzetbegoviç'e göre, sanat, O'na göre, "fliir insan hakk›nda bilgi"dir. 

‹lim keflfeder, varolan› belirler; sanat ise "yarat›r." 

Bu, yarat›fl›n taklîdidir ki, Suyuti'ye göre 'ene' anlam›n› ihtiva eden 'emanet'in bir boyutu ile ilgilidir. 

‹nsan 'yarat›r' çünkü, Rahman suretinde yarat›lm›flt›r ve Zat ismi d›fl›nda bütün "esma-y› flerife", insanda 

kamilen mütecellidir. 

‹nsan› beflerden insana yükselten, ondaki sonsuz Esma tecellisidir. 

Yaratma, yani 'insan›n yap›t›' olarak sanat eseri bir ruhun ürünüdür ve bu vasf› ile bölünemez bir 

eylemdir. 

'Sanat›n insan› hakikate ulaflt›ran en büyük yalan' oldu¤unu ‹zzetbegoviç de söyler : 

"‹lim do¤ruyu ifade eder, sanat ise hakikate uygun olan›. Bir portreye veya ressam›n yapt›¤› bir peyzaj 

resmine bak›n›z. Ne ölçüde do¤rudur? Fakat ne kadar do¤ru olursa olsun, bunlar o flahs›n veya o peyzaj›n 

bir fotosundan her zaman daha hakikîdir. ‹lim ruhu 'Psik', Tanr›'y› da 'ilk sebep' yapar, t›pk› ö¤renilmifl, 

gayr-› samimî akademik sanat›n, canl›, hür flahsiyetten poster surat›, ads›z bir fert yapt›¤› gibi. Bu, 

haddizat›nda hürriyetin dahilî boyutunun bertaraf edilmesiyle ortaya ç›kan ayn› düflüfltür." 

Modern sanatç›, 'yarat›fl'a öykünmez, bizatihi kendisinin "yarat›c›" oldu¤una iman eder. 

Egosantrik hayalcili¤in pençesinde k›vranmas› bundand›r. 

Oysa, sanat, insan› kiflisel do¤as›n›n s›n›rlar›ndan kurtar›p, hakiki olanla yüzyüze getirmelidir. 

‹limle sanat› k›yaslarken flöyle der : 

"‹lmin keflf etti¤i uzak bir y›ld›z›n ›fl›¤›, bundan evvel de vard›. Sanat›n bizi ânîden ayd›nlatan ›fl›¤› ise, 

sanat›n kendisi taraf›ndan o anda yarat›lm›fl oluyor. Sanat olmadan o ›fl›k aslâ meydana gelemez. ‹lim 

mevcut olanla u¤raflmaktad›r; sanat vücuda gelmenin kendisidir." 

Vücud kelimesi, sanat›n varl›¤a iliflkin sormas› ve mevcut olandan bizi vücud'a tafl›mas›yla da ilgilidir. 

Mevcutla fazlas›yla ilgilenen, zamana karfl› dayan›ks›z, popülist ve geçici bir dile sahip 'sanatkar'lar, 

varl›k'a iliflkin soru sormazlar. 

Oysa, 'sanat eseri, kâinattaki düzeni, onu araflt›rmadan, yans›tmal›'d›r. 

Bu, bir flairimizin ifadesiyle, 'kedi için m›r›lt› neyse flair için de fliir odur' belirlemesini hat›rlatmaktad›r. 

fiiir, insan›n do¤al sesidir. 

92

‹zzetbegoviç bunu flöyle ifade eder : 

"fiiir ne fonksiyonel ne de menfaatle alakal›d›r. Ve ne de Mayakovski'nin iddia etti¤i gibi 'sosyal bir 

mesaj›' vard›r. Frans›z ressam› Dubuffet sevilen bu yanl›fl anlay›fl›, tabirlerini seçmede pek de titiz 

davranmaks›z›n flöyle y›k›yor: 'Özünde sanat nahofl, faydas›z, antisosyal, tehlikelidir. Böyle de¤ilse yaland›r, 

mankendir.' 

"Ne kadar derin ve kompleks olursa olsun ilim, lisan›n yetersizli¤ini hiçbir zaman hissetmemifltir. Sanat 

ise bilakis dahilî, manevî bu temayülü yüzünden daimâ baflka türlü, 'lisan üstü' vas›talar› aram›flt›r. Lisan›n 

kendisi 'beynin eli'dir, beyin ise bedenî varl›¤›m›z›n; fanili¤imizin bir parças›d›r. ‹nsanî tecrübenin 

devam›n›n vas›tas› olan yaz› ile birleflen söz, ilmin en güçlü cihaz› olmufltur. Çünkü yaz› lisana, lisan ise 

düflünceye uygundur. Her üçü de zekâ kal›b›na göre yarat›lm›fl ve ayn› zamanda ruhun bir hareketini ifade 

için tamamen elveriflsiz, bunu yapmaktan hemen hemen âcizdir." 

Bir üst dil olarak sükut ve hakikatin sonsuz görünümlerini ima eden 'mecaz', sanat›n, ‹zzetbegoviç'in 

ifadesiyle 'lisan üstü' olana iliflkindir. 

Wittgenstein'›n; "Konuflulamayan hakk›nda susmal›" ve "Dil düflünceyi örter" belirlemesi bize, sanat›n, 

dil'in içinde ve ötesinde baflka dillerin varl›¤›na dair bir imkan oldu¤unu söylemektedir. 

Mazmunlar› güçlükle çözülen büyük flair ‹bn Fâr›z ve bat›n ilmini inkar eden softalara karfl› yüksek 

bir dil oyunu yaparak anlam› gizleyen ve onlar› s›rlardan mahrum eden Ömer Hayyam bu zeminde söz 

edilmesi gereken iki önemli flairdir. 

Mazmunlar› güçlükle çözülen büyük flair ‹bn Fâr›z ve bât›n ilmini inkar eden softalara karfl› yüksek 

bir dil oyunu yaparak anlam› gizleyen ve onlar› s›rlardan mahrum eden Ömer Hayyam bu zeminde söz 

edilmesi gereken iki önemli flairdir. 

‹zzetbegoviç tam da burada, flu al›nt›lar› yapar: 

"fiiir, ruhun, haddizat›nda ifade edilemeyen hakikatle ve onun kayna¤› olan Tanr› ile olan temas›n›n 

meyvesidir." 

"Her fliir, kendi saf fliirsel mahiyetini 'saf fliir sanat›' dedi¤imiz esrarengiz bir hakikatin mevcudiyetine, 

radyasyonuna ve birlefltirici tesirine borçludur." 

"fiiir sanat›, kozmik muammay› içinde tafl›yan hayat›m›z›n kendi kendine sormakta oldu¤u o müthifl 

s›rdan vas›tas›z haberdar olma olarak kendini göstermektedir." 

"Yarat›c›l›k olarak sanat ve bilhassa var olma tarz› olarak fliir sanat›, mukaddesin yerine geçecek 

bir flekil alma çabas› içindedir... Hayat›n idraki olarak olsun, yaflama tarz› olarak olsun -veya ikisi ayn› 

zamanda olsun-, fliir sanat›, insan› her bak›mdan kendi insanî flartlar›n›n üstüne yükseltmekte ve böylece 

mukaddes bir faaliyet olmaktad›r." 

"Ço¤u insan e¤er sonsuzlu¤u, karanl›¤›, muayyen bir do¤um, muayyen bir ölüm ve hatta bir flah›s 

karfl›s›nda her dinin esas› olan aflk›nl›¤›, müphem bir flekilde de olsa, sezmeseydiler resim sanat›, 

heykelt›rafll›k ve edebiyat hakk›nda, mimarî hakk›nda sahip olduklar› kanaatten daha esasl› bir kanaate 

sahip olamayacaklard›." 

Ço¤u kifli, Kafka'n›n romanlar›n› ancak dinî metinler olarak anlaman›n mümkün olaca¤› kanaatindedir. 

Halbuki Kafka'n›n kendisi, kendi sorular›na bir nevi dua imifl gibi bakt›¤›n› belirtmekteydi. ('Kâinat 

anlamad›¤›m›z iflaretlerle doludur' Franz Kafka). Tan›nm›fl sürrealistlerden Michel Leiris flöyle diyor: 

"Bundan sonra hiç bir fleye -ve her fleyden evvel Tanr›'ya ve hatta öbür hayata- inanm›yordum, fakat 

93

yine o mutlak, o Bâkî olandan seve seve bahsediyordum. Müphem olarak ümit ediyordum ki fliir 

mucizesi her fleyin de¤iflmesine tavassut edecektir ve ben de diri olarak ebediyete geçece¤im ve 

böylece söz sayesinde insan olarak mukadderat›m› yenece¤im." 

Böyle veya flöyle olsun, insan›n ayn› meyli söz konusudur. Aralar›ndaki fark, bunlardan hangisinin 

muayyen flartlarda ortaya konuluyor oluflundad›r. Din, ebediyet ve mutlakiyeti merkez noktas› yapm›flt›r; 

ahlak, iyilik ve hürriyeti; sanat ise, insan› ve yaratmay›. Bunlar›n hepsi eninde sonunda belki yetersiz, 

fakat istifade edebildi¤imiz tek lisanla sezilen ve ifade edilen ayn› hakikat›n de¤iflik tezahürleridir. 

Tezahür, özellikle 'mask'larda, kadim bir sanat olarak 'tiyatro'da ve dilin k›lcallaflt›¤› geleneksel 

anlat›larda ve en kiflisel dil olarak fliirde kendini d›fla vurur. 

Mask, Guenon'un da belirtti¤i gibi, zuhurun imkanlar›yla ilgilidir. 

Varl›k, her an farkl› bir 'maske' ile kendini d›fla vurmakta, farkl› bir veçhesiyle belirmekte, tecelli 

kesintisiz olmakta ve tekrarlanmamaktad›r. 

Tecelli, cilve ile kökdefltir ve sözlük anlam› itibariyle, 'gelinin gerdek gecesi duva¤›n› açmas›' 

demektir. 

Dil, düflüncenin örtüsü oldu¤u kadar, düflünce ile aram›zdaki perdelerin aralanmas›, yani Varl›k'›n 

cilvelenmesidir de. 

Bu anlamda, temsilî sanatlar da do¤rudan dünyan›n imaj›d›r denilebilir. 

‹zzetbegoviç, din ile sanat aras›ndaki temas noktalar›n› tart›fl›rken, bir yerde, 'Dinî gerçek yoksa, 

sanat gerçe¤i de yoktur' der ki, bu, 'sema ile arz›n' topyekün a¤›rl›¤›na/bask›s›na insan›n cevab›n› ancak 

sanat yoluyla verebilmesini de içerir. 

Temsil, mesel, misil, misl, temessül, mümessil vb. kelimeler, s›rr›n bir görünümünü, benzerini, 

örne¤ini ifade ederler. 

Bu anlamda mesela tiyatro ve teknolojik bir sanat olarak sinema, do¤rudan varoluflun, dünyan›n 

imgesi olarak okunmal›d›r. 

‹nisiyasyona Toplu Bak›fllar kitab›ndaki bir yaz›s›nda Rene Guenon, Shakespeare'e de at›fta bulunarak, 

dramatik hikayelerin, tiyatro ve sineman›n, do¤rudan dünyan›n imaj› oldu¤unu belirtir. Dünya, bir oyun 

sahnesidir. (Dünya hayat› bir oyun, bir oyalanmad›r). ‹nsanlar ve mevcudat, oyunun kiflileridir. Arz 

sahnedir. ‹lahi Oynat›c› (Allah) Yönetmen'dir. Senaryo, kader yaz›m›zd›r. Levh-i Mahfuz'da sakl›d›r 

her fley. Allah, olmufl, olmakta ve olacak her fleyi ezelî ilminde bilmektedir. Oyuncular olarak yerküreye 

gelir, rolümüzü icra eder ve gideriz. Oyunun müzi¤i, musika-y› ilahiyyedir ve dünyadayken ç›kard›¤›m›z 

seslerdir vs. 

Nitekim ‹zzetbegoviç flöyle der: "Din ve sanat›n esaslar›nda aslen birlik vard›r. Dram; konu ve tarih 

bak›m›ndan fleyi ezelî ilminde bilmektedir. Oyuncular olarak yerküreye gelir, rolümüzü icra eder ve 

gideriz. Oyunun müzi¤i, musika-y› ilahiyyedir ve dünyadayken ç›kard›¤›m›z seslerdir vs. 

Nitekim ‹zzetbegoviç flöyle der: "Din ve sanat›n esaslar›nda aslen birlik vard›r. Dram; konu ve tarih 

bak›m›ndan dinî menflelidir; tap›naklar ise oyuncular, k›yafetler ve seyircilerle beraber ilk tiyatrolard›. 

‹lk dramlar Milattan evvel 3000 ile 2000 y›llar› aras›nda M›s›r'da ritüel oyunlar olarak ortaya ç›km›flt›. 

Ünlü Antikça¤ dram› ise tanr› Dionisos'un flerefine söylenilen koro flark›s›ndan geliflmiflti. Tiyatro 

binalar› Dionisos Tap›na¤›'na yak›n yerlerde infla edilip, temsiller Dionis törenleri s›ras›nda düzenlenerek 

dinî ayinlerin bir parças› fleklinde telakkî ediliyorlard›." Tiyatronun ve hatta tüm kültürün ritüel menflei 

94

flüphe götürmez bir husustur ve bununla ilgili tarihî deliller vard›r. 

Dram -teoloji de¤il- insan›n ve insanl›¤›n hakiki dinî ve ahlakî 

problemlerini ifade tarz›d›r. Maskta onun ikili karakteri aç›kça 

hissedilmektedir. Bu karakter ayn› zamanda hem dini, hem de dram› telkin 

ediyor. ‹lk resim, heykel, fliir ve oyun âyinin birer parças› idiler ve ancak 

çok sonra kültten ayr›larak müstakil oldular. Vahflî insan avlamak istedi¤i 

hayvan›n resmini yapt›¤› zaman bu resim kendisi için kültün, tap›nan bir 

flekli idi. K›z›lderililer dinî törenler s›ras›nda kum üzerinde ve törenin bir 

parças› olarak renkli resimler çizerler. Meflhur Japon "Gigaku" balesinin 

kökleri uzak maziye, Japonlar'›n inanc›na göre, dünyan›n yarat›l›fl› zaman›na 

kadar gider. Bu çok eski oyunlar aslen flark›, dans ve mimi¤in bir kar›fl›m› 

idi ve ölülerin ruhlar›n›n geçti¤i metafizik hadiseleri sembolik bir tarzda 

temsil ediyordu. Tarih ve konu bak›m›ndan bu oyunlar›n dinle müflterek 

bir taraf› vard›r. Eski Arap -‹slam öncesi- ananesinde flairi, imtiyazl›, 

nüfuzunu büyü güçleriyle temasa borçlu bir flahsiyet olarak görüyoruz. 

fiairin dehflet dolu ve yüce sözlerinin, hayat› korumak veya yok etmeye 

muktedir tabiatüstü güce sahip oldu¤una inan›l›yordu. Meksika 

K›z›lderilileri’nin fliirlerinden fevkalâde güzel bir seçmeler kitab› yay›mlam›fl 

olan Gabriel Zaida, kitab›n›n önsözünde "Meksika K›z›lderilileri'nin fliirinde 

umumî ve müflterek özellik ebedî hayat›n sembolize edilmesidir. Totem - 

bitki, hayvan, tabiat olay›- ile münasebet ise, hemen hemen her zaman 

büyülü, dinî bir tören fleklini al›r" diyor. 

Peki Dine Olan Borcunu Sanat Nas›l Ödemifltir? 

Bilge Kral'a göre, dinin çocu¤u olan sanat, yaflamak istiyorsa, tekrar bu 

kayna¤a dönmek zorundad›r ve modern zamanlarda düçar olunan kabz 

haline, Schuon'un ifadesiyle 'bozulma, çürüme ve kokuflmas›'na ra¤men, 

sanat asli kayna¤a dönmeye çal›flmakta, hatta dönmektedir. 

Dine olan borcunu sanat daha aç›k bir tarzda resim, plastik eserler ve 

müzik sayesinde ödüyordu. Rönesans'›n en büyük sanat eserlerinde hemen 

hemen istisnas›z dinî konular ifllenmifltir. Dolay›s›yla bu eserler Avrupa 

çap›nda bütün kiliselerde ana baba evinde gibi hüsn-i kabul görmüfllerdir. 

‹talya veya Hollanda'da herhangi bir kilise var m› ki ayn› zamanda sanat 

galerisi olmas›n? Michelangelo'nun resim ve heykelleri kendine özgü bir 

flekilde H›ristiyanl›¤›n devam›n› oluflturur. Händel'in oratoryumlar› -bir tür 

manevî operalar-gerçekten büyük bir dinî müziktir. 20. yüzy›l›n en büyük 

iki müzisyeni olan Debussy ve Strawinski do¤rudan do¤ruya dinî içerikli 

eserler meydana getirdiler. Di¤er yandan Chagall on befl büyük tuvalinde 

‹ncil konular›n› ifllemifltir. Yüzy›l›m›z›n ellili senelerinde müzik öncülerinden 

olan büyük piyano bestecisi Olivier Messiaen dinî meditasyonlardan 

95

esinlenen bir çok eser veriyor. En büyük ça¤dafl bale ustas› olan Maurice Bejart'›n balelerinin en etkili 

olanlar› Wagner'in mitolojisi ve Uzak Do¤u misti¤inden esinlenmifltir. Soyut resim sanat› öncülerinden 

olan Mondrianlanda züht ve takdisi en "yüksek hakikate" ulaflmak için araç olarak görüyor. Onun keza 

ünlü hemflehrisi olan Jan Torop da sembolizm ve etkili olanlar› Wagner'in mitolojisi ile Uzak Do¤u 

misti¤inden esinlenmifltir. Soyut resim sanat› öncülerinden olan Mondrianlanda züht ve takdisi en 

"yüksek hakikate" ulaflmak için araç olarak görüyor. Onun keza ünlü hemflehrisi olan Jan Torop da 

sembolizm ve mistisizmi sayesinde resim sanat›n›n dinî ve ahlakî anlay›fl›n› gelifltiriyor. Rembrandt 

hakk›nda Kenneth Clark flöyle yaz›yor: 

"Zihnine ‹ncil öyle ifllemiflti ki her hikayeyi ve en ufak teferruat› biliyordu. Çizdi¤i resimlerde ço¤u 

defa her günkü hayattan bir manzara m›, yoksa Kitab-› Mukaddes'ten bir tasvir mi verdi¤ini fark 

edemiyoruz, çünkü bu iki tecrübe, ruhunda birbiriyle kaynaflm›flt›. Yves Klein, Zen Budizm'den ilham 

al›yor ve maddî olmayan kozmik enerji hakk›nda meditasyon yap›yor, ki bu, Bergson'un sezgi felsefesinin 

bir bak›ma resimde devam› mahiyetindedir. Ona göre sanat, meyl-i derunînin saf bir tecellisi, bir nevi 

ilahi vahiydir -en ileri giden kompozisyonu olan "Kozmogoni"yi ya¤mur ve rüzgar›n vas›tas›yla resim 

olarak meydana getirmifltir-. "Dünya tiyatrosu" denilen fleyin fikri de kendi semboli¤inin dinî mahiyetini 

aç›kça vurguluyor. Bir yazar flöyle yaz›yor: "Yarat›c›l›¤›n her sahas›nda dinî düflünce ve hissiyat› içeren 

sembolizmin ortaya ç›kmas›, ça¤›m›z›n ay›r›c› bir özelli¤i olmufltur. "Fakat gördü¤ümüz gibi burada 

ne yeni ne de geçici bir e¤ilim söz konusu de¤ildir." 

‹zzetbegoviç, sanat›n, kayna¤› olan dine dönüflünü, eserler ve sanatç›lar üzerinden Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam'da uzun uzun anlat›r. 

Bir bak›ma, gerçek sanat›n ak›lüstü ve kutsal olan do¤as›n› belirginlefltirir ve modern zamanlarda 

düçar oldu¤umuz zihin kar›fl›kl›¤›n› da¤›t›r. 

Sanat›n, ruhun özgürleflme alan› olarak yeniden asli yap›s›na ve do¤as›na dünüflünün nas›l 

gerçekleflebilece¤ine iliflkin bir zihin al›flt›rmas›, bir hat›rlatma ve uyar›d›r bu. 

Sanat madem, "ona ait olmad›¤›m›z, içinden nefl'et etmedi¤imiz, içine at›ld›¤›m›z bir dünya hakk›nda 

bir haber, bir intiba mahiyetindedir", o halde, sanatç› o Muhbir-i Sâd›k'›n da elçisidir. Muhbir kelimesinin 

bugünkü sözlü¤ümüzde u¤rad›¤› anlam kaymas›n› d›flta tutarak konuflacak olursak, 'haberci', bize bir 

fleyi hem bildirmekte hem müjdelemektedir. Sanatç›, mufltulay›c›d›r, Sezai Karakoç'un deyifliyle her 

türlü bela ve kötülüklere karfl› bir paratoner ödevi yüklenmifltir, ama sundu¤u fley, sonuçta hep Cemal 

tecellisi olacak, diriltici bir soluk estirecektir. 

Bu, güzellik-iyilik ve gerçeklik (hüsün-ihsan-hakikat) formülasyonunu hat›rlat›r. 

Güzel Olan ‹yidir, ‹yi Olan Gerçektir. 

Kimilerince indirgemeci bulunan bu formülasyon, Guenon'un, 'Allah'›n iki eli de sa¤ elidir' hadisine 

iliflkin yorumunda belirtti¤i gibi, dünyada Cemal'in bask›n oluflunu gösterir. 

Bu denli kötücül bir dünyada, evet, Cemal bask›nd›r ve bu, her zaman 'al›c›' olan nefsin bask›s›na 

ra¤men, daima verici olan Ruh'un özgürleflmesinin de yoludur, yordam›d›r. 

Yezid Nefs'tir, Hüseyin Ruh'tur. 

Yezid hep almak istemifltir, Hüseyin ise ba¤›fllamak. 

96

Yezid yok etmifl, y›km›fl, çürütmüfl ve öldürmüfltür; Hüseyin ar›tm›fl, infla etmifl ve diriltmifltir. 

Gerçek sanatkar›n k›lavuzu Hüseyin'dir. 

Bu s›rdand›r ki, ‹zzetbegoviç'in ifadesiyle, 'fliir, na¤me ve resimde biz, kelimenin metafiziksel 

manas›yla nitelik denen gizle karfl› karfl›ya kal›r›z.' 

Bir ad›m daha ileri giderek denilebilir ki, 'sanat, insanla Allah aras›nda bir s›rd›r.' 

S›r zaten deflifre edilmeyen, edilemeyen, ‹bn Arabi'nin deyifliyle, 'henüz verilmemifl olan'd›r. 

Silesius'un gülünün açmas› s›rlardan bir s›rd›r. 

Gül 

'‹flte flurada yeryüzünde gördü¤ün gül var ya 

Ta ezelden beri iflte öylece açm›flt›r Allah'ta' 

Gizemli Gül 

'Bütün Mülk'ü ile birlikte Allah'› ihata eder kalbin 

Yüzünü O'na çevirip, bir gül gibi aç›ld›¤›n zaman' 

'Gül gibidir ruhum, ve dikenidir bedendeki flehvet 

Bahar Allah'›n rahmeti, gazab› ise so¤uk k›fl 

Tomurcuklar› iyi ameller, dikenleri bedenin ay›b› 

Faziletle süslenir o, ve cennette huzur bulur. 

Vakit eriflti¤inde, bahar vâs›l oldu¤unda, 

Allah'›n gülü olacakt›r, tek seçilmifl olan.' 

Allah'›n gülü, ‹zzetbegoviç'in dedi¤i gibi, 'insan'd›r ve, 'külklerin en tehlikelisi', 'u¤rafllar›n en 

masumu' olarak onun fliiridir. 

Zaten fliir, 'insan hakk›nda bir bilgi'dir. 

fiiirin bu organik içeri¤i, onun ayn› zamanda en kiflisel dil olufluyla da ilgilidir. 

Heidegger'in, 'felsefe yoluyla düflünme' imkanlar›n›n kapand›¤›, bunun Hölderlin ve Rilke gibi flairlere 

bak›larak, belki fliir yoluyla mümkün olabilece¤ine iliflkin düflüncesi bu bak›mdan ilgi ve dikkati hak 

etmektedir. "Bu dünyadan bambaflka bir alemin -fleylerin bambaflka bir düzeninin- varl›¤› her dinin, 

her sanat›n esas kaziyesidir. Yaln›z tek bir alem olsa sanat da imkâns›z olurdu." diyen ‹zzetbegoviç de 

benzer bir imada bulunmaktad›r. 

"Sanatsal üretim as›l gerçe¤e do¤ru bir gedik açmakt›r." diyen Picasso da. 

‹zzetbegoviç, 'Sanat ve Tenkid' bafll›kl› makalesinde, bize, bu yönde kullan›fll› ilkeler verir: "Sanatç› 

için eser, ›st›rap ve bafl›ndan geçenlerin etkisiyle hareketlenen içsel bir vizyondur. Tahlil ve mant›ksal 

düflünmenin sonucu de¤ildir." 

Bunu, Servet-i Fünuncular'›n "Sevk-i Tabiisi" ile kar›flt›rmamak gerekir. 

Zira, burada ak›ls›zl›k de¤il, akl› öteleyen bir dil söz konusudur ve Rilke'nin, fliirin 'indirildi¤ini' söylemesi 

bofluna de¤ildir. 

Bunu da vahiy'le kar›flt›rmamak gerekir. 

97

Ama, hakiki fliirin, Hz. Yusuf'un mekaneti olan, aflk gezegeni Venüs'ten flairin kalbine indi¤ine inanan 

‹bn Arabi'ye itiraz etti¤imi söyleyemem. 

"Bize anlatt›¤› fleylerle ve anlat›m tarz›yla sanat, dinin insanlara mesaj› gibi, aklen inan›lmazd›r." diyen 

‹zzetbegoviç'e de... 

Sözlerime, Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam adl› eserinden bir al›nt›yla son vermek istiyorum: 

"‹lim do¤ruyu ifade eder, sanat ise hakikate uygun olan›. Bir portreye veya ressam›n yapt›¤› bir 

peyzaj resmine bak›n›z. Ne ölçüde do¤rudur? Fakat ne kadar do¤ru olursa olsun, bunlar o flahs›n veya 

o peyzaj›n bir fotosundan her zaman daha hakikîdir. ‹lim ruhu "Psik", Tanr›'y› da "ilk sebep" yapar, t›pk› 

ö¤renilmifl, gayr-› samimî akademik sanat›n, canl›, hür flahsiyetten poster surat›, ads›z bir fert yapt›¤› 

gibi. Bu, haddizat›nda hürriyetin dahilî boyutunun bertaraf edilmesiyle ortaya ç›kan ayn› düflüfltür. Bütün 

biyolojik ve psikolojik analizler afla¤› yukar› do¤rudur ve yeterli ölçüde vakit ve vas›ta verilirse tamamen 

de do¤ru olur. Fakat böyle olmakla beraber bunlar hakikî de¤ildir. Zira her ikisinde umumi manzaradan 

esas fenomenler; biyolojik tahlillerde hayat, psikolojik olanlarda ruh kaybolmufltur. Bu aç›dan bak›l›nca 

do¤ru olan bu ilimler sahte olarak ortaya ç›kar. Sanat bir fley hakk›nda hakikati isterken gerçekleri -hatta 

kasten- ihmal ediyor. Bu hususu soyut denilen sanat kendine mahsus bir tarzda teyit etmektedir. Bu 

sanat d›fl dünyayla her türlü benzerli¤i bertaraf etmek suretiyle flekil ve renge s›rf manevi bir mana 

vermek ister. Whistler'in "resmin her türlü d›fl alakadan tecrit edilmesi" ile demek istedi¤i de iflte budur. 

“‹lim, kanunlar› keflf edip onlardan yararlanmak ister, sanat eseri ise, tam tersine, kâinattaki düzeni, 

onu araflt›rmadan, yans›tmaktad›r. Avrupa ilminin babas› say›lan Francis Bacon ilmin fonksiyonel veya 

yararl›kç› mahiyetini aç›kça ortaya koyuyor: "Hakikî ilim ancak dünyada insan›n gücünü art›ran ilimdir.” 

Kant ise “güzelin gayesiz olarak maksada uygunlu¤u"ndan bahsediyor. 

"‹lim, kanunlar› keflf edip onlardan yararlanmak ister, sanat eseri ise, tam tersine, kâinattaki düzeni, 

onu araflt›rmadan, yans›tmaktad›r. Avrupa ilminin babas› say›lan Francis Bacon ilmin fonksiyonel veya 

yararl›kç› mahiyetini aç›kça ortaya koyuyor: "Hakikî ilim ancak dünyada insan›n gücünü art›ran ilimdir." 

Kant ise “güzelin gayesiz olarak maksada uygunlu¤u"ndan bahsediyor. 

"fiiir ne fonksiyonel ne de menfaatle alakal›d›r. Ve ne de Mayakovski'nin iddia etti¤i gibi "sosyal bir 

mesaj›" vard›r. Frans›z ressam› Dubuffet sevilen bu yanl›fl anlay›fl›, tabirlerini seçmede pek de titiz 

davranmaks›z›n flöyle y›k›yor: "Özünde sanat nahofl, faydas›z, antisosyal, tehlikelidir. Böyle de¤ilse 

yaland›r, mankendir." 

"Ne kadar derin ve kompleks olursa olsun ilim, lisan›n yetersizli¤ini hiçbir zaman hissetmemifltir. 

Sanat ise bilakis dahilî, manevî bu temayülü yüzünden daimâ baflka türlü, "lisan üstü" vas›talar› aram›flt›r. 

Lisan›n kendisi "beynin eli"dir, beyin ise bedenî varl›¤›m›z›n; fanili¤imizin bir parças›d›r. ‹nsanî tecrübenin 

devam›n›n vas›tas› olan yaz› ile birleflen söz, ilmin en güçlü cihaz› olmufltur. Çünkü yaz› lisana, lisan 

ise düflünceye uygundur. Her üçü de zekâ kal›b›na göre yarat›lm›fl ve ayn› zamanda ruhun bir hareketini 

ifade için tamamen elveriflsiz, bunu yapmaktan hemen hemen âcizdir. Beethoven'in Dokuzuncu Senfonisi'ni 

baflka türlü ifade etmek mümkün olmad›¤› gibi Hamlet'in ilim diline tercüme edilmesi veya psikoloji 

yahut ahlak ilminin baz› sorunlar›na dönüfltürülmesi de imkan d›fl›ndad›r. Analitik bir yaklafl›m›n 

muvaffakiyetsizli¤i bize bir fleyler ö¤retmelidir, nihayet. "Kral Lear Trajedisi" üzerinde çal›fl›rken Peter 

Bruck bu piyesten "zirvesi hiç bir zaman ulafl›lamayacak ve fethedilemeyecek bir da¤" olarak bahsediyordu. 

Manevîli¤in özüne ulaflmak için mefhum ve lisan engelini yenmek icap eder. Joyce'un eserlerinde birkaç 

98

lisandan garip bir kelime oyunu ortaya ç›k›yor -"Ulysses," roman›-. Kur'an'da da baz› surelerin bafl›nda 

buna benzer ve tercüme edilemez baz› tabirler bulunmaktad›r. Ahlak, metafizik, inançlar rivayetlerde, 

dramlarda ifadesini bulmakta veya dans ve oyunlar›n sessiz lisan› vas›tas›yla kuflaktan kufla¤a 

aktar›lmaktad›r. Menk›belere göre, daha Dünya'n›n yarat›l›fl› s›ras›nda teflekkül etmifl olan eski Japon 

"Kibuki" balesi yahut ananevî Hint oyunlar›ndaki "mure" ad› verilen heyecan verici parmak oyunu, ifade 

gücü bak›m›ndan herhangi bir konuflmadan üstündür." 

99

Mahmut H. AKIN 

Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü 

Aliya ‹zzetbegoviç’in Entelektüel Miras› 

Aliya ‹zzetbegoviç (1925-2003), Dünya'da ve Türkiye'de 1990'lar›n 

hemen bafl›nda, Yugoslavya'n›n da¤›lmas›n›n ard›ndan kurulan Bosna- 

Hersek Cumhuriyeti'nin devlet baflkan› olarak tan›nd›. Ayn› dönemde 

Bosna-Hersek'te Müslümanlar'a karfl› bafllat›lan soyk›r›ma karfl› verilen 

özgürlük savafl›nda halk›na liderlik etme görevini de ‹zzetbegoviç üstlenmifl 

ve o y›llarda hem Türk halk›n›n hem de ‹slam Âlemi'nin büyük sayg›s›n› 

kazanm›flt›. Öyle ki pek çok kimse için bu sayg›, onu sadece Bosna- 

Hersek'teki özgürlük mücadelesinin lideri ve Bosna-Hersek Cumhurbaflkan› 

olarak tan›ma d›fl›nda bir bilgiye de dayanm›yordu. 

‹lgililer için Aliya ‹zzetbegoviç, Türkiye'de ve Dünya'da Müslüman bir 

entelektüel olarak daha 1960'l› y›llardan itibaren yazd›¤› makaleler ve 

özellikle de 1980'lerin bafl›nda yay›mlanan Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam 

adl› kitab› ile tan›n›yordu. Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, ayn› zamanda 

onun Türkiye'de yay›mlanan ilk kitab›yd›. Bu kitap, uzun bir süre için 

Türkiye'deki okuyucular›n kendisi hakk›nda bilgi edinebilece¤i en önemli 

kaynakt›. Vefat›ndan bu zamana kadar geçen befl y›ll›k süre dâhilinde savafl 

s›ras›nda yapm›fl oldu¤u konuflmalar, otobiyografisi, Yugoslavya'n›n 

da¤›lmas›ndan önce düflünceleri yüzünden cezaland›r›ld›¤› y›llarda 

hapishanede tuttu¤u notlar ve ilk eseri olan ‹slam Deklarasyonu da Türkçe'ye 

kazand›r›ld›. O, dünya hayat›ndan göçtükten sonra Türkiye'de bilinmeyen 

pek çok yönüyle yeni tan›nmaya bafll›yordu. Eserlerinin Türkiye'de 

yay›mlanmas› ile birlikte ‹zzetbegoviç, bir siyaset ve devlet adam› olman›n 

ötesinde, farkl› yönleri ve düflünceleriyle ‹slam Dünyas›'nda son dönemde 

yetiflmifl en önemli entelektüellerden birisi olarak da tan›nma imkân› buldu. 

Bosna-Hersek'in özgürlük savafl›nda Bosnal› Müslümanlar'›n yaflad›klar› 

trajedi ve verdikleri mücadele haf›zalardaki tazeli¤ini hâlâ korumaktad›r. 

Ancak savafl dolay›s›yla yaflananlar› anlaman›n bir yolu da Aliya 

‹zzetbegoviç'in eserlerini ve entelektüel yönünü anlamaktan geçmektedir. 

100

Bosna Savafl›, bir yönüyle onun inand›¤› ve savundu¤u ilkelerin bir mücadelesi ve imtihan süreci olarak 

yaflanm›flt›r. 

Ayn› zamanda "Bilge Kral" olarak da kabul edilen ‹zzetbegoviç'in bilgelik yönü de oldukça derindir. 

O, düflünce tarihi boyunca geliflen felsefî tart›flmalara hâkimdir ve bu tart›flmalar dolay›s›yla gelifltirdi¤i 

fikirleri de oldukça özgündür. Bilgelik yönünü görmek için, düflüncelerini sistematik bir flekilde 

aç›klad›¤› Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam adl› eserine ve hapishane y›llar›nda okudu¤u kitaplardan 

tuttu¤u ve Özgürlü¤e Kaç›fl›m: Hapishaneden Notlar ad›yla yay›mlanan kitab›na bakmak bile 

yeterlidir. Bütün bu özelliklerinin yan›nda kendisinden farkl› görüfl ve inançlara sahip olanlarla ahlâki 

ilkelerinin d›fl›na ç›kmadan fikrî ve siyasi sahada mücadele etmeye çal›flm›flt›r. Savafl y›llar›nda bile 

ahlâki ilkelerinden ayr›lmama çabas›, özellikle dikkat çekmektedir. (Ak›n, 2006: 227-9) 

Aliya ‹zzetbegoviç'in, tart›flt›¤› entelektüel meseleler, y›llard›r hem Türkiye'nin hem de ‹slam toplumlar›n›n 

ayd›nlar›n› meflgul eden meselelerdir. ‹ki as›rdan beri bu topraklarda da tart›fl›lan, Müslümanlar'›n neden 

Bat› karfl›s›nda geri kald›¤›, bu geri kalm›fll›¤›n sebebinin ‹slam'a ba¤l› olmaktan m› yoksa tam tersine 

‹slam'dan uzaklaflmaktan m› kaynakland›¤› gibi meseleler, onun da önemsedi¤i ve cevaplar bulmaya 

çal›flt›¤› meselelerdir. (‹zzetbegoviç, 2007: 25-8) 

‹nsandan ‹slam'a: Bir Entelektüel Olarak Aliya ‹zzetbegoviç'i Anlamak 

Düflünce Tarihi'nin en önemli isimlerinden birisi olan Antik Yunan Felsefesi düflünürü Platon, Devlet 

adl› eserinde ideal bir toplumda yöneticilik iflinin "filozof kral" olarak adland›r›lan bilge yöneticiler 

taraf›ndan yap›lmas› gerekti¤ini savunmufltur. Filozof krallar, iktidar› siyasi ç›karlar› ya da sadece iktidar 

arzular› için istemediklerinden Platon'un ideal devletinin yöneticileri olmaya en lây›k insanlard›r. "Filozof 

kral, zengindir. Ancak bu zenginlik alt›n zenginli¤i de¤il, ak›l ve erdem zenginli¤idir." (Platon, 2002: 

188) 

Tarih boyunca çok az hükümdar gerçekten bu özelliklere sahip olmufltur. Daha önce de belirtildi¤i 

gibi Aliya ‹zzetbegoviç'e uygun görülen nitelendirmelerden birisi Bilge Kral'd›r. Ancak o, Platon'un 

Devlet'i de dahil olmak üzere ütopya düflüncesine karfl› ç›km›flt›r (‹zzetbegoviç, 2003: 189-191). 

‹zzetbegoviç, ütopik bir filozof kral olman›n ötesinde ahlâki temelde, var olan flartlar dâhilinde olabilecek 

"iyi"nin gerçeklefltirilmesi ve uygulanmaya çal›fl›lmas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Baflka bir deyiflle, 

uygulamalar›yla içinde yaflad›¤›m›z gerçek dünyada lider olarak da ahlâkl› olunmas› gerekti¤ine dikkat 

çekmifltir. Bu yüzden onun bilge krall›¤› kabul edilecekse, olmayan bir yerde ya da idealde de¤il, 

ahlâki ilkeler temelinde olabilirli¤i ve "iyi"ye yönelmiflli¤i dâhilinde kabul edilmelidir. 

Bir entelektüel olarak onun üretti¤i eserler ile tan›flanlar için, herhalde onun siyasetçi yönünün daha 

da iyi anlafl›ld›¤›n› tahmin etmek zor de¤ildir. Aliya ‹zzetbegoviç'te bilgelik, siyasetçilikten çok daha 

önce gelen bir özelliktir. Bu yüzden o, izledi¤i siyasetin temeline inand›¤› ahlâk ilkelerini yerlefltirmifl 

ve benimsedi¤i bu ilkeleri gerçeklefltirme gayreti içinde olmufltur. ‹zzetbegoviç tam anlam›yla önce 

filozof, entelektüel ve bilgedir; sonra da siyasetçi, cumhurbaflkan› ve liderdir. Kendini ilmî alanda 

yetifltirmesi ve entelektüel birikimini kazanmas›, aktif siyasete girdi¤i y›llardan çok eskilere dayanmaktad›r. 

Aktif siyasette bulundu¤u y›llar›n çok uzun bir dönemini savafl ve savafl sonras› yeniden yap›lanma 

flartlar› belirledi¤i için, siyaset y›llar› inand›¤› ilkeleri tutarl› bir flekilde hayata geçirmeye çal›flt›¤› y›llar 

olarak da kabul edilebilir. 

101

‹zzetbegoviç'in bilgeli¤i ve benimsedi¤i ahlâk ilkeleri, hayat›n›n di¤er alanlar›nda yüklendi¤i 

sorumluluklar›na da yön vermifltir. Bu yüzden sadece "Kral" de¤il, "Bilge Kral" olarak kabul edilmifltir. 

Onun siyasetteki ideali, ahlâkl› siyaseti baflarmakt›r. Bosna-Hersek Yüksek Müftüsü (Reisü'l-Ulema) 

Mustafa Efendi Çeriç'in tesbitiyle Aliya ‹zzetbegoviç, siyasete dini sokmam›fl, dinin ahlâk›n› siyasete 

sokmufltur (Tanoviç ve Tanoviç, 2006: 50). Bu kayg› ve çaban›n, gençlik y›llar›ndan hayat›n›n son 

dönemlerine kadar hayat›n›n bütününe yay›ld›¤› söylenebilir. 

Aliya ‹zzetbegoviç, nas›l bir entelektüeldir? Onu sadece Bosna-Hersek halk› için de¤il, bütün ‹slam 

âlemi hatta kendisi ile mücadele edenler için bile önemli k›lan bilgelik özellikleri nelerdir? Onun 

entelektüel paradigmas›n› anlamak için savundu¤u do¤rular›n ve ilkelerin tespit edilmesi yerinde olacakt›r. 

Bu konuda belirtilmesi gereken ilk husus, ‹zzetbegoviç'te insan, özgürlük, ahlâk ve ‹slam'›n birbirlerini 

tamamlayan unsurlar oldu¤udur. Temele ald›¤› ahlâki ilkelerin kayna¤›nda da yine bu unsurlar yer 

almaktad›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in entelektüel ufku, pek çok farkl› konunun dâhil oldu¤u genifl bir alana yay›lm›flt›r. 

O, insanl›k tarihi boyunca filozoflar›n, düflünürlerin, din ve bilim adamlar›n›n tart›flageldi¤i, insan ile ilgili 

hemen her konu üzerine kafa yormufl bir filozoftur. Öncelikle aç›klamaya giriflti¤i mesele ise Dünya'n›n 

yarat›l›fl›ndan itibaren filozoflar›n da cevab›n› bulmaya çal›flt›klar› ve kendisinin tesbitiyle âlemdeki en büyük 

mucize olan "insan"d›r. (‹zzetbegoviç, 2005: 67) 

Aliya ‹zzetbegoviç, bugüne kadar bu konu üzerine ortaya at›lm›fl pek çok farkl› fikrin hepsini 

sorgulayarak insan›n varl›k âlemindeki yerini tesbit etmeye çal›fl›r. Bu konuda, gerek insan›n beden 

yönüne iliflkin aç›klamalar getiren biyoloji ve zooloji gibi do¤a bilimlerinden, gerekse de sosyal bir 

varl›k olan insan›n di¤er insanlar ile birlikteli¤i konusunu aç›klamaya çal›flan antropoloji ve sosyoloji 

gibi sosyal bilimlerden faydalan›r. Farkl› görüfllere sahip filozoflar›n fikirleri ve bu konuda birbirinden 

çok farkl› aç›klamalara sahip dinler de onun insan meselesini aç›klamaya çal›fl›rken baflvurdu¤u kaynaklar 

aras›ndad›r. Bu konuda, birbirinden çok farkl› alanlarda üretilen cevaplar› ele al›r ve bunlar›n hepsi 

ile hesaplafl›r. Bu hesaplaflmay› yaparken onlar› birbirleriyle karfl›laflt›r›r ve düflüncelerin sadece eksik 

taraflar›n› tesbit etmekle kalmaz; do¤rular›n› da ortaya koymaya çal›fl›r. (‹zzetbegoviç, 2003a: 33-5) 

Bu konudaki mevcut fikir ve kabulleri de¤erlendiren Aliya ‹zzetbegoviç, varl›k âleminde insan› 

di¤er bütün canl›lardan ay›ran as›l özelli¤in "özgürlük" oldu¤u fikrine ulafl›r. Çünkü bütün canl›lar 

içinde sadece insan, eyleminin sorumlulu¤unu yüklenebilme potansiyeline sahip bir varl›kt›r. Sorumluluk 

sahibi bir varl›k olarak insan, eylemini gerçeklefltirirken iyiyi ya da kötüyü tercih edebilme potansiyeline 

sahiptir. ‹yilik ve kötülük insana özgüdür, dolay›s›yla ahlâk da insana özgüdür. Bu yüzden o, her 

durumda önündeki alternatiflerden birisini tercih eder ve tercihinin sorumlulu¤unu üstlenir. ‹nsan, 

di¤er varl›klardan özgürlü¤ü dolay›s›yla ayr›l›rken onu varl›klar içinde de¤erli k›lan en önemli yer de 

ahlâk alan›d›r. ‹zzetbegoviç'e göre bu alan sadece insana aittir (2003a: 66): 

"‹nsan, ahlâki yasalara ayk›r› davranabilir, fakat ahlâk sahas› d›fl›nda iyi ile kötünün ötesinde 

bulunamaz." 

Yine kendi sözleriyle ifade edilecek olursa (‹zzetbegoviç, 2005: 176); "Ahlâk, iyilik lehine ve kötülük 

aleyhine özgür ve bilinçli bir seçim gerektirir. Hayvanlar böyle bir seçim yapamazlar ve hür de¤ildirler. 

Onlar tamamen masumdurlar, fakat ahlâk bundan ibaret de¤ildir. Ahlâk sadece insana aittir; tabiat›yla 

ahlâks›zl›k da." 

102

Aliya ‹zzetbegoviç'in insan› özgürlük ve ahlâk temelinde tan›mlamas›n›n 

temelinde yarad›l›fla olan inanc› vard›r. Ona göre, insan›n bu flekilde di¤er 

varl›klardan ayr›lmas›n›n tek bir sebebi olabilir; o da Allah taraf›ndan 

sadece insan›n özgür bir varl›k olarak ahlâk alan›nda yarat›lmas›d›r. Allah, 

insan› bu flekilde yaratarak onu yapt›klar›ndan sorumlu tutmufltur. Bu 

kabulden hareketle ‹zzetbegoviç'in düflüncesinde ahlâk, menfaatin de¤il 

vazifenin, baflka bir deyiflle sorumlulu¤un alan›d›r. (‹zzetbegoviç, 2003a: 

138) 

O, insan›n biyolojik ve sosyo-psikolojik yönlerini aç›klamaya çal›flan 

do¤a bilimleriyle sosyal bilimlerin farkl› aç›klamalar›na tamamen karfl› 

ç›kmaz. Tam tersine, pek çok bilimsel saptaman›n ne kadar do¤ru oldu¤unu 

kabul eder. Ancak bu aç›klamalar›n eksiklik ve yetersizlikleri konusunda 

oldukça elefltirel bir tav›r tak›nmaktan da geri durmaz. Özellikle do¤a 

bilimlerindeki araflt›rmalardan insan›n fizyolojik ve biyolojik yap›s› ile 

hayvanlar s›n›f›na ait oldu¤unu kabul eder. Nitekim insan›n bu yönüne 

‹slam'›n da dikkat çekti¤ini savunur. Ancak, ‹zzetbegoviç'e göre insan, 

biyolojik ve fizyolojik özelliklerinin ötesinde özelliklere sahip bir varl›kt›r. 

Hem beden hem de ruh sahibi bir varl›k olarak insana iliflkin sorulara 

Aliya ‹zzetbegoviç'in buldu¤u en ideal cevaplar›n kayna¤› ‹slam'd›r (2003a: 

11): 

"‹slam, ruh ve maddenin bir arada oluflundan yola ç›kmaktad›r. En 

yüksek flekli insanda sergilenen ruh-madde birli¤i prensibinin ad› ise, 

‹slam'd›r." 

‹slam, insana sorumluluklar yükleyen, bu dünyada üzerine düflen 

sorumluluklar› yerine getirmesini emreden bir dindir. ‹zzetbegoviç, ‹slam 

ile ahlâk›n ahenkli bir birliktelik oluflturdu¤u vurgusunu yapar -iman ve salih 

amel vurgusu-. Ona göre, ‹slam'›n insan› sadece bedenden ya da ruhtan ibaret 

görmemesi, onu di¤er bütün din ve düflünce sistemlerinden ay›ran en önemli 

özelliklerinden birisidir. Tarihsel süreçte Yahudilik, dünyevileflmenin ve 

maddi sapman›n dini haline gelirken, H›ristiyanl›k manevi sapman›n ve 

ruhbanl›¤›n dini haline gelmifltir. ‹nsan›n en temel dualizmi kabul edilen 

beden ve ruh ayr›m› aç›s›ndan düflünüldü¤ünde, ilk sapma bedene, ikincisi 

ise ruha yönelik bir sapmaya karfl›l›k gelmektedir. Oysa ‹zzetbegoviç, ‹slam'›n 

temel emirlerinin ne sadece bedene ve ne de sadece ruha yönelik oldu¤una 

dikkat çekmifltir. Namaz, oruç gibi ibadetler, insan›n yaln›zca manevi yönünü 

güçlendiren fleyler de¤illerdir. Tam tersine ‹slam, insan›n yarad›l›fl›ndaki 

dualizme uyan, ne ruhunu bedenine ne de bedenini ruhuna feda eden bir 

dindir. ‹slam'da ibadet, beden ve ruh ar›nmas›n› birlikte sa¤lar. Aliya 

‹zzetbegoviç'e göre, bu tutarl›l›¤› ‹slam'›n bütün emirlerinde görmek 

mümkündür ve bu yüzden sadece ‹slam, insan›n yap›s› göz önünde 

103

ulunduruldu¤unda ona en uygun dindir. (bkz. ‹zzetbegoviç, 2003a: 215-221) 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Entelektüel ‹lkeleri 

‹nsan ve ‹slam anlay›fl›, Aliya ‹zzetbegoviç'in hayata bak›fl›n›n temel paradigmas›d›r. Öyle ki 

‹zzetbegoviç, tart›flt›¤› di¤er felsefî ve ilmî meselelerde de benimsedi¤i bu paradigman›n d›fl›na ç›kmamaya 

büyük bir özen gösterir. Onun temele ald›¤› ahlâkî ilkeler, entelektüel tavr›n›n da temelinde bulunmaktad›r. 

Dolay›s›yla onu anlaman›n bir baflka yolu da nas›l bir entelektüel oldu¤unu anlamaktan geçer. Liderli¤i 

de, geçen hayat›n›n tamam›nda sahip olduklar› da kayna¤›n› entelektüel kiflili¤inden almaktad›r. (bkz. 

Eliaç›k, 2004: 95) 

Aliya ‹zzetbegoviç, Antik Yunan Felsefesi'nden, Ortaça¤ H›ristiyan ve ‹slam düflüncelerine, Ayd›nlanma 

Felsefesi'nden on dokuzuncu ve yirminci asr›n etkili felsefelerine kadar düflünce tarihinin bütününü 

okumufl bir entelektüeldir. Modern Bat› Felsefesi'nin temelinde yer alan Descartes, Bacon, Kant, Hegel 

gibi filozoflar›n felsefelerini bilen, daha sonraki süreçte etkili olan Marks, Nietzsche, Bergson gibi 

filozoflar›n felsefelerinin insanl›¤a etkilerini sorgulayan ve ça¤dafl› olarak kabul edilebilecek Sartre, 

Heidegger ve Camus gibi filozoflar› takip eden çok yönlü bir entelektüeldir. 

Sadece farkl› felsefe ak›mlar› ve filozoflar›n eserleri ile yetinmeyen ‹zzetbegoviç, edebiyattan 

sanata, psikolojiden sosyolojiye, siyaset biliminden hukuka ve do¤a bilimlerine kadar çok farkl› alanlarda 

söz edebilecek bir bilgi birikimine sahiptir. Bu yüzden bir entelektüel olarak Aliya ‹zzetbegoviç'in 

ilk kaydedilmesi gereken özelliklerinden birisi genifl bir okuma kültürüne sahip oldu¤udur (‹zzetbegoviç, 

2005). Benimsedi¤i ve savundu¤u görüfllerin temelinde baflta Kur'an-› Kerim olmak üzere ‹slam'›n ana 

kaynaklar› vard›r. Bununla birlikte o, ‹slam filozoflar› ve yak›n dönemde ‹slam dünyas›n›n meseleleri 

üzerine kafa yormufl Müslüman ayd›nlar› da takip etmifl bir entelektüeldir. 

Çok yönlülü¤ünün yan›nda Aliya ‹zzetbegoviç'in entelektüel ilkelerine iliflkin kaydedilmesi 

gereken en önemli özelliklerinden birisi "özgürlük" anlay›fl›d›r. O, meseleleri ele al›rken tarafs›z de¤ildir. 

Ancak bir de¤er olarak da kabul etti¤i ve benimsedi¤i özgürlük anlay›fl›, onun tart›flt›¤› dinî, felsefî ya 

da siyasi bütün konulardaki meseleleri ele al›fl›nda öne ç›kar. Konulara; gelene¤in genel kabullerinden, 

olumlu ya da olumsuz önyarg›lardan, ezberlerden ve sloganlardan ba¤›ms›z bir flekilde yaklaflmaya 

çal›fl›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in dikkate al›nmas› gereken en önemli entelektüel tav›rlar›ndan bir di¤eri de 

özgürlük anlay›fl›ndan kaynaklanan adalet anlay›fl›d›r. Adaletçi tavr›, okuma kültürünün de temelinde 

yer almaktad›r. ‹lgilendi¤i konu her ne ise, o konuda ortaya at›lm›fl fikirlere adaletle yaklafl›r. Dolay›s›yla 

pek çok düflünce, ‹zzetbegoviç taraf›ndan ne tam anlam›yla reddedilir, ne de tam anlam›yla kabul görür. 

Söz konusu düflünce, materyalist kaynakl› olabilece¤i gibi, idealist kaynakl› da olabilir. Bu fikri ortaya 

atan düflünür, ateist olabilece¤i gibi dindar bir H›ristiyan ya da Müslüman da olabilir. ‹zzetbegoviç, 

düflüncenin ya da düflünürün özelliklerinin ötesinde, ortaya konan düflünceyle ilgilenir ve o düflüncedeki 

do¤rular› tesbit ederken yanl›fl ve eksiklere de dikkat çeker. Bu arada, kendi ilkeleri do¤rultusunda 

do¤rular›n› söylemekten ve bunlar› tutarl› olma kayg›s›yla savunmaktan da çekinmez. 

Entelektüel kiflili¤inin temeline adalet fikrini yerlefltiren Aliya ‹zzetbegoviç, bu özelli¤inin bir sonucu 

olarak ne tam anlam›yla Bat› karfl›t› birisidir ne de tam anlam›yla Do¤ucu'dur. Ancak her iki medeniyeti 

de pek çok yönüyle çok iyi bilmektedir. Adaletçili¤i dolay›s›yla, her iki medeniyette de iyi ve "olmas› 

104

gereken" ad›na ö¤renilecek ve benimsenecek pek çok unsurun bulundu¤unu söylerken, ayn› zamanda 

her iki medeniyetin de olumsuz yönlerinin bulundu¤una da dikkat çekmifltir (‹zzetbegoviç, 2007: 45). 

Ona göre, her iki medeniyet de bize baz› konularda "olmas› gereken", baz› konularda da "olmamas› 

gereken" ad›na örnekler sunmaktad›r. ‹zzetbegoviç'in buradaki entelektüel tavr› da özgürlük ve adalet 

ilkelerinden ba¤›ms›z de¤ildir. Gökhan Özcan'›n tesbitiyle (2003: 9), o, "Bat›'y› da Do¤u'yu da iyi 

tan›yordu; onun zihninde bu iki farkl› kültürü birbirine çarp›p k›rmadan tartabilecek bir hassas terazi 

bulunuyordu." Nitekim kendisi de aidiyetlik aç›s›ndan hem Bat›l› hem de Do¤ulu bir entelektüeldir. 

Kendi ifadesi ile (‹zzetbegoviç, 2003b: 45), "ak›l ve düflünce olarak Bat›l›, ruh ve duygu olarak Do¤ulu" 

oldu¤unu belirtmifltir. 

Adaleti bir ahlâk ilkesi olarak benimsemesinin ve hayat›nda da uygulamas›n›n pek çok örne¤i Bosna 

Savafl› s›ras›nda yaflanm›flt›r. Halk›na yap›lan her türlü kötü muameleye ra¤men savafl süresince adaletten 

sapmamaya çal›flm›fl ve liderli¤ini üstlendi¤i topluma düflmanlar›na karfl› kin ve nefret ile de¤il, adaletle 

yaklaflmalar›n› tavsiye etmifltir (‹zzetbegoviç, 2003b: 35; Acar, 2006: 256). Savafl s›ras›nda yaflanan en 

trajik olaylarda bile akl› devre d›fl› b›rakabilecek bir duygusall›¤a teslim olmamay› ve ak›l ile hareket 

etmeyi önemsemifl ve uygulamaya çal›flm›flt›r. (‹zzetbegoviç, 2003b: 73) 

Bir entelektüel olarak Aliya ‹zzetbegoviç, her filozof ve büyük düflünür gibi sorgulay›c›d›r. O, kabul 

etti¤i ve etmedi¤i düflüncelerin hepsine karfl› sorgulay›c› tavr›n› b›rakmam›fl, kendi düflüncelerini de 

sorgulama süzgecinden geçirerek kabul etmifltir. Bu özelli¤i dolay›s›yla, savundu¤u düflüncelerini daha 

güçlü bir flekilde benimsemifltir. ‹lkelerini bu flekilde kabul etti¤i için, inand›klar›na ba¤l›l›¤› güçlü bir 

samimiyete dayanmaktad›r. ‹man ve ahlâk hususunda tam olarak benimsedi¤i ‹slam konusunda da durum 

farkl› de¤ildir. ‹slam'a karfl› iman›n›n ve samimiyetinin kayna¤›nda düflünme, ak›l yürütme ve din ad›na 

yap›lan geleneksel yorumlara karfl› elefltirel bir tav›r ile yaklaflman›n önemli bir yeri vard›r. Neredeyse 

tüm ‹slam Dünyas›'nda sorgulanmadan kabul edilen baz› inançlar› da sorgulam›fl ve bu konularda özgün 

elefltiriler getirmifltir. (‹zzetbegoviç, 2007: 127-8) 

‹zzetbegoviç, sorgulay›c›l›¤›na ba¤l› olarak elefltirel bir düflünce yap›s›na sahiptir. Gençlik y›llar›ndan 

itibaren her türlü konuya elefltirel yaklaflmak onun en önemli özelliklerinden birisi olmufltur. Gençlik 

y›llar›nda dâhil oldu¤u "Genç Müslümanlar" teflkilat›nda geleneksel din kabullerine karfl› olan elefltirel 

tavr› yüzünden d›flland›¤›n› belirtmifltir (‹zzetbegoviç, 2003c: 19). Ancak sorgulay›c›l›¤› ve elefltirel 

tavr›, adaletçili¤i ile iliflkilidir. Onun düflüncesinde elefltirellik ve adaletten sapmamaya gösterilen özen 

bir arada yer al›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in elefltirel tavr› eserlerinde de özellikle dikkat çekmektedir. Bu yüzden yaz›lar›nda 

"ideologlar›, cahilleri ve akletmeyenleri rahat b›rakmaz, onlar›n tutars›zl›klar›n› ve haks›zl›klar›n› pratik 

örnekleriyle s›k s›k gözler önüne serer" (‹slam, 2003: 62). Ancak daha önce belirtilen özgür, adaletli 

ve sorgulay›c› olma tav›rlar›n›n bir sonucu olarak bütün bunlar› yaparken, fikirleri ile hesaplaflt›¤› ve 

mücadele etti¤i insanlar›n nerede hakl› olduklar›n› da söylemekten hiçbir flekilde çekinmez. 

Bu konuda özellikle ‹slam Dünyas›'nda as›rlardan beri kapal› olan içtihat kap›s›n›n yeniden aç›lmas› 

gerekti¤ini söylemifl ve Müslümanlar için edinilecek en önemli kazan›mlardan birisinin elefltirel düflünceye 

sahip olmak oldu¤unu savunmufltur. Bir yandan Kur'an-› Kerim'de insan› ak›l yürütmeye, düflünmeye 

ve sorgulamaya davet eden ayetlerin ne kadar çok oldu¤una özellikle dikkat çekerken, bir yandan da 

mevcut ‹slam toplumlar›n›n bu özelliklerden ne kadar uzak oldu¤una iliflkin duruma da iflaret etmifltir. 

105

Elefltirelli¤e verdi¤i önem konusunda hapishanede tuttu¤u notlar aras›nda yer alan flu ifade oldukça 

ilginçtir (‹zzetbegoviç, 2005: 130): "Ben olsam Müslüman Do¤u'daki tüm mekteplere "elefltirel düflünme" 

dersleri koyard›m. Bat›'n›n aksine, Do¤u bu ac›mas›z mektepten geçmemifltir ve birçok zaaf›n kayna¤› 

budur". Müslüman bir entelektüel olarak ‹slam Dünyas›'n›n meselelerine getirdi¤i yaklafl›mlar›n 

özgünlü¤ünün ve farkl›l›¤›n›n kayna¤›nda onun elefltirel bir düflünce yap›s›na sahip olmas› yatmaktad›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç, düflünceleri ve inand›¤› ilkeler u¤runa bedel ödemekten çekinmeyen bir 

entelektüeldir. Filistinli düflünür Edward Said'in Entelektüel adl› eserinde entelektüelin iktidar ile iliflkisi 

konusunda savundu¤u ilkelerin pek ço¤unu ‹zzetbegoviç'te görmek mümkündür. O, düflünceleri ve 

kaleme ald›¤› fikirleri yüzünden hayat›n›n dokuz y›la yak›n bir süresini hapishanelerde geçirmifltir. 

Gerek yarg›land›¤›, gerekse hapishanede bulundu¤u süre dâhilinde ilkelerinden taviz vermemeye 

çal›flm›flt›r. Bosna Savafl›'n› da böyle görmek mümkündür. Yazd›¤› eserlerde de¤iflik vesilelerle ‹slam'›n 

haks›zl›k karfl›s›nda mücadele edilmesi emrine vurgular yaparken kaderin bir sonucu olarak Bosna Savafl› 

s›ras›nda haks›zl›kla mücadelenin lideri olmufltur. Bosna Savafl›'nda var olan alternatifler aras›ndan 

ilkelerine uygun oldu¤u için savaflmay› seçmifltir. (Ak›n, 2006: 232) 

Daha önceki entelektüel ilkeleri ile tutarl› bir flekilde Aliya ‹zzetbegoviç'te "olmas› gereken", insani 

s›n›rlar dâhilindedir ve yaflanabilirdir. Kendisi de inand›¤› ilkeleri hayat›nda uygulamaya gayret etmifltir. 

‹zzetbegoviç'in düflüncesinde do¤rular, sadece üzerine konuflulan ya da laf› edilen fleyler de¤il, tam 

tersine bunlar›n ötesinde hayata geçirilen fleylerdir. Bu yüzden; "Olmas› gereken, ayn› zamanda yaflanmas› 

gerekendir." Hayat›nda ve savafl y›llar›nda yazd›klar›n› yaflamaya gayret etmesi dikkat çeken bir 

özelli¤idir. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in çok yönlülük, özgürlük, adaletçilik, sorgulay›c›l›k, elefltirellik, sözde ve 

eylemde tutarl›l›k gibi özellikleri, özellikle öne ç›kan entelektüel ilkeleridir. Bunlar, birbirlerini 

tamamlayan ilkelerdir. Burada genel olarak tesbit edilen bu özellikler, ‹zzetbegoviç'in felsefî, dinî 

ya da siyasi meselelere yaklafl›rken temele ald›¤› ilkelerdir. Bununla birlikte o, Müslüman bir entelektüeldir 

ve entelektüelli¤inin beslendi¤i en önemli kaynaklar, bizatihi ‹slam'›n as›l kaynaklar›d›r. Eserlerinde 

‹slam'›n temel kabulleri ile tutarl› görüfller savunmaya özen göstermifltir. Eserleri, as›l kaynaklara sürekli 

göndermede bulunmakta ve okuyucusunun dikkatini bunlara yönlendirmektedir. 

Sonuç Yerine 

Aliya ‹zzetbegoviç'in vefat›n›n hemen ard›ndan yazd›¤› bir yaz›da Akif Emre, onun bilge ve düflman›n›n 

bile sayg›s›n› cezbeden liderli¤inin Türkiye'de ve ‹slam Dünyas›'nda yeni bir siyasetçi ve lider modeli 

olarak tart›fl›lmas›na iliflkin bir ça¤r›da bulunmufltu (Emre, 2003: 11). Bu ça¤r›, özelde Türkiye genelde 

‹slam Dünyas›'n›n siyasetçileri için üzerinde düflünülmesi gereken bir ça¤r›yd›. Belki de bu ça¤r›n›n 

siyasetin d›fl›nda yer alanlar› da kapsayacak flekilde geniflletilmesi daha yerinde olacakt›r. Çünkü Aliya 

‹zzetbegoviç, pek çok farkl› konuda getirdi¤i özgün ve farkl› yaklafl›mlarla ‹slam Dünyas›'nda önemli 

bir entelektüel olarak dikkat çekmektedir. Bu yüzden de siyasetçilerin yan›nda, düflünce adamlar›n›n, 

yazarlar›n, din adamlar›n›n ve belki de ‹zzetbegoviç'in genel hayat tecrübesi düflünüldü¤ünde her 

kesimden insan›n ondan ö¤renece¤i bir fleyler vard›r. 

Bir entelektüel olarak ‹zzetbegoviç, yazd›klar› ile as›rlard›r ‹slam toplumlar›nda gereken önemin 

verilmedi¤i elefltirel düflünce, ak›l yürütme, ahlâki ilkelere göre hareket etme konular›nda önemli aç›l›mlar 

106

sa¤lam›flt›r. Onun çabas›n› bu konularda bir fleylerin de¤ifltirilmesi yönünde bir çaba olarak görmek 

gerekmektedir. Çünkü Müslüman bir entelektüel olarak ‹zzetbegoviç, bütün ‹slam Dünyas›'n›n meselelerini 

önemsemifl ve nas›l çözümler üretilmesi gerekti¤i konusunda gayret göstermifltir. Entelektüel ilke ve 

uygulamalar› ile birlikte düflünüldü¤ünde onun entelektüel miras›n›n temeli de buras›d›r. Sadece ilkelere 

ba¤l› olmak yeterli de¤ildir. ‹lkelerin, insan›n kendi varl›k alan› olan ahlâk alan›nda hayata geçirilmesi 

gerekmektedir. Onun en çok dikkat çekti¤i ve üzerinde durdu¤u en önemli nokta buras›d›r. (‹zzetbegoviç, 

2005: 17) 

Burada özellikle belirtilmesi gereken önemli bir konu, ‹slam Dünyas›'ndan Aliya ‹zzetbegoviç'i örnek 

alarak onun entelektüel miras›na tâlip olmak isteyenlerin bu tav›rlar›n›n "Aliyac›l›k" olarak kabul edilip 

edilemeyece¤i meselesidir. Onun entelektüel miras›n›n mirasç›s› olmay› kabul etmek Aliyac›l›k 

olmamal›d›r. Tam tersine Aliyac›l›k, ‹zzetbegoviç'in entelektüel miras›na ayk›r› davranmak olacakt›r. 

Çünkü Aliyac›l›k'›n yolu baflta onun kendi inand›¤› ve yaflad›¤› ahlâki ilkeler dolay›s›yla kapal›d›r. Onun 

entelektüel kiflili¤inin beslendi¤i kaynaklar, bizatihi kendisinde de¤il; onu da aflan evrensel ilkelerde 

aranmal›d›r. Bu durumla tutarl› bir flekilde, bir devlet baflkan› olarak ölmeyi istemeyen ‹zzetbegoviç 

(2003c: 468), hayattayken de kendisini sevenlerce bir "Aliya kültü" oluflturulmas›n› hofl görmemifltir. 

(‹zzetbegoviç, 2003c: 462; 2003b: 46) 

Kaynakça 

ACAR, Saadettin, (2006), "Herkes Sussun, Söz Aliya'da!", Tezkire, say›: 42, fiubat-Mart 2006, Ankara, 

s. 255-257. 

AKIN, Mahmut H., (2006), "Aliya ve Savafl Ahlâk›", Tezkire, say›: 42, fiubat-Mart 2006, Ankara, s. 

227-232. 

EL‹AÇIK, R. ‹hsan, (2004), Aliya ‹zzetbegoviç, ‹stanbul: ‹lke Yay›nlar›. 

EMRE, Akif, (2003), "Aliya, ‹slam Dünyas› ‹çin Bir Lider Modelidir", Gerçek Hayat, say›: 2003-43 (157), 

‹stanbul, s. 11. 

‹SLAM, N. Cihangir, (2003), "Aliya", Bilgi ve Düflünce, say›: 12-13, Ekim-Kas›m 2003, ‹stanbul, s. 61- 

64. 

‹ZZETBEGOV‹Ç, Aliya (2003a), Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, (Çev. Salih fiaban), ‹stanbul: Nehir 

Yay. 

‹ZZETBEGOV‹Ç, Aliya (2003b), Bosna Mucizesi: Konuflmalar, (Çev. Fatmanur Altun, R›fat Ahmedo¤lu), 

Ankara: Yönelifl Yay›nlar›. 

‹ZZETBEGOV‹Ç, Aliya (2003c), Tarihe Tan›kl›¤›m, (Çev. Alev Erkilet, Ahmet Demirhan, Hanife Öz), 

‹stanbul: 

Klasik Yay›nlar›. 

‹ZZETBEGOV‹Ç, Aliya (2005), Özgürlü¤e Kaç›fl›m: Zindandan Notlar, (Çev. Hasan Tuncay Baflo¤lu), 

‹stanbul: Klasik Yay›nlar›. 

‹ZZETBEGOV‹Ç, Aliya, (2007), ‹slam Deklarasyonu ve ‹slami Yeniden Do¤uflun Sorunlar›, (Çev. 

Rahman Ademi), ‹stanbul: Fide Yay›nlar›. 

ÖZCAN, Gökhan, (2003), "Aliya Sen Olmasayd›n", Gerçek Hayat, say›: 2003-43 (157), ‹stanbul, s. 8- 

9. 

107

PLATON, (2002), Devlet, (Çev. Sebahattin Eyübo¤lu ve M. Ali Cimcoz), 4. Bask›, ‹stanbul: ‹fl Bankas› 

Kültür Yay›nlar›. 

SAID, Edward, (1999), Entelektüel: Sürgün, Marjinal, Yabanc›, (Çev. Tuncay Birkan), ‹stanbul: Ayr›nt› 

Yay›nlar›. 

TANOV‹Ç, Bedia, TANOV‹Ç, Feyza, (2006) "Bosna-Hersek Yüksek Müftüsü (Reisü'l-Ulema) Dr. 

Mustafa Efendi Çeriç ile Söylefli", Tezkire, say›: 42, fiubat-Mart 2006, Ankara, s. 49-55. 



‹SAM 

Bizim dilimizde ölen bir kifliyle ilgili iki farkl› terim kullan›l›r. Bunlardan birisi tereke, di¤eri de 

mirast›r. Tereke vefat eden insan›n b›rakt›¤› fleydir; al›n›r, paylafl›l›r, yok edilir gider. Bir de miras vard›r, 

miras öyle bir fleydir ki, üstlenilir ve sürdürülür. Aliya ‹zzetbegoviç, tereke de¤il, miras b›rakm›flt›r. 

Büyük düflünürler, filozoflar çözümler b›rakmaz, sorunlar b›rak›rlar. Sorunlar›, keflfeder ve aç›¤a 

b›rak›rlar; filozoflar›n, düflünürlerin en büyük miraslar› b›rakt›klar› sorular ve sorunlard›r. Aliya 

‹zzetbegoviç'in ortaya ç›kard›¤› en büyük mesele, din-dünya, kilise-devlet, ruh-beden ayr›m›nda, ‹slam'›n 

rolünün varl›¤› ve önemini ortaya koyabilmesidir. Ruh-beden ayr›m› dedi¤imiz o kartezyen düflüncenin 

siyaset dilindeki karfl›l›¤›, kilise-devlet ayr›m›d›r. Bunun, entelektüel, felsefî alandaki ayr›m›, sekülerdinî 

alan ayr›m›d›r. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda, seküler ve dinî, Bat›'n›n dilinde ayr› fleyler de¤ildir, ayn› 

fleydir, bu yüzden çat›fl›rlar, anlaflamazlar. Aliya ‹zzetbegoviç'in temas etti¤i nokta fludur; ruh, ruh olarak, 

beden de beden olarak yerini als›n. ‹kisinden de ayr›lmayal›m; çünkü ne bedensiz ne de ruhsuz yaflayabiliriz. 

O zaman öyle bir hayat yaflamal›y›z ki, ruh, ruh olarak, beden de beden olarak yerini als›n. Ne Materyalizm, 

ne Sosyalizm, ne H›ristiyanl›k. Di¤er taraftan, bunlar›n bir k›sm›n›n da al›n›p uygulanaca¤› bir fley de 

de¤ildir. Bunlar kendi k›ymetleriyle anlafl›lmas› gereken fleyler olmas› yan›nda, birbirleriyle irtibatlar›yla 

da anlafl›lmas› gereken olgulard›r. Bu, esas itibariyle sadece Müslümanlar'›n sorunu de¤ildir, bu noktadan 

bakt›¤›m›zda da zaten, sorunun çok farkl› yönlerini görebiliriz. Ruh-beden münasebetinin nas›l olaca¤› 

konusunda Aliya'n›n bize açt›¤› çok önemli ufuklar vard›r. 

Böylelikle bu oturumu tamamlam›fl oluyoruz. Hepinize çok teflekkür ediyorum. 

108

B‹R ÖZGÜRLÜK ÂfiI⁄I 

III. OTURUM 


Prof. Dr. Ali R›za ABAY 


Dr. Bahad›r ‹SLAM 

Dr. ‹smail BARDH‹ 

Prof. Dr. Recep fiENTÜRK 

109

Prof. Dr. Ali Rıza ABAY 

Sakarya Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 


Bir Özgürlük Afl›¤› 

Efendim, hepiniz hofl geldiniz. 

Sabahtan beri yap›lan oturumlarda, Aliya ‹zzetbegoviç'in de¤iflik yönleri 

üzerinde duruldu. Ama daha çok da devlet adam› ve düflünür yönleri 

üzerinde duruldu. Biz de bu oturumumuzda, Aliya ‹zzetbegoviç'in özgürlük 

anlay›fl›n›, özgürlükten ne anlad›¤›n›, enine boyuna tart›flaca¤›z. Bu 

organizasyonu tertip eden Ba¤c›lar Belediyesi'ne ve tüm eme¤i geçenlere 

tekrar teflekkür etmek istiyorum. 

"Bir Özgürlük Afl›¤›" olarak bafll›kland›r›lan bu bölümde, Aliya'n›n 

özgürlük aflk› ele al›nacak. Aflk deyince baflka fleyler gelir akla, ancak aflk 

bir tutkudur. Aliya'da aflk, bir özgürlük tutkusudur. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda 

Aliya, asl›nda özgürlü¤ü savaflla elde etmek istememektedir. Fakat o, 

özgürleflmek için, savaflmak zorunda kalm›flt›r. O yüzden onun özgürlü¤e 

kaç›fl›, özgürlü¤ü arzulamas› demektir. O, bir baflka bak›flla, asl›nda manevi 

olarak hicret etmektedir. Onun, hapishane hayat›yla ve hapishanede nas›l 

bir özgürlük tasarlad›¤›yla ilgili olarak, hapis arkadafl› ve eski bakanlar›ndan 

Hasan Cengic, çok aç›klay›c› bilgiler vereceklerdi asl›nda. Fakat, çok 

istemesine ra¤men maalesef, aram›zda de¤ildir. Ancak, buradaki 

arkadafllar›m›z›n da bizi bu konuda ayd›nlatacaklar›ndan flüpheniz olmas›n 

diyor ve sözü k›ymetli konuflmac›lar›m›za b›rak›yorum. 

111

Dr. Alev ERKLET 

‹stanbul Metropolitan Planlama (IMP) 

Özgürlefltirici Bir Önder: AL‹YA 

Düflünce tarihi boyunca, özgürlü¤ün do¤as›na ve insan için anlam›na 

dair pek çok görüfl ortaya at›lm›flt›r. Yine de, bu görüflleri iki ana bafll›k 

yahut karfl›tl›k çerçevesinde ele almak mümkündür: Özgürlü¤ü yüceltenler 

ile ona karfl› ç›kanlar aras›ndaki karfl›tl›k. Örne¤in Rousseau, "‹nsan özgür 

do¤mufl ama her yerde zincire vurulmufltur" diyerek özgürlü¤ü merkeze 

al›rken, Platon, "‹nsan›n gerçek ihtiyac›n›n özgürlük de¤il düzen, önderlik 

ve ayd›nlanma" (Ryan 2004: 163) oldu¤unu öne sürmüfltür. Özgürlük 

karfl›tlar› “insan›n ba¤›ml›l›k üzere do¤du¤unu ve yerleflik otoriteye olan 

teslimiyetinden özgürlefltirildi¤i takdirde ç›ld›raca¤›n› ve tehlikeli olaca¤›n›" 

iddia ederler. Bu karfl›tl›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Aliya'n›n daima 

özgürlüklerden yana tav›r koyan bir düflünür ve önder oldu¤unu vurgulamak 

gerekir. Aliya'ya göre özgürlük kendi bafl›na bir de¤erdir. Onun 

"üstünlüklerinin bizzat kendisi d›fl›nda bir fleyle isbatlanmas› gerekmez. O 

kendi kendisinin teminat›d›r." (‹zzetbegoviç 2005: 3) 

Genelde iki tür özgürlükten söz edilebilir: Bireysel/içsel özgürlük ve 

toplumsal/kolektif özgürlük. Bireysel özgürlük kolektif özgürlük aç›s›ndan 

da gereklidir; ama onu aflan, özsel, içsel, temel bir özgürlük kategorisine 

karfl›l›k gelir. Kolektif özgürlüklerse genelde toplumsal mücadeleler sonucu 

elde edilirler. S›n›rlar›; savafllar, devrimler yahut çeflitli toplumsal 

hareketlilikler sonucunda çizilir. Aliya ‹zzetbegoviç'le ilgili olarak ne zaman 

özgürlükten söz edilse, ister istemez, Bosna Savafl›'n›n unutulmaz önderli¤i 

nedeniyle toplumsal özgürlükler akla gelmifltir. O, Bosna halk›n› esaretten 

kurtaran kifli olarak tan›nm›fl ve sevilmifltir. Ancak onun özgürlük sevgisinin 

sadece bu d›flsal boyutu ile ele al›nmas›, hem yetersiz kalmakta hem de 

kolayc›l›k ve tekrarc›l›k anlam›na gelmektedir. Bu nedenle bu tebli¤de, 

Aliya'n›n özgürlük anlay›fl›n›n daha farkl›, içsel bir boyutundan söz edilecek 

ve onun kolektif özgürlüklerle ba¤lant›s› kurulmaya çal›fl›lacakt›r. 

112

Aliya'n›n kendi bafl›na de¤erli ve üstün olarak tan›mlad›¤› özgürlü¤ün içsel boyutunu, "sevginin 

özgürlefltirici gücü" ve "seçimlerin özgürlefltiricili¤i" ba¤lam›nda iki bafll›k alt›nda ele alabiliriz. 

Toplumsal ya da kolektif özgürlük anlay›fl› ise, "toplumsal düzenlerin kendi içinde yaflanan özgürlük 

sorunlar›" ve "farkl› kültür ve topluluklarla iliflkide özgürlük" bafll›klar› çerçevesinde tart›fl›labilir. Önce 

bireysel ve içsel özgürlüklerden söz edelim. 

Aliya'n›n içsel ve d›flsal, bireysel ve toplumsal özgürlükler hakk›ndaki düflünceleri birbirinden 

ayr›lamayacak bir bütünlük arz eder. Birincisi konusunda en güzel örneklerden biri, Aliya'n›n cezaevinde 

iken çocuklar›ndan gelen mektuplar› okudu¤unda "kendisini sadece hür bir insan olarak de¤il, ayn› 

zamanda Allah'›n dünyada tüm hazineleri kendisine bahfletti¤i birisi olarak da hissetti¤ini" (‹zzetbegoviç 

2005: xv) söylemesidir. Söz etti¤i özgürlük ancak sevgiyle-sevilmekle elde edilebilen ontolojik bir 

kategoridir; içsel bir özgür olma halidir, d›fl dünyayla iliflkimizden ba¤›ms›zd›r. Aliya'n›n içsel özgürlük 

anlay›fl›na bir baflka örnek de, izledi¤i bir filme iliflkin de¤erlendirmelerinde karfl›m›za ç›kar. Filmin 

kahraman› yeni bir suç ifllemeyi, para toplamay› ve kuryelik yapmay› reddeder ve as›l›r. Burada ölümü 

seçebilmeyle, ölme cesareti gösterebilmeyle gelen bir özgürlü¤e iflaret edilmektedir. Bu örnekte özgürlük, 

seçim yapma, do¤ru ve de¤erli olan› seçmeyle elde edilebilen bir fley olarak karfl›m›za ç›kar. Burada 

söz konusu olan, bireyin baflkalar›na örneklik oluflturabilmesini sa¤layan zorlu seçimlerin getirdi¤i 

özgürlüktür. Nitekim Aliya (2005: 10) Sokrates'in ölümü seçmesini sayg›yla, "vakar", "sayg›", "ruh" 

kelimeleriyle anar. Ona göre "sanat, hakiki ise, yalanlar›n aleyhine flahitlik etmek durumundad›r". 

Sokrates ya da suç ifllemeyi reddeden film kahraman› örne¤inde oldu¤u gibi, ölümün bizatihi özgürlük 

demek oldu¤u durumlar vard›r. Edebiyatta bir "kahraman›n büyüklü¤ünün sosyal önemiyle de¤il 

(konumunu kastediyor) temsil etti¤i ahlaki ikilemin büyüklü¤üyle ölçülmesi" (‹zzetbegoviç 2005: 15) 

de bundand›r. Bu, birey olma iradesi ile ayn› fleydir. Aliya'n›n irade ve duygular›n kendili¤indenli¤ini 

cennetten getirilen özellikler olarak nitelemesinin de özgürlü¤e atfetti¤i anlamla do¤rudan iliflkisi olsa 

gerektir. Cesaret, bela aramak de¤ildir. "‹nsan›n sak›namayaca¤› sorunlarla makul bir flekilde yüzleflme 

iste¤idir" (‹zzetbegoviç 2005: 21). Bu anlamda özgürlü¤ü hak etmek gerekir. 

Aliya'ya göre, insan kendi kendisinin yasa koyucusu olmak ile itaat etmek aras›nda uzanan genifl bir 

ölçekte ahlaki tercih yapabilir. Ve bu tercihler özgürlüklerden yana ve ona karfl› olan iki insan kategorisi 

ortaya ç›kar›r: "‹nsanlar var ki, güçlü iktidarlara hayrand›rlar; disiplini ve ordularda görülen, amiri 

ve memuru belli olan düzeni severler. Bunlar tebaa zihniyetli insanlard›r ve tabi olmay›, emniyeti, 

intizam›, teflkilat›, amirlerince methedilmeyi, onlar›n gözüne girmeyi severler... Öbür tarafta ekmek 

yerine daha ziyade hürriyetten, intizam ve bar›fl yerine daha ziyade insan›n flahsiyetinden bahseden bir 

insan grubu vard›r. Tebaa insanlara, otoritelere, putlara; hürriyetçiler ve isyanc›lar ise tek bir tanr›ya 

taparlar. Putperestlik köleli¤e ve boyun e¤meye nas›l engel teflkil etmiyorsa, hakiki din de hürriyete 

mani de¤ildir." (‹zzetbegoviç 1993: 196-197) 

Aliya Müslümanlar'›n e¤itiminin itaata ve korkuya, sertlik ve disipline dayand›r›lmas›na karfl› ç›kar. 

"Müslüman m› Yetifltiriyoruz Yoksa Tebaa m›?" bafll›kl› yaz›s›nda, Müslümanlar'›n çocuklar›n› itaat 

üzere e¤itmesinin son as›rlardaki gerilememizin önemli sebeplerinden biri oldu¤unu vurgulamaktad›r. 

113

Çünkü itaatçi ve teslimiyetçi yöntemlerle, yönetmek de¤il yönetilmek üzere formatlanm›fl insanlar 

yetifltirilebilir ancak. "Oysa Kur'an teslimiyetçili¤i yasaklam›flt›r. Çok say›da sahte büyüklük ve otorite 

yerine Kur'an, sadece tek ve biricik olan Allah'a teslimiyeti tesis etmifltir. Ve bu teslimiyette insan için 

özgürlük infla ederek, onu bütün korkulardan ve bütün di¤er teslimiyetlerden kurtarm›flt›r" (‹zzetbegoviç 

2007b: 105). Aliya Müslüman'› "Allah'›n yolundan gidecek ve bunun için kimseden izin istemeyecek" 

kifli olarak tan›mlar. O, Müslümanlar'›n iç özgürlü¤üne vurgu yapan nadir flahsiyetlerden biridir. 

Ancak, Müslüman bireylerin tavizsizli¤ine özel bir önem atfeden Aliya'n›n, tavizsizli¤in politik bir 

ac›mas›zl›k ve kat›l›¤a dönüflmesine karfl› da temelli çekinceleri oldu¤u belirtilmelidir. "Allah'›m, dürüst 

ama kalbi olmayan insanlardan sana s›¤›n›r›m" (‹zzetbegoviç 2005: 17) ifadesiyle gönderme yap›lan 

merhametsizli¤e dönük elefltirilerinde, kendilerini "do¤ru"lara refere eden ve bu nedenle "meflru" 

egemenlik iddias›nda bulunanlar›n yaratabilece¤i totalitarizme iflaret etmektedir. Bu noktada, iç özgürlükten 

toplumsal özgürlükler alan›na geçifl yap›lm›fl olmaktad›r. Asl›nda bu, bireysel ile toplumsal›n dengesine 

de bir göndermedir. ‹lkeler ile "insani" olan›n dengesine iflarettir. ‹nsani hassasiyetlerden, merhametten 

kopart›lan ilkeler zulüm üretebilir; ilkesiz insanlar da. Ama "zulüm insan›n içindeki özgürlük sevgisini 

uyand›r›r, iyi ile kötü aras›ndaki garip ba¤lant› budur" (‹zzetbegoviç 2005: 18). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, 

Aliya'n›n s›nanmam›fl, içi bofl dindarl›¤a, göstermelik ve insani olmayan sözde-mükemmelli¤e, 

sorgulanmam›fl iyilikçili¤e/do¤ruculu¤a pek tahammülü olmad›¤›n› söylemek mümkündür. Bu nedenle 

o, kiflili¤in hata yapmaya da aç›k olan do¤al geliflimini engelleyen sistematik mükemmeliyetçili¤in, 

ac›mas›z nizamc›l›¤›n ve merhametsizli¤in karfl›s›ndad›r. Ona göre, yönlendirilmifl olan faydal›, ama 

serbest olan güzeldir. Hakiki insan ‹slam aç›s›ndan bir azizden daha anlaml› bir örnek teflkil eder. Hayat›n 

gayesi kötülü¤e karfl› savaflt›r ama insanca yürütülen bir savafl. "Baflkalar› için ve kendi içgüdülerine 

karfl› yaflamak zordur. Misillemede bulunmak kolayd›r, affetmek güçtür" (‹zzetbegoviç 2005: 18). 

Aliya'n›n kendi varoluflu da "mükemmel", "militer", "erkek" önderlik ütopyalar›n›n d›fl›nda k›r›lgan 

bireyselli¤i, insani hassasiyeti ve entelektüel kimli¤i ile ortada durur. K›r›lgan ama tavizsizdir: "Allah 

hayvanlardan farkl› olarak bizi dik yürür flekilde yaratt›. Ço¤u insan bu imtiyaz› kullanmaz, hayatlar›n›n 

ço¤unda e¤ilirler, hatta sürünürler. Allah'›n bu nimetini, dik yürümeyi reddetmek nankörlük de¤il midir?" 

(‹zzetbegoviç 2005: 36) derken, tam da bu tavizsizli¤e iflaret etmektedir. 

Aliya, Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam'da yer alan dram ve ütopya ile ilgili çözümlemelerinde de, insani 

olanla mükemmel olan aras›ndaki karfl›tl›klara iflaret eder: 

"Dram insan›n ruhunda cereyan eder. Ütopya ise insan›n toplumuyla ilgilidir. Dram kâinatta mümkün 

olan var oluflun en yüksek flekli; ütopya ise Dünya'da Cennet rüyas› veya hayalidir... Ütopyan›n 

mekanizmas› gayr-i insani olmakla beraber mükemmeldir. Dram›n özünü hürriyet, ütopyan›n özünü ise 

buna z›t iki gerçek, yani düzen ve yeknesakl›k teflkil ediyor... Ütopyada beflerî problemler yoktur. Bu 

ise ahlaki problemlerin de yoklu¤u anlam›na gelir. Ütopyada insanlar yaflamazlar, sadece fonksiyon 

icra ederler. Yaflamazlar, zira hürriyet yoktur. Burada insan›n flahsiyeti yoktur.” (‹zzetbegoviç 1993: 

188, 189, 191) 

Kur'an'da ifade edildi¤i üzere "ço¤unluk" her zaman "iyi" de¤ildir. ‹nsan ne kadar insan olursa o 

114

kadar "kifli" haline gelir. Aliya'n›n bu yaklafl›m›, Sünni görüflün fazlas›yla önemsedi¤i ço¤unluk görüflünün 

elefltirisini de içermekte ve kitlenin içinde yitirilmifl olan bireysel irade nosyonunu ön plana ç›karmaktad›r. 

Bu nokta, özgürlü¤ün farkl› topluluk ve kültürlerle iliflkiler çerçevesinde nas›l ele al›nd›¤›na geçifl 

yapmak için oldukça elveriflli bir noktad›r. 

Özgürlü¤ün d›flsal boyutu bazen cezaevinde bir arkadaflla serbestçe konuflabilmek yahut insan›n 

mahremiyetinin olabilmesidir. Çünkü cezaevi yahut toplama kamp› özel hayat› tümüyle yok sayar. Bazen 

de, özellikle Bosna gibi çok kültürlü bir ortamda yafl›yorsan›z, kendin gibi, oldu¤un gibi olabilmektir. 

‹nanc›nda, ibadetinde, yaflam tarz›nda, eserlerinde, ürünlerinde kendini ifade edebilmen, 

gerçeklefltirebilmendir. Kendinden farkl› olanla iliflkide Bat› ve ‹slam toplumlar›n›n farkl› tutumlar 

sergiledi¤i söylenebilir. Bat› tarihsel tecrübede tek kültürcü, yok edici, soy ar›t›mc› bir çizgi izlerken; 

‹slam ve Osmanl› tecrübesi farkl› olana özgürlük tan›ma ile vas›flan›r. Bat› toplumlar›n›n bu konudaki 

tutumuna en iyi örneklerden birini Nar A¤ac›n›n Gölgesi adl› kitab›nda Tar›k Ali vermektedir. 15. yy 

sonunda Endülüs'te yaflananlar› anlat›rken engizisyona ›srarl› göndermeler yapan Ali, engizisyoncular›n, 

"dinsizlerin (burada Müslümanlar'› kastediyor) bir güç olarak ortadan kald›r›lmas›n›n ancak kültürlerinin 

tümüyle yok edilmesiyle mümkün olaca¤›na inand›klar›ndan" söz eder. Bu da, Müslümanlar'›n üretti¤i 

dinî, bilimsel, felsefî, edebî metinlerin sistemli bir flekilde imha edilmesi demektir. "Sözlü anlat›mlar 

daha bir süre devam eder, sonra Engizisyon nas›l olsa o suçlu dilleri de kopar›r... Endülüs'te, G›rnata'da, 

1499 y›l›n›n Aral›k ay›n›n ilk günü, befl flövalyenin komutas› alt›ndaki askerler, flehrin yüz doksan befl 

kütüphanesine ve en iyi bilinen özel koleksiyonlar›n bulundu¤u sekiz-on kona¤a girdiler. Arapça yaz›l› 

olan her fleye el konuldu... [Onlardan] bir duvar oluflturup, hepsini atefle verdiler. Özenle renklendirilmifl 

el yazmalar› yan›p kül oldu." (Ali 2001: 2, 5) 

Endülüs k›y›m› da; Bosna savafl› s›ras›nda 140 bin kiflinin öldürülmesi, 151 bin kiflinin yaralanmas›, 

1 milyon 835 bin kiflinin yerinden edilmesi, 156 bin kiflinin toplama kamplar›nda tutulmas›, 12 bin 

kiflinin sakatlanmas›, 38 bin kad›na tecavüz edilmesi, 72 köyün ve 559 caminin y›k›lmas› örneklerinde 

de görüldü¤ü gibi, Avrupa kültür birikiminin berhava edilmesi anlam›na geliyordu. Bosna'da yaflanan 

öyle bir y›k›md› ki, savafl›n müflahidi gazeteci Juan Goytisolo'yu (1996: 21) Saraybosna Yaz›lar›'nda 

"Avrupa Birli¤i'nin sayg›nl›¤› ve Birleflmifl Milletler Örgütü'nün güvenirli¤i burada yat›yor, Saraybosna'da 

öldürülmüfltür" demeye götürdü. Bu yok edici yaklafl›m, Aliya'n›n özgürlükler üzerine önemli ç›kar›mlar 

yapt›¤› bir karfl› örnek oluflturuyordu. 

Aliya, tek-tiplefltirici bir kültür anlay›fl› yerine, Osmanl›lar'dan örnek vererek farkl› olana tan›nan 

özgürlükler üzerine kurulu ‹slami bir özgürlük anlay›fl›na gönderme yap›yordu. Ona göre din, özellikle 

de ‹slam, insan sayg›nl›¤›n›n ihlaline kay›ts›z kalamazd›. "fieref, insan›n kendine ve gayesine sad›k 

kalmas›" anlam›na gelirdi ve Osmanl›lar da, dünyan›n en uysal toplulu¤u olmad›klar› halde, egemenlik 

süreleri boyunca H›ristiyan ve Yahudi tap›naklar›na ve eserlerine dokunmay›p onlar› korudularsa bu, 

onlar›n, insanlar›n ve dinlerin sayg›nl›¤›na duyduklar› inançtan kaynaklan›yordu. Buradan hareketle, 

Aliya'n›n ana temalar›ndan birinin "farkl› kültürlerin tek-tiplefltirilmeden yaflama özgürlü¤ü" oldu¤u 

söylenebilir. Bu, toplumsal özgürlüklerin tan›mlanmas› aç›s›ndan çok önemli bir hareket noktas›d›r. 

115

Bosna'da savafl bafllamadan önce, halklar›n self determinasyonu yerine Bosna'n›n çok dinli, çok etnikli 

ve çok kültürlü bir birlik olarak tarihî formülasyonuna gönderme yapan Aliya, Ba¤›ms›z Bosna-Hersek'i 

nas›l hayal etti¤ini flu maddelerde özetlemekteydi: 

1) Eflit ve özgür vatandafl ve halklar›n cumhuriyeti; 

2) Sansürlerin, siyasi mahkûmlar›n olmad›¤›; iktidar›n ne mutlak güç sahibi ne de aciz oldu¤u, 

ba¤›ms›z yarg› ve ba¤›ms›z medyan›n oldu¤u; 

3) Komflular›na, Avrupa'ya ve Dünya'ya aç›k; 

4) Her vatandafl›n kendini özgür hissetmesini, S›rp, H›rvat ve Müslümanlar'›n kendi kendini idare 

edebilmesini ve sadece kaç›n›lmaz olanlar›n ortak kurumlara ait olmas›n› güvence alt›na alan bir ülke. 

(‹zzetbegoviç 2007a: 59-60) 

Aliya bu ideale o kadar inanm›flt› ki, Bosna-Hersek'te bulunan üç halktan herhangi birinin ikinci s›n›f 

muamelesi görmesi halinde makam›n› derhal terk edece¤ini söylemekten çekinmemiflti. Baflkalar› için 

güvence alt›na almaya çal›flt›¤› haklar›n, kendilerine de tan›nmas›n› istiyordu kuflkusuz. Bosnal› 

Müslümanlar'› özgür veya köle k›lacak fleyin bizzat kendi seçimleri olaca¤›n› biliyordu (‹zzetbegoviç 

2007a: 54, 56): 

"Kimse bizi boyunduruk alt›na almaya çal›flmas›n, bunu yapamaz; haklar›m›zdan bizi yoksun 

b›rakmaya da çal›flmas›n, çünkü er veya geç hakk›m›z› geri al›r›z. Ne hayat› baflkalar›ndan daha çok 

seviyor ne de baflkalar›ndan daha fazla ölümden korkuyoruz, yaralar ise herkese ayn› flekilde ac› 

vermektedir... Büyük Allah'a yemin ederiz ki köle olmayaca¤›z!" 

Kaynakça 

Ali, Tar›k (2001) Nar A¤ac›n›n Gölgesi, Çev. Mehmet Harmanc›, ‹stanbul: Everest Yay›nlar›. 

Goytisolo, Juan (1996) Saraybosna Yaz›lar›: Barbarl›¤a Do¤ru Bir Yolculu¤un Notlar›, Çev. Ayflen 

Gür, ‹stanbul: Nisan Yay›nlar›. 

‹zzetbegoviç, Aliya (1993) Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam, Çev. Salih fiaban, ‹stanbul: Nehir Yay›nlar›. 

----------- (2007a) Köle Olmayaca¤›z, Çev. belirtilmemifl, ‹stanbul: Fide Yay›nlar›. 

---------- (2007b) "Müslüman m› Yoksa Tebaa m› Yetifltiriyoruz?", ‹slam Deklarasyonu ve ‹slami 

Yeniden Do¤uflun Sorunlar› adl› kitab›n içinde, 2.b., Çev. Dr. Rahman Ademi, ‹stanbul: Fide Yay›nlar›, 

s.103-107. 

--------- (2005) Özgürlü¤e Kaç›fl›m: Zindandan Notlar, Çev. Hasan Tuncay Baflo¤lu, ‹stanbul: Klasik 

Yay›nlar›. 

Ryan, Alan (2004) "Freedom", The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought, ed. David Miller, 

J. Coleman, William Connolly, Alan Ryan, Oxford: Blackwell Publishing, p. 163-166. 

116

Dr. Bahadır SLAM 

Bosna’n›n Özgürlü¤üne Giden Yol 

ve Aliya ‹zzetbegoviç 

Aliya ‹zzetbegoviç Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam adl› kitab›nda flöyle 

söyler: "Allah'›n iradesine teslimiyet, insanlar›n iradelerine karfl› ba¤›ms›zl›k 

demektir. Allah'a itaat, insana itaati men eder. Böylece insan ile Allah ve 

dolay›s›yla insan ile insan aras›nda yeni bir münasebet infla eder." 

Aliya'y› ve dava arkadafllar›yla birlikte Bosna'y› özgürlü¤e tafl›yan 

hayat›n› tam da bu perspektiften de¤erlendirmek gerekir. Onun hayat› ayn› 

zamanda Bosna'n›n özgürlük mücadelesini anlat›r. Son savafl öncesinde 

kendisine yap›lan bütün zulümler bir yönüyle savaflta Bosna'ya da 

uygulanm›flt›r. 

14 y›l hüküm giydi¤i, ikinci kez hapse girdi¤i Saraybosna davas›nda 

mahkeme heyetine son söz olarak flunlar› söylemiflti: "Yugoslavya'y› 

seviyorum, ama onun yönetimini de¤il. Bütün sevgimi özgürlü¤e veriyorum. 

Geriye yetkililer için bir fley kalm›yor. Beyan ederim ki ben bir Müslüman'›m 

ve öyle kalaca¤›m. Kendimi dünyadaki ‹slam davas›n›n bir neferi olarak 

telakki ediyorum. Son günüme kadar da öyle hissedece¤im. Çünkü ‹slam 

benim için güzel ve asil olan her fleyin di¤er ad›(d›r)..." 

Cezas›n›n bitimine 5 y›l kala üst makamlardan, içinde piflmanl›k ifadeleri 

bulunan ve rejim hakk›nda hofl sözler sarf eden bir dilekçe karfl›l›¤›nda 

serbest b›rak›lma teklifi ald›. Tabii ki reddetti. Hürriyetine kavufltuktan 

sonra parti kurma faaliyetlerine giriflti. 1990 bahar›nda SDA'n›n (Demokratik 

Eylem Partisi) 39 kurucu üyesi ad›na "K›rklar Aç›klamas›" olarak bilinen 

bildirgeyi okudu. 

Özgür bir birey olarak insan› merkeze alan; din, ulus, ›rk, dil, cinsiyet, 

toplumsal statü veya siyasi kanaat fark› gözetmeksizin vatandafllar›n 

eflitli¤ini, özgürlü¤ünü ve haklar›n› kay›ts›z flarts›z tan›yan, yasalarla 

korunmufl bir demokrasiye vurgu yaparak yasa denetiminde olmayan 

ço¤unluk yönetiminin kendisini kaç›n›lmaz olarak ço¤unlu¤un tiranl›¤›na 

dönüfltürece¤inin alt›n› çizdi. Yugoslavya'n›n federal yap› içinde muhafazas›n› 

savundu. 

117

Yap›lan ilk seçimleri SDA kazand›, akabinde Aliya cumhurbaflkan› seçildi. K›sa süre sonra Slovenya 

ve H›rvatistan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etti ve Avrupa Toplulu¤u üyeleri taraf›ndan tan›nd›. Fiilen S›rp Ordusu 

durumundaki Yugoslavya Federal Ordusu, H›rvatistan'a sald›rd› ve bu amaçla Bosna-Hersek'e iyice yerleflti. 

Bosna-Hersek ve Makedonya'n›n ba¤›ms›zl›k talepleri ise Avrupa Toplulu¤u üyelerince referandum flart›na 

ba¤land›. Bosnal› S›rplar'›n lideri Radovan Karadzic, Bosna ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ederse bunu tan›mayacaklar›n›, 

Bosna'y› cehenneme çevireceklerini, Bosna-Hersek Parlamentosu'nda ilan etti. S›rbistan'a ve Federal 

Ordu'ya güveniyordu. 

Aliya, Birinci SDA Kongresi'nde "Yüce Allah'a yemin ederiz ki köle olmayaca¤›z!" cümlesiyle biten 

konuflmas›n› yapt›. Bosna Parlamentosu'nda, ba¤›ms›zl›kla ilgili referandum yapma karar› ald›. S›rp 

milletvekilleri oturumu terk etti. 

1 Mart 1992'de neticelenen referandumu Bosnal› S›rplar boykot etti. Oylamaya seçmenlerin % 63,4'ü 

kat›ld›, kat›l›mc›lar›n % 99,5'i ba¤›ms›zl›k yönünde oy kulland›. Befl hafta sonra 6 Nisan 1992'de Avrupa 

Toplulu¤u, Bosna-Hersek'i tan›d›; ertesi gün de ABD, Türkiye ve birçok baflka devlet... 

Ayn› gün S›rp sald›r›lar› bafllad›. Federal Ordu, yani S›rp Ordusu zaten H›rvatistan ile yürütülen savafl 

sebebiyle bütün ülkeye konufllanm›flt›. Sadece üniforma de¤iflikli¤i yapt›lar. Pale Kasabas›'nda toplanan 

Bosna'n›n S›rp Milletvekilleri, Bosna-S›rp Cumhuriyeti'ni ilan ettiler. Çok önceden S›rbistan derin devletince 

örgütlenmifl paramiliter güçler -ki aralar›na kat›lan binlerce adi suçlu hapishanelerden bu maksatla 

sal›verilmifllerdi- Bosna'daki S›rp faflistlerin de deste¤iyle kuzeyde ve Drina Boyu denilen Do¤u Bosna'da 

sivilleri katletmeye bafllad›lar. ‹flte 200.000 flehidin yaklafl›k dörtte üçü ilk birkaç ayda bu flekilde verildi. 

O ana kadar bütün etnik unsurlar›n kar›fl›k flekilde yaflad›¤› büyük yerleflimlerden Müslüman Boflnaklar'›n 

ço¤unlu¤u teflkil etti¤i flehirler, içerideki S›rplar terk ettikten sonra a¤›r silahlarla donat›lm›fl Federal Ordu 

birliklerince kuflatmaya al›narak y›llar boyu ac›mas›zca bombaland›. Çetnikler yani S›rp faflistleri iflgal 

ettikleri bölgelerde -ki ülkenin % 70'inden fazlas›n› teflkil ediyordu- sa¤ kalanlar› göçe zorlad›lar, di¤erlerini 

toplama kamplar›na hapsettiler. ‹flte bütün tüyler ürpertici iflkenceler, tecavüzler ve cinayetler buralarda 

uyguland›. 

Bu arada Ustaflalar yani H›rvat faflistleri de benzeri mezalimi H›rvatistan'a yak›n olan Mostar ve Bat› 

Hersek bölgesinde icra ettiler. Merhum Aliya'n›n ifadesiyle Boflnaklar’› ve onlar› destekleyen S›rp ve 

H›rvat demokratlar›n› arkadan hançerlediler. Tabii ki onlar da komflu H›rvatistan'dan destek gördüler. 

Bu flartlar içinde ve bir savaflta ihtiyaç duyulabilecek her fleyden yoksun olarak bir direnifl bafllad›, geliflti, 

büyüdü. Detay›na girildi¤i takdirde hakk›nda yüzlerce, binlerce kitap yaz›labilecek, film, tiyatro, belgesel 

ve edebî eser üretilebilecek kadar zulüm ve kahramanl›kla dolu bir tarih yafland› Bosna'da... Özellikle 

de 1992-1996 aras›nda. 

Süreci izleyenler, sonuçta Bosna'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›n›n bir mucize oldu¤undan söz ettiler. 

Gerçekten de objektif flekilde incelendi¤inde eldeki verilerle bu sonucun ç›kmas› aklen imkâns›zd›. 

Aliya bu duruma iliflkin görüfl ve kararl›l›¤›n›, isyan eden ve meydan okuyan cümlelerle, savafl›n 

sonlanmas›ndan bir y›l önce, Budapeflte'deki AG‹T Zirve Toplant›s›'nda flöyle ifade ediyordu: 

"‹stiklal Savafllar›'n›n askerî ve politik tahlillerle aç›klanamaz bir boyutu vard›r. Bat›l› analizcilerin 

tahminlerinde sürekli yan›lmalar› da bundand›r. Halk›m›z özgürlü¤ü için, hatta daha da ötesinde hayatta 

kalmak için savafl›yor. Bu tür mücadeleler çok zordur fakat nadiren kaybedilir. Son 50 y›ld›r hiçbir 

118

a¤›ms›zl›k savafl› kaybedilmedi. Bizimki niye kaybedilsin ki! Hiç kimse 

150.000 askerimizi hangi yöntemle olursa olsun silah b›rakmaya 

zorlayamaz. Hem bizim, hem de kendi iyili¤iniz için bu faktörü hesaba 

katman›z› tavsiye ediyorum. Bosna dostlar›n›n bu sözlerden al›nmayaca¤›n› 

umar›m. Di¤erlerine gelince, bunca olup bitenden sonra umurumda bile 

de¤iller." 

Clinton, Yeltsin, Thatcher, Mitterand ön s›rada olmak üzere Milofleviç 

ve Tujman da dâhil bütün Bat›l› devlet baflkanlar› salondayd› ve pek az› 

Bosna dostuydu. Kendi kamuoylar› kendileri gibi düflünüp istemese de pek 

çok Avrupal› lider, sald›rgan taraflar› himaye ediyor, Bosna-Hersek Ordusu 

cephelerde art arda zaferler elde etti¤i halde, uluslararas› platformlarda 

Bosna Yönetimi'ne yenilgiyi kabul edip anlaflma masas›na oturma yönünde 

bask› uygulan›yordu. Yukar›daki meydan okuman›n sebebi buydu. 

S›rbistan ve H›rvatistan'dan do¤rudan destekli Çetnik ve Ustafla güçleriyle 

Federal Ordu'nun uygulad›¤› mezalim, bugün herkes taraf›ndan 

bilinmektedir. Büyük devletlerin ve uluslararas› güçlerin savaflta Bosna- 

Hersek aleyhine dolayl› veya do¤rudan sald›rganlara sa¤lad›¤› kolayl›klar›n 

ve onun ötesinde iflbirli¤i fleklinde nitelendirilen tutumlar›n›n bir k›sm› ise 

flu ana bafll›klar alt›nda toplanabilir; 

1) Birleflmifl Milletler'ce tan›nan ve silahl› gücü bulunmayan bir ülkeye, 

komflu devletler taraf›ndan alenen sald›r›da bulunulmufl ve çok zorlama 

yorumlarla durum sanki bir iç savaflm›fl gibi takdim edilmifltir. 

2) Bosna-Hersek'in uluslararas› güç taraf›ndan aktif müdahale ile 

korunmas› gerekirken bu yol çok çeflitli politik manevralarla engellenmifl 

ve ifllerini bir an önce bitirmeleri için sald›rgan taraflar lehine ek süreler 

icat edilmifltir. 

3) Güya savafl›n yay›lmas›n› engelleme amac›yla Yugoslavya'n›n 

bütününe uygulanan silah ambargosu ile gerçekte yaln›zca Bosnal›lar'›n 

kendilerini savunma hakk› ellerinden al›narak sald›rgan taraflarla dolayl› 

iflbirli¤i yap›lm›flt›r. Savafltaki en önemli ve kritik uygulama budur. 

4) ‹kinci Dünya Savafl›'ndaki Nazi toplama kamplar›n›n benzerlerinin 

Kuzey ve Do¤u Bosna'daki yerleri bilindi¤i halde bu kamplar çok uzun bir 

süre görmezden gelinmifl dolay›s›yla burada tutulan on binlerce kad›n ve 

erkek sivile uygulanan iflkence, tecavüz ve cinayetlere müsaade edilmifltir. 

5) Ülkeye yerlefltirilen BM güçlerinin ço¤u duruma seyirci kalm›fl, sivil 

119

halk›n korunmas› amac›yla sonralar› sözde "Güvenli Bölge" ilan edilen alt› flehirden ikisi BM güçlerince 

katiller ordusuna teslim edilmifl, Srebrenica ve Zepa'da soyk›r›ma sebebiyet verilmifltir. Ayr›ca Bosna- 

Hersek Baflbakan Yard›mc›s› Hakiya Turalic, Saraybosna Havaalan›'ndan dönerken S›rp faflistleri 

taraf›ndan BM kontrolündeki yolda, BM askerlerince korunan z›rhl› araç durdurularak flehid edilmifl ve 

en küçük bir mukavemet gösterilmemifltir. 

6) Bugün için say›s› dört yüzü aflan toplu mezarlara iliflkin cürümler ifllenirken, uydu görüntüleriyle 

birço¤u saptand›¤› halde durum görmezden gelinmifltir. 

7) Bütün bu olumsuzluklara ra¤men, dünyada herkesi flafl›rtan bir direnifl ve kahramanl›k gösteren 

Bosna Halk›'n›n savafl esnas›nda ola¤anüstü gayretlerle oluflturdu¤u Bosna Ordusu'nun tabloyu 

tamamen tersine çevirdi¤i, taarruza geçti¤i ve birkaç hafta daha müsaade edilmesi halinde ülke 

topraklar›n›n tamam›n› düflmandan temizleyece¤i kanaati ortaya ç›kt›¤›nda, Bosna-Hersek yönetimi 

bombalama tehdidi ile zorla bar›fl masas›na oturtulmufl ve böylece sald›rganlara bir kez daha destek 

verilmifltir. 

8) Nihayet bütün taraflara kabul ettirilen Dayton Bar›fl Andlaflmas› ile caniler yine ödüllendirilmifl, 

devletin s›n›rlar› bütünlü¤ünü korumakla birlikte ikili bir yap› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Topraklar›n %48,5'i 

Bosnal› S›rplar'a verilmifl, karmafl›k karar mekanizmalar›yla iflletilmeye çal›fl›lan sözüm ona ço¤ulcu 

fakat hantal bir devlet yap›s› meydana getirilmifl, bütün hayati problemler adeta derin dondurucuya 

at›lm›flt›r. 

Rahmetli Aliya bu andlaflmay› ac› bir ilaca benzetmifl, ac›l›¤›n› sald›rgan taraf›n yenilgisinin engellenmesi, 

ilaç nitelemesini ise savafl›n, ölümlerin bitmesi ile izah etmifltir. Bir ‹spanyol gazetecisinin "Size göre bu 

savafl› kim kazand›?" sualini ise flöyle cevaplam›flt›r: "Bizler ahlaki olarak kazananlar›z. Askerî galip ise 

yok. Herkes hem kaybetti hem de kazand›." 

Bugünden geriye bakt›¤›m›zda her fleye ra¤men Bosna-Hersek'in kazand›¤›n› düflünenlerdeniz. Çünkü 

1992-95 aras›nda iki komflusunun "büyük" olma hayalleri ile kan gölüne çevirdi¤i ülke, savafl öncesi 

s›n›rlar›n› muhafaza ediyor ve tüm dünya taraf›ndan tan›nan özgür bir devlet oluyor. Ülkede yaflayan 

Boflnak nüfus 200.000 flehide ra¤men nisbî olarak artm›fl durumda. ‹ktisadi, idari, politik ve sosyal 

problemler elbette mevcut fakat yaralar sar›l›yor. Ülke yavafl da olsa kendine geliyor. En büyük problem, 

Dayton Andlaflmas› ile oluflturulan ikili yap›. 

‹ki komfludan daha az suçlu ve günahkâr olan› nisbeten demokratikleflti ve AB kap›s›nda bekliyor. 

Söz konusu süreçteki lideri Tujman, savafltan sonra s›radan bir siyasetçi olarak kanserden öldü. 

Vahfli katil Slobodan Milofleviç, bilindi¤i gibi Uluslararas› Savafl Suçlar› Mahkemesi'nde insanl›¤a 

karfl› suç ifllemekten yarg›lan›rken -baz›lar›na göre flüpheli bir flekilde- öldü. Tutuklanmadan önce siyasi 

gücünü büyük ölçüde kaybetmiflti. Ülkesi S›rbistan ise "büyük" olmak bir yana, Karada¤ ve Kosova'n›n 

ayr›lmas›yla iyice küçülmüfltür. ‹htimal ki ileride daha da küçülecektir. 

‹çerideki Çetnik Radovan Karadzic ise hizmet etti¤i ülkenin baflkenti Belgrad'da kaçak olarak yaflarken 

yakaland›. K›l›¤› ve y›llard›r yaflamakta oldu¤u hayatla, içinde bulundu¤u zilleti bütün dünyaya gösterdi. 

120

O da hapiste ve insanl›¤a karfl› suç ifllemekten yarg›lan›yor. 

Bafl tetikçi; General Radko Mladic, halen kaçak. Bafl›na 6 milyon Avro ödül konmufl durumda. 

Umulur ki o da yakalan›r, baflta Srebrenica ve Zepa olmak üzere uygulad›¤› mezalimin hesab›n› verir. 

Bosna-Hersek'in Kurucu Cumhurbaflkan› merhum Aliya ‹zzetbegoviç ise savafl›n bitiminde 

partisiyle birlikte yeniden iktidara geldi. 2000 y›l›na dek Cumhurbaflkanl›¤›'n› sürdürdü. Bütün 

mesaisini, ülkesinde demokrasiyi yerlefltirmeye ve halk›n›n yaralar›n› sarmaya adad›. Dönem sonunda 

kendi iste¤i ile siyasetten çekildi. Hapis cezalar›yla dolu mücadelesini ve Bosna-Hersek'in özgürlük 

savafl›n› anlatan geçmiflini kitaplara tafl›d›. 

Entelektüeller taraf›ndan Bilge Kral, halk›nca Babo, çocuklar›n dilinde Dedo olarak an›ld› ve an›lmakta. 

Dünyada halk› taraf›ndan kendisine ilk ismi ile hitap edilen ender liderlerden. Bu, hakk›nda savafl 

esnas›nda yap›lan flark›lara dahi böyle yans›d›: "Aliya Sen Olmasayd›n" örne¤indeki gibi. 

Bir Müslüman ayd›n ve düflünür olman›n ötesinde, flartlar onu siyasi lider, diplomat, komutan ve 

devlet adam› olmaya zorlad›. Hepsini de hakk›yla icra etti. 

Kadife kalpli, yüce gönüllü, aslan yürekliydi. En zor anlarda dahi ilkelerinden taviz vermedi. 

2003 y›l› sonbahar›nda Hakk'›n rahmetine kavufltu. Ülke nüfusunun yar›s›na tekabül eden bir insan 

seli ile bütün gün ya¤an ya¤murla birlikte halk› onu topyekun bulunduklar› alanda cenaze namaz›n› 

k›larak ebediyete u¤urlad›. fiimdi Saraybosna'n›n tarihî semtinde Osmanl› Mezarl›¤›'na bitiflik Kovaçi 

fiehidli¤i'nde, binlerce flehidin aras›nda mütevazi bir kabirde yat›yor. Her gün yurt içi ve d›fl›ndan gelen 

birçok ziyaretçi taraf›ndan kendisi ve flehidler için dualar ediliyor. 

Biz de Aliya'ya, Bosna flehidlerine, Hz. Adem'den bugüne kadarki ve gelecekteki tüm flehidlere 

Allah'tan (cc) rahmet diliyoruz. Mekânlar› cennet olsun. 

121

Dr. smail BARDH 

Hebrew Union College-Jewish Institu of Religiun 

Aliya ‹zzetbegoviç - Bir Dindar ve Din E¤itimcisi 

"Kur'an ve ‹slam, sadece hocalar›n eline b›rak›lamayacak kadar 

önemli iki fleydir." 

(Aliya ‹zzetbegoviç) 

Günümüzde ilahiyat alan›ndaki düflünce oluflumlar›n›n ve bu alanda 

felsefe üretmenin k›tl›¤› ile Aliya ‹zzetbegoviç'in ilahiyata dair düflüncelerine 

matuf bahislerin azl›¤› paralellik arzetmektedir. Bu durum, ‹zzetbegoviç'in 

esas olarak bir ilahiyatç› de¤il, yazar ve siyasetçi olmas› gerçe¤iyle aç›klanabilir. 

Buna göre o, ilahiyat›n fazla ilgisini çekmemektedir. Fakat e¤er ilahiyat; 

felsefî, edebî, sosyolojik vb. alanlardaki eserlere baflvuruyor ve bu eserlerle 

bilimsel bir flekilde, disiplinler aras› uygulamalar›n gerekleri do¤rultusunda 

iliflki kuruyorsa, ‹zzetbegoviç hakk›ndaki bu suskunlu¤un nedenini, flimdilik 

bir kenara b›rakt›¤›m›z baflka bir sebebe dayand›rmal›y›z. Hayretleri art›ran 

fley, ‹zzetbegoviç'in eserlerini sadece yüzeysel okumakla bile konuflmalar›n›n 

ve görüflmelerinin örülü oldu¤u düflüncelerinin aflk›n boyutunun hemen 

anlafl›labilir olmas›d›r. Onun bütün yarat›c›l›¤› gibi bu boyutu da fazla göz 

önünde de¤ildir. Önceden tahmin edilemeyen, kesintilerle dolu hayat sürecinin 

ve sadece kendi özgürlü¤ü de¤il baflkalar›n›n özgürlü¤ü ile yani sorumluluk 

duygusuyla zapt edilebilen özgür ruhunun kaç›n›lmaz bir sonucu olan bu 

yaln›zl›k onun kaderidir. 

Bilindi¤i üzere, günümüzde medya ve siyaset, insan›, sessiz ve kendi 

bafl›na geçirilen onlarca y›ll›k yarat›c› çal›flmadan çok daha meflhur edebilir. 

Bundan dolay›d›r ki günümüzde ‹zzetbegoviç; siyaset adaml›¤› çok daha k›sa 

süreli olmas›na, mesle¤i bu olmamas›na ve bunun bir "ilhamdan" ileri gelmesine 

-‹zzetbegoviç, eskiden peygamberlerin yapt›¤› gibi günümüzde de yazarlar›n 

kendi milletlerini uyand›rabilece¤ine ve ak›llar›n› bafllar›na getirebilece¤ine 

inan›yordu- ve dinî temal› çok say›da eseri olmas›na ra¤men -teolojik boyutuna 

122

de¤inmeyeyim- daha çok bir siyasetçi olarak tan›nmaktad›r. Bu flekilde de olsa, uzun y›llar süren s›rad›fl›l›¤›ndan 

dolay› gözlerden tamamen uzak kalan bir insan› tan›ma f›rsat› bulduk. Fakat maalesef ‹zzetbegoviç hakk›nda 

hâlâ, eserleri yerine, gazete yaz›lar› ve medyaya olan konuflmalar› esas al›narak görüfl belirtilmektedir. 

Fakat bu birçok yazar›n bafl›na gelen bildik bir trajedidir. Orijinal eserleri yerine, al›nt›lar, özetler ve 

haklar›ndaki yorumlar okunmaktad›r. ‹zzetbegoviç durumunda fragmentar düflünce çok daha fragmentar 

olmaktad›r. Bundan dolay› çal›flmalar›n›n birçok alan›n›n, özellikle 1983 y›l›nda hapsedilmesinden önceki 

dönemde yapt›¤› çal›flmalar›n önemsenmemifl ve yeterince araflt›r›lmam›fl olmas› normaldir. Muhakkak ki 

bu durum Boflnaklar aras›nda böyle de¤ildir. 

‹zzetbegoviç vizyon sahibi bir insand›; deneyimlerini ve düflüncelerini "manevi ciddiyete" sahip 

insanlar›n faydalanabilece¤ine ve faydalanmay› bilece¤ine inanarak sergilemifltir. O bu düflüncesini son 

derece güçlü bir ahlaki (moral) imerativite ile bilemifltir. Bu flekilde o, neredeyse kendisine ait, insan›n 

hizmetinde ancak aflk›n kaynaklar›n ›fl›¤›nda bir etik sunmaktad›r. Yine de kendisi, genellikle önyarg›lar›n, 

daha çok da siyasi tabiatl› önyarg›lar›n kurban› olarak ço¤u kez dar bir flekilde anlafl›lm›fl, hatta baz› 

durumlarda hiç anlafl›lamam›flt›r. fiunu söyleyebilirim ki bu önyarg›lar, ilgisizlikten kaynaklanan 

bilinçsizli¤in entropik yoludur. ‹lgisizlik galiba bu defa önyarg›yla mazeretlendirilmektedir. Bu k›sa 

sunumumda, bir dindar olarak ‹zzetbegoviç'in kiflili¤ini, kendi eserleri arac›l›¤›yla, kendisinin kendisini 

tan›tt›¤› flekilde ayd›nlatmak istiyorum. 

"Özgürlü¤e Kaç›fl›m!" ‹zzetbegoviç'in hapishane deneyimine, kamuda yasaklanmas›na, yazma ve 

yay›n yasa¤›na, ifl bulma imkans›zl›¤›na, bütün sözlüklerden ve okul kitaplar›ndan uzak kalmas›na iflaret 

etmektedir. K›sacas›, entelektüel ve fiziksel bak›mdan engellenen özgürlük, özgürlük aflk›n› zay›flatmam›flt›r; 

çünkü kendisinin de ifade etti¤i gibi "e¤er bir kere gerçekten kaçabilseydi, entelektüel kaç›fltan ziyade 

fiziksel kaç›fla öncelik verecekti." Özgürlü¤ünün al›nmas›, ‹zzetbegoviç'in cesaretle sabretti¤i; ancak 

gerçekli¤ini kabullenmeyi cesaretle reddetti¤i bir unsurdur. ‹flte bundan dolay›d›r ki uzun y›llar süren, 

bütün vatandafll›k haklar›n›n -çal›flma, yay›n ve görüfl belirtme hakk›- al›nd›¤› a¤›r hapis cezas›ndan 

sonra; hapis deneyimine ve toplumdan d›fllanmas›na ra¤men flöyle yazmaktad›r: "Konuflmam yasakt›; 

fakat düflünmemi yasaklayamazlard› ve bu düflünme imkan›m› sonuna kadar kullanmaya karar verdim." 

ve "Yanl›fl zamanda hakk›m vard›!" 

Birinin bir baflkas› veya bir fley için öldü¤ü daha iyi bir dünyan›n inflac›s› olarak, kurban›n gücünün 

yetemeyece¤i bilinci, umutsuzlu¤a veya k›rg›nl›¤a sebep olmak yerine yeni hayati imkânlar›n oluflmas›na 

neden olmaktad›r. ‹nsanlar kendi inançlar› için mücadele etti¤i ve bu mücadelede ›srarl› olduklar› sürece 

hiçbir fley bofluna de¤ildir, hiçbir fley yanl›fl de¤ildir ve hiçbir kurban çok de¤ildir. Aksine, insanl›k 

araflt›rmalar›n›n ayr›cal›k yeri trajiktir; çünkü insan kendini, kendi dünyas›n› ve üretti¤i fleyi ancak trajedi 

arac›l›¤›yla tan›yabilir. Hatta gelecekte tam bir baflar›s›zl›k tehdidi sezilse dahi ondan vazgeçmemelidir; 

çünkü her fleye ra¤men üretkenlik insanl›¤›n en hakiki boyutudur. Onun aktivist tutum olarak adland›r›lan 

tutumu; daha iyi bir dünya infla etmek, o dünyay› inand›¤›m›z de¤erlerle zenginlefltirmek, insan›n 

s›n›rlar›n› ruhun s›n›rlar›na do¤ru geniflletmek, gündelik düflünmek, gündelikte Ebedi'yi görmek, gelece¤i 

önceden tahmin eden ve gelecek hakk›nda önceden karar veren haz›r do¤rular olmaks›z›n, dünyan›n 

123

asite indirgenmesinden korkmadan dünya perspektiflerini korumak anlam›na gelmektedir. ‹nsan üretti¤i 

ölçüde insand›r, ba¤›fllad›¤› ölçüde insand›r; üretkenlik ve fedakarl›k, imkans›zl›k noktas›na kadar sürekli 

daha yüksek amaçlara yönelen hedeflerdir. Dünya sevgi arac›l›¤›yla ve sevgiyle de¤ifltirilebilir. Bundan 

dolay› insan, dünyay›, kendisine bahfledilen bütün imkânlardan sonuna kadar faydalanarak, üreterek ve 

fedakarl›k yaparak zenginlefltirmelidir. Buna karfl›, insan›n üretmesi, onun dünyadaki varl›¤›ndan daha 

de¤erli de¤ildir. ‹zzetbegoviç, insana ve insan›n çal›flmas›na karfl› prodüktif, hatta faydac› görüflün 

sald›r›s›na yenik düflmemektedir. Aksine, kiflinin içinde kendisine ba¤›fllananlar› gerçeklefltirdi¤i, kendi 

kendini gerçeklefltirmenin bir parças› olan çal›flma üzerinde ›srar etmektedir. Dünya, yapt›klar›m›z›n 

miktar›na göre de¤il, bizim varl›¤›m›zla de¤erlidir. 

‹zzetbegoviç -sorumlulu¤u küçümsemeden ve bedelini de bilerek- her fleyden çok özgürlü¤e de¤er 

verirdi. Sorumluluk insan›n imkan› dahilinde olup s›n›rlar› insan›n s›n›rlar›d›r. Aliya ‹zzetbegoviç hayal 

ürünü, delice, ikiyüzlü, içeri¤e boyun e¤meyi gizleyen bir özgürlükten bahsetmiyor, bir birey veya 

toplumun bir üyesi olarak kifliyi tasdik eden sorumlu bir özgürlükten söz ediyor. Bu sorumlulu¤un 

motivesi antropolojik olarak temellendirilmifltir; çünkü insani olan her fley özgürlük olarak ve özgürlük 

içerisinde seçilmekte; bundan dolay› da özgürlük tüm insani kararlar›n temelini teflkil etmektedir. Bununla 

beraber sorumluluk kavram› çok önemli bir aflk›n noktay› da içinde gizlemektedir; o Tanr›'y› "dünyay› 

anlamak" için "davet etmektedir," çünkü dedi¤i gibi, "Tanr›'n›n her fleye gücünün yetti¤i -her fleyi 

bilmesi- ve insan›n sorumlulu¤u fleklindeki mant›ksal çeliflkiyi nas›l çözmeli? Bütün güç Tanr›’ya ve 

bütün sorumluluk insana nas›l ait olabilir? Cevap: Olabilir, dünyan›n ayn› zamanda hem sonlu hem 

sonsuz olabildi¤i gibi. Mant›kl› de¤il fakat öyledir!" (Özgürlü¤e Kaç›fl›m) 

Dinin ö¤retti¤i gibi özgürlük, insan kiflili¤inin onuru üzerinde temellendirilmektedir. Bu flekilde 

ondan ç›kan sonuç prensip hiçbir flekilde materyal de¤ildir. ‹zzetbegoviç, kendi özgürlü¤ü üzerinde ›srar 

ederken genel olarak bireyin özgürlü¤ü üzerinde durmaktad›r, çünkü bireysel özgürlük olmadan toplumun 

özgürlü¤ünden söz etmek mümkün de¤ildir. Her bireyin hakk› ise farkl›l›k ve kendine has flekilde var 

olma hakk›d›r ve özgürlü¤e sayg›, farkl›l›klara sayg› ölçüsündedir. Fakat bu farkl›l›k, totaliterlerin, 

zorunlu tek ak›ll›l›k bekçilerinin istedi¤i gibi, farkl› olan›n reddi demek de¤ildir; çünkü farkl› olan 

farkl›l›¤›yla tehdit de¤ildir, dünyan›n daha derin tan›nmas›n›n imkan›d›r. "‹nsan, tarih güçleriyle savafl 

içerisindedir. Bireyin hayat› için bu güçler kördür. Birey, hayat› ve hisleri bu güçlerin kurbanlar›d›r..." 

(Özgürlü¤e Kaç›fl›m) 

Kovulma deneyimi, baflka, daha iyi bir dünya, belki de hiçbir yerde mevcut olmayan bir dünya 

iste¤ini uyand›rmaktad›r. Dünyan›n so¤uklu¤una iliflkin bu bilinç uyan›fl›n bir türü olup dünya hakk›nda 

derde düflmenin ve onun bütün güçlüklerine -s›k›nt›lar›na- dalm›fll›¤›n da bir fleklidir. Kovulma deneyimi 

‹zzetbegoviç'in insana olan inanc›n› azaltmamakta, onun flahadet iste¤ini yok etmemektedir. 

E¤er Heidegger için flairlik ve felsefe ayn› zamanda en yak›n ve en uzak iki zirve ise, ‹zzetbegoviç 

için üçüncü bir zirve -din- hiçbir zaman vazgeçmedi¤i son noktad›r. Onun teolojik refleksi, her zaman 

ilham kayna¤› olan Kur'an okumas›nda yatar; "Kur'an'›n efli yoktur; fakat o kanun olmaktan ç›km›flt›r. 

124

Bunun tersi olmal›d›r." Dikkat edin, Kur'an sadece okunmuyor, Kur'an "ö¤reniliyor". 1 "Ö¤renme"de 

Arap da Arap olmayan da onun manas›na eflit olarak ulaflmakta ve "ö¤renilen" Kur'an metninin eflsiz 

melodisiyle, hükümlerindeki emir ve yasaklar› herkes ayn› flekilde tan›maktad›r. Bu emir ve yasaklar 

bazen uyarmakta ve davet etmekte, bazen tehdit edip gürlemekte, fakat bütün insan hayat›n›n tamamen 

evrilmesini her zaman tekrar istemektedir." (Takvim, 1969). Veya "Kur'an'›n anlafl›lmas› sorununda 

tamamen sübjektif bir gerçek vard›r: Onu anlamak için ona inanmal›y›z." (Özgürlü¤e Kaç›fl›m) 

* * * 

‹zzetbegoviç ‹slam'› hayat›n›n mesle¤i olarak görmektedir. Olgun bir karar olarak inanc›ndan, dinî 

hayat› tercihinden söz edildi¤inde bu, ilk vurgulanmas› gereken fleydir. Bu onun sadece davran›fllar›ndan 

de¤il, bu konuda yazd›klar›ndan da anlafl›lmaktad›r. Bunu gösteren temel kaynaklar, kendi eserleridir. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in inanc›, sadece soyut bir Tanr› inanc› de¤ildi. O, islami anlamda istikrarl› bir 

kiflilikti; çünkü onun inanc›n›n temel konusu birinci s›rada ‹slam'›n özüydü. Dedi¤ine göre "‹slam, önemli 

bir noktada k›yaslanamaz bir güce sahiptir: Tanr› ö¤retisi. Bu ö¤reti gökyüzü misali sade fakat muhteflem 

ve sonsuzdur. Di¤er bütün büyük dinlerde, bu ana temada çözülmeler olmufltur." ‹zzetbegoviç Hz. 

Peygamber hakk›nda fazla yazmamakla birlikte bu konuda söyledi¤i fleyler çok görkemlidir: "Muhammed 

(a.s.) çok yak›fl›kl›yd›; fakat güzellik destan› de¤ildi. Çok iyiydi; ama saf de¤ildi. Cesurdu; fakat zalim 

de¤ildi. Zekiydi; lakin felsefeci de¤ildi. Vizyon sahibiydi; ancak hayalperest de¤ildi. Kararl›yd›; fakat 

inatç› de¤ildi. Öngörülüydü; fakat kurnaz de¤ildi. Bütün bunlar onun kiflili¤inde tam ölçüde olup bu 

zirve kiflilikte, çevresini fethetti¤i gücün s›rr› yatmaktayd›." [Allah'›n Resulü Muhammed (a.s.)] 

Teolojik sorunlar Aliya'y› fazla meflgul etmemekle beraber Müslümanlar'›n hayat› ve geliflimi kendisine 

manevi ›st›rap veriyordu. Bu da onu "bizim" olarak adland›r›lan her fleye karfl› çok sert ve elefltirel olmaya 

zorlam›flt›r. Kendisinin de dedi¤i gibi: "‹slam'›n din anlay›fl›n›, sadece dinî bir mesaja indirgemekle ve d›fl 

dünyay› düzenleme ve de¤ifltirmedeki rolünü önemsememek ve hatta kabul etmemekle, ‹slam birli¤inin 

gücü ve dayan›kl›l›¤› içten zay›flat›larak onu barbarlar›n av› haline düflürmüfltür." (Müslümanlar Neden 

Geri Kald›). "Kur'an'› okuyorsunuz ve flartlar› 2 ö¤reniyorsunuz ve bunlar›n Kur'an'› ayakta tutmad›¤› 

duygusunu inkâr edemiyorsunuz. fiartlar Kur'an'›n özeti olmal›yd›; fakat öyle de¤il. ‹nsanlar flartlar›, 

‹slam'›n çerçeve bir tan›m› olarak görmektedir; fakat bu kesinlikle böyle de¤ildir." (Kur'an ve fiartlar) 

‹zzetbegoviç'in inanc›n›n ilk önemli noktas›, onun dünyaya karfl›t olan ola¤anüstü tutum ve iliflkisidir. 

Onun inanc›, Müslümanlar'›n iyili¤i için gösterilen gayretinde bitmemektedir. O, dindarl›¤›n çeflitli 

göstergelerini pratikte uygulayarak Tanr›'n›n dünyas›yla sürekli irtibattad›r: Dua, namaz vb. Onun ola¤anüstü 

ile karfl›laflmas›n›n önemli bir mevkii namazd›r; fakat burada da sorular arac›l›¤›yla namazlar›m›z›n niçin 

Kur'an'›n ruhuna uygun olmad›¤›n›n cevab›n› bulmaya çal›flm›flt›r: 

"... E¤er namaz k›l›yor, oruç tutuyor, mal›m›n yüzde iki buçu¤unu veriyorsam ve ola ki bir kere de hacca 

1 

Boflnaklarda Kur'an için 'okumak' kelimesi kullan›lmaz. Kur'an'›n okunmas›na 'ö¤renmek' denir. 

2 

fiartlardan kas›t, iman›n ve ‹slam'›n flartlar›d›r. 

125

gidersem ben flüphesiz her iki dünyada mutlulu¤u garantilemiflimdir diye 

düflünülüyor. Fakat bu gerçekten böyle midir? Literatür, caminin efli¤inden 

ayr›lmayan fakat ruhu bofl olanlar hakk›nda yaz›lan hikâyelerle doludur". 

(Kur'an ve fiartlar) 

Aliya'n›n olgun dönemindeki inanc›, olgunlaflma sürecinde belki bazen 

yaflad›¤› flüphe ve karars›zl›¤› art›k içermemektedir. ‹nanc›n›n bu özelli¤i, 

baflka bir deyiflle kararl›l›k ve uygunluk, onun siyasi hayat›nda da kendini 

göstermifltir. 

Aliya'n›n çeflitli konulara göre tasnif edilen yaz›lar›ndan, ‹slam Dini'nin 

ilkelerinin tamamen yay›lmas›n›, hayat›n her alan›na, her fleyden de önce 

insan›n ahlaki davran›fllar›na nüfuz etmesini ne kadar önemsedi¤i anlafl›labilir. 

Makalelerinin bafll›klar›na göz at›ld›¤›nda, bunlar dinin birinci s›rada 

oldu¤unu ve di¤er her fleyin; bilim, edebiyat, ekonomik hayat›n veya sanat›n 

her türünün dinle örülü olmas› gerekti¤ini göstermektedir. Her fleyin rotas› 

dinî de¤erler olmal›d›r. ‹zzetbegoviç, özellikle sanat alan›nda, din ile hayat 

aras›nda büyük bir nüfuz görmektedir. Onun anlay›fl›na göre din ve sanat 

iliflkisinde iki temel fikir yatmaktad›r: ‹slami ve genel dinî fikirler, kal›c› 

sanat eserlerinin üretilmesini mümkün k›lanlard›r. Öte yandan sanat kendi 

kendinin amac› olmamal›, bunun yerine kendini daha yüksek amaçlara 

adamal›, dinî de¤erlerin yay›lmas› için bir araç olmal›d›r. 

‹zzetbegoviç'in sordu¤u sorular›n, ilk baflta genifl bir bilgi ve ayn› 

zamanda dürüstlük gerektirdi¤i için, özel bir anlam› vard›r. Buna ra¤men 

bu sorular›n cevab›n›n bulunmamas›n›n da en a¤›r fley oldu¤u söylenebilir; 

ancak gerçekte çözülemeyecekleri için de¤il, cevaplar›n de¤ifliklikleri 

gerektirmesinden ve de¤iflikli¤in de "ac›" demek olmas›ndand›r. ‹zzetbegoviç 

bununla ilgili olarak bir yerde flöyle demektedir: "‹slam cesareti ve zulme 

karfl› koymay› gerektirmektedir. fiûrâ suresinin 39. ayetinden, zulme boyun 

e¤enlerin Müslüman olmad›¤› anlafl›labilir. Demek ki buna Kur'an aç›kça 

davet etmekte ve ‹slam tarihindeki binlerce örnek bunu anlatmaktad›r. 

Müslüman toplum korkaklarla ve yabanc› veya yerli olsun güçlülere ya¤c›l›k 

yapanlarla doludur." (Müslümanlar Neden Geri Kald›?). "... Sahte devler 

ve otoriteler çoklu¤una boyun e¤mek yerine, Kur'an tek bir itaati buyurmufltur: 

Allah'a itaat. Fakat Allah'a itaat içerisinde Kur'an, insan özgürlü¤ünü infla 

etmifl, onu di¤er bütün köleliklerden ve korkulardan özgürlefltirmifltir." 

(Müslüman m›, Köle mi Yetifltiriyoruz?) 

* * * 

126

Aliya ‹zzetbegoviç'in dinî aktivitesi kontrolsüz ve plans›z bir flekilde geliflmiyordu. Bütün çal›flmalar›n› 

yönlendirdi¤i aç›k bir hedefi vard›. Onun ‹slam Deklarasyonu'nda "Hedefimiz, Müslümanlar'›n 

‹slamlaflt›r›lmas›d›r; Slogan›m›z, inanmak ve mücadele etmektir." fleklindeki sözü, hayat›ndaki tercihi 

konusunda yeterince bilgi vermektedir. ‹zzetbegoviç'in e¤itim çal›flmas›n›n son hedefi ise ‹slam dininin 

çeflitli flekillerde ifade etti¤i ola¤anüstü de¤eridir. Üye oldu¤u Genç Müslümanlar Organizasyonu'nun 

hedefi, Müslümanlar'›n dinî e¤itimi ve ‹slam'›n yeniden do¤ufluydu. Organizasyon, Müslümanlar'› ahlaki 

olarak yeniden canland›rmay› temel alm›flt›. "Asl›nda," der, "as›rlard›r, kaynak ‹slam düflüncesinin 

yeterince anlafl›lamamas›n›n sonucu olarak, gençlerimizi yanl›fl e¤itmifliz. Kendince e¤itimli, küstah ve 

vicdans›z düflman Müslüman ülkelerini birer birer kölelefltirirken, biz gençlerimize iyi olmay›, 'kar›ncay› 

bile ezmemeyi', kaderiyle bar›fl›k olmay›, itaatkâr olmay›, 'her yetkiyi Allah'tan' bildi¤imizden her 

otoriteye boyun e¤meyi ö¤retiyorduk." (Müslüman m›, Köle mi Yetifltiriyoruz?) 

"Gerçek kayna¤›n› bilmedi¤im, fakat ‹slam'dan kaynaklanmad›¤›ndan emin oldu¤um bu üzücü 

itaatkârl›k felsefesi, birbirini mükemmel ve mutsuz bir flekilde tamamlayan iki fonksiyonu yerine 

getirmektedir. Bir taraftan dirileri öldürmekte, di¤er taraftan ise din ad›na yanl›fl idealleri öne ç›karmaktad›r. 

Yaflamaya bafllamadan önce ölenleri, etraf›nda toplamaktad›r. Ve ayn› zamanda normal insanlardan 

güvensiz, günah ve suç duygular›yla ac› çeken insanlar üretmekte ve gerçeklerden kaç›p pasiflikte ve 

tesellide kurtulufl arayan o yanl›fl yarat›klar için çekici olmaya bafllamaktad›r." Devam›nda flöyle 

demektedir: "‹taatkârl›¤›n ve karfl› koymaman›n bu korkunç pedagojisinin Kur'an ad›na öne sürülmesi 

paradokstur..." (Müslüman m›, Köle mi Yetifltiriyoruz?). 

Aliya'n›n din e¤itimindeki aktivitesinin bir sonraki kapsaml› alan›, ‹slam ahlak prensiplerinin 

organizasyon içinde savunulmas› ve uygulanmas› ile ilgiliydi. Bu, ‹zzetbegoviç'in tercihinin temel bir 

parças›yd› ve birçok yaz›s›n›n içeri¤iydi. Döneminde hiç kimse onun gibi, modern hayat›n ahlak alan›ndaki 

karmafl›kl›¤› ile öyle ciddi yüzleflmemifltir. Bunu, ahlak konusunda yazd›¤› çok say›da makale de tasdik 

etmektedir. 

Bütün bu ifade edilenlerden, Aliya ‹zzetbegoviç'in e¤itim çal›flmas›nda takip etti¤i metodolojinin 

temel yönleri fark edilebilir. Çok tarafl› gerçeklikte, cami, Aliya ‹zzetbegoviç için sadece genç insanlar› 

ça¤›rd›¤› hedeflerden biri de¤ildi. Araflt›rmalar›n›n tek içeri¤i de¤ildi. O kendi misyonunu gerçeklefltirmek 

için tamamen insanlar› do¤ru yola ve kurtulufla götürecek Kur'an metodolojisini kabul etmifltir. ‹zzetbegoviç, 

Kur'an'›n kulland›¤› ve tavsiye etti¤i bütün araç ve metotlar› her zaman Kur'an ö¤retisine ve metoduna 

uygun olmas›na dikkat ederek, kendi refleks ve inisiyatifleriyle zenginlefltirerek uygulam›flt›r. "‹slam'daki 

en s›k genel tesbitlerden bir tanesi: ‹slam sadece bir inanç de¤ildir, o inançtan daha fazlad›r. ‹slam 'din'dir 

ve bu sadece flahsi hayat›n ve insan davran›fllar›n›n de¤il, toplumsal hayat›n ve davran›fllar›n flekli 

anlam›na gelmektedir. Temelinde do¤ru olan bu düflünceyi literatürde, kimin ifade etti¤ine, ifade edenin 

nas›l bir bilgi birikimine sahip oldu¤una, elindeki argümanlara ve bu genel iddiaya nas›l bir de¤er 

verdi¤ine ba¤l› olarak, say›s›z farkl› flekilde sunulmufl ve aç›klanm›fl olarak bulacaks›n›z. Burada bizim 

için ‹slam sadece inanç de¤ildir, o insan hayat›n›n çok kapsaml› sistemidir... Tan›m›n; son y›llarda, 

‹slam'›n yeniden canland›r›lmas› söylemlerinin artmas›ndan beri, basit bir bilimsel tesbitten çok daha 

127

fazla anlam ifade etmeye bafllad›¤› önemlidir. Bu formül mücadele sesini almaya bafllamakta ve 

Müslümanlar'›n, sadece manevi de¤il, ayn› zamanda toplumsal ve siyasi olmak üzere, bütün sorunlar›n›n 

çözümünü -yabanc› ideolojilerde de¤il- ‹slam'da aramalar› gerekti¤ine iflaret etmeye bafllamaktad›r." 

(Kur'an'›n 1400, Y›ldönümünde Düflünceler) 

Sonuç 

Dinin gücü, dinin (religion) kültürü, din özgürlü¤ü ve ‹slam'›n yeninden canland›r›lmas› gibi Aliya 

‹zzetbegoviç'in düflünce dünyas›n›n temel (alev) noktalar›na dikkat çekmeye çal›flt›k. fiüphesiz bunlar 

sadece onun eserlerinin cüzleridir; fakat bu flekilde bile bask›n güce sahiplerdir. ‹zzetbegoviç'in 

düflüncesinin s›kça zor anlafl›lmas›na ra¤men, çok basit bir flekilde yorumlanmas› mümkündür; düflünceleri 

gündelikte anlam bulmaktad›r. Hayatla yaz›ld›¤› gibi, hayatla yorumlanmaktad›r. Kendisinin haber 

verdi¤i gibi, hayati sorunu ile birlikte düflüncesinin sesi de daha fazla ç›kmaya bafllam›flt›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç için dünya ne derse desin 'Gökyüzü' hakt›r. Her dönemde oldu¤u gibi, abartma 

ve imtiyazlar dünyas›nda o saf ve nerdeyse kaybolmufl gibi görünmektedir. Onunla s›kça alay edilmekte 

ve hatta bazen ac›nmaktad›r. Çok nadir olarak ciddiye al›nmaktad›r. O, toplumdan önce hakka (gerçe¤e) 

öncelik vermektedir. Yaln›zl›k onun kaç›n›lmaz kaderidir. 

Aliya ‹zzetbegoviç ‹slam ve Müslümanlar'›n afl›¤› olmakla beraber Müslümanlar'›n ciddi özelefltiricisidir 

de. Onun bu ifade çizgisi az vurgulanm›flt›r. Fakat e¤er biri onun eserlerini derinden okumaya dalarsa, 

ac› çeken, hayat›n darbeleri ve zaman›n y›pratmas› önünde geri ad›m atmayan, fakat bunlar› da 

küçümsemeyen, zaferi umarak Hakk'›n gerçekli¤ine s›¤›nan, sebepleri Hak'ta ve dünyan›n yenilenmesinin 

fleklini kendi flahs›nda bulan bir ruhu keflfedecektir. 

128

Prof. Dr. Recep ENTÜRK 

Fatih Üniversitesi, Kamu Yönetimi Bölümü 

Aç›k Medeniyet: 

Çok-Medeniyetli Bir Toplum ve Dünya Düzeni 

Aliya ‹zzetbegoviç (1925-2003) kendine has mukayeseli bir medeniyet 

düflüncesi gelifltirmifltir. Onun medeniyet anlay›fl›, benim yorumuma göre, 

sentezci bir medeniyet anlay›fl› de¤ildir; baflka medeniyetlere aç›kt›r ama 

‹slam medeniyetinin baflka medeniyetlerle sentezlenmesine karfl› ç›kar. Oysa 

‹slam dünyas›ndaki düflünürlerin ço¤u Bat› ve ‹slam medeniyetlerini sentez 

çabas› içinde olagelmifllerdir. Aliya ‹zzetbegoviç ise tam tersine, ‹slam 

medeniyetinin, baflka medeniyetlerle sentez yap›lamayacak temel baz› 

özellikleri ve prensipleri oldu¤unu vurgular. Türkiye'de Bat› ve ‹slam 

medeniyetlerinin sentezini savunan düflüncenin önde gelen temsilcisi Ziya 

Gökalp't›r. Bu senteze karfl› ç›karak ‹slam medeniyetinin farkl›l›¤›n› savunan 

düflüncenin öncüsü ise Said Halim Pafla'd›r. Aliya ‹zzetbegoviç, sentezci 

Ziya Gökalp'ten ziyade sentez karfl›t› Said Halim Pafla'ya yak›n bir düflünürdür. 1 

Aliya ‹zzetbegoviç, medeniyetler seviyesinde düflünen bir düflünürdür. 

Onun düflüncesinin analiz ünitesi medeniyettir. Birinci s›n›f bir mütefekkir 

ve filozof, ayn› zamanda aksiyon adam›d›r. Filozof, devlet ve aksiyon 

adam› olarak hep birinci s›n›f olmufl, dâhî seviyesinde bir insand›r. Benden 

önceki konuflmac›lar, onun devlet adaml›¤› yönüne vurgu yapt›lar. Bense 

onun, medeniyet seviyesindeki özgürlük anlay›fl›n›n alt›n› çizmeye 

çal›flaca¤›m. Aliya'ya göre meselemiz, ferdî ya da milli seviyede de¤il; 

medeniyet seviyesinde ele al›nmal›d›r. Dikkat ederseniz, Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam kitab›, 2 onun flaheseridir ve bir medeniyet projesi kitab›d›r. 

1 

‹lginç bir flekilde, hem Said Halim Pafla hem de Aliya ‹zzetbegoviç, siyasetin 

prati¤i içinde de bulunmufllard›r. Said Halim Pafla, Birinci Dünya Savafl› gibi son 

derece kritik bir dönemde Osmanl› devletinin sadr-› azam› olarak görev yaparken, 

Aliya ‹zzetbegoviç, Bosna Hersek'e karfl› S›rp ve H›rvatlar taraf›ndan aç›lan savafl 

esnas›nda devlet baflkanl›¤› yapm›flt›r. 

2 

Aliya ‹zzetbegoviç, Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam (trc. Salih fiaban), ‹stanbul: 

Nehir Yay›nlar›, 1993. 

129

Bu kitapta, Bosna'n›n kurtuluflu, ulus devlet oluflu gibi konular yoktur, ‹slam medeniyetinin di¤er 

medeniyetlerden fark›, yeniden ihya edilmesi ve Müslümanlar›n, bu medeniyetle birlikte ba¤›ms›zl›klar›n› 

kazanmalar› vard›r. Onun "dava tafl›", Bosna de¤il, bir bütün olarak ‹slam medeniyetidir. Fakat bunu 

yaparken, di¤er medeniyetleri yok etmek gibi bir kayg›s› yoktur, yani ›rkç› ve faflist bir tav›r sergilemektedir. 

Onlar›n da yaflama haklar›n› kabul ediyor, ancak ‹slam medeniyetinin farklar›n›n alt›n› çiziyor. ‹slam 

medeniyetinin di¤er medeniyetlere dönüfltürülemeyece¤inin, di¤er medeniyetlerle sentez edilemeyece¤inin 

alt›n› çiziyor. Kitab›n temel tezi fludur: ‹slam medeniyetinin kendine has çok üstün özellikleri vard›r 

ve bu üstün özellikleri yok edilmeden, baflka medeniyetlerle sentez edilemez; zaten ‹slam medeniyeti 

di¤er medeniyetlerden üstün oldu¤u için böyle bir senteze ihtiyaç da yoktur. 

Böyle bir iddia, çok büyük bir cesaret ve özgürlük ister. O, bu özgürlü¤ü, medrese-i Yusufiye'de, 3 

yani hapishanede elde etmifltir. Nas›l ki Malkom X, hapishanede, Allah'›n verdi¤i hidayetle özgürlefliyorsa, 4 

Aliya da, düflüncesini hapiste özgürlefltiriyor. O dönemde, kendisini nelerden özgürlefltirmifltir? Kitab›n 

yaz›ld›¤› zamanlarda, ideolojiler, her tarafa hâkimdi. Kapitalizm ve sosyalizm ideolojierinin tart›fl›lmaz 

gücü Müslüman memleketler dâhil, kendini her tarafta hissettiriyor; Müslüman siyasetçiler, ayd›nlar 

ve akademisyenler, kendilerini sol ya da sa¤ görüfllere yamamaya çal›fl›yor; kimisi, ‹slam Sosyalizmi 5 

isimli kitaplar yazarken, kimisi de ‹slam'›n, sa¤c› ve milliyetçi oldu¤unu savunuyordu. Ayn› dönemde 

Aliya ise flöyle diyordu: "Hay›r, biz ne Do¤uluyuz, ne de Bat›l›y›z, biz farkl›y›z, biz Müslüman›z." 

Aliya ‹zzetbegoviç, Do¤u-Bat› derken, co¤rafi bir farkl›l›¤› de¤il, dinî ve fikrî farkl›l›¤› ve din 

kültüründen kaynaklanan, medeniyetler aras› fark› kast ediyor. Daha net bir ifade ile bir tarafta Yahudilik, 

bir tarafta H›ristiyanl›k, ortada da ‹slam olarak görüyor. Ve bu harita içinde, ‹slam medeniyetinin 

canlanmas›n› ve ihya edilmesini istiyor. 

Allah'›n takdiri, t›pk› Hz. Yusuf gibi, hapishaneden ç›k›nca o toplumun lideri, önderi oluyor ve onu 

en kritik zamanda tehlikelerden koruyor. Aliya ‹zzetbegoviç'in bir özelli¤i de, zaman›ndaki bölünmeleri, 

farkl›l›klar›, sa¤-sol, kapitalizm-sosyalizm gibi, yapay bölünmeler olarak görüp bunlara itibar etmemesidir. 

O dönemdeki di¤er entelektüellere bakt›¤›m›z zaman görürüz ki, onlar daha mahallî, konjonktürel, y›lg›n, 

teslimiyetçi ve di¤er ideolojilere mahkûm olarak düflünüyorlar. Aliya ise, o düflüncelerin hiçbirine itibar 

etmiyor, daha evrensel ve ba¤›ms›z bir ayd›n olarak düflünüyor. 

Tarihî geliflmeler de, Aliya ‹zzetbegoviç'in ne kadar hakl› oldu¤unu gösteriyor. Günümüzde jeopolitik 

analiz, uluslararas› iliflkilerin dinamikleri; ulus devlet ve ideolojiler dinami¤inden, medeniyetler dinami¤ine 

kay›yor. Hungtinton'un, medeniyetlerle ilgili çal›flmalar› da, bize bunu göstermektedir. 

Aliya ‹zzetbegoviç, kitab›nda, ‹slam medeniyetinin var olup, di¤er medeniyetlerin yok olmas› gibi 

3 

Hz. Yusuf hapiste kald›¤› için baz›lar›nca hapishaneye “medrese-i Yusufiyye” ismi verilmifltir. 

4 

Recep fientürk, Malcolm X, ‹stanbul, ‹lke Yay›nc›l›k, 2006. 

5 

Mustafa Sibai, ‹slam Sosyalizmi (trc. A. Niyazio¤lu) (2. bs.) ‹stanbul. Dergah Yay›nlar›, 1976. 

130

ir temenni içinde de de¤ildir. O, di¤er medeniyetleri de tan›yor ve her medeniyetin özgür olmas›n› 

istiyor. Yani özgürlü¤ü yaln›zca kendisi için istemiyor. Düflman› için de isteyebiliyor. Bu, Osmanl› 

gelene¤idir. Osmanl›lar da bu gelene¤i, Hz. Peygamber'den al›yorlar. Hz. Peygamber, Medine'ye 

gitti¤inde, di¤er din ve medeniyetleri, yani putperestlik, Yahudilik ve Hristiyanl›¤› bir anda yok etmiyor, 

onlara da var olma hakk› vererek birlikte olman›n yollar›n› ar›yor. 

Daha sonra Müslümanlar bu sünneti takip ederek, ‹ran'a gittiklerine Mecusileri, Hindistan'a gittiklerinde 

Hindu ve Budistleri yok etmemifller, onlarla birlikte yaflam›fllard›r. Müslümanlarda yaln›zca kendi 

medeniyetini hâkim k›lma düflüncesi yoktu. 

Zaten baflka medeniyetleri yok etmeye çal›flan medeniyet anlay›fl›na ben, "Kapal› Medeniyet" anlay›fl› 

diyorum. Bu anlay›fl, S›rplar›n ve H›rvatlar›n medeniyet anlay›fl›d›r: Yaln›zca kendi medeniyetini hakim 

k›lmak ve di¤erlerini yok etmek. ‹slam'da ise, "Aç›k Medeniyet" anlay›fl› dedi¤im bir medeniyet düflüncesi 

vard›r: Herkesin medeniyetine özgürlük vermek. 

Bat› medeniyetinin, di¤er medeniyetleri yok etme veya yok gösterme çabalar› hepimizin malumudur. 

Bu medeniyet onlar›n oldu¤una göre, bir dereceye kadar hakl› da görülebilir. Peki, ‹slam medeniyetinde 

büyüyüp, ‹slam medeniyetiyle yaflayan ve buna ra¤men, ‹slam medeniyetini Bat› medeniyetinde eritmeye 

çal›flanlara ne demeli? Bat› medeniyetini tek medeniyet kabul edip, ‹slam medeniyetini yok sayan veya 

Müslümanlar› Bat› medeniyeti içinde eritmeye çal›flan ayd›n ve siyasetçi gibi insanlara ne demeli? 

Bunlar, Bat› medeniyetinin yeryüzündeki tek medeniyet oldu¤unu, onu tüm dünyaya hakim k›lmak 

gerekti¤ini düflünen ve di¤er medeniyetleri yok sayan veya yok etmek isteyen, ancak asl›nda Bat›l› 

olmayan ve Bat›'n›n d›fl›ndan gelen insanlard›r. Bunun örnekleri yaln›zca Müslümanlar içinde de¤il; 

Afrika'da, Çin'de, Hindistan'da da vard›r. Bunlar, kendi medeniyetlerini b›rak›p, Bat› medeniyeti içinde 

asimile olmaya çal›flan, ço¤u kendi medeniyetinden utanç duyan, kendi medeniyetine yabanc›laflm›fl, 

yabanc›laflt›r›lm›fl insanlard›r. Bu tür kifliler Bat›'ya enteletüel olarak ba¤›ml›d›rlar, Bat› d›fl›nda bir 

düflüncenin mümkün olmad›¤›n› -önkabul olarak-varsayarlar ve düflüncelerini Bat›'dan ithal ederler. 

Entelektüel ba¤›ml›l›¤› aflmak için hiç bir çaba sarf etmezler. 

Aliya ‹zzetbegoviç, ‹slam medeniyetinin, Bat› medeniyeti içinde erimesinin mümkün olmad›¤›n› 

iddia ediyor. Bu proje gereksiz oldu¤u gibi mümkün de de¤ildir, çünkü Bat›l›laflma projesi sathi bir 

mukayeseye dayan›r. Bunlar, kurumlar üzerinde durur; medeniyetin üzerine oturdu¤u felsefî ve kültürel 

temeller üzerinde durmaz. Aliya ‹zzetbegoviç, bir medeniyetin, di¤er bir medeniyet içinde erimesinin 

mümkün olmad›¤›n›, bunun o kadar da kolay bir ifl olmad›¤›n›, gözlerimizin önüne seriyor. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in projesi, ‹slam medeniyetinin ihyas›na yöneliktir ve bu ihya s›ras›nda, di¤er 

medeniyetleri de yok etmeme çabas›d›r. Kendi medeniyetini korurken, di¤er medeniyetleri de yok 

etmeme çabas›, onun, devlet baflkanl›¤› s›ras›nda da çok bariz görülüyor. S›rplar›n ve H›rvatlar›n yapt›¤› 

katliam ve tecavüzlerle ilgili rakamlar çok çarp›c›d›r. Ancak Bosnal›lar, S›rplara ve H›rvatlara ayn›n› 

yapm›yorlar. Onlar bize bunu yapt›, biz de onlara yapal›m gibi bir maksad›n içinde de¤iller. Onlar›n 

131

maksad› özgürlüktü. Onlar kendilerine yap›lan› düflmanlar›na yapmad›lar. Yapsalard› belki dünya makul 

karfl›layabilirdi, çünkü ona maruz kalm›fllard›. Fakat Bosnal›lar›n medeniyet düflüncesinde böyle bir 

davran›fl›n yeri yoktu. 

Bence Aliya ‹zzetbegoviç, "gelece¤in düflünürü"dür. Az önce de bahsettim, 1959-60'larda meflhur 

olan ve 80- 90'larda kitaplar›n› okudu¤umuz pek çok Müslüman düflünür vard›. Bugün onlar›n kitaplar› 

fazla okunmuyor, modalar› geçmifl; çünkü onlar, ‹slam'› kapitalizmle, sosyalizmle mukayese ediyorlard›, 

sentez etmeye çal›fl›yorlard›, mahallî ve konjonktürel düflünüyorlard›. Onlar›n muhalif olduklar› fleyler 

ortadan kalk›nca modalar› geçti. Mahallî düflüncelerin de modas› geçiyor, ortadan kalk›yorlar. 

Ancak Aliya ‹zzetbegoviç kendi neslindeki bir çok Müslüman düflünürden çok farkl› bir tutum 

sergilemifltir. O, konjonktüre ba¤l› bir düflünce üretmemifltir. Onun üretti¤i "ba¤›ms›z Bosna" veya 

"Bosna Bosnal›lar›nd›r" gibi mahallî bir düflünce de¤il, global, evrensel bir düflüncedir. Böylece, içinde 

yaflad›¤› dönemi ve bölgeyi aflan bir etkiye sahip olmufltur. Nas›l ki ‹bn Haldun'un alt› as›r önce yazd›¤› 

medeniyet tezleri bizim için hala önemliyse, Aliya ‹zzetbegoviç'in tezleri de as›rlar sonra bile okunacak 

ve yeni nesiller taraf›ndan merak edilecektir. 

Kanaatime göre sahip oldu¤u bak›fl aç›s› itibar›yla Aliya ‹zzetbegoviç, asr›m›z›n ‹bn Haldun'udur. 

Her ikisi de dünyay› medeniyetler seviyesinden nas›l görebilece¤imizin analizini yapm›flt›r. ‹slam tarihini 

ve co¤rafyas›n› tarad›¤›m›z zaman, bu seviyede düflünen, az say›da mütefekkir vard›r. Bunlardan bir 

tanesi, Said Halim Pafla'd›r; di¤eri, Ahmet Davudo¤lu'dur. 

Medeniyet seviyesinde düflünenlerin bir k›sm› da din ve medeniyet iliflkini kuram›yorlar. Fakat 

Hungtington'a bakt›¤›m›zda, onun ortaya koydu¤u medeniyetlerin ço¤u dinle ba¤lant›l›d›r. Ortodoksluk, 

Avrupa H›ristiyanl›¤›, Taoizm, fiintoizm, Latin Amerika Katolisizmi, ‹slam... vs. Din ve medeniyet 

iliflkisi, Hungtinton'da da bariz bir flekilde görülüyor. 

Bu durum bize, 21. as›r jeopoliti¤inin, felsefesinin, siyasetinin, uluslararas› iliflkilerinin, kültürünün 

medeniyet temelli olaca¤›n› bize gösteriyor. Bu süreçte medeniyet kuram› da dine dayal› bir anlay›fl›n 

üzerine kurulacak gibi görünüyor. Globalleflen dünyam›zda, medeniyet okumalar›m›z› buna göre 

yapmam›z ve kendimizi buna göre konumland›rmam›z gerekiyor. 

Aliya ‹zzetbegoviç ileri görüfllü oldu¤u için bunu bizden önce yapt›; fakat biz örnekler alarak benzer 

çal›flmalar yapmad›k. Aliya ‹zzetbegoviç Enstitüsü, inflaallah bir gün kurulursa, mukayeseli medeniyetler 

çal›flmas› yapmal› ve medeniyetler aras› iliflkileri araflt›rmal›d›r. Bu müstakbel enstitü medeniyetleri iyi 

okumal›, mukayese etmeli, gelecekteki iliflkileri üzerinde yorumlar yapmal› ve bunu da Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam kitab›n› iyice irdeleyerek yapmal›d›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç, büyük bir öngörüye sahipti. Tarihî geliflmeler onu daha da fazla onaylayacak, 

tasdik edecek ve hakl›l›¤›n› gösterecektir. Aliya ‹zzetbegoviç'in medeniyet anlay›fl› benim "aç›k medeniyet" 

132

olarak isimlendirdi¤im anlay›flt›r. Bu anlay›fl pratikte Bosna'da en zor flartlar alt›nda test edilmifl ve 

kazanm›flt›r. Ayn› flekilde S›rplar›n "kapal› medeniyet" anlay›fl›, yani baflka medeniyetleri yok etme 

anlay›fl› da Bosna'da test edilmifl ve sahip oldu¤u onca avantaja ra¤men kaybetmifltir. 

Buradan gelecek için ç›karaca¤›m›z ders fludur: Biz de kendi medeniyetimizi savunaca¤›z, ancak 

baflka medeniyetlere karfl› bir düflmanl›k göstermeyece¤iz. Var olmam›z için baflkas›n›n yok olmas› 

gerekti¤ini savunmayaca¤›z. ‹çinde yaflad›¤›m›z as›r, inflaallah, "aç›k medeniyet" yaklafl›m›n, "kapal› 

medeniyet" yaklafl›m›yla sürdürdü¤ü çat›flmada muzaffer olaca¤› bir dönem olacakt›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in medeniyet kuram› ve medeniyetler aras› mukayese miras› hem teorik, hem de 

pratik aç›dan önemlidir. Ancak bizim onu daha da ileriye götürmemiz gerekmektedir. 

133

DO⁄U BATI ARASINDA 

IV. OTURUM 



Prof. Dr. Stjepan Gabriel MESTROVIC 


Ahmet DEM‹RHAN 

Lütfi SUNAR 

135

Dr. Alev ERKLET 

‹stanbul Metropolitan Planlama 

Hepiniz hofl geldiniz, 

Böyle güzel paylafl›mlar›n oldu¤u bir sempozyumun ikinci gününün 

böyle erken bir saatinde böylesine yo¤un bir kat›l›mla aram›zda oldu¤unuz 

için hepinize çok teflekkür ediyorum. Bunu, Aliya'ya gösterilen ilginin, 

alakan›n, sayg› ve sevginin de derecesi aç›s›nda do¤ru buluyorum. Çünkü 

sempozyumlar›n en az kat›l›ml› oturumlar›, ikinci gün, sabah erkenden 

olan oturumlar›d›r. Biz, bu sabah sizlerle çok önemli bir oturumu paylaflmak 

istiyoruz. Aliya'y› Aliya yapan belki en önemli tezi, "Do¤u ve Bat› Aras›nda 

‹slam" tezidir. 

Bugünkü kat›l›mc›lar›m›z, bu konuda çok önemli fikirlerini bizlerle 

paylaflacaklar. Bu konuda ilk sözü, Say›n Stjepan Gabriel Mestroviç'e 

b›rakmak istiyorum. 

137

Stjepan G. MESTROVIC 

Texas A&M Üniversitesi 

Do¤u ve Duyguötesi Bir Bat› Aras›nda fiekillenen 

Aliya ‹zzetbegoviç’in Miras› 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam isimli kitab› insanl›¤›n 

durumu üzerine yaz›lm›fl derin, girift ve estetik olarak da güzel bir 

incelemedir. ‹zzetbegoviç'in hoflgörü ve uyumu önerip, sunilik ve fliddeti 

karfl›s›na alan bu eseri, dinde evrensel ve otantik bir sahil ile yine evrensel 

ve otantik bir toplum fikri aramaktad›r. Sadece felsefî, teolojik veya siyasi 

bir anlat›m sunmaktan berî olan bu eser -kald› ki bu niteliklerin bir k›sm›n› 

tafl›d›¤› iddia edilebilir- daha çok sosyolojik bir özellik tafl›maktad›r. Bu 

eserin argümanlar›, kavramlar› ve çerçevesi ile Emil Durkheim'›n 1912 

tarihli klasik çal›flmas› Dinî Hayat›n ‹lkel Biçimleri [The Elementary Forms 

of the Religious Life] aras›nda oldukça yak›n paralellikler bulunmaktad›r. 

Durkheim Bat›l› toplumlar ile "ilkel" -Durkheim'›n çal›flmas›nda bunlar 

Avustralya Aborijinleri, Amerikan yerlileri ve di¤er "basit" topluluklard›- 

diye tan›mlanan toplumlar aras›ndaki ortak yönleri bulmaya çal›flm›flt›. 

Tabii Frans›z entelektüelleri için 1912 y›l›nda dinin ve toplumun esaslar› 

mevzubahis olunca Durkheim'›n Modern Fransa'n›n siyah derili 

Aborijinler'den üstün olmad›¤› yönündeki iddialar›n› okumak tam bir flok 

olmufltu. Durkheim'›n iddialar›n› flöyle ifade edebiliriz: Din, bilim dahil 

olmak üzere di¤er bütün toplumsal kurumlar›n türedi¤i bir "rahim"dir; 

bütün dinler toplumsal evreni "kutsal" (sayg› ve huflu ile beraber) ve "profan" 

(s›radan) olarak davran›lacak kategorilere ay›r›rlar; toplumu bir arada tutan, 

üyeleri aras›ndaki duygudafll›k (sympathy) veya toplumsal bütünleflmedir 

(social integration); bütün dinler kendini adama erdemi ile birlikte ö¤reti 

olarak bu ortak merhameti farkl› biçimlerde -empati, duygudafll›k, merhamet, 

ifl birli¤i- sunarlar. Durkheim bu ve di¤er çal›flmalar›nda moderniteyi bir 

toplumun sahici menfleinden ve -en genifl anlam›yla- dinî köklerinden 

kopmas› olarak tan›mlam›flt›r. Durkheim politikac›lar›n ve uluslar›n sadece 

yar›-dinî "kutsall›k" temsilleri kullanarak var olabileceklerini ifade etmek 

üzere "sivil din" kavram›n› üretmifltir. ‹zzetbegoviç'in, bu ve benzeri 

biçimlerde, Durkheim'a at›f yapmadan ifade edilmifl paralel yaklafl›mlar› 

138

vard›r. Durkheim'›n ça¤dafl› Ferdinand Tonnies (1887) hem ‹zzetbegoviç hem de Durkheim'›n benzer 

olarak ifade ettikleri meseleyi flu flekilde dile getirmifltir: Kendilerini parçalamaya çal›flan bütün çaba 

ve zorluklara ra¤men geleneksel toplumlar, köklerine ba¤l› ve birlik içinde yap›lanm›flken, modern 

toplumlar, bütün gayretler toplumda ifl birli¤ini tesis etmeye çal›fl›rken, bireyi k›ran k›rana rekabetin 

oldu¤u bir durumda yal›tm›fllard›r. 

Bu ve benzeri derinlikli fikirler ya göz ard› edilmifl ya da bunlara karfl› ç›k›lm›flt›r. Mesela Durkheim'›n 

din konusunda yazd›¤› klasik kitab› sosyologlar taraf›ndan di¤er kitaplar› lehine göz ard› edilirken 

Tonnies neredeyse tamamen unutulmufltur. Bu fikirlerin bir k›sm› bilinç düzeyine ç›k›nca da olumsuz 

tepki alm›fllard›r. Amerikal› sosyolog Robert N. Bellah (1967) Durkheim'›n teorik yaklafl›m›n› takip ederek 

"Amerikan sivil dini" fikrini ortaya koymufltur. "Amerikan Sivil Dini" Amerikanc›l›¤›n gerçek din -kiliseye 

gitmek ve ibadet etmek kabilinden ameller- ile beraber var oldu¤unu, pek çok alanda da toplumsal olarak 

bütünlefltirici bir rol oynad›¤› fikrini ortaya koymaktayd›. Bellah hem medyadan hem de kendi meslektafllar›ndan 

sanki bir sap›kl›¤a davet ediyormuflcas›na tepki alm›flt›r. Asl›nda Bellah'›n fikirleri Durkheim'›n dinin sivil 

toplumda oynad›¤› önemli rolü gösteren kavramsallaflt›rmas›n›n do¤rudan bir uyarlamas›yd›. Bellah, 

Amerikan sivil dininin Vietnam Savafl›'nda oldu¤u gibi bazen toplumsal olarak y›k›c› amaçlar için 

kullan›ld›¤›n› söyledi¤inde tepkiler o kadar yüksek sesle ifade edildi ki bu kavram› bir daha kullanmad›. 

Bu derin ama görünen o ki art›k tehlikeli fikirler hem sosyolojiden hem de genel söylemden d›flar› at›lm›flt›r. 

Bellah, Berkeley Üniversitesi'nde Sosyoloji profesörü olmas›ndan dolay› bu süreci kiflisel küçük zararlarla 

atlatt›. Fakat ‹zzetbegoviç'in bafl›na gelenler çok daha büyüktü. ‹lk olarak bu fikirlerinden dolay› Tito rejimi 

taraf›ndan hapse at›ld›, daha sonra da 90'l› y›llarda "fundamentalist" olmakla suçland›. Bu de¤erlendirmeleri 

yapmak için objektif kriterler bulunmamaktad›r. ‹zzetbegoviç'in kendi kitab›yla ondan yap›lm›fl al›nt›lar› 

zahmet edip okuyan herkes Aliya'n›n entelektüel bir tart›flma yürüttü¤ünü görecektir. 

Amerikan Sivil Dini'nin var oldu¤una dair pek çok unsur ortaya konabilir; bu dinin mabedi Plymouth 

Kayas› [Plymouth Rock] 1 ile Lincoln An›t› [Lincoln Monument], kutsal metinleri Anayasa ve Ba¤›ms›zl›k 

Bildirgesi ve de paran›n üzerinde yazan "Tanr›'ya Güveniyoruz" ibaresidir. ‹zzetbegoviç, "Dinden yoksun 

olan bir toplum devrimden de yoksundur" (s. 60) dedi¤inde asl›nda Durkheim'› ve uzun sosyoloji teorisi 

gelene¤ini tekrarlam›fl oluyordu. Mant›ki olarak ayn› fleyler Alman, Frans›z, ‹talyan, Türk, Irak ve bütün 

di¤er sivil dinler için de söylenebilir. E¤er Amerikanc›l›k H›ristiyanl›k ile beraber var olabiliyor ve 

oluyorsa ve de toplumsal alana dair olan yaklafl›mlar›n› bütünlefltirmek için "kutsal" sembolleri kullan›yorsa, 

pekala pek çok Müslüman sivil dininin ‹slam ile bütünleflmesi ve toplumsal bütünlü¤ü hedeflemeleri 

de mant›kl›d›r. Tabii bu tip bir ak›l yürütme kendisine yönelik duygusal karfl› koyuflun büyüklü¤ünden 

dolay› nafiledir. Bütün dünyada bu fikirlerin felsefî, mant›kî ve entelektüel analizleri yine bu fikirlerin 

tehlikeli oldu¤u yönündeki duygusal suçlama karfl›s›nda tutunamazlar. Metaforik olarak bu durum 

Dostoyevski'nin Karamazov Kardefller isimli roman›ndaki "Büyük Engizisyoncu" karakterine 

benzemektedir. Kitab›n ayn› isimli bölümünde karakterlerden bir tanesi rüyas›nda ‹sa'n›n Engizisyon 

Dönemi'nde yeryüzüne döndü¤ünü ve derhal tutukland›¤›n› görür. ‹sa tutuklanm›flt›r, çünkü onun 

merhametle ilgili mesaj›, fakirler gittikçe sefilleflirken kendisi zenginleflen kilise taraf›ndan bir tehlike 

1 

1620 y›l›nda ‹ngiltere'nin Plymouth Liman›'ndan yerleflme amac›yla ABD'ye gelenlerin karaya ç›kt›klar› yeri sembolize 

eden geleneksel alana verilen add›r. Bu geminin yolcular› sonradan bugünkü ABD'nin çekirde¤ini oluflturmufllard›r. (ç.n) 

139

olarak alg›lanm›flt›r. Sanatç›lara "ç›lg›nca" ve "sapk›n" ifadelerde bulunmalar› için bir "alan" aç›lm›flt›r 

ama profesyonellere en az›ndan modern toplumda bu alan verilmemifltir. 

Bu makalenin bakiyesinde sayg›n sosyoloji alan›na denk gelen iki konu üzerine yo¤unlaflaca¤›m. 

‹lk olarak Aliya ‹zzetbegoviç'in cumhurbaflkanl›¤›n› müteakip, süresince ve öncesinde Bosna-Hersek'teki 

objektif hoflgörü göstergelerini analiz edece¤im. ‹kinci olarak da ‹zzetbegoviç'in hoflgörü mesaj›n›n 

Belgrat merkezli yürütülen propaganda sayesinde nas›l olup da hem kendisini hem de Boflnaklar'› 

fundemantalist gösterecek bir anlay›fla dönüfltürüldü¤ünü analiz edece¤im. Bundan daha önemli olarak 

da Bat›'n›n bu propaganday› neden kabul etti¤i üzerinde duraca¤›m. Bu konuya hem bir sosyal teorisyen, 

hem de 1999 y›l›nda Lahey'de görülen savafl suçlar›ndan birinde görev alm›fl bir uzman olarak yaklaflaca¤›m. 

Sosyal teori e¤itimim beni ‹zzetbegoviç ile sosyoloji aras›ndaki ortak zemini bulmaya yöneltirken, Bosna 

ile ilgili savafl suçlar› davalar›ndaki araflt›rmalar›m, Bosna'ya karfl› yürütülen savafl›n büyük k›sm›n›n, 

çat›flman›n içinde bulundu¤unu söyleyen kifliler taraf›ndan dahi bilinmedi¤ini keflfetmemi sa¤lad›. 

Balkanlar'da Hoflgörü ve Hoflgörüsüzlü¤ün Gerçekli¤i 

Aliya ‹zzetbegoviç'i fundamentalist olarak tan›mlamak sadece onun kiflisel kariyerine de¤il hoflgörülü 

ve çok etnikli bir toplum olan Bosna-Hersek alg›s›na da zarar vermektedir. Gerçekçi ve sosyolojik anlamda 

Aliya ‹zzetbegoviç'e karfl› yap›lan sald›r›lar› Bosna'ya yap›lan sald›r›lardan ay›rt edemeyiz; çünkü, 

‹zzetbegoviç Ba¤›ms›zl›k Savafl› boyunca Bosna-Hersek'in cumhurbaflkanl›¤›n› yapm›fl bir entelektüeldir. 

Durkheimc› anlamda ‹zzetbegoviç t›pk› Washington ve Jefferson'un Amerikan Sivil Dini'nin ikonlar› 

olmas› gibi Bosna'n›n "Sivil Dini"nin bir parças›d›r. Robert Donia (1994) ve Noel Malcolm (1994) Bosna- 

Hersek'in uzun tarihi boyunca çok uluslu ve hoflgörülü bir toplum modeli oldu¤u fikrini paylaflan yazarlar 

aras›nda gösterilebilir. Donia'n›n tarihçi, Malcolm'un ise gazeteci olmas› dolay›s›yla her ne kadar 

argümanlar› ikna edici olsa da ortaya koyduklar› fikirler, Aliya ‹zzetbegoviç ve çok uluslu bir Bosna 

fikrine yöneltilen elefltiriler karfl›s›nda k›r›lgand›r. Burada baflka bir örnek vermek gerekirse Dusko Sekulic 

ve arkadafllar›n›n birlikte yürüttükleri pek çok araflt›rma say›labilir. Araflt›rmalar›n›n kantitatif sonuçlar›n› 

American Sociological Review, Social Forces ve American Journal of Sociology gibi prestijli sosyoloji 

dergilerinde yay›mlam›fllard›r. 2 Sekulic bu ampirik araflt›rmalar› yürüttü¤ü s›rada H›rvatistan'daki Zagreb 

Üniversitesi'nin Rektörü olup kendisi bir S›rp't›r. 1992’de savafl patlak verdi¤inde, bulgular›n›n bir isbat› 

sadedinde, S›rp bir entelektüel olarak kendisine yap›lan hoflgörüsüzlük neticesinde H›rvatistan'dan 

Avustralya'ya gitmifltir. Kendi etnik mensubiyetine ra¤men yürüttü¤ü araflt›rman›n sonucunda ortaya 

ç›kan gerçekleri, S›rp sald›rganl›¤›n› elefltirme anlam›na da gelse ortaya koymufltur. Araflt›rma bulgular›n› 

flöylece özetleyebiliriz: 1980 ve 90'larda eski Yugoslavya'da etnik olarak en hoflgörüsüz halk Slovenlerdi, 

ama bunlar etnik temizlik ve ayr›mc›l›k meselesine dahil olmad›lar. En hoflgörülü halklar ise Bosna- 

Herseklilerle H›rvatlard›; Belgrad rejiminin hücumlar›na en çok maruz kalan halklar da bunlard›. 

Ayr›ca, Sekulic ve Hodson'un bulgular›, etnik anlamda hoflgörülü olman›n etnik fliddete engel 

olamad›¤›n› göstermektedir. En hoflgörülü memleket olan Bosna-Hersek hem S›rplar'›n sald›r›lar›na 

en fazla maruz kalan hem de kendisine yönelen bu sald›r›lara karfl› Bat› taraf›ndan göz yumulan en 

2 

Massey, Hodson and Sekulic (1994), Hodson, Sekulic and Massey (1994), Hodson, Massey and Sekulic (1999) ve 

Sekulic'in içinde bulundu¤u di¤er çal›flmalara bak›labilir. 

140

üyük kurband›r. Di¤er uçtaki Slovenya örne¤i etnik hoflgörüsüzlü¤ün her zaman etnik fliddete ve 

ayr›mc›l›¤a yol açmad›¤›n› göstermektedir. Slovenler kendilerini Yugoslavya'daki di¤er etnik gruplardan 

üstün, "toplumsal olarak mesafeli" ve onlardan ayr›lm›fl hissediyorlard›. -Miloseviç'in Slovenler’e 

gönülsüzce yapt›¤› sald›r› iki haftadan daha az sürmüfl ve gerçek bir etkisi de olmam›flt›r-. Yüksek 

seviyede bireysel hoflgörü Bosna-Hersek'i savafltan ve y›k›mdan kurtaramam›flt›r. çünkü bu alan siyasi 

ve jeopolitik olarak Miloseviç'in Büyük S›rbistan stratejisinde çok merkezî bir yere tekabül etmekteydi. 

Sekulic, etnik homojenlik ve heterojenli¤in oynad›¤› mant›k d›fl› roller görüldü¤ünü belirtmektedir. 

Heterojenlik farkl› uluslar›n bireyleri aras›nda artan günlük temaslar yoluyla hoflgörünün artmas›n› teflvik 

eden durumlar yaratmaktad›r. Di¤er taraftan da farkl› ulusal gruplar›n s›n›rl› kaynaklar üzerinde mücadele 

etti¤i durumlar yarat›r. Bu tam da Bosna-Hersek'te bulunan Lasva Vadisi'nde olan fleyi anlatmaktad›r. 

S›rplar'›n Bosna'n›n kuzeybat›s›nda etnik temizlik yap›p Müslüman mültecileri Lasva Vadisi'nin dar 

koridoruna kaçmaya zorlamas›ndan sonra H›rvatlar ve Müslümanlar aras›nda mevcut olan hoflgörülü 

iliflki hayatta kalmak için mücadele etme biçimine dönüflmüfltür. Bosnal› Müslümanlar'›n savafl zaman›nda 

birbirlerine karfl› savaflm›fl olduklar› da pek bilinen bir hadise de¤ildir; ‹zzetbegoviç'e karfl› isyanc› lider 

Fikret Abdic. Yaflamak için ortaya konulan mücadele ve çaresizlik her zaman kaosa yol açm›flt›r. 

Sekulic ve araflt›rma grubu ayr›ca çok etnikli devletlerdeki ço¤unluklar›n her zaman az›nl›k gruplardan 

daha az hoflgörülü olduklar›n› ortaya koymufltur. Yugoslavya'n›n da¤›lmas›n›n ortaya ç›kard›¤› bask› 

Bosna-Hersek'teki ço¤unlu¤u oluflturan S›rplar'›n az›nl›klara yani Boflnak Müslümanlar'a ve H›rvatlar'a 

karfl› çok çabuk sald›rganlaflmalar›na yol açm›flt›r. Bulgular›n, dünyan›n geri kalan›na da uyguland›¤›nda 

benzer sonuçlar verece¤i söylenebilir. ABD'de yap›lm›fl benzer araflt›rmalar da homojen bölge ve 

flehirlerin heterojen bölge ve flehirlerden daha az hoflgörülü oldu¤unu, bu durumun sadece ekonomik 

ve di¤er bask› unsurlar›n›n ço¤unlu¤un az›nl›¤a karfl› yüksek derecede hoflgörüsüzlük ve ›rkç›l›k sergiledi¤i 

ortamlarda bozuldu¤unu göstermifltir. Mesela Robert Putnam'da (2001), Sekulic'in araflt›rmalar›nda 

buldu¤u verilere benzer olarak, ABD'de çok kültürlü yap›y› desteklemek için ortaya konulan önemli 

çabalara ra¤men ça¤dafl Amerikan halk› birbirlerinden kopuk ve ayr› olduklar›n› hissetmektedirler. 

Elbetteki bütün ulusall›klar ayn› de¤ildir. Yugoslavya'da yaflanan dramda önemli konumda bulunan 

liderlerden Slovenya Devlet Baflkan› Milan Kucan, S›rp lider Slobodan Miloseviç, H›rvat Franjo Tudjman 

ve Bosna Hersek Devlet Baflkan› Aliya ‹zzetbegoviç'in ulusalc› olduklar› gerçe¤i, hedefledikleri amaçlara 

ulaflmak için güç kullanma kapasite ve isteklerinin eflit ve de ulusalc›l›klar›n›n "niteli¤inin" ayn› oldu¤unu 

göstermez. (Zupanov Sekulic and Sporer 1996) 

Sekulic ve araflt›rma ekibi hoflgörüsüzlü¤ün yükseldi¤i dönemdeki bir tak›m hususi neticeleri de 

incelemifllerdir. 1984 ilâ 89 y›llar› aras›nda hoflgörüsüzlük ve ulusalc›l›k yükselmifl, Yugoslav olma 

duygusu azalm›flt›r. Bu dönemde S›rplar "Büyük S›rbistan" planlar›n› gerçeklefltirmeye bafllam›fl, 

Miloseviç de daha fazla güçlenmifltir. Di¤er taraftan Tudjman ve Aliya henüz güçlü bir konumda 

de¤illerdir. H›rvat ve Müslüman ulusçulu¤u bafllang›çta militan S›rp milliyetçili¤ine karfl› savunmac› 

bir tepki olarak geliflmifltir. 1989'la beraber Bosna Hersek en hoflgörülü olarak kalmaya devam etse 

de, bütün etnik az›nl›klarda bir "etnik uzakl›k" [ethnic distance] duygusu artm›flt›r. 

Sekulic ve araflt›rma ekibi "etnik uzakl›k" ile sosyolog Emory Bogardus'un 1920'lerde Chicago 

Üniversitesi'nde gelifltirdi¤i "toplumsal uzakl›k" [social distance] testine at›fta bulunmaktad›rlar. Bu test 

felsefî ve anlafl›lmas› zor hoflgörü veya uzakl›k kavram›n› ölçmek yerine çok basit bir biçimde insanlara 

141

farkl› etnik gruptan insanlarla ne s›kl›kta kahve içti¤ini, yemek yedi¤ini, 

arkadafll›k etti¤ini veya onlarla evli olup olmad›¤›n› sormaktad›r. Dünyan›n 

hemen hemen her taraf›nda çeflitli flekillerde uygulanm›fl olan bu "etnik" 

ve "toplumsal uzakl›k" skalas›, bir kiflinin farkl› etnik gruplardan insanlara 

karfl› kendini "yak›n" veya "uzak" hissetme derecesini bu gruptan insanlarla 

evlilik, arkadafll›k ve çal›flma durumlar› ba¤lam›nda ölçmektedir. Bütün 

dünyadaki bulgular tüm etnik gruplarda birbirlerine karfl› kal›c› "toplumsal 

uzakl›k" hisleri oldu¤unu ve bunun da bask› zamanlar›nda de¤iflti¤ini 

göstermektedir. Sekulic ve ekibinin Bosna-Hersek'in en hoflgörülü ülke 

oldu¤unu söylemesi Bosna'daki etnik gruplar›n dünyan›n di¤er k›s›mlar›ndaki 

yerlere k›yasla birbirleri ile daha çok kahve içtiklerini, yemek yediklerini, 

arkadafl olduklar›n› ve evlendiklerini ifade etmektedir. Di¤er uçta ise 

Slovenler yabanc› düflmanl›¤›, hoflgörüsüzlük ve Yugoslavya'daki Sloven 

olmayan unsurlarla toplumsal olarak iliflkiye girmek istememe noktas›nda 

bafl› çekmektedirler. Bosna'y› komflular› ile k›yaslad›¤›m›zda hoflgörülü ve 

çok uluslu bir toplum olarak karakterize etmek bir mitoloji de¤il, 

do¤rulanabilir bir gerçektir. 

Tekrarlanmas›nda fayda mülahaza etti¤im bulgular›n en önemlisi, bu 

etnik uzakl›k duygusunun Yugoslavya'da -Bosna'da en az düzeyde olmakla 

beraber- 1985 ilâ 89 y›llar› aras›nda artt›¤›d›r. Bu dönem Slobodan 

Miloseviç'in eski Yugoslavya'da kendi ulusal gündemini eyleme döktü¤ü, 

Kucan, Tudjman ve ‹zzetbegoviç'in de siyasi güçlerinin olmad›¤› bir 

zaman aral›¤›d›r. Bu, mant›¤a ayk›r› bir bulgu olsa da, yine de 

Durkheim'›n siyasi liderlerin kendi toplumsal gruplar›na "yön veren" 

kifliler de¤il kendi toplumsal gruplar›n›n bir yans›mas› olduklar› görüflü ile 

benzerlik göstermektedir. Genel olarak hoflgörülü bir toplum olan Bosna- 

Hersek Aliya ‹zzetbegoviç gibi hoflgörülü bir önder seçmifltir. Di¤er taraftan, 

1980'lerin sonu ile 90'lar›n bafl›nda Komünizm'in son bulmas› Belgrat 

Rejimi'ni bütün gücünü ve iktidar›n› kaybedece¤i duygusuna sokmufltur. 

Hem ‹zzetbegoviç hem de Bosnal›lar Belgrat Rejimi'nin güdüleri noktas›nda 

oldukça naif görünüyorlard› ve belki de bundan dolay›, kendilerine yönelen 

sald›rganl›¤› yanl›fl okudular. Bu gerçeklerden ç›kacak tek mant›kî sonuç 

flöyle ifade edilebilir: Eski Yugoslavya'da etnik çat›flmay› ortaya ç›karan 

Tudjman, ‹zzetbegoviç, Kucan, H›rvatlar veya Boflnaklar de¤il iktidar›n› 

sa¤lamlaflt›r›p sald›rgan niyetler tafl›yan ve bunun sonucunda di¤er bölgelerde 

ulusalc› tepkilerin ortaya ç›kmas›na yol açan Slobodan Miloseviç'tir. 

Bat›'n›n Balkanlaflt›rmas› 

1990'larda, eski Yugoslavya'da savafl döneminde Bat›l› "Kültür 

Endüstrisi", yukar›da bahsedilen ampirik gerçeklerden bahsetmek, at›f 

142

yapmak bir tarafa fark etmemifltir bile. Aksine Bat›l› yazar ve gazeteciler Belgrat merkezli sald›rganl›¤›n 

kurbanlar›n› tekrar tekrar ve sürekli bir biçimde olumsuz terimlerle ifade etmifllerdir: H›rvat Ustase 3 

-II. Dünya savafl›nda H›rvatistan'da bulunan vatan haini Nazi rejimine at›fla- ve ‹slamc› radikaller. 

Di¤er taraftan da Richard Holbrooke, Miloseviç'i "Belgrat'taki adam›m›z" fleklinde tan›mlamaktayd›. 

Savafl olduktan 16 y›l sonra bugün tarih kitaplar›n›n verileri ‹ngiltere, Fransa ve ABD'nin Bosnal›lar'a 

sald›ran Belgrat Rejimi'ne "de facto" müttefikleri gibi davrand›klar›n› ortaya koymaktad›r. 4 Peki, bu 

mesele sosyolojik olarak nas›l izah edilebilir? 

Samuel Huntington, Medeniyetler Çat›flmas› [The Clash of Civilizations (1996)] isimli çal›flmas›nda 

Do¤u-Bat› kültürel ayr›m›n›n "bugünkü Rusya ile Finlandiya ve Balt›k devletleri aras›ndaki s›n›r boyunca 

uzan›p, daha çok Katolik olan Bat› Ukrayna'y› Ortodoks Do¤u Ukrayna'dan ay›rarak Ukrayna ve Beyaz 

Rusya'n›n içinden geçip Transilvanya'y› Romanya'dan ay›rmak suretiyle Bat›'ya do¤ru sal›nd›¤›n› ve 

daha sonra, flimdiki H›rvatistan ve Slovenya'y› eski Yugoslavya'n›n geri kalan k›sm›ndan hemen hemen 

bütün olarak ay›rarak" gitti¤ini belirtmektedir. Yine Huntington "Avrupa nerede biter? Avrupa Bat› 

H›ristiyanl›¤›'n›n bitip ‹slam ve Ortodoksi'nin bafllad›¤› yerde biter." demektedir. Ayn› çal›flman›n 

içerisinde Bosna'y› ‹slam kültürü ile Bat› kültürü aras›nda bölünmüfl olarak gösteren bir harita yay›mlar 

ve Aliya ‹zzetbegoviç'e sald›r›r: 

Bosna, ba¤›ms›z bir devlet olunca ‹zzetbegoviç çok etnikli bir devlet gelifltirdi, ama bu devlette 

Müslümanlar, az›nl›kta olmalar›na ra¤men bask›n grup oldular. Aliya savafl›n do¤urdu¤u ve Bosna'y› 

‹slamlaflt›ran sürece direnmemifltir. Onun ‹slam Deklerasyonu'nu kamunun önünde ve aç›k bir flekilde 

reddetmeye yanaflmamas› Müslüman olmayanlar aras›nda bir korkunun do¤mas›na yol açt›. Savafl 

ilerledikçe Bosnal› S›rplar ve H›rvatlar Bosna hükümetinin kontrol etti¤i alanlardan ayr›ld›lar ve... 

[S›rplar] sadece Bosnal› H›rvatlar'› ve Müslümanlar'› de¤il ayn› zamanda "Vatikan"›, "‹slamc› 

Fundamentalistler'i" ve H›ristiyanl›¤› yüzy›llard›r tehdit eden "ad› kötüye ç›km›fl Türkler'i" düflmanlar› 

olarak tan›mlam›fllard›r... Buna mukabil Bosnal› Müslümanlar kendilerini soyk›r›m›n kurbanlar› olarak 

gösterip Bat›'n›n kendilerini dinlerinden dolay› görmezden geldi¤ini ifade ederek ‹slam Dünyas›'n›n 

deste¤ini almak istemifllerdir. Nihayetinde de Yugoslavya Savafl›'ndaki bütün taraflar ve olay› d›flardan 

inceleyen gözlemciler çat›flmalar› dinî ve dinî-etnik savafl olarak görmeye bafllam›fllard›r. (Huntington, 

1996: 271) 

Görülece¤i üzere Huntington'un savafla dair yapt›¤› aç›klamalar ve kurbanlar› -‹zzetbegoviç ve Bosnasuçlama 

e¤ilimi Sekulic ve ekibinin yapt›¤› titiz akademik çal›flmada ortaya konan yaklafl›mdan oldukça 

farkl›d›r. Huntington'un aç›klamalar›; Norman Cigar (1995) ve baflka yazarlar›n özenle ortaya koymufl 

olduklar› S›rp propagandas›n› tamamen göz ard› etmekte, S›rplar'›n "Vatikan"a ve "Türkler'e" karfl› 

mücadele ettikleri yönündeki Bat› propagandas›n› ise kabul etmektedir. Ama en önemlisi Huntington 

ve onun gibi çok say›da yazar, Bat›'n›n sayg›n akademi ve medya kurulufllar›n›n temsilcileri olmalar›na 

ra¤men bu fantastik aç›klamalar› nas›l ve niçin kabul ettiklerinin fark›nda de¤ilmifl gibi görünmektedirler. 

3 

Ustafla [Hrvatski Revolucionarni Pokret] H›rvat Devrimci Hareketi. Afl›r› sa¤c›, ulusalc›, faflist ve nasyonal sosyalist 

hareket. 1929'da kurulmufl, II. Dünya Savafl› döneminde yönetime geldiklerinde Faflist ‹talya ile Nazi Almanya's›n›n 

güdümünde olmufllard›r. 

4 

bkz. Ahmed (1992), Almond (1994), Anzulovic (1999), Cohen (1996), Gutman (1993), Mestrovic (1997). 

143

S›rplar'›n 1990'lar›n Bosna-Hersek'inde "Türkler'e" karfl› savaflt›¤›n› dünya nas›l kavramsallaflt›rabilir 

ki? ‹zzetbegoviç henüz iktidarda de¤ilken etnik düflmanl›k yapmakla nas›l suçlanabilir; kald› ki bu etnik 

nefreti de Miloseviç rejimi alevlendirmifltir. 

Bir di¤er ironi ise sadece Huntington'un de¤il Vance ve Owen'›n da Bosna'y› parçalayan haritay› 

kullanm›fl olmalar›d›r. Bat›l› yorumcular Balkan Halk›'n› etnik temizlik yapmakla suçlarken Bat›l› yazar 

ve siyasetçilerin çizdikleri haritalar› temel almaktayd›lar. Vance-Owen Haritas›, etnik temizlik için üretilmifl 

bir formüldü, bundan dolay›d›r ki ‹zzetbegoviç bu haritay› reddetti. Bat›’n›n Vance-Owen Haritas›'n› 

ortaya atmas›n› müteakip Belgrat Rejimi etnik temizlik sürecini bafllatt›. Her ne kadar Tudjman da Vance- 

Owen haritas›ndan sonra etnik bölünmeyi gösteren kendi haritas›n› haz›rlam›fl olsa da, buradaki en önemli 

husus Bat›'n›n Belgrat merkezli sald›r›lara tek geçerli çözüm olarak ortaya etnik bölünmeyi zaten koymufl 

olmas›yd›. Postmodernizm konusundaki öncü çal›flmalar›ndan tan›d›¤›m›z Jean Baudrillard Bat›'n›n 

Bosna'ya karfl› sergiledi¤i ikiyüzlülü¤ü flu cümle ile özetlemekteydi: "Avrupal›lar, kendi kirli ifllerini, 

90'larda meydana gelen Balkan Savafllar›'nda S›rplar'a yapt›rd›klar› için mutluydular". Baudrillard flöyle 

devam ediyor: 

"Hikayenin esas noktas› fludur; S›rplar, etnik temizlik uygulayarak Avrupa'n›n keskin ucu 

oldular. Gerçekleflmekte olan "gerçek"; Avrupa, beyaz, ahlaki, ekonomik, etnik olarak bütünleflmifl 

ve temizlenmifl, a¤art›lm›fl bir Avrupa'd›r. Bu Avrupa Saraybosna'da baflar›l› bir flekilde 

üretilmekteydi... Bu senaryo Saddam Hüseyin'e yap›lan›n ayn›s›yd›: Ona karfl› olan savafl›m›zda 

pek çok medya ve teknoloji mevzilendirmifltik. Nihai de¤erlendirmede Saddam bizim ç›kar›m›za 

olan müttefikimizdi ve hâlâ öyledir. ‹nsan haklar› ad›na hakarete u¤ram›fl, suçlanm›fl ve itibars›z 

k›l›nm›fl olsa da Saddam ‹ran'a, Kürtler'e ve fiiiler'e karfl› bizim müttefikimiz kalm›flt›r. Bundan 

dolay›d›r ki ne Körfez Savafl› gerçekten oldu ne de Saddam gerçek düflman›m›z... Ayn› durum 

S›rplar için de geçerlidir. Onlar› insan toplumundan uzaklaflt›rarak asl›nda onlar› korumufl 

ve ifllerini yapmalar›na izin vermeye devam etmifl oluyoruz. (Baudrillard, 1995: 82-85) 

Bir anlamda Baudrillard Körfez Savafl› ile Bosna'ya karfl› savafl›n "gerçekten olmad›¤›n›" söylerken 

Saddam'›n ve Miloseviç'in kurbanlara karfl› Bat›'n›n müttefiki olmalar›n› öne sürer. Baudrillard'›n iddialar› 

hâlâ tart›flmal›d›r. Baudrillard Bat›'n›n ikiyüzlülü¤ünü iffla etmeye çal›fl›yordu ama pek çok elefltirmen 

bu duruma gücenerek Bosna ve Irak'taki savafllar›n gerçek anlamda olmad›¤› fleklinde yorumlam›fllard›r. 

Biliflsel Simülakr'›n bir analizi olarak postmodernizmin deli gömle¤ine sar›lm›fl araflt›rmac›lar Baudrillard'›n 

Körfez Savafl›'n›n esas olarak televizyonda izlenen imgeler olarak anlafl›ld›¤›n›, bundan dolay› da 

gerçekten olmad›¤›n› düflündü¤ünü göstermeye çal›fl›rlar. fiahs›m ad›na bu tart›flmay› afl›r› rasyonel 

terimlerle çözmek gibi bir meselem yoktur. Baudrillard'›n ›rkç›l›k meselesini Avrupa fikrine, Körfez 

Savafl›'na, 1990'lardaki Balkan Savafl›'na, ‹ran, Kürtler ve fiiiler'le ilgili meselelere ba¤lad›¤› yukar›daki 

al›nt›s› ba¤lam›nda Körfez Savafl›'n› okursak yeni bir yorum elde etme imkan›na kavufluruz. Baudrillard, 

esrarengiz bir kehanetle birinci ve ikinci Körfez savafllar›n›, Balkan Savafl›'n›, ufukta görünen ‹ran'a, 

Kürtler'e ve fiiiler'e karfl› yap›lacak savafllar›n hepsini birbirleri ile iliflkilendirmifltir. 1990'dan beri 

Avrupa ve Amerika çeflitli Müslüman toplumlara hiçbir makuliyeti olmayan sebeplerle uzun ve sürüncemeli 

ve bu anlamda da "gerçek olmayan" savafllar açmaktad›r. E¤er Saddam Hüseyin bir sorun idiyse neden 

144

u sorun 2003'teki yenilgisi ve idam› ile birlikte son bulmad›? Neden Balkan Savafl› parçalanm›fl bir 

Bosna-Hersek ortaya ç›karan Dayton Bar›fl Andlaflmas› ile çözülmedi? Aç›k bir flekilde görülüyor ki, 

uluslararas› iliflkilerde, geçen yirmi y›lda bozulan fleyden çok daha fazlas› söz konusudur. Teori ile 

bafllay›p Sekulic'in ortaya koydu¤u ampirik olaylara bakt›ktan sonra tekrar teoriye dönüyoruz. 

Duyguötesi Toplum Aç›s›ndan Bir Aç›klama 

Sosyoloji alan›nda, Durkheim'dan bu yana, günümüz toplumlar›n›n onun toplumun temel ifllevi 

olarak gördü¤ü iflbirli¤i kavramsallaflt›rmas›na karfl›t olarak nas›l iflledi¤ini -daha do¤rusu Durkheim'›n 

öngördü¤ü bütünlefltirici biçimde nas›l ifllemedi¤ini- aç›klamak üzere pek çok yeni terminoloji 

gelifltirilmifltir. Sadece ‹zzetbegoviç de¤il pek çok sosyolog ça¤dafl toplumlarda anomi, uyuflturucu 

kullan›m›, yaln›zl›k, yüksek intihar oranlar›, izolasyon... sistem üzerinde olumsuz etki yapan ve 

bütünlefltirici olmayan daha bir sürü fenomen görmüfllerdir. Postmodernizm bu aç›klama biçimlerinin 

en büyüklerinden biridir. Bu anlay›fla göre gerçe¤in ve "toplumun sonu" denilen bir döneme ulaflt›k. 

Baudrillard'a göre ça¤dafl, postmodern toplumlar toplumsal bütünlük için bir fonksiyon icra etmemekte, 

bütün bir "gereksiz eylemler" serisinin parças› olan "köksüz, devr-i daim eden hikayeler" içermektedir. 

So¤uk Savafl'tan sonra Irak'tan Bosna'ya kadar yaflanan dramlar› standart ve akademik sosyolojilerden 

daha anlaml› k›lan -Baudrillard'›n yukar›daki gözlemleri de dâhil olmak üzere- bu tip yarg›lar benim 

için tamamen nihilistiktir. 

Postmodernizm'e, elefltirel düzeyini muhafaza ederek, Duyguötesi Toplum isimli eserimde David 

Riesman'›n The Lonely Crowd isimli kitab›nda "sahte samimiyet" [fake sincerity] olarak ifade etti¤i fikrî 

zemini gelifltirerek bir alternatif önermifltim. Riesman'a göre bütün toplumlar geleneklere [traditiondirected] 

ve vicdan›na göre [inner-directed] hareket eden bir durumdan baflkalar›n›n kendinden beklentilerine 

göre [other-directed] hareket eden bir duruma geçerler. Birincisi çok de¤iflmeden her nesilde tekrarlan›r 

ve kendini topluluk ilkesi üzerine infla eder. Vicdan›na göre hareket eden tip ise en az bir ömür boyu 

sürmesini istedi¤i metaforik sabit de¤erler "jiroskopunu" 5 [gyroscope] kendi çocuklar›na yavafl yavafl 

afl›lar. Vicdan yönelimli dönem modernite ça¤›d›r. Son olarak baflkalar›n›n kendinden beklentilerine 

göre hareket eden tip, mesele de¤erler konusuna geldi¤inde seçenekler "galaksisi" [Milky Way galaxy] 

ile karfl›lafl›r. Bu de¤erler anne babadan daha çok medyadan, akranlardan ve kültür endüstrisinden gelir. 

Ayr›ca bu de¤erler de¤iflen ortam ve fikirlere uyum sa¤layabilmek için çabuk ve s›k s›k de¤iflir. Samimiyetaldatma 

karfl›tl›¤› geleneksel ve vicdan yönelimli tipte merkezî bir yer tutarken öteki yönelimli tip 

herkesin kiflilerce ve kültür endüstrisi taraf›ndan yönlendirildi¤i ve dolduruldu¤u "sahte samimiyet" 

fleklinde samiminin samimi olmaya karfl›t göründü¤ü yeni bir fenomen ortaya kor. Nihayetinde pek çok 

ça¤dafl tip, samimiyet ile sahte samimiyet aras›ndaki fark› anlatamaz. Pek çok flekilde, Riesman'›n 

5 

Ekseni herhangi bir yöne serbestçe dönebilen a¤›r bir disktir. Aç›sal momentumun korunmas› ilkesine dayan›r. Çocuklar›n 

oyuncak olarak kulland›klar› topaç buna iyi bir örnektir. Yeterince h›zl› dönebildi¤inde topaç, dik olarak durabilir. Burada 

"Dönme ekseninin yönü, de¤iflikliklere direnç gösterir" fleklinde bir ilke geçerlidir. Bir jiroskop dönerken, yalpa çemberi 

nas›l döndürülürse döndürülsün do¤rultu ve yörünge de¤iflmez. Reisman bu analojiyi kullan›rken asl›nda vicdan›na göre 

hareket eden tipin içerisinde ebeveyn veya otorite taraf›ndan yerlefltirilmifl bir jiroskop bulundu¤unu, birey nereye giderse 

gitsin, hangi durumla karfl›lafl›rsa karfl›lafls›n bu jiroskopun onu yönlendirece¤ini ifade etmifltir. (ç.n) 

145

aflkalar›n›n kendinden beklentilerine göre hareket eden tipi, her ne kadar kavramsallaflt›rmalar birebir 

örtüflmese de postmodernizm'in bir öncüsüdür. Reisman'›n bu teoriyi gelifltirdi¤i 1950'li y›llardan bu 

güne yaflanan teknolojik ve toplumsal de¤iflimleri göz önünde bulundurarak duyguöteci dedi¤im tip afl›r› 

öteki yönelimli bir tiptir. 

Duyguötesi toplum bugün için, ifle, sentetik tepkiler yaratma ad›na kulak vermektedir. Duyguötecilik 

ise "duygusal olarak yüklü kolektif temsillerin kendi kültürel ba¤lamlar›ndan soyutlan›p sonra da kiflinin 

kendisi veya di¤erleri taraf›ndan yapay ve uydurma bir ba¤lamda manipüle edilmesi e¤ilimidir." Buna 

çeflitli emsaller getirilebilir; S›rplar'›n 90'larda Yugoslavya'da uygulad›klar› fliddeti meflrulaflt›rmak için 

1389 Kosova Savafl›'ndaki "muhteflem zaferlerine" -sahte bir samimi zafer örne¤i- baflvurmalar›; 

Yunanistan'›n 90'larda Makedonya'n›n varl›¤›n› ve 2007'de NATO'ya girmesini engellemek için Büyük 

‹skender'in hat›ras›n› kullanmas›; Fransa ve ‹ngiltere'nin yaralar›n› sarmak için hâlâ medeniyet ve 

ayd›nlanman›n kaybettikleri kurucu olma s›fat›n› kullanmalar› gibi. Teksas'taki Alamo Savafl› Amerikan 

Demokrasisi'nin muzafferiyeti için yeniden formüle edilmifl bir baflka "muhteflem zafer"dir. Teksas'ta 

okuyan ö¤renciler Teksasl›lar'›n Alamo Savafl›'n› kaybetti¤ini ö¤rendiklerinde afallamaktad›rlar. Benzer 

biçimde Birleflik Devletler, gerçek düflman› Usame bin Ladin iken Irak Savafl›'n› meflrulaflt›rmak için 

Alexis de Tocqueville'in Amerika'da Demokrasi [Democracy in America] eserinde bulunan bir tepe 

üzerinde kurulu demokrasi feneri olarak Amerika Ahlak Yasas›'n› kullanm›flt›r. ‹ç yönelimli Püritenler 

aras›nda gerçek duygular› uyand›rmak için kullan›lan ahlak yasas› yaflad›¤›m›z milenyumun bafl›nda 

Irak Savafl›'nda Birleflik Devletler'in gerekçelerini -yöntemler Cenevre Anlaflmas›'na ayk›r› olsa da- asil 

olarak göstermek için kullan›lm›flt›r. Tocquevill Püritenler'in iflledi¤i suçlara, Amerikan yerlilerinin 

katledilmesine ve köleli¤e yüzlerce sayfa ay›rm›flt›r ama onunla kurulan iliflkide bu rahats›z edici 

gerçekleri görmeme yönünde bir e¤ilim vard›r. James Loewen Lies My History Teacher Told Me isimli 

eserinde Püritenler'in mitolojisini daha detayl› bir flekilde yap› bozumuna u¤ratmaktad›r. S›radan bir 

ABD vatandafl› için, Püritenler'in yerlileri katletti¤i ve de flükran günü yeme¤ini büyük reis ve yerlilerin 

beraberce yedikleri fleklindeki çocukça imaj›n yanl›fl oldu¤unu ö¤renmek Plüton'un bir gezegen olmad›¤›n› 

ö¤renmek kadar rahats›z edicidir. Yak›n tarih ve siyasette duyguötecilikle ilgili say›s›z örnek bulunmaktad›r. 

Geçmiflle k›yasland›¤›nda bugün kültür endüstrisinin yaratt›¤› duyguöteci strateji Aliya ‹zzetbegoviç 

ve Boflnaklar'a uygulanan soyk›r›m aç›s›ndan temiz görünmektedir. Bat›l› yazarlar Do¤u ve Bat› aras›ndaki 

kültürel bölünmenin gerçekleflmesi yönünde eserler kaleme al›rlarken ‹zzetbegoviç, samimi bir flekilde 

Do¤u ve Bat› aras›nda ortak, evrensel bir zemin aramaktayd›. Ayr›ca modernizmin tahrip edici güçleri 

karfl›s›nda ortak ba¤lar bulunmas›na yönelik bir ça¤r›da bulunuyordu. Ama buna ra¤men "fundamentalist" 

olarak nitelendirildi. Belgrat Yönetimi'nin aç›k soyk›r›m kampanyas› "etnik temizlik" olarak isimlendirilmifl, 

böylece soyk›r›ma karfl› olan uluslararas› anlaflmalardan kaç/›l/abilmifltir. As›l ac› gerçek Balgrat 

Yönetimi'nin bafllatt›¤› ve yürüttü¤ü çat›flmalar›n kasten "Bütün taraflar eflit biçimde suçlu" sözüne 

dönüfltürülmesidir. Bu ve benzeri duyguöteci taktikleri Genocide After Emotion: The Postemotional 

Balkan War isimli eserimde sistematik olarak inceledim. 

Gözler önünde bombalanan çok net Saraybosna resmine ra¤men duyguöteci ABD ve Avrupa kamuoyu 

soyk›r›m› görmemifl, hatta eski, iç-yönelimli ahlaki öfke, duygusal tepki ve kutsal fleylere sayg›s›zl›k 

ba¤lam›nda bir suç dahi görmemifllerdir. Bu imajlarla atbafl› giden duyguöteci retorik ve yorumlar 

S›rplar'› "Türkler'e" ve ‹slamc› radikallere karfl› kendilerini savunan kimseler olarak ortaya koymaktad›r. 

146

Halk, S›rp sald›rganl›¤›na karfl› durmak noktas›nda bu hususlar› düflünüp ahlaki bir öfke de¤il bezgin 

bir tutum göstermifltir. Karfl› olabilecek bütün söylemler de "Vietnam bata¤›"nda oldu¤u gibi çamura 

batma gibi duyguöteci bir korku ile bast›r›lmakta ve bu durum "Bu halklar birbirleriyle yüzy›llard›r 

savafl›yorlar" biçiminde rasyonellefltirilmektedir. 

Öteki-yönelimli tip Riesman'›n tan›mlad›¤› s›¤ konformist, kendini ve di¤erlerini manipüle eden 

kiflilikten daha karmafl›k, duygusal dramay› bir gerçeklik de¤il bir metin olarak kabul eden duyguöteci 

bir dikizciye dönüflmüfltür. Cenevre Anlaflmalar› da öteki-yönelimli toplum üzerinde gerçek bir etki 

yapma noktas›nda basit bir flekilde iç-yönelimli ve eskidir. Bu anlaflmalar ahlaki standartlar›n en az›ndan 

kendi yaflamlar› boyunca sürmesi gerekti¤ini düflünen iç ahlaki "jiroskoplara" veya ahlaki pusulalara 

sahip bireyler taraf›ndan yaz›lm›fllard›r. Öteki-yönelimli duyguöteci tip ise ahlaki standartlar›n çok h›zl› 

de¤iflti¤ini/de¤iflebilece¤ini, bundan dolay› da bireyin sonradan iyi veya kötü olarak de¤erlendirilemeyecek 

karfl›l›klar veremeyece¤ini kabul eder. 

Richard Rorty günümüzde bu e¤ilimi "ironi" olarak isimlendirmektedir. E¤er her bir olay tekrardan 

tan›mlanacaksa anlam› hemen de¤ifltirilir -Saraybosna pazar›nda asl›nda S›rplar Boflnaklar'› ay›klam›fl 

olsa da Boflnaklar'›n S›rplar'› ay›klad›¤›n› ileri süren absürt iddialar gibi- ve sonras›nda herhangi bir 

aç›klamaya duygusal olarak tevdi edilecek veya ba¤lanacak nokta ne olacakt›r? Riesman'›n terminolojisinde 

öteki-yönelimli veya benim duyguöteci tip dedi¤im mutlak "iç yorumcu" [inside-doposter] haline gelir. 

‹ç yorumcu -iyi bir sebeple- politikay› de¤ifltirmek için elinden hiçbir fley gelmedi¤inden onu sadece 

anlayabilece¤i sonucuna varan biri olabilir. Veya tüm politik meseleleri, içerden telefonla görüflebilece¤i 

birilerini bulmak olarak görmektedir. Bu da, ya bir iç halkaya kat›lmak ya da bir tane oluflturmak 

demektir; baz› iç yorumcular içerde olmaya can atarken di¤erleri bu kendilerine ne tip bir akran tatmini 

sa¤layacaksa sadece içeriyi bilmeyi amaçlarlar. (s. 181) 

Riesman'›n izleyenin politikay› de¤ifltirmedeki acziyeti tasviri, Amerika ve Avrupa'n›n herhangi bir 

ça¤dafl dramdaki gayr-i meflru politikalar› ve gayr-i ahlaki eylemleri engelleme acziyetine uygulanabilir. 

Riesman, öteki-yönelimli veya duyguöteci tipin kendi gerçek duygular›na temas edebilecek herhangi 

bir meselede kendisini hiçbir fley yapamaz hissetmesi konusunda okuru duyarl›laflt›rmaktad›r. Kültür 

endüstrisi medya arac›l›¤› ile sahte duygular üretme ve yayma noktas›nda oldukça güçlü görünmektedir. 

Ayr›ca, her birimiz, bu metni 1950'lerde yazarken bunlar› düflünemeyece¤inden dolay› birer iç yorumcuyuz. 

‹nternet ça¤›nda yafl›yor, 24 saat kesintisiz haber al›yor ve seleflerimizin ulaflamayaca¤› bilgilere s›n›rs›z 

ulaflabiliyoruz. ‹letiflimdeki bu mucizelere ra¤men görünen o ki pek ço¤umuz realite ile karfl›laflt›¤›m›zda 

yanl›fl› do¤ruya döndüremiyoruz. Ayr›ca akademi bireyleri âmil k›lma konusunda baflar›s›z olmaktad›r; 

çünkü hakim paradigma postmodernizm bütün anlamlar›n "dekonstrüksiyonunu" ve 

"merkezsizlefltirilmesini" sal›k verirken yeniden infla etmeye ve yeni anlamlar vermeye asla izin 

vermemektedir. Sonunda bu metnin tart›flma konusuna geri döndük: ‹zzetbegoviç'in yapay toplum 

elefltirisi ve otantik cemaat oluflturma iste¤i. Ça¤dafl sosyoloji de onun elefltirilerini dillendirmektedir, 

ama bu kolektif tuza¤›n d›fl›nda bir yol bulma umudundan vazgeçmifltir. 

Sonuç 

Otantik kifli ve gruplar›n, duyguöteci toplumun duygusal tepkileri manipüle etmesinin önüne nas›l 

geçilece¤ine dair metot ve yollar aramak bu çal›flman›n çerçevesinin d›fl›nda kalmaktad›r. Bu makalede 

147

amac›m ça¤dafl toplumlarda yarg›lamada bulunulurken biliflsel ve olgusal bilgiden daha fazlas›n›n yer 

ald›¤›n› ortaya koymakt›r. Gerçek duygusal tepkiler an›nda kültür endüstrisinin sahte duygusal tepkilerine 

uymak üzere dönüfltürülür. Sekulic ve araflt›rma ekibinin ortaya koydu¤u hoflgörülü, çok kültürlü Bosna 

çok az say›da akademisyenin dikkatini çekerken, Balkanlar'›n "eski kabile düflmanl›klar›n›n topra¤›" 

oldu¤u fleklindeki duyguöteci sloganlar ayn› anda milyonlarca insana ulaflmaktad›r. ‹zzetbegoviç'in 

kitab› Amerika'da sadece 18 kütüphaneye girebilirken, Huntington'un Aliya ‹zzetbegoviç'i yanl›fl bir 

biçimde fundemantalist olarak gösterdi¤i kitab› milyonlara ulaflabiliyor, çünkü bu kitap duyguötesi 

toplumda best-seller olmaktad›r. Bunlar›n hiçbirisi ‹zzetbegoviç ve Bosna'ya özgü de¤ildir; bu, duyguöteci 

toplumun herhangi bir otantik umut, iflbirli¤i ve hoflgörü mesaj›na verdi¤i hâz›r ve nâz›r tepkisidir. E¤er 

Dostoyevski "Büyük Engizisyoncu" bölümünü duyguöteci toplumu aç›klamak için yazm›fl olsayd›, ‹sa, 

mesaj›n›n nas›l yay›ld›¤›n› görmek için dünyaya döndü¤ünde tutuklanmazd›. Bunun yerine medya ve 

kültür endüstrisi taraf›ndan dikkatle tetkik edilir ve talk-show'lara ç›kar›l›rd›. Riesman, Baudrillard ve 

daha pek çok önemli yazara göre ‹sa "so¤ukkanl›", "sevimli" veya "haval›" görünürse kültür endüstrisi 

onu be¤enecektir. Ama di¤er taraftan ilk iflleri onun görünüflü, konuflmas›, geçmifli ile ilgili kusurlar› 

bulmak ve ö¤retilerindeki harmoni ve uyum öneren k›s›mlar› de¤il uyuflmazl›k öneren yanlar› öne 

ç›karmak olacakt›r. Muhtemelen ayn› kader Gandhi'den Martin Luther King'e kadar tarihte hoflgörü ve 

merhamet öneren tüm ahlak önderlerinin bafl›na gelirdi. Toplumun iç-yönelimli amaçlar›n› ve hoflgörüyü 

öteki-yönelimli, postmodern ve duyguöteci bir ça¤da sürdürmek tehlikeli ve ayk›r› bir ifltir. 

Niyetim ‹zzetbegoviç'in bu de¤erli amaçlar› tafl›yan ve kötü tepkiler alan tek kifli olmad›¤›n› 

göstermekti. Sosyologlar ça¤dafl toplumun çözüldü¤ünü ve ifllevsiz kald›¤›n› söylerken onun sessiz 

müttefiki olmaktad›rlar. Di¤erleri de bu tart›flmaya otantisitenin, gerçek hoflgörünün ve topluluk olma 

duygusunun nas›l ihya edilece¤ini tart›flarak kat›labilirler. E¤er geçmifl hatalar›m›zdan ders almazsak 

Bosna'n›n trajik kaderi Irak'ta veya herhangi bir yerdeki etnik temizlik olaylar›nda tekrar edecektir. 

Sosyoloji en nihayetinde kapal› ve ender olaylar›n de¤il evrensel prensiplerin incelenmesidir. 

Kaynakça 

Abramowitz, Morton (1993) Breakdown in the Balkans: A Chronicle of Events January 1989 to May 

1993. Washington D.C.: Carnegie Endowment. 

Adorno, Theodor. (1950) The Authoritarian Personality. New York: Harper. 

Agee, Chris (ed.) (1998) Scar on the Stone: Contemporary Poetry from Bosnia. Newcastle upon Tyne: 

Bloodaxe Books. 

Ahmed, Akbar (1992) Postmodernism and Islam. London: Routledge. 

_____ (1997a) "Ethnic Cleansing: A Metaphor for Our Time." Pp. 35-64 in S. Mestrovic (ed.), The 

Conceit of Innocence: Losing the Conscience of the West in the War Against Bosnia. College Station, 

TX: Texas A&M University Press. 

Almond, Mark (1994) Europe's Backyard War. London: Heinemann. 

Anzulovic, Branimir (1999) Heavenly Serbia. New York: New York University Press. 

Baudrillard, Jean (1996) No Pity for Sarajevo; The West's Serbianization; When the West Stands in for 

the Dead. Pp. 79-89 in T. Cushman and S. Mestrovic (eds.), This Time We Knew. New York: New York 

148

University Press. 

Bellah, Robert N. (1967) "American Civil Religion" Daedalus 96:1-21. 

Berg, Steven L. and Paul S. Shoup (1999) Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International 

Intervention. London: M.E. Sharpe. 

Berger, Peter and Thomas Luckman (1967) The Social Construction of Reality. New York: Doubleday. 

Boyle, Francis (1996) The Bosnian People Charge Genocide: proceedings at the International Court 

of Justice concerning Bosnia v. Serbia on the prevention and punishment of the crime of genocide. 

Amherst: Aletheia Press. 

Carnegie Endowment (1993) Breakdown in the Balkans: A Chronicle of Events January 1989 to May 

1993. Washington D.C. 

Christopher, Warren (1998) In the Stream of History: shaping foreign policy for a new era. Cambridge: 

Cambridge University Press. 

Cigar, Norman (1995) Genocide in Bosnia: The Policy of Ethnic Cleansing. College Station, TX: Texas 

A&M University Press. 

Cohen, Philip J. (1996) Serbia's Secret War: Propaganda and the Deceit of History. College Station, 

TX: Texas A&M University Press. 

Donia, Robert J. (1981) Islam Under the Double Eagle: The Muslims of Bosnia and Hercegovina, 1878- 

1914. New York: Columbia University Press. 

Donia, Robert J., and John Fine (1994) Bosnia-Hercegovina: a tradition betrayed. London: C. Hurst 

& Co. 

Durkheim, Emile ([1912] 1995) The Elementary Forms of the Religious Life. New York: Free Press. 

Glenny, Misha (1992) The Fall of Yugoslavia: the third Balkan war. Uppsala. 

Gutman, Roy (1993) Witness to Genocide. Longmead: Element. 

Hodson, Randy; Garth Massey and Dusko Sekulic (1994) "National Tolerance in the Former Yugoslavia" 

American Journal of Sociology 99(6): 1554-1558 

Huntington, Samuel. (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: 

Simon & Schuster. 

Izetbegovic, Alija. (1999) Islam Between East and West. Plainfield, IN: American Trust Publications. 

Letica, Slaven (1996) "The West Side Story of the Collapse of Yugoslavia" Pp. 163-86 in T. Cushman 

and S. Mestrovic (eds.), This Time We Knew: Western Responses to Genocide in Bosnia. New York: 

New York University Press. 

Malcolm, Noel (1994) Bosnia: a short history. London: Macmillan. 

Massey, Garth; Randy Hodson, Dusko Sekulic. (1999) "Ethnic Enclaves and Intolerance: The Case of 

Yugoslavia." Social Forces 78(2):669-93. 

Mestrovic, Stjepan (1994) The Balkanization of the West: the confluence of postmodernism and post 

communism. London: Routledge. 

______ (ed.) (1996) Genocide After Emotion: the postemotional Balkan war. London and New York: 

Routledge. 

______ (ed.) (1996) The Conceit of Innocence: losing the conscience of the West in the war against 

Bosnia. College Station, Texas: Texas A&M University Press. 

149

______ (1997) Postemotional Society. London: Sage. 

Riesman, David (1950) The Lonely Crowd. New Haven: Yale University Press. 

Sekulic, Dusko, Garth Massey, and Randy Hodson (1994) "Who Were the Yugoslavs? Failed Sources 

of a Common Identity in the Former Yugoslavia" American Sociological Review 59:83-97. 

Sekulic, Dusko (1997) "The Creation and Dissolution of the Multinational State: The Case of Yugoslavia" 

Nations and Nationalism 3:165-79. 

Tocqueville, Alexis. ([1845] 1945) Democracy in America. New York: Viking. 

Tonnies, Ferdinand. ([1887] 1964) Community and Society. New York: Free Press. 

United States Information Agency (1994) Public Opinion in Croatia: A Special Report. Washington, 

DC: Office of Research and Media Reaction. 

______ (1995) Public Opinion in Bosnia Hercegovina, December 1995. Washington, DC: Office of 

Research and Media Reaction. 

Zimmermann, Warren (1996) Origins of a Catastrophe. New York: Times Books. 

Zulfikarpasic, Adil, with Milovan Djilas and Nadezda Gace (1998) The Bosniak. London: C. Hurst & 

Co. 

Zupanov, Josip, Dusko Sekulic, Zeljka Sporer (1996) "A Breakdown of the Civil Order: The Balkan 

Bloodbath" International Journal of Politics, Culture and Society 9:401-22. 




Çok güzel bir sunumdu. Meslektafl›m olarak da, birkaç fleyi vurgulamas› dikkat çekiciydi. Aliya'n›n 

mesaj›, s›radan bir tolerans mesaj› de¤il, hakikaten o toplumun içinde yaflatt›¤›, gerçek bir tolerans mesaj› 

idi. Ben de buna çok önem veriyorum. Say›n Mestroviç'e, sunumundan dolay› çok teflekkür ediyoruz. 

Bununla ba¤lant›l› olarak, s›radaki sunum için sözü, say›n Hilmo Neimarlija'ya b›rakmak istiyorum. 

150


Bosna-Hersek Demokratik Eylem Partisi Meclis Üyesi 

“Üçüncü Yol” Tezi 

Hümanist edebiyattaki eserler; konusu ve tezi olan eserler olmak üzere 

ikiye ayrılır. Konusu olan eserler, yazarın isbatlamaya çalıflt›¤ı düflüncelerle 

bilinmekte ve okurların bu eserlere güven göstermeyece¤i önceden tahmin 

edilmektedir. Tezi olan eserlerde ise yazarın açıklamaya ve popülarize 

etmeye çalıflt›¤ı iddialar, karakterize edilmekte ve okurların bu eserlere 

güven gösterece¤i önceden tahmin edilmektedir. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Do¤u ve Batı Arasında ‹slam isimli eseri, tezi 

olan bir eserdir. Eserin tezi, üç integral dünya denetçisinin var oldu¤u ve 

daha fazla olamayaca¤ı fleklindedir. Çünkü onlar dünyaya tümel bakıflın 

üç elementar yolunu temsil etmektedir. Bunlar dinî, materyalist ve ‹slami 

bakıfllardır. Bu görüfller, ruhsal flekiller, din, sanat ve felsefedeki karakteristik 

ifadelerle bir bütün olarak dünyanın vizyonlarıdır. 

Söz konusu bakıfllar de¤erlendirme ve kıymet biçmeyi de kapsayan 

hayata dair bakıfllar olup her biri dünyada belirli ideolojik, siyasi, ekonomik 

ve sosyal bir oryantasyona aittir. Dinî ve materyalist görüfller monistiktir 

ve "kendi içlerinde mantıklı sistemlerdir." Birbirlerini kendi hükümleriyle 

devre dıflı bırakmakta ve kurulufl flekilleri ve amaçları açısından çeliflmektedir. 

‹slami akım ise zıt ve karflıt hükümlerin düalist sentezi olup orta yol ve zıt 

fleylerin kurumsal olarak barıfltırılmasının fleklidir. 

Aliya ‹zzetbegoviç, bu tezin teorik dayana¤ı olarak, madde hakkındaki 

klasik arafltırmaları ve gerçe¤in ruh ve madde yardımıyla maddi 

abstrasyonunu almıfltır. Her üç akım, ‹zzetbegoviç'in dedi¤i gibi, ruhun 

veya maddenin primar varlı¤ından ya da ruh ve maddenin eflzamanlı 

mevcudiyetinden hareketle dünyayı görme imkanlarını aramaktadır. Ruh 

varlı¤ına dayal› bakıfl, dinî akımdır, onun zıddı ise dünyanın madde varlı¤ıyla 

denk tutuldu¤u materyalist akımdır. Ruh ve maddenin bir arada varlı¤ına 

151

dayanan dünya bakıflı ise ‹slami akımdır. Dinî ve materyalist görüfl, birbirlerini devre dıflı bırakmakta 

ve birbirlerine ters düflmektedir. Çünkü her ikisi de aydınlanmıfl kapsamlı gerçek olarak, dünyanın 

tamamen kabul etti¤i bir evren resmi olarak anlaflılmaktadır. Fakat her iki akımda dünya, yarı ölçüde 

vardır ve her iki akım düflünce ile varlı¤ı, hayal ile gerçe¤i barıfltırmayı yarı ölçüde baflarmaktadır. ‹slami 

akım, dinî ve materyalist akımları reddetmemekle beraber zıtlıklarını dönüfltürmekte ve ruh ve maddeyi 

birlefltirerek yarımlardan bir bütün oluflturmakta; düflünce ile gerçe¤i barıfltırmaktadır. Do¤u ve Batı 

Arasında ‹slam kitabının ilk sayfalarında flöyle yazar: 

"E¤er yaln›zca madde olsayd›, materyalizm tek tutarl› felsefe olup, din tamamen manas›z bir tutuma 

dönüflürdü. Öte yandan e¤er sadece ruh varsa, insan da vard›r, hayat ise din ve ahlak olmadan 

anlams›zd›r. En yüksek flekli insan hayat›nda gerçekleflen ruh ve madde birli¤i prensibinin ad› ise 

‹slam’d›r. ‹nsani anlay›fl›n gerçekleflmesinde varoluflun bütün zoolojik hususlar› da teyit ediliyorsa, 

insan hayat› tutarl›d›r. Esas itibar›yla insandaki bütün tutars›zl›klar, biyolojik hayat›n dince 

reddedilmesinden veya insan›n materyalist zihniyet taraf›ndan inkar edilmesinden kaynaklanmaktad›r." 

"Bazıları, tabiatı düflünerek gördükleri düzen ve emniyetin büyüsüne kapıl›r ve tabiatı tek hakikat 

ilan ederler. Di¤erleri ise hareket noktası olarak insanı alırlar ve insanın ruhunda gözleri yıldızlarla süslü 

gö¤e dikerek yaflamaya de¤er veren yeni bir anlam bulurlar. Üçüncü grubu oluflturan biz ise, insanın 

dünyadaki eflsiz varlı¤ını görüyoruz. Ruh ebedidir, insan ise zamanla sınırlanmıfltır ve bu zaman içinde 

ihmal edilemeyecek bir vazifesi vardır." 

"Eskiler iki varl›ktan, ruh ve maddeden bahsederlerdi. Bununla; farkl› kaynakl›, farkl› özellikli, 

birbirinden kaynaklanmayan ve birbirine dönüfltürülemeyen iki temel prensip, bambaflka iki dünya, 

bambaflka iki düzen ifade ediliyordu. Dünyan›n en ayd›n ve ak›ll› flahsiyetleri bile, bu meseleye farkl› 

aç›lardan yaklafl›m›n mümkün olmas›na ra¤men, böyle bir ay›r›m yapmaktan kurtulamam›fllard›r. Bu 

iki dünyay› zaman bak›m›ndan ayr›; fakat birbirinin devam› -'flimdiki' ve 'gelecekteki'- veya gerçe¤e 

daha yak›n, özellikleri ve anlamlar› bak›m›ndan de¤iflik, fakat ayn› anda birarada mevcut olarak 

görmemiz mümkündür. Düalizm insanın en köklü hissiyatı olmakla beraber en yüksek felsefesi de¤ildir. 

Aksine bütün büyük felsefe ekolleri monistik idiler. ‹nsanların yaflayıfl, duyufl ve dünyayı düalistik olarak 

idrak edifllerine ra¤men, her felsefe ve fikrin tabiatında gerçekte monizm yatmaktadır. Felsefenin, 

düalizme tahammülü yoktur. Buna ra¤men bu gerçek fazla bir fley ifade etmemektedir. Çünkü düflünce, 

kendisinden yüksek olan hayata hakim olamaz. Daha do¤rusu insan olmamız itibarıyla biz, iki gerçek 

içinde bulunmaktayız. Biz bu iki dünyayı inkar edebiliriz, reddedebiliriz; ama onların dıflına çıkmamız 

mümkün de¤ildir. Hayat, kendisini ne kadar anladı¤ımıza ba¤lı de¤ildir." 

Aliya ‹zzetbegoviç, dünyaya dair üç bakıfl tezinin düflünsel sunumunu, farklı sistemlere ve alanlara 

ait görüfller yardımıyla gerçeklefltirmifltir. Genel olarak Hıristiyanlık, ‹slam ve Yahudi din gelene¤inden 

kavramlar ile Batı'nın felsefe mirasından, sosyalizm ve kapitalizmin siyasi teorisinden görüfller kullanmıfltır. 

‹zzetbegoviç, üzerinde çok büyük etki bırakan ve "Batı'nın felaketinin" baflında, yüksek kültürlerinin 

152

tarihini ve hayatlarındaki eflzamanlı olaylar›n cetvelini sergileyen Oswald Spengler'i örnek alarak Do¤u 

ve Batı Arasında ‹slam kitabının baflında, dinî, materyalist ve ‹slami görüfllerinin üç katlı iç 

konstrüksiyonunda, üç sıra görüflle zıtlıklar cetvelini sergilemifltir. Spengler'in, tarihî ça¤daflları Platon, 

Farabi ve Goethe'dir ve tarihî olarak eflzamanlı olaylar; Atina'nın kalkınması, Emevî sanatının geliflmesi 

ve Rokoko'dur. Çünkü Yunanistan, Arabistan ve Batı kültür hayatıyla aynı dönemde meydana gelmifllerdir. 

‹zzetbegoviç'te, dinî ve materyalist görüfllerde aynı yerlere ve de¤erlere sahip kavramlar olarak düflünce 

-varlık veya ruh- beden zıtlı¤ı, hareket noktasıdır. Bu kavramların insan içinde barınması ‹slam görüflünde 

olur. Spengler'in cetvellerine nazaran sınırlı olmasına ra¤men, ‹zzetbegoviç'in cetveli yetmiflten fazla 

kavram ve olay çifti içermektedir. Do¤u ve Batı Arasında ‹slam kitabında bu kavramlarla dinî ve 

materyalist görüfller karflılıklı zıtlar, ‹slami görüfl ise bu ikisinin sentezi olarak gösterilmifltir. Di¤erlerinin 

yanı sıra bunlar zıt kavram çiftleridir: Özne ve nesne, organizma ve mekanizma, kutsal sır (tabu) ve 

problem, de¤erler mahkemeleri ve mantık mahkemeleri, etik ve matematik, düflünce ve ihtiyaç, ideal 

ve menfaat, fikir ve faktör, günah ve zarar, ilham ve zeka, sezgi ve deneyim, stil ve fonksiyon, estetik 

flekillendirme ve teknik gelifltirme, yaratma ve evrim, mutlak mahkeme ve entropi, kendi üzerinde güç 

ve tabiat üzerinde güç, kültür ve medeniyet, hümanizm ve ilerleme (yükselme), drama ve ütopya, kiflilik 

ve toplumsal birey, insan onuru ve sosyal güvenlik, dinde bir çizgisi ve medeniyette gençlik çizgisi, 

kutsal bir fley olarak evlilik ve bir sözleflme olarak evlilik... ‹lk kavramlar dinî, ikinci kavramlar ise 

materyalist görüflü temsil etmektedir. 

Karflıtlar uzayında, ‹slami açıdan sunulan kavram ve olaylar anahtar role sahiptir. Burada, dinî ve 

materyalist bakıfl açısından karflıt kavram ve olayların ‹slami sentezi gösterilmektedir: Dua ve temizlik 

ba¤lantısı olarak namaz; sadaka ve vergi sentezi olarak zekat; manastır, ibadethane ve sanat galerisini 

bir arada gösteren cami; sosyal sınıfların tezahürü olan okullar, laboratuvarlar ve fabrikalar, di¤er tarafta 

da manevi birli¤in ve toplum sınıflarının birleflti¤i yer olarak cami... Fakat önde gelen kifliler, dünyaya 

zıt ve farklı bakanların temsilcileri ve onların ‹slami görüflün birli¤inde birleflmesi ‹sa, Musa ve 

Muhammed'dir. Max Weber kendi sosyolojisinde, kültürel veya büyük dinleri; dünyadan so¤utan ve 

kurtaran dinler, dünyaya uyum sa¤layan ve dünya nimetlerini elde etmek için çabalayan dinler ve dünyayı 

ele geçirme ve bu ve öbür dünya vaatlerini ve mutluluklarını birlefltiren dinler olarak belirtmifltir. Aliya 

‹zetbegoviç de benzer bir flekilde üç dünya bakıflının temel dinî ve manevi tanımlamalarını yapmıfltır. 

Dinî görüflün otantik ve manevi temsilcisi Hıristiyanlık'tır. Materyalist görüflün dinî ve manevi ana 

temsilcileri ise geleneksel Yahudilik ve bu dünyaya yönlendiren do¤a bilimleri mantalitesidir. ‹slami 

görüflün dinî ve manevi temsilcisi ise hem bu dünya hem de öbür dünya iyiliklerinden efl zamanlı olarak 

söz eden kurumsal bir din ve geliflmifl bir düflünce olarak ‹slam'dır. Cetvelin mesajı, ‹slam'ın geleneksel 

maneviyat ile modern bilim arasında bulundu¤u, Hıristiyanlık ve Yahudilik arasında dinî olarak ba¤lantı 

oldu¤u, kültürde flahsi, özel hayatla ilgilendi¤i gibi medeniyette de toplumsal, açık hayatla ilgilendi¤idir. 

Bu aynı zamanda, iki karflıt görüflün ve ortada yer alan -üçüncü- barıfltırıcı dünya görüflünün iç manevi 

tarafı veya düflünsel-yapısal tezidir. ‹zzetbegoviç'e göre ‹slam'ın bu konumda oldu¤unu, onun dinî ve 

materyalist görüfllere tek taraflı, haricî ve zıt olarak bakması göstermektedir. "‹slam'ın orta konumu 

(istidatı), onun iki karflıt taraftan gelen saldırılara karflı sürekli kendini savunmak zorunda oldu¤unda 

da görülmektedir: Fazla do¤al, materyal, bu dünyaya ait oldu¤u fleklinde elefltiri yönelten Dinden ve 

153

Dine; bilimsel olmadı¤ı, mistik elementler içerdi¤i fleklinde elefltiri yönelten bilimden… ‹slam tektir; 

fakat insan gibi onun da bedeni ve ruhu vardır, ‹slam'ı inceleyenlerce tamamen farklı görünmesi farklı 

bakıfl açısına ba¤lıdır: materyalistler ‹slam'ı her zaman sadece bir din ve mistik olarak görecektir ('sa¤' 

tandans), Hıristiyanlar ise ‹slam'da sürekli toplumsal ve siyasi hareket ('sol' tandans) göreceklerdir. Bu 

bakıfl açılarından', ‹slam'ın karakteristik yolu, daha do¤rusu orta konumu belirlenebilir." 

Aliya ‹zzetbegoviç üç dünya görüflünün içeri¤inin tarihî sunumunu ‹kinci Dünya Savaflı'ndan sonra 

Dünya'da aktüel olan ayrılıkçılık ve gerilim süreçlerinde göstermifltir. Do¤u ve Batı Arasında ‹slam kitabını, 

geçen asrın altmıfllı yılların›n sonu ile yetmiflli yılların›n içerisinde yazmıfltır. Sadece primar kültürel-tarihî 

öneme sahip oldukları daha önceki dönemlerden farklı olarak o dönemde Do¤u ve Batı'nın açık jeopolitik 

önemi vardı. Yirminci yüzyılın ikinci yarısında Do¤u ve Batı, dünyanın ideolojik, siyasi ve ekonomik 

ayırımında olan taraflardı. Bu ayırım küresel akıma sahipti ve sosyalist ve kapitalist bloklar arasındaki zıtlık 

olarak dönemin ciddi gerilimlerine neden olmaktaydı. Batı'nın demokratik ülkelerinde bu ayırım bireysel 

özgürlükler ve zorunlu güçler arasındaki zıtlık olarak gösteriliyordu. Her iki blokta, bütün dünya, akımların 

anlamlarına ve pratik sonuçlarına uyarlanmaya çalıflılıyordu; Do¤u'nun sosyalist ülkelerinde ise toplumsal 

adalet ve sınıfsal kölelefltirme arasındaki zıtlık olarak gösteriliyordu. ‹nsanlık iki gruba ayrılmıfltı ve bloksal 

ayırıma direkt olarak dahil olmayan milletler, kapitalizm veya sosyalizm yolunda kendi kaderleriyle 

yüzleflmeye ve onları kabullenmeye zorlanıyordu. Bu iki siyasi ve ideolojik seçene¤in kavgasında, her iki 

blokta dine karflı olan tutum, büyük öneme sahipti. Batı'da dine ve dinî gelene¤in de¤erlerine saygı 

duyuluyordu, Do¤u'da ise din formal-hukuksal kabul ediliyordu; ancak ideolojik olarak reddediliyor ve 

toplumsal olarak sınırlandırılıyordu. Bu flartlar altında Do¤u ve Batı Arasında ‹slam isimli eserin bafll›¤› 

süphesiz ‹slam'ın jeopolitik ve ideolojik tematizasyonuna, Müslüman ülkelerin dünyadaki bloklaflmada 

yerini belirlemesine iflaret ediyordu. Ve gerçekten eserde flimdiki zamanın sınıflandırılmasından hareket 

edilmifltir. Bu sınıflandırma, dünyanın bloklara ayrılmasında ve bu ayırımda Müslüman halkın konumunda 

kendini göstermektedir. Aliya ‹zzetbegoviç, dünya ideolojik ve siyasi kutuplaflmasının temellerinde, dinî 

ve materyalist dünya bakıflları arasındaki elementar zıtlı¤ın yattı¤ını düflünüyordu. Dinî görüflün tarihî 

temsilcisini kapitalist Batı'da, materyalist görüflünkini ise sosyalist Do¤u'da tanıtmıfltır. Buna uygun olarak, 

Üçüncü Yol tezi, dünyanın aktüel tarihî sorununun do¤al çözümü olma önemine sahipti. Do¤u ve Batı 

Arasında ‹slam kitabının girifl bölümünün ilk cümleleri flöyledir: 

"Ça¤dafl insan, uzun zamandır süregelen ve sonu kestirilemeyen çetin bir ideolojik çatıflma içinde 

bulunmaktadır. Hepimiz, aktif veya pasif, fail veya kurban olarak, bu çatıflmanın içine itilmifl bulunuyoruz. 

Bu dev karflılaflmada acaba ‹slam'ın yeri nerededir? Bugünkü dünyayı flekillendirmede ‹slam'ın herhangi 

bir rolü var mıdır? Bu kitap iflte kısmen de olsa bu soruyu cevaplandırmaya çalıflacaktır." 

Girifl bölümünün sonunda ise flöyle demektedir: 

"‹ncelemekte oldu¤u ve cevaplandırmak istedi¤i problemlere göre bu kitap, flimdiki tarihî vaziyetin 

en bariz özelli¤iyle ilgilenmektedir. Bu özellik, esasında dünyanın ideolojik çatıflma halinde, birbirine 

zıt iki blo¤a ayrılmıfl bulunmasıdır. Bu durumun temelinde ideolojik çatıflma vardır. Fikirlerin çatıflması 

geçmiflte herhangi bir devirde oldu¤undan daha açık bir flekilde yansımakta ve tamamen pratik ve belirli 

flekiller almıfl bulunmaktadır. Manzara günden güne yeni yeni teferruat ve tezahüratla tamamlanmakta; 

154

kutuplaflma acı veren, hemen hemen elle tutulur bir açıklıkla ve hızla devam etmektedir. Bugün fikrî, 

hissî ve siyasi bakımlardan birbirinden tamamen ayrı iki dünya vardır. ‹nsan dünyasının esas ikilisi 

hakkındaki tarihî devasa tecrübe gözlerimizin önünde cereyan etmektedir. Böyle olmakla beraber 

dünyanın bir kısmı, bu kutuplaflmadan uzak kalıyor ve bunun büyük bölümünü ‹slam memleketleri teflkil 

ediyor. Bu gerçek hiç de tesadüfi de¤ildir. Müslüman milletler, cereyan eden ideolojik çatıflmada 

kendilerini alakadar eden hiçbir fleyin olmadı¤ını hissediyorlar. Dolayısıyla aktif bir tutum ifade 

edemiyorlarsa da, bunu tarafsızlık içine girerek ifade ediyorlar. Müslüman ülkelerin bu fikrî ve siyasi 

ba¤ımsızlaflma süreci devam edecektir. Fakat bu tarafsızlık sadece siyasi bir tarafsızlık de¤ildir… ‹slam, 

sosyalizmle Hıristiyanlı¤ın hakikat paylarını sadece tanımakla kalmıyor, bilakis üzerinde ısrarla duruyor. 

Çünkü e¤er sosyalizm yalansa, o zaman ‹slam da tam hakikat de¤ildir. ‹slam'ın do¤rulu¤unu isbat etmek 

sosyalizm ve Hıristiyanlı¤ın do¤rulu¤unu ve aynı zamanda hakikatlerinin noksanlı¤ını da isbat etmek 

demektir. fiu tarihî anda, ‹slam'ın özel durumu iflte budur. ‹slam'›n flans›n›, mutlaka bu iki dünyadan 

birinin ret veya imhas›nda görmesi gerekmez. Onun üstünlü¤ü, onların hakikat paylarını tanımasındandır. 

Tarihî ifadesi mevcut bloklar olan dünyadaki zıddiyetler ancak ve ancak bu iki dünyanın adalet paylarını 

da kapsayacak üçüncü bir dünyanın kurulmasıyla yenilebilir. Birbiriyle çatıflan ideolojilerin, a¤ırlıklarıyla, 

insanlı¤a empoze edilemeyece¤inin ve bir senteze, orta pozisyona do¤ru gidilme mecburiyetinin aflikar 

oldu¤u bu zamanda, biz göstermek istiyoruz ki, ‹slam, bu tabii fikir seyrine ahenkli bir tarzda bafllıyor, 

bu fikirleri kabul ve teflvik ediyor ve peyderpey onların en tutarlı ve kamil ifadesi oluyor. Do¤u ile Batı 

arasında geçmiflte birçok defa bir köprü vazifesini görmüfl olan ‹slam, günümüzün kutuplaflmıfl dünyasında 

kendi öz misyonunun farkında olmalıdır. Geçmiflte eski medeniyetler ile Avrupa arasında aracılık yapmıfl 

olan ‹slam, bugün, bu dramatik çıkmaz ve alternatifler zamanında, bölünmüfl dünyada, 'aracı millet' 

rolünü tekrar devralmalıdır. Üçüncü, yani ‹slami yolun manası iflte burada yatmaktadır." 

Kur'an-ı Kerim'in Bakara Suresi'nde (ayet 143), biz Müslümanlar için "orta toplum/ummetun vasatun" 

denilmektedir. Müslüman ümmetin bu orta pozisyonunu, esensiyalisik ve tarihî olarak tematize etmek 

mümkündür. Esensiyalistik tematizasyon, insan birli¤inin sürekli ve birbirlerine ters düflen belirleyicilerinin 

varlı¤ını tahmin etmektedir. Buna karflı, üçüncü, orta ve dengeyi kuran belirleyicilerin varlı¤ını tahmin 

eder. Esensiyalistik aracılık, Müslüman yazarlara tanıdıktır. Ça¤dafl Müslüman yazar Ahmed Akbar'ın 

dedi¤i gibi, ‹slam'daki denge esensiyaldir ve en çok da toplumda esensiyaldir. Ahmed'e göre bugünkü 

anlayıflı belirleyen fley, ‹slam'da din ve dünya arasındaki (religion ve dünya) dengedir. Tarihî tematizasyon, 

insanlı¤ın tarihî hayatının yüksek flekillerini esas alır. Tarihî rekonstrüksiyonlarda ve Dünya Tarihi'nin 

panoramalarında, ‹slam ve Müslümanlar'ın orta yerini tesbit etmektedir. Dinî ve do¤al flartlandırılmalarını 

esas alarak Dünya Tarihi'nin böyle bir panoramasını ilk defa yapan düflünür, tarih felsefesinin temellerini 

atan ‹bn Haldun idi. ‹slam'ın manevi-tarihî dünyasına esensiyalistik ve tarihî yaklaflımlarının en önemli 

modern sentezini ‹slam'da Dinî Düflüncenin/Tefekkürün Yeniden Teflekkülü'nde Muhamed ‹kbal 

gelifltirmifltir. ‹slam'ın en önemli Batısal tarihî konumlandırılmasını, en etkin felsefî-tarihî eserlerin 

yazarları, Hegel ve Spengler yapmıfltır. Hegel, insanlık tarihinin geliflim sürecini, dünya ruhunun Do¤u'dan 

Batı'ya do¤ru hareketi olarak açıklarken, ‹slam'ı Do¤u'nun revolüsyonu olarak belirleyerek onu Batı'ya 

yerlefltirmifltir. Spengler, zaman ve mekan açısından her kültürle temasta bulunan tek kültür olarak 

yüksek kültürler grubunda yer alan ‹slam'ı, Arap kültürünün zirvesi olarak belirtmifltir. Aliya 

155

‹zzetbegoviç, Do¤u ve Batı Arasında ‹slam eserini ‹slam'ın ideolojik ve kültürel marjinalitesi döneminde 

ve Müslüman milletlerin, dünya iradesinin ve gücünün ekonomik ve politik olarak bloksal taflıyıcılara 

ba¤ımlı oldu¤u bir dönemde yazmıfltır. ‹slam ve Müslümanlar'ın bulundu¤u bu konumu do¤al olmayan 

bir durum olarak hisseden kendisinden önceki birçok Müslüman entelektüel gibi o da ‹slam'ın ve 

Müslümanlar'ın do¤al pozisyonunu bildi¤ine ve bu pozisyonun açıkça tanıtılması gerekti¤ine inanıyordu. 

Bununla beraber, bunun birinci sırada ‹slam'ın geleneksel Müslüman yorumlarından ve ‹slami olmayan 

ideolojik sınıflandırma, engelleme ve manipülasyonlardan kurtarılması anlamına geldi¤ini düflünüyordu. 

Bundan dolayı Do¤u ve Batı Arasında ‹slam, ‹slam ve ümmetin orta konumunu esensiyalistik ve tarihî 

olarak göstermeye çalıflmıfltır. Esensiyalistik sunumunda çeflitli disiplinlere ait terimleri ve terim 

çiftlerini kullanmıfltır. Tarihî sunumda ise, tarihin ve modern ça¤ın tarihî uyanıflının çeflitli alanlarına 

ait örnek ve durumları kullanmıfltır. Dayanak aldı¤ı literatür ise genel olarak Batılı yazarların eserleriydi. 

Yirminci yüzyılın sonunda kendini Avrupa ve Batı Medeniyeti'nin koynunda bulan en batıdaki 

Müslüman milletin bir üyesi ve dünya okullarında e¤itim alan bir Müslüman entelektüel olarak Aliya 

‹zzetbegoviç, Müslüman yazarların eserlerinden ziyade Batılı yazarların eserlerini tanıyor. Batılı yazarların 

eserleri arasından düflüncelerinin flekillenmesini en fazla etkileyen kitaplar, ilk gençlik ça¤ında Batı'da 

en popüler felsefî eserler olan kitaplardı. Spengler'in Batı'nın Felaketi/Der Untergang des Abendlandes 

adl› eseriyle Henri Bergson'un Yaratıcı Evolüsyon/L' evolution creatrice'si bunlar aras›nda yer alıyordu. 

Aliya bu kitaplarda, Karl Marx'ın siyasal-ekonomik ö¤retisinin ve Charles Darwin'in evolüsyon hakkındaki 

arafltırmalarının tek taraflılı¤ı hususunda düflünsel teflvik ve kanıtlar bulmufltur. Bununla beraber 

‹zzetbegoviç'in üç görüfl hakkındaki tezinin ortaya çıkmasında ve geliflmesinde en önemli etkiye sahip 

düflünce Muhamed ‹kbal'in felsefî düflüncesidir. Do¤u ve Batı Arasında ‹slam ba¤ındaki motto, Cavidname'nin 

güçlü bir mısrasıdır. Bu mısra ondan sonra geleceklerin anlamını haber vermektedir. Bu da 

‹kbal'in ‹slam'daki Dinî Düflüncenin/Tefekkürün Yeniden Teflekkülü eserindeki düflüncesinin kiflisel 

anlayıflının sunumu olarak algılanabilir. Bu düflüncede, ça¤dafl dönemin en derin ve en keskin Müslüman 

görüflü kendini göstermifltir ve bu düflüncenin Aliya ‹zzetbegoviç'i çok derin etkilemesi do¤aldır. ‹slam'da 

Dinî Düflüncenin/Tefekkürün Yeniden Teflekkülü adl› eserinde ‹kbal, di¤erlerinin yanı sıra, flöyle demifltir: 

"‹slam'da, manevi ve dünyevi iki farklı alan var de¤ildir, bir fiilin do¤ası, önemi ne kadar dünyevi 

olursa olsun, meydana geldi¤i manevi faktörü ile belirlenmektedir. Bu fiilin, en sonunda, karakterini 

belirleyen görünmez, düflünsel 'arkasıdır'. Arkasındaki hayatın sonsuz karmaflıklı¤ından ayrı bir biçimde 

meydana geldiyse fiil geçici ve basittir; bu karmaflıklı¤ından ilham aldıysa manevidir… ‹nsan olarak 

adlandırılan birlik, dıfl dünya olarak adlandırdı¤ımız fleye nazaran nasıl davrandı¤ına bakıldı¤ında 

bedendir; fakat davranıflının son hedefine ve idealine göre nasıl davrandı¤ına baktı¤ınızda ise o ruh 

veya gönüldür. Etkili bir ideoloji olarak 'Tevhidin' anlamı eflitlik, dayanıflma ve özgürlüktür. " 

Do¤u ve Batı Arasında ‹slam eserinde, bir tezin açıklanmasına ve popülarize edilmesine hizmet eden 

herhangi bir eserde oldu¤u gibi boflluklar, anlaflılmayan ve birbirine zıt yerler tesbit edilebilir. Bununla 

beraber Aliya ‹zzetbegoviç'in bu hayat eseri için Northrop Frye'nin, Oswald Spengler'in Batı'nın Çöküflü 

eseri için define etti¤i ifade geçerlidir: E¤er insan, söylemek istedi¤i fleyin yanlısıysa hiçbir hata, karflıt 

görüfl veya aflırılık genel amacı iptal etmeyecektir. 

156

Ahmet DEMRHAN 

Yazar 

Avrupa ve Aliya: 

Aliya Hakk›nda Konuflamamak 

Burada Aliya ‹zzetbegoviç'in durdu¤u yeri tan›mlamaya, belki de daha 

çok anlamaya çal›fl›rken, öncelikle konuflmama neden Aliya hakk›nda 

konuflamamak fleklinde bir bafll›k seçti¤imi aç›klamam gerekir. Aliya 

hakk›nda düzenlenmifl bir sempozyumdaki bir konuflmada, Aliya hakk›nda 

konuflamamaktan bahsetmek, tuhaf görünebilir; ama elbette ki belli bafll› 

sebepleri bulunmaktad›r. Bunlar› kabaca iki nedenle izah etmek 

mümkündür. Birincisi kendimi Aliya hakk›nda konuflmaya yeterli ve 

hatta yetkili görmememdir. Aliya'yla tan›fl›kl›¤›m kitaplar›ndan ve Tarihe 

Tan›kl›¤›m adl› hayat hikayesinin çevirmeni olmamdan kaynaklan›yor. Yine 

de meselenin bu öznel taraf›na, sanki Aliya'ya uzak bir mesafeden bakmam› 

gerektirecek bu duruma, Aliya'ya, yine öznel anlamda hayli "yürekten" 

tan›yormuflcas›na "yak›nl›k" duymam da eklenebilir. Ama bu durum da beni 

Aliya hakk›nda konuflma konusunda yeterli ve hatta yetkili k›lmaz. Bu 

yüzdendir ki, burada, Aliya hakk›nda konuflurken, meselenin bu taraf›n›n 

ak›lda tutulmas›n› sal›k vermek durumunday›m. 

‹kincisi de "belirli bir ba¤lam›" göz önünde bulundurdu¤umuzda Aliya 

hakk›nda konuflman›n biraz zor oldu¤unu düflünmemdir. Aliya üzerinde 

iki-üç y›l, hatta daha uzun bir süre çal›flsam dahi yine de Aliya hakk›nda 

konuflman›n zor oldu¤u kanaatini tafl›yorum. Bu zorluk onun flahs›ndan, 

mücadelesinden, durulu¤undan, tevekkülünden ve burada sayamayaca¤›m 

kadar çok flahsi özelliklerinden; dahas› Bosna için "temsil" etti¤i yerden 

kaynaklanan bir zorluktur. 

‹flte bu nedenle, burada, Aliya'y› "belirli bir ba¤lam" üzerinden anlamaya 

çal›flaca¤›m. Bu "belirli ba¤lam" da Avrupa olacakt›r. "Avrupa" derken, 

bir "k›ta" olarak Avrupa'dan de¤il, özellikle 20. yüzy›l›n bafllar›nda kendisini 

iyiden iyiye hissettirmifl olan bir "Avrupa"dan; Ayd›nlanma ile ortaya ç›kan, 

sonra çeflitli elefltirilerle birlikte kendisine yeni bir yön vermeye çal›flan bir 

157

"ilke", bir "düflünce" olarak "Avrupa"dan bahsediyorum. Baflka bir ifade ile kifliyi yönlendiren ve kiflinin 

de ona do¤ru yönlendirdi¤i bir ilke olarak "Avrupa"dan. 

Böyle bir "Avrupa fikri" son zamanlarda gündemde önemli bir yer iflgal etmektedir. Özellikle 

Avrupa'n›n düflünce yap›s›n› ve felsefî yaklafl›m›n› vermeye çal›flan bu düflünce sadece Avrupa'da 

kalmam›fl, Avrupa d›fl›na da yay›lm›fl, orada da kendisine izler bulmufltur. K›saca ifade etmek gerekirse, 

"bir fikir olarak Avrupa", flimdiki insan haklar› alg›lay›fl›ndan ulus-devlete, vatandafll›k kavray›fllar›ndan 

hukuk ve yasan›n kendisini meflrulaflt›rma tarzlar›na kadar sadece bu adla an›lan k›tada de¤il küresel 

düzeyde kendisini hissettiren bir "ba¤lam"› iflaret etmektedir. Bu ba¤lamdan yola ç›karak ve Aliya'n›n 

Avrupa'daki denklerini de göz önünde bulundurarak onun böylesi bir ba¤lamda nerede durdu¤una 

bakmaya çal›flaca¤›m. 

"Bir fikir olarak Avrupa" düflüncesinin önde gelen savunucular›ndan birisi ünlü Frans›z düflünür 

Jacques Derrida'd›r. Ancak Derrida'n›n bir baflka özelli¤i daha vard›r. O; "Avrupa fikri"nin ancak kendisini 

dönüfltürerek ayakta kalabilece¤ini vurgular ve bu "fikir"in "Avrupa-merkezci" unsurlar›n› deflifre etmeye 

çal›fl›r. Avrupa'n›n kendi ilkesine varabilmesi için kendini baflkalar›n›n gözüyle elefltirebilmesi, en az›ndan 

kendisini baflkalar›n›n elefltirisine açmas› gerekti¤i yönünde çok ciddi vurgular yapar. 

Bununla birlikte Derrida'n›n Güney Afrika'daki ›rk ayr›mc›l›¤› konusunda önemli mücadeleler vermifl 

ve y›llarca hapis yatm›fl Mandela hakk›nda enteresan bir yaz›s› vard›r. Mandela'n›n sadece çekti¤i 

s›k›nt›lardan dolay› de¤il, asl›nda mücadelesinin yöneldi¤i ›rk ayr›mc›l›¤›n›n kayna¤› da olabilecek bir 

"Avrupa fikri"ne s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u için de takdir edilmesi, kendisine "hayran" olunmas› gerekti¤ini 

belirtir. Mandela'ya neden hayran olunmas› gerekti¤ine dair bir tak›m sebepler ortaya atar. Mesela 

Mandela, ›rk ayr›mc›l›¤›na karfl› olan mücadelesini sürdürürken, yani Avrupa'dan gelen bir etkiye 

karfl› mücadele ederken, bu mücadelesini dayand›rd›¤› "insan haklar›" konusundaki fikirlerini de 

Avrupal› yasalar çerçevesinde kurdu¤undan bahseder. Avrupa'n›n çok uza¤›nda y›llarca yaflad›¤› bir 

hücrede, Avrupal› yasa fikrini kendisinde ve mücadelesinde cisimlendirmeye çal›flm›flt›r. 

Di¤er taraftan yine "insan haklar›" temas› üzerinden gidersek, mesela yine ›rk ayr›mc›l›¤›na karfl› 

Amerika'daki mücadelede, Talat Asad'›n da dikkat çekti¤i üzere, bugün birer "simge" haline gelen iki 

önemli isim aras›nda bir ikilikle karfl›lafl›r›z. Amerika'da "insan haklar›" meselesinde, özellikle siyahlar›n 

haklar› konusunda Malcolm X ve Martin Luther King kendi davalar›n› sürdürürken, "bir fikir olarak 

Avrupa" düflüncesini daha iyi anlayabilece¤imiz bir çerçeve sunmufllard›r bize. 

Örne¤in Malcolm X kendilerine yap›lan zulmü dünyan›n duymas› için "insan haklar›" kavram›na 

baflvurmay› önerir. Amerika içinde kendilerine yap›lan zulmü "insan haklar›" kavram›na baflvurarak 

ortaya koyup Amerika d›fl›nda kendilerine destek verecek unsurlar bulabileceklerini düflünmektedir. 

Yani, bir anlamda, Malcolm X, Amerika'daki bir zulme karfl› "bir fikir olarak Avrupa"n›n oluflmas›ndaki 

önemli kaidelerden birisini yard›ma ça¤›rmakta ve bu anlamda, Derrida'n›n Mandela'da "hayran" olunmas› 

gereken unsur olarak dikkat çekti¤i bir duruma yak›n düflmektedir. 

158

Malcolm X'in bu ça¤r›s›, en az›ndan "stratejik" olarak de¤erlendirilebilecek belli aç›lardan yerinde 

olmakla birlikte gözden kaçan bir konu vard›r. Amerika içinde "insan haklar›" kavram›n›n hiçbir yeri 

yoktur. Yani kendi d›fl›ndan "insan haklar›"n›n savunucusu gibi görünen Amerika'da, "insan haklar›"ndan 

konuflarak hakl›l›¤›n›z› savunman›z›n hiç bir karfl›l›¤› yoktur. Bunun en güzel örne¤ini de Martin Luther 

King vermektedir. O da, bildi¤imiz gibi, ›rk ayr›mc›l›¤›na karfl› mücadele etmifl biridir. Ancak, mücadelesini 

insanlara anlat›rken, "insan haklar›"ndan de¤il "medeni" ve "sivil haklar" üzerinden yürütmeye çal›flm›fl; 

"insan haklar›" kavram›na hiç baflvurmam›flt›r. Onun düflüncesi, tam da Amerika'n›n kendi yerelli¤inde 

hayli önemli bir unsur olarak, Kitab-› Mukaddes'ten esinlenmifl bir "dil"e baflvurmaya dayan›r ve bu 

çerçevede insanlar› "sivil haklar" ad›na ›rk ayr›mc›l›¤›na karfl› mücadeleye ça¤›r›r. Ancak, "Bir rüyam 

var" diyerek insanlar›n duyarl›l›klar›na seslendi¤i yer, bu "rüya"n›n da bir anlamda "bir fikir olarak 

Avrupa"n›n bir "rüya"s› olmas›d›r. 

Ayn› "rüya"ya Mahatma Gandhi'yi de ekleyebiliriz. O da sömürgecili¤e karfl› mücadelesini tam da 

"bir fikir olarak Avrupa" düflüncesinin anlayabilece¤i bir flekilde yürütmüfl; bu düflüncenin "duyarl›" 

oldu¤u bir tarz› benimsemifltir. Ancak Malcolm X'i bir parça tutarsak, bu figürlerin "insan haklar›" ya 

da benzeri Avrupa-merkezli düflünceleri sergilemelerinin karfl›l›¤›n›n ne oldu¤u elbette sorgulanmaya 

aç›k bir durumdur. Gerçekten insan, Derrida'n›n öne sürdü¤ü gibi, bu figürlere, "bir fikir olarak Avrupa" 

düflüncesini canl› tutmaya çal›flt›klar› için "hayran" m› olmal›d›r? Yoksa onlar›n mesela "insan haklar›" 

gibi bir düflünceye kendilerini ba¤lamalar›, bir tür "kendini ac›nd›rma" ya da d›flar›dan "flefkat" edinme 

vesilesi mi olmaktad›r? Bunlar ucu aç›k sorulard›r elbette. 

Ancak, bütün bu figürlerle Aliya'y› k›yaslad›¤›m›zda ne söylenebilir? ‹flte benim Aliya hakk›nda 

konuflamamak derken kastetmeye çal›flt›¤›m fley, burada kendisini daha bariz bir flekilde gösteriyor. 

Aliya, hiç bir zaman "bir fikir olarak Avrupa" düflüncesi taraf›ndan "hayran" olunabilecek biri olmam›flt›r; 

olmay› istedi¤ini de pek sanm›yorum. Örne¤in, Derrida'n›n Mandela'da buldu¤u, Avrupal› bir "yasa"y› 

tecessüm ettirdi¤i için ona "hayran" olunmas› gerekti¤i düflüncesi aç›s›ndan Aliya, d›flarda kalacak bir 

isimdir. "Avrupal› bir yasa"ya kendisini ba¤lamad›¤›n›, mesela Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam adl› eserine 

bakt›¤›m›zda görebilece¤imizi san›yor›m. Mesela bu eserde "hukuk"la ilgili bir bölüm vard›r. Bu "hukuk" 

bölümünün günümüzdeki câri fikirler karfl›s›nda nerede durdu¤unu anlayabilmek için uzun uzad›ya tahlil 

edilmesi gerekti¤ini düflünüyorum. Bize tuhaf gelebilecek bir flekilde, kayna¤› ne olursa olsun, "Her 

hukuk ‹slam'd›r" diye bir düflüncesi vard›r mesela. 

Yine, mücadelesini yürütürken ya da onu insanlara ulaflt›rmak için dile dökerken, "insan haklar›"na 

dair çok kuvvetli bir ilgi sahibi oldu¤unu göremeyiz. Çocuklu¤undan gençli¤ine ve son dönemlerine 

kadar hayat›n› anlatt›¤› sayfalarda, böyle bir vurguya rastlayamay›z. Hat›ralar›nda ve konuflmalar›nda 

bu tür kavramlara çok yer verilmedi¤i, verilse de çok konjonktürel oldu¤u ileri sürülebilir. Yani bu 

meseleyi ya da buna benzer baflka meseleleri hayat›n›n ilkesi haline getirmifl bir Aliya yoktur karfl›m›zda. 

SDA'n›n kurulufl bildirgesinin üçüncü maddesinde "insan haklar›"na, beflinci maddesinde "demokrasi"ye 

dair bir tak›m vurgular vard›r. Ama bunu, kendi mücadelesinde, Mandela gibi cisimlendirmez. 

159

Dolay›s›yla, "bir fikir olarak Avrupa"y› oluflturan bütün o alg›lay›fllar, düflünceler ve kavramlarla 

birlikte bakt›¤›m›zda, "Aliya hakk›nda konuflmak" çok mümkün görünmemektedir. Bu nedenle çeflitli 

mücadelelerden bahsedilirken, Mandela'dan, Gandi'den, Martin Luther King'ten, hatta kendisine haks›zl›k 

etmek istemem ama Malcolm X'ten çok bahsedilebilir; ama Aliya bunlar›n d›fl›nda kalan bir flahsiyettir. 

Bu aç›dan, Aliya'n›n kimli¤ini, düflüncesini, mücadelesini, Bosna için, dahas› kendi co¤rafyam›z için 

önemini ortaya koyarken, "Aliya hakk›nda konuflamama"n›n onu anlatabilecek çok önemli bir fley oldu¤unu 

belirtmek isterim. 




Benim Ahmet Bey'in konuflmas›ndan anlad›¤›m fludur ki, Aliya, tercüme edilmifl Avrupa Siyaset 

Terminolojisi ile anlafl›labilecek bir isim de¤ildir. Yani o, kendisini ancak Bat› Terminolojisi'ni örnek 

alarak ifade eden bir üçüncü dünya entelektüeli de¤ildir. Böyle bir aç›l›m getirdi¤i için de kendisine çok 

teflekkür ediyoruz. San›r›m onu hangi dilden anlayaca¤›m›z ve okuyaca¤›m›z konusunda da daha çok 

tefekkür etmemiz gerekti¤ini bizlere anlatmaya çal›flt›. Hakikaten çok önemli bir noktayd›, kendisine 

teflekkür ederiz. 

160

Lütfi SUNAR 

‹stanbul Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü 

Aliya’da Do¤u ve Bat› 

Whaited, Bat› düflüncesinin, Aristo ile Platon aras›ndaki bir sal›n›mdan 

ibaret oldu¤unu söylüyor ki, o da asl›nda fludur: ‹dealizm ile materyalizm 

aras›ndaki çat›flma. Aliya, bu ikisini elefltiriyor. Aliya'n›n bu ikisini elefltirmesi 

ve tutunamayaca¤›n› söylemesi çok önemlidir ve en fazla vurgulanmas› 

gereken yönüdür. 

Aliya ‹zzetbegoviç, bu co¤rafyan›n vicdan› olmufl ve bize kendimizi 

hat›rlatm›fl bir lider, bir düflünürdür. Devlet adaml›¤› ve filozofluk özellikleri 

birbirinden çok ayr›flt›r›labilir boyutlar de¤ildir. Aliya'da siyaset ile felsefe, 

felsefe ile din birbirine geçmifltir ve ayr›flt›r›lamaz. Aliya ‹zzetbegoviç'in 

düflünceleri bedelini ödemifl düflüncelerdir. Bu düflünceler hapishanelerde 

ve s›k›nt›lar içinde flekillendirilmifltir. Bakir Bey ile mektuplaflmalar›ndan 

da ö¤reniyoruz ki, baz› kitaplara ulaflmas› için ciddi çabalar sarf etmesi 

gerekmifltir. 

Aliya'n›n iste¤i, derdi neydi? Bunu Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam kitab›n›n 

son cümlelerinden ve ‹slam Deklarasyonu kitab›n›n manifesto k›sm›ndan 

ç›karabiliyoruz. Aliya ‹zzetbegoviç'in temel derdi, ‹slam'›n, günümüz 

hayat›na tercümesi idi. ‹kinci olarak da Müslümanlar›n ‹slamlaflmas›, 

‹slam'›n yeniden yaflanmas› ve yeryüzünde adaletin tesisi idi. Aliya 

‹zzetbegoviç'in gayesini, yola ç›kma amac›n› belirtmek için bu cümlelerin 

yeterli oldu¤unu ve çekirdek teflkil etti¤ini düflünüyorum. 

Üzerinde durmak istedi¤im bir di¤er nokta da Do¤u ve Bat› Aras›nda 

‹slam isimli eseri, art›k yeniden tercüme edilmelidir. Bir zamanlar tercüme 

edildi ve ihtiyac› giderdi belki; ancak bu kadar felsefî bir metnin tercümesinin 

zay›f oldu¤unu düflünüyor ve bu tercüme s›ras›nda Aliya ‹zzetbegoviç'in 

arkadafllar›ndan da faydalan›larak metinlerin tam olarak çevrilmesi gerekti¤ini 

düflünüyorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç ile ilgili konuflmalar s›ras›nda dikkatimi çeken 

hususlardan biri, tabirimi mazur görün, çok fazla yüceltilmesidir. Kiflilik 

olarak, tav›r olarak çok yüceltilmesinin, onu tafllaflt›rd›¤›n› düflünüyorum. 

161

Aliya ‹zzetbegoviç'in, kendisini elefltirmemizi istedi¤ini, kitab›ndan ö¤reniyoruz. Orada, bu kitab›n 

elefltirilmesi ve yeniden yaz›lmas› gerekti¤ine, bunun bir giriflim oldu¤una dair ifadeleri vard›r. Onun, 

Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam adl› eseri, ulafl›labilen bir kitapt›r ve ütopya de¤ildir. Dolay›s›yla biz onu 

kiflilik olarak ne kadar yüceltirsek yüceltelim, fikirlerini elefltirmek zorunday›z. 

Bir di¤er nokta da, Aliya'n›n fikirlerini, Aliya'y› konuflmadan konuflmak oldu¤unu düflünüyorum. 

Çünkü belli dönemlerde tarih de¤ifltirmifl liderlerin, bir zaman sonra belli fikirleri ortaya koymak için 

kullan›labilece¤ini düflünüyorum. Buna da özellikle Boflnak kardefllerimiz çok dikkat etmelidir, Aliya 

‹zzetbegoviç, iç siyasi tart›flmalarda bir enstrüman gibi görülmemelidir. Kendi meselelerimizi Aliya 

üzerinden konuflmamam›z gerekti¤ini düflünüyorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in fikirlerini yaln›zca Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam isimli kitab›yla de¤il, külliyat›n› 

göz önünde tutarak, bütüncül bir flekilde ele almam›z gerekti¤ini düflünüyorum. Bu kitaba giden yolun 

‹slam Deklarasyonu'ndan geçti¤ini, düflüncelerinin ara s›ra farkl› konularda yazd›¤› makalelerle olgunlaflt›¤›n›, 

zindanda tuttu¤u notlarla fikirlerine flerhler düfltü¤ünü, o nedenle bu süreçlerin çok önemli oldu¤unu 

düflünüyorum. Ayr›ca, Aliya ‹zzetbegoviç'in konuflmalar›n›n da düflünce sisteminin bir parças› oldu¤unu 

ve onu ele al›rken bunu kaç›rmamam›z gerekti¤ini düflünüyorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç, bir klasiktir. Klasik, kendi ça¤›n›, toplumunu en iyi flekilde yans›tand›r. Dostoyevski, 

bir klasiktir. ‹çinde yaflad›¤› dönemde Rus toplumunu çok iyi bir flekilde yans›tm›flt›r. Kafka bir klasiktir, 

Alman toplumunu ve Yahudi gettosunun bunal›mlar›n› çok iyi bir flekilde ve edebî bir üslupla yans›tm›flt›r, 

biz onlar› bu sebeple okuruz. Aliya ‹zzetbegoviç de bir klasiktir. Toplumunun s›k›nt› ve bunal›mlar›n›, 

edebiyatç› olmasa da, edebî bir üslup ve felsefî bir sistematik içinde yans›tabilmifltir. Enis Batur'un çok 

sevdi¤im bir sözü vard›r. "Klasik nedir?" sorununa flöyle cevap verir: "Herkesin bildi¤i ama kimsenin 

okumad›¤› eserdir." Mesela Savafl ve Bar›fl'› herkes bilir, içindeki kahramanlardan bir kaç›n›n isimlerini 

de duymufluzdur. Ancak okuyan›m›z azd›r. O nedenle ben, Aliya ‹zzetbegoviç'in klasikleflmemesini 

temenni ediyorum. Herkesin bildi¤i ama kimsenin okumad›¤› bir kifli olmas›n, tekrar tekrar, elefltirel 

olarak okunsun isterim. Bu anlamda onun, yüzlerce y›l sonra bile fikir tarihçileri aç›s›ndan araflt›r›lacak 

bir kifli olaca¤›nda hiç flüphe yoktur. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Do¤u-Bat› analizinin iki boyutu oldu¤unu düflünüyorum. Bunlardan birisi 

siyasal boyuttur. Do¤u-Bat› dedi¤inde so¤uk savafl dönemindeki komünist ve kapitalist bloklar› akla 

getiriyordu ki bu Aliya ‹zzetbegoviç'te aç›k bir flekilde ele al›nmaktad›r. Bir di¤eri felsefî boyuttur. Dinîmistik 

düflüncenin Do¤usu, materyalist düflüncenin Bat›s›. Ben, siyasal Do¤u Bat›'y› küçük çeliflki, felsefî 

Do¤u Bat›'y› da büyük çeliflki olarak adland›r›yorum. Küçük ve büyük çeliflki karfl›s›nda Aliya'n›n ‹slam'› 

yeniden konumland›rmas› söz konusudur. Zaten bugün, bizim onu anlamam›z› zorlaflt›ran yönü de, bu 

siyasi ve felsefî boyutun çok iç içe girmifl olmas›d›r. Siyasi olarak, komünist blok y›k›ld›, o nedenle 

onun, bu konular hakk›nda söyledikleri geçerlili¤ini yitirdi gibi. Ancak felsefî olarak bu iki sistemin 

yaflad›¤›n› ve dünyan›n "git-gel"lerini oluflturdu¤unu biliyoruz. Aliya ‹zzetbegoviç, din kavram›n›, bizim 

anlad›¤›m›z, "ed-dîn" anlam›nda de¤il, mistik, manevi yönüyle kullan›yor. Din kavram› bizde, Bat›'n›n 

mana verdi¤i flekilde anlafl›lmaz. Bunun, yeniden tan›mland›¤›n› görüyoruz. Bat›l› anlamda bir din 

de¤ildir ‹slam. Mistik-dinî düflünceyi insan karakterinin bir ucu, materyalist düflünceyi de insan karakterinin 

di¤er ucu olarak konumland›rmakta, dengeyi sa¤lamak için de "ed-dîn"i yani ‹slam'› ortaya koymaktad›r. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in Do¤u ve Bat› hakk›nda konuflmas› da önemlidir, çünkü Do¤u ve Bat› co¤rafi 

162

tan›mlar de¤ildir. Her ikisinin sembolleflmifl co¤rafyalar›, kalpgahlar› olmas›na ra¤men, Do¤u'yu ve 

Bat›'y› belirleyen daha çok bir s›n›r düflüncesidir. Dolay›s›yla iki taraf da de¤iflen s›n›rlar etraf›nda sürekli 

flekillenmektedir. Burada s›n›r› gözlemleme düflüncesi mevcuttur. Do¤u ve Bat›, s›n›rlar›n etraf›nda 

birbirlerine bakarak flekillenmektedirler. Bu anlamda Bosna'n›n bir s›n›r co¤rafyas› ve genifllemifl 

Do¤u'nun bir parças› oldu¤unu unutmamak laz›md›r. Bu anlamda, Bosna Hersek'te Do¤u ve Bat› için 

konuflman›n çok anlaml› oldu¤unu düflünüyorum. Co¤rafi olarak Bat›'n›n, bir yönüyle de Do¤u'nun bir 

parças›d›r. Bosna Hersek'teki savafl›n, katliam›n, yüzy›llar süren medeniyetler tarihi içinde de farkl› bir 

karfl›l›¤› oldu¤unu düflünüyorum. Böylelikle Aliya'n›n, Do¤u ve Bat› kavramlar›n› neden bu kadar 

inceledi¤ini ve bu ikili aras›ndaki geçifllilikleri neden bu kadar çok irdeledi¤ini daha iyi anlayabiliriz. 

Bugün Do¤u ve Bat› dedi¤imizde, flarkiyatç› düflüncelerin anlam kümeleri de akla gelebiliyor. 

fiarkiyatç›l›kta Do¤u'nun kendi kimli¤ini Bat›’ya bakarak flekillendirmesi söz konusudur. Asl›nda Aliya, 

Do¤u ve Bat› kavramlar›n› flarkiyatç›lar gibi kullanmakla birlikte, bunlar›n içini farkl› flekilde doldurmaktad›r. 

fiarkiyatç›lar, ‹slam'›n, dinî-mistik bir anlam› oldu¤unu söylerken, Aliya, ‹slam'›n her iki kutbun d›fl›nca 

üçüncü bir seçenek oldu¤unu söylüyor. Asl›nda bu, Aliya'n›n evrensel düflünceye sundu¤u en iyi imkand›r. 

Çünkü biz flu an, Do¤u ve Bat›'n›n tart›flmalar› içerisinde kilitlenmifl bulunmaktay›z. Do¤u'yu ötekilefltiren 

bir Bat› vard›r ve Do¤u insan›, parçalanm›fl bilinç aynas›nda, kendisinin bafl›na gelen her fleyi ötekinin 

günah› olarak görmektedir. Bu bir çeliflkidir. Aliya ise dünyan›n, bu ikisinin d›fl›nda üçüncü bir seçenekle 

yeniden flekillendirilmesi gerekti¤ini ifade ediyor. Bu iki kutbun çat›flmas›, yaln›zca iki sistemin, iki 

kutbun çat›flmas› de¤il, insanda var olan iki ucun da çat›flmas› anlam›na geliyor. Maddiyatç›l›¤›n insan›n 

sadece bir yönüne, maneviyatç›l›¤›n da yaln›zca baflka bir yönüne hitap etti¤ini ve bir denge sa¤lanmazsa 

her ikisinin de zararl› olaca¤›n› belirtmesi bence çok önemlidir. Yani üç düzlemli bir Do¤u-Bat› 

kavramsallaflt›rmas›ndan bahsediyoruz. Bu asl›nda bir medeniyeti ifade eden üç düzleme tekabül ediyor. 

Medeniyeti ifade eden üç düzlem; insan-Tanr›, insan-tabiat ve insan-insan iliflkisidir. Aliya, iki kutupla 

tart›flmalar›n› bu üç düzlemde yeniden kurmaktad›r. Bu iki kutup her iki düflüncede yeniden flekillenmekte, 

bu ikisini dikine kesen ve tevhidi ortaya koyan bir düflünce sistemati¤i oluflturmaktad›r. 

Aliya'n›n düflüncelerinin, Bat›'yla bir hesaplaflma içince oldu¤unu, at›flar›n›n, al›nt›lar›n›n ço¤unlukla 

Bat›'dan al›nd›¤›n› görüyoruz. Bu, eserlere ulaflabilme flans›na da ba¤l› olabilir. Neticede, sosyalistkapal› 

bir toplumda yafl›yordu ve bu eserlere ne kadar ulaflabiliyordu bilmiyoruz. Ancak Bat›'yla 

hesaplaflma içinde olmas›, bugün bu düflüncenin hakim paradigma olmas›yla da iliflkilidir. 

Aliya'y› anlamak için, ça¤dafl Bat› düflüncesini çok iyi anlamal›y›z. Çünkü onun hesaplaflt›¤›, elefltirdi¤i 

ve alternatifini kurdu¤u düflünce sistemidir ça¤dafl Bat› düflüncesi. Aliya'y›, içinde bulundu¤u ba¤lam 

ile ve elefltirdi¤i sistem ile anlamam›z, onu yeniden üretmemizde olmazsa olmazlardand›r. 

163

BOSNA'YI KUR(TAR)MAK: 

D‹PLOMAS‹ VE HUKUK 

V. OTURUM 


Prof. Dr. Raflit KÜÇÜK 

Adnan ‹SMA‹L‹ 


Prof. Dr. fiaban ÇALIfi 


165

Prof. Dr. Rait KÜÇÜK 

Marmara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi 


Sayg›de¤er han›mefendiler, beyefendiler! 

Beflinci oturumumuzda, "Bosna'y› Kur(tar)mak" bafll›kl› tebli¤lerimizi, sizlerle 

paylaflaca¤›z. 

Bazen bir insan› konuflmak, bütün bir insanl›k tarihini konuflmak gibi 

de¤er ifade eder. Geçmifli ve gelece¤i konuflmak anlam›na da gelir. Aliya 

‹zzetbegoviç, unutulmamas› gereken, an›lmaya de¤er, ad›n› tarihe alt›n 

harflerle yazd›rm›fl ender flahsiyetlerdendir. O, sadece bir mütefekkir, âlim, 

devlet adam› de¤il, ayn› zamanda tarihte nadir rastlanan kaliteli liderlerden 

biri, bir toplumun kurucu reisi, devlet kurucusu, dünyan›n en vahfli 

savafllar›ndan birinin örneklerinin verildi¤i bir dönemde, toplumuna en iyi 

flekilde örnek olabilmifl bir liderdir. Bu özelli¤i ile o, çok k›ymetlidir ve 

özeldir. Umar›m o, sadece bu ülkede de¤il, dünyan›n pek çok ülkesinde 

an›lma flans›n› yakalayacakt›r. Ancak, Ba¤c›lar Belediyesi'nin, böyle bir 

programa ve vefaya vesile oldu¤unu görmek, mutluluk vericidir, kendilerine 

müteflekkir oldu¤umuzu ifade etmek istiyorum. 

Söylenecek çok söz vard›r, ancak ben fazla uzatmak istemiyorum ve 

sözü, say›n fiaban Çal›fl'a b›rak›yorum. 

167

Prof. Dr. aban ÇALI 

Selçuk Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü 

Osmanl›’n›n Balkan Miras›n›n 

Türk D›fl Politikas›na Etkisi 

K›ymetli han›mefendiler, beyefendiler! 

Modern Balkanlar'›n as›l kurucu unsuru, Türkler'dir. Türkler derken, 

iki anlamda söylüyorum. Birincisi, kavimler göçü ile Peçenekler, Uzlar 

gibi kavimlerin Balkanlar'a girerek Slavlaflmas›'d›r. ‹kincisi de Osmanl›'n›n 

bir Balkan devleti olarak ortaya ç›kmas› ve orada Balkan Devleti olarak 

yerini almas›d›r. Modern anlamda Balkanlar'›n ve e¤er varsa, oradaki ulus 

devletlerin de kurulmas›nda etkili ve müsebbip olan, Osmanl›'d›r. Balkanlar 

üzerindeki Osmanl› etkisi belki çok fazla ve her yerde konuflulmaz; ya da 

negatif bir unsurmufl gibi alg›lanabilir. S›rplar, kendi tarihlerini yazarken, 

Osmanl›'y› düflman olarak gösterebilirler, ya da Bulgarlar, Yunanl›lar, 

Makedonlar, yani akl›n›za Balkanlar'da kim geliyorsa. Bu, geçici bir tarihsel 

süreçtir; ben inan›yorum ki, Balkanlar'daki devletler de, bir zaman sonra 

Osmanl›'ya müteflekkir olacaklard›r. O gün gelecek mi, bilemiyorum. Ancak, 

Balkan sözcü¤ünün de tarihine bakt›¤›m›zda, Türkçe olmas›, bu aidiyeti 

göstermektedir. 1389 Kosova Meydan Muharebesi, Balkan Tarihi'nde 

önemli bir bafllang›ç noktas›d›r. Balkanlar'da Osmanl›'n›n bitifl tarihi de, 

1699 olarak ifade edilebilir. 1389-1699 aras›, tam 300 y›l, Balkan bar›fl›n›n 

o topraklarda, Osmanl› eliyle yaflad›¤› dönemdir. Bafllang›c› ve çöküflü göz 

ard› etti¤imizde, tam 200 y›ll›k bir dönemde, Osmanl›'n›n çok ciddi etkisinin 

oldu¤unu ifade etmek istiyorum. Bu 200 y›ll›k dönemde Osmanl›, kendilerini 

asla Balkanlar'›n d›fl›nda görmedi. Hatta Osmanl›'n›n bir devlet haline 

gelmesi, Balkanlar'da yer etmesinde önemli bir etkendir. Hatta flöyle 

söyleyebiliriz ki, Osmanl›lar, özellikle kendilerini Balkanlar'a ait hissettiler 

ve oradan asla ç›kamayacaklar›n› sand›lar. Ancak Allah'tan baflka hiçbir 

fley bâki de¤ildir, dolay›s›yla onun -Osmanl›'n›n-da sonu geldi. Türk d›fl 

politikas›nda Balkanlar'›n etkili olmas›n›n kökleri, bu dönemlerde bafllam›flt›r. 

19. yy, yaflad›¤›m›z dönemleri belirleyen bir yüzy›ld›r. Bizim aç›m›zdan 

da, -bizim derken hem Osmanl›'y› hem de modern Türkiye'yi kast ediyorumçok 

ciddi ac›lar›n, kay›plar›n, göçlerin yafland›¤› bir dönemdir. Asl›nda 

168

iz Balkanlar'› ve Osmanl›'y› 19. yy'da kaybettik. Bu yy bile asl›nda uzun bir tarihsel dönemdir. Biz, 

19. yy sonu, 20. yy bafl›nda kaybettik asl›nda Balkanlar'›. Yunanistan'›n ba¤›ms›zl›¤›, 1830'dur. S›rbistan, 

Karada¤ ve Romanya'n›n 1878'de, Bulgaristan'›n 1908'de, Arnavutluk'un 1912’de ba¤›ms›z oldu¤unu 

hat›rlatmam›z›n, asl›nda çok uzak bir tarihten bahsetmedi¤imizi, daha dünden bahsetti¤imizi ifade etmek 

aç›s›ndan önemli oldu¤unu düflünüyorum. Bu süreçten bahsederken Balkan Savafllar›'n›n anlatmadan 

geçilmesinin, konuyu eksik b›rakaca¤›n› düflünüyorum. 1912-13'teki, Birinci ve ‹kinci Balkan Savafllar›n› 

beraber düflündü¤ümüzde, 700 bin civar›nda asker kaybedildi. 6 milyonu Türk, 2 milyonu Arnavut 

olmak üzere, 8 milyon sivilin hayat›na mal oldu. Bunun en önemli sebeplerinden biri, ‹ttihat ve Terakki 

siyaseti idi. ‹ttihat ve Terakki siyasetinin de, Türkiye'de hâlâ etkili oldu¤unu söyleyebiliriz. Osmanl› 

Devleti, Balkan Savafllar›'na kadar, belki pek çok savafl kaybetti. Ancak, s›n›rlar esnekti, kendisi de bir 

imparatorluktu ve imparatorluklarla savafl›yordu. Kaybetmek de vard›, kazanmak da ve kaybetmek, her 

fleyin sonu de¤ildi. Ama Osmanl› Devleti bu savafllarda, kendisinin dahi devlet saymad›¤› birimlerle 

savaflarak, çok ciddi bir yenilgiye maruz kald›. Ve o anda, Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun bitti¤ini hissetti. 

Birinci Dünya Savafl›'n›n, bir Macar veliaht›n›n öldürülmesi ile bafllad›¤› kabul edilir, ancak Birinci 

Dünya Savafl›, Osmanl›'n›n, Balkan Savafllar›'n› kaybetmesiyle bafllam›flt›r, savafl› k›flk›rtan unsur budur. 

Yani, Osmanl›, çapulcu say›labilecek ordulara bile yeniliyorsa, onu art›k paylaflabiliriz düflüncesi prati¤e 

geçecektir. Ruslar Yeflilköy'e, Bulgarlar Çatalca'ya kadar gelmifllerdi. Durumun vahametini göstermek 

aç›s›ndan söylüyorum. ‹stanbul'u tehdit etmeye bafllad›lar. S›rplar Karada¤'›, Yunanl›lar Makedonya'y› 

o dönemde tamamen iflgal ettiler. Arnavutluk, isyan etti. Çok zaman konuflulmaz ama Ege'yi de o 

dönemde kaybettik. Burnumuzun dibindeki Ege Adalar› iflte o dönemde elimizden ç›kt›. Allah'tan ki, 

Balkan devletleri Bulgarlar'la anlaflamad› da, ‹kinci Balkan Savafl› ile onlar› Midye-Enez hatt›n›n d›fl›na 

ç›karabildik. 

fiimdi, buradan Cumhuriyet'e k›saca devretmekte fayda vard›r. Hem nüfus anlam›nda hem de fikrî 

anlamda modern cumhuriyeti kuran nüfus yap›s›n›n -biliyorsunuz- büyükçe bir k›sm› Osmanl›'n›n, 

Kafkas ve Balkanlar'dan çekildi¤i s›rada geriye dönen insanlardan olufluyor. Fikrî anlamda da söyledim, 

‹ttihat ve Terakki'nin önemli bir etkisi vard›r. Bu k›sa süreli kaybedifllerin getirdi¤i ve bize yaflatt›¤› en 

büyük travma, güvenlik travmas›d›r. Dolay›s›yla, bu travman›n peflinden gelen ‹stanbul ve Anadolu'yu 

koruma endiflesi ve Birinci Dünya Savafl›'ndan bu endifleyle ç›karken, Kurtulufl Savafl›'n›n öncesinden 

ç›kar›lan son güvenlik savunmalar› bu Balkanlar'dan geliyor. Dolay›s›yla, cumhuriyeti kuran insanlar›n 

Rumeli kökenli olmas› bir rastlant› de¤ildir. Mustafa Kemal'in Selanikli olmas›, bu anlamda bir tesadüf 

de¤ildir. Cumhuriyet kurulmadan önce asl›nda gidebilecekleri en son nokta olan, öyle san›yorum ki, 

gitme imkân› olarak Yunanistan'›n ilerisi olan k›sma gidilebilecekken gitmemelerinin en önemli sebebini, 

bu travmada aramak gereklidir diye düflünüyorum. Onlar, gidilebilecek son topraklar›n, Misak-› Milli 

dedi¤imiz, Anadolu topraklar› oldu¤unu fark ettiler. Bundan sonra yaflananlar; Balkanlar'da b›rak›lanlar 

ve Osmanl›'n›n reddedilmesi de asl›nda bir çeliflki de¤ildir. Oysa bence çok büyük bir çeliflkidir, ben 

bunu elde kalan en büyük topra¤› koruma refleksi olarak isimlendiriyorum. Lozan Andlaflmas›'n›n öncesi 

ve sonras›ndaki olaylar›n da asl›nda, bu refleksle ilgili oldu¤unu düflünüyorum. Cumhuriyet dönemini 

de k›saca özetleyip, son dönem Balkan politikalar›m›za gelmek istiyorum. Lozan Andlaflmas› yap›l›rken, 

andlaflmay› imzalayan kesimin as›l unsur olarak Müslimler'i ve onun yan›nda da gayr-i müslimleri 

169

gördü¤ünü biliyoruz. Bu anlamda Lozan etnik yap›y›, özde, dinî anlamda belirleyen bir andlaflmad›r. 

Lozan Andlaflmas›'ndan sonra, ulus ve ulus devlet inflas›na geçilirken Lozan'› da aflan bir yorumla, hem, 

Osmanl›'n›n hem de iflin asl› bugünkü Türkiye'yi de oluflturan ‹slami miras›n inkâr› anlam›na gelecektir. 

Bu çerçeveden bakt›¤›m›zda, modernleflme ve ink›lâplar›n, özellikle de hilafetin kald›r›lmas› ile harf 

ink›lab›n›n, bizim Balkanlar'la olan toplumsal ve kimlik anlam›ndaki ba¤lar›m›z› neredeyse tamamen 

kopard›¤›n› belirtmemiz gerekiyor. Belki de oradaki insanlar› unutma, oradaki insanlar›n buraya olan 

bak›fllar›n› bir anlamda yok etme ad›na giriflilmifl bir hareket olarak ifade edilebilir. Ama ben biraz daha 

yumuflak davran›p, kendini koruma refleksinin burada hâlâ devam etti¤ini, çünkü Osmanl›'n›n ne ‹slam'›, 

ne hilafeti ne de saltanat› tafl›yacak gücünün kalmad›¤›n› ve cumhuriyeti kuran Rumelili neslin de 

ba¤›rlar›na tafl basarak kendi do¤duklar› topraklar› bile unutacak bir derecede, Anadolu ve ‹stanbul'a 

sahip ç›kt›klar›n› düflünmek istiyorum. Bunlar, Rumeli'yi, geldikleri topraklar› unutabildiler... Bana 

soracak olursan›z bu mümkün de¤ildir. Ama bunu ifade edemediklerini, bunu bir politika haline 

getiremediklerini ifade etmek istiyorum. Can Dündar'›n yaz›p yönetti¤i ve 29 Ekim'de gösterime girecek 

olan "Mustafa" adl› filmin fragman›nda, Atatürk'ün, ölüm döfle¤inde, duvarda gördü¤ü haritay›, Balkan 

topraklar›na benzeterek, "Hele bir iyileflelim de, flu topraklara bir gidelim" dedi¤i anlat›l›yor. Ben bu 

kadar büyük bir unutuflun, sanal bir unutufl oldu¤unu ve eldeki imkânlar elvermedi¤i için çaresizlikten 

kaynaklanan bir unutufl oldu¤unu düflünüyorum. Oradaki harp ile kendi politikalar› aras›na mesafe koyan 

bir harp ürettiklerini söylüyorum. Çok net olmas› için bir tane örnek verece¤im. Bizim Yunanistan ile 

1950'den sonra olan sorunlar›m›z›n temelinde bir tek ayr›m yatmaktad›r: Bat› Trakya'da Türkler mi var, 

Müslümanlar m›? Türkiye diyor ki, "Burada Türkler var", modernleflmeyle de paralel olarak, Yunanl›lar 

da diyor ki, "Hay›r Yunanl›lar var". 1930'lu ve 50'li y›llarda, Türkiye Balkanlar'a sadece seküler ve 

güvenlik aç›s›ndan yaklaflt›. 1930'lu y›llarda Balkan Pakt›, 1953 y›l›nda da benzer bir pakt oluflturuldu. 

Bizim o dönemde, Yunanistan'la olan s›k›nt›lar d›fl›nda yaflad›¤›m›z olaylar, s›k s›k gerçekleflen göç 

hadiseleridir. Bunlar›n bir k›sm› gönüllü, bir k›sm› ise zorunlu göçlerden olufluyordu. Göç deyip geçmeyin, 

hayat›n en hareketli ve dinamik k›sm›, bu göçlerdir. Asl›nda dünya tarihini oluflturan ve yönetenler de 

bu göçmenlerdir. Ben, Anadolu'nun ve Balkanlar'›n bu göçmenlerle, sürekli beslendi¤ini düflünüyorum. 

Ben, Konya'n›n bir ilçesinde büyüdüm, orada Yugoslavya'dan gelen göçmenler vard›, onlardan biliyorum. 

Onlar asl›nda o ilçeyi yaflatt›lar ve devam ettirdiler. Ben, resmî politikalar ne derse desin, Türkiye bu 

anlamda, Balkanlar'la iliflkilerini alttan alta devam ettirmifltir diye düflünüyorum. Bizim Balkanlar'daki 

en önemli sorunumuz, Bulgaristan'daki Türkler sorunu olmufltur. 1980'li y›llarda bu, zirve noktas›na 

ulaflan bir sorundu. Rahmetli Özal'›n; "Ne kadar verirlerse o kadar al›r›z." politikas›n›n yanl›fl olaca¤›n› 

düflünerek, so¤uk savafl›n da etkisiyle kap›lar›n aç›lmas›, iliflkilerde etkili olmufltur. O dönemde, 

Balkanlar'da çok önemli bir çözülme yaflad›k. Balkanlar'la ilgili so¤uk savafl belki de bitmemifl olsayd›, 

modern Türkiye Cumhuriyeti özellikle modernleflme, Türkleflme ve ulus devlet politikalar›n› ve bu 

kimlik politikas›n› hem içeride hem de d›flar›da rahatl›kla yürütebilecekti. Aliya ‹zzetbegoviç'te somutlaflan, 

Bosna'n›n verdi¤i mücadeleyi, asl›nda Osmanl›'n›n ölmedi¤ini, Türkiye'nin parametrelerini yanl›fl 

temellere oturttu¤unu gösteren en önemli bir örnek olarak düflünüyorum. Dolay›s›yla Begoviçler'in 

Bosna'y› infla ederken, asl›nda Türkiye'yi de yeniden infla ettiklerini, bu anlamda modern Türkiye'yi infla 

eden Rumelililer'in onu daha sa¤lam bir damarla kurduklar›n› söylemek istiyorum. So¤uk savafl bitince, 

Türk d›fl politikas›na yön veren insanlar tam bir flok içine girdiler. Çünkü eskiden her fley daha kolayd› 

170

ve her fley siyah beyazd›. Biz komünizm karfl›s›nda herkesle bir arada olabilirdik. Bat› ile dosttuk, 

müttefiktik, onlar için can›m›z› verebilirdik. Zannediyorduk ki, onlar da bizim için canlar›n› verebilirler. 

Yugoslavya da¤›l›rken, Anavatan Partisi içindeki çok muhafazakar insanlar bile, Yugoslavya'n›n toprak 

bütünlü¤ünü savunuyorlard›. Dolay›s›yla, mümkün oldu¤unca, Türkiye'nin bu problemlere girmemesi 

gerekti¤i kanaatini tafl›yorlard›. Balkanl›lar'› infla eden Neo Osmanl›lar'›n bafl›nda da rahmetli Özal gelir. 

Onun da bu anlamda rahmetle an›lmas› önemlidir diye düflünüyorum. O zaman Türk d›fl politikas› tam 

bir alternatifsizlik içindeydi. O zamanki Türk d›fl politikas›n›n Neo Osmanl›c›l›k üzerinden yürüyüp, 

Ankara'da oluflmaya bafllad›¤›n› söyleyebiliriz. Ankara, politikas›n› yeniden Osmanl› üzerinden düflünmeye 

bafllad›. Burada, Türkiye'nin özellikle Bosna Savafl› d›fl›ndaki resmî politikas› haricinde kendi halk›n›n 

kendi özlerine dönmesi aç›s›ndan da çok önemli ip uçlar› tafl›d›¤›n› düflünüyorum. 1995'te Dayton 

Andlaflmas› imzaland›. Özal'›n vefat›ndan sonra da düflük profilli bir Balkan politikas› izlenmeye baflland›. 

Nötr politikan›n, o politikalar›n bir ürünü oldu¤unu düflünüyorum. 

Hepinize teflekkür ediyorum. 

171

Adnan SMAL 

Merhamet Kültür ve Yard›mlaflma Derne¤i Baflkan› 

Üsküp 

Bosna Savafl›’n›n Balkanlar’daki Etkisi 

1991 y›l›yd›. S›rplar'›n her flartta savafl arzulad›klar›na dair iflaretler 

görülmeye bafllam›flt›. Bosna devlet baflkan› merhum Aliya ‹zzetbegoviç, 

milletvekillerin önünde, savafl istemediklerini fakat savafl isteyenler olursa 

kendilerini savaflta bulacaklar›n› ifade etti. 

Bu dönemde siyasi arenada dönemin federatif cumhuriyetlerinin liderleri 

bir araya gelip savafl› sona erdirecek çözümü bulmaya çal›fl›yorlard›. Böyle 

bir zamanda en çok gayret sarfeden ve çaba gösteren kifli, Boflnak lider Aliya 

‹zzetbegoviç ile birlikte Makedonya baflkan› Kiro Gligorov'du. Bu iki lider 

savafla mani olmak için "‹zzetbegoviç-Gligorov Platformu" olarak 

nitelendirilebilecek bir teklifle harekete geçti. Bu teklifin içeri¤i Yugoslavya 

Federasyonu'nun hayatiyetini sürdürmesi ve cumuhuriyetler aras›ndaki 

durumun yeniden gözden geçirilmesi yönündeydi. Bu düflünce suya düfltü. 

Ard›ndan, 20. asr›n sonuna kadar süren savafllar bafllad›; s›ras›yla Slovenya, 

H›rvatistan, Bosna'da Boflnaklar'a soyk›r›m, Kosova'da S›rplar'›n zulmü ile 

bu süreç bafllad› ve Karada¤'›n ba¤›ms›zl›¤›yla sona erdi. 

Dolay›s›yla, bugüne döndü¤ümüzde bu toplant›da sadece Bosna Savafl›'n› 

de¤erlendirmeye çal›fl›rsak karfl›m›za flu sorular ç›kacakt›r: "Bosnal›lar'›n 

savafltan baflka seçenekleri var m›yd›?" ve "Boflnaklar'›n ve di¤er Balkan 

Müslümanlar›'n›n bu savafl›n akabindeki zararlar›-kârlar› neydi?" 

‹lk sorunun cevab›nda herkes hem-fikirdi. Bu anlamda Bosna baflkan›n›n 

o dönemdeki demeç ve yaz›lar›nda görülmektedir ki, Bosna'daki savafl 

kaç›n›lmazd›. Zira Bosna Savafl›, sadece Müslümanlar üzerine hegemonya 

kurmak amac›n› gütmüyor, dahas› S›rp-Rus ortakl›¤›yla Yugoslavya'ya hakim 

olmak istiyordu. Bu nedenlerden dolay› ba¤›ms›zl›¤›n› ilk ilan eden Slovenya 

da bu savafltan az da olsa nasibini ald›, ard›ndan H›rvatistan ve Bosna; ki bu 

üç devletin ba¤›ms›zl›k ilanlar› BM taraf›ndan kabul edilmiflti. Fakat S›rplar'›n, 

YSFC ve JNA (Yugoslavvya Halk Ordusu) ad›na bask›s› devam ediyordu. 

Burada belki flu husus tart›fl›labilir, bu süreçte gerçekte at›lan ad›mlar üzerinde 

daha fazla gayret sarfedilebilir miydi? Bana ve bir çoklar›na göre bu olabilirdi. 

172

Fakat, Slovenya ve H›rvatistan'a Bat›'n›n -özellikle Almanya'n›n ve bu ülkenin o dönem D›fliflleri Bakan› 

olan Gensher'in- flarts›z deste¤inin yan›nda Bosna'ya verilen destek çok azd›. Bu iki ülkeye siyasi oldu¤u 

kadar askerî destek de verildi. Oysa Bosna'ya her fley s›n›rl›yd›. Aliya ‹zzetbegoviç'in ifadesiyle Bosna'ya 

yard›m, Bat›'n›n izniyle Türkiye, Suudi Arabistan ve ‹ran'dan gelen yard›mlardan ibaretti. Böyle durumlarda, 

baflkalar›n›n insaf›na kald›¤›n›zda ne kurtar›rsan›z kârd›r. 

Ve Ne Kurtar›ld›? 

Bu soru üzerinde durmakta fayda vard›r. Federasyonun bir üyesi olarak Bosna etnik, kültürel ve dinî 

anlamda sürekli asimilasyona tâbi tutuldu. Boflnaklar'›n S›rp ve H›rvatlar'la ortak alanlardan biri de 

kulland›klar› dildi. Komünistlerin etkisiyle Boflnaklar, dinî ve etnik ayr›l›klar› ortadan kald›ran kar›fl›k 

evlilikler yapt›lar ve S›rp ve H›rvatlar'la beraber yaflamaya bafllad›lar. Bu de¤il uzun vadede k›sa vadede 

bile Boflnak ›rk› için riskliydi, onu kimliksiz bir toplum olmaya götürüyordu. Her ne kadar bu savafl 

baflkalar›n›n plan› olsa da, gerçekçi olmak gerekirse, Boflnak Müslüman halk› için risk oluflturan bu 

sürecin durudurulmas›n› sa¤layan fley bu savaflt›r. Bunun sonucunda Boflnaklar, nihayet Katolik H›rvatlar 

ile Ortodoks S›rplar'›n dostlar› olmad›klar›n›, aksine Türk, Arap, Arnavut vb. milletler ile kardefl 

olduklar›n› ö¤rendiler. Her ne kadar bunun bedeli a¤›r olsa da de¤eri de bir o kadar büyüktü. Art›k 

Boflnaklar, Komünizm'den beri 50 y›ld›r oluflturduklar› tarihin aksine yeni bir tarih oluflturmaya bafllad›lar. 

Bu asl›nda, ‹zzetbegoviç'in yar›m as›rl›k vizyonuydu ki bu savaflla Boflnak halk›n›n beynine flu gerçek 

bir kez daha kaz›nd›: Boflnaklar, Müslüman kald›klar› sürece as›llar›n› kaybetmeyeceklerini ve ancak 

din kardefllerinin dost olabilece¤ini gördüler. Bu ilk imtihanda görüldü ki, dinden uzak Boflnaklar'›n 

bafl›na neler gelebilirmifl. 

fiüphesiz bu fluurun oluflmas›na dünyan›n her taraf›ndaki Müslümanlar'›n gönüllü yard›mlar› da destek 

verdi. Bu, bir kez daha, din deste¤inin Boflnak Müslümanlar için tek ç›kar yol oldu¤unu gösterdi. 

Di¤er taraftan, Balkanlar'da Bosna isminin politik anlamda muhafaza edilmesi de bir kazançt›. Zira 

Milofleviç ve Tucman, Bosna'n›n tam manas›yla bölünmesi konusunda mutab›klard›. Mevla, buna izin 

vermedi. Ve Bosna, Arnavut milletinden sonra Balkanlar'da ikinci Müslüman ço¤unlu¤un yaflad›¤› bölge 

olarak kald›. Bence kazan›labilecek maksimum fley buydu. Bir gerçek ki bu savafl uluslararas› arenada 

‹slam Dünyas›'n›n gücü aç›s›ndan ac› bir imtihand›. Pratikte, ‹slam Dünyas›'n›n Bat› (ABD, Rusya...) 

karfl›s›nda güçsüzlü¤ü görüldü. Dünyan›n de¤iflik bölgelerinden Müslümalar'›n bir k›sm›n›n gösterdi¤i 

dayan›flmay› burada zikretmek gerekir. Buna ra¤men Srebrenitsa Katliam› yafland›. Tüm bunlara ra¤men 

siyasal anlamda Boflnak kimli¤inin korunmas› bir avantajd›. Bu, Boflnak vatanseverlerin ve baflta Aliya 

‹zetbegoviç'in büyük gayretleri sayesinde olmufltur. Onun, Dayton Andlaflmas›'n›n yap›ld›¤› s›radaki 

yüz ifadesini hat›rlayal›m. Oysa, hayat›n›n rüyas› olan Bosna'n›n bölünmesi anlam›na gelen bir andlaflmaya 

imza at›yordu. E¤er, o ve arkadafllar› devletin bafl›nda olmasayd› -mesela eski komünist Boflnaklar 

olsayd›- bugün Bosna sadece tarihî bir vak›a olarak kalacakt›. Devlet felsefesi konusunda bilgisi olanlar 

bilirler ki, bazen her fleyi kaybetmektense bir fleyler kazanmak daha iyidir ki bunun üzerine bir fleyler 

bina edilebilsin. Birinci Dünya Savafl›'n›n ard›ndan Türkiye'nin durumu gibi. Gerçekten de o zamanlar 

da kay›p büyüktü, ama bir as›rdan daha az bir zaman sonra Türkiye Do¤u'nun süper gücü olarak sahneye 

dönüyor. Bu mant›k, Dayton Andlaflmas›'n› destekler mahiyettedir. 

Ayr›ca, ‹zzetbegoviç'in Do¤u Dünyas› ile iliflkisini bugün bile ölümcül bulanlar vard›r. Fakat, Bat› 

173

Dünyas›'n› temsil eden Hollanda askerlerinin Srebrenitsa Müslümalar›'n› S›rplar'›n eline teslim etmeleri 

hadisesi, ‹zzetbegoviç'in k›blesinin ne yönde olmas› gerekti¤ini göstermektedir. Bu anlamda Kosova'n›n 

Bosna ile k›yaslanmas› mant›ks›zd›r; çünkü, Arnavut siyasilerin öncül kimlikleri ›rkt›r. Ayr›ca Arnavutlar 

aras›nda, yüzdeli¤i çok az da olsa Hr›stiyan olanlar da vard›r. Oysa ‹slam, Boflnaklar'›n tek kimlikleriydi. 

Bundan dolay› tüm dünya onlara yard›m etmek için bir neden göremiyordu. 

Ayr›ca Bosna Savafl›, Kosova hakk›nda da iyi iflaretler vermiyordu. Milofleviç, yeni maceralara 

koyuluyordu. O, Kosova'da da "terörist Müslüman" aleyhindeki propagandan›n bafl›n› çekiyordu. Fakat, 

Kosova'da farkl› geliflmeler vard›; laik, milliyetçi ve Bat› yanl›s› idareciler vard›. Bugün bile, Müslüman 

kimlikleri bir k›s›m siyasi, bilimsel ve kültürel elit taraf›ndan hâlâ risk alt›ndad›r. Öte yandan baz› 

Müslüman devletler, Kosova'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mamakta hâlâ ›srar ediyorlar. Gerçi, ‹slam Dünyas›'n› 

afla¤›lama kapsam›nda de¤erlendirerek, Arnavutluk’un ‹KÖ'ye üyeli¤i konusunda y›llarca karfl›t yaz›lar 

kaleme alan bir k›s›m entel Arnavutlar'›n bu tutumuna karfl› ne beklenebilir ki? Bu bize flunu hat›rlat›yor 

ki, siyasi nedenlerden dolay› Bat› ve di¤er çevrelerle beraber olmak zorunda kalan Arnavutlarla muhataplar› 

bilmelidir ki, Balkanlar'daki Arnavutlar'›n % 90'› Müslüman'd›r. Ve kim ne derse desin, dünya böyle 

bir ayr›flmaya gidiyor. Arnavutlar da uluslararas› alanda buna haz›rl›kl› olmal›d›rlar. 

Tekrar Bosna Savafl› olay›na dönersek, baz› olumlu alanlara temas ettik. Bu durum da bu savafl›n, 

Bosna'ya neler kaybettirdi¤ine de bakmay› gerektiriyor. 

Ve Kay›p Neydi? 

‹lk önce, Bosna-Hersek Federasyonu, S›rp a¤›rl›kl› bir federasyona dönüfltürüldü. Bosna topraklar›nda, 

Saraybosna'dan çok Belgrad ile daha yak›n olan bir S›rp Cumhuriyeti kuruldu. Boflnaklar'a da Boflnak- 

H›rvat Federasyonu'nu paylaflmak kald›. Bu ise, önceleri ço¤unluk olduklar› bir yerde %35'lerde 

kalmalar›na neden oldu. 

Yukar›da bahsedilen husus bölgeseldi. Nüfus itibariyle ise Boflnak halk›, savaflta 200 bin kifli kaybetti, 

bir o kadar› da yurt d›fl›na ç›k›p bir k›sm› geri dönmedi. Bu ‹kinci Dünya Savafl›'ndan sonra 20. asr›n 

en büyük soyk›r›m›yd›. Toplu mezarlar ve Srebrenitsa dikkate al›nd›¤›nda denilebilir ki Hitler'in 

Yahudiler'e karfl› iflledi¤i soyk›r›m›n ayn›s› Bosna'da denendi. 

Siyasi planda ifllevsel olmayan ve S›rplar'›n etkisinde olan bir federatif yap› kuruldu. Kosova'n›n 

ba¤›ms›zl›¤›n›n ard›ndan Bosna'daki S›rp Cumhuriyeti'nin ba¤›ms›zl›¤›n› ilan edip S›rbistan'a 

ba¤lanmas›n› dile getirenlerin say›s› küçümsenemeyecek kadar çoktu. fiu anda uluslaras› güçler 

Balkanlar'da böyle bir ayr›flmaya izin vermiyor görünmektedir. Ama buna s›cak bak›lan dönem gelecek 

olursa, S›rplar ilk f›rsatta Bosna'dan ayr›lmaya çal›flacaklard›r. 

Sonuç 

‹zzetbegoviç'in rüyas› olan Bosnal› Mülüsmanlar'›n Avrupa'da yaflamas› ve Bosna'da Müslüman 

etnisitenin korunmas› için uluslararas› güçlü bir destek gereklidir. Bu güç kesinlikle Do¤u Devletleri 

Müslümanlar›'ndan olmal›d›r. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti'nin üzerine büyük bir görev düfltü¤ünü 

düflünüyorum. Bosna'n›n ekonomik geliflimine, askerî ve siyasi alanda güçlenmesine, kültürel ve bilimsel 

ilerlemesine destek vererek Aliya'n›n rüyas›n›n gerçekleflmesi için umutlar yeflerebilir. 

174


Fatih Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü 

Bosna Savafl› ve Uluslararas› Hukuk 

Bu tebli¤, öncelikle, 1990'l› y›llar›n ilk yar›s›nda tüm dünyay› dehflete 

düflüren ve hiç kuflkusuz 20. yüzy›l›n en büyük insanî trajedilerinden birisi 

olan Bosna Savafl›'n› uluslararas› hukuk ve uluslararas› siyaset aç›s›ndan 

ele almaktad›r. ‹kinci bölümde ise Bosna'daki savafla son veren Dayton 

Bar›fl Andlaflmas› ele al›nacakt›r. 

Tebli¤de Esas Al›nan Üç Temel Varsay›m 

Bu tebli¤de serdedilen görüfl ve kanaatler üç temel varsay›ma dayanmaktad›r: 

I. Bosna Savafl› bafllad›¤›nda, Bosna-Hersek ad› verilen toprak parças› 

üzerinde, Bosna halk›n›n kendi gelece¤ini belirleme hakk› çerçevesinde 

kurulmufl olan meflru ve egemen bir devlet vard›. 29 fiubat-1 Mart 1992 

tarihleri aras›nda düzenlenen ve Bosna'da yaflayan halk›n yüzde 64'ünün 

oy vermek için sand›klara gitti¤i referandumda, Bosna-Hersek halk›n›n 

yüzde 99,4'ü ba¤›ms›zl›k istemifltir. Buna karfl›l›k, S›rplar'›n büyük ço¤unlu¤u 

Bosna Parlamentosu'ndaki S›rp milletvekillerinin boykot ça¤r›s›na uyarak 

sand›klara gitmemifllerdir. Bosna-Hersek devleti 5 Mart'taki ba¤›ms›zl›k 

ilân›ndan bir ay kadar sonra Avrupa Toplulu¤u taraf›ndan tan›nm›fl, iki ay 

sonra da Birleflmifl Milletler (BM) örgütüne üye olmufltur. 

II. Bosna Savafl› bir "iç savafl" de¤il, iç savafl unsurlar›n›n da mevcut 

oldu¤u "uluslararas›" bir savaflt›r. Uluslararas› toplumun büyük ço¤unlu¤unca 

tan›nan, BM üyesi olan egemen bir devlet yabanc› bir gücün (S›rbistan 1 ) 

iflgaline u¤ram›flt›r. Bosna'da bu yabanc› güçle birlikte hareket eden isyanc› 

güçlerin olmas›, bu gerçe¤i de¤ifltirmemektedir. 

1 

S›rbistan, Karada¤'la birlikte Nisan 1992'de "Yugoslavya Federal Cumhuriyeti"ni 

kurmufltur. "Küçük" ortak olan Karada¤, bu devlet içinde ikincil rol oynamaktayd›. 

Önemli kararlar S›rbistan'›n baflkenti Belgrad'da al›nmaktayd›. Bu flartlar alt›nda, 

beklenebilece¤i gibi, Karada¤, 2006 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etmifl ve böylece 

S›rbistan'› kendi kaderiyle baflbafla b›rakan son Yugoslav cumhuriyeti Karada¤ olmufltur. 

175

III. Bosna Savafl› s›ras›nda pek çok insanl›k ve savafl suçu ifllenmifltir. Bu savaflta gözlenen vahflet ve 

barbarl›k öyle bir noktaya varm›flt›r ki, kitlesel tecavüzler ve her türden iflkence âdeta vaka-i âdiye haline 

gelmifltir. Bütün bunlar›n sonucunda Bosna'da Müslümanlar'›n hedef al›nd›¤› bir soyk›r›m yaflanm›flt›r. 

Bosna Savafl› 2 

Bosna-Hersek Parlamentosu, 5 Mart 1992'de, birkaç gün önce yap›lm›fl olan referandum do¤rultusunda 

ba¤›ms›z Bosna-Hersek Devleti'ni ilân etti. Bu ilânla birlikte Bosna S›rp liderli¤i, muhatap ald›klar› 

kitleye, yollar› trafi¤e kapatarak tepkilerini gösterme ça¤r›s› yapt›. 3 Biliyoruz ki, ifl burada kalmam›flt›r. 

Nitekim Bosna'n›n ba¤›ms›zl›k ilân›ndan k›sa bir süre sonra, S›rbistan'dan gizlice Bosna topraklar›na 

s›zm›fl bulunan askerler, paramiliter gruplar ve onlarla eflgüdüm halinde "Büyük S›rbistan" hayâlini 

hayata geçirmeye kararl› isyanc› S›rp güçler, do¤ru dürüst bir orduya sahip olmayan Bosna Devleti'ne 

karfl› ac›mas›z bir savafl bafllatt›lar. Sahip oldu¤u silah ve teçhizattan izledi¤i stratejiye kadar Belgrad'dan 

yönlendirildi¤i âflikâr olan bu güçler, iki aydan k›sa bir süre içinde Bosna topraklar›n›n üçte ikisini ele 

geçirdiler. Bu durum, bu operasyonun uzun süredir planland›¤›n› ortaya koymaktayd›. 

Belgrad'›n, Bosna-Hersek Devleti'nin Mart 1992'deki ba¤›ms›zl›k ilân›ndan k›sa bir süre sonra, yeni 

uluslararas› s›n›rlar› tan›mayaca¤›na dair tehditkâr tutumuna karfl›, BM Güvenlik Konseyi (GK), bu yeni 

devletin s›n›rlar›na sayg› göstermedi¤i takdirde, S›rbistan-Karada¤'a karfl› yapt›r›m uygulayaca¤›n› ilân 

etti. Bu durum üzerine, yeni kurulan "Yugoslav Federal Cumhuriyeti" (S›rbistan-Karada¤) Bosna S›rplar›'yla 

resmî ba¤lar›n› tamamen kesti¤ini ilân etti. Ne var ki, bunun bir oyun oldu¤u k›sa sürede ortaya ç›kt›. 

S›rbistan gizlice Bosnal› S›rp paramiliter gruplara silah, cephane ve asker sevkiyat› yapmaktayd›. 4 

Gerçekten de, S›rbistan ba¤lant›s›n› görmek, Bosna Savafl›'n›n gerçek mahiyetinin anlafl›labilmesi 

aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Esas itibariyle, S›rplar'dan müteflekkil "Yugoslav" ordusu, "resmî 

olarak" -güya- 12 May›s 1992'de Bosna topraklar›n› terk etti¤i halde, gerçekte Belgrad'da oluflturulmufl 

emir-komuta zinciri Bosna'da da devam ederken, Ratko Mladiç de dahil olmak üzere, bu orduya mensup 

pek çok komutan, silâh, cephane ve teçhizat, Bosna'da silâhl› bir isyan bafllatm›fl olan Bosnal› S›rp 

güçlere -Vojska Republike Srpske; ing. Army of Republika Srpska- ulaflt›r›lm›fl bulunmaktayd›. Bosnal› 

H›rvatlar da Hersek-Bosna ad›n› verdikleri topraklarda kendi askerî yap›lar›n› kurarken 

-Hrvatsko vije_e obrane; ing. Croatian Defense Council-, bu iki grupla iliflkili olmayanlar savafl 

bafllad›ktan sonra kendilerini Bosna-Hersek Ordusu bünyesinde örgütlemifllerdir. Bu orduya mensup 

askerlerin dörtte biri Müslüman olmayanlardan oluflmaktayd›. Bosna Savafl› s›ras›nda özellikle S›rp 

taraf›nda pek çok paramiliter birim oluflturulmufltu ki, bunlar S›rp Ordusu'yla birlikte II. Dünya Savafl› 

sonras›nda Avrupa'n›n gördü¤ü en büyük insanl›k suçlar›na imza atm›fllard›r. 5 

2 

Bosna Savafl› resmî olarak 1 Nisan 1992-14 Aral›k 1995 tarihleri aras›nda cereyan etmifltir. 

3 

Wikipedia, "Bosnian War", http://en.wikipedia.org/wiki/Bosnian_War 

4 

James Ron, "Boundaries and Violence: Repertoires of State Action along the Bosnia/Yugoslavia Divide", Theory and 

Society, cilt: 29, say›: 5, Ekim 2000, 609-649, s. 612. 

5 

Amerikan gizli haber alma örgütü CIA'n›n haz›rlad›¤› bir raporda, Bosna'daki "savafl suçlar›"n›n yüzde 90'›n›n S›rplar 

taraf›ndan ifllendi¤i ifade edilmifltir. H›rvatlar'›n da hem Müslüman Boflnaklar'a hem de S›rplar'a yönelik baz› katliamlar 

yapt›¤› bilinmektedir. Bosna Savafl›'n›n aslî ma¤durlar› olan Müslümanlar ise, bir iki mevziî istisna bir yana b›rak›l›rsa, 

Bosna Savafl›'n›n utanç hanesine yaz›lacak suçlara ellerini bulaflt›rmam›fllard›r. 

176

Bosna Savafl›, 1992 y›l›n›n Nisan ay› bafllar›nda S›rp güçlerin Do¤u Bosna'da yaflayan Müslüman 

sivillere sald›rmas›yla bafllam›flt›r. Bu bölgede bulunan pek çok köy ve kasaba, k›sa süre içinde S›rp 

güçlerin eline geçmifltir. Buralarda faaliyette bulunan S›rp polisler, askerler, paramiliter gruplar ve hatta bir 

k›s›m S›rp köylüler, iflgallerle birlikte, birbirine benzer savafl suçlar› ifllemeye bafllam›fllard›r: Ya¤malanan 

ya da yak›lan evler; kuflat›lan siviller; ele geçen baz› sivillerin dövülmesi ve/veya katledilmesi; erkeklerle 

bayanlar›n birbirlerinden ayr›flt›r›lmas› ve birinci grubun toplama kamplar›nda tutulmas›; pek çok kad›n›n çok 

kötü flartlar›n hüküm sürdü¤ü belli merkezlerde tutulmas› ve bu süreçte bunlar›n, s›kl›kla ve yayg›n bir flekilde 

uygulanan tecavüz dahil, her türden iflkenceye ve kötü muameleye maruz b›rak›lmas›... Bu merkezlerde 

tecavüze u¤rayan Boflnaklar'›n say›s› en iyimser rakamla 20 bin, en kötümser rakamla 50 bin olmufltur. 

S›rp güçler, Yugoslav ordusunca sa¤lanan silah ve cephane üstünlü¤ü sayesinde, ister ço¤unluk ister 

az›nl›k olsun, S›rplar'›n yaflad›¤› bölgelerin büyük ço¤unlu¤unu k›sa sürede ele geçirmeyi baflard›lar. 

1992 y›l›n›n May›s ay› ortalar›na gelindi¤inde, Bosna'n›n en az yüzde 60'› S›rp güçlerin eline geçmifl 

bulunmaktayd›. Baflkent Saraybosna ise 44 ay boyunca kuflatma alt›nda tutuldu. Buradaki ac›mas›z 

kuflatma modern savafl tarihindeki en uzun kuflatmayd›. Bu flehri kuflatan tepelere konufllanm›fl olan S›rp 

topçular›n ve askerlerin hedefi, baflkentte mümkün oldu¤u kadar sivil katledip Bosna Hükümeti'ni S›rp 

taleplerini kabule zorlamakt›. 9 Eylül 1992'de Yugoslav Cumhuriyeti Ordusu -yani, esas olarak, S›rbistanaskerlerinin 

bir bölümü, Mostar flehrinin çevresindeki S›rp güçleri tahkim amac›yla buraya kayd›r›lm›flt›r. 

fiehrin yöneticileri bu durumu protesto ettikleri halde, S›rplar tutumlar›n› de¤ifltirmemifllerdir. 

1992 y›l›n›n Haziran ay›nda, daha önce H›rvatistan'da görev yapan Birleflmifl Milletler Koruma Gücü, 

Bosna Uluslararas› Havaalan›'n› korumak üzere Bosna-Hersek'e getirildi. Eylül 1992'de bu BM gücünün 

görev alan›, insanî yard›mlar›n tüm Bosna topraklar›na ulaflt›r›lmas›n› güvence alt›na almak ve K›z›lhaç'›n 

talep etmesi halinde sivil mültecilerin korunmas›na yard›mc› olmak amac›yla geniflletildi. Birleflmifl 

Milletler Koruma Gücü'nün yetkisi 1993 y›l›nda yeniden geniflletilerek, BM GK'nce ilân edilmifl olan 

ve Saraybosna, Gorajde, Srebrenitza, Tuzla, Zepa ve Bihac'dan oluflan "güvenli bölgeler"i, daha do¤rusu 

buralara s›¤›nm›fl ve büyük ço¤unlu¤u Müslüman olan Bosnal›lar'› korumak üzere görevlendirilmifltir. 

BM GK'nden daha önce yetki alm›fl olan NATO güçleri, 28 fiubat 1994'te BM'in Bosna topraklar›yla 

ilgili olarak daha önce ilân etmifl oldu¤u uçufl yasa¤›n› delen dört S›rp savafl uça¤›n› düflürmüfltür. Ne 

var ki, NATO'nun bu aktif tavr› Bosna'daki genel pasifli¤inin bir istisnas›n› oluflturmufltur. 

H›rvat-Boflnak savafl› resmen 23 fiubat 1994'te sona erdi¤i halde, S›rp-Boflnak savafl› 1995 y›l›n›n 

sonlar›na kadar devam etmifltir. 1995 y›l›n›n Temmuz ay›nda General Ratko Mladiç komutas›ndaki S›rp 

güçleri, daha önce "güvenli bölge" ilân edilmifl olan Do¤u Bosna'daki Srebrenitza'y› iflgal etmifl, genç 

yafll› demeden burada ele geçirdi¤i 8.000 erke¤i topluca katletmifltir. Tüm dünyay› aya¤a kald›ran bu 

korkunç katliam, 6 NATO'yu da harekete geçirmifl ve 30 A¤ustos 1995'te S›rp hedeflerine yönelik kapsaml› 

hava operasyonlar› bafllat›lm›flt›r. Üç hafta süren bu harekât sonucunda S›rplar savafl› kesmeyi kabul 

etmifltir. 21 Kas›m 1995'te imzalanan Dayton Bar›fl Andlaflmas›'yla birlikte, trajik Bosna Savafl› nihayet 

sona ermifltir. 7 

6 

Uluslararas› Adalet Divan› bu menfur olay› "soyk›r›m" olarak nitelemekten kendisini alamam›flt›r. 

7 

Bu andlaflman›n en son metni Paris'te 14 Aral›k 1995'te imzalanm›flt›r. 

177

Özellikle Müslümanlar aç›s›ndan Bosna Savafl›'n›n faturas› çok a¤›r olmufltur: 150 bin Müslüman 

Boflnak hayat›n› kaybetmifl; büyük ço¤unlu¤u evlerini terk etmek zorunda kalm›fl; bir çok köy ve kasaba 

yak›lm›fl; birkaç yüz cami yok edilmifltir. Bosna Müslümanlar›'n›n tarihî haf›zas›n› ve Müslüman kimli¤ini 

yok etmek istercesine, birçok kütüphane ve arfliv yak›l›p y›k›lm›flt›r. Mezarl›klar bile bu barbar sald›r›lardan 

paylar›n› alm›flt›r. Üç y›l süren savaflta, özellikle S›rplar'›n ve bir ölçüde de H›rvatlar'›n en yayg›n savafl 

stratejilerinden birisi "etnik temizlik" olmufltur. Etnik temizlik kapsam›nda flu türden fiiller 

gerçeklefltirilmifltir: Bir bölgede yaflayan halk›n katledilmesi ve/veya zorla göç ettirilmesi; gözda¤› 

verme; evlerin yak›lmas›; camilerin, mezarl›klar›n, arflivlerin, tarihî binalar›n, kültürel abidelerin imha 

edilmesi; kurbanlar›n iflkenceye maruz b›rak›lmas›; kad›nlara tecavüz edilmesi; kimi zaman kurbanlar›n 

bo¤azlar›n›n kesilerek öldürülmesi. Eski Yugoslavya için oluflturulan Uluslararas› Ceza Mahkemesi, 

hem S›rplar'›n hem de H›rvatlar'›n, ele geçirdikleri bölgeleri baflka gruplardan ar›nd›rmak maksad›yla 

ve bafllar›ndaki liderlerin emir ve talimatlar›yla buralarda etnik temizlik yapt›¤›n› ifade etmifltir. Aç›kt› 

ki, amaç fluydu: Hem "S›rp Cumhuriyeti"ni (Republika Srpska) hem de "Hersek-Bosna"y› (Herzeg- 

Bosnia), etnik olarak homojenlefltirmek. Bütün bu eylemler, hiç kuflkusuz, hem savafl suçlar› hem de 

insanl›¤a karfl› suçlar kategorisine girmektedir. Bu vahim suçlar›n yüzde 90'›n›n S›rplar taraf›ndan 

ifllendi¤i bilinmektedir. 

Noel Malcolm'e göre, Bosna'y› paramparça eden bu ac›mas›z savafl›n gerçek sebepleri d›fl kaynakl›d›r. 

Bu, iki anlamda böyledir: Birincisi, S›rbistan'›n Bosna'ya yönelik gelifltirdi¤i strateji; ikincisi, Bat›l› 

devletlerin savafl›n gerçek mahiyetini anlamamaktaki ›srarlar› ve bu ma¤dur ülkeyi ölümcül kaderiyle 

bafl bafla b›rakma konusundaki kararl›l›klar›. 8 Baflta ‹ngiltere olmak üzere, pek çok Bat›l› ülkenin, hem 

kendi vicdanlar›n› rahatlatmak hem de hareketsizliklerine k›l›f bulmak için Bosna sorununu, "birikmifl 

etnik ve din-kaynakl› nefretlerin d›flavurumu" olarak tan›mlamas›, tam bir çarp›tma ve ahlâks›zl›k 

örne¤idir. Malcolm, hemen hiçbir gerçekli¤i olmayan bu tuhaf iddian›n ard›nda yatan ikiyüzlülü¤ü çok 

keskin bir dille ifade etmektedir: 

"Bosna Savafl›'n›, bir nevi, ‹kinci Dünya Savafl›'nda yaflanan etnik çat›flmalar›n bugün kendili¤inden 

su yüzüne ç›kan devam› gibi görmek, Karaciç ile Miloseviç'in kaleme ald›¤› bir metni okumakt›r." 9 

Uluslararas› Diplomasi ve Bosna Savafl› 

Bosna Savafl›'n›n bafllamas›ndan k›sa bir süre sonra, hem Bat›l› hâkim güçlerin hem de onlar›n 

güdümündeki BM Güvenlik Konseyi'nin (GK) Bosna'ya yönelik tavr›, Bosna'n›n siyasi varl›¤›n›n 

korunmas›n› âdeta imkâns›z k›lm›flt›r. Bu güçlerin 1992-94 y›llar› aras›nda benimsedi¤i tutum ve izledi¤i 

politikalar›n ana eksenini flu unsurlar oluflturmufltur: 

a) GK'nin 1991'de kabul etmifl oldu¤u silâh ambargosu, Bosna dahil, tüm eski Yugoslavya 

topraklar›nda uygulanmaya devam edecektir. Bu demekti ki, uluslararas› düzeyde tan›nan 

egemen bir devlet olarak Bosna-Hersek, topraklar›na göz koymufl olan sald›rgan güçlere 

karfl› meflru müdafaa hakk› çerçevesinde kendisini müdafaa hakk›na sahip olamayacakt›; 

b) S›rbistan'›n Bosna topraklar›n› -içerideki S›rp iflbirlikçileriyle birlikte- iflgal etmesiyle patlak 

8 

Noel Malcolm, Bosnia: A Short History, (London, Macmillan, 1994), s. 251. 

9 

a.g.e., s. 252. 

178

veren ve bu yönüyle hem "uluslararas› bir savafl", hem de "uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i 

ihlâl eden vahim bir suç" niteli¤i kuflku götürmeyen Bosna krizinde, BM GK, BM Kurucu 

Andlaflmas›'n›n VII. Bölümünde öngörülen seçeneklere uygun hareket etmek yerine, 

sald›rgana karfl› müflterek askerî zorlama tedbirleri almama konusunda daha bafllang›çta 

niyetini aç›k etmifltir; 

c) S›rbistan'a karfl› GK eliyle baflka türden "etkin" tedbirlerin al›nmas› söz konusu olmayacakt›r; 

(GK'ce kabul edilen "ekonomik yapt›r›m" karar›, iflgalin üzerinden en az iki ay geçtikten 

sonra al›nm›flt›r ve üstelik bu ambargo pek de etkili olmam›flt›r. Buna karfl›l›k, Kuveyt'i iflgali 

sonras›nda Irak'a yönelik olarak derhal kapsaml› ve etkili bir ambargo karar› al›nm›flt›r.) 

d) Bosna'da ifllenen insanl›k suçlar› nedeniyle, BM GK'nin, "insanî müdahale hakk›" 

çerçevesinde harekete geçirebilece¤i müflterek askerî müdahale karar› -ya da müflterek zorlama 

tedbiri- da al›nmayacakt›r. 

K›sacas›, Bosna kendi haline b›rak›lacak, S›rplar'›n tatmin olmas› ve öfkelerinin tükenmesi beklenecektir. 

O nedenle Bosna krizi süresince Bat›l› hegemonik güçlerin davran›fllar›n›n "Münih Sendromu" ekseninde 

flekillendi¤ini söylemek herhalde abart› de¤ildir. 

Müzakereler/Konferanslar 

Londra Konferans› (26-27 A¤ustos 1992): "‹kinci Münih ‹haneti" 

Bosna trajedisi karfl›s›nda Avrupa'n›n ve ABD'nin kay›ts›zl›¤›, pek çoklar›nca "‹kinci Münih ‹haneti" 

olarak de¤erlendirilmifltir. 1938 y›l›nda Münih'te düzenlenen mahut konferansta, ‹ngiltere ve Fransa, 

Almanya'n›n bafl›nda bulunan ve Avrupa topraklar›nda yay›lmac› politikalar izlemeye kararl› görünen 

Adolf Hitler'i "yat›flt›rmak" amac›yla, müttefikleri olan Çekoslovakya'n›n sahip oldu¤u topraklar›n 

önemli bir bölümünün Almanya taraf›ndan ele geçirilmesine yeflil ›fl›k yakm›fllard›. ABD'de yay›mlanan 

Time dergisi, Bosna Savafl›'n›n patlamas›ndan befl ay sonra Bosna sorununu ele almak için Londra'da 

toplanacak olan uluslararas› konferans öncesinde, Bosna'ya yönelik benzer ihanet kuflkusunu "Yeniden 

Münih mi?" bafll›¤›yla ortaya koymufltur. 10 Time'in kurdu¤u paralellik asl›nda nedensiz de¤ildi. Avrupal› 

diplomatlar, aksini iddia etseler de, burada (Londra'da) S›rp sald›rganl›¤›n› ödüllendirecek bir formülün 

aray›fl› içindeydiler. S›rp taleplerinin flekillendirdi¤i bu formüle göre, egemen Bosna-Hersek Devleti üç 

parçaya bölünecekti. Bosna topraklar›n›n yüzde 70'ini iflgal alt›nda tutan S›rplar, bu topraklar›n çok 

büyük bölümünü, temel ilkeleri Londra Konferans›'nda belirlenmifl olan bir anlaflma sonras›nda ellerinde 

tutmaya devam edeceklerdi. Geriye kalan topraklar›n büyük bir k›sm›n› H›rvatlar elde edecekti. Neticede, 

Bosna Savafl›'n›n as›l ma¤duru olan Müslümanlar, bir kaç küçük co¤rafi adac›¤a s›k›flt›r›lacakt›. Sald›rgan›n 

ödüllendirilip, ma¤durun cezaland›r›ld›¤› bu formülün ad› "ihanet"ten baflka ne olabilirdi? 

Avrupal› güçler, Londra'da, Time'in kuflkular›n› hakl› ç›kar›r flekilde, S›rplar'›n toprak kazan›m›n› 

etkisiz k›lacak bir askerî müdahale seçene¤ini daha bafllang›çta masadan kald›rm›fllard›. ‹ngiltere D›fliflleri 

Bakan Yard›mc›s› Douglas Hogg, Londra Konferans›'ndan k›sa bir süre önce, Bosna Cumhurbaflkan› 

Aliya ‹zzetbegoviç'e hitaben flu sözleri sarfetme densizlik ve küstahl›¤›n› gösterebilmifltir: "Müslüman 

10 

George J. Church, "Munich All Over Again?", Time, 31 A¤ustos 1992. 

179

Boflnaklar, topraklar›n› S›rp iflgalinden korumak için umudunu d›flar›dan gelecek askerî yard›mlara 

ba¤lamamal›d›r." 11 Gerçekten de 26-27 A¤ustos 1992'de yap›lan Londra Konferans› s›ras›nda, di¤er 

ülkeleri de pefline takan ‹ngiltere'nin Bosna'ya iliflkin benimsedi¤i diplomatik pozisyon son derece 

ac›mas›zd›: S›rplar'›n verebilecekleri vaatleri müzakerelerde esas al; bu vaadleri kabul et; bu vaatlerin 

k›sa sürede çöpe at›laca¤›n› bildi¤in halde anlaflma yap. 12 

Bu konferans sonunda S›rp taraf›, Bosna'daki flehir ve kasabalar üzerindeki kuflatman›n kald›r›laca¤› 

ve a¤›r silahlar›n BM'in "gözetimine" b›rak›laca¤› konusunda konferans› düzenleyen güçlere "söz verdi". 

Bilindi¤i üzere, bu sözlerin tamam› havada kalm›fl ve her bir vaat birer birer ihlâl edilmifltir. 

Vance-Owen Plan› (Ocak 1993) 

Bosna'da savaflan taraflara Ocak 1993'te sunulan ve baz› çevrelerce o dönem göklere ç›kar›lan Vance- 

Owen Bar›fl Plan› da, Bosna vahfletine "dur" demekten uzak kalm›flt›r. Bu "plan" Bosna'n›n etnik temelde 

yar›-özerk kantonlara bölünmesini öngörmekteydi ki, bu, asl›nda S›rp etnik temizli¤inin ve yay›lmac›l›¤›n›n 

bir bak›ma uluslararas› toplumca "tan›nmas›" anlam›na gelmekteydi. Ne var ki, ele geçirilen Bosna 

topraklar›n› anavatan S›rbistan'la birlefltirmeye azmetmifl olan Bosna S›rp Parlamentosu, bu plan› da 

reddetti. 13 

Washington Toplant›s› (22 May›s 1993) 

ABD, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya d›fliflleri bakanlar›n›n 22 May›s 1993'te Washington'da yapt›klar› 

bir toplant›da, Müslüman Boflnaklar için "ölüm ilân›" anlam›na gelecek flu kararlar al›nm›flt›r: S›rp iflgal 

ve katliamlar silsilesinden arta kalan iki milyon Bosnal› Müslüman GK'ce ilân edilen birkaç "Güvenli 

Bölge" içine istiflenecektir. Böylece Müslümanlar ba¤›ms›z bir Bosna devletinin s›n›rlar› içinde de¤il, 

Güney Afrika'da Apartheid -beyaz olmayanlara yönelik sistematik ›rkç›l›k- döneminde uygulamaya 

sokulan ve bir nevi aç›k hava hapishanesi olarak görmemiz gereken Bantustanlar'da yaflamaya mahkûm 

edileceklerdir. Üstelik savafl ma¤durlar›n›n can güvenli¤inin korunaca¤›na dair herhangi bir güvence 

de yoktur. Bu toplant› sonucunda, S›rp hedeflerine yönelik hava sald›r›lar› fikri de rafa kald›r›ld›. 

Bat›l› hâkim güçlerin, Ortodoksluk ortak paydas›nda ve jeopolitik kayg›larla S›rplar'a ve S›rbistan'a 

arka ç›kan Rusya ile birlikte Bosna'y› kendi kaderine terk etme kararl›l›¤›, savafl süresince kendisini GK 

kararlar›nda göstermifltir. Nitekim o dönemde kabul edilen bir GK karar›na göre, "güvenli bölgeler"i 

korumakla yükümlü BM güçleri oradaki Müslüman halka karfl› de¤il, ancak kendilerine yönelik bir 

sald›r› olmas› halinde silâh kullanabileceklerdi. 14 O nedenle, denebilir ki, 22 May›s 1993 tarihli Washington 

toplant›s›, Bosna'n›n makûs talihinin önemli dönemeç noktalar›ndan birisidir. 

11 

a.g.e. 

12 

Ed Vulliamy, "The Crime of Appeasement", International Affairs, cilt: 74, say›: 1, Ocak 1998, 73-91, s. 80. 

13 

Wikipedia, "Peace plans offered before and during the Bosnian War", 

http://en.wikipedia.org/wiki/Peace_plans_offered_before_and_during_the_Bosnian_War 

14 

‹leride incelenecek olan 836 ve 844 say›l› GK kararlar›. 

180

Bosna Cumhurbaflkan› Aliya ‹zzetbegoviç, kendisine dan›fl›lma gere¤i 

bile duyulmaks›z›n yap›lan bu toplant›da al›nan kararlar kendisine ulaflt›¤›nda, 

Bat›l› hâkim güçleri kastederek flu aç›klamay› yapm›flt›r: 

"E¤er uluslararas› toplum, kendi varl›k nedeni olarak benimsedi¤i 

ilkeleri korumaya haz›r de¤il ise, bunu hem Bosna halk›na hem de dünya 

halklar›na aç›kça söylesin. Ve desin ki, bizim benimsedi¤imiz yeni davran›fl 

ilkelerine göre, bir devletin hakl›l›¤›n›n ölçüsü sadece ve sadece güçtür." 15 

1993 yaz›nda, hem Avrupa Birli¤i'nin Bosna'ya iliflkin müzakerelerde 

belirlemifl oldu¤u temsilcisi Lord Owen, hem S›rbistan Devlet Baflkan› 

Miloseviç, hem de H›rvatistan Devlet Baflkan› Franjo Tudjman Bosna'n›n 

üçe bölünmesi gerekti¤i hususunda uzlaflt›lar. Bu plan›n hayata geçirilmesi 

halinde, Bosna Müslümanlar›, devletten baflka her fleye benzeyen üç befl 

Bantustan'da yaflamaya icbar edilecekti. 16 

Bosna Savafl› ve Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi 

Bosna'da henüz savafl bafllamadan önce, BM GK, çat›flmalar› daha fazla 

körüklememe ad›na, eski Yugoslavya topraklar›n›n bütünü için 1991'de bir 

silâh ambargosu karar› alm›flt›. 17 Bafllang›çta uluslararas› toplumun en 

az›ndan bir kesimi karar› olumlu karfl›lam›flt›. Ne var ki, ba¤›ms›zl›k ilân› 

sonras›nda, Bosna'n›n S›rp güçlerince talan ve iflgal süreci bafllad›¤›nda, 

bu silâh ambargosunun, sadece, eski Yugoslav Ordusu'nun belkemi¤ini 

oluflturan ve bu orduya ait silâhlar›n büyük ço¤unlu¤unu elinde tutan 

S›rbistan'a yarad›¤› aç›kça görüldü¤ü için, uluslararas› toplumun büyük bir 

ço¤unlu¤u ambargonun, kendisini savunmas›na imkân sa¤lanmas› 

düflüncesiyle Bosna Devleti için kald›r›lmas›n› talep etti. Bu ba¤lamda ileri 

sürülen argüman fluydu: Bosna-Hersek Devleti S›rp sald›r›lar› nedeniyle 

topraklar›n›n önemli bir k›sm›n› kaybetmifltir. Üstelik hususiyetle Bosna'n›n 

Müslüman halk› etnik temizlik, katliamlar ve nihâi olarak soyk›r›m yoluyla 

yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›yad›r. E¤er durum bu noktaya gelmiflse, 

BM GK'nin ba¤›ms›z ve egemen bir devletin meflru müdafaa hakk›n› ortadan 

kald›ran bir ambargoyu sürdürmekte ›srar etmesi, hem hukuken hem de 

ahlâken kabul edilemez bir tutumdu. Ne var ki, konsey bu ac›mas›z savafl 

boyunca Bosna'y› nefessiz b›rakan silah ambargosunu kald›rmamakta ›srar 

etti. Bosna'ya yönelik silâh ambargosunun kald›r›lmas›na özellikle ‹ngiltere, 

15 

Malcolm, a.g.e., s. 251. 

16 

a.g.e. 

17 

1991 BM silah ambargosu, UN Security Council Resolution No. 713, 25 Eylül 1991, 

http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/49/IMG/NR059649.pdf 

?OpenElement 

181

Fransa ve Rusya karfl› ç›km›flt›r. 18 H›rvatlar, H›rvatistan'›n bir k›y› ülkesi olmas› sayesinde savafl süresince 

ülkeye deniz yoluyla gizlice silâh sokma imkân›na sahiptiler. As›l ma¤dur olanlar, denize k›y›s› olmayan 

Boflnaklar'd›. Amerikan Kongresi bu ambargonun Bosna özelinde kald›r›lmas› için iki kez karar ald›¤› 

halde, her ikisi de müttefikleriyle aras›n› bozmak istemeyen Clinton yönetimince veto edilmifltir. 19 

BM GK üyeleri Bosna'daki savafl konusunda hem farkl› görüfllere sahiptiler, hem de önemli bir 

bölümünün soruna bak›fl› zaman içinde de¤iflikli¤e u¤rad›. ABD'ye göre, sorunun özünde Bosna'da 

yaflayan farkl› etnik gruplar aras›ndaki tarihten gelen husumetler yer almaktayd›. O nedenle askerî 

müdahalede bulunman›n bir faydas› olmayacakt›. Ne var ki ABD zaman içinde sorunun esas kayna¤›n›n 

S›rp yönetici seçkinleri ve özellikle de Miloseviç oldu¤unu düflünmeye bafllad›. 20 ‹ngiltere, S›rbistan'›n 

iflgalini göz ard› ederek buradaki savafl› bir "iç savafl" olarak tan›mlamakta ›srar etti. ‹ngiltere'ye göre, 

etnik öfkelerin yeniden depreflti¤i bu ak›l-d›fl› savaflta, yap›lacak tek fley, tüm taraflar›n bar›fl masas›na 

oturmas›n› beklemekti. O nedenle d›flar›dan müdahalede bulunmak söz konusu olamazd›. Fransa da 

Bosna'daki savaflta tüm taraflar›n ayn› ölçüde suçlu oldu¤u kan›s›ndayd›. Almanya ise, bu savafl›n ard›nda 

yatan as›l nedenin, Büyük S›rbistan hayâlleri gören S›rp sald›rganl›¤› oldu¤unu düflünmekteydi. 21 Bu 

teflhis kuflkusuz isabetliydi; lâkin Almanya'n›n BM bünyesindeki etki gücü di¤erleriyle k›yaslanabilir 

çapta de¤ildi. Rusya Federasyonu, Ortodoksluk ortak paydas›nda bulufltu¤u ve de¤iflken Balkan 

jeopoliti¤inde birlikte hareket etmek istedi¤i S›rbistan'› GK içinde "kollay›c›" bir tutum içindeydi. Rusya 

S›rplar'› uluslararas› entrikalar›n ortas›nda kalm›fl, tarihî haklar›n› korumaya çal›flan mazlum bir topluluk 

olarak görmekteydi. Çin'e göre, Bosna Savafl› içsel bir meseleydi. O nedenle Çin uluslararas› müdahale 

fikrine karfl› ç›kmaktayd›. 

Buna karfl›l›k, genel olarak Bat›l› olmayan Üçüncü Dünya Ülkeleri'nden oluflan Ba¤lant›s›z Ülkeler 

Toplulu¤u, Bosna Savafl›'n› S›rp sald›rganl›¤›ndan kaynaklanan bir "uluslararas› savafl" olarak görmekteydi. 

O nedenle hem eski Yugoslavya'n›n bütününde uygulanan BM silah ambargosunun Bosna devleti için 

kald›r›lmas›n› talep ediyor, hem de BM'in S›rp sald›rganlara karfl› askerî güç kullanmas› için ça¤r›da 

bulunuyordu. 22 O dönemde mesaisinin önemli bir bölümünü Bosna trajedisine ay›ran ‹slam Konferans› 

Örgütü de, Ba¤lant›s›z Ülkeler Toplulu¤u'nunkilere benzer talepleri daha büyük bir tutkuyla dile 

getiriyordu. 

Bosna Savafl› süresince BM GK'nde gözlenen kafa kar›fl›kl›¤› ve ayr›ca sürekli daimi üyelerin farkl› 

önceliklerinin olmas›, Konsey'in Bosna Savafl› konusunda ortak bir tan›mda buluflmas›n› ve durumun 

gerektirdi¤i ortak politikalar› gelifltirmesini zorlaflt›rmaktayd›. O nedenle, kabul edilen GK kararlar›, 

genelde en düflük ortak payday› esas alan minimalist bir hareket tarz› öngörmekteydi. BM GK'nin 1993'te 

kabul etti¤i 92 karardan 8'inin özel olarak Bosna Savafl›'yla ilgili olmas›, asl›nda Bosna'daki durumun 

vehametini ortaya koymaktayd›. Ne var ki, bu durum, bilhassa daimi üyelerin bu krize pek fazla 

"bulaflmama" niyeti nedeniyle, bu kararlar›n, yaln›zca "bir fleyler yap›yor görünme" amaçl› oldu¤u 

18 

Wikipedia, "Bosnian War". 

19 

a.g.e. 

20 

Lise Morjé Howard, UN Peacekeeping in Civil Wars, (Cambridge, Cambridge University Pres, 2008), s. 45. 

21 

a.g.e. 

22 

a.g.e. 

182

gerçe¤ini ortadan kald›rmamaktad›r. Bosna'n›n S›rplarca iflgali süreci 1 Nisan'da bafllad›¤› halde, GK 

bu krizi 15 May›s'a kadar görmezlikten gelmifltir. Bu tarihte kabul edilen GK karar› ise, önemli unsurlar 

ihtiva etmekle birlikte, "etkili tedbirler" getirmekten uzakt›. 752 say›l› bu kararda, 23 hem S›rbistan'›n 

hem de H›rvatistan'›n bu savafla müdahil oldu¤unun aç›kça ifade edilmifl olmas› önemlidir. Nitekim 

kararda, bu d›fl güçlerin komflu Bosna'ya müdahaleye derhal son vermeleri ça¤r›s› yap›lmaktad›r. Ne 

var ki, Bosna Savafl›'n›n bu "uluslararas›" boyutu bu karardan hem önce hem de sonra özellikle ‹ngiltere 

ve Fransa gibi büyük Avrupal› devletlerce inkâr edilmifltir. 752 say›l› GK karar›nda taraflar savafla son 

vermeye ve müzakereye ça¤r›l›rken, savafl bölgesinde yaflayan halk›n topraklar›ndan zorla göç ettirilmesi 

politikas›na da son verilmesi istenmektedir. Bu karar ayr›ca mültecilere ve yerlerinden edilmifl insanlara 

insani yard›m yap›lmas› için de ça¤r›da bulunmaktad›r. Kuflkusuz GK'nin yapt›¤› bu ça¤r›lar önemlidir. 

Ne var ki, bu karar iki nedenle problemli görünmektedir: Birincisi, krizin sorumlusunun hangi aktör ya 

da aktörler oldu¤u aç›kça belirtilmifl de¤ildir; ikincisi, konseyin taraflara yapt›¤› ça¤r›lara kulak as›lmamas› 

durumunda, herhangi bir yapt›r›m seçene¤i öngörülmüfl de¤ildir. Bu da 752 say›l› karar›n anlam, önem 

ve ifllevini büyük ölçüde azaltmaktad›r. 

Özellikle ve öncelikle S›rplar taraf›ndan tecavüz edildi¤i ve burada Müslümanlar'a yönelik olarak, 

toplu katliamlar dâhil, etnik temizlik yap›ld›¤› bilinmekteydi. Ne var ki, 757 say›l› GK karar›nda, 24 

Bosna'daki savafl›n çok karmafl›k bir savafl olup, bundan, tüm ilgili taraflar›n sorumlu oldu¤u ifade 

edilmifltir. Baflka bir deyiflle, GK'e göre, Bosna Savafl›'nda "sald›rgan" ile "ma¤dur" ayr›m› yap›lmas› 

mümkün de¤ildi. 

GK kararlar›nda daha bafllang›çtan itibaren Bosna Savafl›'n›n uluslararas› bar›fl ve güvenli¤e zarar 

verdi¤i aç›kça ifade edilmifltir. Bu durumda, GK'nin, BM Kurucu Andlaflmas›'n›n VII. Bölümünde 

düzenlenen yapt›r›m mekanizmalar›n› harekete geçirmesi gerekmekteydi. 757 say›l› GK karar›nda, 

S›rbistan ve H›rvatistan 752 say›l› kararda dile getirilen taleplere uymad›klar› için k›nanmaktad›r. Bu 

karar S›rbistan'a (S›rbistan-Karada¤) ekonomik ambargo uygulanmas›n› öngörmektedir. 757 say›l› karar›n 

kendi içinde ne denli çeliflkili oldu¤u aç›kça görülmektedir: Bir yandan sald›rgan-ma¤dur ayr›m› yapmay› 

reddediyor, bir yandan baz› taraflar› k›n›yor, bir yandan da taraflar›n birisine karfl› ekonomik ambargo 

karar› al›yor. S›rbistan'a yönelik ambargo, bu ülkeyi Bosna'ya yönelik sald›rgan politikas›ndan vazgeçmeye 

yöneltmemifltir. Zaten GK'nin bu ambargonun zaman zaman delinmesine göz yumdu¤u da bilinmektedir. 

8 Haziran 1992'de kabul edilen 758 say›l› GK karar› 25 çerçevesinde, 21 fiubat 1992'de kabul edilen 

743 say›l› GK karar›yla eski Yugoslavya topraklar›nda görev yapmak üzere oluflturulmufl bulunan BM 

Koruma Gücü'nün yetki alan› geniflletilmifl ve gücü art›r›lm›flt›r. Bundan sonra al›nan bir çok GK 

karar›nda Bosna'daki tüm taraflar›n bu Koruma Gücü ile iflbirli¤i yapmas› istenmifltir. Ne var ki, S›rplar 

bu uyar›lara hiçbir zaman kulak asmam›fllard›r. GK 1992 boyunca taraflara sürekli ateflkes ça¤r›s› 

yapm›flt›r; ama S›rplar -ve k›smen de H›rvatlar- bu ça¤r›lar› pek kâle almam›fllard›r. Konsey, Saraybosna 

23 

UN Security Council Resolution No. 752, 15 May›s 1992, 

http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/011/11/IMG/NR001111.pdf?OpenElement 

24 



25 

UN Security Council Resolution No. 758, 


183

Havaalan›'n›n yeniden faaliyete geçirilmesi gere¤inden söz etmifltir; ama bu hedefine de ulaflamam›flt›r. 

Nihayet Ekim 1992'de, konseyin akl›na Bosna hava sahas› üzerinde askerî helikopterlere ve uçaklara 

uçufl yasa¤› getirmek gelmifltir. Kuflkusuz bu karar›n baflta gelen muhatab› S›rplar'd›. Ne var ki, konsey, 

bu geç gelen yasa¤› bile etkin bir flekilde hayata geçirmekten uzak kalm›flt›r. Asl›nda bu bir bak›ma 

kaç›n›lmazd›, çünkü kararda yasa¤›n delinmesi halinde ne yap›laca¤›na iliflkin herhangi bir hüküm yoktu. 

Nitekim S›rplar bu yasa¤› bol bol deldiler. Bunun d›fl›nda, 1992'den savafl›n sona erdi¤i 1995 sonuna 

dek, Bosna'ya iliflkin kararlar›nda, GK, etnik temizli¤i, zorla göç ettirmeleri ve kad›nlara yönelik 

tecavüzleri bol bol k›nad›, hatta bazen "fliddetle k›nad›", ama 1995 y›l›n›n ikinci yar›s›na dek aktif 

müdahaleden uzak kald›. 

Uzun zaman ciddi bir insiyatif almayan GK, nihayet 1993 y›l›ndan itibaren k›smi bir tedbir olarak, 

Bosna'da S›rp kuflatmas› alt›nda bulunan baz› yerleflimleri "güvenli bölge" ilân etmifl ve dolay›s›yla 

buradaki halk› koruma sorumlulu¤unu alm›flt›r. Ahalisi aylardan beri S›rp kuflatmas› ve mermileri alt›nda 

ve çaresizlik içinde bekleyen Srebrenitza'n›n "güvenli bölge" ilân edilmesi hususunda, Ba¤lant›s›z Ülkeler 

Toplulu¤u'nun haz›rlad›¤› ve BM Kurucu Andlaflmas›'n›n zorlama tedbirlerini düzenleyen VII. Bölümüne 

dayand›r›lan tasar›, sonunda GK'ce 16 Nisan 1993'te kabul edilmifltir. 26 GK, Bosna'daki baflka baz› 

yerleflim birimlerini de üç hafta kadar sonra "güvenli bölge" ilân etmifltir 27 (Saraybosna, Bihac, Tuzla, 

Gorajde, Zepa). Ne var ki, konsey üyeleri aras›nda, bu bölgelerin GK kararlar›na ra¤men sald›r›ya 

u¤ramas› halinde, ne yap›laca¤› konusunda en ufak bir fikir birli¤i yoktu. 28 Konseydeki bu da¤›n›kl›k, 

GK'nin Bosna içinde belirlemifl oldu¤u "güvenli bölge"lerin nas›l anlafl›lmas› gerekti¤i konusunda da 

aç›kça gözlenmekteydi. Baz›lar›na göre, "güvenli bölge"lerde bulunan Müslüman Boflnak güçler, burada 

hem S›rp sald›r›lar›ndan korunabilecek, hem de güçlerini toparlayabileceklerdi. Bu anlamda "güvenli 

bölge" ilân›, baz›lar›nca, Bosna'y› o güne dek tâkatsiz b›rakan silah ambargosunun yerini tutabilecek 

k›smi bir tedbir olarak görülmekteydi. Buna karfl›l›k, baflka baz›lar› ise, "güvenli bölgeler"i yaln›zca 

sivillerin koruma alt›na al›naca¤›, insani yard›mlar›n da¤›t›laca¤› yerler olarak görmekteydi. 29 

GK'nin 1993 y›l›ndan itibaren ald›¤› kararlar›n birço¤unda flöyle bir hüküm vard›: GK, kararlar›na 

uyulmamas› halinde, gelecekte daha etkili ve güçlü tedbirler alabilece¤ini hat›rlat›r. Ne var ki, bu "etkili" 

tedbirlerin ne olaca¤› bir türlü anlafl›lamad›; bunlar ne yaz›k ki içi bofl sözler olarak kald›. Bosna 

Hükümeti, do¤al olarak, GK'nce ilân edilmifl "güvenli bölgeler"de yaflayan sivillerin BM bar›fl gücü 

askerlerince korunaca¤›n› düflünmekteydi. Ne var ki, zaten say›lar› az olan BM askerleri, b›rak›n sivilleri 

korumay›, kendi canlar›n›n derdine düflmüfl bulunmaktayd›. Zaten, "güvenli bölgeler"i etkin bir flekilde 

savunacak tedbirleri almak yerine, olas› ihlâlcilere karfl› yukar›da sözü edilen kararlarla içi bofl tehditler 

savuran GK, bu pasifli¤inin alt yap›s›n› haz›rlam›flt›. Buradaki BM'e ba¤l› askerlerin yapt›¤› tek ifl, 

"güvenli bölgeler"e s›¤›nm›fl olan insanlara g›da, giysi ve çad›r yard›m› yapmakt›. O nedenle Bosnal› 

Müslümanlar S›rp sald›rganlara karfl› kendi bafllar›n›n çaresine bakmak durumundayd›. Ne ac›d›r ki, 

26 

UN Security Council Resolution No. 819, 

http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N93/221/90/IMG/N9322190.pdf?OpenElement 

27 



28 

a.g.e., ss. 46-47. 

29 

a.g.e. 

184

"güvenli bölgeler"e iliflkin askerî yapt›r›m tehdidi getiren istisnai baz› GK kararlar›, Bosnal› sivilleri 

korumak amac›yla al›nm›fl de¤ildir. 1993 Haziran'›nda kabul edilen 836 ve 844 say›l› GK kararlar›nda, 30 

"güvenli bölgeler"i olas› sald›r›lara karfl› koruma misyonuna sahip olan BM Koruma Gücü askerlerine 

yönelik bir sald›r› oldu¤u takdirde, gerekirse hava operasyonu düzenlenebilece¤i belirtilmektedir. ‹roni 

yüklü bu durum, Bosna Savafl›'n›n ve bu savaflta GK'nin oynad›¤› rolün ibret verici bir baflka örne¤i 

olmufltur. 

BM'in Bosna'da ifa etti¤i görevin yol açt›¤› sonuçlar, asl›nda son derece trajikti. S›rp sald›r›lar›ndan 

kaçan Bosnal› Müslümanlar BM askerleri taraf›ndan kitleler halinde "güvenli bölgeler"e tafl›nmaktayd›. 

Böylece BM, bir bak›ma, S›rplar’›n yapt›¤› etnik temizli¤e katk›da bulunmufl olmaktayd›. Daha da ötesi, 

BM askerleri "güvenli bölgeler"e götürdükleri insanlar›n silâhlar›n› ellerinden ald›klar› halde, S›rplar 

"güvenli bölgeler"e sald›rd›¤›nda, bu askerler onlar› yaln›zl›¤a terk ediyordu. 31 

"Güvenli bölgeler"in S›rplar taraf›ndan birer birer düflürülmesi ve özellikle Srebrenitza'da 8.000 

Boflnak erke¤in birkaç gün içinde katledilmesi sonras›nda, Amerikan liderli¤inde hareket eden NATO, 

S›rplar’› nihayet cezaland›rmaya karar verdi. S›rplar'›n tüm bar›fl önerilerini birer birer çöpe atm›fl olmas› 

da bu karar›n ç›kmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r. NATO güçleri 30 A¤ustos-20 Eylül 1995 tarihleri 

aras›nda üç hafta süreyle Bosna'l› S›rp hedeflere yo¤un hava sald›r›lar› düzenledi. Bu hava harekât›na 

400 uçak ve 5.000 asker kat›lm›flt›r. Geç gelen bu operasyon, S›rbistan ve Bosnal› S›rplar üzerindeki 

etkisini göstermekte gecikmemifl, savafl›n sonlanmas›na büyük katk› yapm›flt›r. Bu hava operasyonlar›, 

daha önce ilân edilmifl bulunan "güvenli bölgeler"i S›rp sald›r›lar›ndan koruma gerekçesiyle yap›lm›flt›r. 

Baflka bir deyiflle, böyle bir hava harekât› için NATO'ya yetki veren yeni bir GK karar›na 

gerek duyulmam›flt›r. Bu da bize flunu göstermektedir. ‹stenseydi, Bosnal› S›rp hedeflere yönelik 

bu hava harekât› çok daha önce yap›labilirdi. Ne yaz›k ki, Bat›l› baflat güçler böyle bir iradeyi daha 

önce hiç sergilemediler. Hava taarruzu s›ras›nda NATO güçlerine ciddi bir zâyiat verilmemifl 

olmas› da, daha önceleri ›srarla öne sürülen temel bir argüman› bofla ç›karm›flt›r: "Askerlerimize 

çok pahal›ya mal olaca¤› kuflku götürmeyen bir kara harekât› olmaks›z›n S›rplar yenilgiye u¤rat›lamaz." 

Bat›l› hâkim güçler, bu hususta da -Bosna Savafl› süresince hemen her konuda oldu¤u gibi- yan›ld›lar. 

‹ki ‹flgal Ma¤duru Ülke, ‹ki Farkl› Bat›l› Tav›r: Kuveyt (1990-91) ve Bosna-Hersek (1992-95) 

Pek çok yönden büyük benzerlik tafl›yan Kuveyt ve Bosna krizlerinde ABD'nin ve ‹ngiltere'nin bafl›n› 

çekti¤i bir k›s›m Bat›l› devletler grubunun güdümünde hareket eden BM GK, benzer uluslararas› 

hukuk kural ve ilkelerini harekete geçirmek yerine, birinci krizde son derece aktif bir tav›r al›rken, 

ikinci krizde sald›rgan S›rp güçlere karfl› son derece müsamahakâr bir tav›r içine girmifltir. Bu tutum 

ne hukuken ne de ahlâken kabul edilebilir. Özellikle ‹slam Dünyas›'n›n BM'ye olan güveni bu olayla 

büyük bir sars›nt› geçirmifltir. ‹ki y›l arayla patlak veren bu iki krizde Bat›l› büyük güçlerin ald›¤› tav›r 

ve olaya yaklafl›m biçimleri, herhalde çok ö¤retici olacakt›r. 

30 

UN Security Council Resolutions No. 836 & 844, 4 & 18 Haziran 1993, 

http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N93/330/21/IMG/N9333021.pdf?OpenElement; 


31 

a.g.e., ss. 48-49. 

185

Irak'›n Kuveyt'i ‹flgali (A¤ustos 1990) 

Bilindi¤i gibi, 1 A¤ustos 1990'da, Kuveyt, Irak taraf›ndan iflgal edilmifltir. So¤uk Savafl'›n hemen 

akabinde patlak veren bu kriz süresince, Bat›l› devletler grubunun -hem Avrupa hem de ABD- hemencecik 

"flahin" k›l›¤›na büründükleri görülmüfltür. Bu devletlere göre, bu olay, egemen bir devletin ba¤›ms›zl›k 

ve güvenli¤ine yönelik büyük bir tehditti. Ayr›ca hem uluslararas› hukuku hedef alan bir sald›r›, hem 

de uluslararas› düzen ve asayifli akamete u¤ratacak bir büyük tehditti. 32 

Körfez Savafl›'na giden süreçte etkili olan (Bat›l›) devletler, Irak'›n Kuveyt'i iflgaliyle bafllayan olaylar 

serisini kendi önceliklerine uygun olarak tan›mlarken, bu savafla karfl› ç›k›lmas›n› "anormal" bir tutum 

gibi gösterip, bir bak›ma kendilerinin de¤il ama savafla karfl› ç›kanlar›n di¤er cenah› bu yönde ikna 

etmeleri gerekti¤ini ileri sürmüfl olmaktayd›lar. 33 

Bat›l› liderlerin bu dönemde yapt›klar› aç›klamalara bak›ld›¤›nda, bu tavr›n izdüflümleri aç›kça 

görülmektedir: 

"Saddam'›n adamlar›n›n Kuveyt'in masum halk›na karfl› iflledi¤i korkunç suçlar ve yapt›¤› iflkenceler, 

insanl›¤› hedef almaktad›r ve herkesin özgürlü¤üne yönelik bir tehdittir." 34 (George Bush, ABD Baflkan›, 

16 Ocak 1991) 

"Irak'›n sald›rganl›¤› karfl›s›nda uluslararas› toplulu¤un verdi¤i, bugüne dek karfl›laflmad›¤›n›z yan›t, 

muhteflem olmufltur: Hiç kimse Saddam'›n kurmak istedi¤i kaotik bir dünyada yaflamak istemiyor." 35 

(Douglas Hurd, ‹ngiltere D›fliflleri Bakan›, 16 Ocak 1991) 

"Bizim için yeni bir dönem bafll›yor. Bu dönem tüm insanl›k için yeni bir umut, özgürlük ve bar›fl 

dönemi olabilir." 36 (Bush, 8 A¤ustos 1990) "Nereden bakarsan›z bak›n, bu bir âdil savaflt›r." 37 (John 

Major, ‹ngiltere Baflbakan›, 17 Ocak 1991) 

"Tehlike alt›nda olan fley, müflterek güvenli¤imiz ve So¤uk Savafl sonras›nda daha güvenli ve bar›flç›l 

bir dünya kurma umudumuzdur." 38 (Hurd, 16 Ocak 1991) 

Irak'›n Kuveyt'i iflgali sonras›nda yaflanan süreçte "âdil savafl" ve "yeni dünya düzeni" 

kavramsallaflt›rmas›, hem Irak'a karfl› oluflturulan uluslararas› koalisyonun hakl›l›¤›n›n en önemli dayanak 

noktas› olarak tebarüz etmifl, hem de bu koalisyonun varl›¤›n›n en önemli güvencesi olmufltur. Körfez 

Savafl›'na giden süreçte "iflgalci Irak" imaj›n›n eksenini oluflturdu¤u bir söylemler silsilesinde, do¤ru 

ile yanl›fl, iyi ile kötü, düzen ile kargafla aras›ndaki karfl›tl›k Bat›l› liderlerce sürekli vurgulanan temalar 

olmufltur. 39 Ortada "insanl›k" ad›na verilen bir "kutlu savafl" oldu¤una göre, herkesin bu savafla katk› 

sa¤lamas› bir insanl›k görevi olmaktayd›. 

32 

Riikka Kuusisto, "Framing the Wars in the Gulf and in Bosnia: The Rhetorical Definitions of the Western Power 

Leaders in Action", Journal of Peace Research, cilt: 35, say›: 5, Eylül 1998, 603-620, s. 607. 

33 

a.g.e., s. 608. 

34 

a.g.e., s. 607. 

35 

a.g.e. 

36 

a.g.e., s. 608. 

37 

a.g.e. 

38 

a.g.e. 

39 

a.g.e. 

186

Bosna'n›n S›rp Güçlerce ‹flgali (Nisan 1992) 

1991'deki Körfez Savafl›'ndan yaln›zca iki y›l sonra Bosna'da patlak veren ve S›rbistan'›n ve Bosna 

S›rplar›'n›n sald›rganl›¤›ndan kaynaklanan trajik savafl s›ras›nda, Irak'a ve lideri Saddam'a karfl› esip 

gürleyen Bat›l› liderlerin birdenbire sus pus olduklar› görüldü. ‹nsanl›¤›n vicdan›nda derin izler b›rakan 

Bosna Savafl›'nda, S›rp iflgaline ve bu süreçte tan›k olunan her türden vahflete karfl›n, Bat›l› hâkim güçleri 

yerlerinden k›p›rdatmak bir türlü mümkün olamad›. Bat›'n›n bu korkunç iki yüzlülü¤üne bahane edilen 

k›l›flar, zaten daha savafl bafllar bafllamaz bulunmufltu bile: Bu çok karmafl›k ve girift bir savaflt›r; üstelik 

ortada bir iflgalden ziyade, tarihten gelen kin ve nefretlerin aç›¤a ç›kt›¤›, etnik ve dinî mahiyette bir iç 

savafl vard›r; hem durum çok kar›fl›k hem de "sald›rgan ile ma¤dur taraflar›" ay›rt etmek pek müflkül 

oldu¤undan, yapacak pek fazla bir fley yoktur. Sonuç: Özellikle S›rplar, müzakere masas›nda verilecek 

tavizlerle "yat›flt›r›labilirse", bu savafl sona erdirilebilirdi. O halde aç›kt› ki, Bat›l› devletler grubu, 

Bosna'n›n S›rplarca iflgali süresince Körfez Savafl› s›ras›ndaki tav›rlar›yla tamamen z›t bir tutum içine 

girmifllerdir: Bat›l› hükümetler S›rp sald›rganl›¤›na karfl› BM müdahalesi isteyen çevrelerin, öncelikle 

savafl›n gereklili¤i hususunda karfl›tlar›n› ikna etmeleri gerekti¤ini ileri sürmekteydi. 

Bat›l› liderlerin o dönemdeki demeçlerine bak›ld›¤›nda, "hareketsiz kalma", "Bosna'daki savafl› 

tan›mlanabilir olmaktan ç›karma" ve "sald›rganl›¤a karfl› aç›k bir tav›r almama" yönündeki e¤ilimleri 

hemen su yüzüne ç›kacakt›r: 

"Orada olanlar karfl›s›nda infial halindeyim; çok üzgünüm; midem buland›. Bu hususta yapabilece¤imiz 

pek fazla bir fley olmad›¤›n› da biliyorum." 40 (Bill Clinton, ABD Baflkan›, 24 Mart 1993) 

"‹çinde bulundu¤umuz flu zaman diliminde bol keseden jest yapman›n bir faydas› oldu¤una 

inanm›yorum. ‹htiyaç duydu¤umuz fley itidal, ihtiyat ve eflgüdümdür..." 41 (Major, 13 Temmuz 1992) 

Bat›l› hâkim güçler, Irak'›n Kuveyt'i iflgali sonras›nda Irak'›n iflgal gerekçelerini tart›flmaktan hep 

uzak durdu. Baflka bir deyiflle, uluslararas› sistemin lordlar›n›n daha ilk günden itibaren ortaya koydu¤u 

yaklafl›ma göre, ortada egemen bir devletin topraklar›na ve ba¤›ms›zl›¤›na yönelik silahl› bir sald›r› 

vard›. Bu en büyük bir suçtu. Uluslararas› toplum hiçe say›lm›flt›. O nedenle sald›rganla müzakere 

edilecek hiçbir fley olmad›¤› gibi, verilecek hiçbir taviz de yoktu. Bosna Savafl›'nda ise ayn› aktörlerin 

tam tersi bir tutum içine girdikleri görüldü. Onlara göre Miloseviç'in Bosna'ya dair ileri sürdü¤ü gerekçeler, 

Saddam'›n Irak'›na oranla çok daha fazla dinlenmeye de¤er argümanlard›. Irak Devlet Baflkan› Saddam 

Hüseyin Kuveyt krizi boyunca Bat›'da âdeta fleytanlaflt›r›l›rken, dünya halklar›na bir bak›ma flu mesaj 

verilmifltir: Böyle kötücül bir adamla müzakere masas›na oturmak, hem anlams›z hem de çok riskli 

bir tutum olacakt›r. Saddam tehlikesini bertaraf etmenin tek yolu, ona karfl› askerî güç kullanmakt›r. 42 

Oysa bu türden iddialar, Saddam Hüseyin kadar S›rbistan Devlet Baflkan› Miloseviç için de ileri 

sürülebilirdi. Ne var ki, Bosna'daki insanl›k suçlar›n›n baflta gelen sorumlusu Miloseviç için Bat›'da 

genel olarak bu denli "a¤›r" ve "mahkûm edici" bir söylem gelifltirilmemifltir. Bu tutumun ard›nda 

herhalde iki temel unsur yatmaktayd›: Birincisi, Bat› kamuoyunun Miloseviç'in bafl›nda bulundu¤u 

S›rbistan'a karfl› uluslararas› bir askerî müdahale ça¤r›s› yapmas› istenmemekteydi; ikincisi, insanlar›n 

40 

a.g.e., s. 609. 

41 

a.g.e. 

42 

a.g.e. 

187

zihinlerine Miloseviç'le olan sorunlar›n müzakere masas›nda çözülebilir oldu¤u mesaj› zerkedilmekteydi. 

Yine Bat›l› hâkim güçler, Irak'›n Kuveyt'e iliflkin uluslararas› hukuk çerçevesinde ortaya koydu¤u 

argümanlar› elinin tersiyle iterken, S›rp taraf›n›n Bosna'ya dair dile getirdi¤i görüfllere ve ileri sürdü¤ü 

argümanlara kulak kesildi. Bu güçlere göre, Bosna'da bu devletin parças› olmak istemeyen bir S›rp 

az›nl›¤› vard›; bu gerçek göz ard› edilemezdi. S›rbistan'›n harekete geçmesi kuflkusuz aç›k bir sald›rganl›kt›, 

ama bu "anlafl›labilir" bir sald›rganl›kt›. O nedenle, 1995 y›l› hariç tutulursa, Bosna Savafl› s›ras›nda, 

Bat›l› hükümetler savafl›n sorumlusu olarak özellikle S›rbistan ve S›rplar'› öne ç›karmaktan kaç›nd›lar. 

Üstelik H›rvatlar ve Müslümanlar da, daha küçük ölçekte de olsa, baz› savafl suçlar› ifllemifller ve bir 

k›s›m BM GK kararlar›n› çi¤nemifllerdi. 43 Bu durum, onlara göre, kendi durufllar›n›n ne denli "isabetli" 

oldu¤unun bir deliliydi. 

Bat›l› baflat güçler, bir yandan da S›rplar'›n sahip oldu¤u gücü abartarak Bosna Savafl›'na bigane 

kal›nmas›n› makul bir tav›rm›fl gibi göstermeye çal›flm›fllard›r. Oysa gerçek fluydu ki, istenseydi, S›rp 

hedeflere karfl› daha bafllang›çta etkin/etkili/sonuç do¤urucu hava sald›r›lar› düzenlenebilirdi. Baz› 

Amerikal› askerî uzmanlar da, savafl s›ras›nda bu fikirdeydi. Bu uzmanlara göre, bu yönde bir irade 

ortaya konsayd›, Körfez Savafl›'nda Irak'a karfl› yaln›zca iki y›l önce büyük bir zafer kazanm›fl olan 

Amerikan güçleri, Bosna Savafl›'n›n bafllang›c›nda, Saraybosna'y› etraf›ndaki da¤lara konufllanarak 

kuflatm›fl bulunan S›rp topçular›n yüzde 95'ini yaln›zca bir gün sürecek hava sald›r›lar›yla imha edebilirdi. 

Ama bu hiçbir zaman yap›lmad›. 44 Gerçekten de S›rplar'a karfl› 1992 y›l›nda bafllat›lacak bir hava 

operasyonunun baflar›s›z olma ihtimali pek yok gibiydi. Nitekim 1995 Eylül'ünde S›rp mevzilerini hedef 

alan NATO hava sald›r›lar› bafllad›¤›nda, S›rplar uluslararas› güçlerle müzakere masas›na oturabilecekleri 

sinyalini vermekte bir an bile tereddüt etmediler. Zaten Bosna Savafl›'na flahitlik eden gazeteciler ve yine 

sahada bulunan askerî uzmanlar, bu türden hava operasyonlar› daha önce yap›lm›fl olsayd›, savafl›n daha 

fazla uzamadan sona ermifl olaca¤›n› ifade etmifllerdi. 45 fiayet Dayton Andlaflmas› 1995'te de¤il de 

1992'de yap›lm›fl olsayd›, hiç flüphe yok ki, sözgelimi, mültecilerin evlerine dönüflü çok daha kolay 

olacakt›. Bunun için bir kara harekât›na gerek olmayacak ve dolay›s›yla insani zayiat minimum olacakt›. 

Peki, 1992'de yap›lacak hava sald›r›lar›, diyelim ki, S›rplar'› sald›rgan politikalar›ndan vazgeçmeye ikna 

edemeseydi, neler yap›labilirdi? Bu durumda NATO müttefikleri, Bosna'da, hava sald›r›lar›yla s›n›rl›, 

"insani" kayg›lar› merkeze alan bir harekât plan› yerine, kapsaml› bir uluslararas› müdahalede bulunma 

seçene¤ini devreye sokabilirlerdi. Bunun "pek çetin" bir seçenek oldu¤unu düflünenler, asl›nda S›rplar'›n 

askerî gücünü abartanlard›. 46 

Gerçek flu ki, Amerikan yönetimi, savafl›n kanl› bilançosunun ayyuka ç›kt›¤› ve bu nedenle kamuoyu 

bask›s›n›n daha yo¤un bir flekilde hissedilmeye baflland›¤› bir dönemde, (askerî) müdahale fikrine -pek 

büyük bir heyecanla olmasa da- s›cak bakmaya bafllad›¤›n›n iflaretlerini vermeye bafllam›flt›. Ne var ki, 

bu e¤ilim filizlenir filizlenmez, ‹ngiliz diplomasisi fleytani bir kurnazl›kla Amerika'n›n bu hevesini her 

defas›nda k›rmay› baflard›. ‹ngiltere, daha savafl›n bafllang›c›ndan itibaren Bosna'n›n birlik ve bütünlü¤ünü 

savunan cepheye -özellikle Müslümanlara- yard›m etmeme konusunda kararl›yd›. 

43 

a.g.e., s. 611. 

44 

Vulliamy, a.g.e., s.79. 

45 

a.g.e., s.81. 

46 

a.g.e. 

188

Bat›l› aktörlerin ana eksenini oluflturdu¤u uluslararas› toplumun Bosna trajedisine yönelik yaklafl›m›n›, 

diplomatik ve jeopolitik seçene¤i önceleyen ve tarafs›zl›¤› ideallefltiren bir hareket tarz› olarak tan›mlamak 

mümkündür. Ed Vulliamy, bu yaklafl›m›n dayatt›¤› çarp›k anlay›fl› ve çeliflkili tutumu pek güzel 

sergilemektedir: Tarafs›zl›k lehine bir argüman infla etmek için, fliddet uygulayan ile fliddete maruz 

kalan› eflitlemek gerekir ki, bu sayede ahlâkl› davranma mecburiyeti ortadan kalks›n. O nedenle tarafs›z 

tavr›n, "soyk›r›m"dan de¤il de "savaflan taraflar"dan bahsetmesi önemlidir; taraflardan birisi -burada 

Müslümanlar- apans›z sald›r›ya u¤ram›fl, iki y›l boyunca adeta silahtan mahrum kalm›fl ve yok olma 

tehlikesi geçirmifl olsa da. 47 

Bosna Savafl›'nda, Kuveyt'in Irak taraf›ndan iflgali sonras›nda yaflanan süreçten farkl› olarak, hâkim 

uluslararas› aktörlerin sald›rgan ile ma¤duru birbirinden net çizgilerle ay›rma konusunda gösterdikleri 

isteksizlik ve tedavüle soktuklar› "tuhaf" aç›klama çerçeveleri -meselâ, Bosna Savafl›'n›n "ilkel bir etnik 

savafl" oldu¤u iddias›-, sahipleri için çok "kullan›fll›" argümanlard›. Gerçekten de bütün bunlar, savafla 

do¤rudan müdahil olmamaya kararl› olan Bat›l› hükümetler için hem hukuki bir bahane, hem de vicdani 

bir rahatlama sa¤layan unsurlard›. Ortada gerçek bir düflman olmad›¤›ndan, Bosna Savafl›'na askerî 

olarak müdahale etmek, onlar için Don Kiflotluk'tan baflka bir fley de¤ildi. 48 

Oysa görmek isteyen için, Bosna Savafl›'n›n gerçek nedeni, Belgrad'da planlanan "Büyük S›rbistan" 

hayâlinden baflka bir fley de¤ildi. S›rbistan Demokratik Partisi'ne mensup Vladimir Srebov, 1995 

Ekim'inde kendisiyle yap›lan bir röportajda bu gerçe¤i aç›k seçik ifade etmifltir: 

Plan, Bosna'y› Büyük S›rbistan ve Büyük H›rvatistan oluflumunun bir ara aflamas› olarak iki nüfuz 

bölgesine bölmekti. Müslümanlar'›n ak›beti için nihai çözüm öngörülmekteydi; yar›s›ndan ço¤u 

öldürülecek, küçük bir k›sm› Ortodoks yap›lacak ve paral› olan daha da küçük bir bölümü de para 

karfl›l›¤› canlar›n› sat›n alarak Bosna'y› terk edebilecekti. Hedef Bosna'y› Müslümanlar'dan tamam›yla 

temizlemekti. 49 

Savafl›n nedenleri hakk›nda Bat›l› baflkentlerde üretilen mitler bir yana, Bosna'da görmezlikten 

gelinemeyecek kapsaml› ve sistematik bir etnik temizlik kampanyas› vard› ki, bunun ad› "soyk›r›m"dan 

baflka bir fley de¤ildi. Ne var ki, Bat›l› büyük güçler -ABD Kongresi'ni bu hususta istisna etmek gerekirbu 

gerçe¤i de görmezden geldiler. Bunlar›n Bosna'da yaflanan trajediyi neden "soyk›r›m" olarak 

nitelemekten ›srarla kaç›nd›klar› önemli bir soru olarak karfl›m›zda durmaktad›r. Bunun nedeni asl›nda 

gayet basitti: Bosna'da yaflananlar› "soyk›r›m" olarak tabir ettikleri takdirde, Bat›l› devletlerin S›rp katilleri 

durdurmak için harekete geçmeleri gerekecekti. 50 1990'l› y›llar›n bafllar›nda, yani So¤uk Savafl sonras›nda, 

GK'nin gelifltirdi¤i yeni doktrine göre -"insani müdahale hakk›"-, soyk›r›m benzeri kapsaml› insan haklar› 

ihlâllerinin ifllendi¤i ülkelere yönelik askeri müdahale hakk›, GK'nin bundan böyle kullan›m›na aç›k 

olacak bir yetkiydi. Ne var ki, GK bu yetkisini de kullanmad›. Bat›l› güçlerin, ulusal ç›karlar› için pek 

de elzem olmayan bu topraklara asker ç›karmak ya da bu bölgelerdeki S›rp hedeflerine karfl› kapsaml› 

47 

a.g.e., s. 76. 

48 

Kuusisto, a.g.e., s. 611. 

49 

Vreme dergisi, Belgrad, 30 Ekim 1995, Vulliamy, a.g.e., s. 77. 

50 

Susan L. Woodward, "Genocide or Partition: Two Faces of the Same Coin?", Slavic Review, cilt: 55, say›: 4, K›fl 1996, 

755-761, ss. 755-756. 

189

hava operasyonu düzenlemek gibi bir niyetleri yoktu. Asl›nda askerî müdahale için ille de "soyk›r›m" 

olmas› gerekmemekteydi. "Etnik temizlik" ya da "bir toplulu¤un yaflad›¤› topraklardan zorla göç ettirilmesi" 

gibi fiiller de "insanl›¤a karfl› ifllenmifl suçlar" olarak BM GK'ni harekete geçirmesi beklenen vahim suç 

unsurlar›yd›. Ne var ki, bu gerçek de Bat›l› güçlerce göz ard› edilmifltir. 

Dayton Bar›fl Andlaflmas› 

Özellikle Bat›'daki yayg›n kanaate göre, 21 Kas›m 1995'te imzalanan Dayton Bar›fl Andlaflmas›, 51 

etnik temizlik ve insanlar›n topraklar›ndan edilme sürecini tersine çevirmeyi hedeflemesi ve Bosna'n›n 

bölünmesini engelleyerek ço¤ulcu bir kimlik ve çokuluslulu¤u esas alan egemen bir devlet yap›s›n› 

öngörmesi nedeniyle, önemsenmesi ve desteklenmesi gereken bir andlaflmad›r. 52 Bu görüfle kat›lmak 

ne yaz›k ki mümkün de¤ildir; çünkü bu andlaflman›n birçok noktada sorunlu oldu¤u gerçe¤i, meseleye 

biraz daha derinden bak›ld›¤›nda aç›kça görülmektedir. Dayton Andlaflmas› esas itibariyle iki nedenle 

elefltiriye aç›kt›r: Birincisi, bu andlaflma asl›nda etnik bölünmeyi meflrulaflt›rm›fl ve kurumsallaflt›rm›flt›r. 

‹kincisi, S›rplar'›n kanla, terörle ve etnik temizlik yoluyla ele geçirdikleri topraklar, bu andlaflmayla alt›n 

bir tepsi içinde kendilerine sunulmufltur. 

fiimdi bu iki noktay› açal›m. Dayton Andlaflmas› S›rp ulusal hedefleri ile uyum içindedir. Bosnal› 

Müslümanlar Bosna'n›n ço¤ulcu ve kozmopolitan karakterini muhafaza etmeyi hedeflerken, özellikle 

S›rplar bu fikre bafltan itibaren karfl› ç›kt›lar. Çok-kimlikli, çok kültürlü ve hoflgörüyü esas alan demokratik 

bir Bosna projesi, ne yaz›k ki Bosna Savafl› sonunda S›rp ve H›rvat taraf›ndaki ›rkç›/milliyetçi yaklafl›mlara 

feda edilmifltir. Neticede Bosna-Hersek Devleti, özü itibariyle, etnik bölünmeye u¤rat›lm›flt›r. Kâ¤›t 

üzerinde varm›fl gibi görünen ve üç toplumsal grubun -Müslüman, H›rvat ve S›rp- iflbirli¤ini esas alan 

Bosna-Hersek Federasyonu, asl›nda c›l›z yetkilere sahip, uluslararas› denetim alt›nda tutulan bir devlettir. 

Bu aç›dan Bosna topraklar› hem hukuken hem de fiilen bölünmüfl durumdad›r. Dayton Andlaflmas› o 

nedenle, modern Avrupa tarihinde her zaman tel'in edilen ›rkç› nefretin, hoflgörüsüzlü¤ün ve kaba gücün 

zaferidir. 

‹kinci olarak, Dayton Andlaflmas›, bir bak›ma, "Güçlü olan hakl›d›r"-"might is right"- söyleminin 

hâlâ geçerli olabilece¤ini kan›tlam›flt›r. Aynen Hitler'in, ‹kinci Dünya Savafl›'na giden süreçte uluslararas› 

hukuku hiçe sayarak iflgal etti¤i Çekoslovakya topraklar›n›, baflta ‹ngiltere olmak üzere d›fl güçlerin 

kay›ts›zl›¤› neticesinde Almanya topraklar›na katmas› (1938) ya da ‹srail'in 1948, 56 ve 67 savafllar›nda 

ele geçirdi¤i Arap topraklar›n›n önemli bir bölümünü yine uluslararas› toplumun kay›ts›zl›¤› -ve ABD 

gibi baz›lar›n›n aktif deste¤i- sayesinde kendi topraklar›na katt›¤›n› ilân etmesi gibi, S›rbistan'›n ve 

Bosnal› S›rp çetelerin uluslararas› hukuku hiçe sayarak Bosna topraklar›n›n önemli bir bölümünü 

iflgalleri görmezlikten gelinmifltir. Bu sald›rgan cephe Dayton Andlaflmas›'yla asl›nda "ödüllendirilmifltir". 

Gerçekten de Dayton Andlaflmas› çerçevesinde Bosnal› S›rplar'a Bosna topraklar›n›n yüzde 49'u b›rak›lm›fl, 

51 

Dayton Bar›fl Andlaflmas›'n›n metni üzerinde 21 Kas›m 1995'te Dayton'da (ABD), Wright-Patterson isimli bir hava 

üssünde andlaflma sa¤lanm›fl, bu andlaflma ilgili taraflarca 14 Aral›k 1995'te Paris'te imzalanm›flt›r. Bu andlaflman›n resmî 

ad› Dayton Bar›fl Anlaflmalar›'d›r. (The General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, 14 Aral›k 

1995, http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=380) 

52 

Woodward, a.g.e., s. 759. 

190

daha do¤rusu "hediye edilmifl", buna karfl›l›k Boflnak-H›rvat Federasyonu'na Bosna topraklar›n›n yüzde 

51'i b›rak›lm›flt›r. S›rf bu yönüyle, yani toprak düzenlemesi itibariyle dahi, Dayton Andlaflmas› asl›nda 

bir ihanet belgesidir. 

Dayton Andlaflmas›'n›n zamanlamas› da adeta Müslümanlar’a yönelik bir önyarg›n›n varl›¤›na iflaret 

etmektedir: Bu andlaflma, Bosnal› Müslüman güçlerin, has›mlar›na karfl› -baz› yerlerde H›rvatlar'la 

birlikte- sald›r›ya geçti¤i bir dönemde kaleme al›nm›flt›r. Kuflkusuz Bosna Savafl›'n›n Dayton'la birlikte 

hitama ermifl olmas› önemlidir; ama bu andlaflman›n en çok S›rp menfaatlerini gözetti¤i gerçe¤i, meselenin 

bu yönü itibariyle de göz ard› edilmemelidir. 

Bu noktada, bugün de yürürlükte olan ve Bosna Devleti'nin anayasal yap›s› ve siyasi kimli¤i üzerinde 

belirleyici bir rol oynayan Dayton Bar›fl Andlaflmas›'n› yak›ndan incelemek yararl› olacakt›r. 

Bu andlaflmaya göre, Bosna-Hersek ile H›rvatistan, S›rbistan ve Karada¤'dan oluflan Yugoslav Federal 

Cumhuriyeti, birbirlerinin egemen eflitli¤ini tan›rlar ve aralar›ndaki uyuflmazl›klar› bar›flç›l yollarla hal 

yoluna koymay› kabul ederler. Bosna-Hersek ile Yugoslav Federal Cumhuriyeti birbirlerini tan›rlar. 

Tüm taraflar kendi topraklar›nda insan haklar›n›n korunmas›n› güvence alt›na alacaklar ve mülteci 

durumuna düflmüfl ya da yerlerinden edilmifl kiflilerin haklar›n› gözeteceklerdir. 

Tüm taraflar eski Yugoslavya topraklar›nda ifllenen tüm suçlar› incelemek üzere 1993 y›l›nda ihdas 

edilmifl olan Uluslararas› Ceza Mahkemesi ile iflbirli¤i yapmay› yükümlenirler. 

Tüm taraflar bu andlaflman›n öngördü¤ü yükümlülükleri yerine getirmeyi ve BM GK'nce oluflturulmufl 

olan organlarla -örne¤in Ceza Mahkemesi- iflbirli¤i yapmay› taahhüt ederler. 

Dayton Andlaflmas›'n›n düzenledi¤i temel baz› meseleleri biraz daha yak›ndan görmek her halde 

yararl› olacakt›r: 

Savafla iliflkin hükümler: ‹lgili taraflar, 5 Ekim 1995'te yap›lan ateflkes andlaflmas›na uyacaklard›r. 

Bosna'da bulunan yabanc› savaflç›lar 30 gün içinde buray› terk edecektir. Bu andlaflman›n hayata 

geçirilmesini gözetmek üzere NATO'nun emir ve komutas› alt›nda ISAF ad› alt›nda çok uluslu bir güç 

teflkil edilecektir. Bu güç Dayton Andlaflmas› çerçevesinde taraflar›n ald›klar› askerî yükümlülüklerin 

hayata geçirilmesini denetleyecektir. Misyonunu gere¤i gibi yerine getirmek için IFOR'a ba¤l› askerler 

güç kullanabileceklerdir. 

Bölgesel istikrar: Bosna-Hersek Cumhuriyeti ile Bosna S›rp Cumhuriyeti silâhlar›n b›rak›lmas› 

konusunda görüflmelere bafllayacaklard›r. 

S›n›rlar: Dayton Andlaflmas›'n›n çizdi¤i s›n›rlara göre, Bosna topraklar› Bosnal› Müslümanlar'la 

Bosnal› H›rvatlar'dan müteflekkil Bosna-Hersek Federasyonu -gayr-› resmî olarak "Boflnak-H›rvat 

Federasyonu" olarak bilinmektedir- ile Bosnal› S›rplar'dan oluflan (Bosna) S›rp Cumhuriyeti aras›nda 

paylafl›lm›flt›r. Bosna topraklar›n›n sadece yüzde 51'i Bosna-Hersek Federasyonu'na b›rak›lm›fl, buna 

karfl›l›k Bosna S›rp Cumhuriyeti S›rbistan'›n aktif deste¤iyle yasa d›fl› yollarla ele geçirdi¤i topraklar›n 

büyük ço¤unlu¤una sahip olmufltur. (Bu s›n›rlar Bosna Savafl› sonundaki s›n›rlarla büyük ölçüde 

örtüflmektedir. S›rplar, yaln›zca Bat› Bosna'daki ve Saraybosna çevresindeki bir k›s›m topraklar› di¤er 

tarafa b›rakm›fllard›r.) 

191

Saraybosna, Federasyon s›n›rlar› içinde yeniden birlefltirilecek ve 

Bosna'da yaflayan herkese aç›k olacakt›r. 

Gorajde, Federasyon'a bir kara koridoru ile ba¤lanacakt›r. 

Seçimler: Alt› ilâ dokuz ay içerisinde uluslararas› gözetim alt›nda hem 

Bosna hem de federe devletler düzeyinde meclis ve devlet baflkanl›¤› 

seçimleri yap›lacakt›r. Mülteciler ve yerlerinden edilmifl olanlar, istemeleri 

halinde, terk etmek zorunda kald›klar› yerlerde yap›lan seçimlerde oy 

kullanabileceklerdir. Taraflar seçimlerin âdil bir flekilde yap›lmas›na ve 

hem bas›n hem de ifade özgürlü¤ünün güvence alt›na al›nmas›na imkân 

sa¤layacak flartlar› tesis etmekle yükümlüdürler. 

Anayasa: Bosna-Hersek için yeni bir anayasa yap›lacakt›r. 

Bu devlet iki k›s›mdan oluflmaktad›r: Federasyon ve Bosna S›rp 

Cumhuriyeti. 

Anayasa insan haklar› ile kiflilerin, mallar›n, hizmetlerin ve sermayenin 

Bosna içinde serbest dolafl›m›n› güvence alt›na alacakt›r. 

Merkezî hükümet bünyesinde bir cumhurbaflkanl›¤› makam›, iki kanatl› 

meclis ve anayasa mahkemesi ihdas edilecektir. Hem cumhurbaflkanl›¤› 

hem de parlamentonun bir kanad› için do¤rudan seçimler yap›lacakt›r. 

Askerî eflgüdüm, cumhurbaflkanl›¤› üyelerinin de dâhil olaca¤› bir 

komite taraf›ndan sa¤lanacakt›r. 

Savafl suçlar› mahkumlar›yla haklar›nda iddianame bulunan savafl suçlar› 

san›klar›, yap›lacak seçimlerde aday olamaz ve kamu kurumlar›nda görev 

alamazlar. 

Tahkim: Federasyon ile Bosna S›rp Cumhuriyeti, aralar›ndaki 

uyuflmazl›klar›, ba¤lay›c› karar yetkisi olan hakemlik mahkemesine götürme 

hususunda anlaflm›fllard›r. 

‹nsan Haklar›: Bosna-Hersek s›n›rlar› içinde yaflayan herkesin insan 

haklar› ve temel özgürlükleri güvence alt›na al›nacakt›r. 

‹nsan haklar› konusundaki talep ve iddialar› incelemek üzere bir ‹nsan 

Haklar› Dairesi kurulacakt›r. 

Bütün taraflar, BM'e ba¤l› insan haklar› organlar›na, Avrupa Güvenlik 

ve ‹flbirli¤i Teflkilat›'na, -eski Yugoslavya'da savafl s›ras›nda ifllenen suçlar› 

inceleyen- Uluslararas› Ceza Mahkemesi'ne ve baflka örgütlere Bosna'daki 

insan haklar›n› izleme yetkisi verme konusunda anlaflm›fllard›r. 

192

Mülteciler ve Yerlerinden Edilmifl Olanlar: Bu andlaflma mültecilere ve yerlerinden edilmifl 

olanlara evlerine dönüfl ve mülklerini iade ya da âdil bir tazminat hakk› vermektedir. 

Nihai karar verme yetkisine sahip olan bir Mülteciler ve Yerlerinden Edilmifl Olanlar Komisyonu 

kurulacakt›r. 

Herkesin Bosna topraklar›nda serbestçe ve rahats›z edilmeden dolaflma hakk› vard›r. 

Kay›plar›n bulunmas› konusunda taraflar K›z›lhaç Komitesi ile iflbirli¤i yapacaklard›r. 

Uluslararas› Polis Gücü: Hem Bosnal› polisleri e¤itmek hem de ülkede asayiflin sa¤lanmas›n› ve 

yarg› kararlar›na uyulmas›n› gözetmek üzere, BM'ce bir Uluslararas› Polis Gücü oluflturulacakt›r. 

Bu Polis Gücü, tesbit etti¤i insan haklar› ihlâllerini ‹nsan Haklar› Komisyonu'na ya da eski Yugoslavya 

için oluflturulmufl Uluslararas› Ceza Mahkemesi'ne bildirecektir. 

Dayton Andlaflmas›'n›n Öngördü¤ü Hedeflere Ulafl›ld› m›? 

Öncelikle belirtmek gerekir ki, Bosna-Hersek Federasyonu'nu oluflturan birimler aras›nda bugüne 

dek taraflar› tatmin edecek bir güven ortam› oluflturulamam›flt›r. Taraflar›n birbirlerine yönelik kuflkular› 

bugün de devam etmektedir. Bosnal› S›rplar'›n sürekli S›rbistan'la birleflmenin imkânlar›n› kollad›klar› 

bilinmektedir. Bu resmin detay›na girildi¤inde ise flu görülmektedir: Müslümanlar'dan farkl› olarak, 

S›rplar ve H›rvatlar Bosna'da merkezî kurumlar›n oluflturulmas› ve bunlar›n görevlerini güçlü ve etkili 

bir flekilde ifa etmeleri için ciddi bir gayret göstermemektedir. Bu tav›r, Dayton Andlaflmas›'n›n getirdi¤i 

düzenlemelerden -ülkenin aynen S›rplar'›n istedi¤i gibi etnik-temelde idari birimlere ayr›lmas›, kantonlar, 

dönüflümlü baflkanl›k vs.- bir bak›ma cesaret alm›flt›r. Dayton Andlaflmas›, Bosna'da farkl› etnik ve dinî 

gruplar aras›nda sa¤l›kl› bir güven ortam›n›n oluflmas›na zemin haz›rlamaktan ne yaz›k ki uzakt›r. O 

nedenle de, bu andlaflma, eflit haklara sahip vatandafllardan oluflan ve herkesi kuflatan bir Bosnal›l›k 

kimli¤inin oluflumuna yeterince imkân vermemektedir. Bosnal› Müslümanlar, Bosna'n›n bütünlü¤ünü 

koruma konusunda geçmiflte oldu¤u gibi bugün de büyük bir gayret göstermektedirler. Müslüman Boflnak 

temsilciler bu "bütünlük" görüntüsünü korumak için di¤er taraflara ve Bat›'n›n güdümünde hareket eden 

uluslararas› topluma anlaml› tavizler vermekten de geri durmam›fllard›r. Sözgelimi, Bosna, Dayton 

düzenlemesinden bu yana uluslararas› denetim ve gözetim alt›nda tutulan bir ülke durumundad›r. Bu 

devletin en yüksek yasama ve yürütme organ›, parlamento, cumhurbaflkan› ve hükümet de¤il, Bat›l› 

devletlerin güdümündeki bir uluslararas› koalisyonca atanan Bosna-Hersek Yüksek Temsilcisi'dir. Bu 

temsilci, Dayton Andlaflmas› çerçevesinde, andlaflman›n "askerî" konular d›fl›nda kalan hükümlerini 

hayata geçirmekle yetkilendirilmifltir. Yani Bat›l› hâkim güçler, Bosna'n›n gelece¤ini baflka bir çok yolla 

oldu¤u gibi, Yüksek Temsilcilik yoluyla da istedikleri gibi flekillendirme imkân›na sahiptirler. Özel 

olarak, Avrupa Birli¤i'nin, Bosna'ya yapt›¤› iktisadi ve mali yard›m ve yat›r›mlar nedeniyle karar-alma 

sürecini etkileyen önemli bir uluslararas› aktör oldu¤unu belirtmek gerekir. Bosna'da güvenlik konusunda 

son söz hakk›n›n da Bat›l› ülkelerde oldu¤u söylenebilir, çünkü burada görev yapan ‹stikrar Gücü içinde 

NATO ülkelerinin a¤›rl›kl› bir rolü vard›r. 

Öte yandan, baflta Bosnal› Müslümanlar olmak üzere, savafl ma¤duru olan mültecilerin pek ço¤u 

Dayton Andlaflmas›'nda sözü edilen "dönüfl hakk›" çerçevesinde, terk ettikleri topraklara geri 

193

dönememifllerdir. Bu durum, Dayton Andlaflmas›'n›n ard›ndaki en önemli flahsiyet olan ABD Baflkan› 

Bill Clinton'un Ulusal Güvenlik Dan›flman› Anthony Lake'in 1996'da yapt›¤› bir konuflmada aç›kça itiraf 

edilmifltir: "Bekledi¤imizden daha az mülteci evlerine dönebildi." 53 Durum o günden bugüne pek de¤iflmifl 

de¤ildir. Ayr›ca evlerine dönen mültecilere güvenli bir ortam sa¤lanamamakta, mülkiyet ve e¤itim 

haklar› garanti alt›na al›namamaktad›r. Öte yandan, hem Bosnal› S›rp hem de S›rbistan yönetimleri çok 

uzun bir zaman boyunca, Dayton Andlaflmas› yükümlülüklerine ayk›r› olarak, savafl suçlular›n› uluslararas› 

mahkemeye teslim etmek yerine, onlar› korumufl ve kollam›fllard›r. 

Kabul etmek gerekir ki, Bosna'da bugün savafl›n yoklu¤u anlam›nda bir bar›fl vard›r. Ama bu gerçek 

bir bar›fl de¤ildir. Bosna Devleti, bugün, hem devletin iflleyifli, hem de güvenlik konular›nda uluslararas› 

gözetim ve denetim alt›nda tutulan bir ülkedir. 54 Bosna'da bugün bar›fl vard›r, ancak bu, savafl›n olmay›fl› 

anlam›nda negatif bir bar›flt›r. 

Uluslararas› Adalet Divan›nca 2007'de Karara Ba¤lanan 

Bosna Soyk›r›m Davas› 

Uluslararas› Adalet Divan›, kendisine Bosna-Hersek hükümetince 1993'te sunulan ve S›rbistan'›n 

Bosna'da soyk›r›m suçu iflledi¤i iddias›n› içeren soyk›r›m davas›n› tam 14 y›l sonra, 26 fiubat 2007'de 

karara ba¤lam›flt›r. Divan, ald›¤› kararda, Bosna'n›n bütününde "soyk›r›m" suçu ifllendi¤ini kabul 

etmeyerek, S›rbistan'› soyk›r›m suçundan "aklam›flt›r". Divan'a göre, Bosna'da "etnik temizlik" -katliamlar, 

topraklardan sürmeler- yap›lm›flt›r, iflkence ve tecavüz suçlar› ifllenmifltir; bu aç›dan bu topraklarda 

insanl›¤a ayk›r› suçlar ve savafl suçlar› ifllenmifltir; ama bunlar soyk›r›m suçu de¤ildir. Dünya mahkemesi, 

yaln›zca 7.000 masum insan›n -genel kanaat, 8.000 oldu¤u yönündedir- öldürüldü¤ünü kabul etti¤i 

Srebrenitza'daki katliamlar› "soyk›r›m" olarak nitelemifl, fakat "k›flk›rtma, planlama ve/veya aktif olarak 

suça ifltirak" anlam›nda S›rbistan'›n bu suça ortak olmad›¤›na hükmetmifltir. 55 Bu karar, hem usul hem 

de esas aç›s›ndan tart›flmaya çok aç›kt›r. Afla¤›da bu konu üzerinde durulmaktad›r. 

Divan'a göre Bosna Savafl› s›ras›nda yaflanan kapsaml› etnik k›y›m bir bütün olarak soyk›r›m say›lamaz, 

çünkü ortada belli bir toplulu¤u "tamamen veya k›smen yok etmeye yönelik" bir plan yoktur. Bu dünya 

mahkemesi bir bak›ma flunu demektedir: Ortada, etnik k›y›mdan sorumlu bir iradenin, bir etnik ya da 

dinî toplulu¤a yönelik "sistemli ve planl› bir imha hareketi" oldu¤unu gösteren bir belge olmad›¤› sürece, 

soyk›r›mdan söz edilemez. Bu yaklafl›ma kat›lmak mümkün de¤ildir. Belli bir toplulu¤u ortadan 

kald›rmaya azmetmifl hiçbir devlet, bunun uluslararas› bir suç oldu¤unu bildi¤i halde, elde etmek istedi¤i 

sonucu, ak›ls›zl›k edip resmî kay›tlara geçirerek, yani davul zurnayla, dünyaya ilân etmez. Mahkeme, 

bu davada, S›rp güçlerin ele geçirdikleri yerlerde nas›l etnik k›y›m yapt›klar›n›, bunlar›n nas›l asker- 

53 

Bill Clinton'un Ulusal Güvenlik Dan›flman› Anthony Lake'in Georgetown'da 14 Haziran 1996'da yapt›¤› "Dayton'dan sonra 

Bosna" bafll›kl› konuflma. 

54 

Howard, a.g.e., s. 49. 

55 

Divan, bu davada, Srebrenitza soyk›r›m›n› önlemek için hiçbir gayret göstermedi¤inden dolay›, S›rbistan'›n uluslararas› 

hukuku vahim düzeyde ihlâl etti¤ini ifade etmekle yetinmifltir. (Soyk›r›m Davas›: Case Concerning the Application of 

the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia, Judgment), 

Case No. 91, Lahey, 26 fiubat 2007, 

http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf) 

194

sivil ayr›m› gözetmeksizin tüm Bosnal› Müslümanlar'› sald›r›lar›n›n -örne¤in, keskin niflanc›lar›n-hedefi 

haline getirdiklerini ve nas›l 150 bin Müslüman'›n ortadan kald›r›ld›¤›n› dikkate alm›fl olsayd›, faillerin 

kafas›ndaki "soyk›r›m" motifini görebilirdi. Baflka bir deyiflle, bir eylemler serisinin sonuçlar›ndan 

hareketle, "bir insan toplulu¤unun tamamen veya k›smen yok edilmek istendi¤i" (soyk›r›m) rahatl›kla 

ortaya konabilirdi. Ne yaz›k ki, bu yap›lmam›flt›r. 

K›sa bir süre önce Karada¤'da yay›mlanan bir çal›flmada, S›rbistan Yüksek Savunma Konseyi'nin 

Bosna Savafl›'n›n devam etti¤i dönemdeki zab›tlar› da yer almaktad›r. Bu zab›tlara bak›ld›¤›nda, aç›kça 

görülmektedir ki, S›rbistan Devlet Baflkan› Miloseviç, Bosna Halk›'na uygulanan ve "soyk›r›m" olarak 

tan›mlanmas› gereken mezalimin tam merkezindedir. Bu zab›tlar, savafl boyunca Bosnal› S›rplar'›n 

S›rbistan'dan hem maddi hem de örgütsel destek ald›¤›n› aç›kça ortaya koymufltur. Yine ayn› belgeler, 

binlerce S›rbistan askerinin Bosna ve H›rvatistan'da Müslümanlar'a ve H›rvatlar'a karfl› savaflt›¤›n› 

göstermifltir. Ne var ki, Uluslararas› Adalet Divan›, Bosna Hükümeti'nin bu yöndeki talebine ra¤men, 

dava süresince bu zab›tlar› incelemek için herhangi bir giriflimde bulunmam›flt›r. 56 

Divan'daki Bat›l› ülkelere mensup yarg›çlar, anlafl›lmaktad›r ki, kendi hükümetlerinden gelen telkinlerin 

etkisi alt›nda, bu dava süresince "siyasi kayg›larla" hareket etmifllerdir. Bat› Dünyas›, iki nedenle 

S›rbistan'›n soyk›r›m suçundan aklanmas›n› istemifltir: Birincisi, bu sayede, S›rbistan, Eski Yugoslavya 

için oluflturulan Uluslararas› Ceza Mahkemesi ile iflbirli¤i yaparak savafl suçlular›n› bu mahkemeye 

teslim edecektir; ikincisi, bu sayede, k›sa bir süre önce soyk›r›m suçu ifllemifl bir devletin Avrupa 

Birli¤i'ne üyeli¤inin hem insan haklar› hem de psikolojik sonuçlar› aç›s›ndan zorlu¤u nedeniyle, devasa 

bir engel bertaraf edilmifl olacakt›r. Böylece, Bat›l› yarg›çlar›n ço¤unlu¤u teflkil ettikleri Uluslararas› 

Adalet Divan›, bu türden mülâhazalarla S›rbistan konusunda son derece hafif bir karar alm›flt›r. 

Bosna'da yaflanan trajediyi -Srebrenitza hariç- yaln›zca "etnik temizlik" olarak geçifltirme uyan›kl›¤›n› 

gösteren ve ayr›ca S›rbistan'›n bu süreçteki hayati rolünü görmezlikten gelen Uluslararas› Adalet Divan›, 

böylece S›rplar'› ve müttefiklerini çok memnun eden bir karara imza atm›flt›r. Bu karar, asl›nda, "Bosnal› 

Müslümanlar'›n u¤rad›klar› ihanetler serisinin son halkas›d›r." 57 Ama unutmamak gerekir ki, mahkeme 

kararlar› herkesin malumu olan gerçeklerin üzerini örtecek de¤ildir. Bosna Savafl›'n›n ve burada ifllenen 

soyk›r›m suçunun arkas›ndaki en önemli aktörün S›rbistan oldu¤unu, tüm dünya o zaman bildi¤i gibi 

bugün de bilmektedir. 

Sonuç 

Bosna, baflta Bat›l› baflat güçler olmak üzere, uluslararas› aktörlerin -öncelikle, devletler ve BM 

GK-, uluslararas› diplomasinin girift koridorlar›nda, nas›l ac›mas›z bir iflgali görmezlikten gelerek 

ve/veya, baflta BM Kurucu Andlaflmas› olmak üzere, en temel uluslararas› hukuk metin ve normlar›n› 

bir büyük insanl›k trajedisinde hayata geçirmeyi sudan bahanelerle reddederek, egemen bir devletin 

-Bosna-Hersek- paramparça edilmesi, topraklar›n›n iflgalcilerce talana u¤ramas› ve özellikle Müslüman 

bir halk›n -Boflnaklar- soyk›r›m, iflkence ve tecavüz âfetine u¤rat›lmas› karfl›s›nda sergiledi¤i alçakça 

56 

Edina Becirevic, "New Light Shed on Belgrade Role in Bosnian War", TU No. 526, 16 Kas›m 2007, 

http://www.iwpr.net/?p=tri&s=f&o=340677&apc_state=henh 

57 

Berdal Aral, Yeni fiafak, 6 Mart 2007. 

195

sessizli¤in Kanla Yaz›lm›fl Ders Kitab›'d›r. 58 Gerçekten de, S›rp sald›rganlara karfl› Bat›l› baflat güçlerin 

benimsedi¤i "yat›flt›rma" ve "tarafs›zl›k" politikalar›, siyasetin ahlâktan nas›l yal›t›labildi¤inin trajik bir 

örne¤i olmufltur. 59 Bosna Savafl›'nda, BM GK'ni istedi¤i gibi yönlendirme kabiliyet ve gücüne sahip 

olan ABD, ‹ngiltere ve Fransa gibi ülkeler, yani Bat›l› hâkim güçler, sald›r›ya u¤rayan taraf›n ellerini 

askerî yapt›r›mlar yoluyla arkadan ba¤larken, S›rplar'a da "Büyük S›rbistan" hayali yolunda -kendileri 

inkâr etse de- yeflil ›fl›k yakm›fllard›r. Baflka bir deyiflle, Bosna Savafl›'nda tafllar ba¤lan›rken, köpekler 

sal›nm›flt›r. Bu talihsiz taze devletin ne kendisini savunmas›na imkân verilmifl, ne de BM Andlaflmas›'n›n 

42. maddesinde düzenlenen "askerî zorlama tedbiri" kapsam›nda, iflgalciyi defetmek için Bosna'ya 

müflterek askerî müdahale yetkisi veren bir GK karar› ç›kar›lm›flt›r. Bosna Savafl›'n›n asl›nda bir "iç 

savafl" oldu¤u tezi, diyelim ki, GK üyelerinin ço¤unlu¤unca kabul edilmifl olsa bile, Bosna'ya yönelik, 

yine GK'nce ç›kar›lacak bir uluslararas› müdahale karar›n›n zemini, savafl›n patlak vermesinden k›sa 

bir süre sonra ortaya ç›km›flt›r: Bosna'da özellikle Müslüman halka yönelik bir soyk›r›m yaflanm›flt›r. 

S›rplar ele geçirdikleri ya da kuflatt›klar› tüm bölgelerde, Müslüman Boflnaklar'› katletmifller, yaralam›fllar 

ya da topraklar›ndan sürmüfllerdir. 1948 tarihli Soyk›r›m Sözleflmesi'nde -3. madde- belirtildi¤i üzere 

S›rplar, Müslüman Boflnaklar'› "tamamen veya k›smen yok etmeye çal›flm›fllard›r." 60 Bosna'da soyk›r›m, 

sistematik iflkence ve kitlesel tecavüzler yaflan›rken, yani insanl›k ve savafl suçlar› ifllenirken, "insani 

müdahale hakk›" kapsam›nda, yine GK'nin verece¤i yetkiyle, bu bölgeye askerî müdahalede bulunulmas›, 

hem uluslararas› hukukun hem de uluslararas› ahlâk›n bir gere¤iydi. Ne var ki, bu da yap›lmad›. Sözümona 

"koruma alt›na al›nan güvenli bölgeler" bile, gözü dönmüfl S›rp Çetnikler’e karfl› müdafaas›z b›rak›ld›. 

BM'in bu savafl boyunca S›rplar’› engelleme yönünde güçlü bir irade göstermemifl olmas›nda, o dönemde 

BM Genel Sekreteri olan Butros-Butros Gali'nin de büyük pay› vard›r. Kendisi de S›rplar gibi Ortodoks 

bir H›ristiyan olan Gali, Bosna Savafl›'na BM'yi pek fazla "bulaflt›rmamak" için elinden geleni yapm›flt›r. 

Bu elim senaryoda rol alan bafloyuncular âdeta Bosna'ya ihanet konusunda anlay›fl birli¤i oluflturmufllard›r. 

Neticede, Bosnal› Müslümanlar tüm dünyan›n gözü önünde silah ambargosu ile iyice zay›f düflürülmüfl, 

sonra da akbabalar›n önüne at›lm›flt›r. E¤er durum tersi olsayd›, yani Müslüman Boflnaklar, "H›ristiyan" 

S›rplar'a karfl› bu suçlar› iflleme cüretinde bulunmufl olsalard›, herhalde "uluslararas› güçler", aynen 

Kuveyt'i iflgali sonras›nda Irak'a yapt›klar› gibi, bunu Boflnaklar'›n burunlar›ndan fitil fitil getirirlerdi! 

Bu noktada, BM'in zaman zaman Bosna Savafl›'n› durdurmaya yönelik s›n›rl› ad›mlar att›¤› ileri 

sürülerek itirazda bulunulabilir. Buna verilecek yan›t, bu s›n›rl› ad›mlar›n dahi S›rp sald›rganlar için 

cayd›r›c› olmaktan uzak kald›¤›d›r. Gerçekten de, savafl boyunca, özellikle ve öncelikle S›rplar, 

imzalanan ateflkes anlaflmalar›n›n daha mürekkebi kurumadan tüm taahhütlerini rafa kald›rm›fllard›r. 

BM ya da Bat›l› hükümetlerce verilen onca gözda¤›na ra¤men, S›rp taraf› her seferinde Bat›'n›n blöf 

yapt›¤›n› fark ederek, Saraybosna, Bihac ve Gorajde gibi yerleflimlere yönelik kuflatmalar›n› devam 

ettirmifltir. Bu arada S›rp katliamlar› da h›z kesmeden devam etmifltir. 

58 

Bosna trajedisini ele al›rken "A Textbook Written in Blood" (yani, Bosna'da yaflananlar› kastederek, "Kanla Yaz›lm›fl 

Bir Ders Kitab›") bafll›¤›n› uygun gören The Economist (26 fiubat 1994) dergisindeki bu bafll›¤a atfen kullan›lan bir ifade. 

59 

Vulliamy, a.g.e., s.91. 

60 

Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Adopted by Resolution 260 (III) A of the 

U.N. General Assembly, 9 Aral›k 1948, http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/p_genoci.htm 

196

Bat›l› baflkentlerde kendisine övgüler düzülen Dayton Andlaflmas›'n›n Bosna'daki trajik savafl› bitirdi¤i 

do¤rudur. Ne var ki, taraflar›n, andlaflman›n gerektirdi¤i flartlar› yerine getirdi¤ini söylemek kolay 

de¤ildir. S›rplar, bu andlaflmaya ayk›r› olarak, Müslüman mültecilerin önemli bir k›sm›n›n bugüne dek 

evlerine dönüflüne izin vermemifllerdir. Ayr›ca, ne Bosna'daki S›rp yönetimi, ne de S›rbistan, S›rp savafl 

suçlular›n› eski Yugoslavya için oluflturulan Uluslararas› Ceza Mahkemesi'ne teslim etme konusunda 

yak›n zamanlara dek gerekli gayreti göstermifltir. Ne var ki, bu gerçek, Bosna'da mütehakkim konumda 

olan NATO ve Avrupa Birli¤i gibi aktörlerce görmezlikten gelinmifltir. 

Peki, Bosna'n›n bir gelece¤i var m›d›r? Elbette ümitvar olmak gerekir. Biz Müslümanlar umudun 

ve iyimserli¤in çocuklar›y›z. Aliya ‹zzetbegoviç'in; birleflik ve bütünleflmifl, ama tüm topluluklar›n kendi 

din, gelenek ve kültürlerini özgürce yaflad›¤› ve ifade etti¤i, ço¤ulcu, hoflgörülü ve demokratik Bosna 

ideali, her zaman yan›k tutulmas› gereken bir meflaledir. Bu yolda, ne Bosnal› kardefllerimiz ne de bir 

bütün olarak ‹slam Dünyas›, meydan› bir daha bar›fl›n ve adaletin düflmanlar›na b›rakmamal›d›r. 

197


Hacettepe Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve 

Kamu Yönetimi Bölümü 

Soyk›r›m ve ‹nsanl›¤a Karfl› Suçlarda 

Uluslararas› Müdahale Yeterli mi? Bosna Örne¤i 

Bosna Savafl›, bize dünya siyasi sisteminin yetersizliklerini göstermifltir. 

Bu sistem neden yetersizdir? Dünyada, insan eliyle yap›lm›fl hiçbir fley 

kutsal de¤ildir. Oluflturulan özellikle siyasi sistemse... Çünkü siyasi sistem 

dönemin iliflkilerine, güç koflullar›na ba¤l›d›r. Etik alana ne kadar çekerseniz 

çekin, sistemler mükemmel de¤ildir. Birleflmifl Milletler'in de b›rak›n 

mükemmel olmas›n›, iyi bile olamad›¤›n› söyleyebiliriz. Çünkü BM, 1945 

sonras› siyasi güç dengesinin ortaya ç›kard›¤› bir kurumdu. Bu sistemin en 

sorunlu k›sm› da Güvenlik Konseyi idi. Güvenlik Konseyi, ayr›cal›kl› 

devletler üretmifltir. Bu devletler ayn› zamanda savafl›n galipleridir: Amerika, 

‹ngiltere, Fransa, Rusya; dünyan›n nüfus gücünü temsil etti¤i için Çin de 

bu gruba dahil edilmifltir. Böyle bir birliktelikten, adalet temelli bir yaklafl›m 

ç›kmas› beklenemez. Niye di¤er ülkeler de¤il de yaln›zca bunlar daimi 

üyedir ve veto hakk›na sahiptir? Olmas› gereken, böyle bir kurulun, dünyan›n 

de¤iflik co¤rafyalar›n›, dinlerini temsil etmesi gerekti¤idir, ama öyle 

olmam›flt›r, savafl›n galipleri ve güç esas al›nm›flt›r. Büyük ülkelerin veto 

yetkileri vard›r ve Güvenlik Konseyi, önüne gelen konular› adalete göre 

de¤il, onlar›n ç›karlar›na göre kullanacakt›r. Bosna ve Irak savafl› bize 

göstermifltir ki, kararlar veto hakk›na sahip ülkelerden birisinin tek bir 

vetosuyla engellenebilmekte ya da ask›ya al›nabilmektedir. Bosna, bu 

netli¤i veren tipik bir örnek olmufltur. 

Bu savaflta, Bosnal›lar iyi bir s›nav vermifllerdir. Savafl›n kötü yönünü 

temsil etmemifllerdir, bu da bize bu netli¤i sa¤lam›flt›r. Bu sorumluluk 

yaln›zca siyasi bir sorumluluk muydu? Asl›nda bu dönemde uluslararas› 

örgütler aç›s›ndan da iyi bir s›nav verilmemifltir. 

Ben konuyu siyaset ve uluslararas› sivil hareket aç›s›ndan ikiye 

ay›raca¤›m. Arkas›ndan da Bosna savafl› sonras›nda Bosna örne¤i üzerinde 

duraca¤›m. Yeni Bosnalar› önleyebilmek için Bosna örne¤inden hareketle 

198

gelecek hakk›nda da konuflmal›y›z. 

Bosna savafl› sonras›nda anlafl›ld› ki, küresel siyasi sistem, önemli boflluklara sahiptir. Küresel sistem 

belli kurumlar› gerektirmektedir ve bu kurumlar henüz oluflturulmufl de¤ildir. Para merkezli kurumlar 

artm›flt›r, ama son kriz de gösteriyor ki, bu para da belli merkezlerin kontrolü alt›ndad›r. Bu kurumlar›n 

baflar›s›zl›¤› da dünyan›n baflar›s›zl›¤› olmufltur. Bu da gösteriyor ki, bu kurumlar› olufltururken dünyan›n 

tüm co¤rafyalar›n›, kültürlerini ve dinlerini göz önünde bulundurmak gerekiyor. Bu kurumlar›n bafl›nda 

da, BM gelmektedir. Evet BM'nin yenilenmeye ihtiyac› vard›r. As›l engel dünyadaki büyük güçlerdir. 

Dünyadaki güçler mevcut düzenin de¤iflmesini istememektedirler. Bu nedenledir ki, BM'nin kendi 

kurumlar› dahi, ufak bir düzeltmeyi baflarmakta bile zorlanmaktad›r. Çok aç›kt›r ki, Güvenlik Konseyi 

ortadan kald›r›lmal›d›r. Bu, pek çok kifli taraf›ndan dile getirilse de baz› nedenlerle gerçeklefltirilememifltir. 

Güvenlik Konseyi hala vard›r ve görevdedir; veto hakk›na sahip ülkeler de hala bulunmaktad›r. Bu 

kurumun nas›l de¤ifltirilece¤iyle ilgili fikirler olsa da, özellikle büyük devletlerin bu konuda bir çaba 

içinde olmad›¤›n› görüyoruz. Art›k bu kurumlar›n hakkaniyetli bir hale getirilmesi, dünyada adaleti 

savunan herkes taraf›ndan önümüzdeki dönemlerde dile getirilmelidir. Bu BM, günümüzün hak ve 

özgürlüklerini güvence alt›na almaktan, günümüzün sorunlar›na e¤ilmekten uzak bir görüntü sergilemektedir. 

Güvenlik Konseyi'nin veto hakk›na sahip ülkeleri aras›nda bir Müslüman devleti yoktur mesela. Ayn› 

zamanda bir Latin Amerika ülkesi veya Hindistan da yoktur. Bu yap›n›n de¤ifltirilebilmesi laz›md›r ve 

de¤ifltirilmesinde de en önemli etki, uluslararas› kamuoyunun oluflturulmas›d›r. 

‹kinci bir boyut, uluslararas› hukuk kurumlar› aç›s›ndand›r. Bosna göstermifltir ki, uluslararas› hukuk 

yetersizdir. Bosna Savafl› sonras›nda uluslararas› bir hukuk kurumu oluflturulmaya çal›fl›ld›. Bu çabalara 

ben de kat›ld›m, bunlar›n bafl›nda Uluslararas› Ceza Mahkemesi olarak bilinen mahkemenin kurulmas› 

gelir. Soyk›r›m sözleflmesi 1948 tarihlidir. fiunlar soyk›r›md›r: Bütünüyle ya da k›smen ortadan yok edilmek 

amac›yla bir grubun yaflam koflullar›n›n ortadan kald›r›lmas›; bir gruba ait üyelerin öldürülmeleri ve grup 

üyelerine fiziksel ve ruhsal zarar verilmesi. Grubun çocuklar›n›n, kendilerinden al›narak baflkalar›na 

verilmeleri de soyk›r›m olarak nitelendirilmektedir. Sözleflme, soyk›r›m› dört bafll›k alt›nda toplam›flt›r. 

Gruplar ulusal, dinî, etnik ya da ›rki olabilir. "Sözleflme vard› da bunlar neden oldu?" diyebilir miyiz? 

1948'de bir sözleflme oldu ama bunun hayata geçirilmesi için bir mekanizma yoktu. Uluslararas› Adalet 

Divan›, bir ceza mahkemesi de¤ildir. Bu mahkemenin zorunlu ceza yetkisi yoktur. Bosna Savafl›'ndan 

sonra vahim bir olay daha cereyan etmifltir ki, o da Ruanda olaylar›d›r. Burada da büyük çapta insan 

öldürülmüfltür. Ruanda'n›n ekonomik bir de¤er ifade etmemesi nedeniyle büyük devletler buraya da 

müdahale etmemifllerdir. Bu katliamlar geçmifl kolonyal dönemin yayd›¤› nefret duygular› yüzünden 

olmufltur da diyebiliriz. Bosna olay›, dünyada bir ceza mahkemesi oluflturma fikrine ön ayak olmufltur. 

Mahkemeye iliflkin çeflitli görüfller ortaya at›lm›flt›r. 1998'de bu mahkemeyi kuran Roma Statüsü ortaya 

ç›km›flt›r. Roma Statüsü günümüzde üç suç alan›yla s›n›rl›d›r. Bunlardan ilki soyk›r›m suçuna karfl› 

kategorize edilmifl suç alan›d›r. ‹kincisi insanl›¤a karfl› ifllenmifl suçlard›r. Kitlelere dönük, ac› verici 

muameleler suç olarak kabul edilir. Üçüncüsü ise savafl suçlar›d›r. Savafl›n kurallar› d›fl›na ç›kmak, suç 

unsuru oluflturmakt›r. Dördüncüsü sald›r› suçlar›d›r; insanlar›n hal ve özgürlüklerinin korunmas› kapsam›nda. 

Ancak maalesef, devletler flimdiye kadar bu sald›r› suçunu tan›mlayamad›lar. Bu düzenleme, sald›r› suçu 

199

diye bir suç öngörmüfltür. 

1998 Sözleflmesi Roma Statüsü, günümüzde yüzü aflk›n devlet taraf›ndan imzalanm›flt›r. Mahkeme 

2002 y›l›nda göreve bafllad›. Bu arada bir tak›m engeller görüldü. En önemli engel de ABD'nin, günümüze 

kadar bu sözleflmeye taraf olmamas›d›r. Türkiye de maalesef imzalamam›flt›r, ancak Türkiye'nin 

imzalamamas›, Amerika'n›n imzalamamas› gibi bir öneme sahip de¤ildir. Dahas›, Türkiye, bu anlaflmaya 

taraf olabilece¤i iyi niyeti göstermifl ve anayasal de¤ifliklikleri yapaca¤›n› söylemifltir. Zannediyorum 

yak›n zamanda imzalayacakt›r da. Amerika'n›n taraf olmamas›n›n sebebi, dünyan›n 90 ülkesinde asker 

bar›nd›r›yor olmas› ve bu askerlerin zaman zaman güç kullanmalar›d›r. Sözleflmenin kendisine getirece¤i 

s›n›rlar, bu karfl› koyuflun nedenidir. Ancak çok ümitsiz olunmas›n. Amerika bütüncül bir yap› de¤ildir. 

Orada da sivil toplum vard›r ve tepki vermesi gerekmektedir. Bizi as›l üzen, Amerika'da siyasal sistemin 

2001 y›l›ndan beri içinde bulundu¤u yap›d›r. Clinton farkl› m›yd›? Biraz farkl›yd›. En az›ndan 1992'deki 

seçim kampanyas›nda, geldi¤i zaman Bosna'daki etnik savafl› bitirece¤i yönünde bir tak›m vaatleri vard›. 

Ancak burada as›l yanl›fl olan, meseleyi, Amerika'n›n baflkan› düzeyine tafl›makt›r. Burada bir problem 

vard›r, bu da az önce anlatt›¤›m konuyla iliflkilidir. Yani bir kuvvetli devlete "Dünyan›n jandarmal›¤›n› 

sen yap." diyece¤iz ki bu bir imparatorluk olacakt›r; zira imparatorluklar buna soyunurdu, bugünkü 

yönetim ve co¤rafyalar buna izin vermeyeceklerdir. As›l olmas› gerekense, dünyan›n, farkl› ülkeler 

taraf›ndan yönetilebilir hale gelmesidir. Dolay›s›yla biz Amerika'y› merkeze oturtursak, onun S›rbistan'da 

yapt›klar›n› alk›fllay›p, Irak'ta yapt›klar›n› yermek gibi bir çeliflkiye de düflebiliriz. Bir zamanlar bu 

ikileme de düfltük. Biz böyle düflünürsek, bir ülke tüm dünya ad›na karar vermeye bafllar. Bir ülke karar 

verirse, do¤ru da, yanl›fl da karar verebilir. Ço¤unlukla da yanl›fl karar verir. Dolay›s›yla dünya ad›na 

asla bir devlet karar verememelidir. 

Uluslararas› kamuoyu için Bosna örne¤i ne anlam ifade ediyor, k›saca bunu da ifade etmek istiyorum. 

Uluslararas› kamuoyu Bosna örne¤inden ciddi dersler ç›karmak zorundad›r. Ç›karanlar, ç›karmayanlar 

vard›r, bunu da ikiye ay›rmak laz›md›r. Birincisi, uluslararas› sivil toplum örgütleri ne yapm›flt›r? fiunu 

söyleyebiliriz ki, h›zl› müdahale edememifl; h›zl› müdahale edip, h›zl› sonuç oluflturma ifllevlerini yerine 

getirememifllerdir. 1993'teki, sivil toplum örgütlerinin amaçlar›, bireysel olarak özgürlüklerin korunmas›n› 

sa¤lamak idi. ‹nsanl›¤a karfl› yap›lan kitlesel eylem ve katliamlara karfl› haz›rl›kl› de¤illerdi. Bosna'dan 

sonra sivil toplum örgütleri yeni bir strateji gelifltirmenin önemini kavram›fllar ve bunu fark etmifllerdir. 

Bu tür durumlarda neler yap›laca¤›yla ilgili yeni yeni baz› faaliyetler oluflturuluyor. Örne¤in uluslararas› 

sivil toplum örgütleri böyle kitlesel bir katliam öncesinde bir hareket meydana getirebilirler mi, böyle 

bir talepte bulunabilirler mi, bunlar bugün tart›fl›l›yor. Uluslararas› güç kullanma ça¤r›s›nda bulunulabilir 

mi? Böyle bir organizasyon kurulursa bunu kim oluflturacak, bafl›nda kim olacak? Bu gibi meselelerin 

tart›fl›lmas› ve bir kurallar bütünü oluflturulmas› gerekiyor. Bu daha yeni baflar›lmaya bafllanm›flt›r. Bosna 

bu anlamda, uluslararas› örgütlere bir tokat olmufltur diyebiliriz. Çünkü hiçbir uluslararas› örgüt, Bosna 

olaylar›nda bir baflar› elde edememifltir, Ruanda olaylar›nda da durum ayn›d›r. 

Müslüman dünyas›nda durum nedir? ‹slam dünyas› demokrasi yoksunudur; demokrasiden yoksun 

olmak baz› sorunlar oluflturur, bunun bafl›nda da güçlü sivil toplum örgütlerinin olmay›fl› gelir. Bu 

200

anlamda ‹slam dünyas›, kitlesi kadar sivil gücü olmayan bir dünyad›r. ‹fl son hadde gelip de, kitlesel 

ölümler bafllad›¤›nda sokaklara dökülüp tepkiler verilmektedir. Ama ‹slam dünyas›nda örgütlü bir 

mücadele yoktur. Bunlar bir an önce güçlendirilmelidir. Türkiyede sosyal yard›mlaflma ile ilgili teflkilatlar 

vard›r. Mesela ‹HH'y› hepimiz biliriz. Özellikle hak, özgürlükler, demokrasi konular›nda sivil toplum 

örgütlerinin güçlenmesi gerekmektedir. Bu örgütlerin ulusal düzeyi aflarak, uluslararas› düzeyde güç 

üretmesi gerekir. Bu örgütlenmeler olmad›ktan sonra güçlü hale gelemezsiniz. ‹slam dünyas›nda bu 

güçsüzlü¤ün sebebi, demokrasinin geliflmemesi ve özgürlüklerin tam anlam›yla verilmemesidir. Türkiye 

de dahil olmak üzere Müslüman dünyada, sivil toplum örgütlerinin gücü s›n›rl›d›r. Bosna olay› bize, 

Müslüman tepkisinin reaksiyonel oldu¤unu ve örgütlü bir sivil toplum gücüne dayanmad›¤›n› göstermifltir. 

Bunun h›zl› bir flekilde örgütlü hale gelmesi gerekmektedir. Türkiye'de bu anlamda güçlü sivil toplum 

örgütlerinin ç›kmas› sevindiricidir. Umar›m bizim önderli¤imizde, ‹slam dünyas›nda güçlü sivil toplum 

örgütleri kendini göstermeye bafllar. Bosna olay›n›n yat›flmas› bizi durdurmamal›d›r. Dünyan›n gelece¤i 

belirsizlik ve tehditlerle doludur. Bu gelece¤e giderken Bosna'dan ald›¤›m›z dersleri unutmamal› ve bu 

fikirleri hayata geçirmeye çal›flmal›y›z, aksi takdirde yeni felaketlere haz›rl›ks›z yakalanaca¤›z, bunu 

yapmamam›z gerekir. 

201

TANIKLIKLAR 

B‹LGE KRAL'IN ARDINDAN 

Oturum Bakanı 


Cevat ÖZKAYA 




smet KASUMAGÇ 

Mehmet KOÇAK 

203


Bosna - Hersek Dayan›flma Vakf› Eski Baflkan› 


Sayg›de¤er han›mefendiler, beyefendiler! 

Ba¤c›lar Belediyesi'nin düzenledi¤i Uluslararas› Aliya ‹zzetbegoviç 

Sempozyumu'na hepiniz hofl geldiniz. 

Tüm kat›l›mc›lara teflekkür etmek istiyorum. Aliya ‹zzetbegoviç 

Sempozyumu'nu iki gündür büyük bir hassasiyetle izliyorlar. Bu, uluslararas› 

sempozyumlarda görülmeyecek derecede bir kat›l›m, bir tablodur. Dolay›s›yla 

hepinize hofl geldiniz diyorum. Ba¤c›lar Belediyesi'ni ve onun aziz baflkan› 

Lokman Ça¤›r›c›'y› tebrik ediyorum. Nar ‹letiflim çok ciddi bir organizasyon 

yapm›fl. Sad›k Yals›zuçanlar, Aliya ‹zzetbegoviç'in hayat›nda ‹stanbul'un 

ne kadar önemli bir yere sahip oldu¤unu anlatm›flt›. ‹stanbul'da, Aliya 

‹zzetbegoviç Sempozyumu'na olan bu büyük ilgi, Bosna'y› ve Aliya'y› ne 

kadar büyük bir hassasiyetle takip ettiklerini göstermektedir. Dolay›s›yla 

ben bütün kat›l›mc›lar› tekrar tebrik ediyorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in 5. ölüm y›ldönümü. Allah'tan kendisine rahmet 

diliyoruz. O, bizim yorgun dünyam›za do¤an bir ikindi günefli idi. ‹kindi 

günefli sanatç›lar için çok anlam ifade eder. Çünkü ikindi güneflinin ›fl›¤›, 

detaylar› bize en iyi gösteren ›fl›kt›r. K›sa ama etkili bir hayat. Günefl 

batt›¤›nda sadece gün bitmifl oluyor, ama zaman devam ediyor. O, vefat 

edeli befl y›l oluyor, ama bizim yorgun dünyam›za do¤an bir günefl gibi 

oldu. fiüphesiz biz Aliya ‹zzetbegoviç'i 1984 y›l›nda yay›mlanan Do¤u ve 

Bat› Aras›nda ‹slam adl› eseriyle tan›d›k. Ancak biz onu o zaman bir ayd›n, 

bir mütefekkir olarak tan›d›k. Ama özellikle 4 Nisan 1992'de, Bosna'ya 

yap›lan sald›r›lar neticesinde öne ç›kan bir siyasetçi olarak bildik. Halk 

belki onu önce siyasetçi, daha sonra ayd›n ve entelektüel kimli¤i ile tan›d›. 

Gönül dünyam›zda, yürek co¤rafyam›zda, Aliya gibi bir lidere rastlamak 

zordur. Onun için Aliya'n›n hem siyaset önderli¤i, siyasetteki tavr› hem de 

ayd›nl›¤›, bilgeli¤i, bize her alanda örnek oluflturabilecek bir nümunedir. 

O bir liderdir. Dün ve bugün burada Aliya ‹zzetbegoviç ile ilgili birçok 

konu bafll›¤› tart›fl›ld›. Bu son oturum oldu¤u için bugün bunu burada tekrar 

205

hat›rlamakta yarar vard›r. Bir devlet adam› olarak, bir düflünür olarak, bir özgürlük afl›¤› olarak, diplomasi 

ve hukuk alan›nda tart›fl›ld›. Bugün burada en zor olan konuflmay› birlikte yapaca¤›z. Bu bir tart›flma 

de¤ildir. Çünkü tart›flmalarda akademik bir çaba harcayarak, bir bilgi dam›t›rs›n›z, ancak burada, bu 

oturum çok interaktiftir. Buradaki kat›l›mc›lar›m›z, teorinin, pratikteki müflahedesini; Aliya ‹zzetbegoviç 

ile ilgili hat›ralar›n› veya onun oluflturdu¤u iklimin an›lar›n› anlatacaklard›r. fiüphesiz bu, son derece 

anlaml›d›r. 

Bir insanla tan›flt›¤›n›zda sizde onun hakk›nda bir kanaat oluflur. Bir insanla tan›flmak onunla yürümenin 

ilk ad›m›d›r. O nedenle, tan›fl›kl›k çok önemlidir. Dün burada bir konuflmac› dedi ki: "Bazen çok uzaktaki 

bir insan›n söyledikleri sizin için büyük bir anlam ifade eder. Ama yüz yüze geldi¤inizde sukut-› hayal'e 

u¤rars›n›z. Ancak, Aliya ‹zzetbegoviç bunlardan biri de¤ildi." Demek ki onunla tan›flmak bir ayr›cal›kt›. 

Bu masada oturan konuflmac›lar›n hepsi, ya bizzat Bosna olay›na flahit olmufl ya da gecesini gündüzüne 

katarak Bosna'daki olaylarla ilgilenmifl ve orada yaflananlara kay›ts›z kalmam›fl kimselerdir. Bu 

arkadafllar›m›z›n yapt›klar›, bu milletin hassasiyetlerinin de bir tezahürüydü. Yasin Aktay dün burada 

bir fley dedi: "Evet, bu millet, sofras›ndan art›rarak Bosna'ya yard›m etti. Ancak Bosna da siyasi liderlik 

ve önder olma bilinci aç›s›ndan bu millete çok büyük yard›m etmifltir." Hem manevi anlamda hem de 

yürek co¤rafyas›ndaki keflif anlam›nda çok büyük bir dönüflüme vesile oldular. Rumeli'ye ilk ç›kt›¤›mda 

tan›flt›¤›m dostum dün konuflmac›yd›, ‹smail Bardi; ben o konuflma ikliminde, biraz kendi tarihimize 

elefltiri getirmifltim. Bosna bizi dönüfltürmeye bafllay›nca, biz gerçekten neye ait ve hangi iklimin insanlar› 

oldu¤umuzu, yürek co¤rafyam›z›n s›n›rlar›n›n nereye vard›¤›n› ve düflünce sistemimizde ne gibi 

de¤ifliklikler meydana getirmifl oldu¤unu da gördük. Zaten dünden beri burada, bu de¤iflikliklerin nas›l 

oldu¤unu tart›fl›yoruz. 

Ben vaktinizi çok almadan Aliya ile ilgili bir hat›ram› sizlerle paylaflmak istiyorum. 

9 Ocak 1993 tarihinde, merhum Aliya ‹zzetbegoviç ile birlikte Cenevre'den Senegal'e gidiyoruz. 

Senegal'de, ‹KÖ'nün zirvesi var. ‹KÖ'nün de, iki önemli gündem maddesi var. Birincisi Bosna'ya yap›lan 

S›rp sald›r›s›, ikincisi, ‹srailliler'in Filistinliler'e yönelik destabilizasyonu, sürgünü ile ilgili. Lübnan ile 

Filistin aras›ndaki tampon bölgede, 430 Filistinli'nin tecrit edilmifl olmas›yla ilgili bir hadise. Biz 

merhumla uçakta sürekli, Bosna ile ilgili çözüm önerilerini tart›fl›yoruz; öte tarafta ise bir Filistin sorunu 

var. Çünkü tampon bölgede 430 tane insan var. ‹KÖ'de gündem maddeleri oyland› ve Filistin meselesi 

birinci gündem olarak kabul edildi. Ben bu duruma biraz sinirlenmifltim. Aliya ‹zzetbegoviç beni 

sakinlefltirdi ve dedi ki: "Asl›nda bizim için bu iki madde aras›nda hiç bir fark yoktur. ‹ki mesele de 

bizim için önemlidir. ‹ki ülke de sald›r› alt›ndad›r. Ama fluna inan›yorum ki, bir bölgede sorun çoksa, 

o bölge için çözümler fazlaca aran›yorsa, gelecek o bölgenindir. Dolay›s›yla ‹slam dünyas› için hiç 

endiflelenmeyin, gelecek, ‹slam dünyas›na aittir." Befl alt› ay önce Gazze'ye bir ziyaretim oldu. Orada 

bu olay› anlatt›m. Hamas lideri ‹smail Haniye, bana, o 430 kiflinin kim oldu¤unu bilip bilmedi¤imi sordu. 

O zamanlar 430 kifli benim için önemli de¤ildi. Öte tarafta 3-4 milyon Bosnal› öldürülüyordu. ‹smail 

Haniye bana dedi ki: "O 430 kiflinin içinde ben de vard›m." Bu da, enteresan bir tevafuktu. 

Ben sözü say›n Hüseyin Kansu'ya b›rakmak istiyorum. Kendisi 20, 21, 22. dönemlerde ‹stanbul 

milletvekilli¤i yapm›fl, Bosna davas›yla dertlenmifl, Bosna Dayan›flma Grubu üyesidir. Ayn› zamanda 

anne ve babadan Boflnak't›r, yani Bosnal›'d›r. 

206


TBMM 22. Dönem ‹stanbul Milletvekili 

Siyaset ve Devlet Adam› Aliya 

Öncelikle, bu sempozyumu düzenleyen Ba¤c›lar Belediyesi'ne ve bütün 

ayr›nt›lar› düflünen organizatöre teflekkür ediyorum. 

O, bir mütefekkirdi. O bir özgürlük savaflç›s›, idealist, iyi bir arkadafl, 

gerçek bir dost, iyi bir efl, bir baba, bir dede, bir mazlum idi. Bir dava adam› 

idi, tarihe tan›k idi ve okul idi. Baflkomutand›, devlet adam›yd›, bir lider, 

örnek bir Müslüman idi. Bir yazar, hukukçu, ilkeli bir devlet ve siyaset 

adam› idi. 

Ben bu konuflmamda onun siyaset ve devlet adaml›¤› yönünü ele 

alaca¤›m. Devlet ve siyaset adam› kelimeleri siyaset literatüründe, 

birbirinden ayr› kavramlar olarak kullan›lmaktad›r. Yayg›n kabule göre 

siyaset adam› kavram›, politik felsefesi ve program› ile ortaya ç›kan, bir 

politik partiye mensup olarak veya ba¤›ms›z bir flekilde politik seçim 

mekanizmas›n› kullanarak seçimleri kazan›p iktidara gelmek veya ülke 

yönetimine ortak olmak, politikalar› yönlendirmek amac›yla çal›flan veya 

politikay› kendine bir meslek edinmifl kifli anlam›nda kullan›l›r. Ayn› 

yayg›n kabule göreyse devlet adam›; demokratik seçimler neticesinde olsun 

veya olmas›n devlet mekanizmas›n› devlet mekanizmas› içinde yine devletin 

yarar›n› düflünerek baflar›yla kullanan kifliye verilen bir s›fatt›r. 

Aliya, politikay›, salt bir meslek olarak alg›lamaz; insanl›¤›n meselelerine 

e¤ilmek, ilgi duymak ve bunlarla ilgili çözümler üretmek olarak görür. 

Onun anlay›fl›nda siyaset daha genel bir zemine oturmaktad›r. Bir kifliye 

devlet adam› denmesi için onda olmas› gereken asgari özellikler vard›r. 

Devlet adaml›¤›, sadece devlet adaml›¤› mekanizmas›na herhangi bir 

mensubiyeti anlatmaz. Onun, flekilci mensubiyetin ötesinde daha ilkesel 

bir anlam› vard›r. Devlet adam›nda olmas› gereken, olmazsa olmaz özellik 

ahlakt›r. Devlet adam›n›n millet, aile, devlet, toplum gibi her alanda tafl›d›¤› 

207

ahlak, müstesna ve s›rad›fl› olmak zorundad›r. Devlet adam›, ahlak ve siyasetin kesiflti¤i kavflakta bafllar. 

Devlet adam›n› s›radan bir yöneticiden ay›ran fley, sa¤lam bir ahlaki karaktere ve ahlaki insicama sahip 

olmas›d›r. Sahip olmas› gereken ahlak›n da baflta yak›n çevresi olmak üzere herkes taraf›ndan güvenilir 

olmas› gerekir. Devlet mekanizmas›nda bireysel tercihlerin ötesinde toplumsal kontakt, iyili¤in elde 

edilmesi için toplumsal güven üzerine kurulmufltur. Bir millet ümitlerini, güvenlerini, hayallerini, 

gelece¤ini bütünüyle ona emanet etmektedir. Güven dedi¤imiz olgu da bir kiflinin toplum içindeki 

afl›r›l›ktan uzak, ölçülü ve dengeli davran›fllar›n›n istikrarl› bir flekilde sürmesiyle olur. Devlet adam›na 

olan güvenin alt›nda onun topluma karfl› sahici davran›fllar› yatmaktad›r. 

Devlet adam› her fleyden önce iyi bir insan, iyi bir aile reisi, iyi bir toplum lideridir. Ve kendisi için 

istedi¤ini baflkas› için isteme ilkesine sahiptir. 

Aliya'ya bakt›¤›m›z zaman onun sahip oldu¤u ahlak›n her yönüyle övülecek bir ahlak oldu¤unu 

görüyoruz. Devlet adam› üstün bir ilke için yaflar ve hayat›n› ona adar. Devlet adam›nda olmas› gereken 

bir özellik de ehliyet yani yönetim becerisi ve yetene¤idir. Devlet adam›n›n en önemli özelli¤i, 

di¤ergaml›¤›n bir örne¤i olarak verdi¤i eserler, milleti için baflard›¤› ifllerdir. Aliya, az önce sayd›¤›m 

erdemleri bünyesinde toplayan, mümtaz bir kiflili¤e sahipti. Aliya bir mütefekkirdi. Aliya'n›n arkadafllar›; 

"Aliya bir gün siyasete at›lacak deseler inanmazd›k." diyorlard›. O, genellikle siyasete mesafeli dururdu, 

ancak milletinin ihtiyac› vard›. Ayd›n sorumlulu¤uyla yaklaflt› ve çileli bir alan olan siyasete girdi. Ancak 

siyasetten ç›kma zaman›n› da bildi, yani kayd-› hayat flart›yla siyaset yapmad›. Bu konuda da siyaset 

adamlar›na örnek oldu. Aliya ve arkadafllar›, 1939'da bir kulüp olan Genç Müslümanlar Hareketi'ni, 

1990'lara bir siyasi hareket olarak tafl›may› bilmifllerdi. Aliya, arkadafllar› ile birlikte, 1980'de hapisten 

ç›kt›. 1990 y›l› May›s'›nda dünyan›n muhtelif ülkelerindeki Boflnak diasporas›nda yaflayan ayd›nlar› 

davet ederek, SDA program›n› müzakereye açt›. 26 May›s 1990 tarihinde Demokratik Eylem Partisi'nin 

ilk kongresi yap›ld› ve tüm delegelerin oyuyla Aliya baflkan seçildi. Aliya'n›n de¤erler siyasetine adanm›fl 

bir kiflilik oluflu onu, basmakal›p siyaset adamlar›nda görmeye al›fl›k oldu¤umuz pragmatizmden uzak 

tutuyor ve koruyordu. Siyaseti, reelpolitik bir manevra zemini de¤il, düflüncelerini prati¤e geçirme alan› 

olarak görüyordu. Siyaset ve devlet adaml›¤› onun kiflili¤inin iki yönüdür. O ilkeliydi, o bir okuldu. Çok 

say›da siyaset ve devlet adam› yetifltirdi. Siyaset adamlar› içinde daima seviyeli bir siyaseti temsil 

etmifltir. Siyaset onun için bir amaç de¤il, araçt›. Düflünce, ifade ve inanç özgürlü¤ünden hiçbir zaman 

taviz vermedi. O, Bosna Devleti'nin çok etnikli, çok kültürlü, çok dinli yap›s›n› içtenlikle sahiplenmifl, 

bunu da en iyi flekilde temsil etmifltir. Arkadafllar›n›n ifadesine göre Aliya, Peygamberimizin flu duas›n› 

hiç eksik etmezdi: "Ya Rabbi! Baflar›m, beni gaflete düflürüp, seni unutturmas›n; baflar›s›zl›¤›m da beni 

umutsuzlu¤a düflürüp, yine seni unutturmas›n." 

Her ne olursa olsun erdeminden taviz vermeyen ve böyle davranmay› yaln›zca bir ö¤reti olarak 

ö¤retmeyen, davran›fllar› ve tüm haliyle de gösteren bir erdem insan›yd›. Aliya, ideal siyaset ve devlet 

adaml›¤›n› flahs›nda birlefltirmifl ender flahsiyetlerden biri olmufltu. 

Teflekkür ederim. 

208




Say›n Kansu'ya teflekkür ediyorum. Kendisi, Aliya'n›n devlet adaml›¤›yla ilgili veciz bir sunum yapt›. 

fiimdi sözü say›n Hüseyin Hatemi'ye b›rak›yorum. 

Kendisi; 1993-95 aras›ndaki yaz›lar›yla, Bosna'daki mustaz'aflara destek olan, 1995 y›l›nda bafllatt›¤› 

ayd›n giriflimiyle Bosna'ya giderek, Saray'da tünelden geçip, Aliya ile görüflmüfl bir kiflidir. O, kalemi 

ve hukuksal bilgisini, hep mustaz'aflardan yana kullanm›flt›r. 

Kendisi, flimdi bizlere sunumunu yapacak ve bu tan›kl›¤›n› anlatacakt›r. 

209


‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 

Aliya’dan Hukuk ve Ahlak Dersleri 

Sevgili kardefller, bu toplant›n›n tertip edildi¤ini ö¤rendi¤imde büyük 

bir sevinç duydum. Ba¤c›lar Belediyesi'ne ve bu organizasyonda eme¤i 

geçen herkese teflekkürlerimi sunuyor, Cenab-› Allah'tan ecirler vermesini 

niyaz ediyorum. 

Bu sene beni üzen bir hadise oldu, bunu burada anlatmam gerekiyor ki, 

bu tür fleylere haz›rl›kl› olal›m. Aliya, bizim için çok azizdir. Benim gibi 

emekli bir hukuk profesörü, sürekli yapt›¤› tezvirlerine bir yenisini daha 

ekleyerek beni çok üzdü. Aziz büyü¤ümüz Aliya'y› Atatürk düflmanl›¤› ile 

itham eden bir kitap ç›kartt›. Ben bu iddiaya Yeni fiafak Gazetesi'nden cevap 

verdi¤im halde, bir yank›s› olmad›¤›na üzülüyordum. Ba¤c›lar Belediyesi'nin 

bu organizasyonu, buna bir cevap oldu. K›n›yorum demeye bile gerek 

duymuyorum. Bir zat, bir kifli, Fahr-i Kainat Efendimiz'e dil uzat›yor, "Ben 

‹slam'›n kötü anlat›lmad›¤›n›, onun asl›nda kötü oldu¤unu anlatmaya 

çal›fl›yorum" diyerek flecaat arz ediyorsa, ben onu k›namaya bile gerek 

görmüyorum. Aliya gibi k›ymetli bir büyü¤ümüze vefat›ndan sonra dil 

uzatmas› beni çok üzmüfltü, o nedenle onu böyle bir organizasyonla anmam›z 

çok hay›rl› bir teflebbüs oldu. Ben, bu k›sa vakitte, hukuk aç›s›ndan, ahlak 

aç›s›ndan, hukuk ve ahlak felsefesi aç›s›ndan, bir tabii hukukçu olarak 

gördü¤üm Aliya ‹zzetbegoviç'i anlatmaya muvaffak olamam. Hepimiz 

tan›yoruz kendisini, içi d›fl› bir, temiz, ahlakl›, ismine lay›k bir zat olarak 

tan›yoruz ve ayn› zamanda izzet dolu biri oldu¤unu da biliyoruz. Onunla 

karfl›laflmam, hayat›m›n en çok zevk duydu¤um anlar›ndan birisidir. K›sa 

sürdü. Onu, flimdi anlat›lmas› ac› verecek, kötü flartlar içinde, savafl s›ras›nda, 

Bosna'da gördük. Durufluyla, vakar›yla, sözünün eri oldu¤unu hissettiren 

bir insanla karfl›laflt›k. Kendisi, "ve lillâhi'l-maflrik'i ve'l-ma¤rib" 1 s›rr›na 

ermifl bir zat idi. ‹slam'›n bütün cihana rahmet, Kur'an-› Kerim'in "zikrun 

1 

"Do¤u da Allah'›nd›r, bat› da..." (Bakara 2: 115) 

210

li'l-âlemîn" 2 oldu¤u s›rr›na eren birisiydi. Allah kendisine rahmet etsin. Osmanl›, Bosna'y› kendisinden 

ay›rmayan bir tek millet olarak görüyordu. Bosna kültürel olarak çok büyük insanlar yetifltirmifltir. 

Bunlardan biri, benim de ba¤l› oldu¤um ve ihtiram duydu¤um flehid Hamza Ba¤di'dir. Ben kendimi bu 

aç›dan Hamzavi sayar›m. Onun için de inflaallah kendisinin flimdi Hamza Ba¤di ile beraber oldu¤unu 

düflünüyorum. Berzah aleminde, nihai hesap gününü bekleyene kadar, Hamza Ba¤di ile oldu¤unu 

düflünüyorum. 

Kendi tan›kl›¤›mdan önce, Cevdet Pafla'n›n tan›kl›¤›n› zikredeyim. Cevdet Pafla, 19. yy'da Bosna'ya 

gitti¤i zaman, oradaki Müslümanlar hakk›nda flöyle flahadet ediyordu: "Ahlaklar› bozulmam›fl, çok ahlakl›, 

dürüst kimselerdi." Mesela tacirlerinin ahlak kurallar›na uymayan› olmad›¤›n› söyler. Bosna'y› ziyaret 

etti¤imde, Bosna'n›n Ç›¤l›¤› adl› bir kitap kaleme alm›flt›m. Bu kitapta, Cevdet Pafla'n›n flahadetini 

yazm›flt›m. Bu kitapta, ayr›ca Aliya ile karfl›laflmam da geçiyor. Ben, size onu buradan okumak istiyorum. 

Kar›nca karar›nca bir katk›s› olsun diye, kendi imkanlar›mla bast›rd›¤›m bu kitab›n mütevazi gelirini, o 

zaman Bosna Konsoloslu¤u'na teslim etmifltim. Bu kitap o s›rada çok yay›lmad›, kamuoyu taraf›ndan 

bilinmedi. Aliya ile karfl›laflmam› ve tan›kl›¤›m›, kendisiyle karfl›laflman›n telafl ve heyecan›n›, buradan 

nakledece¤im: 

"(Saray Belediye Baflkan› ile görüflüp oradan ayr›ld›ktan sonra) yürüyerek, günün bizi en çok 

heyecanland›ran buluflmas›na gittik. Yi¤it ve erdemli bir halk›n, yi¤it ve erdemli önderi Aliya ‹zzetbegoviç, 

bizi 17:30'da kabul edecekti. Bu kabul de o günün flartlar› ile çok zordu. Çünkü iki tepedeki S›rp niflanc›lar›, 

yoldan geçenleri hedef al›p, atefl ediyorlard›. Allah’a tevekkül edip, koflarak bir yerden bir yere gidebiliyorduk. 

Akflam elektrikler kesiliyordu. Bosna suyu kesik, elektri¤i kesik, karanl›¤a gömülüyordu. Bu flartlar alt›nda 

bizi 17:30'da kabul etti. Biz de onu Boflnak kardefllerimiz kadar seviyor, benimsiyor, onunla iftihar ediyor, 

onun için dua ediyorduk. Sadeli¤inin ve tevazuunun ihtiflam› içinde geldi ve s›ra ile ellerimizi s›kt›. Sayg› 

ve sevgimi göstermek için elini öpmek istedim, fakat karfl›laflmada bunu yapamad›m. Kafilemizin genç 

üyeleri yafllar› dolay›s›yla bunu yapmaya cesaret edebildiler. Tünel aflmak maksad›yla h›rpani giyinen 

bizlere, devlet baflkan›na yak›flan zarafette fincan ve bardaklarla kahve ve flerbet ikram etti. Davran›fllar›nda 

hiçbir flekilde yapmac›kl›k yoktu, s›k›nt›lar›n büyüklü¤ünün elbette fark›nda idi. Fakat halk›na güveniyordu. 

Önceki günkü bombalama nedeniyle üzgün, ne var ki maneviyat› yüksek idi. Ben, çok az insan›n huzurunda 

böylesine etkilendim. Öyle san›yorum ki kafilemizin tamam›na yak›n ço¤unlu¤u bu ruh hali içindeydi. 

Ertu¤rul Bey'in -flimdiki Kültür Bakan› Ertu¤rul Günay- duygulu ve içten konuflmas›ndan sonra, rahmetli 

Necdet Konak Bey, Yazarlar Birli¤i'nin onur üyesi belgesini sundu. Heyetimizin nas›l içten duygularla 

dolu oldu¤unu gören Aliya ‹zzetbegoviç, babaannesinin Üsküdarl› Sad›ka Han›m oldu¤unu, dolay›s›yla 

kendisinin de global olarak Türk say›labilece¤ini söyledi. Ayr›lma zaman› geliyordu. Boflnak kardefllerden 

Refik Akova Bey, çevirme görevini üstlenmiflti. Bu s›rada kafilemizin genç üyelerinden Necip Bey'in 

duygulu bir cümlesine karfl›, de¤erli büyü¤ümüz hafifçe tebessüm ederek bafl›n› e¤di. Ayr›lma vakti 

gelmiflti. Tekrar elimizi s›kt›. S›ram›n geçmifl olmas›na ra¤men, bilek gücü ile kafileye kat›lan tek kad›n 

olan eflimin yan›na geldi, a¤lamaktan k›zarm›fl gözlerine bakt›, tekrar yaflayaca¤›m›z da¤ ve tünel maceras›n› 

2 

"O (Kur’an) bütün insanlara bir hat›rlatma ve nasihatt›r." (Yûsuf 12: 104) 

211

hat›rlam›fl olacak ki, bir salon efendisi endam›yla de¤il, beyefendi nezaketiyle, Hz. Peygamberimiz'in, k›z› 

Fat›ma'n›n elini öpmesi gibi bir merhametle, elini, e¤ilmeden dudaklar›na götürecekti ki, han›m atik 

davrand› ve elini öptü. Bundan ald›¤›m cesaretle, s›ram geçmifl olmas›na ra¤men, ben de elini kavrad›m 

ve öptüm. Boflnak kardefllerimizin anlatt›¤›na göre, resminin as›lmas›ndan bile hofllanmayan sevgili 

büyü¤ümüz, el öpme teflebbüslerinde gayr-› ihtiyari elini çekiyormufl. Ne var ki, Türkler, Sad›ka Han›m'›n 

torununa, bu sevgi aç›klama gelene¤ini ö¤retmifller ve onu al›flt›rm›fllar. Benim ve eflimin davran›fl›n›n 

da saf bir sevgi gösterisi oldu¤unu bildi¤i için elini çekmedi." 

Bu flartlar içinde kendisinden ayr›ld›k. Büsbütün kederli bir ayr›l›flt› bu. Bosna karanl›¤a gömülmüfltü. 

Dün gece gelmifltik, ertesi gece de dönmek için tünele girerken ben ne gibi hisler yaflad›m, "Her yer 

Kerbela, her gün Aflura"y› hat›rlad›m ve flu hüznü duydum: Hz Hüseyin, Kerbela'ya kat›lacak olanlara; 

"Ertesi gün flehid olmaya dayanamayacak olanlar, utan›yorlarsa, karanl›kta ayr›labilirler." Bu 

arkadafllar›m›zdan bir k›sm›, a¤lamad›lar ama bir k›sm›, ertesi gün ‹mam Hüseyin'le beraber flehid 

olamaman›n hüznü gibi bir hüzünle, gece karanl›¤›nda a¤layarak ilerliyorlard›. ‹mam Hüseyin buyurmufltu 

ki: "Burada kalanlardan hiçbiri yar›n sa¤ kalmayacak. Allah'›n huzurunda diyorum ki, ayr›l›p giderseniz, 

hiçbirinize k›r›lmayaca¤›m, davac› olmayaca¤›m." Ben de Bosna'dan ayr›l›rken bu hisler içindeydim. 

Bu kitab›mda da bunlardan ve daha baflka flahitliklerden bahsediyorum. Bu kitaptaki her fleyi anlatmaya 

zaman müsaade etmez. F›rsattan istifade ben bu kitab›, o¤lu Bâk›r Bey'e takdim etmek üzere getirdim. 

Biz o büyük, muazzez flahsiyeti rahmetle an›yoruz; o ‹slam mücahidini, ama ‹slam'›n gerçek anlam›yla 

mücahidini, o büyük flahs› Allah-u Teala, Hamza Ba¤di ile, ‹mam Hüseyin ile birlikte, berzah aleminde 

konuk etmifltir. ‹nflaallah tekrar görüflmek nasip olacakt›r. Sözlerimi Üsküplü Yahya Kemal'in bir beyitiyle 

bitirece¤im: "Tekrar mülâki oluruz bezm-i ezelde/Evvel giden ahbâba selam olsun erenler." 

Allah rahmetine gark etsin, kabri pür-nûr olsun. Huzurunuzdan bu dua ile ayr›l›yorum. 




Say›n Hatemi'ye teflekkür ediyorum. Bize kuflatma alt›ndaki Bosna'y›, tüneli ve çat›flma yaflanan 

da¤lar› hat›rlatt›. Bizi tekrar o günlere götürdü. 

Bir dönem makalelerinde ‹slam'a ve Aliya ‹zzetbegoviç'e hakaret etmifl olan kifli ‹lhan Arsel'dir. 

Kendisi söylemek istemedi, ama ben not olarak söylemifl olay›m. ‹zleyicilerimiz, dinleyicilerimiz bilsinler. 

Çok teflekkür ediyorum. 

Konuflmac›lar›m›zdan birisi de, Aliya'n›n silah arkadafllar›ndan, Genç Müslümanlar oluflumundan. 

O dönemde Genç Müslümanlar hareketi, Bosna'daki komünist idareye karfl› gelen, Müslüman-Boflnak 

kimli¤ini korumak için oluflturulmufl bir hareketti. Kendisi Aliya ile uzun y›llar birlikte olmufl, bakanl›k 

yapm›fl bir isimdir, ‹smet Kasumagiç. 

Buyurun ‹smet Bey. 

212

smet KASUMAGIC 

De¤erli kat›l›mc›lar; 

Büyük dostum hakk›nda konuflma f›rsat› buldu¤um için çok onur 

duyuyorum. Bugün konuflulanlar› dinledikten sonra, bu büyük adam› en çok 

benim tan›d›¤›m› söyleyebilirim. Hakk›nda çok fley söylendi fakat ben, 

baflka güçlü kifliliklere de sahip olmayan bir millet olmad›¤›m›z› söylemek 

istiyorum. Mesela ben, Sovyet Rusya'daki Müslümanlar kitab›n› yazan 

Mustafa Busulaciç gibi bir profesörüm oldu¤u için çok mutluyum. Komünist 

rejim geldi¤inde, komünizmin ne oldu¤unu aç›klad›¤› için otuz bir 

yafl›ndayken öldürüldü. Ben bu hocam› bugüne kadar unutamad›m. Faflizme 

Karfl› Saraybosna Rezolüsyonu kitab›n› yazan Mehmed Efendiya Hanciç 

de önemli bir flahsiyetti. Bir keresinde Almanya'dan bir general gelip 

kendisine "Siz ne düflünüyorsunuz? Aleyhimize bir fley söylemeye kim cesaret 

edebilir! Bizim kendimize ait politikam›z var." fleklinde konufltu... Fakat 

o çok sakin bir flekilde raftan Kur'an-› Kerim'i indirerek bir ayet okudu: 

"Masum bir insan› öldüren bir kifli bütün dünyay› öldürmüfl gibidir ve 

masum bir insan› kurtaran bir kifli bütün insanl›¤› kurtarm›fl gibidir." 1 O, 

bu çok önemli ifadeyi Kur'an'dan Almanca olarak okudu ve dedi ki: "‹flte! 

E¤er do¤ru söylemedi¤imi düflünüyorsan›z tercüme etmeleri için 

uzmanlar›n›za verebilirsiniz." Generalin selamlafl›p gitmekten baflka bir 

çaresi yoktu. 

Dervifl Efendiya Korkut, Zenica'daki bizler için çok önemli bir kifliydi. 

Bütün dostlar›m›za çeflitli diller ö¤retiyordu ve kendisine baz› fleylerin 

çeflitli dillerde ne demek oldu¤unu sorarlard›, her soruya cevap verirdi. 

Bazen ertesi gün cevap verirdi. Kendisi, dört ayda resmî heyetleri Polonyaca 

(Lehçe) kabul etmeyi ö¤renmiflti. 

Kemal Kapetanoviç özellikle bana hayat›mda çok yak›n bir kifliydi. 

Ölümünün onuncu y›ldönümünde hakk›nda çok kapsaml› bir makale yazd›m 

1 

Mâide 5: 32. 

213

ve akademisyen Hukoviç "Bunu dosya haline getirelim." dedi. Akademisyen Tanoviç de "Broflür 

yapal›m." dedi. Akademisyen Avdo Suçeska ise "O öyle büyük bir adamd› ve bizim öyle flahsiyetlerimiz 

vard› ki onlar› Bosna Hersek'in her yerinde ilan etmeli..." dedi. 

Aliya ‹zzetbegoviç hakk›nda konuflmaya geçmeden önce bir fley söylemek istiyorum. Bu oturuma 

Fatih Hasaneyn'in de gelmesi gerekiyordu. Biz birlikte çok çal›flt›k. Sudanl›yd› ve Sudanl›lar çok 

yetenekli, zeki ve iyi ö¤rencileri eski Yugoslavya'n›n her bölgesine ‹slam için çal›flmaya göndermifllerdi. 

Bosna Hersek'te çok sa¤lam bir zemin bulduklar›n› ifade ederlerdi. Biz k›rk befl y›l boyunca burada 

dostça yaflad›k. O bize en iyi kitap ve broflürleri getirirdi ve biz de bunlar› tercüme ederdik. Zaten Genç 

Müslümanlar'›n özelliklerinden bir tanesi de 'çok yabanc› dil bilmek'ti. Biz bunlar› çok büyük bir istekle 

tercüme ediyorduk, fakat o dönemde baz› insanlar bu broflürleri eline almaya bile korkuyordu. 

Aliya ‹zzetbegoviç'e gelince, birileri onun da bazen zik-zak yaflad›¤› ihtimalini söylemifllerdi. Ço¤u 

insan onun iki y›l ziraat bilimlerini okudu¤unu, ziraat mühendisi olmay› ve insanlara bu flekilde yard›m 

etmeyi düflündü¤ünü bilmiyorlar. Fakat bir süre sonra siyasal bilgiler okuman›n daha yararl› olaca¤›n› 

görerek hukuk fakültesine kay›t yapt›rm›fl ve buray› bitirmifltir. Genç Müslümanlar çat›s› alt›nda ek 

e¤itim de edinmifltir. Bilimsel çal›flmalar›n›, ödül ve teflekkürlerini olgunluk ça¤›nda gerçeklefltirmifltir. 

‹zzetbegoviç, yazd›¤› Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam kitab›nda, ‹slam'›n insanlar için hem bu dünyada, 

hem de öbür dünyada kurtulufl oldu¤unu çok etkili bir flekilde anlatm›flt›r. Yahudilik ve H›ristiyanl›k 

bundan farkl›d›r. Yahudilik bu dünyan›n güzelliklerine de¤inmekte, H›ristiyanl›k ise öbür dünyay› 

kazanabilmek için bu dünyada ac› çekmeyi önde tutmaktad›r. ‹slam ise, her iki dünyada mutluluk teklif 

ederek bu aç›dan alt›n de¤erindeki orta yeri tutmaktad›r. ‹zzetbegoviç'e bu kitapla doktora yapmas› teklif 

edilmiflti ama o bunu yapmad›. Fakat bu kitap ve ‹slam'›n Yeniden Do¤uflu Sorunu, ‹slam Deklarasyonu 

ile di¤er birçok konuflma ve ‹slam dünyas›nda kat›ld›¤› birçok konferans sayesinde 1997 y›l›n›n Eylül 

ay›nda, Riyad'daki ‹mam Muhammed bin Suud Üniversitesi'nde onursal doktora ünvan› verilmifltir. 30 

Haziran 1998 tarihinde ise Türkiye'de, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde doktor ünvan›n› 

alm›flt›r. Her iki durumda da e¤itimin önemini vurgulam›flt›r. Biz her zaman 'Sadece ö¤retim de¤il, 

e¤itim ve terbiye de olmal›!' parolas›n› vurguluyorduk. Biz 'din ile bilimi, ahlak ile siyaseti, ideoloji ile 

ç›karlar› birlefltirmekten' yanayd›k! Bu, Genç Müslümanlar'›n temel teziydi ve ‹zzetbegoviç kitab›nda 

bunu yazd›. 11 Eylül 1997 tarihinde Tahran'da OECD'ye kat›lmas› sadece Bosna Hersek için de¤il, 

bütün dünya için de çok önemliydi. O burada Do¤u'ya da Bat›'ya da gerçe¤i söyledi. Bizim heyetimize 

kat›lmasayd›, Bosna Hersek'in kaderi için hayati öneme sahip 9 Aral›k 1997 tarihli Bonn görüflmelerinde 

ne kadar baflar›l› olurduk diye düflünmek gerekir. Preporod Gazetesi'nin 1.12.2001 tarihli say›s›nda, 

Dubai'den gelen bir habere göre Uluslararas› Kur'an › Kerim Ödülü'nü veren organizasyonun Aliya 

‹zzetbegoviç'i 2001 y›l›n›n adam› olarak seçti¤i yaz›yordu. Kurul baflkan›, ‹zzetbegoviç'in zengin 

biyografisindeki en önemli hususlar› belirtip birçok ‹slamî ve di¤er ödüllere lay›k görüldü¤ünü söylemiflti. 

‹slam'a verdi¤i hizmetlerden dolay› ald›¤› Kral Faysal ödülü, y›l›n düflünürü olarak Ali Osman isimli 

Suudi organizasyondan ald›¤› ödül, Amerikan Demokrasi Savunma Merkezi taraf›ndan verilen ödül ve 

di¤er ödüller bunlar aras›nda yer almaktad›r. Önceki y›llarda dört fleyhe y›l›n adam› olarak Kur'an-› 

Kerim ödülü verilmiflti. Ödülünü, 5.12.2001 tarihinde Dubai'de alm›flt›r. Türkiye Cumhuriyeti 

Cumhurbaflkan› Sn. Süleyman Demirel'den Ankara'da 9 Haziran 1997 y›l›nda yüksek madalya alm›flt›r. 

Kendisine resmî bir flekilde devlet madalyas› tak›lm›flt›. 

214

Ödüller ve teflekkürler sadece Do¤u'dan de¤il, Bat›'dan da geliyordu. Bunlar›n aras›nda belki de en 

önemlisi, 25 Mart 1997 tarihinde New York'ta, Birleflmifl Milletler binas›nda, Amerikan Demokrasi 

Merkezi taraf›ndan verilen Uluslararas› Demokrasi Ödülü'dür. Bunun yan›nda Hümanistler Ligi ad›na 

25 May›s 1998 tarihinde komflu H›rvatistan'dan Ivan Cupek taraf›ndan ödül verilmifltir. Ayn› akademisyen 

‹zzetbegoviç'i Nisan 2003 tarihinde hasta yata¤›nda da ziyaret ederek Uluslararas› Hümanistler Ligi 

teflekkürünü vermifltir. Birçok yerli teflekkür ve ödül de alm›flt›r. 6 Nisan 1997 tarihinde, kendisi ve 

Saraybosna vatandafllar› ad›na Saraybosna'da ödül alm›flt›r. Bu ödül, faflizmin kovuldu¤u 6 Nisan 1945 

tarihinin hat›ras›d›r. Mücadele yolunu paylaflt›¤› Eflref Çampara taraf›ndan, Foça Hapishanesi'nde 

yatt›¤›m›z s›rada kendisine gelen bir do¤um günü tebrikine de çok sevinmiflti. Ben de bazen, sözlü 

tebriklerin yan› s›ra kendisine yaz›l› tebrikler ve zor durumlar›nda destek mektuplar› yaz›yordum. 

Genç Müslümanlar Hareketi her türlü eseri okuyordu. Doktor Aliya Metilyeviç'in yazd›¤› Gerçe¤in 

Ifl›¤›nda ‹slam kitab›n› okumufltuk. Bundan baflka fiekib Aslan'›n Müslümanlar Niçin Geri Kald›?, Esad 

Bey'in Allah Büyüktür kitab›n› ve benzer eserleri okuduk. Bütün bu kitaplardan ‹slam'›n sadece bir din 

olmad›¤›n›, hayat›n sistemi oldu¤unu anlad›k. Genç Müslümanlar çok aktifti ve en büyük özelliklerinden 

biri, ‹slami deyimle söyleyecek olursak 'flûrâ' yani istiflare yapmas›yd›. Ben Fransa'da uzmanl›k yap›yordum 

ve bir keresinde dönüflte ortak dostumuz Tevfik Velagiç'in yan›na u¤rad›m. Bana "Niçin sadece arkadaflça, 

dostça veya ahbapça bulufluyorsunuz? Neden bir hedef etraf›nda toplanm›yorsunuz? Size üç fley yapman›z› 

tavsiye ederim: Genç Müslümanlar'›n tarihî seyrini kitap flekline getiriniz -biz befl-alt› kitap yazm›flt›k- 

. Müslümanlar'›n buradaki ve dünyadaki durumunu gösterecek bir fleyler yap›n›z -Aliya Do¤u ve Bat› 

Aras›nda ‹slam kitab›n› yazm›flt›- ve üçüncü olarak program fleklinde bir deklarasyon yaz›n›z -bu da 

‹slam Deklarasyonu'ydu-" dedi. Bundan sonra 1965 y›l›nda Mostar'a gittim ve rahmetli Salih Behmen'i 

buldum. Tevfik'in bize Viyana'da söylediklerini anlatt›m. O da "Haydi, bir amaç etraf›nda toplanal›m!" 

dedi. "Baflka kimler kat›ls›n?" diye sordu¤umda "Kardeflim Ömer" dedi, ben de Aliya ‹zzetbegoviç'i 

tavsiye ettim. Bu Aliya için sonradan olacaklar›n kader an›yd›. Biz, befl kifli, flüphe uyand›rmamak için 

ailemin evinde bulufluyorduk. Çünkü ben Zenica'dan, Salih ise Mostar'dan geliyordu... Nerdeyse her 

hafta toplan›p ne yapaca¤›m›z› analiz ediyorduk. Makaleler vs. yaz›yorduk. Hüseyin Djozo için bir 

makale yazd›k; bu makale için Ezher'de ödül verilmifltir. Biz, gençlerin bulufltu¤u 'Tabaçki Mescid'i 

açt›k. Suudiler ise Avrupa'da ortak geziler organize ediyordu. ‹ki k›z›m bu gezilerde, bütün dünya 

Müslümanlar›'n›n nas›l bir araya gelmesi gerekti¤ini konufluyordu. 

Komünistler, birilerinin bir yerlerde bir fleyler yapt›¤›n› fark edince 1983 y›l›nda Müslüman 

entelektüeller hakk›nda bir süreç gerçeklefltirdiler. Bizi flu anda Haag'da cezaland›r›lan ve yüzlerce insan› 

öldüren en büyük zalimlerin mahkûm edildi¤i gibi mahkûm ettiler. Zalimlerin her zaman korktu¤u ölüm 

cezas› yoktu, fakat olmal›yd›. 

Foça'da hapiste geçirdi¤imiz günler önemliydi. Ceza infaz›n›n yar›s›nda komünizmin düflmek zorunda 

oldu¤unu fark ettik; o zaman nas›l bir demokratik parti kurabiliriz diye tart›fl›yorduk. ‹lk baflta bize hayal 

gibi gelen bu rüyam›z gerçekleflti ve hükümeti biz ald›k. 'SDA'n›n ‹lk Ifl›klar›' adl› makalem iki dergide 

yay›mland›. Biz gerçekten parti kurmay› baflard›k! Bu partinin nas›l olmas› gerekti¤i konusunda çok 

derin düflündük. Eski Yugoslavya zaman›nda oldu¤u gibi mi olmal›yd›? Fakat bu sadece siyasi bir parti 

olmamal›yd›, özü inançla örülü olmal›yd›. 

Bunlar benim Aliya ‹zzetbegoviç ile ilgili izlenimlerimdir. Aliya'y›, Genç Müslümanlar'a girdi¤i 

215

tarihten beri tan›yan yak›n bir dostuyum. Baz› insanlar partide ve siyasette onunla daha fazla temasta 

bulunuyordu, fakat ben onunla çok uzun süre beraber çal›flt›m. Onu en iyi benim tan›d›¤›m› iddia 

etmiyorum çünkü arkam›zda b›rakt›¤›m›z o f›rt›nal› dönemde di¤erleri onu daha yak›ndan yafl›yordu. 

Baz›lar›, hatta ondan çok fayda görenler bile bazen itirazda bulunuyorlar. Fakat unutmamal› ki eski 

Yugoslavya'dan ayr›lan cumhuriyetler aras›nda sadece Bosna Hersek'in bafl›na Aliya ‹zzetbegoviç, 

partiden olmayan bir insan olarak gelmiflti. 

‹nanc›nda dürüst olmas›, asil bir soydan gelmesi, e¤itimi ve flahsi meziyetleri, genifl kültürlü ve 

e¤itimli olmas›, zekâs›, entelektüelli¤i, hikmeti, cesareti, tutarl›l›¤›, sabr›, belirledi¤i hedefleri 

gerçeklefltirmede istikrarl› olmas›... Bosna Hersek'in ayakta kalmas›n›n garantisiydi. Dani dergisinde 

Aliya hakk›nda bir yaz› vard›r. Hakk›nda kötü düflünenleri seçip yazm›fllar, fakat gerçekte öyle olmad›. 

Üç y›l önce çok kapsaml› bir makale yazd›m. Size burada bir kopyas›n› b›rakaca¤›m. 

Es-Selâmu aleyküm. 




Teflekkür ediyoruz. Dünyan›n neresinde olursa olsun, ister do¤al felaket, ister savafl... Yeryüzünde 

ihtiyaç hissedildi¤i anda orada olan ‹nsan Hak ve Hürriyetleri Vakf› Baflkan› Say›n Bülent Y›ld›r›m'› 

dinleyece¤iz. Bülent Bey, Bosna iflgali s›ras›nda, savafl›n bafl›ndan beri, kurduklar› ‹HH ile oraya say›s›z 

yard›mlarda bulunmufl, yeryüzünün neresinde olursa olsun, ister do¤al afet, ister savafl, ihtiyaç duyulan 

her yerde olan bir kurumun bafl›ndad›r. Sadece baflar›l› ve yüz a¤art›c› çal›flmalarda bulunan bir kardeflimiz. 

Aliya ‹zzetbegoviç ile birçok kez görüflmüfl ve ona çok yak›n olmufl arkadafllar›m›zdan bir tanesi. 

"Aliya'n›n bizlere ö¤rettikleri" bafll›kl› sunumu için sözü kendisine b›rak›yorum. 

Buyurunuz. 

216


‹HH Genel Baflkan› 

Aliya’n›n Bizlere Ö¤rettikleri 

Program› duyunca heyecanland›m. Rahmetli Aliya ‹zzetbegoviç'in 

özellikle bugünlerde an›lmas› gerekiyordu. Bir tak›m çevreler, onun 

yapt›klar›n› görmemezlikten gelip, bizleri Bosna gerçe¤inden uzaklaflt›rmaya 

çal›fl›yorlard›. Bu, Anadolu'da da, Balkanlar'da da, dünyan›n dört bir yan›nda 

da var olan bir hadisedir. Böyle bir dönemde bu program, bu yanl›fl planlara 

iyi bir set olacakt›r. 

Bosna hepimizin çok yak›ndan tan›d›¤› bir olay, bir katliamd› ve bu 

s›rada çok iyi bir lidere ihtiyaç vard›. Bosna'ya sahip ç›kacak, katliamlar› 

durduracak, bunun yan›nda oradaki kardeflli¤i, birli¤i, sevgiyi unutturmayacak 

bir lidere ihtiyaç vard›. Biz o dönemlerde çok genç idik. Türkiye'den birçok 

insan Bosna'ya gitti. Allah hepsinden raz› olsun. Bosna'ya gidip orada kalan 

çok kifli oldu. Mesela Selami Yurdan kardeflimiz. Orada bir savafl de¤il 

katliam yafland›¤› için, pek çok kifli flehit olmak, flahit olmak için bir an 

tereddüt etmeden gitti. O s›ralarda rahmetliyi daha yak›ndan tan›ma 

imkan›m›z oldu. Yazd›klar›yla kendisini tan›yorduk ama yaflay›fl›yla ve 

yazd›klar› ile yaflad›klar›n›n ayn›l›¤›yla, çok birikimli ve ufuk aç›c› bir 

lider oldu¤unu gördü¤ümüzde de çok umutland›k. Demek ki biz, yeryüzünde 

çok fley yapabiliriz dedik. Rahmetlinin en büyük özelli¤i Do¤u ile Bat›'y› 

çok iyi tan›mas›yd›. Do¤u'yu tan›mas› daha önemliydi bence, çünkü Bat›'y› 

hepimiz tan›m›flt›k. Bat›, Do¤u'yu çok iyi tan›d›¤› için, Do¤u içindeki fitne 

ve fesatlar› kolayca uyand›rabiliyor. Dikkat edin, Aliya ‹zzetbegoviç 

Bosna'da, bütün ‹slam devlet ve mezheplerini ayn› hedef do¤rultusunda 

birlefltirmifltir. Savafl ve katliam yap›lan di¤er yerlere bir bak›n›z, hep 

mezhep kavgalar›, devletlerin siyaset kavgalar› olmufltur. Ama rahmetli 

öyle güzel bir siyaset ortaya koydu ki, Suudi Arabistan'la ‹ran orada ayn› 

hedef do¤rultusunda birleflebildi. fiii, Sünni, Selefî, ayn› hedef do¤rultusunda, 

Bosna'n›n selameti için bir araya geldi. Aliya ‹zzetbegoviç s›k s›k diyordu 

ki: "Allah'a söz veriyoruz ki, asla esir olmayaca¤›z." Halka bu mesaj› 

217

vermiflti. Cehaletten kurtulman›n, özgürlü¤e kavuflmak için yegane yol oldu¤una inan›rd›. Kendisiyle ne 

zaman görüflsek, Bosna'ya yard›m götürmeye çal›flsak bizleri e¤itime yönlendirirdi. Mülteci kamplar›nda 

okullar açmam›z›, e¤itimciler göndermemizi, S›rp ve H›rvat çocuklar›n e¤itimlerine devam etti¤ini, 

Boflnak çocuklar›n da e¤itimlerine devam etmesi gerekti¤ini söylerdi. Ve o dönemlerde, Bosna'daki 

gençlerin Türkiye'ye ve di¤er ülkelere giderek okumas› gerekti¤ini belirtirdi. Bu kadarla da kalmaz, 

Boflnaklar'›n mülteci olarak yaflad›¤› ülkelere gider, insanlar›n sa¤l›¤›ndan sonra, e¤itimlerini sorar ve 

bu konuyu öncelerlerdi. Çünkü o, cehaletin, köleli¤in en önemli sebebi oldu¤unu çok iyi biliyordu. 

Biz Aliya ‹zzetbegoviç'ten vakar› da ö¤rendik. Bar›fl ve savafl zaman›nda, hem kardefllerine hem de 

düflmanlar›na karfl› vakarl›yd›, hiçbir zaman kimseden aman dilemedi. Zafere eriflece¤ini biliyordu, 

"Harekete geçen bir topluluk mutlaka zafere erer" diyordu ve bunu da halk›na anlat›yordu. 

Yine rahmetliden bizzat ö¤rendi¤im bir fley vard›r. Herkese de tavsiye ediyorum. Önüne iki tip insan 

gelse, biri ehliyetli biri dürüst, o, dürüstü tercih ederdi. "Ehliyetli olabilir, iyi ifl yapabilir ama bir gün 

muhakkak yanl›fl ifl yapar. Dürüst insan ise her zaman kazançt›r" derdi. Son derece mütevazi yaflard› 

ve bizden biri gibi, s›radan bir insan gibiydi. ‹çimizde gezer, keskin niflanc›lar›n atefl etti¤i yerlerde çok 

normal dolafl›rd›. 

Kendisinden ald›¤›m›z hoflgörü dersleri vard›. Mesela 600'ü camii, 1.000'e yak›n Osmanl› eseri 

y›k›ld›, ama Bosna'da hiç kilise y›k›lmad›. Bunun önüne Aliya ‹zzetbegoviç geçmiflti, hiçbir esere 

dokundurtmad›. Buna karfl›l›k biz öyle fleylere flahit olmufltuk ki, yüre¤imiz s›zlad›; her köflede bir camii, 

bir Osmanl› eseri y›k›lm›flt›. Tarihe bilerek müdahale ediyorlard›, eserleri bile bile y›k›yorlard›. 

Yine rahmetlinin çok güzel bir özelli¤i vard›. "Kiflileri affedin, yaln›zca fiillerine, eylemlerine karfl› 

kin duyun" derdi. Kiflilere karfl› kindar de¤ildi. Kendisine verilen sözlerin hiçbiri tutulmam›flt›. Ama o, 

verdi¤i sözlerin hepsini tuttu. Yaz›l› olan-olmayan her sözünü tuttu; düflmanlar›na karfl› dahi... Ve o 

dürüstlük kendisine çok fley kazand›rd›. 

Çok önemli özelliklerinden birisi de, ‹HH'n›n kurulmas›nda etkili olmas›yd›. Ümmetin bir ve her 

kiflinin ümmetin bir parças› oldu¤una, topraklar›n kutsal olup, bir tek kar›fl›n›n dahi devredilemez oldu¤una 

inan›yordu. Bosna neyse ‹ran oydu, Filistin oydu, Suudi Arabistan oydu, ümmetin her parças›n› önemsiyordu. 

Tevazu zorlanarak yapt›¤› bir fley de¤ildi. Resmi as›ld›¤›nda indiriyor, alk›flland›¤›nda hofllanm›yordu. 

El öpmeyi ona cidden biz ö¤rettik. Bizden ö¤rendi¤i baz› adetler de vard›. Birisi de buydu. Burada çok 

önemli arkadafllar›m›z var. Bosna'ya her fleyiyle gitmifl, bir k›sm› orada kalm›fl, bir k›sm› dönmüfl 

arkadafllar. Rahmetli, sadece Bosna'da de¤il, Türkiye'de de seçimler kazand›. Liderlerle çok iyi görüflürdü. 

Rahmetli Özal, Erbakan Hoca, Tayyip Bey, flimdi baflbakan, Abdullah Gül, cumhurbaflkan›, Tansu Çiller. 

Ben inan›yor ve iddia ediyorum ki, buradakiler ona çok fley verdiler, ancak o da buradakilere çok fley 

kazand›rd›. Onunla oturan kimse yoktur ki, bana bir fley kazand›rmad›, bir fley ö¤renmedim, desin. 

Mutlaka herkes ondan bilgisine, görgüsüne, seviyesine göre bir fleyler alm›flt›r. Do¤u ile Bat› aras›ndaki 

218

köprüde rahmetlinin çok önemli bir ifllevi oldu diye düflünüyorum. 

Aliya ‹zzetbegoviç, çok iyi niyetli bir insand›. Do¤u'ya da Bat›'ya da inan›yordu. O nedenle bu savaflta 

bu kadar katliam olaca¤›na inanm›yordu ve S›rplarla H›rvatlar kadar haz›rl›k yapmam›flt›. Çünkü insanl›¤a 

inan›yordu. O, karfl›s›nda bu kadar büyük bir canavar beklemiyordu. Ancak, katliamla karfl›lafl›nca metaneti 

devreye girdi, Bosna Ordusu'nu oluflturdu. Cesurdu ama cüretkar de¤ildi. Ak›ll›yd› ve biz gençlere ak›ll› 

oldu¤umuzu, bu akl› en iyi flekilde kullanmam›z gerekti¤ini hat›rlatt›. Ak›ll› olan biziz, Kur'an-› Kerim 

de böyle söylüyor ama akl› hep Bat›l›lar kulland›. O bize, akl› kullanmam›z gerekti¤ini de ö¤retti. 

Aliya ‹zzetbegoviç'in, çok bilinmeyen baz› yönleri vard›r. Onun bu yönlerine kaç kifli flahit oldu 

bilmiyorum. Aile hayat› çok güzel bir örnekti. 23 yafl›mda Bosna'ya gitti¤imde, içeri nas›l girece¤imizi 

bilemedi¤imiz bir zamanda, -Allah rahmet eylesin- Halide Han›m bizi organize etti. Kendisi, ailesi, 

çocuklar› birer organizatördü. O¤luna ne kadar de¤er veriyorsa, cephedeki çocu¤a da o kadar de¤er 

veriyordu. Bosna'n›n d›fl›ndan Bosna'ya giden çok genç oldu. Hepsine sahip ç›kt›. Kimisi flehid oldu, 

kimisi de vatandafll›k al›p orada kald›. Tüm dünyaya ra¤men, bir vefa örne¤i olarak, onlara sahip ç›kt›. 

Savafltan sonra, ülkesi taraf›ndan geri istenen gençleri iade eden ve onlara sahip ç›kmayan kifliye, son 

nefesinde yan› bafl›nda oturup helallik istemesine ra¤men hakk›n› helal etmedi. Bosna Hersek'te Bosna'ya 

hizmet edenleri çok sever, onlar› d›fllayanlar› da d›fllard›. Böyle bir vefa örne¤i idi. Savafl bittikten sonra 

bask›lar artt›, çocuklar›n yurt d›fl›na ç›kar›lmalar› konusunda ipler gerildi. Kendisi bize haber etti. O 

çocuklar›n yurt d›fl›na ç›kmas›n› safha safha takip etti; hepsini burada karfl›lad›k, evlerine, yurtlar›na 

gönderdik. Elhamdülillah. Geçmifl gün oldu¤u için söylüyorum. Hiç kimseyi b›rakmak istemezdi. 

Tüm dünyaya yard›m gönderiyoruz. Ondan flunu ö¤rendik. Hangi mezhep, hangi din, hangi görüfl 

olursa olsun, emperyalistler toplu sald›r›yor, biz de onlara karfl›, ayr›l›klar›m›z› unutarak, toplu mücadele 

etmeliyiz. O nedenle her görüflten insanla masaya oturur, sorulara tatmin edici cevaplar verir ve masadan 

öyle kald›r›rd›. 

Allah kendisinden ve çoluk çocu¤undan raz› olsun, onlar› Cennet'ine koysun, Bosna'y› gerçek 

özgürlü¤üne kavufltursun. 

Hepinizi Allah'a emanet ediyorum. 




‹HH baflkan› say›n Bülent Y›ld›r›m'a teflekkür ediyoruz. fiimdi s›rada bir baflka konuflmac›m›z var. 4 

Nisan 1992'de, Bosna'da sorun bafllad›¤› andan itibaren Bosna sorunuyla ilgilenen ve belki de Bosna 

sorununu Türk kamuoyuna ilk defa anlatanlardan biri; ayn› flekilde, yürek co¤rafyam›z›n pek çok bölgesinde 

ilkleri yaflam›fl bir gazeteci dostumuz. Savafl ilk bafllad›¤›nda Aliya ile pek çok kez görüflmüfl, Zaman ve 

Yeni fiafak Gazeteleri'nde yazm›fl olan Say›n Mehmet Koçak, sizlere Aliya ile ilgili an›lar›n› anlatacak. 

Buyurunuz efendim. 

219

Mehmet KOÇAK 

Tan›d›¤›m Aliya’dan Ö¤rendiklerim 

Bugün rahmetli Aliya'n›n ölümünün 5. y›ldönümü. Bir kez daha onu 

anlamak, anlatmak, düflünmek, bize b›rakt›klar›n› yeniden de¤erlendirmek 

ve genç kuflaklara hat›rlatmak, aktarmak için hep bir araday›z. Baflta, 

buluflmam›za vesile olan bu sempozyumu düzenleyen Ba¤c›lar Belediyesi 

baflkan ve yard›mc›lar› olmak üzere ifllerini bir kenara iterek yak›ndan 

uzaktan kat›lan tüm hâzirûnu sayg›yla selaml›yorum. 

Bir halk öncüsü, bir devlet baflkan›, bir siyasi düflünür, bir mütefekkir... 

k›sacas› ayn› ruh ve inanc› paylaflt›¤›m›z, Balkan Müslüman entelektüellerinin 

sembol ismi olarak Aliya ‹zzetbegoviç, kültür dünyam›z›n, kültür tarihimizin 

çok seçkin bir ismidir. Ben özgürlük nedir, savafl nedir, dik durmak nedir, 

sab›rl› ve kararl› olmak nedir ondan ö¤rendim. 

Onun hayat›, yaflam tarz› ve siyasi mücadelesi dünyan›n çeflitli 

ülkelerindeki üniversitelerde araflt›rma ve tez konusudur. Tan›flt›¤›m günden 

sonra her bulufltu¤umda kendisini dikkatle dinledim ve ondan çok fleyler 

ö¤rendim. Eser ve konferanslar›ndan çok faydaland›m ve önemli dersler 

ç›kartt›m. Bana "Aliya'y› nas›l bilirsin?" fleklinde sorduklar›nda; blöf 

yapmayan, yalan konuflmayan verdi¤i sözü tutan, tutarl›, kararl›, so¤ukkanl› 

ve çok sab›rl› bir insand› diyorum. Her f›rsatta kitap, dergi, hiç bir fley 

bulamazsa bir gazete okurdu. Yazmay› ve araflt›rmay› çok severdi. Namaz›na 

dikkat eder, k›blenümâs›n› ve seccadesini yan›ndan eksik etmezdi. O, hangi 

etnik kökene ve hangi dine mensup olursa olsun, insana, Cenab-› Allah'›n 

yaratt›¤› mukaddes bir emanet olarak bakar ve de¤er verirdi. 

Onun gizli bir ajandas› yoktu. Çok aç›k bir insand› ve her zaman fleffaf 

olmay› baflarm›flt›. Evet iflte benim tan›d›¤›m Aliya. Güzel ahlak timsali 

asil bir insan. Terbiye ve cesaret örne¤i bir kifli. Balkan Müslümanlar› ile 

aram›zdaki ba¤›n gücünü ve gerçe¤ini ben onun flahs›nda gördüm... 

220

Aliya ‹zzetbegoviç'in kiflili¤i, entelektüel boyutu ve olaylara yaklafl›m›ndaki kararl› duruflu, kimli¤i, 

edebiyat›m›z›n, kültürümüzün hiç kuflku yok ki çok önemli ve sayg›n bir yerini herkese kabul ettirmifltir. 

Kendisiyle bulufltu¤umda flahit oldum ki o; olaylar› önceden görebilme, önceden sezip anlayabilme, 

önceden fark edebilme yetene¤ine sahipti. Çevresini, dünyay›, insanlar›, hayat› bu yetene¤iyle anlatmay› 

baflarm›flt›. Maziyi iyi bilen, gelece¤e ümitle bakan, hali iyi de¤erlendiren kültürlü bir Müslüman lider, 

örnek bir kiflilik idi. 

‹tiraz etme, haks›zl›klar› dile getirme, zulme karfl› ç›kma kültürünün bir parças›d›r o. Çünkü haks›zl›¤a 

maruz kalm›fl, zulme u¤ram›fl, bunun ac›s›n› çekmifl insanlar›n dertlerini dile getiren bir insand›r. Ama 

dikkat etti¤inizde görürsünüz ki, o meydan okuma kültürü Aliya'n›n dilinde bir bar›fl, bir uyum ve 

uzlaflma, bir sevgi ve kardefllik söylemine dönüflmüfltür. Bir çat›flma adam› de¤ildir Aliya ‹zzetbegoviç. 

O duygular› o da yaflam›flt›r elbet. En ac›lar›n› yaflam›flt›r flüphesiz. Ama o; en ac› bir flekilde yaflad›¤› 

gerçekleri bir sevgi, uyum, uzlaflma, kardefllik, bar›fl söylemi içinde ifade etmenin mucizesini ortaya 

koymufltur. 

Onca yap›lanlara ra¤men onun Cenevre Müzakereleri'ndeki duruflu ve tavr› dikkatimi çekmiflti. 

De¤erli arkadafllar›m, bu fevkalade önemlidir. Onun mücadelesinde hiçbir zaman husumet, k›zg›nl›k 

ve nefret göremezsiniz. Ac› vard›r, kaderin sillesini yemifl olma duygusu vard›r. Ama hesap sorma 

duygusu yoktur. Boyun e¤me, teslim olma da yoktur. O zarif dengeyi en iyi flekilde kurmufltu. 

"En Güzel Hile Hilesizliktir" 

Bir keresinde kurucusu oldu¤u partisi SDA'da yak›n çevresiyle seçim haz›rl›¤› yaparken, kendisine 

siyasi rakiplerine karfl› baz› seçim hileleri önerdiler. Rahmetli Aliya, sonuna kadar sab›rla dinledi ve 

sonunda yan›ndakilere bak›narak ve hafifçe gülümseyerek "Arkadafllar en güzel hile hilesizliktir. Bunlar 

bize yak›flmaz. Biz azim, gayret ve büyük bir samimiyetle ülkemiz ve milletimiz için üzerimize düfleni 

yapmal›y›z. Biz bunu yaparsak, Allah hizmetlerimizi bereketlendirecek ve bizlere hak etti¤imiz baflar›y› 

nasip edecektir. Çünkü Allah ülkesi ve milleti için samimiyet, hulus-i kalp ve azimle çal›flanlar›n mahcup 

olmayaca¤›n› bildiriyor. Önce buna inanmal› ve bu inanc›n gere¤ini yerine getirmeliyiz. Do¤ruluk ve 

dürüstlükten asla ayr›lmayal›m" fleklinde uyarm›flt›. 

Boflnak askerlerini, gazileri ve çocuklar› görünce heyecanland›¤›na flahit oldum. Halk›n› çok seviyordu. 

O savafl›n en fliddetli zaman›nda cami ç›k›fl›nda cuma namaz› sonras›nda Kur'an ö¤renmek için bahçede 

bekleyen çocuklar› görünce güler yüzle onlara yaklaflt› ve yafl seviyelerine inerek onlarla sohbet etti. 

Onlar›n yafl seviyelerine göre sözler söylüyor ve onlarla flakalafl›yordu. Saraybosna tam bir kuflatma 

alt›ndayd› ve çevre tepelerden S›rp canileri flehri sürekli bombal›yordu. Top seslerine ald›rmadan, gelece¤in 

güzel günlerinden bahsetti, "Siz okuyup bu millete faydal› hizmetler yapacaks›n›z. Tüm ilimler çok de¤erlidir. 

Bu arada dinimizi ö¤renmek ve bize ait olan kültür de¤erlerimizi ö¤renmek, yaflamak ve gelecek nesillere 

ö¤retmek de çok önemlidir. Siz de bunun için buradas›n›z. Sizi çok seviyorum" dedi. Edin isimli bir çocuk 

Aliya'ya "Ben asker olaca¤›m ve S›rplar'› öldürece¤im" deyince Aliya flafl›rd› ve çocu¤u yan›na ça¤›rd›. 

Onu sevdi ve neden böyle konufltu¤unu sordu. Çocuk büyük bir kinle ve yüksek sesle anlatmaya bafllad›: 

"Ben Gorajde'den can›n› kurtarmak için kaçan ailelerin çocuklar›ndan biriyim. Köylerimizi bast›lar, ev 

221

ve camileri atefle verdiler. Kaçamayanlar› kurfluna dizdiler, baz›lar›n› camiye toplay›p yakt›lar. Ben her 

fleyi gözlerimle gördüm. Benim babam o günden beri kay›p. Öldürdüler mi, hayatta m› bilmiyoruz. 

A¤abeyimle ablam› öldürdüler, evimizi yakt›lar. Annemle mültecilerin kald›¤› çad›rlarda yafl›yorum. Ben 

arkadafllar›ma yaflad›klar›m›, onlar da bana kendi yaflad›klar›n› anlatt›lar. Çok ac›lar çektik, çekiyoruz. 

Ben ve arkadafllar›m bunlar› unutamay›z. Bak›n, bu arkadafl Srebrenica'dan kaçan bir ailenin çocu¤u, 

bu Foça'dan. Her birimiz Bosna'n›n çeflitli yerlerinde ayn› ac›lar› yaflayan çocuklar›z. Herpimiz en 

yak›nlar›m›z› kaybettik. Bak›n duyuyorsunuz de¤il mi?. S›rp Çetnikler bizi bombal›yorlar. Bizi buralardan 

kovmak istiyorlar. Onun için biz arkadafllar›m›zla karar verdik. Asker olaca¤›z ve bu hainlerden hesap 

soraca¤›z, onlar› öldürece¤iz." 

Aliya duyduklar› karfl›s›nda flafl›rm›flt›. Çocuklar› mutlu edecek bir cevap verememenin ›st›rab› içinde 

dikkatle dinliyor, bir taraftan da cebinden ç›kard›¤› mendiliyle göz yafllar›n› kuruluyordu. Çocuklar› 

bafllar›n› okflayarak sevdi ve onlara "Bak›n çocuklar, biz de geçmiflte çok ac›lar çektik. Sizinle birlikte 

de hala çekiyoruz. Ama tüm S›rp ve H›rvatlar'› düflman göremeyiz. Bu yap›lanlar›n yanl›fl oldu¤unu 

kabul edip bizimle ayn› düflüncede olan S›rp ve H›rvatlar oldu¤unu unutmay›n. Bu savafl bitecek ve 

Bosna bölünmeyecek ve biz yeniden bir arada yaflamaya devam edece¤iz. Kin ve düflmanl›k gütmeyece¤iz, 

ama bize yap›lanlar› da asla unutmayaca¤›z. Baz›lar›n›n yapt›¤› gibi biz barbar olmayaca¤›z. Babalar›n›n 

yapt›¤› ihanetin bedelini çocuklar›na mal etmeyece¤iz. E¤er siz dininizi, kültür ve tarihinizi ö¤renir 

ve bu de¤erleri yaflarsan›z S›rp ve H›rvatlar'›n çocuklar›na da çok fley ö¤retmifl olacaks›n›z. 

Babalar›n›n yapt›¤› yanl›fllar› ve o yaflad›¤›n›z, gördü¤ünüz olaylar› anlat›rsan›z o çocuklar da bu 

olaylar› kabul etmeyecek ve size hak vereceklerdir. Onlar› bilgilendirirseniz, sizden özür dileyecekler 

ve babalar›n›n yapt›klar›ndan hep utanacaklard›r. Ama siz yaflad›klar›n›z› anlatmaz ve kendilerine 

düflman gözüyle bak›p sald›r›r veya sürekli d›fllarsan›z onlar da babalar›n›n yapt›klar›n›n do¤ru 

oldu¤unu düflünmeye bafllarlar; iflte o zaman siz kaybedersiniz. Bizim dinimiz sevgi ve bar›fl dinidir. Biz 

de bu kutsal dinin mensuplar› olarak bize yak›flan› yapaca¤›z". 

Rahmetli Aliya daha sonra korumas›n›n getirdi¤i fleker ve çikolatalar› çocuklara da¤›tt› ve onlar› 

tekrar sevdi. 

Sonunda bana dönerek "Bak, bu millet Allah'›n izniyle asl›na rucu ediyor ve edecektir. Yeni nesil bu 

milleti millet yapan de¤erlere sar›ld›kça aya¤a kalkaca¤›na inan›yorum. Savafl bize büyük kay›plar 

verdi ama baz› fleyler de kazand›rd›. Bu milletin asl›na dönmesinde, verilen narkozun etkisinden 

kurtularak uyanmas›nda ve kimli¤ini yeniden sahiplenmesinde savafl›n çok büyük etkisi olmufltur. ‹flte 

bak bu çocuklar bu savafl›n eseridir" dedi. 

Aliya, Özgürlü¤e Afl›k Bir ‹nsand› 

Buna iliflkin birçok örnek göstermek mümkündür. Bir tanesinde rahmetli Aliya flöyle demifltir: 

"Tek dinli ve tek kültürlü Avrupa isteyenler bizi Müslüman oldu¤umuz için kendilerinden kabul 

etmiyor ve Avrupa'da istemiyorlar. Çünkü biz Müslüman Boflnaklar, Osmanl›'ya hala sayg› duyan, 

Türk'ü seven ve Osmanl› kültür hayat›n› iliklerine kadar yaflayan bir milletiz. Ama onlar isteseler de 

istemeseler de biz kendi inanç ve kültür de¤erlerimizle bu topraklarda tarih boyu var olageldik, bundan 

222

sonra da var olmaya devam edece¤iz." 

En Çok Neyi Arzuluyorsunuz? 

Cenevre görüflmeleri dönüflü SDA'n›n Zagreb bürosunda rahmetli Salim fiabiç, Mensur B›rdar ve 

Osman B›rka ile kalabal›k bir topluluk vard›. Yan›na yaklaflt›m ve en çok neyi arzulad›¤›n› sordum. Aliya 

cevaben; "‹nan›yorum ki, halk›m özgürlü¤e ve kurtulufla ulaflacakt›r. Hayat›m›n her an›nda yaflamak ve 

yaflatmak istedi¤im özgürlü¤e halk›m›n kavufltu¤u o günü görmek en büyük arzumdur. Evet, ilerlemifl 

yafl›ma ra¤men, Allah'›n bana bunu görmeyi nasip edece¤ine inan›yorum. Daha do¤rusu bunu görecek 

kadar yaflamay› diliyorum. Çok mu bencilce bir istek bu? Belki de öyle, ancak size hayat›m ve ölümüm 

hakk›nda hiç de tak›nt›l› olmad›¤›m› söyledi¤imde bana inanmal›s›n›z. Ben Allah'a inanan ve bu inanc›nda 

samimi olmaya gayret gösteren bir kifliyim. Ancak milletimin özgürlü¤ünü ve ülkemin egemenli¤ini ne 

kadar arzu etti¤imi ifade etmek istiyorum. Görebilirsem ne mutlu bana" demifl ve eklemiflti: "Ben ülkemi 

her zaman sevdim ve severim. Fakat otoriteyi hiçbir zaman sevmem; sadece riayet edebilirim, çünkü ben 

bütün sevgimi özgürlü¤e adad›m. Ey teslimiyet, senin ad›n ‹slâm'd›r." 

fiöhrete ve Paraya Düflkün Bir ‹nsan De¤ildi 

Bir dost sohbetine kat›lma flerefine nail oldu¤um günlerden biriydi. Aliya, dostlar›na flunlar› söylüyordu: 

"Ba¤›ms›z bir Bosna Devleti kuruldu, zalimler devrildi. Çok yaflad›m ve yoruldum. fiimdi sevgilime 

kavuflmak istiyorum." Bu sözlerle, dünyada yapacaklar›n› yapt›¤›n› ifade ediyordu. 

Aliya birileri gibi ömrünün sonuna kadar makam›nda oturma veya sürekli gündemde kal›p flöhret 

olma gibi bir düflüncesi olmayan bir devlet adam›yd›. Bir gün yan›ndakileri ça¤›rd› ve görevi devretmenin 

zaman› geldi¤ini söyledi. Çevresindekilerin itirazlar›na ra¤men Cumhurbaflkanl›¤› ve SDA Genel 

Baflkanl›¤›'n› devretti. Son görüflmemizde, neden devam etmedi¤ini sordu¤umda; "Milletçe önümüzde 

daha uzun bir yol vard›r. Bireyler ölür, halklar yaflar. Mücadeleler bana ba¤l› de¤ildir. Önemli olan 

da budur. fiu anda sanca¤› binlerce insan tafl›yor. Bunu sürdüreceklerdir. Ben sadece bana düfleni 

yapmaya çal›fl›yorum. K›sacas› dava ve mücadele kiflilerle kaim de¤ildir. Bayra¤› tafl›yacak bugün 

binlerce kifli oldu¤unu görüyor ve mutlu oluyorum. Ben birikim ve tecrübelerimle onlara destek olaca¤›m, 

benden sonra bu bayra¤› tafl›yacak kardefllerimin bu birikimimden faydalanaca¤›na inan›yorum" dedi. 

Hep akl›mda olup bir türlü yöneltme f›rsat› bulamad›¤›m soru'nun tam zaman›yd›. "Herkes o¤lunuzu 

koltu¤unuza oturtaca¤›n›z› bekliyordu, ama öyle olmad›. Neden düflünmediniz?" diye sordum. 

Aliya gülümseyerek flöyle dedi: "‹slam'da babadan o¤ula geçen irsî yönetimler yoktur. Peygamberimiz 

de öyle yapt›. Koltukta ›srarla kalmak veya o¤luna devretmek cehalet döneminin alametlerindendir. Ben 

hiç böyle bir fley düflünmedim, o¤lum da asla böyle bir teklif ve istekte bulunmad›. fiöhret ve mal gibi 

varl›klar insan› etkiler ama her fley geçicidir. Do¤ru olan Allah kat›nda itibarl› olmakt›r. O'nun r›zas›d›r." 

Dini ‹stismardan Çok Korkard›... 

Aliya, riya olur veya üzerine gösteri gölgesi düfler korkusuyla cuma namaz›n› hangi camide k›laca¤›n› 

son ana kadar gizli tutard›. Gidece¤i camiyi, yan›ndakilere ve korumalar›na, arabaya bindikten sonra 

söylerdi. 

223

Bir keresinde savafla ra¤men, bir cuma namaz›nda Gazi Hüsrev Bey camii t›kl›m t›kl›m doluydu. 

Hocaefendi hutbedeyken, o¤lu ve iki korumas›yla camiye giren Aliya ‹zzetbegoviç'e yer ay›rarak öne 

geçmesini teklif ettiler, hoca da hutbeyi durdurdu. Bunun üzerine Aliya, "Buras› Allah'›n evidir. Burada 

farkl›l›k olmaz. Allah kat›nda en üstün olan, takva sahibi oland›r; herkes buldu¤u yere oturur. Ben, 

burada oturaca¤›m. Hocam lütfen hutbeyi tamamlay›n." demiflti. Aliya'n›n bu tavr›, bütün cemaati 

duyguland›rm›flt›. 

Düflmanlar›na Bile Kin Beslemezdi 

O, en zor flartlarda dahi, adalet ve hoflgörüyü elden b›rakmad›. Kimseden nefret etmedi¤ini söyleyen 

Aliya, flöyle derdi: 

"Bizler özgürlük için mücadele eden, kimseden nefret etmeyen bir halk›z. Amac›m›za k›smen cesaretimiz, 

k›smen de bilgeli¤imiz ve iyili¤e yönelmemizle ulaflmak isteyen insanlar›z. ‹nsanlara karfl› nefret 

hissetmiyorum. ‹nan›n bana, tüm bu ac› tecrübelerden sonra dahi, insanlardan nefret etmiyorum. Her 

fleyin güzel neticelenece¤ine ve bu cehennemden bir ç›k›fl oldu¤una dair ümit beslememi sa¤layan fley 

budur iflte." 

Görüldü¤ü gibi o, en zor flartlarda dahi ümidini kaybetmeyen, etraf›na pozitif enerji vermeye çal›flan 

bir kiflili¤e sahip oldu¤u gibi, hiçbir zaman da kin tutmam›flt›r. Arkadafllar›na "Geçmifli unutmay›n, ama 

geçmiflte yaflamay›n" derken çok çal›flmalar› gerekti¤ini ifade etmekte idi. Ahlak›n üstünlü¤ünü ve 

tesisini sa¤lamaya çal›flan Aliya, entrikay› sevmedi¤i gibi, aç›k ve fleffaf olmaya azamî derecede gayret 

eder ve hesap vermekten hiç çekinmezdi. Makam ve mevki, onun için bir amaç de¤il inanç ve ideallerini 

gerçeklefltirme yolunda birer araçt›. Mütevazi, ama onurlu bir kiflili¤i vard›. Elefltiriye aç›kt›. Allah'a 

ve ‹slam'a göre flekillenen flahsiyetiyle, kendine olan güveniyle hayat› boyunca hep dik durmufltu. 

Gençlerin önünü açmak için, makam›n› huzur içinde genç kadrolara b›rakt› ve onlara tecrübeleriyle 

yard›mc› olmaya çal›flt›. Ne asil, ne erdemli bir anlay›fl ve davran›fl. 

"Hainler Hainli¤ini Yapacak, Bize Düflen Mücadeleyi Sürdürmektir" 

Bosna'da savafl tüm cephelerde devam ederken, di¤er yandan Cenevre'de pazarl›klar sürdürülüyordu. 

Aliya'n›n dan›flman›, SDA icra kurulu üyesi de¤erli dostum Osman Brka ve Almanya'n›n Stuttgart 

flehrindeki Boflnak cemaat›n imam› Hamza Subafl›ç ile biz de görüflmeleri izlemek üzere Cenevre'de 

idik. Aliya ile Bosna delegasyonu otel lobisinde istiflarelerini sürdürüyordu. Aralar›nda hararetli tart›flmalar 

oluyordu. Afl›r› bask›lara ra¤men baz› flartlar› Aliya'ya kabul ettiremeyince AB ad›na Bosna Temas 

Grubu temsilcisi Lord Oven, toplant›da Aliya'ya karfl› ç›kan heyet üyesi Fikret Abdic'i muhatap alm›flt›. 

Bosna Heyeti hiç fire vermeden bu giriflimi k›nayarak savafl› Aliya'n›n önderli¤inde sonuna kadar 

sürdürmekte kararl› olduklar›n› aç›kça bildirerek tav›r koymufl ve Lord Oven'e geri ad›m att›rm›flt›. - 

Fikret Abdic bu giriflimden sonra Bosna Heyeti'nden ayr›larak hainli¤ini ilan etti ve elindeki silahl› 

adamlar›yla Bihac Bölgesi'nde, Bosna Ordusu'na karfl› savafl ilan etti. Çok say›da Müslüman'›n ölümüne 

sebep olan hain Fikret Abdic Bosna Ordusu'nun zaferiyle isyan bast›r›l›nca, H›rvatistan'a kaçmak zorunda 

kald›-. Bu olay sonras›nda bir sohbetimizde kendisine "Fikret Abdic'in ihanetini duyduk. Sizin partinizden 

224

ve size yak›n birisi olmas›na ra¤men neden isyanc› duruma düfltü? Daha öncesinden tan›m›yor muydunuz?" 

diye sordum. Rahmetli Aliya gülümseyerek flunlar› söyledi: 

"Her milletin haini vard›r. Bu hainler zaman içinde kendini gizler ve belli makam ve mevkilere 

gelmeyi baflar›rlar. Kendileri için arad›klar› ortam› bulduklar›nda hainliklerini d›fla vururlar. D›fl güçler 

her zaman bu tipleri kullan›rlar. Biz savaflta olan bir millet olarak var olma mücadelesi verirken masa 

bafl›nda bizi dize getirip zorla ve bask›larla baz› fleyleri kabul ettirmek istiyorlard›. Bunda baflar›l› 

olamayacaklar›n› anlay›nca da haz›rda bekleyen bu hainleri kullanarak emellerinde mesafe almaya 

çal›fl›yorlar. Ben ve heyetim bu hainlere ra¤men ayaktay›z ve milletimizle ülkemizi en iyi flekilde 

temsil etmeye çal›fl›yoruz. Milletimizi ebediyyen mahkum edecek hiçbir anlaflmaya imza atmay›z. Sonu 

ne olursa olsun, özgürlük ve egemenli¤imizi asla pazarl›k konusu yapmad›k, yapmayaca¤›z. Hainler 

hainli¤ine devam edecektir; bize düflen, milletimize ve ülkemize hizmet etmektir ve bizler de zor flartlara 

ra¤men bunu yap›yoruz. Sizin anlayaca¤›n›z tarihimizi kanla yaz›yoruz ve tüm bask›lara ra¤men 

masa bafl›ndaki pazarl›klara karfl› da direniyoruz ve de direnece¤iz. Fikret Abdicler ne ilk ne de son 

olacakt›r. Onlara ra¤men davam›z sürecektir." 

Sonuç olarak Aliya, öbür âleme, ülkesinin ve milletinin efsane lideri olarak göç etmifltir ve halen 

rahmetle an›lmaktad›r. ‹syanc› Fikret Abdic ise milleti taraf›ndan lanetlenen ve ülkesi taraf›ndan mahkum 

edilmek üzere aranan bir hain damgas›yla d›fl ülkelerde mülteci durumundad›r... 

Aliya ile hiç unutamayaca¤›m bir di¤er hat›ram 

‹ki ayl›¤›na kuflatma alt›ndaki Saraybosna'dan ayr›lm›flt›m. Tekrar döndü¤ümde rahmetli Aliya'ya 

beraberimde üç hediye getirmifltim: Türk bayra¤›, Kur’an-› Kerim ve Türkiye haritas› ifllenmifl bir duvar 

hal›s›. Rahmetli Aliya, bayra¤› öptü; "Önümde olsun, o hilal u¤runa feda edilenler hat›ra bana." diyerek, 

"Duvara as›n" talimat› verdi. Kur'an'› öptü ve makam masas›n›n üzerine kendi eliyle koydu. Türkiye 

haritas› ifllenmifl hal›y› da duvar›na ast› ve karfl›s›na geçip bir süre bakt›ktan sonra bafl›n› olumsuzlu¤u 

ifade eder bir flekilde sallayarak "Biz as›rlarca birlikte yaflad›k, benim de babaannem Üsküdarl›'d›r. 

Din, tarih ve kültür ba¤lar›m›z›n yan›nda ayn› ruhu tafl›yan ve kan ba¤›m›z olan kardefl iki milletiz. Bu 

haritan›n içinde biz yokuz. Bizi kendinizden ay›ramazs›n›z. Senden, bizi de içine alan haritay› bekliyorum" 

dedi ve devam etti: "Sizi anlayam›yorum. Bu harita Bat›l›lar'›n size çizdi¤i haritad›r. Siz tarihî misyonunuzu 

unutmamal›s›n›z ve Osmanl› kültür ve tarih miras›na sahip ç›kmal›s›n›z. Bak›n, Balkanlar baflta olmak 

üzere Osmanl› kültürü tüm dünyada ayaktad›r. Biz dünya insanl›¤›na hizmetleriyle bilinen Osmanl›'n›n 

kültür miras›na sahip ç›kt›¤›m›z için bedel ödüyoruz. Sizler de bize sahip ç›kmaktan çekinmeyin. Bize 

sahip ç›kman›z Osmanl›'y› sahiplenmeniz anlam›na gelir. Bak›fl›n›z› ve düflüncenizi Bat› emperyalizminin 

çizdi¤i s›n›rlar içine hapsetmeyin. Geçmiflte ayn› din, kültür ve tarihi paylaflt›¤›n›z kardefl milletlerle 

yeniden kaynafl›n ve haz›rlayaca¤›n›z haritalarda onlara da, bize de yer verin." 

Onunla Srebrenica'y› her konufltu¤umda çehresinin de¤iflti¤ini ve duygusallaflmaya bafllad›¤›n› 

hissederdim. Kendisiyle en son Almanya'n›n Essen flehrinde 'SDA Europa' taraf›ndan tertiplenen kültür 

flöleninde görüflmüfltüm. Kader arkadafllar›ndan, eski baflbakanlardan Ethem Bicakcic Bey'le gelmifllerdi. 

‹lerleyen yafl›na ra¤men mücadele azminden hiç bir fley kaybetmemifl oldu¤una flahit oldum. Etraf›n› 

225

saranlara "Arkadafllar, çok zor bir süreçten geçtik. Osmanl›lar'dan sonra inanç ve kültürümüzden dolay› 

S›rp ve H›rvatlar taraf›ndan sürekli horland›k ve d›flland›k. Bu son savaflta çok fley kaybettik, ama kendi 

kültür ve inanç de¤erlerimizle yeniden var olmay› baflard›k. Bu tarihî f›rsat› de¤erlendirmek için halk›m›za 

öncülük etmek üzere bu yola ç›kt›k. Bu yolda yorulmak, b›kmak ve gevflemek bana göre ihanettir. 

Ad›mlar›m›z›, üzerimizdeki mesuliyetin fluuru ile atmal› ve yeni nesillere Müslüman Boflnak olduklar›n›n 

fluurunu vermeliyiz." fleklinde uyar›larda bulunuyordu. 

Entelektüel bir liderdi 

Cesaret ve kararl›l›¤›yla hemen herkesin dikkatini üzerinde toplayan ‹zzetbegoviç, fikri ile fizi¤ini 

hiç bir zaman ay›rmadan yaflad›. ‹nce siyasetiyle bir ulusun imhas›n› önleyen Aliya, gitti¤i bütün 

toplant›larda halk›n› düflünerek hareket etti. Budapeflte'deki bir toplant›da kadeh kald›rmayan tek lider 

oydu. Cidde'de yap›lan bir toplant› sonunda Kabe'ye giden Aliya, iki rekat namaz k›ld›ktan sonra flöyle 

dua eder: 

"Allah'›m, y›llarca bask› alt›nda olduklar› için inançlar›n› ö¤renme flans› bulamayan, bask›lar 

yüzünden inanc›n› doyas›ya yaflayamayan ve bu günlerde özgürlükten çok uzakta yaflayan halk›ma, 

çektikleri ac›larda ve yaln›zl›klar›nda yard›m et." 

Evet, o genç yaflta bafllatt›¤› mücadelesinde, asimile edilmek istenen milletini, ‹slam kültürüyle aya¤a 

kald›rmaya çal›flt›. Riske girmeyi hayat›n›n bir parças› gördü, ama davas›ndan hiçbir zaman taviz vermedi. 

Emeklilik maafl›yla geçinen Aliya, geride kalanlara mal-mülkten ziyade, hürriyet b›rakan bir lider olarak 

dünyadan ayr›ld›. Aziz ruhu flâd olsun! 




Mehmet Koçak Bey'e teflekkür ediyoruz. 

Sempozyumlar›n en zor k›sm›, son oturumun en son konuflmas›n› yapmakt›r. 

Son konuflmac›m›z, 4 Nisan 1992'den itibaren Bosna'n›n sorunlar›yla ilgilenmifl, ama ondan önce 

Aliya ‹zzetbegoviç'in eserlerini okumufl, onu tan›yan, bilen; Bosna'n›n iflgalinde gerek yard›m, gerek 

lobi, gerekse de çözüme yönelik öneriler sunan, Bosna Dayan›flma Grubu'nu ilk oluflturanlardan, 

öncülü¤ünü yapanlardan, Bosna sorunu gündeme geldi¤inde özveri ile çal›flanlardan, Balkanlar'daki 

di¤er sorunlarla da ilgilenenlerden, bir dönem Mazlum-Der Baflkanl›¤›'n› yapm›fl olan, aziz dostumuz 

Cevat Özkaya bizlere, "dünyan›n Bosna davas›na flahitli¤i" ile ilgili bir sunum yapacak. 

Ben sözü kendisine b›rak›yorum. 

226

Cevat ÖZKAYA 

Mazlumder ve Bosna Dayan›flma Vakf› Eski Baflkan› 

Bosna Davas›’na Dünyan›n fiahitli¤i 

Sona kalan konuflmac›lar biraz maharetli olmak zorundad›r, ancak ben 

o kadar maharetli de¤ilim, onu söyleyeyim. Sabr›n›z› da çok zorlamak 

istemiyorum. 

Öncelikle Ba¤c›lar Belediye Baflkan›'na, yard›mc›lar›na ve bu 

organizasyonu baflar›yla gerçeklefltiren Erol Erdo¤an ve ekibine teflekkür 

etmek istiyorum. 

Hungtington "‹slam Dünyas›'n› Bosna kadar birlefltiren hiçbir mesele 

olmam›flt›r." diyor, ki hakikaten öyledir. Bosna meselesi dünyan›n farkl› 

bölgelerindeki Müslümanlar'› sempati ile bir araya getirmifl bir meseledir. 

Aliya'n›n deyimiyle, Bosna yaln›zca Balkanlar'da bir toprak parças› de¤ildir. 

Bosna, farkl› etnisiteye ba¤l› milletlerin bir arada yaflamay› baflarabildiklerine 

dair müflahhas bir örnektir. Bosna meselesi gündeme geldi¤inde Süleyman 

Bey organizasyona çoktan bafllam›flt›, sonra birlikte organizasyonlar yapt›k. 

Savafl›n ortas›nda 15 günlük bir ateflkes ilan edildi¤inde, bunu f›rsat bilip 

Bosna'ya gitmeye karar verdik. Aram›zda han›m arkadafllar da vard›. 

H›rvatistan üzerinden Bosna'ya, eski bir arabayla gidiyorduk. Zaten yeni 

araban›n da o yollarda gitme imkan› yoktu. Yollar bozuk ve k›fl flartlar› 

nedeniyle kaygand›. Hasbe'l-kader iki araba yolda birbiriyle karfl›laflsa, 

birisi geçsin diye, di¤eri 400 metre ileride durmak zorunda kal›rd›. H›rvat 

s›n›r›na yaklaflt›¤›m›zda H›rvat floförümüz a¤lamaya bafllad›, "Buradan 

öteye gidemem" dedi. Biz de telaflland›k, "K›fl›n, yolun ortas›nda ne yapar›z?" 

dedik. Süleyman Bey, tan›d›¤› komutan Ramiz Direkoviç'e ulaflt› ve kendisi 

bize bir er gönderdi, h›zla ilerlemeye bafllad›k. Yan›na ulaflt›¤›m›zda, Ramiz 

Bey bize ne yapmak istedi¤ini anlatt› ve bizden çok da büyük bir miktar 

olmayan, en fazla bugünün paras›yla 250 milyar tutacak bir yard›m istedi. 

‹nsan bazen hay›flan›yor, paran›n cidden laz›m oldu¤u zamanlar vard›r. O 

para orada çok laz›md› ve bizde de o kadar para yoktu. Ramiz Bey, haritay› 

açt› ve nereden gidece¤ini, stratejisinin ne oldu¤unu anlatt›, Süleyman Bey 

227

de sürekli itiraz etti, "Hay›r öyle olmaz, böyle olmal›!.." fleklinde sürekli karfl› ç›kt›. Yar›m saat kadar 

tart›flt›lar. Sonunda, Cengiz Çandar müdahale etti ve "Yahu Süleyman, ordunun komutan› bu adam, b›rak 

da anlats›n." dedi. Böyle bir hat›ram›z da olmufltu. Gidiyorduk ama nereye gitti¤imizi, nereye varaca¤›m›z› 

bilmiyorduk. Bir fiam'da, bir de Saray Bosna'da ben bu duyguyu yaflad›m, o da flu: Savafl›n ortas›ndas›n›z, 

daha önce oraya gelmemiflsiniz, ancak sanki önceden gelmiflsiniz ve oralar› biliyorsunuz. Bir yak›nl›k, 

bir s›cakl›k var. Tünelden geçerken, oray› bilenler, "Aliya buraya flöyle geldi, buradan flöyle geçti" diye 

anlat›yorlar. San›r›m o tünel hâlâ duruyor, dünyaya anlat›lmas› gereken bir yerdir. Bosna beni co¤rafi 

olarak hayrete düflürmedi, ama hayrete düfltü¤üm baflka fleyler oldu. Bizi misafir eden kifli, ‹dris Fazliç'ti. 

Masaya oturduk, bakt›k masan›n üzerinde mermi çekirdeklerinden, kovanlardan süsler var. Evi, bombalara 

hedef olmufl bir ev. "Bu nedir, ne yapm›fls›n, niye yapt›n?" diye sorduk. O da bize, bunlar›n, evinin 

hedef oldu¤u s›rada at›lan kurflunlar oldu¤unu söyledi. Biz hayret ettik. Öyle bir ortamda, savaflta, 

böyle bir güzellik düflünebilmek, o milletin yaflama azmini gösteren çok önemli bir örnektir diye 

düflünüyorum. Aliya tabii ki büyük bir liderdi, ama halk laçka olsayd› yapt›¤›n›n çok da bir karfl›l›¤› 

olmazd›. Boflnaklar da ona karfl›l›k veren bir halkt›. 

Eflref Kovaçeviç'ten randevü ald›k, kendisi âlim, hattat. Akflama evine gidece¤iz. Çarfl› içine gittik. 

Orada düflündük, ne alal›m diye. Ender Bey bize, ne alaca¤›m›z konusunda yard›mc› oldu. "Eflref Bey 

büyük insand›r, ona kahve al›n" dedi. Biz de kahvemizi ald›k, tam kap›dan ç›kaca¤›z, "O, önemli bir 

insand›r. Ona, benden de selam deydirin" dedi. Selam söyleyin de¤il, deydirin. Ç›kt›k, Eflref Bey'in evine 

gittik. Kap›y› çald›k. Bir dakika geçti, iki dakika geçti, kap› aç›lm›yor. Orada 3-4 dakika bekledik. Kap› 

aç›ld›. Kap›y› yafll›, sempatik birisi açt›. Bize dedi ki: "Kusura bakmay›n, sizi kap›da karfl›lamak isterdim. 

Ancak aya¤›m rahats›z. Siz meflihat makam›ndan geldiniz." Biz, meflihat makam›nda olacak kadar ahlaki 

bir yöne sahip miydik, bu, iflin bir yönü, ‹stanbul'dan geliyor olmam›z da bizi hâlâ meflihat makam›ndan 

saymalar› için bir sebep, bu da bir baflka yönü. Bu da bizi düflündürdü ve üzdü tabii. 

Dobriyan'a gittik, ‹smet Haciç'in yan›na. Bosna bizim için önemli oldu¤u gibi, biz de Bosna için 

önemliyiz. Haciç'in yan›na gitti¤imizde, oturdu¤u yerin arkas›nda tan›d›k bir resim gördük. Fatih'in, 

at›n›n üstünde flaha kalkt›¤› bir resimdi. Türk halk› oturakl› bir halkt›r. Pek bir yere gitmez, bir yere 

ç›kmaz. Rivayet olarak duydu¤unuz yerlere gidip, kendinizden bir fleyler buldu¤unuz zaman, siz onlardan 

birisiniz, onlar da sizden biri duygusunu yakal›yorsunuz. O dönemde ‹HH'n›n da çok ciddi emekleri 

vard›. Siyasi rant için kullanmak isteyenler vard›. Cengiz Çandar o s›rada Sabah'ta yaz›yordu. ‹HH ile 

ilgili yaz› yazmak istedi¤inde fiükrü Tufan engel oldu ve "‹HH sayesinde pek çok malzeme oradan 

buraya geçiyor" dedi. ‹HH'ya da buradan tekrar teflekkür etmek gerekiyor. 

H›rvatlar'›n bir hedefi vard›. Hersek'teki Boflnaklar'› flehrin d›fl›na atmak ve Bosna'daki H›rvatlar'› 

orada toplamak. Aliya, Bosna'daki H›rvatlar'›n flehrin d›fl›na ç›kmas›na raz› olmuyor. Çevresindekiler 

soruyorlar: "Bunlar bizi evlerimizden sürdü, onlar›n Bosna'dan ç›kmas›nda ne beis var?" Aliya, çok 

enteresan bir cevap veriyor: "Boban'›n yöntemleri bizim yöntemlerimiz olamaz, biz, hukuki bir grubuz, 

Boban’sa paramiliter bir grup, daha do¤rusu çetedir. Biz, hukuka ba¤l› bir orduyuz, onlar çetecidirler." 

Böyle düflünmesi Aliya'n›n, hem bir lider, hem bir hukukçu, hem de insan haklar›na ne kadar ba¤l› biri 

228

oldu¤unu gösterir. Böyle bir argüman karfl›s›nda, çevresindekilerin de söyleyece¤i çok fazla bir fley 

yoktur. 

Bir örnek daha vard›r. Stolaj'dan kovulmufl birisi Aliya'ya fena halde k›z›yor. "Neden?" diyor, "Onlar›n 

gitmesine engel oluyorsunuz?" Aliya da ona "Stolaj'a tekrar gitmek ister misin?" diye soruyor. "Tabii 

isterim. Evim orada." diye cevap verince "O halde, onlar burada kalmal›." diyor; "Onlar› burada 

oturtabilirsek, sen de evine gidebilirsin.” Bunlar savafl atmosferinde olan hadiseler. ‹nsanlar›n heyecanlar›, 

savafl atmosferinde yükselebilir. Ama lider olan, bilge olan kiflinin, so¤ukkanl›l›¤›n› ve yol gösterici 

özelli¤ini kaybetmemesi, o ortamda da mant›kl› karar verebilmesi gerekiyor. Ordusuna, askerlerine 

sürekli paramiliter de¤il, hukuka ba¤l› ordular olmalar› gerekti¤ini anlat›yor. "Zay›flara eziyet etmeyin, 

halk bir ordudan korkarsa onun gücü azal›r. Hangi ordu halk›n› korkutuyorsa o ordu güçlü de¤ildir." 

diyor. Foynitsa'da iki papaz öldürülmüfltü. Papazlar› bir Boflnak'›n öldürdü¤ü ortaya ç›k›yor. ‹nsanlar 

bunu yad›rgam›yor. "Ne olmufl, bizden de bir sürü imam öldürülüyor, kad›nlar›m›z›, çocuklar›m›z›, 

insanlar›m›z› her gün öldürüyorlar" diye düflünüyorlar. Ancak Aliya flöyle diyor: "Köprülerimizi y›kt›lar, 

camilerimizi tahrip ettiler, hadi bunu onlara ödetelim mant›¤› yanl›flt›r. Bunlar kimler? Bu papazlar, 

ustafladan, yani o çetelerden de¤il ki; böyle düflünmek, bizi bir yerlere götürmez. Biz, insanlar›n 

kendilerine ait hissettikleri bir ordu olmal›y›z. O takdirde yenilmez olabiliriz." 

Son bir olay nakletmek istiyorum Aliya'dan. fiöyle anlat›yor: 

"Ülkemde garip fleyler oluyor. ‹nsanlar›m› ziyaret ediyorum. Bana diyorlar ki, 'Yiyece¤imiz, içece¤imiz, 

silah›m›z yok.' Ben, bu cümlelerden sonra onlardan flunu beklerdim: 'Çok çal›fl ve bize bunlar› temin 

et.' Hay›r, asla demiyorlar. Bunun ard›ndan flöyle diyorlar: 'Pes etme! Biz, bu halde de yaflama gücüne 

sahibiz, diren, sak›n pes etme!' Ben, ne cevap verece¤imi flafl›r›yorum. Yan›mdaki insanlardan bir k›sm› 

bile bunun mant›ks›z oldu¤unu söyleyebilir. Hayat ve mant›k konusunda felsefe yapmak istemiyorum, 

ama mant›kl› davranmamakla kazançl› ç›kt›¤›m›z fikrinde hepimiz hem-fikir olmal›y›z. E¤er mant›kl› 

olsayd›k, 1992 Nisan'›n›n sonunda veya May›s'›n›n bafl›nda teslim olmam›z gerekiyordu, mant›k, bunu 

söylüyordu. Dünyan›n bütün mant›¤› bize karfl›yd› ve biz, flimdi mant›ks›z insanlar›z. Ne yeterli yiyece¤imiz, 

ne de cephanemiz var, ancak yine de savaflaca¤›z ve kazanaca¤›z." 

Bu, sadece Bosna için de¤il, bizim için de bir derstir. Dünyadaki hayat›n daha iyi olmas› gerekti¤i 

konusunda bir fikri olanlara da derstir. Yaflanan hayattan flikayetlerimiz vard›r. Çok kiflinin flikayetleri 

var. Çok az insan yaflananlardan mutlu. O halde bu hayat› daha iyi yaflamak, hem insani hem f›tri anlamda 

daha yaflan›r k›labilmek için, Aliya'n›n dedi¤i manada mant›ks›z olmak gerekiyor. 

Son olarak, flehid çocuklar› ile ilgili sözleriyle bitirmek istiyorum. fiehid çocuklar›n› ziyaret ediyor. 

Duygusal bir an. Pek ço¤unun babas›n› tan›yor, tan›masa da zaten Aliya gibi birisi, çocuklar›n gözlerinden 

bunu rahatl›kla okuyabilir. Onlarla görüfltükten sonra flöyle diyor: 

"fiehidler bizim en iyilerimizdir, ama art›k bizimle de¤illerdir. Kalplerimizde yafl›yorlar. Bu çocuklar›n 

babalar›n›n yerlerini alamay›z, ama onlara s›cakl›¤›m›z› ve ilgimizi sunabiliriz." 

fiehid çocuklar›na dönerek diyor ki: 

"fiehid çocuklar›, muhteflem babalara sahip olmalar› ve ailelerini onurlu bir ifl için yitirmeleri 

229

dolay›s›yla özel bir sayg›y› hak ediyorlar." 

Diyebilirdi ki, baban›z›n kan›n› yerde koymayaca¤›z, size bakaca¤›z, merak etmeyin... Bunlar›n 

hiçbirini demiyor. Muhteflem babalara sahip olmak... Bunu diyor. 10-12 yafl›nda bir çocu¤u bundan daha 

fazla mutlu edecek ne olabilir ki? Bu, çok incelikli bir fleydir. 

Bosna, böyle muhteflem bir lidere sahip oldu¤u; Müslümanlar, böyle muhteflem bir insan›n Müslüman 

oldu¤u; ça¤›m›z da, böyle muhteflem bir insan› bar›nd›rd›¤› için onur duymal›d›r. 

Rahmetle an›yoruz. 

230

ULUSLARARASI 

AL‹YA ‹ZZETBEGOV‹Ç SEMPOZYUMU 

SONUÇ B‹LD‹R‹S‹ 

231

Ba¤c›lar Belediyesi taraf›ndan 11-12 Ekim 2008 tarihlerinde ‹stanbul'da düzenlenen 

Uluslararas› Aliya ‹zzetbegoviç Sempozyumu'nda flu neticelere var›lm›flt›r: 

1. Aliya ‹zzetbegoviç'in ça¤›n›n insan› olarak anlafl›l›p anlat›lmas›. Bunun için; 

a. Aliya'n›n kitaplar›n›n ve görüfllerinin de¤iflik dillere çevrilmesi. 

b. Aliya ile ilgili bilimsel toplant›lar›n, kültürel çal›flmalar›n, sanatsal ürünlerin ve araflt›rmalar›n 

artt›r›lmas›. 

c. Aliya'n›n Do¤u ve Bat› Aras›nda ‹slam adl› eserinin Türkçe'ye yeniden ve yetkin bir flekilde 

çevrilmesi. 

2. Aliya ‹zzetbegoviç ile ilgili ikinci bir sempozyumun sayg›n kurulufllar›n katk›s› ve iflbirli¤i ile Bosna- 

Hersek'te gerçeklefltirilmesi. 

3. Bosna'n›n karfl› karfl›ya oldu¤u sorunlar›n azalt›lmas› ve çözümlerin yürürlü¤e konulmas› için gerekli 

çal›flmalar›n tüm dünyada yap›lmas›; bununla ilgili diplomatik, siyasi ve hukuki giriflimlerin 

h›zland›r›lmas›. 

4. Bosna Savafl›'n›n halen devam eden bireysel ve toplumsal sorunlar›n›n ve sonuçlar›n›n çözümü için 

insani ve sosyal yard›m çal›flmalar›n›n ço¤alt›lmas›. 

5. Aliya'n›n fikirlerinin ve bar›fl idealinin yayg›nlaflmas› için; 

a. Uluslararas› düzeyde çal›flmalar yapacak Aliya [Bar›fl] Araflt›rmalar› Merkezi'nin veya 

Enstitüsü'nün kurulmas›. 

b. Var olan düflünce kurulufllar› ve araflt›rma merkezleri ile iflbirli¤ine gidilmesi. 

c. Gazi Hüsrev Üniversitesi ad›yla bir üniversitenin kurulmas›. 

d. Türkiye'de Aliya ile ilgili kültür unsurlar›n›n ço¤alt›lmas›. 

6. Aliya'n›n öngördü¤ü bir dünyan›n gerçekleflmesine katk› sa¤lamas› için; 

a. Her y›l verilecek uluslararas› camiada prestijli bir Uluslararas› Aliya Bar›fl Ödülü'nün tesisi. 

b. Aliya ile ilgili nitelikli bilimsel yar›flmalar›n düzenlenmesi. 

7. Türkiye ve Bosna aras›ndaki iliflkilerin çeflitlendirilmesi, bu noktada; 

a. STK'lar›n, belediyelerin, kültürel ve sosyal kurumlar›n görev üstlenmesi. 

b. Ö¤renci de¤ifliminin lise, üniversite ve enstitüler düzeyinde planlan›p uygulanmas›. 

233

ÖZGEÇM‹fiLER 

Özgeçmifller alfabetik s›raya göre dizilmifltir. 

235

ADAMR JERKOVIC 

(Bosna-Hersek Devlet Arflivleri Müdürü) 

Adamir Jerkovic Bosna Hersek'in pek çok ödüle mazhar olmufl önde gelen siyaset 

adam› ve yazarlar›ndan biridir. Siyasi hayat›na bafllamadan önce Bosna televizyonlar›nda 

politika yorumcusu olarak çal›flm›flt›r. 1997 y›l›nda Aliya ‹zzetbegoviç kendisini dan›flman› 

olarak atam›flt›r. ‹zzetbegoviç emekli olduktan sonra Adamir Jerkovic Bosna-Hersek 

Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi Baflkan› Beriz Belkic'in dan›flman› olarak görev yapm›flt›r. 

Ortak kurumlar›n oluflturuldu¤u dönemlerde Bosna-Hersek Cumhurbaflkanl›¤› ilk sözcüsü 

olarak görevini sürdüren Jerkovic daha sonra Bosna-Hersek Post Bank Baflkanl›¤›, Kamu 

‹ktisadi Teflekkülleri, PTT Baflkan Yard›mc›l›¤› ve Bosna-Hersek Federasyonu 

Hükümetlerinde dan›flman olarak çal›flm›flt›r. fiu an Bosna-Hersek Federasyonu Arfliv 

Müdürü olarak görevini sürdürmektedir. Jerkovic'in romanlar›n›n yan› s›ra [Bosnia here 

and now, Alija at close quarters] Dayton Andlaflmas›'n›n 10. Y›l› münasebetiyle yay›mlad›¤› 

üç ciltlik bir Aliya ‹zzetbegoviç biyografisi bulunmaktad›r. Bu eser Dayton süreci 

sonras›nda Bosna'n›n yap›land›r›lmas›n› ve Aliya ‹zzetbegoviç'in bu çalkant›l› süreçteki 

rolünü konu almaktad›r. 

ADNAN SMAL 

(Makedonya Merhamet ve Yardımlama Dernei Bakanı) 

Kosova savaındaki performansıyla tarihe geçen insanî yardım tekilatı Merhamet 

Kültür ve Yardımlama Dernei Bakanıdır. Bata Makedonya olmak üzere Arnavutluk 

ve Kosova'da da faaliyetlerde bulunan Merhamet Dernei balkanlardaki en aktif sivil 

toplum örgütüdür. Aynı zamanda Logos-A isimli bir yayınevi sahibi olan smaili, Mehmet 

Akif ve daha birçok Türkiyeli yazarın Arnavut diline kazandırılmasını salamıtır. Adnan 

smaili Aliya zzetbegoviç'in en önemli temsilcilerinden ve takipçilerinden birisidir. 

AHMET DEMRHAN 

(Yazar) 

1995'te Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nden mezun olan yazar uzun y›llar 

çeflitli gazete, dergi ve televizyonlarda çal›flt›. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü'nde Dinler Tarihi ve Hollanda, Rotterdam Erasmus Üniversitesi Felsefe 

Bölümü'nde yüksek lisans program›n› takip etti. Hollanda'da bünyesinde "Hollanda Türk 

Yazarlar Kulübü" ve "Türk Akademisyenler Birli¤i" gibi birimleri de bar›nd›ran Türkevi 

Araflt›rmalar Merkezi ile Avrupal› Türk Demokratlar Birli¤i (UETD) adl› sivil kurum 

örgütlerinde gönüllü hizmetlerde bulunmufltur. Merkezi ‹stanbul'da bulunan Kitap A.fi. 

adl› yay›n kuruluflunun dan›flmanl›¤›n› da yürüten Demirhan, Hollanda'da Türkçe yay›mlanan 

Do¤ufl ve Rijnmond Do¤ufl adl› gazetelerin de haber müdürlü¤ünü yapm›flt›r. Tezkire, 

Avrupa Günlü¤ü ve Yar›n gibi dergilerde gündemi felsefî-teolojik aç›dan de¤erlendiren 

yaz›lar yay›mlamaktad›r. Heidegger, Kierkegard ve modernlik üzerine Türkçe yay›mlanm›fl 

eserleri bulunmaktad›r. TOK‹'de çal›flmaktad›r. 

237

ALEV ERKLET 

(Dr. ‹stanbul Metropolitan Planlama) 

1962 Ankara do¤umludur. ‹lk, orta ve lise ö¤renimini TED Özel Ankara Koleji'nde 

tamamlad›. 1982'de Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nü bitirdi 

ve 1983'te ayn› bölümde araflt›rma görevlisi olarak çal›flmaya bafllad›. Yüksek lisans›n› 

"Ça¤dafl Sosyal De¤iflme Teorilerinin S›n›flanmas›na ‹liflkin Bir Deneme" bafll›kl› tezi ile 

1985'te; doktoras›n› ise, "Ortado¤u'da Modernleflme ve ‹slami Hareketler" bafll›kl› teziyle 

1996'da tamamlad›. 1997-2000 y›llar› aras›nda K›r›kkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi 

Sosyoloji Bölümü'nde yard›mc› doçent olarak görev yapan Erkilet'in, Ortado¤u'da 

Modernleflme ve ‹slami Hareketler, Ele Geçirilemeyen Toprak Kuzey Kafkasya, Elefltirellikten 

Uyuma, Toplumsal Yap› ve De¤iflme Kuramlar›: Sorokin, Parsons, Dahrendorf, Metron 

adl› kitaplar› ve aralar›nda Aliya ‹zzetbegoviç'in Tarihe Tan›kl›¤›m adl› otobiyografisinin 

de bulundu¤u (Ahmet Demirhan ve Hanife Öz ile birlikte; Klasik Yay›nlar› 2003) çeflitli 

çevirileri vard›r. 2006-2007 y›llar›nda Tarihî Yar›mada Koruma Amaçl› Kentsel Tasar›m 

Projesi'nin sosyal araflt›rmalar›n› yürüten Erkilet, halen toplumsal de¤iflme, kent ve siyaset 

sosyolojisi alan›nda çal›flmalar›n› sürdürmektedir. 1997 y›l›nda Baflbakanl›k Aile Araflt›rma 

Kurumu için yap›lan Metropolde Kariyer Meslekleri ve Aile Yap›s› Temelinde Yaflama 

Tarzlar› (Ankara Örne¤i) araflt›rmas›nda (1998'de yay›mlanm›flt›r); 2007 y›l›nda ise ayn› 

kurum için yap›lan Medya Profesyonellerinin Aile Alg›s› araflt›rmas›nda (yay›n aflamas›nda) 

görev ald›. 

AL RIZA ABAY 

(Prof. Dr. Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Ö¤retim Üyesi) 

1.1.1952'de Bolu-K›br›sc›k'ta do¤du. 1974 y›l›nda Akçakoca Lisesi’nden mezun oldu. 

Lisans›n› Marmara Üniversitesi (‹.Y.‹.E)'nde 1979 y›l›nda tamamlad›. ‹stanbul Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü'nden 1988 y›l›nda (Organizasyon ve ‹flletme Politikas› Ana 

Bilim Dal›'nda) yüksek lisans derecesini, yine ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü'nden 1993 y›l›nda (Sosyal Yap› Sosyal De¤iflme Ana Bilim Dal›'nda) doktora 

derecesini ald›. M.E.B.'e ba¤l› orta dereceli okullarda ö¤retmenlik yapmakta iken, 1994 

y›l›nda SAÜ Fen-Edebiyat-Fakültesi Sosyoloji Bölümü'ne Yard. Doçent olarak atand›. 

1997 y›l›nda Yönetim ve Çal›flma Sosyolojisi Anabilim Dal›'nda Sosyoloji Doçenti olan 

Ali R›za Abay, 2005 y›l›nda da SAÜ Fen-Edebiyat-Fakültesi Sosyoloji Bölümü Toplumsal 

Yap› ve De¤iflme Anabilim Dal›'na Profesör olarak atand›. Halen Sakarya Üniversitesi 

Fen Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Ö¤retim üyesi ve Sosyoloji Bölüm Baflkan›'d›r. 

Abay'›n; e¤itim, göç, flehirleflme, endüstrileflme, aile, sivil toplum, sosyal sorunlar, halk 

kültürü, yoksulluk, yafll›l›k, sosyal hizmetler konular›nda çok say›da bilimsel çal›flmas› 

mevcuttur. 

238

BAHADIR SLAM 

(Dr.) 

Ankara'da do¤du. Sakarya Atatürk ilkokulu, TED Ankara Koleji ve Ankara Üniversitesi 

T›p Fakültesi'nden mezun oldu (1986). Ankara Nümune Hastanesi H›z›r Acil Servisi'nde 

ve Sa¤l›k Bakanl›¤› Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü'nde çal›flt›. Türkiye Acil Yard›m 

ve Kurtarma Hizmetleri Projesi'nin haz›rlanmas›nda görev ald›. Özel poliklinik iflletmecili¤i 

yapt›. Türkiye ve Bosna Hersek, H›rvatistan, Sancak, Pakistan, Suudi Arabistan, Ürdün, 

Suriye gibi ülkelerde salg›n hastal›k, savafl ve göç gibi acil t›bbi yard›m gerektiren alanlarda 

aktif hizmette bulundu. Hekimlik mesle¤ini yak›ndan ilgilendiren adalet, hürriyet, bar›fl, 

kardefllik, insan haklar›, demokrasi gibi kavramlar›n hayata geçirilmesi amac›yla sivil 

toplum kurulufllar›n›n gönüllü çal›flmalar›na kat›ld›. Türkiye'yi ve yak›n çevresini 

gözlemleme imkan› buldu. Çeflitli dergilerde bu konularda yaz›lar› yay›mland›. Bosna 

Dayan›flma Grubu, Sa¤l›k Der ve Memur-Sen'e ba¤l› Sa¤l›k-Sen 'in kurucu üyelerindendir. 

Halen Ankara'da Sa¤l›k Bakanl›¤› bünyesinde pratisyen hekim olarak çal›flmaktad›r. 

BERDAL ARAL 

(Doç. Dr. Fatih Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü) 

Berdal Aral 1963 y›l›nda Tarsus'ta do¤du. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 

Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü'nden 1985 y›l›nda mezun oldu. 1987 y›l›nda Uluslararas› 

Hukuk Alan›'nda yüksek lisans ve doktora çal›flmas› yapmak üzere ‹ngiltere'ye gitti. 

Yüksek lisans›n› Kent Üniversitesi'nde, doktora çal›flmas›n› ise 1994 y›l›nda Glasgow 

Üniversitesi'nde tamamlad›. Halen Fatih Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü'nde 

doçent olarak görev yapmaktad›r. Berdal Aral'›n Uluslararas› Hukuk, ‹nsan Haklar›, 

Avrupa Birli¤i ve Türkiye'nin D›fl Politikas› konular›nda Türkçe ve ‹ngilizce makaleleri 

bulunmaktad›r. 

BÜLENT YILDIRIM 

(‹HH Genel Baflkan›) 

1967 Erzurum do¤umludur. ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden mezun oldu. 

Uzun y›llar çeflitli sivil toplum kurulufllar›nda çal›flmalarda bulundu. Savafl, iflgal ve do¤al 

afetlerin yafland›¤› co¤rafyalarda insani yard›m çal›flmalar› yürüttü. Halen ‹HH ‹nsani 

Yard›m Vakf› Genel Baflkanl›¤›n› yürütmektedir. Evli ve 4 çocuk babas›d›r. 

239

CEMALETTIN LATIC 

(Prof. Dr. Saraybosna Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi) 

Cemalettin Latic, 1957 y›l›nda Gornji Vakuf yak›nlar›ndaki Pridvorci'de do¤du. 

Saraybosna'daki Gazi Hüsrev Bey Medresesi'ni bitirmifltir. Daha sonra Saraybosna ‹lahiyat 

Fakültesi'ni ve Felsefe Fakültesi'ni bitirmifltir. Zagreb Üniversitesi Felsefe Fakültesi'nde 

yüksek lisans›n› tamamlam›flt›r. "Kur'an ‹fadelerinin Biçimi" konulu tez ile 1999 y›l›nda 

‹lahiyat Fakültesi'nde doktoras›n› tamamlam›flt›r. Preporod isimli ‹slam Bilgilendirme 

Gazetesi'nin Genel Yay›n Yönetmeni Yard›mc›l›¤› ve Muslimanski Glas (Müslüman Sesi) 

ve Ljiljan (Zambak) isimli haftal›k gazetelerin de 1990 y›l›ndan 94 y›l›na kadar Genel Yay›n 

Yönetmeli¤i'ni yapt›. Aliya ‹zzetbegoviç ile beraber Boflnak Radyo Televizyonu'nu organize 

etti. Bosna Hersek Yazarlar Birli¤i'nin ve merkezi Riyat'ta olan Dünya Müslüman Yazarlar 

Birli¤i'nin üyesidir. fiu an Saraybosna ‹lahiyat Fakültesi'nde Tefsir Anabilim Dal›'nda doçent 

olarak çal›flmaktad›r. Bununla beraber Novi Pazar'daki ‹slam Pedagoji Akademisi'nde tefsir, 

Novi Pazar Üniversitesi Filoloji Fakültesi'nde ise Edebiyat dersleri vermektedir. 

CEVAT ÖZKAYA 

(Mazlumder ve Bosna Dayan›flma Vakf› Eski Baflkan›) 

1954 y›l›nda Samsun'un Çarflamba kazas›nda do¤du. ‹lk ve orta okulu Çarflamba'da, 

liseyi Perflembe Ö¤retmen Okulu’nda okudu. 1974 y›l›nda ‹stanbul E¤itim Enstitüsü 

Türkçe bölümünü bitirdi. Çok k›sa bir süre ö¤retmenlikten sonra, 1976 y›l›nda bas›n 

hayat›na at›ld›. Ayl›k P›nar Dergisi'nin yaz› iflleri müdürlü¤ünü yapt›. 1979 y›l›nda 

kurulan P›nar Yay›nlar›'n›n kurucular› aras›nda yer ald›. Bosna'da savafl›n bafllamas›yla 

birlikte oluflturulan Bosna Dayan›flma Grubu'nun kurucular› aras›nda yer ald›. Daha 

sonra Dayan›flma Vakf› ad›n› alan bu grubun 2000 y›l›na kadar baflkanl›¤›n› yapt›. 2005 

y›l›nda ‹nsan Haklar› Derne¤i Mazlum-Der'in genel baflkanl›¤›nda bulundu. fiu anda ayl›k 

kültür, siyaset dergisi Umran'›n genel yay›n yönetmenli¤i ile sorumlu yaz› iflleri müdürlü¤ünü 

yapmaktad›r. 

HILMO NEIMARLIJA 

(Dr. Bosna-Hersek Demokratik Eylem Partisi Meclis Üyesi) 

1950 y›l›nda do¤mufltur. Saraybosna'da e¤itim görmüfltür. Gazi Hüsrev Medresesi'ni 

bitirmifltir. Sosyoloji bölümünde lisans›n› tamamlam›flt›r. Felsefe bölümünde yüksek 

lisans ve doktora yapm›flt›r. Bosna Hersek'te Preporod isimli ‹slami gazetenin ve ‹slam 

Birli¤i Yay›nevi'nin genel müdürü olarak görev yapm›flt›r. Preporod gazetesinin Yay›n 

Müdürü olarak, Bosna Hersek Müslüman Entelektüelleri ile Yugoslavya Komünist 

Rejimi'nin temsilcileri aras›nda 1979 y›l›nda gerçekleflen ilk aç›k polemi¤in aktörüydü. 

1990 y›l›nda Preporod Boflnak Kültür Toplulu¤u'nun çal›flmalar›n› yenileyen Boflnak 

Entelektüeller Grubu'nda yer al›yordu. Bosna Hersek'te kurulan ‹slam Birli¤i Meclisi'nin 

ilk baflkan› seçildi. 1998 y›l›nda Bosna Hersek Parlamentosu'nda milletvekili oldu. ‹lahiyat 

Fakültesi'nde; Sosyolojiye Girifl, Din ve Toplum ve Tarih Felsefesi dersleri vermektedir. 

240

HÜSEYN HATEM 

(Prof. Dr. ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi) 

1939 y›l›nda ‹stanbul'da do¤an Hüseyin Hatemi, mezun oldu¤u ‹stanbul Hukuk 

Fakültesi'nde 1960'tan itibaren fahri ve kadrolu asistanl›k yapt›. Doktora, doçentlik, 

profesörlük derece ve ünvanlar›n› ayn› ünivers itede alan Hatemi'nin doktora tezi, ‹ slam 

hukuku ile mukayeseli olarak vak›f kurma iflleri, doçentlik tezi ise hukuka ve ahlâka 

ayk›r›l›k kavram› üzerine oldu. Profesörlük çal›flmas›nda medeni hukukta tüzel kiflili¤i 

ele ald›. ‹slam düflüncesi ve hukuk konusunda 40'a yak›n telif ve çeviri kitab› bulunan 

Hatemi, ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Ana Bilim Dal›'ndan emekli 

oldu. Halen ayn› üniversitede görevini sürdürüyor. 

HÜSEYN KANSU 

(TBMM 22. Dönem ‹stanbul Milletvekili) 

1950 ‹stanbul do¤umlu, ‹stanbul Üniversitesi ‹flletme Fakültesi Pazarlama Bölümü'nden 

mezun oldu. Boflnakça, ‹ngilizce ve Frans›zca biliyor. Sümerbank ve Türkiye Kalk›nma 

Bankas› (DES‹YAB) Uzman Yard›mc›s›, Özel Sektörde Yönetici ve ‹hracat Dan›flman›, 

Dayan›flma Vakf› (Bosna, Sancak, Kosova) Kurucu Üyesi, ‹stanbul ‹l Genel Meclis Üyesi, 

XX. Dönem ‹stanbul Milletvekili. Evli, 4 çocuk babas›d›r. 

ISMAIL BARDHI 

(Dr. Hebrew Union College-Jewish Institu of Religiun) 

Ismail Bardhi Southern California Üniversitesi Sivil Kültür ve Din Merkezi, ‹slami 

Çal›flmalar Bölümü'nde misafir ö¤retim görevlisidir. Üsküp'teki e¤itimini tamamlad›ktan 

sonra Ankara Üniversitesi'nde yüksek lisans ve doktora dereceleri alm›flt›r. Arnavutça 

yay›mlanm›fl pek çok eseri bulunmaktad›r. Gençlik dönemlerinde Aliya ‹zzetbegoviç ile 

yak›n dostlu¤u olmufltur. Türkçe, Boflnakça, ‹ngilizce ve Arapça bilmektedir. Makedonya 

merkezli çeflitli dinî topluluklar aras›nda yürütülen diyalog çal›flmalar›n›n baflat aktörlerinden 

biridir. 

ISMET KASUMAGIC 

Mesle¤i Metalürji Mühendisli¤i olan Prof. Dr. ‹smet Kasumagic, 1928 y›l›nda 

do¤mufltur. ‹lkokul öncesinde Gazi Hüsrev Bey Camii Mektebi'nde e¤itimine bafllam›fl, 

liseyi fieriat Lisesi'nde okumufl, hem fen bilimleri hem de medrese ilimlerini tahsil etmifltir. 

Üniversiteyi Metalurji Mühendisli¤i alan›nda Slovenya'da tamamlayan ‹smet Bey, 1943'te 

Genç Müslümanlar Cemiyeti'ne kat›lm›flt›r. Aliya ‹zzetbegoviç ile yak›n iliflkileri olan 

Kasumagic, 1983 y›l›nda komünist sistem taraf›ndan 10 y›l hapse mahkum edilmifltir. 

1990 y›l›nda SDA'n›n kurulmas›nda aktif rol alan Kas›magiç, Bosna Hersek Bilim ve 

Teknoloji Bakanl›¤› ve Bihaç Üniversitesi Rektörlü¤ü görevlerini yürütmüfltür. 

241

KASIM TRNKA 

(Prof. Dr. Bosna-Hersek Anayasa Mahkemesi Baflkan›) 

1939 y›l›nda Saraybosna'da do¤du. Saraybosna Hukuk Fakültesi'nde yüksek lisans ve 

doktoras›n› Anayasa Hukuku alan›nda tamamlad›. 1976 y›l›nda Mostar'daki Hukuk 

Fakültesi'nde ö¤retim üyeli¤ine bafllad›. ‹ki dönem bu fakültenin dekanl›¤›n› yürüttü. 

Bihaç'ta kurulan Hukuk Fakültesi'nin kurucu üyeleri aras›nda bulundu. 1999 y›l›ndan beri 

de bu okulda Anayasa Hukuku dersleri vermektedir. Bunun yan›nda Zagreb ve Banya 

Luka'da hukuk, Saraybosna Üniversitesi'nde de Siyaset Bilimi dersleri vermektedir. 

Anayasa Hukuku ve Siyaset Bilimi alan›nda yay›mlanm›fl yüzün üzerinde akademik 

çal›flmas› bulunmaktad›r. Pek çok Anayasa Komisyonu'nda, Bilimler ve Sanatlar Akademisi 

Hukuk kurullar›nda görev alm›flt›r. 1991 y›l›ndan sonra Bosna-Hersek'in ba¤›ms›z bir 

devlet olma sürecinde anayasa hukuku uzman› olarak görev alan Trnka, Washington ve 

Dayton Andlaflmalar› da dahil olmak üzere pek çok anlaflman›n haz›rlanmas›nda ve 

neticelendirilmesinde görev alm›flt›r. 1993 y›l›nda Adalet Bakan›, 1994 y›l›nda H›rvatistan 

Büyükelçisi ve 1998 y›l›nda da Bosna-Hersek Cumhurbaflkanl›¤› Anayasa Dan›flmanl›¤› 

yapm›flt›r. 2002 y›l›nda Bosna-Hersek Federasyonu Anayasa Mahkemesi Yarg›c› olan 

Trnka, iki dönem Anayasa Mahkemesi Baflkan Yard›mc›l›¤› yapm›flt›r. 

LEVENT KORKUT 

(Dr. Hacettepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü) 

Hacettepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Ö¤retim Üyesi ve 

Uluslararas› Af Örgütü Uluslararas› Yönetim Kurulu Üyesi Dr. Levent Korkut, Uluslararas› 

‹liflkiler hocas›d›r. Uluslararas› hukuk alan›nda dersler vermektedir. Di¤er ilgi alanlar› 

aras›nda insan haklar› teorisi ve prati¤i, insan haklar› ihlalleri say›labilir. 

LÜTF SUNAR 

(Arfl. Gör. ‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü) 

‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde doktora e¤itimine devam etmektedir. 

Sosyal Bilimlerde Metodolojik Problemler, Sosyolojik Teoride Öteki Sorunu ve emperyalizm 

üzerine çal›flmalar yapmaktad›r. Bu alanlarda pek çok makalesi bulunan Sunar, halen 

‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde araflt›rma görevlisi olarak görevine devam 

etmekte ve New York Üniversitesi'nde misafir araflt›rmac› olarak çal›flmalarda bulunmaktad›r. 

242

MAHMUT H. AKIN 

(Arfl. Gör. Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü) 

1981 y›l›nda Karaman'da do¤du. ‹lk ve orta ö¤renimimi Karaman'da tamamlad›. 2003 

y›l›nda Uluda¤ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nden mezun oldu. 

2003-2004 E¤itim-Ö¤retim y›l›nda Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji 

Ana Bilim Dal›'nda yüksek lisans e¤itimine bafllad›. Ayn› e¤itim-ö¤retim y›l›nda Selçuk 

Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Genel Sosyoloji ve Metodoloji 

Ana Bilim Dal›'na Araflt›rma Görevlisi olarak atand›. 2005 y›l›nda yüksek lisans e¤itimini 

bitirdi. Halen, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkla ‹liflkiler ve Tan›t›m 

Ana Bilim Dal› Araflt›rma Yöntemleri Bilim Dal› doktora program›nda doktora e¤itimine 

devam etmektedir. 

MEHMET KOÇAK 

(Gazeteci) 

Trabzon ‹mam Hatip Lisesi mezunudur. Almanya Robetmayer Schule Okulu'nda 

Alman Kültürü ve Almanca dil e¤itimini baflar›yla tamamlam›flt›r. Tercüman Gazetesi’nin 

1982-1986 aras›nda Almanya'n›n Baden Württenberg Eyaleti ve ‹sviçre temsilcili¤ini 

yapt›. 1986-1990 aras› Türk Federasyonu bas›n Müflavirli¤i, 1990-1996 y›llar› aras› Zaman 

Gazetesi D›fl Politika Muhabirli¤i, 1996-1999 y›llar› aras›nda, merkezi Almanya'n›n Köln 

fiehri'nde bulunan ‹slamische Gemenschaft'ta Milli Görüfl (‹slam Toplumu Milli Görüfl) 

Genel Baflkan Bas›n Müflaviri görevlerinde bulundu. 2007-2008 y›l›nda ‹stanbul'un sanayi 

bölgelerinden Had›mköy Belediyesi'nin Genel Koordinatör'lü¤ünü yapt› ve halen özel bir 

flirkette dan›flmanl›k yapmaktad›r. Varflova Pakt›'n›n tarihe kar›flmas›, Sovyetler'in da¤›lmas› 

ile Kafkaslar ve Balkanlar'da bozulan dengeleri ve meydana gelen olaylar› bir gazeteci 

olarak yakinen takip eden Mehmet Koçak 1993-1995 y›llar› aras›nda Bosna, Kosova, 

Makedonya baflta olmak üzere Balkan Ülkelerinde bulundu. Çeçen-Rus Savafl› s›ras›nda, 

Çeçenistan'a girmeyi baflararak Çeçen direniflinin lideri rahmetli Cevher Dudayev ve eski 

Cumhurbaflkanlar›ndan rahmetli Selimhan Yandarbiyev, Aslan Mashadov ile röportajlar 

yapm›fl ve bölgedeki incelemeleri ile Türk kamuoyunu bölgede yaflananlar hakk›nda 

bilgilendirmifltir. Afrika K›tas›nda yaflanan iç savafllarla kabile çat›flmalar›n› yerinde 

inceleme f›rsat› buldu ve yazd›¤› Mehdi Hareketi'nden ‹slam Devrimine Sudan adl› 

kitab›nda tarihten günümüze Sudan'da yaflananlar› ve ‹slam ‹nk›lab›'n›n gerçekleflme 

sürecini de¤erlendirdi. Halen çeflitli internet sitelerinde d›fl politika yaz›lar› ve Türkiye'deki 

geliflmeleri de¤erlendiren köfle yaz›lar› yazmaktad›r. 

243

MUHARREM SEVL 

(Dr., TRT-INT Kanal Koordinatörü) 

Bayburt do¤umlu olan Muharrem Sevil üniversiteyi Ankara'da okudu. Kamu Yönetimi 

ve Siyaset Bilimi yüksek lisans›n› ve sosyoloji doktora program›n› tamamlad›. Doktora 

tezi; Türkiye'de Modernleflme ve Modernlefltiriciler ad› ile Vadi Yay›nlar› taraf›ndan 

yay›mland›. Ayr›ca, Türk Düflünce Hayat› (Hece Yay›nlar›) ve Ben Bleuyum: Aflka Dair 

Yaz›lar (‹nsan Yay›nlar›) adl› kitaplar› vard›r. 1987 y›l›nda TRT'de 'TV Prodüktörü' olarak 

göreve bafllad›. TRT'de Televizyon Program Müdür Yard›mc›l›¤› ve Televizyon Dairesi 

Baflkanl›¤› görevlerinde bulundu. Halen TRT'de çal›flmaktad›r. Sevil çeflitli televizyon 

projeleri ile ödüller alm›flt›r. Bunlardan "K›rkambar" 1993 y›l›nda Türkiye Yazarlar Birli¤i 

'Y›l›n Kültür Program› Ödülü'nü, "Mekânlar, Zamanlar" 1995 y›l›nda Türkiye Gazeteciler 

Cemiyeti 'Y›l›n En ‹yi Belgesel Program› Ödülü'nü, "Bir Mekân Binbir Tafl; Mardin" 

1999 y›l›nda 12. Ankara Uluslararas› Film Festivali'nde 'Profesyonel Belgesel Film' 

dal›nda ‹kincilik Ödülü; INEPO 8. Uluslararas› Çevre Proje Olimpiyat› 'Görüntülü Bas›n 

Jüri Özel Ödülü'nü ve "Asya'n›n Kandilleri" isimli yap›m› da ‹slam Ülkeleri TV Programlar› 

Festivali, 2006 Y›l› Belgesel Dal›'nda "Alt›n Anka Ödülü"nü kazanm›flt›r. 

RAT KÜÇÜK 

(Prof. Dr. Marmara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi) 

1947 y›l›nda Antalya'da do¤du. Konya Yüksek ‹slam Enstitüsü'nden mezun olduktan 

sonra bir müddet lise ö¤retmenli¤i ve idarecili¤i görevinde bulundu. Erzurum Yüksek 

‹slam Enstitüsü'nde ö¤retim üyeli¤i ve idarecilik yapt›. Doktoras›n› Marmara Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde tamamlad›. Halen Marmara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi'nde 

dekan olarak görev yapmaktad›r. ‹lahiyat konular›nda yay›mlanm›fl Sevgi Medeniyeti, 

Riyazü's-Sâlihîn Tercemesi ve fierhi adl› eserleri bulunmaktad›r. 

RECEP ENTÜRK 

(Prof. Dr. Fatih Üniversitesi Kamu Yönetimi Bölümü) 

Halen Fatih Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü'nde 

ö¤retim üyesi ve ‹SAM'da araflt›rmac› olan Prof. Dr. Recep fientürk, lisans e¤itimini Marmara 

Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi'nde (1986) tamamlad›ktan sonra, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat 

Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nde mast›r yapm›fl (1988) ve ayn› bölümde asistan olarak çal›flmaya 

bafllam›flt›r (1988-89). Doktoras›n› Amerika'da Columbia Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde 

yapm›flt›r (1998). Doktoras›n› bitirdikten sonra ‹SAM'da araflt›rmac› olarak çal›flmaya bafllam›flt›r. 

Daha sonra Atlanta'da Emory Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde misafir araflt›rmac› olarak 

insan haklar› konusunda araflt›rma yapm›flt›r (2002-2003). 2005 y›l›nda British Academy'nin 

davetlisi olarak Oxford Brookes Üniversitesi Sosyal Bilimler ve Hukuk Fakültesi'nde ‹nsan 

Haklar› konusundaki çal›flmalar›n› yürütmüfl ve ayn› konuda ‹ngiltere'nin çeflitli üniversitelerinde 

konferanslar vermifltir. Türkçe, ‹ngilizce ve Arapça kitap ve makaleleri vard›r. Kitaplar›: Türk 

Düflüncesinin Sosyolojisi: F›k›h'tan Sosyal Bilimlere, ‹nsan Haklar› ve ‹slam: Sosyolojik ve 

F›khî Yaklafl›mlar, Malcolm X, Malcolm X: es-Sîra az-Zâtiyye, Narrative Social Structure: 

Hadith Transmission Network 610-1505, Yeni Din Sosyolojileri, Toplumsal Haf›za: Hadis 

Rivayet A¤› 610-1505, Modernleflme ve Toplumbilim. 

244

SADIK YALSIZUÇANLAR 

(Yazar) 

1962 tarihinde Malatya'da do¤du. Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat› 

bölümüne girdi. 1983 y›l›nda mezun oldu. 1987 y›l›nda TRT Kurumu'nun açt›¤› prodüktörlük 

s›nav›n› kazanarak TRT ‹zmir Televizyonu'na yard›mc› prodüktör olarak tayin edildi. 

Halen TRT Ankara Televizyonu E¤itim Kültür Programlar› Müdürlü¤ü'nde prodüktör 

olarak görev yap›yor. ‹lk kitab› fiehirleri Süsleyen Yolcu, 1986 y›l›nda Birlik Yay›nlar› 

aras›nda ç›kt›. Ve ayn› y›l Türkiye Yazarlar Birli¤i'nin y›l›n hikayecisi ödülünü kazand›. 

Alegorik ve soyut bir öykü dilinin çarp›c› örneklerinin yer ald›¤› bu kitab›yla edebî 

çevrelerde ad› k›smen duyuldu. Ana yaz› u¤rafl›s› öykü olmas›na karfl›n roman, masal, 

deneme, araflt›rma ve söylefli türlerinde ürünler verdi. Yals›zuçanlar'›n bas›lm›fl k›rk› aflk›n 

kitab› bulunuyor. Edebî u¤rafllar›n›n yan›s›ra Yals›zuçanlar, sinema ve televizyonun 

do¤as›na iliflkin kimi elefltirel teorik kitaplar da kaleme alm›flt›r. Yazar›n kimi belgeselleri 

yurtiçi ve d›fl›nda çeflitli ödüller ald›, festivallere kat›ld›. 

SENADIN LAVIC 

(Prof. Dr. Saraybosna Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü) 

1965'te Konjic, Bosna-Hersek'te do¤du. Saraybosna Üniversitesi Siyaset Bilimi 

Fakültesi'nde metodoloji profesörü olarak görev yapmaktad›r. 

STJEPAN GABRIEL MESTROVIC 

(Prof. Dr. Texas A&M Üniversitesi Sosyoloji Bölümü) 

Dr. Stjepan Gabriel Mestrovic Amerika'n›n önemli sosyologlar›ndan ve savafl suçlar› 

konusunda görüfllerine baflvurulan uzmanlar›ndand›r. Ebu Garib hapishanesinde yaflanan 

iflkence olaylar› ile ilgili davalarda ve eski Yugoslavya'da yaflananlar› soruflturmakla 

görevlendirilen uluslararas› mahkemede görev alm›flt›r. Türkiye'de Duyguötesi Toplum 

ve Uygar Barbarl›k isimli kitaplar› ile tan›nan Prof. Stjepan Mestrovic 1991 y›l›ndan beri 

Texas A&M Üniversitesi'nde Sosyoloji Profesörü olarak ders vermektedir. Mestrovic 

daha önce Harvard ve Syracuse Üniversitelerinden çeflitli dereceler alm›flt›r. Amerikal› 

meflhur heykelt›rafl Ivan Mestrovic'in torunudur. Mestrovic'in ilgilendi¤i alanlar aras›nda 

sosyoloji teorisi, klasik sosyolojik düflünce, t›p sosyolojisi, zihinsel tedavi sosyolojisi, din 

sosyolojisi, zihinsel tedavi hukuku, postmodernzim, kültürel çal›flmalar, Do¤u Avrupa, 

Rusya ve Balkanlar bulunuyor. 

245

SÜLEYMAN GÜNDÜZ 

(Dr. Bosna-Hersek Dayan›flma Vakf› Eski Baflkan›) 

1961 Çaykara do¤umludur. Atatürk Üniv. Difl Hekimli¤i Fakültesi'nden sonra, Sakarya 

Üniversitesi'nde Sosyoloji Master'› yapm›flt›r. Cumhurbaflkan› Bosna Özel Dan›flman› 

olarak görev de yapan Gündüz, Dayan›flma Vakf› Kurucu Üyesi ve Baflkanl›¤›, Bosna- 

Hersekliler Kültür ve Yard›mlaflma Derne¤i Baflkanl›¤›, fiehristanbul Derne¤i Kurucu 

Üyesi olarak da aktif görevler alm›flt›r. Foto¤raf sanatç›s›, sinema yönetmeni, gazeteci 

ve yazar olan Gündüz, Büyük De¤iflim Partisi ve AK Parti Kurucu Üyesi'dir ve 22. Dönem 

Sakarya Milletvekilli¤i yapm›flt›r. 

ABAN AL DÜZGÜN 

(Prof. Dr. Ankara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi) 

1989'da Ankara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi'nden mezun oldu. Ayn› Fakültede Hint- 

Alt k›tas›ndaki modernist hareketlerle ilgili olarak Yüksek Lisans çal›flmas›na bafllad›. 

Teziyle ilgili olarak SOAS'ta (Londra) araflt›rmalarda bulundu. "Nesefî ve ‹slam 

Filozoflar›nda Allah-Alem ‹liflkisi" bafll›kl› teziyle doktoras›n› tamamlad›. 1999'da Doçent 

oldu. 2000-2001 Akademik y›l›nda ö¤retim üyesi de¤iflimi program› çerçevesinde 

Gregoryan Üniversitesi'nde (Roma); 2003-2004 ö¤retim y›l›nda ise Georgetown 

Üniversitesi'nde (Washington, DC) görev yapt›. 2005'te profesör oldu. 2007'de Fulbright 

Bilim adam› olarak Amerika'da Birmingham Southern College'da (Alabama) görev yapt›. 

Montevallo, Miles College, Samford ve Alabama Üniversitelerinde ders ve seminerler 

verdi. A.Ü. ‹lahiyat Fakültesi Dergisi ve Online Kelam Araflt›rmalar› Dergisi'nin efl 

editörlü¤ünü yapmaktad›r. Halihaz›rda Ankara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Kelam 

Anabilim Dal› Baflkanl›¤›'n› yürütmektedir. Allah ve ‹nsan Tasavvuru; Kelam'da Yöntem; 

Haçl› Seferleri S›ras›nda Do¤u-Bat› ‹liflkileri; Bat›'da ‹slam ‹maj›; Tabiat ve Tarih Teolojisi, 

Ça¤dafl Dünyada Din; Uluslararas› ‹liflkilerde Dinin Rolü, temel çal›flma alanlar›d›r. 

Arapça, ‹ngilizce ve Almanca bilmektedir. 

ABAN ÇALI 

(Prof. Dr. Selçuk Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü) 

fiaban H. Çal›fl. 1964 Çumra do¤umludur. Lisans e¤itimini Ankara Üniversitesi Siyasal 

Bilgiler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü'nde tamamlad›. MEB bursuyla gitti¤i ‹ngiltere'de 

Reading ve Nottingham üniversitelerinden s›ras›yla Yüksek Lisans ve Doktora derecelerini 

ald›. 2002'de doçent, 2008'de profesör oldu. 2003'ten bu yana Konya Selçuk Üniversitesi 

Uluslararas› ‹liflkiler Bölüm Baflkan›. Avrupa Birli¤i Araflt›rma ve Uygulama Merkezi 

Müdürü. 2008 itibar›yla YÖK Baflkan› Dan›flmanl›¤›'na atand›. Hayalet Bilimi ve Hayali 

Kimlikler Neo Osmanl›c›l›k, Özal ve Balkanlar, Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri Kimlik 

Aray›fl› Politik Aktörler ve De¤iflim, Türkiye'nin D›fl Politika Gündemi, Uluslararas› 

Örgütler ve Türkiye gibi eserleri vard›r. 

246

TAHSN GÖRGÜN 

(Prof. Dr. ‹SAM) 

1961 y›l›nda Sivas'ta do¤du. Sivas ‹mam-Hatip Lisesi'ni bitirdikten sonra Ankara Üniversitesi 

‹lahiyat Fakültesi'nde lisans e¤itimi yapt› (1984); 'Elmal›l› Hamdi Yaz›r'›n Görüflleri ve ‹lim 

Felsefesi' bafll›kl› bir bitirme tezi haz›rlad›. 1985 y›l›nda Türkiye Diyanet Vakf›'n›n burslu 

ö¤rencisi olarak Almanya'ya gitti; Berlin Freie Universitaet'de Sprache, Handlung und Norm 

(Dil, Davran›fl ve Hüküm) bafll›kl› tezi ile F›k›h Usulü ve Felsefe doktoras› yapt›. 1995 y›l›nda 

Türkiye'ye dönerek ‹SAM'da araflt›rmac› olarak çal›flmaya bafllad›. 2004 y›l›nda doçent oldu. 

Almanya'da bulundu¤u süre içinde orada yaflayan Türkler'in dinî, pedagojik ve toplumsal 

meseleleri ile ilmî olarak ilgilendi. Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi'nde 

(‹SAM), araflt›rmac› ve yönetim kurulu üyesi olarak çal›flmalar›n› sürdürmekle birlikte, halen 

(2005 y›l› Ekim ay› itibariyle) Almanya'da Frankfurt Goethe Üniversitesinde misafir hoca olarak 

bulunmaktad›r. Temel ilgi alanlar›, F›k›h Usulü, Osmanl› dönemi ve Meverâünnehir a¤›rl›kl› 

olmak üzere ‹slam Düflünce Tarihi; Felsefenin Dil, Bilgi, Ahlak, Tarih, Siyaset, Bilim, Toplum 

gibi muhtelif konular› yan›nda Kur'an araflt›rmalar›; Osmanl›-Bat› iliflkileri ve Osmanl›'n›n Bat›'ya 

tesiri; bu çerçevede Bat› Felsefesi Tarihi; Alman ‹dealist Felsefesi ve Hermeneutik'tir. Bunlar›n 

yan›nda Avrupa Birli¤i s›n›rlar› içinde yaflayan Müslümanlar'›n meseleleri ile Ça¤dafl Türk ve 

‹slam Düflüncesi, hem mevzu hem de ifltirak alan› olarak ilgi alan›n›n merkezinde bulunmaktad›r. 

Arapça, Almanca, ‹ngilizce ve Frans›zca bilmektedir. Üzerinde çal›flt›¤› projeler: ‹bn Haldun'un 

Toplum Metafizi¤i, Avrupa'n›n Sosyo-Politik Oluflumunda Osmanl› Tesiri, ‹mam fiafii'nin 

Düflünce Sistemi ve ‹slam Düflüncesi ‹çindeki Yeri, Abdülaziz el-Buhari'de Anlam Kavram›, 

Osmanl› Medresesi'nde ‹lim ve E¤itim Anlay›fl›n›n Felsefî Temelleri, Nizâm-› Alem Kavram›; 

Kad› Abdülcebbar'›n Düflünce Sistemi; Hermeneutik ve Dil Felsefesi, ‹slam ve Bat› 

Medeniyetleri'nin Mukayesesi (bilgi, varl›k, toplum ve siyaset anlay›fllar› aç›s›ndan). 

YASN AKTAY 

(Prof. Dr. Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü) 

1990'da ODTÜ Sosyoloji Bölümü'nden mezun oldu.1993'te, Political and Intelectual 

Disputes on the Academisation of Religious Knowledge isimli tezi vererek, Yüksek Lisans; 

1997'de, Body, Text, Identity: The Islamist Discourse of Authenticity in Modern Turkey isimli 

tezle ayn› bölümden doktora ald›. 1999 Kas›m'›nda Uygulamal› Sosyoloji anabilim dal›nda 

Doçent oldu. Türkiye Bilimler Akademisi'nin 2001 y›l› Doktora-Sonras› bursuyla University 

of Utah bünyesinde Mormonlar'›n ifl ahlak› ile Anadolu'daki yeni giriflimcilerin ifl ahlaklar› 

aras›nda karfl›laflt›rmal› bir çal›flma yapt›. 2003-2004 Ö¤retim y›l›nda ABD'de University of 

Maine'de Sosyal Sorunlar ve Sosyal De¤iflim ile Orta Do¤u Sosyolojisi dersleri verdi. 1992- 

2000 y›llar› aras›nda Vadi Yay›nlar› Genel Yay›n Yönetmenli¤i yapt›; 1991'den beri 

yay›mlanmakta olan Sosyal Bilimler, Düflünce ve Siyaset Dergisi Tezkire'nin Genel Yay›n 

Yönetmenli¤ini; 2003 y›l›ndan beri yay›mlanmakta olan Sivil Toplum Dergisi'nin Efl-Editörlü¤ünü 

yürütüyor. 2005 y›l›nda Kurumlar Sosyolojisi Anabilim Dal›'nda Profesör olan Aktay, halen 

Yeni fiafak Gazetesi'nde de yazmaktad›r. Sosyoloji, yorumsamac›l›k, siyaset ve siyaset felsefesi, 

toplumsal de¤iflim üzerine bir çok kitap ve makalesi bulunmaktad›r. Kitaplar›ndan baz›lar›: 

Postmodernizm ve ‹slam, Küreselleflme ve Oryantalizm (A. Topçuo¤lu ile, 1996); Din Sosyolojisi 

(M. Emin Köktafl'la, 1998); Türk Dil’inin Sosyolojik ‹mkan› (1999); Modern Türkiye'de Siyasi 

Düflünce, 6. Cilt-‹slamc›l›k (editör. 2004) 

247

011120101140

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?