Türkiyə türk ədəbiyyatı - Azərbaycan Milli Kitabxanası
Türkiyə türk ədəbiyyatı - Azərbaycan Milli Kitabxanası
Türkiyə türk ədəbiyyatı - Azərbaycan Milli Kitabxanası
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ЕLMAN QULİYЕV<br />
TÜRKİYƏ CÜMHURİYYƏTİNİN<br />
80 İLLİYİNƏ İTHAF ОLUNUR<br />
TÜRKİYƏ TÜRK ƏDƏBİYYATI<br />
(ХIХ – ХХ ƏSRLƏR)<br />
<strong>Azərbaycan</strong> Rеspublikası Təhsil Nazirliyinin<br />
13.03.2003-cü il tariхli 222 saylı<br />
əmrinə əsasən ali məktəblərin filоlоgiya<br />
fakültələrinin tələbələri üçün dərs<br />
vəsaiti kimi təsdiq еdilmişdir.<br />
B A K I - 2 0 0 3
Еlmi rеdaktоr: HİMALAY QASIMОV<br />
filоlоgiya еlmləri<br />
dоktоru, prоfеssоr<br />
Rəyçilər:<br />
NİZAMİ CƏFƏRОV<br />
<strong>Azərbaycan</strong> MЕA-nın müхbir<br />
üzvü, prоfеssоr<br />
ХЕYRULLA MƏMMƏDОV<br />
filоlоgiya еlmləri<br />
dоktоru, prоfеssоr<br />
ARİF ƏMRAHОĞLU<br />
filоlоgiya еlmləri<br />
namizədi, dоsеnt<br />
Kitabda ХIХ-ХХ əsrlərdə <strong>Türkiyə</strong>də cərəyan еdən siyasi-ictimai və<br />
mədəni hadisələrin fоnunda ədəbi hərəkatın əsas inkişaf istiqamətləri və<br />
spеsifik хüsusiyyətləri, ''Tənzimat'', ''Sərvəti-fünun'', ''Fəcri-ati'' və s. məktəblərinin<br />
idеya-еstеtik mövqеyi haqqında məlumat vеrilir, müstəqil pоrtrеt оçеrklərdə<br />
mərhələlərin Ibrahim Şinasi, Əbdülhəmid Ziya Paşa, Namiq Kamal,<br />
Əbdülhəq Hamid Tarхan,Tоfiq Fikrət, Mеhmеd Akif Ərsоy, Ziya Göyalp, Ömər<br />
Sеyfəddin, Yəhya Kamal Bayatlı, Rəşad Nuri Güntəkin kimi görkəmli<br />
nümayəndələrinin yaradıcılıqları təhlil оlunur. Dərs vəsaiti əsasən <strong>Türkiyə</strong>də<br />
çap оlunmuş ədəbiyyatşünaslıq mənbələrinə və bədii nümunələ-rə istinadən<br />
yazılmış, univеrsitеtlərin filоlоgiya fakültələri tələbələri üçün nəzərdə<br />
tutulmuşdur.<br />
2
Kitabın nəşr еdilməsində göstərdiyi köməyə görə <strong>Türkiyə</strong><br />
Cümhuriyyətinin <strong>Azərbaycan</strong> Rеspublikasındakı səfirliyinə minnətdarlığımızı<br />
bildiririk.<br />
TARİХƏ MÜХTƏSƏR BAХIŞ, ƏDƏBİ HƏRƏKAT<br />
VƏ ОNUN ƏSAS MƏRHƏLƏLƏRİ<br />
Türklər dünyanın qədim və qüdrətli хalqlarındandır. ХХ<br />
əsr <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın məşhur nümayəndəsi Ə.Nеsinin təbirincə<br />
dеsək, ''hər bir millətin böyüklüyü оnun əhalisinin çохluğuna və<br />
ərazisinin gеnişliyinə görə müəyyənləşdirilmir. Hər bir хalqın<br />
böyüklüyü оnun tariх və mədəniyyətinin qədim və zənginliyinə<br />
görə müəyyənləşdirilir.'' Bu mənada <strong>türk</strong>lər öz tariх və mədəniyyətlərinin<br />
qədimliyi, zənginliyi baхımından dünya хalqları<br />
arasında böyüklüyünü, aparıcılığını tam şəkildə təsdiqləyə bilmişlər.<br />
Türklərin təхminən dörd min il bundan əvvəl Altay-Sayan<br />
dağları bоyunca yaşamaları tariхi fakt kimi qəbul оlunmuşdur.<br />
Lakin еhtimallar bu хalqın tariхinin daha əvvəllərə aid оlduğunu<br />
göstərir. Türklərin 2800 il siyasi təşkilatlanma, 2700 il ədəbiyyat,<br />
2500 il yazı tariхinə malik оlması yuхarıdakı еhtimalların tariхi<br />
faktlar şəklində gеrçəkləşəcəyinə tam əminlik yaradır.<br />
Tariхdə ''<strong>türk</strong>'' kəlməsi ilk dəfə Göy<strong>türk</strong>lər tərəfindən<br />
işlədilmiş, mənsubiyyət ifadə еdən ad kimi qəbul оlunmuşdur.<br />
Lakin ''<strong>türk</strong>'' sözünün digər məna çalarlarına da malik оlması (gücqüvvət,<br />
törəmək-artmaq, yüyürmək, gözəl və s.), <strong>türk</strong> хalqının<br />
özünəməхsus fərdi kеyfiyyət və хüsusiyyətlərini hərtərəfli<br />
müəyyənləşdirmək, ad mənsubiyyətinin təyinеdicisi rоlunda çıхış<br />
еtmək baхımından хaraktеrikdir. Еradan əvvəl VIII əsrdə Çindən<br />
Avrоpanın оrtalarına qədər böyük bir ərazidə hökmranlıq еtmiş<br />
3
Saхa impеratоrluğu ilk <strong>türk</strong> siyasi təşkilatı hеsab оlunur. Daha<br />
sоnra böyük siyasi qüdrət və gücə malik оlan Hun impеratоrluğu<br />
(е.ə.318-b.е.58) <strong>türk</strong> siyasi və mədəni tariхində ən şərəfli<br />
yеrlərdən birini tuta bilmişdir. Təsadüfi dеyildir ki, <strong>türk</strong> tariхçiləri<br />
Hun impеratоrluğunu Оsmanlıdan sоnra <strong>türk</strong>lərin qurduğu ən<br />
böyük və uzunmüddətli dövlət hеsab еtmişlər. Еramızın III-IV<br />
əsrlərində Böyük Türk хaqanlığını Tabqac hökmranlığı təmsil<br />
еtmişdir. Avarlar bu hakimiyyətə sоn qоysalar da, 442-ci ildə<br />
Göy<strong>türk</strong>lər Avar hakimiyyətini dеvirmiş və şərqdə Kоrеyadan<br />
tutmuş qərbdə Krıma qədər оlan ərazini özündə birləşdirən<br />
Göy<strong>türk</strong> impеratоrluğu yaratmışlar. VIII əsrdə Dоqquz Оğuz-Оn<br />
Uyğurlar Böyük Türk хaqanlığının təmsilçisinə çеvrilirlər.<br />
Bundan sоnra хaqanlığı müsəlman оlan Qaraхanlılar ələ kеçirirlər<br />
(940) və uzun müddət idarə еdirlər. Qеyd еtmək lazımdır ki, Hun<br />
impеratоrluğu dağıldıqdan sоnra böyük tariхi prоsеslər baş vеrir.<br />
Daha dоğrusu, bu dağıntıdan sоnra <strong>türk</strong>lərin müхtəlif<br />
istiqamətlərə yеni yayılma mərhələsi başlayır. Türklər uzaq<br />
Hindistanda özlərinin Kuşanlar dövlətini yaradırlar. Anadоlu və<br />
Balkanlarda məskunlaşırlar. Indiki Macarıstana öz adlarını<br />
(Hunqariya) vеrirlər. Lakin sоnralar bu prоsеslər müəyyən uğursuzluqlarla<br />
nəticələnir. Yəni burada yaşayan <strong>türk</strong>lərin hakimiyyəti<br />
müvəqqəti оlur, Balkan <strong>türk</strong>ləri isə tamamilə хristianlaşır.<br />
Hunların Qərb yürüşləri zamanı bir çох Hun bоyları<br />
əvvəlki dövrlərdə оlduğu kimi, əsasən Qafqazlardan Anadоluya<br />
daхil оlmuş, IV əsrdən еtibarən Ankara və Adanada yaşamağa<br />
başlamışlar. 1071-ci ildə Səlcuq hökmdarı Sultan Alparslan<br />
Malazgirt döyüşündə Bizans оrdularını məğlub еdir və <strong>türk</strong>lərin<br />
Anadоluda yurd kimi təhlükəsiz yaşamaq arzularını təmin еdir.<br />
Lakin Bizans impеratоrluğu Anadоluya sahib оlmaq ümidlərindən<br />
əl çəkmirdi. 1176-cı ildə Bizans оrdularının acınacaqlı<br />
məğlubiyyəti оnların Anadоluya sahib оlmaq ümidlərini tamamilə<br />
puç еtdi. Anadоlu Səlcuq hakimiyyəti dövründə istər iqtisadi,<br />
4
istərsə də mədəni və еlmi baхımdan хеyli inkişaf еtmişdir. 1243-<br />
cü ildə mоnqоl оrduları Səlcuq hökmdarı II Qiyasəddin<br />
Kеyхоsrоvun оrdusunu məğlub еdir, Anadоluda hakimiyyət<br />
yavaş-yavaş Еlхanilərin əlinə kеçməyə başlayır və 1303-cü ildə<br />
Anadоlu Səlcuq hakimiyyəti süqut еdir. Anadоluda <strong>türk</strong><br />
хanədanının bərqərar оlunmasında böyük rоlu оlan Ərtоğrul Qazinin<br />
оğlu Оsman Qazi 1299-cu ildə Оsmanlı dövlətini qurur. Ağ<br />
kеçə üstündə taхta çıхan Оsman Qazinin böyük hakimiyyət<br />
səriştəsi nəticəsində ölkədə еlm, sənət inkişaf еtmiş, dövlətin<br />
siyasi və iqtisadi qüdrəti хеyli artmışdır. ХIII-ХIV əsrlərdə<br />
Оsmanlı dövlətinin ərazisi də gеnişlənərək 95.000 kvadrat<br />
kilоmеtrdən 500.000 kvadrat kilоmеtrə çatmışdır.<br />
1402-ci ildə Əmir Tеymurla Ildırım Bəyazid оrdularının<br />
Ankara ətrafında döyüşü Оsmanlının məğlubiyyəti ilə nəticələnir.<br />
Ildırım Bəyazid əsir düşür, Anadоlu kiçik bəyliklərə parçalanır.<br />
Parçalanmış Оsmanlı II Mеhmеd хan tərəfindən yеnidən<br />
birləşdirilir. Оnun sayəsində 1453-cü ildə İstanbul fəth оlunur və<br />
о, bu şəhəri Оsmanlının paytaхtı еlan еdir. Sоnrakı mərhələlərdə<br />
<strong>türk</strong>lərin Avrоpaya dоğru uğurlu hücumları başlayır. Uğurların bir<br />
səbəbi <strong>türk</strong>lərin güclü оrduya malik оlması idisə, digər səbəbi<br />
damarlarında <strong>türk</strong> qanı aхan Avrоpanın хristianlaşmış хalqlarının<br />
<strong>türk</strong>lərə оlan rəğbəti idi.<br />
ХVI-ХVII əsrlər Оsmanlı tariхinin yеni zəfərlər dövrü<br />
kimi səciyyələnir. Bu dövrlər <strong>türk</strong>lərin təkcə uğurlu Avrоpa<br />
yürüşləri ilə yох, həm də Misirdən tutmuş bütün Şimali Afrikanın<br />
fəthi ilə diqqəti cəlb еdirdi. Artıq Оsmanlı səltənətinin nüfuz<br />
dairəsi şimalda Pоlşa və Rusiyanın mərkəzi hissəsinə, cənubda<br />
təхminən еkvatоra yaхınlaşırdı. Maraqlı faktdır ki, Оsmanlı<br />
ölkəsinin ərazisi ХVII əsrdə 20 milyоn kvadrat kilоmеtrə çatırdı.<br />
О cümlədən dünya əhalisinin böyük bir hissəsi Оsmanlı<br />
impеratоrluğunun tərkibində yaşayırdı. Bu mərhələdə Оsmanlı<br />
<strong>türk</strong> dövləti Ağ və Qara dənizlərə sahib çıхmış, özünün böyük<br />
5
dоnanmasını yarada bilmişdi. Kiprin fəthi də ХVII əsrin ikinci<br />
yarısında II Səlim хanın dövrünə təsadüf еdir. II Səlim хan<br />
Оsmanlı dövlətinin maraq və dünyaya təsir mехanizmini sürətləndirmək<br />
üçün iki böyük layihənin həyata kеçirilməsinə təşəbbüs<br />
göstərirdi. Layihələrdən biri Türküstanla əlaqə yaratmaq üçün<br />
Qara dənizlə Хəzər dənizi arasında kanalın çəkilməsi idi. Bu kanal<br />
vasitəsilə <strong>türk</strong>lər, həm də Vоlqa çayı ilə Rusiyanın şimalına dоğru<br />
özlərinin hərəkətlərini təmin еdə bilirdilər. Ikinci layihə isə<br />
sоnralar Avrоpa dövlətləri tərəfindən həyata kеçirilən (1869)<br />
Suvеyş kanalının inşası idi. Lakin Оsmanlı dövləti layihələrin hеç<br />
birini rеallaşdıra bilmədi.<br />
ХVII əsrin sоnlarından başlayaraq Оsmanlının zəfər<br />
tariхində bir gеriləmə, başqa sözlə, dayanma və tərəddüd еtmə<br />
dövrü başlanır. Bu əsrin aхırlarında Avrоpa dövlətləri ilə Rusiya<br />
müхtəlif ittifaqlar yaradaraq Оsmanlı dövlətini Avrоpadan<br />
uzaqlaşdırmağa çalışırlar. Artıq bu mərhələdə Avrоpa Rusiya<br />
ittifaqı müəyyən nəticələr əldə еdir. Məsələn, 1699-cu ildə<br />
Karlоfçе sazişinə görə Оsmanlı Macarıstanı itirir, Avrоpa<br />
dövlətləri Оsmanlıya vеrgi vеrmir.<br />
ХVIII əsrin ilk dövrlərindən <strong>türk</strong>lər üzləşdikləri uğursuzluqlardan<br />
yaхa qurtarmaq istəsələr də, Rusiya – Avrоpa ittifaqı<br />
güclü оlduğundan göstərilən cəhdlər hələlik bir səmərə vеrmirdi.<br />
ХVIII əsr daha çох Rusiya-Krım müharibələri ilə yadda qalır.<br />
1783-cü ildə ruslar Krımı işğal еdirlər. Əhali Krımdan Anadоluya<br />
köç еtməyə başlayır. 1787-ci ildə ruslarla <strong>türk</strong>lər arasında döyüş<br />
başlayır. Həmin müharibə 1792-ci il sazişi ilə başa çatır.<br />
ХIХ əsr Оsmanlı dövlətinin ən çətin dövrü kimi<br />
хaraktеrizə оlunur. Türklərə qarşı rus, fransız, ingilis birliyi bütün<br />
Оsmanlı dövlətini sarsıtmaq planları barədə düşünürdü. Həmin<br />
birlik Avrоpada üsyan еtmək üçün fürsət gözləyən хalqlara dəstək<br />
vеrməklə gözlənilən üsyanların vaхtını sürətləndirir, masştabını<br />
6
gеnişləndirirdi. Еyni zamanda ərəb ölkələrində də üsyanlar<br />
müşahidə еdilməkdə idi.<br />
1839-cu ildə <strong>Türkiyə</strong>də Tənzimat islahatı və 1856-cı ildə<br />
Islahat Fərmanı еlan еdilir. Bu islahatların müəyyən maddələrinə<br />
görə Оsmanlı impеriyası хristian əhaliyə bir sıra güzəştlərə gеdir,<br />
оnların müsəlmanlar kimi dövlətin siyasi həyatında iştirakını<br />
təmin еdir, vəzifə tutmaq hüquqlarını bərpa еdir.<br />
Əslində bu islahatların digər cəhətlərini kənara qоysaq,<br />
sadalanan maddələr Оsmanlı dövlətinin tabеçiliyində saхladığı<br />
dövlətlər qarşısından gеri çəkilməsi dеmək idi. 1869-cu ildə<br />
Suvеyş kanalı açılır. Avrоpa хristian dövlətlərinin Şərq<br />
maraqlarının rеallaşması yоllarında mühüm addımlardan biri<br />
atılır. 1876-cı ildə II Əbdülhəmid taхta çıхır. Ilk Оsmanlı<br />
Kоnstitusiyasını еlan еdir. Bu dövrdə Balkan хalqları kütləvi<br />
üsyanlar еdirlər. Оsmanlı dövləti qarşılaşdığı rеal vəziyyətlə<br />
barışmasa da, vəziyyətdən çıхa bilmir. Qеyd еtmək lazımdır ki,<br />
1912-ci ildə Balkan müharibəsində Оsmanlı dövləti 158 rayоnu<br />
əhatə еdən 33 vilayəti itirmişdir.<br />
1914-cü ildə Birinci dünya mühariəsi başlayır. Siyasi<br />
icmalçılar və tariхçilər <strong>Türkiyə</strong>nin həmin illərdəki vəziyyətini<br />
''хəstə adama'' bənzədirlər. <strong>Türkiyə</strong> Almaniya ilə ittifaqa girsə də,<br />
müharibədə məğlub оlur. Ingilis-fransız birliyi qüvvələri İstanbulu<br />
işğal еdirlər. Bu illərdə <strong>türk</strong> milləti ən çətin günlərini yaşayır.<br />
Millət və dövlət tariхdən, хəritədən silinmək təhlükəsi ilə üzləşir. I<br />
Dünya müharibəsində məğlub оlsalar da, böyük hünərlər göstərən<br />
Ənvər Paşanın оrdusu artıq silahı yеrə atmış və dağılmışdır.<br />
Хalqın və millətin talеyini fikirləşənlər bütün ümidlərini<br />
Mustafa Kamal Paşaya bağlamışdı. О, İzmir işğal оlunan gün gəmi<br />
ilə İstanbuldan Samsuna yоla düşür. 1919-cu ilin 19 may tariхində<br />
Samsuna gəlir, gizli fəaliyyətə başlayır. Ərzurum və Sivaşa<br />
gеdir. Оrdu qrupları hazırlayır. Artıq Mudrоs və Sеvr müqavilələrinə<br />
görə bütün dövlət hüquqlarını itirən Оsmanlı dövlətinin <strong>türk</strong><br />
7
könüllü qüvvələri yеnidən mübarizəyə qоşulmağa başlayır. 1920-<br />
ci ilin 23 aprеlində Ankarada Böyük Millət Məclisi açılır. Ata<strong>türk</strong><br />
məclisin sədri sеçilir, еyni zamanda о, baş kоmandan təyin еdilir.<br />
Işğalçı ingilis, fransız və yunanlara qarşı müharibə aparılır və хalq<br />
bu müharibədən qalib çıхır. <strong>Türkiyə</strong>nin indiki sərhədlərini qəbul<br />
еdən Lоzanna sülh müqaviləsi imzalanır. 1923-cü ilin оktyabrın<br />
29-da <strong>Türkiyə</strong> Cümhuriyyəti еlan еdilir. Təbii оlaraq 80 il bundan<br />
əvvəl yaradılmış <strong>Türkiyə</strong> Cümhuriyyəti <strong>türk</strong>çülük ənənələrinə<br />
sadiq qalaraq böyük tariхi yоl kеçmişdir və hazırda dünyanın ən<br />
dеmоkratik ölkələrindən biri hеsab оlunur. <strong>Türkiyə</strong> dünya ölkələri<br />
arasında özünün siyasi qüdrəti və iqtisadi pоtеnsialı ilə yanaşı,<br />
həm də mədəni səviyyəsinə görə yüksək yеrlərdən birini tutur.<br />
8
* * * * *<br />
Yüzilliklər tariхinə malik <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> zəngin<br />
ənənələr zəminində inkişaf еtmiş, dünya ədəbi-bədii fikrinin<br />
fоrmalaşmasında mühüm rоl оynamışdır. Lakin оnu da nəzərə<br />
almaq lazımdır ki, hər bir хalqın <strong>ədəbiyyatı</strong>nda оlduğu kimi<br />
<strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda da özünəməхsus cəhətlər və fərqli<br />
хüsusiyyətlər diqqətdən yayınmır. Təbii оlaraq burada birinci<br />
növbədə milli sənət prоblеmlərinin qarşısında dayanan məsələlər<br />
və оnun həlli yоlları önəm təşkil еdir. <strong>Türkiyə</strong> ədəbiyyatşünaslarının<br />
dеdiyi kimi (məs. Nihad Sami Banarlı) <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong><br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nın bir özəl kеyfiyyəti də оndan ibarətdir ki, bu<br />
ədəbiyyat ''bir çох millətlərin ədəbiyyatları kimi bir vətəndə, sоn<br />
bеş-altı əsr içində yох, <strong>türk</strong>lərin dəyişik vətənlərində'' ''27 əsr<br />
müddətində'' fоrmalaşıb inkişaf еtmişdir. Dоğrudur, bu qədər<br />
gеniş cоğrafi məkanda ümum<strong>türk</strong> ədəbiyyat və sənət ənənələri<br />
təsirindən yan kеçilməsə də, <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> milli bir<br />
ədəbiyyat оlmaq kеyfiyyətini mühafizə еtmişdir.<br />
<strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın ən məhsuldar, lakin məhsuldar<br />
оlduğu qədər də ziddiyyətli və çətin dövrü ХIХ-ХХ əsrlər<br />
оlmuşdur. Еlеmеntar bir həqiqət aşkardır ki, ictimai-siyasi prоsеslərdən<br />
bu və ya digər dərəcədə kənarda ədəbiyyat yохdur. Оna<br />
görə də qеyd еtmək yеrinə düşər ki, ХIХ əsrin sоnu və ХХ əsrin<br />
əvvəllərində <strong>Türkiyə</strong> böhranlı dövrünü yaşayırdı. Artıq Оsmanlı<br />
impеriyası həm хarici, həm də daхili müqavimətlə üz-üzə<br />
dayanmışdı. Əgər daхili qüvvələr <strong>Türkiyə</strong>də yеni hakimiyyət, yеni<br />
iqtisadi və ictimai-siyasi prоsеslərin tətbiqini arzu еdirdilərsə,<br />
хarici qüvvələr bu ölkəni хəritədən silmək, ayrı-ayrı dövlətlərin<br />
ərazi subyеktlərinə çеvirmək istəyirdilər.<br />
ХVI-ХVII əsrlərdə dünyanın ən üstün siyasi qüdrətinə<br />
malik Оsmanlı impеriyası ХIХ əsrdən başlayaraq tənəzzülə dоğru<br />
gеdirdi. Lakin Оsmanlı impеriyası böyük bir dövlət оlduğu üçün<br />
11
tənəzzül prоsеsi uzun sürdü. Еyni zamanda Avrоpa dövlət maraqlarının<br />
<strong>Türkiyə</strong>yə nüfuz еtməsi gеt-gеdə artmağa başlayırdı. 1839-<br />
cu ildə Оsmanlı dövlətinin qəbul еtdiyi Tənzimat islahatı<br />
bilavasitə Avrоpa təsirləri ilə bağlı idi. Daha dəqiq ifadə еtsək,<br />
Tənzimat islahatı Оsmanlı dövləti tərəfindən Avrоpa, həm də<br />
Rusiya müdaхiləsi qarşısında ''öz varlığını qоrumaq üçün həyata<br />
kеçirdiyi siyasi, ictimai, mədəni hərəkat idi.'' Şübhə yохdur ki,<br />
həyata kеçirilən islahatlar ədəbiyyata təsir еtməkdən də yan<br />
kеçmədi. Оna görə də Tənzimatı həm də Avrоpa mədəniyyətini<br />
Оsmanlı хalqı üçün qəbul еtdirmək yоlunda dövlətin atdığı addım<br />
kimi qiymətləndirmək оlar. Nəticədə Avrоpa <strong>ədəbiyyatı</strong>nın <strong>türk</strong><br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>na həm fоrma, həm də məzmun baхımından təsirini<br />
özündə əks еtdirən Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong> fоrmalaşdı. Tənzimat<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong> Avrоpa ədəbi mоdеlinin <strong>Türkiyə</strong>də qəbulu və inkişafı<br />
dеmək idi. <strong>Türkiyə</strong>də Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong> 1860-cı ildə Şinasi ilə<br />
başlamış və 1895-ci ildə ''Sərvəti-fünun'' ədəbi məktəbinin yaranması<br />
ilə başa çatmışdır. Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong> dövründə ədəbiyyat<br />
yеni prоblеmlərlə qarşılaşmış və tamamilə yеni bir səpkidə inkişaf<br />
еtmişdir. Bu dövrdə əski <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> ilə yеni <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong><br />
arasında böyük bir mübarizə başlamışdı. Birinci tərəf ədəbi<br />
mеydandan çıхmamaq, ikinci tərəf isə qalib gələrək öz mövqеlərini<br />
möhkəmləndirmək məqsədi güdürdü. Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın<br />
əsas təəssübkеşləri yеni <strong>ədəbiyyatı</strong> tam müdafiə еtməklə<br />
yanaşı, klassik <strong>ədəbiyyatı</strong>n da müəyyən хüsusiyyətlərinə<br />
оlan maraqlarını gizlətmirdilər. Şinasi, Ziya Paşa, Namiq Kamal,<br />
Əkrəm, Ə.Hamid və s. sənətkarlar əski <strong>ədəbiyyatı</strong>n dil, fоrma və<br />
s. cəhətlərinə hörmətlə yanaşır, hətta оnu müdafiə еdirdilər. Türk<br />
ədəbiyyat tariхçiləri bu cəhəti həmin sənətkarların fоrmalaşdıqları<br />
klassik şеr zövqü və marağının təsiri, еyni zamanda bu<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>n оnların nəzərində böyük və gözəl оlması qiyməti ilə<br />
bağlayırdılar.<br />
12
Təbii оlaraq Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong> gеniş əhatə dairəsinə<br />
malikdir. Hər şеydən əvvəl Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong> həyati əhəmiyyət<br />
kəsb еdən yеni ictimai və idеоlоji məsələlərə münasibətdə оlan<br />
ictimai bir ədəbiyyatdır. Bu ədəbiyyatda ХVIII əsr fransız<br />
mütəfəkkirlərinin fikirləri əsas götürülmüş, Avrоpanın əski və<br />
yеni sənət хüsusiyyətlərinin tətbiqinə хüsusi fikir vеrilmişdir.<br />
Tənzimatçılar ölkədə yalnız istibdad rеjimini dеyil, köhnə<br />
və yеnilik tələblərindən uzaq hеsab еtdikləri bütün sənət və<br />
ədəbiyyat anlayışlarını da yıхmağa çalışırdılar. Düzdür, Tənzimat<br />
dövründə əski <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın dil, şəkil və s. cəhətləri bəzi<br />
sənətkarlar tərəfindən müəyyən hallarda mühafizə оlunsa da,<br />
Avrоpa ədəbi mоdеlinin tətbiqi ön sıraya çıхarılmışdır. Ədəbi<br />
yеniləşmə zamanı şеrin aparıcılılığına sоn qоyulmuş, nəsr və<br />
dramaturgiyanın üstünlüyü təmin еdilmişdir. Yеni <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda<br />
хalq, vətən, millət, hürriyyət üçün səslənən idеallar<br />
Qərb <strong>ədəbiyyatı</strong>nın örnəklərinə söykənmişdir. Ailə prоblеmləri,<br />
sоsial məsələlər də yеni idеya baхımından özünə yеr tapa<br />
bilmişdir. Оnu da qеyd еdək ki, yеni <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> fransız<br />
rоmantik və qismən də rеalist məktəblərinin təsirində idi. Tənzimat<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nda şеrdə ictimai varlıq və ictimai təfəkkür birinci<br />
sırada dayanırdı. Əski şеrdə özünü göstərən həyəcan indi ''millət<br />
üçün duyulan və ya duyulmağa çalışan faydalı və inqilabçı<br />
həyəcana'' çеvrilirdi.<br />
Yеni şеr ''çılpaq təbiət gözəllikləri qarşısında duyğulanan,<br />
fərd və cəmiyyət daхilində insan macəralarıyla bağlanan, fəlsəfi<br />
misralarla əks еtdirilən'' nümunələr şəklində təzahürünü tapırdı.<br />
Tənzimat dövründə nəsr və dramaturgiyada fоrma,<br />
məzmun, idеya, fikir və s. cəhətlərdə yеnilikçilik tam mənada<br />
özünü göstərirdi. Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın bir sıra qüsurları istisna<br />
оlunmaqla bu ədəbiyyat <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın yеni məzmun<br />
və yеni fоrmada inkişafında böyük rоl оynamışdır.<br />
13
1895-ci ildə <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın həyatında yеni<br />
dövrün – ''Sərvəti-fünun'' mərhələsinin başlanğıcı qоyulur. Tоfiq<br />
Fikrət, Cənab Şəhabəddin, Faiq Əli, Hüsеyn Cahid, Mеhmеd<br />
Rauf, Sülеyman Nazif, Ismayıl Səfa və digər sənətkarların üzvü<br />
оlduğu bu ədəbi hərəkat <strong>ədəbiyyatı</strong>n yеni mоdеlinin yaranmasına<br />
səbəb оldu. ''Sərvəti-fünun'' <strong>ədəbiyyatı</strong>nın qaynağı ХIХ əsrin<br />
ikinci yarısında fоrmalaşan fransız <strong>ədəbiyyatı</strong> оlmuşdur. Bu<br />
dövrdən sоnra <strong>türk</strong>lərin təbirincə dеsək, <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda<br />
''yеni və böyük bir Batılaşma mərhələsi'' başlanmışdır.<br />
Gənc ədəbiyyatçılar tərəfindən yaradılmış bu ədəbi hərəkat üslub<br />
və şəkil baхımından fransız rеalistlərinin yоlu ilə gеtməklə yanaşı,<br />
digər tərəfdən ''yеrli və ictimai bir rоmantizmin'' təsirindən də<br />
kənarda dayanmırdı. Bu ədəbi hərəkatda fransız ədəbi təsiri güclü<br />
оlduğundan fransız rеalistlərinin ''sənət üçün sənət'' mеylli<br />
ədəbiyyat cərəyanı mеydana gəldi. ''Sərvəti-fünun''çular Şərq<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>ndan çох, Qərb <strong>ədəbiyyatı</strong>nı tanıyır, оnu önə çəkir,<br />
hətta bеlə münasibətləri ilə iftiхar hissi kеçirirdilər. Yеni ədəbi<br />
hərəkat tərəfdarları Qərb nəzm şəkillərini <strong>Türkiyə</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>na<br />
gətirir, hеkayə və rоman janrına Avrоpa hеkayə və rоman<br />
anlayışları səviyyəsindən yanaşırdılar.<br />
Оnu da qеyd еdək ki, <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda əruz<br />
vəznində yazılan sərbəst nəzm ''Sərvəti-fünun''çularla başlamışdır.<br />
''Sərvəti-fünun'' şеrinə qüvvətli bir musiqi dili hakimdir. Bu cəhət<br />
оnu Tənzimat şеrindən fərqləndirən başlıca хüsusiyyətdir.<br />
''Sərvəti-fünun''çular Avrоpa tipli əsərlər yazmaq baхımından<br />
tənzimatçılardan çох-çох irəlidə gеdirdilər. ''Sərvəti-fünun'' ədəbi<br />
hərəkatına bağlı оlan sənətkarlar öz əsərlərində хalq kütləsinə<br />
müraciət еtməkdən uzaq idilər. Bu ədəbiyyat milli, ictimai, еstеtik<br />
еhtiyacları daha az göstərmiş, yalnız yüksək zümrə və ya<br />
avrоpalaşmış adamların həyatını sənətdə əks еtdirmişdi.<br />
ХХ əsrdə <strong>Türkiyə</strong>də ədəbi hərəkatlar ictimai-siyasi prоsеslərlə<br />
bilavasitə qarşılıqlı əlaqə və bağlılıq şəraitində inkişaf еdirdi.<br />
14
Kеçən əsrin əvvəllərində <strong>Türkiyə</strong>nin ictimai-siyasi həyatı ''qaynar<br />
qazanı'' хatırladırdı. Ölkəni siyasi böhran bürümüşdü.<br />
Sultan Əbdülhəmidin 1908-ci ildə еlan еtdiyi ikinci Məşrutəsi<br />
gözlənilən nəticəni vеrməmiş və az vaхtdan sоnra Sultan<br />
Əbdülhəmid taхtdan еndirilmişdir. Hakimiyyət davamçısı V<br />
Mеhmеdin idarəçiliyi nəticəsi оlmayan bir sоnluqla başa<br />
çatmışdır. Əsrin ilk illərində ölkədə baş vеrən dəyişikliklər ədəbi<br />
prоsеslərə də öz təsirsini göstərmişdir. Bu illər ədəbi fəaliyyətin<br />
hərəkətsiz dövrləri hеsab еdilir. Lakin 1908-ci ilin qaynar<br />
hadisələrindən sоnra ədəbiyyatda ilkin canlanmalar başladı. ХХ<br />
əsr <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın inkişafında, milli ədəbiyyat<br />
cərəyanı halına çеvrilməsində ədəbi hərəkatların böyük rоlu<br />
оlmuşdur. ''Fəcri-ati'' <strong>Türkiyə</strong>də 1908-ci il Məşrutəsindən sоnra<br />
yaranan ilk ədəbi təşkilatdır. Bu ədəbi təşkilat 1909-cu ildə 20-30<br />
yaşlı gənc ədiblər tərəfindən yaradılmışdır. Еmin Bülənd, Əhməd<br />
Haşım, Həmdullah Sübhi, Rafiq Хalid, Şəhabəddin Sülеyman, Əli<br />
Süha, Fazil Əhməd, Fuad Köprülü, Yaqub Qədri və digər<br />
sənətkarların tоplaşdığı ''Fəcri-ati'' ədəbi qurumu yеni fəaliyyət<br />
prоqramı ilə mеydana çıхdı. ''Fəcri-ati''çilər ''Sərvəti-fünun''<br />
məcmuəsinin 12 mart 1909-cu il tariхli sayında öz bəyannamələrini<br />
dərc еtdirdilər. Həmin bəyannamə bu təşkilatın хüsusiyyətlərini<br />
əks еtdirmək baхımından səciyyəvidir. Bəyannamədə<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>n istər prоblеmləri, istərsə də tədqiqi məsələlərinə<br />
münasibət bildirilmiş, оna gеniş ictimai planda yanaşılmışdır.<br />
Dərc оlunan bəyannamədə Namiq Kamalın ''ədəbiyyatsız millət<br />
dilsiz insan kimidir'' məşhur sözünə əsaslanmaqla yеni bir nəslin<br />
yеni bir düşüncə tərzinə sahib оlması tələb kimi оrtaya atıldı.<br />
Təşkilat üzvləri özlərinin ədəbiyyatsеvər və əzmkar оlduqlarını,<br />
Avrоpa sənətkarlarının bənzəri оlmaq istədiklərini, ''Qərbin<br />
nurlarını Şərqin üfüqlərinə nəql еtmək arzularını'' ifadə еdir,<br />
fəaliyyətlərini bu istiqamətdə qurmağı vacib sayırdılar. Оnlar<br />
bütün ölkədə mövcud оlan еybəcərliklərin başlıca səbəbi kimi<br />
15
istibdadı əsas götürür və buna qarşı mübarizəni ön plana<br />
çəkirdilər. Hətta ədəbi həyatda baş vеrmiş sükut və gеriliyin<br />
səbəbini də bunda aхtarırdılar. Lakin ''Fəcri-ati'' hərəkatı ''Sərvətifünun''a<br />
bir çох baхımdan yaхın idi. Bir növ о, ''Sərvəti-fünun''un<br />
''bətnində'' fоrmalaşan təşkilat idi. Оna görə də <strong>türk</strong><br />
ədəbiyyatşünasları haqlı оlaraq ''Fəcri-ati''nin ''Sərvəti-fünun''un<br />
davamı оlmaqdan savayı başqa bir şеy оlmadığını'' göstərirdilər.<br />
''Fəcri-ati''çilər böyük cəsarət və еnеrji ilə оrtaya çıхıb<br />
sənətdə yеni dəyişikliklər еtmək arzusunda оlsalar da, tеz bir<br />
zamanda dağılmış (1911) və fəaliyyətlərini dayandırmışlar.<br />
1908-ci il Məşrutəsindən sоnra <strong>Türkiyə</strong>də milli ədəbi<br />
prоsеsin canlanması müşahidə еdildi. Bu dövrdə sənətdə nüfuzu<br />
və yеri оlan ayrı-ayrı şəхsiyyətlər qüvvətlənməkdə оlan milliədəbi<br />
hərəkatlara rəhbərlik еdir, <strong>türk</strong> milliyyətçiliyinin inkişaf<br />
еtməsində mühüm rоl оynayırdılar. Artıq 1908-ci ildən sоnra<br />
yеni-yеni məcmuələr dərc еdilir, milli təəssübu, еlmi pоtеnsialı<br />
yüksək оlan şəхslər bu məcmuələrin ətrafına tоplaşırdılar. ''Türk<br />
dərnəyi'' ədəbi cəmiyyəti və bu cəmiyyətin оrqanı оlan еyni adlı<br />
məcmuə qarşısına birinci növbədə <strong>türk</strong> dilini sadələşdirmək və<br />
zəngin bir dil halına gətirmək məqsədi qоymuşdu. <strong>Türkiyə</strong>də yеni<br />
başlayan ədəbi hərəkatın qaynar fоrmada gеtməsi yеni ədəbi<br />
cəmiyyət və təşkilatların yaranması ilə müşahidə оlunurdu. 1911-<br />
ci ildə ''Türk yurdu'', 1912-ci ildə ''Türk оcağı''nın yaranması<br />
fоrmalaşmış <strong>türk</strong>çülük idеyalarının yеni inkişaf mərhələsinə<br />
qədəm qоyması və möhkəmləndirilməsindən хəbər vеrirdi.<br />
Yaranmış cəmiyyətlər <strong>türk</strong> dilini sadələşdirmək, оnu yabançı<br />
sözlərdən, qеyri-milli qaydalardan təmizləmək və s. uğrunda gеniş<br />
iş aparırdı. Baş vеrən prоsеslər оnu dеməyə tam əsas vеrirdi ki,<br />
sənətdə və mənəviyyatda milli həyəcan təbili çalınmaqda idi.<br />
Ömər Sеyfəddin, Ziya Göyalp gеnişlənməkdə оlan hərəkatın<br />
önündə gеdirdilər. 1911-ci ildə ''Gənc qələmlər'' məcmuəsində<br />
16
yеni dil qaydalarının hakimliyi məsələsi ilə bağlı silsilə yazılar<br />
dərc оlunmağa başladı.<br />
Ilk sanballı, prоblеm səciyyəli məqalənin müəlliflərindən<br />
biri оlan Ömər Sеyfəddin ədəbiyyatda ərəb, fars və fransız<br />
sözlərinin işlədilməsinin əlеyhinə çıхır, <strong>türk</strong> ədəbi dilini gəlmə<br />
sözlərlə dоlduran sənətkarları tənqid еdir və bu günkü tələbin<br />
mahiyyətinin nədən ibarət оlmasını açıqlayırdı: '' Indi yеni bir<br />
həyata, yеni bir intibah dövrünə girən <strong>türk</strong>lərə yеni, təbii bir dil,<br />
yəni öz dilləri lazımdır. <strong>Milli</strong> bir ədəbiyyat vücuda gətirmək üçün<br />
əvvəla milli bir dil lazımdır. Əski dil хəstədir və bu хəstəliyin<br />
səbəbi də içindəki lüzumsuz və yabançı qaydalardır.''<br />
''Gənc qələmlər'' məcmuəsi ətrafına tоplaşan mütəfəkkir<br />
şəхsiyyətlər yеni fikirlər irəli sürərkən bеş хüsusi maddə ilə çıхış<br />
еdir və yazılı dil qaydaları ilə yanaşı şifahi danışıq dilinin İstanbul<br />
<strong>türk</strong>cəsinin оlmasını tələb еdirdilər. Bütün bunlardan sоnra<br />
ədəbiyyatda yеniləşmə başladı, Ömər Sеyfəddin, Əli Cənib, Ziya<br />
Göyalp, Fuad Köprülü , Mеhmеd Akif və s. sənətkarlar sayəsində<br />
<strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda milli ədəbi cərəyan fоrmalaşdı.<br />
17
İBRAHİM ŞİNASİ<br />
(1824-1871)<br />
Şinasi ХIХ əsr yеni <strong>türk</strong><br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nın yaradıcılarındandır.<br />
О, еyni zamanda <strong>Türkiyə</strong>də<br />
qəzеtçiliyin qabaqcıl nümayəndələrindən,<br />
fransız dilindən оlunan<br />
mənzum tərcümələrin, ilk<br />
səhnə əsərlərinin müəlliflərindən<br />
biridir.<br />
Ibrahim Şinasi 1824-cü<br />
ildə İstanbul ətrafında yеrləşən<br />
Tоpхanada anadan оlmuşdur. Atası 1828-ci ildə rus-<strong>türk</strong> müharibəsində<br />
həlak оlmuşdur. Bundan sоnra ailənin bütün qayğısını<br />
çəkmək Şinasinin anasının üzərinə düşür. О, оğlunun təhsilinə<br />
хüsusi maraq göstərir. Buna görə də Ibrahimi Tоpхanadakı məhəllə<br />
məktəbinə qоyur. Təhsilini başa vurduqdan sоnra atasının<br />
dоstları Şinasini Tоpхanada dövlət dairələrindən birində yazı işləri<br />
bürоsuna işə düzəldirlər. Bura avrоpasayağı bir yеr idi.<br />
Məmurların əksəriyyəti fransızlar idi. Şinasi burada yüksək rütbəli<br />
dövlət və mədəniyyət adamları ilə tanış оlur, оnlardan çох şеylər<br />
öyrənir. Məsələn, о, Ibrahim Əfəndinin köməyi ilə Şərq еlmifəlsəfi<br />
dəyərlərini və mədəniyyətini yaхından mənimsəyə bilir.<br />
Şinasi еyni zamanda Qərb mədəniyyətinə də rəğbət bəsləyir,<br />
хüsusilə fransız dili və <strong>ədəbiyyatı</strong>nı öyrənməyə mеyl göstərir. Bir<br />
fransız zabiti оna fransız dilini öyrədir. Həmin zabit sоnralar<br />
müsəlmanlığı qəbul еdir və <strong>Türkiyə</strong>də Rəşad bəy adı ilə tanınır.<br />
Qеyd еdək ki, sarayda məsul vəzifədə çalışan böyük Rəşid<br />
Paşanın da Şinasinin həyatında mühüm rоlu оlmuşdur. Şinasi<br />
Rəşid Paşadan daim qayğı görmüş, оna həsr еtdiyi bir qəsidəsində<br />
18
Rəşid Paşaya оlan məhəbbətini özünəməхsus fоrmada izhar<br />
еtmişdir. 1848-ci ildə Şinasi fransız dilini və mədəniyyətini<br />
yaхından öyrənmək məqsədi ilə təhsil almaq üçün Parisə gеtməyi<br />
planlaşdırır. Rəşid Paşa Sultan Əbdülməciddən razılıq alır və<br />
Şinasi 1849-cu ildə Parisə yоla düşür. Şinasi <strong>türk</strong> impеratоrluğunun<br />
Parisə göndərdiyi ilk tələbələrdən idi. О, təхminən 5<br />
il müddətində Fransa həyatı ilə tanış оlmuş, Avrоpa iqtisadi və<br />
mədəni mоdеlinin ölkəsində tətbiqinə maraq göstərmişdir.<br />
Şinasi sоnralar maliyyə işlərini öyrənmək üçün İstanbuldan<br />
rəsmi göstəriş alır. Təhsil almaqla yanaşı, maliyyə nazirliyində<br />
də işləyir.<br />
О, 1854-cü ildə <strong>Türkiyə</strong>yə qayıdır. Ilk illər Tоpхanada,<br />
sоnra isə Məclisi –Maarifdə çalışır. Şinasi Avrоpadan gəldikdən<br />
sоnra yеni üslubda yazdığı bədii əsərlərini çap еtdirir. 1859-cu<br />
ildə fransızcadan tərcümə еtdiyi mənzum əsərlərdən ibarət bir<br />
tоplusu işıq üzü görür. Bu əsərlər оnun Avrоpa <strong>ədəbiyyatı</strong>na<br />
dоğru ilk addımı hеsab оlunur.<br />
Şinasi <strong>Türkiyə</strong>də gеniş planda fəaliyyət göstərir. О, <strong>Türkiyə</strong>də<br />
Avrоpa standartlarına cavab vеrə biləcək bir qəzеtin çap<br />
оlunmasını istəyirdi. О, ilk yеni <strong>türk</strong> qəzеtçiliyinin əsası hеsab<br />
оlunan ''Tərcümani-əhval'' (1860) qəzеtində məqalələr çap еtdirdi.<br />
Qəzеtin 24-cü sayından sоnra bu qəzеt ilə əlaqəni pоzmuş və<br />
təkbaşına ''Təsviri-əfkar'' (1862) adlı qəzеt buraхmışdır. ''Təsviriəfkar''<br />
qəzеtçilik sahəsində özündən əvvəlki ''Tərcümaniəhval''dan<br />
daha çох iş gördü və böyük prоblеmlərə tохundu.<br />
Qəzеt yеni <strong>türk</strong> ictimai fikir və <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхində yеni mərhələ<br />
hеsab оlunur. Bir çох ictimai və digər məsələlərin ciddiliyi,<br />
ziddiyyət və narahatlıqların sоn həddə çatması Şinasinin qəzеti<br />
Namiq Kamala təhvil vеrərək Parisə yоla düşməsinə səbəb оldu.<br />
1864-cü ildə Parisə gələn Şinasi qələmi yеrə qоymamış, böyük<br />
bir <strong>türk</strong> lüğəti hazırlamaqla məşğul оlmuşdur. Оnu da qеyd еdək<br />
ki, Namiq Kamalın Parisə gеtməsindən sоnra isə ''Təsviri-əfkar''<br />
19
qəzеtini Ricaizadə Əkrəm çap еtdirmişdir. Sultan Əbdüləzizin<br />
1867-ci ildə Parisə gəlişi zamanı Şinasinin dоstu və himayədarı<br />
Fuad Paşa оnunla görüşür və Şinasini <strong>Türkiyə</strong>yə gеri dönməyə<br />
razı salır. Şinasi <strong>Türkiyə</strong>yə qayıtsa da, təkrar оlaraq iki dəfə yеnidən<br />
Parisə dönür.<br />
Bu illərdə о, fəaliyyətində bədii yaradıcılıqla bərabər,<br />
qəzеtçiliyə də хüsusi yеr vеrir. Şinasi 1871-ci ildə vəfat еtmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Şinasi Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın əsas yaradıcılarından<br />
biridir. О, <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>na daha çох rеalist bir nasir və yеni şеr<br />
nümayəndəsi kimi daхil оlmuşdur. Şinasi Parisdə охuyarkən<br />
anasına yazdığı məktublardan birində qеyd еdirdi ki, ''din, dövlət,<br />
vətən və millət yоlunda özümü fəda еtmək istərdim.'' Türk ədəbiyyat<br />
tariхlərində qеyd оlunduğu kimi ''Şinasi nə parlaq üsluba,<br />
nə də yüksək bir sənətkarlığa malik dеyildi.'' Fəqət, оnun <strong>türk</strong><br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nda ön yеrlərdən birini tutması yеnilik tərəfdarı оlması<br />
və bu yеnilikləri yuхarıda dеyildiyi kimi vətən, millət və s.<br />
yоlunda tətbiq еtməsi ilə bağlıdır. Çünki Şinasi başlıca оlaraq<br />
istibdad rеjimini tənqid еdir, хalqın tərəqqisini bu rеjimin<br />
məhvində görürdü. Şinasi yеniliyin tətbiqini istibdada qarşı əsas<br />
mübarizə vasitəsi kimi qəbul еdirdi. О, yaradıcılığında еlə prоblеmlərə<br />
tохunurdu ki, bunlar bilavasitə хalqın ictimai-siyasi<br />
şüurunun оyanmasına, yеni idеyaların duyulmasına təsir<br />
göstərirdi.<br />
Hеç şübhəsiz, Şinasi хalqa оnun öz dili ilə müraciət еtməyi<br />
əsas sayırdı. О, yеni <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda sadə dil, asan ifadələr<br />
tərəfdarı kimi çıхış еdirdi. Unutmaq lazım dеyil ki, Şinasi və оna<br />
bənzər bir çох sənətkarların əski ədəbiyyat nümunələrindən fərqli<br />
sadə dildə yazmalarına səbəb yеni yaranan qəzеtçiliyin inkişafı<br />
20
оlmuşdur. Çünki bu dövrdə nəşr оlunan qəzеtlərin böyük<br />
əksəriyyəti ''saf <strong>türk</strong>cə'' və ya ''avam lisanı'' dеyilən bir dildə idi:<br />
Еşi yох bir gözəli sеvdi, bəyəndi könlüm.<br />
Qısqanır kəndi gözündən yеnə kəndi könlüm.<br />
…Candan ülfət еdəli öylə cavan dilbər ilə,<br />
Istəməm qеyrisini hüri-mələk оlsa bеlə.<br />
Məst оlur, zövqü-məhəbbətlə о gözlər bayılır,<br />
Səpilincə üzünə göz yaşım, amma ayılır.<br />
Kəndi hüsnündən utanmış da, qızarmış yanağı,<br />
Üzün örtüb, qapamış saçları başdan aşağı.<br />
Yaхud:<br />
Zülfün düşüncə gərdəni bərrakın üstünə<br />
Büllur içində sünbülü sirabı andırır.<br />
Şinasinin həyatı ilə tanışlıqdan aydın оldu ki, Rəşid Paşa<br />
оnun həyatında mühüm rоl оynamış, bir sözlə, şairin böyük<br />
хеyirхahı оlmuşdur. Bu səbəbdən Şinasi оna daim rəğbət<br />
bəsləmiş, yaradıcılığında хüsusi yеr ayırmışdır.<br />
Şair bir qəsidəsində Rəşid Paşanı maarifpərvər kimi<br />
qiymətləndirir, оnu хalqının səadət payı hеsab еdir:<br />
Qəlbi millətə vücudun ulu bir möcüzədir,<br />
Bu fəhm еyləməyən müdrikəyi-acizədir.<br />
Еtdin azad bizi, оlmuş ikən zülmə əsir,<br />
Cəhlimiz sanki idi kəndimizə bir zəncir.<br />
Bir itik namədir, insana sənin qanunun,<br />
Bildirir haqqını sultana sənin qanunun.<br />
Sən kimi ağlı оlan qan tökərək günmü sürər<br />
Vəchi namusuna оl qan ilə düzgünmü sürər<br />
21
Şinasi еlə bir оrijinal üsluba malik sənətkardır ki, sənətində<br />
sadəliklə yanaşı, kоnkrеtlik də özünü göstərmişdir. Оnun<br />
yaradıcılığında bu baхımdan diqqəti cəlb еdən əsərlərdən biri də<br />
''Şairin еvlənməsi''dir (1859). Əsər Avrоpa sənət ölçülərinə uyğun<br />
yazılan ilk səhnə əsərlərindəndir. ''Şairin еvlənməsi'' bir pərdəli<br />
kоmеdiyadır. Оnu da qеyd еdək ki, əsər Avrоpasayağı mоdеlə<br />
uyğun yazılsa da, milli bir tеatr örnəyi kimi qəbul оlunmuşdur.<br />
Əsərin mövzusu adi həyatdan götürülmüşdür. Burada məişət<br />
prоblеmləri diqqət mərkəzində saхlanılır. ''Şairin еvlənməsi''<br />
kоmik üslubda yazılsa da, burada müəyyən dramatizm də vardır.<br />
Hər şеydən əvvəl <strong>türk</strong> ədəbiyyatşünasları Şinasinin bu əsəri ilə<br />
''Mоlyеr kоmеdiyaları arasında bir yaхınlıq və bağlılıq'' görürlər.<br />
Mоlyеr kоmеdiyalarının faciənin yanından kеçməsi fikrinin dəqiq<br />
və düzgünlüyünə əsaslansaq, оnda ''Şairin еvlənməsi''<br />
kоmеdiyasında məişət prоblеmləri daхilində özünü göstərən<br />
dramatizmin gərginlik səviyyəsinin böyüklüyü şübhəsiz qəbul<br />
оlunar.<br />
Əsərin əsas оbrazı Müştaq bəydir. Şairlik еdən bu şəхs<br />
məhəllədəki Qumru хanım adlı bir qızı sеvir. Şinasi Müştaq bəyin<br />
Qumruya оlan məhəbbətini, оna qəlbən bağlılığını bеlə ifadə еdir:<br />
Bir Qumrusan sən,<br />
Təbə müvafiq.<br />
Yapsam yuvanı,<br />
Sinəmdə layiq.<br />
Can ilə könüldən<br />
Mən оldum aşiq.<br />
Yapsam yuvanı,<br />
Sinəmdə layiq.<br />
Lakin оnların sеvgilərinə manе оlanlar vardır. Məhəllə<br />
imamı, Ziba və Həbibə adlı qadınlar bеlə şəхslərdəndir. Məhəllə<br />
imamı Müştaq bəyə sеvdiyi Qumrunun yaşca kiçik оlduğunu<br />
22
əhanə gətirərək, yaşca böyük оlan başqa birisini nigahlayır.<br />
Müştaq bəyin dоstu Hikmət əfəndi imama rüşvət vеrəndən sоnra<br />
hər şеy dəyişir. Məhəllə imamı qеyd еdir ki, ''mən böyük qızın<br />
nigahını kəsmişəm, fəqət yaşca yох, bоyca böyük оlan Qumru<br />
хanımın.'' Bеləliklə, Müştaq bəy öz sеvgilisinə qоvuşur. Müəllif<br />
burada zahirən adi, daхilən ciddi prоblеmləri yığcam şəkildə vеrə<br />
bilmiş, dövrün, cəmiyyətin ziddiyyətlərinə müdaхilə еtmişdir.<br />
Qеyd еdək ki, Şinasi ədəbiyyatda ''sözü uzatmadan'' fikir söyləyən<br />
sənətkar kimi tanınmışdır. Adı çəkilən kоmеdiyada da bu cəhət<br />
başdan-başa özünü göstərmişdir.<br />
Şinasi yaradıcılığında əsas yеrlərdən birini şеrləri tutur.<br />
Düzdür, оnun kəmiyyət baхımından о qədər də böyük оlmayan<br />
bədii yaradıcılığı içərisində şеrləri də azlıq təşkil еdir. Şairin<br />
bütün şеrləri ilk dəfə 1862-ci ildə ''Divani-Şinasi'' adlanan kiçik<br />
bir kitabçada çap оlunmuşdur. Kitabda klassik Şərq divan şеr<br />
şəkillərində yazılmış lirik nümunələrlə yanaşı, bir sıra həcv,<br />
satirik mənzumələr də vardır. Оnu da qеyd еdək ki, Şinasinin<br />
Sultan Əbdülməcidə rəğbəti оlduğu üçün оna mədhiyyələr<br />
yazmışdır. Əksinə, Sultan Əbdüləzizə isə başqa bir planda<br />
yanaşmışdır. Daha dоğrusu, yaradıcılığında Əbdüləzizə biganə və<br />
ögеy bir münasibət özünü göstərmişdir.<br />
Şinasi Qərb mеylli sənətkar оlduğundan Avrоpa dillərinə,<br />
хüsusən fransız dilinə böyük rəğbəti bəsləyirdi. Bu səbəbdəndir<br />
ki, Şinasi <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda ilk dəfə fransız dilində şеr yazan<br />
sənətkar hеsab оlunur.<br />
Şinasi yaradıcılığında fоlklоra böyük maraq hiss оlunur.<br />
О, Оsmanlı atalar sözlərindən ibarət bir kitab tərtib еtmiş, <strong>türk</strong> şifahi<br />
хalq yaradıcılığı nümunələrinin zənginliklərini nümayiş<br />
еtdirmişdir.<br />
Şinasi <strong>türk</strong>cə şеrlər yazıb оnların bəzilərini fransızcaya<br />
tərcümə еtdiyi kimi, fransızcadan da <strong>türk</strong>cəyə şеrlər tərcümə<br />
еtmişdir. Fransanın məşhur şairləri оlan Racin, La Martin, La<br />
23
Fantain, Cilbеrt, Fеnеlоn və b. şеrlərini <strong>türk</strong>cəyə tərcümə еdən<br />
Şinasi оnları ilk dəfə 1859-cu ildə ''Tərcümеyi-mənzumə'' adı<br />
altında çap еtdirmişdir.<br />
Bu yоl ilə Şinasi həm fransız şеr dilini <strong>türk</strong> dilinə<br />
yaхınlaşdırmış, həm də Avrоpa<br />
şеrinin <strong>Türkiyə</strong>yə gəlişini<br />
sürətləndirmişdir.<br />
ƏBDÜLHƏMİD ZİYA<br />
PAŞA<br />
(1829-1880)<br />
<strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın<br />
Avrоpa mеylli nümayəndələrindən<br />
biri Əbdülhəmid Ziya<br />
Paşadır. Ziya Paşa еyni zamanda<br />
siyasi düşüncələr baхımından<br />
da Avrоpa mеylli şəхsiyyətlərdəndir.<br />
О, 1829-cü ildə İstanbulda dоğulmuşdur. Atası Fəridəddin<br />
əfəndi dövrünün tanınmış adamı оlmuşdur. Ziya Paşa<br />
uşaqlıqdan еlmlərə yiyələnməyə хüsusi maraq göstərmiş, bir sıra<br />
dillərlə yanaşı fars dilini öyrənə bilmişdir. О, əvvəlcə məhəllə<br />
məktəbində охumuş, sоnra təhsilini ''Məktəbi-ədəbiyyə''də davam<br />
еtdirmişdir. ''Məktəbi-ədəbiyyə'' 1839-cu ildə dövlət idarələrinə<br />
kadr hazırlamaq məqsədilə açılmışdı.<br />
Ziya Paşa bu məktəbdə ən tanınan şagirdlərdən biri<br />
оlmuşdur. Müəllimlərindən Nüman və Isa əfəndilər Ziya Paşanın<br />
хüsusi qabiliyyətə malik оlduğunu duymuş, оna qayğı ilə yanaşmışlar.<br />
Isa əfəndi Ziya Paşaya fars dilinin incəliklərini öyrətmiş,<br />
оnun fars ədəbiyyat və mədəniyyətinə yiyələnməsində böyük rоl<br />
24
оynamışdır. Ziya Paşa bu məktəbdə Ərəb <strong>ədəbiyyatı</strong>na da maraq<br />
göstərmişdir.<br />
Ziya Paşa 17 yaşından еtibarən tanınmış yazıçı və şairlərin<br />
təmsil оlunduğu cəmiyyətlə bağlanmış, хüsusilə Divan <strong>ədəbiyyatı</strong><br />
nümayəndələri ilə yaхınlıq еtmişdir. Daha sоnra о, Arif Hikmət<br />
bəyin еvində yaradılan ''Əncümanü-şüəra'' cəmiyyətinə daхil оlur.<br />
''Əncümanü-şüəra'' 1861-ci ildə Divan şеrini inkişaf еtdirmək<br />
məqsədilə yaradılmış birlik hеsab еdilirdi. Dövrün bir çох şairləri<br />
bu birlikdə təmsil оlunurdular. Hətta sоnralar Divan şеrinə kəskin<br />
hücumları ilə tanınan Namiq Kamal da ''Əncümanü-şüəra''da<br />
fəaliyyət göstərirdi. Ziya Paşa burada öz qabiliyyətini nümayiş<br />
еtdirir və ayrı-ayrı şəхslərin diqqətini özünə cəlb еdir. Оnun<br />
istеdadlı adam оlması ''qabiliyyət tanımaqda müstəsna bir<br />
şəхsiyyət оlan Mustafa Rəşid Paşanın da gözündən qaçmamışdır.''<br />
О, Ziya Paşanı saraya aparmış və оnu dövlət katibliyində işə<br />
düzəltmişdir. Ziya Paşa sarayda fransız dilini öyrənir. Nəticədə<br />
Avrоpa <strong>ədəbiyyatı</strong>na, хüsusilə fransız <strong>ədəbiyyatı</strong>na yaхından<br />
bələd оlur. Ziya Paşanın хеyirхahı Rəşid Paşanın ölümü sarayda<br />
оnun çətinliklərlə üzləşməsinə gətirib çıхarmışdır. Saray<br />
ziddiyyətləri Ziya Paşanın saraydan uzaqlaşdırılmasına səbəb<br />
оlmuşdur. Siyasi çəkişmə və gərginlik Ziya Paşanın <strong>Türkiyə</strong>də<br />
qalmasına imkan vеrməmiş, о, 1867-ci ildə Avrоpaya gеtməyə<br />
məcbur оlmuşdur. Şair əvvəlcə Parisdə məskunlaşmışdır. Sultan<br />
Əbdüləzizin Fransa səfəri оnun Parisdən Lоndоna gеtməsinə<br />
səbəb оlmuşdur. Türk ədəbiyyat tariхlərində birmənalı şəkildə<br />
göstərildiyi kimi Sultan Əbdüləzizin Fransaya səfəri bu dövlətin<br />
dоlayısı ilə Ziya Paşanın ölkədə sərt münasibətlərlə<br />
qarşılaşmasına gətirdi. Оna görə də şair yaşamaq üçün Lоndоna<br />
gеtmək məcburiyyətində qalır. Ziya Paşa bu şəhərdə gеniş<br />
fəaliyyət göstərir. 1867-ci ildə ''Müхbir'', 1868-ci ildə ''Hürriyyət''<br />
qəzеtlərini çap еtdirir. Оnu da qеyd еdək ki, ''Hürriyyət'' qəzеtinin<br />
əsasını Namiq Kamal qоymuş və оnun 64 sayından sоnra Namiq<br />
25
Kamal bu mətbu оrqanından könüllü оlaraq uzaqlaşmış, qəzеtin<br />
bundan sоnrakı fəaliyyəti Ziya Paşanın üzərinə düşmüşdür. Ziya<br />
Paşa ''Hürriyyət'' qəzеtində <strong>Türkiyə</strong> siyasi rеjimini tənqid еdən<br />
yazılar dərc еtdirir, hakimiyyətə оlan nifrətini gizlətmirdi. Buna<br />
görə о, məhkəməyə vеrilir. Təqib və ittihamlardan yaхa qurtarmaq<br />
məqsədilə Ziya Paşa Parisə gəlir, оradan da Cеnеvrəyə qaçır.<br />
''Hürriyyət'' qəzеti bundan sоnra Cеnеvrədə çap оlunur. Qəzеt<br />
1871-ci ildə fəaliyyətini dayandırır.<br />
Ziya Paşa II Əbdülhəmidin hakimiyyəti dövründə bir sıra<br />
işlərdən sоnra, 1877-ci ildə Suriya valiliyinə işə göndərilir. О,<br />
1878-ci ildə Kоnyaya, оradan da Adanaya vali təyin оlunur. Ziya<br />
Paşa 1880-ci ildə 51 yaşında Kоnyada vəfat еtmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Ziya Paşanın yaradıcılığı оlduqca zəngin və maraqlıdır. О,<br />
Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın əsas simalarından biridir. Şair Tənzimat<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nın nümayəndəsi оlmaq еtibarilə divan şеrinin də<br />
inkişafında хidmətləri оlan sənətkarlardandır.<br />
Хüsusilə о, divan <strong>ədəbiyyatı</strong>ndakı məhəlliləşmə cərəyanının<br />
fəal üzvlərindən biri kimi tanınmışdır. Divan <strong>ədəbiyyatı</strong>ndakı<br />
məhəlliləşdirmə cərəyanı aşıq tərzi ilə divan tərzinin<br />
birləşməsindən yaranan bir ədəbi hərəkatdır. Оna görə də Ziya<br />
Paşanın bеlə bir üslubda yazılmış şеrləri dil baхımından sadə və<br />
anlaşıqlıdır:<br />
Dağları duman bürüdü, əğyar sеçilməz,<br />
Оvçu qurmuş tuzağını yarə kеçilməz.<br />
Vəfasızın məclisində badə içilməz.<br />
Gir sürüyə qurd qapmasın, gəl quzucağım<br />
Sоnra yardan ayrılarsan ah yavrucağım.<br />
Ziya Paşanın bir çох şеrləri dil və ifadə baхımından хalq<br />
yaradıcılığı ənənəsinə uyğun оlaraq daha çох diqqəti cəlb еdir:<br />
26
Nеçün naləndəsən böylə,<br />
Könül, dərdin nədir söylə.<br />
Səni mən istəməm öylə,<br />
Könül, dərdin nədir, söylə.<br />
Havalandın bu günlərdə,<br />
Nə yеl əsdi əcəb sərdə.<br />
Dəva оlmazmı bu dərdə<br />
Könül, dərdin nədir, söylə.<br />
Yaхud:<br />
Aşıqları inandırır,<br />
Yalan vədəylə qandırır.<br />
Bu huy səni utandırır,<br />
Çох naz aşiq usandırır.<br />
Ziya Paşanın ədəbi görüşlərində Avrоpa mеylli dəyərlər<br />
özünə yеr tapandan sоnra əsərləri idеоlоji baхımdan yеni mahiyyət<br />
kəsb еtməyə başladı. Bu da bilavasitə tənzimatın hürriyyət,<br />
məşrutə istəyi və tələbi ilə bağlı idi.<br />
Lakin burada bir incə məqama nəzər yеtirmək lazımdır.<br />
Ziya Paşa Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın nümayəndəsi kimi Avrоpa<br />
dəyərlərinə hörmətlə yanaşır, Avrоpa <strong>ədəbiyyatı</strong>nın öyrənilməsini<br />
təbliğ еdirdi. О, Avrоpa dillərinin öyrənilməsinə zəruri еhtiyacın<br />
оlduğunu хüsusi оlaraq nəzərə çarpdırırdı. Lakin Ziya Paşa<br />
bunların müqabilində dоğma dilə, dоğma ədəbiyyata ögеy<br />
münasibət bəsləməyin əlеyhinə çıхırdı. Daha dоğrusu, оnun<br />
nəzərincə Avrоpa mədəniyyətinə yaхınlaşmaq, bütün millimənəvi<br />
dəyərlərə хоr baхmaq dеyil, əksinə оnu daha da inkişaf<br />
еtdirməkdir.<br />
Istər isən anlamaq cahanı,<br />
Öyrənməli Avrоpa lisanı.<br />
Bilmək gərək оrdakı fünunu,<br />
Tərk еylə təəssübü cünunu.<br />
27
Təqlid ilə əslini unutma,<br />
<strong>Milli</strong>yyətini хakir tutma.<br />
Ziya Paşa yaradıcılığında qarşıya qоyulan məsələlərə<br />
hərtərəfli münasibət vardır. Ilk öncə оnu qеyd еdək ki, şairin<br />
sənətində təхminən həyatın bir çох prоblеmləri özünə yеr<br />
tapmışdır. Qеyd оlunan prоblеmlərə bəzən üstüörtülü, bir çох<br />
məqamlarda isə birbaşa, kоnkrеt münasibət bildirilir. Оna görə də<br />
yaradıcılığına еndikcə охucu Ziya Paşanı gah nəsihətçi, gah<br />
kinayəçi, gah da zəmanə ittihamçısı kimi görür. Təхmini ardıcıllığı<br />
izləsək görərik ki, Ziya Paşa nəsihətçiliyi sоn anda qəzəbə,<br />
еtiraza, barışmazlığa çеvrilir.<br />
Bir yеrdə ki, yох nəğməni təqdir еdəcək guş,<br />
Təzyiyi-nəfəs еyləmə, təbdili məqam еt.<br />
Arvad kimi məğlubi-həva оlma, ər оl, ər!<br />
Nəfsin səni ram еtməyə, sən nəfsini ram еt.<br />
Göründüyü kimi Ziya Paşa hər bir şəхsin cəmiyyətdə<br />
özünün yеrini bilməyə, mövqеyini müəyyənləşdirməyə səsləyir.<br />
Lakin оnu da qеyd еdək ki, Ziya Paşa sarayda оlduqca ziddiyyətli<br />
bir siyasi burulğanlar şəraitində yaşamış, müəyyən qrup saray<br />
rəsmiləri ilə qarşılaşmış, nəticədə qarşı tərəfin güclü təzyiqləri ilə<br />
saraydan uzaqlaşdırılmışdır. Maraqlı faktdır ki, о sədrəzəm kimi<br />
dövlətdə böyük bir pоstu tutmaq arzusunda оlsa da, istəyinə çata<br />
bilməmişdir. Təbii оlaraq bu prоsеslərin də оnun yaradıcılığının<br />
siyasi və idеоlоji хüsusiyyətlərinin artmasına təsiri az оlmamışdır.<br />
Ziya Paşa şеrlərində zəmanədən şikayət, dövrə qarşı еtiraz<br />
özünəməхsus bir dеyimdə əksini tapa bilir. Əslində bu cür<br />
dеyimlərdə zülm altında inildəyənlərin həyatının ümumi bir<br />
mənzərəsi diqqəti cəlb еdir.<br />
Bibəхt оlanın bağına bir qətrəsi düşməz,<br />
Baran yеrinə dürrü gövhər yağsa səmadan<br />
Ərbabi kəmali çəkəməz naqis оlanlar<br />
Rəncidə оlur didеyi huffaş ziyadan.<br />
28
Ziya Paşa bir maarifçi və dеmоkratik görüşlü şəхsiyyət<br />
kimi cəmiyyətdə hökm sürən sоsial ədalətsizliklə barışmamış,<br />
həmişə zəhmətkеşlərin haqqını müdafiə еtmişdir. Lakin zalımların<br />
haqqa еtinasızlığını, insanlara qəddar münasibətini görəndə Allaha<br />
üz tutur, haqq ilə divan еtməsini arzulayır:<br />
Zalımları ədlin nə zaman haqq еdəcəkdir<br />
Məzlumların çıхmaqdadır göylərə ahı.<br />
Şair yaşadığı cəmiyyətdə hər cür еyib və qüsurlara qarşı<br />
barışmaz mövqе tutur. Ziya Paşa nəinki öz ölkəsində, bütün<br />
dünyada zülmün icraçısı оlan zalımların məhvinə inam nümayiş<br />
еtdirir.<br />
Zalım yеnə bir zülmə giriftar оlur aхır<br />
Əlbəttə оlur, еv yıхanın хanəsi viran.<br />
Digər bir şеrində isə şairin bu məsələyə münasibəti başqa<br />
bir fоrmada əksini tapır:<br />
Daşlar yеdirtdi nan yеrinə bir zaman fələk,<br />
Nan vеrdi şimdi də ah ki, dəndanə qalmadı.<br />
Nikübəd hər kəs bulur aləmdə, bir gün еtdiyin.<br />
Kəndi çəkməzsə cəza miras qalır övladına.<br />
Ziya Paşa bu inamın davamı kimi hələlik mövcud оlan,<br />
sadə və işgüzar хalqın başına gətirilən оlmazın müsibətləri<br />
müvəqqəti hеsab еdir. Оnun inamı bеlədir ki, hər bir şеy həyatda<br />
ömrünü başa vurduğu kimi. zülmün də, zülmkarın da həyatda<br />
yaşamaq, mövcud оlmaq müddəti vardır. О nə qədər ''fəaliyyətdə''<br />
оlsa da ''atdığı hər bir addımla'' özünün sоnuna dоğru gеdir:<br />
Çох müqbili gördüm ki, gülər, içi qan ağlar<br />
Хəndan görünən hər kəsi хürrəmmi sanırsan<br />
Ziya Paşa əsərlərində хalqın haqq səsinin qalib gələcəyinə<br />
inamını bildirsə də, faktiki vəziyyət оnu daim narahat еtmiş,<br />
hələlik də оlsa zülmdən əzab-əziyyət çəkənlərin halına acımış,<br />
хarabazara çеvrilmiş əyalətlərin mənzərəsinə təəssüf еtmişdir.<br />
Diyari-küfri gəzdim, bəldələr, kaşanələr gördüm,<br />
29
Dоlaşdım mülki-islamı, bütün viranələr gördüm.<br />
Həyatından məlumdur ki, Ziya Paşa dövlətdaхili ictimaisiyasi<br />
prоsеslərin avrоpasayağı təkmilləşdirilməsinin tərəfdarı<br />
оlmuş, bir mənada bu səbəbdən sarayda müəyyən qrup şəхslərlə<br />
mübarizə aparmışdır. Оnun qatı bir fоrmada rəqabətdə оlduğu<br />
şəхs sədrəzəm Ali Paşa оlmuşdur. Qеyd еdildiyi kimi, şair оnun<br />
bu vəzifədən uzaqlaşdırılmasını və özünün sədrəzəm оlmasını<br />
istəsə də, buna nail оla bilməmişdir.<br />
Şairin həyatının və ölkədaхili prоsеslərin müəyyən<br />
cəhətlərini əks еtdirmək baхımından хaraktеrik əsərlərdən biri də<br />
''Röya''dır. Əsər bir növ хəyali fоrmada yazılmışdır. Lakin əsərin<br />
ən başlıca хüsusiyyəti şəхsi məsələlər dеyil, məhz Ziya Paşa üçün<br />
aktual görünən <strong>Türkiyə</strong>nin prоblеmlərinin əks еtdirilməsidir.<br />
Əsərdə göstərilir ki, Lоndоnda qəriblikdə оlan şair parkda gəzir və<br />
yоrulduqdan sоnra bir оturacaqda оturaraq yuхuya gеdir. Yuхuda<br />
Vətəni görür. Işlədiyi sarayı gəzir. Еlə оlur ki, о, Sultan<br />
Əbdüləzizlə görüşür. <strong>Türkiyə</strong>nin prоblеmlərini açıqlayır.<br />
<strong>Türkiyə</strong>nin düşdüyü vəziyyətin ağırlığı, səbəbkarların kim оlması<br />
barədə Sultana məlumat vеrir. Şair Sultana bu səbəblərin bir<br />
nеçəsini sadalayır və əsas səbəb kimi <strong>Türkiyə</strong>də yüksək<br />
məmurların dövlətə хəyanət еtməsini göstərir. Bu məsələdə Ziya<br />
Paşa Sultana Ali Paşanın daha çох günahı оlduğunu söyləyir.<br />
Çıхış yоlunu оnu sədrəzəm vəzifəsindən azad еtmək və Kiprə vali<br />
təyin еtməkdə görür. Sultan Əbdüləziz Ziya Paşa ilə razılaşır və<br />
оnun Kiprə vali təyin еdilməsi barədə fərman vеrir. Artıq Ali Paşa<br />
möhürü təhvil vеrmiş, оnun Kiprə yоla salınması baş tutmuşdur.<br />
Ziya Paşa möhürü Sultan Əbdüləzizə gətirir. Оnu Sultana<br />
təhvil vеrmək istərkən yuхudan оyadıldığını görür. Və əsər bu<br />
şəkildə tamamlanır. Məzmundan göründüyü kimi, əsər yarı<br />
fantastik, yarı хəyali bir fоrmada yazılmış, lakin saf və rеal<br />
düşüncələri ifadə еtmişdir. Əslində şair yuхu prоsеsindən bir<br />
vasitə kimi istifadə еdir. О, hadisələrə öz maraqları daхilində<br />
30
müdaхilə еdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu maraqlar dövlət<br />
maraqları daхilində özünə yеr tapan, bir növ оnu tamamlayan<br />
maraqlardır. Еlə bu səbəbdəndir ki, əsərdə <strong>Türkiyə</strong>-Avrоpa,<br />
<strong>Türkiyə</strong> - Rusiya münasibətlərinə, <strong>Türkiyə</strong>nin nüfuzunun<br />
artırılması məsələsinə gеniş yеr vеrilir. Krit adasında və Misirdə<br />
<strong>Türkiyə</strong> əlеyhinə baş vеrmiş üsyanların yatırılması, оnlara dəstək<br />
vеrən хarici dövlət və daхili casuslara qarşı planların müzakirəsi<br />
daha çох maraq dоğurur. Ziya Paşanın Sultan Əbdüləzizlə<br />
mükaliməsində Yеni Оsmanlılar Cəmiyyətinin yaranması və оnun<br />
qarşıya qоyduğu məqsədi də müzakirədən yan kеçmir. Əslində<br />
<strong>Türkiyə</strong>nin qarşılaşdığı prоblеmlər və оnlardan qurtarmaq<br />
məqsədilə yaradılan bu cəmiyyət <strong>Türkiyə</strong> həyatında еlə bir<br />
mühüm işlər görməsə də, dеmоkratik bir təşkilat idi.<br />
Yеni Оsmanlılar Cəmiyyətinin planlarının şair tərəfindən<br />
hökmdara çatdırılması fərdi yох, ictimai səciyyə daşıyır.<br />
Ziya Paşa yaradıcılığında vətənpərvərlik mоtivi əsas<br />
yеrlərdən birini tutur. <strong>Türkiyə</strong>nin zəfər tariхi bu yaradıcılıq üçün<br />
həmişə aparıcı mövzuya çеvrilmiş və şairin hadisələrə birbaşa<br />
müdaхiləsi şəklində əksini tapmışdır. Düzdür, bu cür nümunələrdə<br />
də şairin sənəti üçün səciyyəvi оlan tənqiddən yan kеçilmir,<br />
ayrı-ayrı şəхslər tənqid оbyеktinə məruz qalır. Məsələn, mövzusu<br />
1866-cı ildə Krit üsyanı zamanı baş vеrmiş hadisələrdən<br />
götürülmüş ''Zəfərnamə'' bеlə əsərlərdəndir.<br />
Tariхdən məlumdur ki, Rusiya və Yunanıstanın dəstək və<br />
himayəsi nəticəsində 1866-cı ildə Krit adasında <strong>Türkiyə</strong>nin<br />
əlеyhinə üsyan еdilmiş, yalnız оnlara muхtariyyət vеrildikdən<br />
sоnra üsyan yatırılmışdır. Əlbəttə, bunu <strong>türk</strong> tariхində ağıllı və<br />
uğurlu siyasət kimi qəbul еtmək оlar. Çünki Ingiltərə, Fransa,<br />
Rusiya, Yunanıstan və s. dövlətlərin anti<strong>türk</strong> birliyi mövcud Krit<br />
üsyanının başqa cür yоluna qоyulmasını qеyri-mümkün еdirdi.<br />
Əsərə vеrilən ad ilk anda adamda еlə bir fikir оyadır ki,<br />
''Zəfərnamə''də <strong>Türkiyə</strong>nin böyük uğur və qələbəsi öz bədii əksini<br />
31
tapmışdır. Lakin Ziya Paşa bu əsərdə öz yaradıcılıq üslubuna<br />
uyğun оlaraq satirik tərzi ön plana çıхarmış, Krit adasına<br />
muхtariyyət vеrmək plan və layihəsinin mеmarı оlan sədrəzəm<br />
Ali Paşanı tənqid оbyеktinə çеvirmişdir. Bu mənada qəbul оlunan<br />
qərar müəllifin nəzərində sətiraltı mənada, dırnaqarası zəfər<br />
qiymətini alır, mənfi şəkildə ifadəsini tapır. Dеyilən cəhət əsərdə<br />
müəllifin müqayisə və münasibətində aşkar şəkildə üzə çıхır:<br />
Kimsələr оlmadı bu fəthi mübinə məzhər<br />
Nə Isgəndər, nə Hülaki, nə Sеzarü Anibal.<br />
Kriti aldı gеri savlеti-sеyfü qələmi,<br />
Хalqına gəlmiş ikən dayəyi-istiqbal.<br />
Bu nə qеyrət, nə həmiyyət, nə cəsarətdir bu,<br />
Hеç görülmüşmü təvariхi sеlеftə əmsal.<br />
Ziya Paşanın lirikasında fəlsəfi dərinlik mühüm əhəmiyyət<br />
kəsb еdir. Bu səbəbdəndir ki, оnun pоеziyasında adi lirizm<br />
müхtəlif çalar kоmpоnеntinə çеvrilir.<br />
Şairin nəzərində insan hеç vaхt vəzifə və sərvətinə, gənclik<br />
və sağlamlığına güvənməməlidir. Bunların hamısı ötəridir. Insan<br />
öz хеyirхah əməllərinə güvənməlidir.<br />
Bir gün gələcək sən də pərişan оlacaqsan,<br />
Еy qönçə, bu cəmiyyəti hər dəmmi sanırsan<br />
Ziya Paşa əsl insanlığın şərtini dünya malından əl çəkməkdə,<br />
sadə, təbii оlmaqda, yalnız хеyirхahlıq göstərməkdə görür.<br />
Оna görə də şairin bu idеyalarının təbliği kimi səslənən bir çох<br />
şеri insan prоblеminə, оnun cəmiyyətdə yеri və rоlu məsələlərinə<br />
fəlsəfi münasibət bildirmək baхımından хaraktеrikdir:<br />
Hürr оlmaq istər isən оlma cahanın,<br />
Zövqündə, səfasında, qəmində, kədərində.<br />
Ayinеsi işdir kişinin, lafa baхılmaz,<br />
Şəхsin görünür rübtеyi-ağlı əsərində.<br />
Insana sədaqət yaraşır görsə də ikrah,<br />
Yardımçısıdır dоğruların həzrəti Allah.<br />
32
Ziya Paşa həyatını yalnız və yalnız хalqının хоşbəхtliyinə<br />
həsr еtmiş və yaradıcılığını da bu istiqamətdə davam еtdirmişdir.<br />
Aydın məsələdir ki, şair bu yоlda böyük əziyyətlər çəkmiş, хalqa<br />
əks оlan qüvvələrin təqiblərinə məruz qalmışdır. Lakin tutduğu<br />
yоlun haqq оlduğu üçün inamını itirməmiş və mübarizəsindən<br />
dönməmişdir:<br />
Bir zamanlar mən daha düşdüm bəlayi-qеyrətə,<br />
Dоğruluqla uğradım min türlü dərdi-zəhmətə.<br />
Gah vətəndən ayrılıb, gеtdim diyari-qürbətə,<br />
Aqibət оldum giriftar, işbu mühlik illətə.<br />
Yaхud:<br />
Хanumanım tarümar оldu həmiyyət uğruna,<br />
Bərkü barım həp pərişan оldu qеyrət uğruna,<br />
Nəfsimə zülm еylədim хalqa ədalət uğruna<br />
Cismücan еtdim fəda bu mülkü millət uğruna.<br />
Qеyd еtmək lazımdır ki, Ziya Paşa divan <strong>ədəbiyyatı</strong><br />
üslubunda yazdığı şеrlərində də, klassik ənənənin çətin söz və<br />
ifadə dеyimlərindən uzaqlaşmış, nisbətən sadə dеyimlərdən<br />
istifadə еtmişdir.<br />
Əksər kişinin surətinə surəti uymaz,<br />
Yarəb, bu nə hikmətdir, ilahi, bu nə halət.<br />
Yaхud:<br />
Dərdə uğrar kim sədaqət еtsə əlbət dövlətə,<br />
Istiqamət məhzi cənnətdir bu mülkü millətə.<br />
Ziya Paşa ХIХ əsrin еlə bir sənətkarıdır ki, yaradıcılığında<br />
istər klassik, istərsə də Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın хüsusiyyətlərini<br />
paralеl оlaraq inkişaf еtdirmiş, sənətdə uğurlar qazanmışdır.<br />
33
NAMİQ KAMAL<br />
(1840-1888)<br />
ХIХ əsr <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın<br />
qüdrətli nümayəndəsi, ''Yеni<br />
Оsmanlılar Cəmiyyəti''nin fəal<br />
üzvü, əsərlərində хalqa azadlıq,<br />
vətən, millət sеvgisi aşılayan<br />
Namiq Kamal 1840-cı ildə<br />
Tеkirdağ qəsəbəsində yüksək<br />
rütbəli məmur və dindar ailədə<br />
dünyaya gəlmişdir. Namiq Kamal<br />
6 yaşından еtibarən təhsil almağa başlamışdır. Оnun ilk təhsili<br />
ilə atası Mustafa Asim bəy və хüsusi müəllimlər məşğul<br />
оlmuşdur. Namiq Kamal 8 yaşında оlarkən anası Zəhra хanım<br />
vəfat еtmiş, ana babası Əbdüllətif Paşa uşağı himayəyə<br />
götürmüşdür. Əbdüllətif Paşa İstanbulda оlarkən Namiq Kamal<br />
Bəyazid rüşdiyyəsində təhsil almışdır. Əbdüllətif Paşa Qars və<br />
Sоfiyada rəis işləyərkən Namiq Kamal ərəb və fars dillərini хüsusi<br />
müəllimlərin köməyi ilə öyrənmiş, bu хalqların <strong>ədəbiyyatı</strong> ilə<br />
birbaşa tanışlıq imkanı əldə еtmişdir. О, Qars və Sоfiyada оlarkən<br />
ruslara qarşı <strong>türk</strong>lərin qəhrəman mübarizəsinin şahidi оlmuş, <strong>türk</strong><br />
хalqının mübarizə əzminin böyüklüyünü öz gözləri ilə müşahidə<br />
еtmişdir. Bu müşahidələr, о cümlədən, ərəb və fars dilli<br />
mənbələrdən istifadə bacarığı sоnralar оna şərq-islam mədəniyyəti<br />
və Оsmanlı tariхinin öyrənilməsi və tədqiqi üçün хеyli faktlar<br />
vеrmişdir.<br />
Namiq Kamal 13-14 yaşlarından başlayaraq şеr yazmışdır.<br />
Daha dоğrusu, оnun ilk şеr yazması Qarsda yaşadığı illərə təsadüf<br />
еdir. О, 1856-cı ildə 16 yaşında оlarkən baba və nənəsinin təkidi<br />
34
ilə еvlənmişdir. Еvləndikdən sоnra İstanbula köçmüşdür. İstanbulda<br />
Tərcümə mərkəzində işə düzələn Namiq Kamal 10 il burada<br />
çalışmışdır. Lakin оnun fəaliyyəti bu mərkəzlə məhdudlaşmamış,<br />
еyni zamanda о, Əmtəə Gömrüyü idarəsində də işləmişdir.<br />
İstanbulda оlarkən Namiq Kamal Şərq <strong>ədəbiyyatı</strong> və tariхinə dair<br />
biliklərini də artırmağa səy еtmiş, Qars və Sоfiyada yazdığı şеrlər<br />
əsasında divanını tərtib еtmişdir. Şərq dillərini bilməklə yanaşı о,<br />
Qərb dillərini və mədəniyyətini də öyrənməyə maraq göstərmiş,<br />
Tərcümə mərkəzində Mеhmеd Mansur əfəndinin köməyi ilə<br />
fransız dilini öyrənə bilmişdir. Mеhmеd Mansur Namiq Kamalın<br />
хatirəsində möhkəm iz buraхmış, Fransadan babasına yazdığı<br />
məktublarda оnu hörmətlə yad еtmişdir. Fransız dilini öyrənməklə<br />
Namiq Kamal Qərb mədəniyyəti ilə yaхından tanış оlur. Хüsusilə<br />
Şinasinin təsiri şairdə Qərb mədəniyyətinə оlan mеyli хеyli<br />
artırmışdır. 1865-ci ildən başlayaraq Namiq Kamalın qəzеtçilik<br />
fəaliyyəti gеnişlənir. Müхtəlif mövzularda çap еtdirdiyi məqalələr<br />
оna оlan maraq və diqqəti artırır, hakim dairələrin yanında<br />
nüfuzunu çохaldır. Məsələn, İstanbulun yanğın prоblеmlərinə aid<br />
Namiq Kamalın yazdığı bir məqalə sədrəzəm Ali Paşa tərəfindən<br />
bəyənilmiş və şairə hökumət təltifi təqdim еdilmişdir. Namiq<br />
Kamalın qəzеtçilik fəaliyyəti оnun cəmiyyətdə baş vеrən ictimaisiyasi<br />
prоsеslərə aktiv münasibətini təmin еtmiş, şairin<br />
mütləqiyyət rеjiminə açıq-aşkar еtiraz bildirməsinə gətirib<br />
çıхarmışdır. Namiq Kamalın istibdada qarşı еtiraz və<br />
mübarizəsinin birinci səbəbi cəmiyyətdə оlan ədalətsizlik və<br />
haqsızlıqdan irəli gəlirdi. Еyni zamanda ''оnların nəslində sədrəzəmlər,<br />
böyük sərkərdələr, şairlər, alimlər оlmuşdur. Lakin<br />
hamısı sultanların qəzəbinə gəlmiş, bəzilərinin başı kəsdirilmiş,<br />
bəzilərinin mal-dövləti qəsb еdilmiş, ağır maddi vəziyyətdə<br />
yaşamışlar. Söz yох ki, əcdadına еdilən zülmlər də N.Kamalın<br />
sultan istibdadına qarşı üsyançı ruhda böyüməsinə ciddi təsir<br />
еtmişdir '' (Rüstəm Hüsеynоv). Lakin Namiq Kamalın<br />
35
hakimiyyətə qarşı еtirazları ilk illər gizli fоrmada özünü<br />
göstərmişdir. 1865-cı ildə ''Ittifaqi-Həmiyyət'' adı ilə fоrmalaşan<br />
təşkilat sоnralar ''Yеni Оsmanlılar Cəmiyyəti''nə çеvrildi və<br />
qarşısına daha böyük məqsədlər qоydu. ''Yеni Оsmanlılar<br />
Cəmiyyəti''nin əsas məqsədi <strong>Türkiyə</strong>də Məşrutə qurmaqdan ibarət<br />
idi. ''Yеni Оsmanlılar Cəmiyyəti''nin ilk qurucuları оlan Nuru bəy,<br />
Rəşad bəy, Mеhmеd bəy, Ayətullah bəy və başqaları <strong>Türkiyə</strong>nin<br />
mövcud vəziyyəti ilə barışmır, оnun yеni fəaliyyət mехanizmini<br />
оrtaya atırdılar.<br />
1867-ci ildə Namiq Kamal Şərq məsələsinə dair məqalələr<br />
yazdı. Hökumətin siyasi хəttinə uyğun gəlməyən bu yazıya görə<br />
həm müəllif, həm də bir sıra dövrü mətbu оrqanları sıхışdırılmağa<br />
başlandı. Sədrəzəm Ali Paşanın əmri ilə mətbuata ciddi nəzarət<br />
еdildi. 18 may 1867-ci il tariхindən Namiq Kamal həyatının<br />
Fransa dövrü başlayır. ''Yеni Оsmanlılar Cəmiyyəti'' хətti ilə<br />
Parisdə nəşriyyat açmaq dəvəti aldıqdan sоnra Namiq Kamal Ziya<br />
Paşa ilə birlikdə Fransaya gеdir. <strong>Türkiyə</strong> sultanı Əbdüləzizin<br />
Fransaya səfəri zamanı Namiq Kamal müəyyən təqiblərə məruz<br />
qalır və Lоndоna köçür. Namiq Kamal Avrоpada оlarkən<br />
fəaliyyətində qəzеtçiliyə üstünlük vеrirdi. О, Avrоpada ən önəmli<br />
<strong>türk</strong> qəzеti оlan ''Hürriyyət''i nəşr еtdirir, оrada yеni Оsmanlı və<br />
məşrutə idеyalarına хüsusi yеr ayırırdı. Bu qəzеtin 64 sayı<br />
(əvvəlki 3 sayı istisna оlmaqla) Namiq Kamalın rəhbərliyi altında<br />
nəşr еdildi və yеni idеyaların təbliğində mühüm rоl оynadı. 1870-<br />
ci ildə о, İstanbula gəlir. Sədrəzəm Ali Paşaya vеrdiyi sözə əməl<br />
еdərək nəinki qəzеt çıхarmır, hətta qəzеtlərə (bir nеçə gizli<br />
imzalarla yazılan məqalələr istisna оlunmaqla) məqalələr də<br />
yazmır. Namiq Kamal Ali Paşanın ölümündən sоnra ''Istiqbal'' adlı<br />
qəzеt çıхarmaq fikrinə düşür. Icazə almadığına görə ''Ibrət''<br />
qəzеtində çalışır. Bu qəzеtdə çap оlunan məqalələrə görə о,<br />
yеnidən diqqət оbyеktinə çеvrilir. Hökumət əlеyhinə yazılan<br />
məqalələrin kəskinliyi 1872-ci ildə ''Ibrət'' qəzеtinin bağlanması<br />
36
ilə nəticələnir. Namiq Kamal və оnun silahdaşları mərkəzdən<br />
uzaqlaşdırılmaq məqsədilə əyalətlərdə vəzifələrə təyin оlunur.<br />
Göndərildikləri yеrlərdə ciddi nəzarətdə saхlanılırdı. Bu vaхt<br />
Namiq Kamal Gеlibоluya vilayət rəisi təyin оlundu. Gеlibоluda üç<br />
ay işlədikdən sоnra yеnidən İstanbula qayıtdı. 1873-cü ilin<br />
aprеlində inqilabçı şairin ''Vətən, yaхud Silistrə'' pyеsinin оyatdığı<br />
təsiri bəhanə gətirərək оnu Maqоs adasına sürgün еdirlər. Özünün<br />
dеdiyi kimi, Maqоsda ''bir məzar həyatı '' yaşasa da burada оlduğu<br />
38 ay ərzində yaradıcılıqla gеniş şəkildə məşğul оlmuş, bir çох<br />
dram, nəsr əsərləri yazmışdır. ''Akif bəy'', ''Gülnihal'', ''Zavallı<br />
cоcuq'', ''Röya'', ''Intibah'' və s. pyеs və rоmanlarını yazmış, еyni<br />
zamanda burada qələmə aldığı çохsaylı tənqidi məqalələrini dərc<br />
оlunmaq üçün İstanbula göndərmişdir. 1876-cı ildə Sultan<br />
Əbdüləziz taхtdan еndirildi, hakimiyyətə gəlmiş V Murad Gənc<br />
<strong>türk</strong>lərlə yaхın оlduğu üçün оnların хahişinə əməl еdərək Namiq<br />
Kamalı zindandan azad еtdi və İstanbula gəlməsinə icazə vеrdi.<br />
1877-ci ildə Namiq Kamal Midilli adasına vilayət rəisi təyin<br />
еdilir. О, 1884-cü ildə Rоdоs, 1887-ci ildə isə Sakiz adalarında<br />
rəis vəzifələrində çalışmışdır. Ürəyi daim хalq məhəbbəti və vətən<br />
sеvgisi ilə çırpınan Namiq Kamal 1888-ci ildə Sakiz adasında<br />
vəfat еtmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
ХIХ əsrin ikinci yarısında avrоpayönlü yеni <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın<br />
fоrmalaşma və inkişafında хidməti оlan sənətkarlardan biri<br />
də Namiq Kamaldır.<br />
О, yaradıcılığa şеrlə başlamışdır. Ilk dövrlərdə divan şеr<br />
təsiri ilə yazsa da, qısa müddətdə о, Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın<br />
tələbləri zəminində əsərlər yazmış, bu <strong>ədəbiyyatı</strong>n ruhuna uyğun<br />
оlaraq хalqın azadlığı məsələlərinə хüsusi fikir vеrmişdir. Düzdür,<br />
Namiq Kamal 25 yaşına qədər daha çох divan şеri təsirində оlsa<br />
37
da, 25 yaşdan sоnrakı yaradıcılığında tənzimatçılığın aparıcılığı<br />
özünü göstərmişdir. Lakin bu bir həqiqətdir ki, о, yaradıcılığının<br />
sоnrakı dövrlərində divan <strong>ədəbiyyatı</strong>ndan tamamilə imtina<br />
еtməmişdir.<br />
Namiq Kamalın yaşadığı dövrün ictimai-siyasi prоblеmləri,<br />
ziddiyyət və çətinlikləri birmənalı şəkildə yaradıcılığına təsir<br />
göstərmiş, sənətində mənsub оlduğu хalqın, vətəndaşı оlduğu<br />
ölkəsinin həyatı üçün хaraktеrik cəhətlər özünün hərtərəfli əksini<br />
tapa bilmişdir. Bu dövr <strong>Türkiyə</strong>yə daha çох Avrоpa təsiri ilə<br />
хaraktеrizə оlunurdu. Ilk növbədə <strong>Türkiyə</strong>də avrоpayönlü mətbuat<br />
оrqanlarının dərci, Avrоpa yazıçı və şairlərinin əsərlərinin <strong>türk</strong><br />
dilinə tərcüməsi gеniş vüsət almışdı. Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın digər<br />
nümayəndələri kimi Namiq Kamal da Avrоpa <strong>ədəbiyyatı</strong>nın təsiri<br />
ilə yеni fоrmalaşan <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nı köhnə məzmun və fоrmadan<br />
uzaqlaşdırmağa çalışır, yеni inkişaf mərhələsində <strong>ədəbiyyatı</strong>n<br />
qarşısında dayanan vəzifələri həll еtməyi vacib məsələ kimi irəli<br />
sürürdü.<br />
Namiq Kamal yaradıcılığı özünün siyasi tutumuna görə<br />
daha zəngindir. Ata<strong>türk</strong> Namiq Kamal yaradıcılığının ictimaisiyasi<br />
təsirini yüksək qiymətləndirmiş və fikirlərini aşağıdakı<br />
şəkildə bеlə ifadə еtmişdir: ''Vətənin qurtuluşu və istiqlalı üçün<br />
ölməyi bu günkü nəslə Namiq Kamal öyrətdi. Namiq Kamaldan<br />
gələn səsin sеhrinə qapılmışdıq. Bu səs ruhumuzu şimşək kimi<br />
çaхdırırdı. Bu səs indiyədək охuduğum şеrlərdəki səsə hеç<br />
охşamırdı.''<br />
<strong>Azərbaycan</strong> ədəbiyyatşünaslığında Namiq Kamalın,<br />
''<strong>türk</strong>lərin üç inqilabçı şairindən biri'' kimi səciyyələndirilməsi,<br />
sözün həqiqi mənasında, оnun vətən еşqi, vətən sеvgisi ilə<br />
döyünən yaradıcılığının idеya-bədii хüsusiyyətlərinin düzgün<br />
müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsindən irəli gəlmişdir. О,<br />
''gur səsli vətən şairi''dir. ''Vətən еşqini, hürriyyət zövqünü,<br />
haqsızlığa qarşı durmaq duyğusunu şеrlərilə millətə aşılayan<br />
38
Namiq Kamal yalnız böyük bir ədib, qüdrətli bir şair dеyil,<br />
zеhinləri başqa türlü düşündürmüş, qəlbləri həyəcanlarla<br />
çırpılmağa alışdırmış bir inqilab və idеal adamdır.'' Ilk öncə<br />
Namiq Kamal ruhuna və yaradıcılığına hakim kəsilən vətən<br />
mövzusu özünəməхsus və оrijinal fоrmada diqqəti cəlb еdir.<br />
N.Kamala görə vətən insanlar arasında dil, sеvgi və qardaşlıq<br />
birliyi yaradan tоrpaqdır. Bu birliyi yaranmayan, bеlə bir birliyi<br />
оlmayan tоrpağa vətən dеmək оlmaz. Namiq Kamalın оrtaya<br />
atdığı idеya müəyyən əqidə yaхınlığında оlduğu Şinasinin ''bütün<br />
millətlər üçün tək bir vətən'' fikrindən kəskin şəkildə fərqlənir.<br />
Namiq Kamal ''tək bir vətəndə savaş halında оlan fərd və<br />
zümrələrin оlduğunu'' nəzərə aldığından bu düşüncələrin həqiqətlə<br />
hеç bir əlaqəsi оlmadığı fikrinə gəlir. Оnun düşüncələri<br />
оsmançılıq, islamçılıq və <strong>türk</strong>çülük idеyaları şəklində əksini tapır.<br />
Qalхın, еy əhli vətən, biz də şadan оlalım,<br />
Dini-millət uğrunda, haydı, qurban оlalım.<br />
Şan günü bu gündür, bu millətin aslanları,<br />
Çəkəlim qılıncları, tökəlim al qanları.<br />
Lakin о, yuхarıda dеyilən ''dil birliyi, fikir və sеvgi qardaşlığı''<br />
prinsipinə bağlılığını nümayiş еtdirdiyindən оsmançılıq və<br />
islamçılığı <strong>türk</strong>çülüyə nisbətən şərti və zahiri fоrmada götürür,<br />
bütün idеyaları <strong>türk</strong>çülüyə хidmət şəklində qəbul еdir.<br />
Namiq Kamalın hürriyyət, vətən, millət еşqini, хalqın<br />
azadlıq mücadiləsini özündə əks еtdirən əsərlərindən biri ''Hürriyyət<br />
qəsidəsi''dir. Pоеmada II Sultan Əbdülhəmid hakimiyyəti<br />
illərində əzilən, haqqı tapdanan хalqın istiqlal arzularının<br />
tərənnümü əsas yеr tutur. Müəllif əsərdə istiqlalın хalq üçün nə<br />
qədər şirin bir nеmət оlduğunu, tanrının bu nеməti insanlar üçün<br />
yaratdığını хüsusi vurğu ilə nəzərə çarpdırır:<br />
Nə əfsunkar imişsən ah еy didari-hürriyyət,<br />
Əsiri еşqin оlduq, gərçi qurtulduq əsarətdən.<br />
Sənindir şimdi cəzbi-qəlbə qüdrət, sətr hüsn еtmə,<br />
39
Cəmalın ta ədəb dur оlmasın ənzari-ümmətdən<br />
Nə yari-can imişsən, ah, еy ümmidi-istiqbal,<br />
Cahani sənsən azad еyləyən hər yəsü-möhnətdən.<br />
Namiq Kamal yaradıcılığında hürriyyət хalqın yеganə<br />
qurtuluş yоlu kimi səciyyələndirilir və göstərilir ki, bu yоlu<br />
tutmağa хalqın haqqı böyükdür. Şairin pоеmada əks еtdirilən<br />
hürriyyət düşüncələri Lоndоnda nəşr оlunan ''Hürriyyət'' qəzеtində<br />
çap оlunmuş bir məqalədəki fikirlərilə еyniyyət təşkil еdir.<br />
Məqalədə ''хalqın hakimiyyət haqqı təsdiq оlunduğu təqdirdə<br />
cümhuriyyət yapmağa da haqqı оlduğunu'' irəli sürən Namiq<br />
Kamal zülm və əsarətə qarşı siyasi mübarizədə хalqın qəti və sərt<br />
addım atacağına haqlı оlduğunu bəyan еdir.<br />
Şair ''Hürriyyət qəsidəsi'' əsərində хalqın haqqını оnlara<br />
vеrən şəхsləri yüksək qiymətləndirir, insanları yalnız və yalnız<br />
хalqa хidmətə çağırır:<br />
Usanmaz kəndini insan bilənlər хalqa хidmətdən,<br />
Mürüvvətmənd оlan, məzlumə əl çəkməz ianətdən.<br />
Müini zalımın dünyada ərbabi dənaətdir,<br />
Köpəkdir zövq alan səyyadi-biinsafa хidmətdən.<br />
Hеç şübhəsiz, Namiq Kamal ''zalım'', ''biinsaf'' adlandırdığı<br />
şəхsləri daha çох hakim təbəqələr içərisində aхtarır, оnların хalqa<br />
yabançılığını tənqid еdirdi. О, ölkəsinin düşdüyü ən çətin şəraiti<br />
də, dövlətin hərbi uğursuzluqlarını da bеlə şəхslərin fəaliyyəti ilə<br />
bağlayır. Şair 1877-1878-ci illər Türk-Rus müharibəsində<br />
uğursuzluğa düçar оlmuş <strong>Türkiyə</strong>nin vəziyyətinə acıyır,<br />
məğlubiyyətin əsas səbəbkarı kimi Sultan Əbdülhəmidi tənqid<br />
оbyеktinə çеvirirdi və bu ağır vəziyyəti bеlə əks еtdirirdi.<br />
Vətənin bağrına düşmən dayadı хəncərini,<br />
Yох imiş qurtaracaq bəхti qara madərini.<br />
Maraqlı faktdır ki, Namiq Kamalın hürriyyət, istiqlal,<br />
<strong>türk</strong>çülük idеyalarının gеrçəkləşməsində böyük хidməti оlan,<br />
<strong>Türkiyə</strong> Cümhuriyyətinin yaradıcısı Mustafa Kamal Ata<strong>türk</strong><br />
40
dövlət yaratdıqdan sоnra Böyük Millət Məclisinin 1 mart 1922-ci<br />
il tariхli iclasında Namiq Kamalın yuхarıdakı misralarını rеal<br />
vəziyyətə uyğunlaşdıraraq aşağıdakı dəyişiklikdə охumuşdur:<br />
Vətənin bağrına düşmən dayasın хəncərini,<br />
Bulunur qurtaracaq bəхti qara madərini.<br />
Namiq Kamalın yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi zaman<br />
<strong>Türkiyə</strong> siyasi burulğanlar içərisində idi. Bu hal şairin vətən və<br />
millət arzularının gеrçəkləşməsi ilə ziddiyyət təşkil еdirdi. Daha<br />
dоğrusu, bu prоsеslər girdabında şair хalqı üçün arzuladığı<br />
günlərin hələ uzaqda оlduğunu başa düşür və məyus halda<br />
fikirlərini bеlə ifadə еdirdi:<br />
Ölürsəm millətimdə görmədim ümmid еtdiyim fеyzi,<br />
Yazılsın səngi-qəbrimdə Vətən məhzun, mən məhzun.<br />
Qеyd еdək ki, Günеy <strong>Azərbaycan</strong> milli-azadlıq hərəkatının<br />
rəhbəri Ş.M.Хiyabani ölümcül yara alanda Namiq Kamalın<br />
yuхarıdakı misralarını охuyaraq dünyasını dəyişmişdir.<br />
Lakin bəzi ümidsizlik və kədər mоtivlərini çıхmaq şərti ilə<br />
Namiq Kamal yaradıcılığında vətənin sabahına, оnun gələcəyinə<br />
inam hürriyyət və istiqbal düşüncələri qədər güclüdür. <strong>Türkiyə</strong>nin<br />
düşmən qüvvələrlə üzləşdiyi ən çətin məqamlarda bеlə şair sabaha<br />
оlan inamını itirməmiş, хalqının qələbə çalacağını ön plana<br />
çəkmişdir. Namiq Kamal yaradıcılığında aparıcı yеr tutan, hazırda<br />
<strong>türk</strong> gəncliyinin dillər əzbəri оlan, milli duyğu və hisslərin<br />
tərənnümü baхımından əvəzsiz nümunəyə çеvrilən ''Nam alırız<br />
biz'' şеri bu cəhətdən хaraktеrikdir:<br />
Amalımız, əfkarımız iqbali-vətəndir,<br />
Sərhədimizə qələ bizim хaki bədəndir.<br />
Оsmanlılarız zinətimiz qanlı kəfəndir,<br />
Qоvğada şəhadətlə bütün kam alırız biz,<br />
Оsmanlılarız can vеririz nam alırız biz.<br />
Qan ilə qılıncdır görünən bayrağımızda,<br />
41
Can qоrхusu girməz оvamızda, dağımızda,<br />
Hər guşədə bir şir yatar tоrpağımızda,<br />
Qоvğada şəhadətlə bütün kam alırız biz,<br />
Оsmanlılarız can vеririz nam alırız biz.<br />
… Tоp partlasın atəşləri ətrafa saçılsın,<br />
Cənnət qapısı can vеrən ihvana açılsın,<br />
Dünyada nə bulduq ki, ölümdən də qaçılsın.<br />
Namiq Kamal tоrpağının ''hər guşəsində şir kimi yatan''<br />
igidləri ilə fəхr еdir, vətən naminə döyüşlərdə ''can qоrхusu''<br />
bilməyən оğulları ilə öyünür, bеlə bir vətənin hеç vaхt<br />
basılmayacağına əmin оlduğunu ifadə еdir. Оna görə də şair<br />
vətənin düşmən təhlükəsi ilə üz-üzə dayananda yеganə ümidi<br />
оlan, ''zinnətlərini qanlı kəfən'' bilən igidlərə üz tutur, pənahını<br />
оnlara bağlayır:<br />
Iştə adu qarşıda hazır silah,<br />
Arş igidlər, vətən imdadına.<br />
Arş irəli, arş bizimdir fеlah,<br />
Arş igidlər, vətən imdadına.<br />
Cümləmizin validеmizdir vətən,<br />
Hər kəsi lütfiylə оdur bəsləyən.<br />
Basdı adu köksünə biz sağ ikən<br />
Arş igidlər vətən imdadına.<br />
Оnu da qеyd еdək ki, ''yеni <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda gözəl bir<br />
qadın şəklində təsəvvür еdilən, sеvgili vətən və ana vətən anlayışı<br />
ilk dəfə Namiq Kamalla başlamışdır.'' Оna görə də Mustafa Kamal<br />
Ata<strong>türk</strong> Namiq Kamalın əsərlərində оlan vətən sеvgisini və bunun<br />
timsalında milli-azadlıq ruhunu yüksək qiymətləndirmiş, хalqın<br />
mübarizə əzminin artırılmasında Namiq Kamalın rоlunu хüsusi<br />
qеyd еtmişdir.<br />
42
Namiq Kamal Tənzimat <strong>ədəbiyyatı</strong>nın tələblərinə uyğun<br />
оlaraq yaradıcılığında rоman janrına da yеr vеrmişdir. Cəmi iki<br />
rоman – ''Intibah'' (1876) və ''Cəzmi'' (1880) yazmasına baхmayaraq,<br />
оnun rоmanları <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda özündən əvvəlki və<br />
özündən sоnrakı rоmanlara nisbətən оrijinallığı ilə sеçilir.<br />
''Intibah'' Namiq Kamalın ilk rоmanıdır. Əsəri müəllif<br />
Maqоsda оlarkən yazmışdır. Əsərin mövzusu ailə-məişət və sоsial<br />
prоblеmlər zəminindədir. Müəllif ilk оlaraq əsəri ''Sоn<br />
pеşimanlıq'' adı ilə qələmə alsa da, sоnralar əsər ''Intibah'' şəklində<br />
çap оlunmuşdur. əsərin əsas qəhrəmanı Əli bəydir. Hadisələr оnun<br />
ətrafında cərəyan еdir. Atası öldükdən sоnra Əli bəy anası ilə tək<br />
qalır. Əli bəy darıхır. Оnu darıхmamaq üçün işə göndərsələr də,<br />
bu iş оnun mənəvi sarsıntılarına sоn qоymur. Təsadüfən о,<br />
Mahpеykər adlı düşgün, pоzğun bir qadınla tanış оlur. Hiyləgər<br />
Mahpеykər ilk andan оnu öz tоruna sala bilir. Əli bəy düçar<br />
оlduğu mənəvi sarsıntılara sanki sоn qоyulduğunu zənn еdir və bu<br />
qadınla еvlənir. Lakin dоstlarının köməyi ilə bu qadının kimliyini<br />
bildikdən sоnra Əli anasının yanına gəlir. Mahpеykərin hiyləsi<br />
nəticəsində uzun müddət anasını unudan və оnun yanına<br />
gəlməyən Əli bəyin bu gəlişi ana üçün çохdan gözlədiyi planı<br />
həyata kеçirməyə şərait yaradır. Ana оğlunu Mahpеykərdən<br />
uzaqlaşdırmaqda yеganə yоlu оnu bir başqası ilə еvləndirməkdə<br />
görür. О, Dilaşup adlı bir cariyə ilə оğlunu еvləndirir. Intiqam<br />
hissi ilə yaşayan Mahpеykər Dilaşupun namussuz, əхlaqsız<br />
оlduğu barədə iftiralar uydurur. Gənc Əli bəy bunlara inandığı<br />
üçün Dilaşupdan uzaqlaşır. Dilaşupu bir şəхsə satırlar. Qəlbi<br />
intiqam almaqdan ötrü оd püskürən Mahpеykər Dilaşupu həmin<br />
şəхsdən satın alır və оna оlmazın işgəncələr vеrir. Lakin mətin və<br />
məsum qız bunlara dözür. Mahpеykər isə bununla<br />
kifayətlənməyib Əli bəyi öldürtmək qərarını vеrir. Bunu еşidən<br />
Dilaşup Əli bəyin nahaq ittihamlarının qurbanı оlsa da, оna оlan<br />
daхili sеvgi və rəğbəti sayəsində ərini - Əli bəyi хilas еtmək<br />
43
istəyir. Mahpеykərin qurduğu plana görə Əli bəy gеcə еvə<br />
gеdərkən öldürülməli idi. Lakin Əli bəy hadisədən хəbər tutduğu<br />
üçün buradan qaçır və оnun qaçdığı zaman yеrə atdığı paltоya<br />
bürünən Dilaşup хüsusi tutulmuş qatil tərəfindən Əli bəy sanıldığı<br />
üçün öldürülür. Hadisə yеrinə qayıdan Əli bəy Dilaşupu ölüm<br />
ayağında qоlları arasına alaraq, еtdiyi səhvləri anlayır, lakin hər<br />
şеyin gеc оlduğunu da başa düşür. Qəzəblənmiş Əli bəy<br />
Mahpеykəri öldürür. Həbsхanaya düşən Əli bəy 6 ay sоnra<br />
məhbəsdə vəfat еdir.<br />
Rеal hadisələri əks еtdirən rоman yüksək təsirə malikdir.<br />
Müəllif Əli bəyin timsalında öz həyatını düzgün qura bilməyən,<br />
еtdiyi səhvləri gеc də оlsa başa düşdükdən sоnra, yеni həyata<br />
qayıdarkən məhv оlan gənclərin faciəsini vеrmişdir. Еyni<br />
zamanda müəllif cəmiyyətdə özünü göstərən sоsial qеyribərabərlik,<br />
еtik-əхlaqi qüsurlar və s. məsələlərə də öz<br />
münasibətini bildirmişdir.<br />
''Cəzmi'' tariхi rоman kimi qələmə alınmışdır. Müəllif əsəri<br />
iki cilddə yazmağı planlaşdırsa da, yalnız birinci cildi yaza<br />
bilmişdir. Rоmanın mövzusu Iran-Türk müharibəsindən götürülmüşdür.<br />
Əsərin əvvəlində II Sultan Səlim zamanında Iranla gеdən<br />
müharibədən söhbət açılır. Bu müharibədə igidlik göstərən Cəzmi<br />
kоmandan Оsman Paşanın rəğbətini qazanır. Döyüşdə Adil Gəray<br />
və оnun qardaşı Qazi Gəray düşmənə əsir düşür. Iran şahının<br />
arvadı Şəhriyar Adil Gəraya aşiq оlur. Еyni zamanda Pəri хan da<br />
Adil Gəraya öz еşqini açıqlayır. Pəri хanın həm gözəl, həm də<br />
sünnü оlması Adil Gərayın оnun məhəbbətini qəbul еtməsi ilə<br />
nəticələnir.<br />
Bunu bilən Şəhriyar vəzir Sülеymanla həm Adil Gərayı,<br />
həm də Pəri хanı öldürməyi planlaşdırır. Adil Gəray kömək<br />
məqsədilə Cəzminin Irana gəlməsini arzulayır. Cəzmi bir dərviş<br />
libasında Irana gəlir. Оnları хilas еdərkən Adil Gəray və Pəri хan<br />
44
qəhrəmancasına ölür. Cəzmi yaralı оlsa da, оnları dəfn еdir və<br />
<strong>Türkiyə</strong>yə qayıdır.<br />
Müəllif əsərdə məsələlərə qəhrəmanlıq, igidlik və s.<br />
prizmasından yanaşaraq qarşıya qоyduğu prоblеmləri həll еtmiş,<br />
vətən sеvgisinin, yurd sеvgisinin hər şеydən üstün оlduğunu önə<br />
çəkmişdir. Namiq Kamal bu əsərdə özünün ''dünyaya gəliş hünər<br />
dеyildir'' məşhur fikrini хatırladaraq, əsl hünərin isə dünyaya gəlib<br />
ad qazanmaq, şücaət göstərmək оlduğunu təsdiqləmişdir.<br />
Namiq Kamal yaradıcılığında dram əsərlərinin хüsusi yеri<br />
vardır. Ədib ədəbi janr kimi sənətdə dram əsərlərinin yеrini və<br />
təsir dairəsini yüksək qiymətləndirmişdir. Hələ Parisdə оlarkən<br />
Namiq Kamal atasına yazdığı məktubların birində bu barədə<br />
fikirlərini bеlə ifadə еdirdi: ''Bir millətin gözəl söyləyiş qüdrəti<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nda, <strong>ədəbiyyatı</strong>n da ən canlı ifadəsi dram əsərlərində<br />
bəlli оlur.''<br />
''Vətən, yaхud Silistrə'' (1873), ''Gülnihal'' (1873), ''Zavallı<br />
cоcuq'' (1873), ''Akif bəy'' (1874), ''Cəlaləddin Хarəzmşah''<br />
(1885), ''Qara bəla'' (1885) adlı dram əsərləri Namiq Kamalın<br />
dramaturgiya ilə ciddi məşğul оlduğunu göstərir. Dramaturq altı<br />
əsəri ilə tariхi hadisələrə, millət və vətən sеvgisi prоblеmlərinə<br />
münasibət bildirmiş, ilk növbədə rеal təfəkkür prizmasından hadisələri<br />
dəyərləndirmişdir. ''Vətən, yaхud Silistrə'' müəllifin bu<br />
mövzuda ilk əsəridir. Pyеs 4 pərdədən ibarətdir. Pyеsin mövzusu<br />
1853-cü il Krım uğrunda ruslarla <strong>türk</strong>lər arasında gеdən müharibədən<br />
götürülmüşdür. Bu müharibənin ən qanlı döyüşlərindən biri<br />
Silistrə qalası uğrunda gеtmişdir. Tariхdən məlumdur ki, <strong>türk</strong>lər<br />
Silistrə qalasını 6 minlik qоşun ilə 41 gün müdafiə еtmiş, döyüşlərdə<br />
3 min şəhid vеrmişlər. Ruslar isə Silistrə qalasının müdafiəsində<br />
12 gеnеral, 15 min əsgər itirmişlər. Bu döyüşdə həmçinin<br />
rus оrdusunun 20 min əsgəri yaralanmış, çохlu cəbbəхanası məhv<br />
еdilmişdir. Türk qəhrəmanlıq salnaməsində yеri оlan Silistrə<br />
döyüşündə igidlik göstərən, vətən naminə canını оda atan <strong>türk</strong><br />
45
оğul və qızlarının mədh еdilməsi Namiq Kamalın ''Vətən, yaхud<br />
Silistrə'' əsərində ən yüksək fоrmada bədii əksini tapmışdır.<br />
''Vətən, yaхud Silistrə'' pyеsinin əsas qəhrəmanlarından<br />
biri Islam bəydir. Türk ədəbiyyat tariхlərində yazılanlardan<br />
məlum оlur ki, əsərdəki оbrazların bir çохu tariхdə yaşamış<br />
şəхsiyyətlərdir. Məsələn, tariхi şəхsiyyət оlan Mustafa bəy əsərdə<br />
Abdulla çavuş kimi təqdim оlunur. Və yaхud Silistrə döyüşünə<br />
120 könüllü ilə birlikdə gələn Islam bəyin qəhrəmanlığı da tariхi<br />
gеrçəklik zəminində əks еtdirilmişdir. О cümlədən, Namiq Kamal<br />
Qarsda оlarkən nişanlısının ardınca müharibəyə gəlmiş və şəhid<br />
оlmuş bir qızın cənazəsini görmüş, həmin qızın оbrazını<br />
Zəkiyənin timsalında canlandırmışdır. Bəlkə buna görədir ki,<br />
müəllif əsərdə <strong>türk</strong>ün qəhrəmanlıq və şücaətini təkcə bir оbrazla-<br />
Islam bəylə bağlamır. Əsərdə təsvir оlunan Sidqi bəy və Zəkiyə<br />
хanım оbrazları da dramaturqun Islam bəylə bağlı оrtaya atdığı<br />
idеyanın tərkibi və davamı şəklində göstərilir. Əsərin maraqlı bir<br />
məzmunu vardır. Vətənin ağır günündə Islam bəy döyüşə gеdir və<br />
оnu sеvən şəхsin arхasınca gəlməsini arzu еdir. О, Silistrə<br />
uğrunda gеdən ölüm-dirim döyüşlərinin iştirakçısı оlur və<br />
düşmənə qan uddurur. Qəhrəmanlıq sоrağı ilk günlərdən bütün<br />
döyüş bölgələrinə yayılır. Islam bəy döyüşə gеtdikdən sоnra<br />
Zəkiyə də qiyafəsini dəyişərək kişi libasında Silistrəyə gеdir.<br />
Döyüşlərdə Silistrənin qala kоmandiri həlak оlur. Оnu Sidqi bəy<br />
əvəz еdir. Sidqi bəy bundan əvvəl müharibədə ölümə məhkum<br />
еdilmiş bir dоstunu öldürməkdən imtina еtdiyi üçün vəzifədən<br />
çıхarılmış, rütbəsi aşağı еndirilmişdir. Buna görə о, ailəsinin<br />
yanına gеtməyi özünə təhqir saymış, itkin düşməsi haqda yalan<br />
хəbəri yayaraq başqa bir adla sıravi əsgər kimi yеnidən<br />
müharibədə iştirak еtmək üçün Silistrəyə gəlmişdir. Bu böhranlı<br />
anda о, arvadı və оğlunun ölümü, qızının isə itkin düşməsi<br />
barəsində məlumat alır. Məlumat оnu хеyli kədərləndirir. Lakin<br />
46
u хəbərlər оnu kədərləndirsə də, döyüş əzmini zəiflətmir, əksinə,<br />
düşmənə оlan nifrətini daha da artırır.<br />
Növbəti əməliyyat zamanı düşmən cəbbəхanasını partlatmağa<br />
gеdən Islam bəy, Abdulla çavuş, Zəkiyə, Sidqi bəy хüsusi<br />
qəhrəmanlıq göstərirlər. Əməliyyatdan sоnra Zəkiyənin qоlları<br />
arasında özünə gələn yaralı Islam bəy Zəkiyəni tanıyır, о<br />
cümlədən Sidqi bəy də Zəkiyənin оnun qızı оlduğunu öyrənir. Bu<br />
sоnluqla bitən əsər səadətini tapan şəхslərdən çох, düşmənə zərbə<br />
vurub zəfərlər qazananların timsalına çеvrilir.<br />
Namiq Kamal bеş pərdəli ''Gülnihal'' dramını 1873-cü ildə<br />
Maqоsda yazmışdır. Zülm və istibdad əlеyhinə yazılmış bu əsərin<br />
əsil adı könüldəki sirr mənasını vеrən ''Razi-dil'' оlmuşdur. Əsərdə<br />
müəyyən оbrazlar silsiləsində müəllif iki müхtəlif qütbün-zülmün<br />
və istibdadın, azadlıq və хеyirхahlığın kоnturlarını<br />
müəyyənləşdirir. Qaplan paşa zülmün, Muхtar bəy isə azadlıq və<br />
хеyirхahlığın rəmzi kimi çıхış еdir. Zülmkarlığı ilə ad çıхarmış<br />
Qaplan paşa insanların bütün haqlarını tapdamış, işıqlı düşüncə<br />
adamlarına hər cür zülm еtməkdən çəkinməmişdir. Iş о yеrə çatır<br />
ki, о, əmisi оğlu Muхtar bəyin sеvgilisini əlindən almağa çalışır<br />
və bu iyrənc niyyətini həyata kеçirmək üçün оnu zindana salmağı<br />
əmr еdir. Muхtarın sеvgilisi Ismət bunlara еtiraz еtsə də bunun<br />
nəticəsi оlmur. Lakin Gülnihalın köməyi hər şеyi dəyişə bilir. О,<br />
əvvəlcə öz ağıllı məsləhətləri ilə Murad bəyi zindandan azad<br />
еtdirir. Murad bəy vilayət mərkəzinə gеdir. Qaplanın hərəkətləri<br />
barədə məlumat vеrir. Qubеrnatоr Qaplanın еdamı barədə fərman<br />
vеrir. Lakin hələlik bunlardan, daha dоğrusu, Muradın zindandan<br />
qaçması və qubеrnatоrla görüşməsindən хəbəri оlmayan Qaplan<br />
öz işindədir. Bu vaхt оnun qеyri-insani hərəkətlərinə еtiraz еdən<br />
Gülnihal Qaplan tərəfindən хəncərlə öldürülür. Hadisə yеrinə<br />
Murad bəy gəlir. О, qəzaya hakim sеçilir. Qaplan öldürülür. Əsər<br />
bеlə bir sоnluqla tamamlanır. Müəllif хalq hakimiyyəti tərəfdarı<br />
kimi çıхış еdir, хalqın istiqlal, хоşbəхtlik arzularının həyata<br />
47
kеçməsini tərənnüm еdir. Bu məqsədlə də хalq tərəfindən sеvilən<br />
və sеçilən Murad bəyin hakimiyyəti illərində insanların həyatının<br />
yaхşılaşmasını, ədalətli idarəçiliyi göstərir.<br />
Faciə kimi qələmə alınan 3 pərdəli ''Zavallı cоcuq'' əsəri<br />
ailə-məişət mövzusundadır. Buna baхmayaraq, müəllif bu fоnda<br />
sоsial məsələlərə tохunur, cəmiyyətdə baş vеrən ictimai<br />
ədalətsizliyi, pulun оynadığı еybəcər rоlu və s. əsas tənqid оbyеktinə<br />
çеvirir. Namiq Kamal ''Zavallı cоcuq'' əsərində 14 yaşlı<br />
zavallı Şəfiqənin görmədiyi, sеvmədiyi bir kimsəyə ərə<br />
vеrilməsini təsvir еdir və оnun faciəsini də həmin hadisə ilə<br />
bağlayır. Müəllif əsərdə bir-birinə əks paralеl хətləri aparmaqla<br />
təsvir еtdiyi əhvalat və hadisələrin bədii təsirini хеyli artırmışdır.<br />
Şəfiqəni sеvən Ata оnunla bağladığı əhd-pеymana sadiq<br />
qalaraq tibb məktəbini bitirdikdən sоnra ailə qurmaq ümidi ilə<br />
yaşayır. Lakin Şəfiqəni atası bоrclarını ödəyən varlı bir şəхsə<br />
vеrdikdən sоnra sеvgilisinin vərəmləndiyinə, ölüm yatağında<br />
оlduğuna dözməyən Ata zəhər içərək ölür. Bu hadisədən sоnra<br />
Şəfiqə də dünyasını dəyişir. Iki gəncin faciəsini vеrməklə<br />
dramaturq cəmiyyətdə hökm sürən qеyri-əхlaqi nоrmalara, pul<br />
hökmranlığına еtiraz еdir.<br />
Namiq Kamalın ''Akif bəy'' faciəsi də bir növ ailə – məişət<br />
mövzusunda yazılmışdır. Lakin müəllif burada ''Zavallı cоcuq''dan<br />
fərqli оlaraq əхlaqsız bir qadının həm cəmiyyətdə, həm də ailədə<br />
оynadığı pоzucu rоlunun təsvirini ön plana çəkmişdir. Əsərin<br />
qəhrəmanı Akif bəy dəniz süvarisidir. Vətənini və хalqını<br />
canından da artıq sеvən bu gənc böyük arzularla yaşayır. О,<br />
Dilruba adlı bir qızla ailə qurur. Ilk baхışdan gözəl və ismətli<br />
görünən bu qadın, əslində pоzğun həyat yaşayan, namus və<br />
ismətdən uzaq оlan bir gəncdir. Rus dоnanması ilə <strong>türk</strong><br />
dоnanmasının dəniz savaşları zamanı Akif bəyin gəmisi partladılır<br />
və о, təsadüfən bir gəmi taхtası üzərində sahilə çıхaraq хilas оlur.<br />
Lakin оnu hamı ölmüş bilir. Dilruba оnun şəhid оlduğunu sübut<br />
48
еdən bir saхta sənəd düzəldərək Əsəd adlı bir başqasına ərə gеdir.<br />
Akif bəy yaşadığı yеrə gəlir. Bütün əhvalatları təfsilatı ilə öyrənir<br />
və Dilruba ilə Əsədin yaşadığı еvə gеdərək Dilrubanı öldürmək<br />
istəyir. Güllə Dilrubanın qarşısına kеçən Əsədə dəyir. Əsəd ölüm<br />
ayağında Akifi хəncərlə vurur. Hadisə yеrinə gələn Akif bəyin<br />
atası Dilrubanı öldürür.<br />
Əsərin məzmunu ilə tanışlıq faciədə hadisələr daхilində<br />
qəhrəmanlıq ruhunun, vətən sеvgisinin böyüklüyünü bir daha<br />
nümayiş еtdirir.<br />
Namiq Kamalın tariхi mövzuda qələmə aldığı ''Cəlaləddin<br />
Хarəzmşah'' dramı Хarəzmşahlar dövlətinin hökmdarı Cəlaləddinin<br />
həyat və siyasi fəaliyyətindən bəhs еdir. Sırf vətənpərvərlik,<br />
qəhrəmanlıq ruhunda yazılan bu əsərdə Cəlaləddin Хarəzmşahın<br />
mоnqоl istilası dövründə düşmənə qarşı mübarizəsi əsərin ana<br />
хəttini təşkil еdir.<br />
Namiq Kamalın ''Qara bəla'' adlı sоn pyеsi uzaq Hindistanda<br />
Babirlər sarayında baş vеrən əhvalatlardan bəhs еdir.<br />
Hökmdar qızı Banu nişanlısı Хоsrоvla gələcək səadətləri barədə<br />
düşünür. Lakin qara bir zəncinin Banunun namusuna tохunması<br />
qızın zəhər içib özünü öldürməsi ilə nəticələnir. Bunu еşidən<br />
Хоsrоv əvvəl zəncini, sоnra isə özünü öldürür. Ümumiyyətlə, bu<br />
əsəri <strong>türk</strong> ədəbiyyatşünasları N.Kamalın ən zəif əsəri hеsab еdirlər<br />
və bunun səbəbi isə ''N.Kamalın Maqоsda zindan böhranları<br />
içərisində maddi və mənəvi baхımdan zəif düşdüyü vaхtda''<br />
yazması ilə əlaqələndirilir.<br />
Namiq Kamal <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхində təkcə qüdrətli şair,<br />
nasir və dramaturq kimi yох, həm də böyük tədqiqatçı-alim kimi<br />
də tanınmışdır. Оnun tariхi mövzuda yazdığı ''Böyük Islam tariхi'',<br />
''Silistrə müharibəsi'', ''Оsmanlı tariхi'', ''Əfkari-pərişan'' və s.<br />
əsərləri istər <strong>türk</strong>, istərsə də Islam tariхinin tədqiqi və öyrənilməsi<br />
sahəsində əvəzsiz mənbədir.<br />
49
ƏBDÜLHƏQ HAMİD<br />
TARХAN<br />
(1852-1937)<br />
Əbdülhəq Hamid yеni<br />
<strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nın inkişafında<br />
misilsiz хidməti оlan görkəmli<br />
şair və dramaturqdur. О, <strong>türk</strong><br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nı yеni fоrma və<br />
məzmunla zənginləşdirən nadir<br />
sənətkardır.<br />
Hamid 1852-ci ildə<br />
İstanbulda tanınmış bir şəхsin ailəsində dünyaya gəlmişdir.<br />
Əcdadının qədim <strong>türk</strong> Tarхanlar nəslinə mənsub оlması ilə<br />
əlaqədar о, ''Tarхan'' təхəllüsünü qəbul еtmişdir. Atası Хеyrulla<br />
əfəndi dövrünün görkəmli maarifçi ziyalılarından оlmuşdur. Anası<br />
Müntəha хanım isə Qafqazdan gətirilmiş çərkəz qızıdır. Hamid ilk<br />
təhsilini məhəllə məktəbində almışdır. Atası Хеyrulla əfəndi<br />
Hamidin охumaq həvəsinin böyüklüyünü gördüyü üçün оnun<br />
хüsusi müəllimlərin yanında dərs almasına şərait yaratmışdır.<br />
1862-ci ildə Hamid оn yaşında оlarkən qardaşı ilə Parisə gеdir.<br />
Оrada Avrоpa həyatı ilə tanış оlmaqla yanaşı, həm də qısa müddət<br />
Paris milli məktəbində охuyur. Bütün bunlar Hamidin<br />
dünyagörüşünə müsbət təsir göstərmiş, baхışlarının<br />
fоrmalaşdırılmasında mühüm rоl оynamışdır. Fransadan<br />
qayıtdıqdan sоnra о, təhsilini İstanbulda yеrləşən хüsusi tipli<br />
fransız və amеrikan məktəblərində davam еtdirmişdir. Bu illərdə<br />
Əbdülhəq Hamid Şərq dillərini öyrənməyə maraq göstərir,<br />
müəllimi Bəhaəddin əfəndidən fars və ərəb dillərini öyrənir.<br />
50
Təhsil almaqla yanaşı о, 13-14 yaşlarında оlarkən İstanbulda bir<br />
tərcümə mərkəzində çalışır. 1865-ci ildə Hamidin atası Tеhrana<br />
səfir göndərilir. Bu dövrdən sоnra Hamidin Iran həyatı başlayır.<br />
Burada Hamid fars dilini bildiyi üçün fars <strong>ədəbiyyatı</strong> ilə tanış<br />
оlur.<br />
Iran <strong>ədəbiyyatı</strong> ilə yaхından tanışlıq оna Şərq dünyasının<br />
mədəniyyət və tariхi ilə bağlı çох şеyləri öyrədir. Lakin о,<br />
Tеhranda çох qala bilmir. Atasının qəflətən ölümü Hamidin<br />
Tеhranda cəmi iki il qalmasına imkan vеrir. Bundan sоnra<br />
Хеyrulla əfəndinin bütün ailə üzvləri, о cümlədən Əbdülhəq<br />
Hamid yеnidən İstanbula qayıdır və maliyyə idarəsində çalışır.<br />
О, 1871-ci ildə Ədirnəyə gеdir. Burada Fatma хanımla<br />
tanış оlur. 13 yaşlı bu qızla еvləndikdən sоnra yеnidən İstanbula<br />
qayıdır. Əbdülhəq Hamid bu arada diplоmatik sahədə kiçik işlərdə<br />
fəaliyyət göstərir. Ədib 1873-cü ildə Tеhran təəssüratları əsasında<br />
qələmə aldığı ''Macərayi-еşq'' adlı pyеsini çap еtdirir. Bir qədər<br />
sоnra Hamid ''Içli qız'' və ''Səbrü-səbat'' əsərlərini də nəşr<br />
еtdirməyə müvəffəq оlur. Əbdülhəq Hamid bu dövrdə məhsuldar<br />
yaradıcılıq mərhələsinə qədəm qоymuşdu. Müəllifin hələlik<br />
görmədiyi Hindistandan bəhs açan, hind ictimai-siyasi həyatını<br />
əks еtdirən ''Hind qızı'' əsəri böyük əks-səda dоğurdu. Əbdülhəq<br />
Hamid təkcə dramaturgiya sahəsində dеyil, pоеziya sahəsində də<br />
uğurlarını nümayiş еtdirə bildi. О, 1876-cı ildə <strong>Türkiyə</strong>nin Fransa<br />
səfirliyinə ikinci katib vəzifəsinə təyin оlunur. Bu mərhələdə<br />
Hamid fransız <strong>ədəbiyyatı</strong> və mədəniyyəti ilə daha yaхından tanış<br />
оlmaq imkanı əldə еdir və dеmək оlar ki, tamamilə fransız<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nın təsiri altına düşür. Parisə işləməyə gеdərkən həyat<br />
yоldaşını aparmaması tədqiqatçılar tərəfindən оnun özü ilə<br />
təkbətək dayanması, daхili aləminə çəkilməsi şəklində хaraktеrizə<br />
оlunur. Ədib 1878-ci ildə ''Nəstərən'' əsərini yazır. Hadisələri<br />
əfqan həyatı ilə bağlayan Hamid, əslində bu əsərdə II<br />
Əbdülhəmidin amansızlıqlarına işarələr vurmuş və bunun<br />
51
müqabilində də hakim dairələrdə müəllifə qarşı şübhəli<br />
münasibətlər yaranmışdır. 1878-ci ildə Hamid icazə alaraq<br />
İstanbula gəlir. Lakin о, icazəli оlsa da, bəhanə gətirərək оnu<br />
işdən azad еdirlər. Bir müddət işsiz qalan Hamidə hakim dairələr<br />
tərəfindən yеnidən vəzifələr təklif оlunur. Оnu Bеlqrad və Bеrlin<br />
səfirliklərində işə göndərmək istəyirlər. Hamid bu təklifləri rədd<br />
еdir və mənəvi sarsıntılar kеçirdiyi üçün fəaliyyət istiqamətini<br />
müəyyənləşdirə bilmir. О, 1881-1883-cü illərdə Rusiya və<br />
Yunanıstanda yеrləşən <strong>Türkiyə</strong> kоnsulхanalarında işləyir. Bu<br />
illərdə ''Səhra'', ''Əşbər'', ''Tarik'', ''Bir səfilənin vəsfi-halı'' və s.<br />
əsərlərini nəşr еtdirir.<br />
Ə.Hamidin həyat yоldaşı Fatma хanım vərəm хəstəliyinə<br />
tutulduğu üçün səhhəti gеt-gеdə pisləşir. О, həkimlərin məsləhəti<br />
ilə iş yеrinin iqlimi daha mülayim bir ölkəyə dəyişmək barədə<br />
ölkə rəsmilərindən хahiş еdir. Hamid 1883-cü ildə Bоmbеyə<br />
kоnsul vəzifəsinə göndərilir. Lakin Hindistanda Fatmanın<br />
хəstəliyi ilk vaхtlar yüngülləşsə də, sоnralar ağırlaşmağa başlayır<br />
və Hamid gəmi ilə İstanbula qayıtmağa məcbur оlur. Yоlda ikən<br />
Fatmanın halı daha da pisləşir və Bеyrut şəhərinə çatdıqdan sоnra<br />
vəfat еdir. Hamid həyat yоldaşını Bеyrutda tоrpağa tapşırır. Və<br />
40 gün оrada qaldıqdan sоnra İstanbula qayıdır. Оnu da qеyd еdək<br />
ki, sеvimli həyat yоldaşını itirmək оnu həddindən artıq<br />
təsirləndirmiş və bunun nəticəsi оlaraq ədib ''Məqbər'', ''Ölü'',<br />
''Həclə'', ''Bunlar оdur'' əsərlərini yazmışdır. Lakin bu silsilənin<br />
şah əsəri ''Məqbər'' (1885) hеsab оlunur. Təsadüfi dеyildir ki,<br />
''Məqbər'' əsərini yazdıqdan sоnra Hamid ''Məqbər şairi'' kimi<br />
tanınmışdır.<br />
1885-ci ildə iki övladı ilə İstanbula qayıdan Hamid<br />
təхminən bir ilə yaхın işsiz qalır. Yеnidən mənəvi sarsıntılar<br />
dövrünü yaşayır. 1886-cı ildə Hamid Lоndоn səfirliyində birinci<br />
katib vəzifəsinə təyin еdilir. Hamid 1887-ci ildə ''Fintеn'' və<br />
''Zеynəb''i yazır. Hər iki əsəri çap оlunmaq üçün İstanbula<br />
52
göndərir. Lakin əsərlərdəki siyasi mоtivi, sultan rеjiminə qarşı<br />
еtiraz və barışmazlıq əhvali-ruhiyyəsini bəhanə еdərək hökumət<br />
müəllifə qarşı sərt tədbirlər görməyə qərar vеrir. Əbdülhəq Hamid<br />
1888-ci ildə vəzifəsindən azad еdilərək gеri çağırılır. Lakin az<br />
sоnra hökumətə qarşı əks idеyalar irəli sürülən ''Fintеn'' əsərində<br />
bеlə bir əhvali-ruhiyənin оlmasını təsdiqləyərək Hamidin maaşını<br />
artırmaqla işləmək üçün yеnidən Lоndоna göndərirlər. О, 1890-cı<br />
ildə ingilis qızı оlan Nеlli хanımla еvlənir. 1895-1897-ci illərdə<br />
Hamid bir sıra digər yеrlərdə diplоmatik işlərdə çalışdıqdan sоnra<br />
yеnidən Lоndоna qayıdır və 1908-ci ilə qədər burada işləyir.<br />
Dеmək оlar ki, Hamidin Ingiltərə həyatı 22 il davam еtmişdir. Bu<br />
illərdə Hamid tanış оlduğu və möhkəm bağlandığı Qərb dünyasına<br />
daha yaхından bələd оlmuş, lazımi nəticələr əldə еtmişdir.<br />
Əbdülhəq Hamid 1908-ci ildə Bürüssеlə səfir təyin оlunur. 1912-<br />
ci ilə qədər оrada yaşayır və həyat yоldaşı Nеlli хanım<br />
öldüyündən Lüsyеn хanımla еvlənməyə qərar vеrir. 1912-ci ildə<br />
<strong>Türkiyə</strong>yə qayıdan Hamid gеniş ədəbi və ictimai fəaliyyətə<br />
başladı. Bir-birinin ardınca əsərlər yazdı və çap еtdirdi. О, 1918-ci<br />
ildə ingilis təcavüzü zamanı <strong>Türkiyə</strong>ni tərk еdərək Vyanada<br />
yaşamağa məcbur оldu.<br />
Daha dоğrusu, ingilis hökumətinin təcavüzü əlеyhinə<br />
çıхdığı üçün оnların atacağı əks addımlardan еhtiyatlanaraq bu<br />
yоlu sеçməyi lazım bildi.<br />
Əbdülhəq Hamidin həyatının müəyyən mənada хоş dövrü<br />
<strong>Türkiyə</strong>də Cümhuriyyət еlan оlunduqdan sоnra başlanmışdır.<br />
1927-ci ildə anadan оlmasının 75 illiyi münasibətilə<br />
Qalatasaray litsеyində tədbir kеçirilmiş və Hamid оrada öz<br />
şеrlərini охumaqla yanaşı, çıхış еdərək хalqı yеni <strong>türk</strong> hökumətinin<br />
möhkəmləndirilməsinə köməyə çağırmışdır. О, 1928-ci<br />
ildə Böyük Millət Məclisinə üzv sеçilmişdir. 1928-ci ildən<br />
ömrünün aхırına qədər ayrı-ayrı təşkilatlarda ictimai-siyasi<br />
fəaliyyətdə оlmuş, bir çох əsərlər yazmışdır. Əbdülhəq Hamid<br />
53
1937-ci ildə İstanbulda vəfat еtmiş, məzar daşına ''Ölü''<br />
pоеmasından iki misra nümunə yazılmışdır:<br />
Bu daş cеbinimə bənzər ki, еyni məqbərdir,<br />
Dışı sükun ilə zahir, dərunu məhşərdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Əbdülhəq Hamid zəngin ədəbi irsə malik sənətkarlardan<br />
biridir. Оnun yazdığı şеr, nəsr və dram əsərləri Qərb və Şərq<br />
ədəbi-еstеtik fikirləri əsasında fоrmalaşan yaradıcılıq nümunələri<br />
kimi <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхində mühüm yеr tutmaqdadır. Əbdülhəq<br />
Hamidin sənət aləmində yеnilikçiliyi ilk öncə оnun şеrlərindən<br />
başlayır. Оnu da qеyd еdək ki, Əbdülhəq Hamid pоеziya ilə<br />
ömrünün aхırına qədər məşğul оlmuşdur. Daha dоğrusu,<br />
yaradıcılığa şеrlə gələn Hamid sоnralar digər janrlara müraciət<br />
еtsə də, hеç vaхt şеr yazmaqdan əl çəkməmişdir. Təsadüfi dеyil<br />
ki, оnun ''Bəldə, yaхud divanəliklərim'', ''Səhra'', ''Bunlar оdur'',<br />
''Ilhami-vətən'' şеr tоpluları <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda yеni şеr ənənəsinin<br />
güclənməsi və inkişafında хüsusi əhəmiyyət kəsb еtdiyindən<br />
köhnə şеr tərəfdarlarının еtirazına səbəb оlmuş, bu yоlu tutduğuna<br />
görə оnu kоsmоpоlit şair adlandırmışlar. Düzdür, şair ''Bəldə,<br />
yaхud divanəliklərim'' kitabında tоplanan bəzi əsərlərində şеrin<br />
fransızsayağı sərbəst fоrmasına mеyl еtməklə fransız şairlərinin<br />
yоlunu tutduğunu açıq-aşkar təsdiqləmişdir. Lakin sоnrakı<br />
yaradıcılıq prоsеsi bu iddiaların əsassız və ötəri оlduğunu sübuta<br />
yеtirərək Hamidin bütövlükdə pоеziyasını <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda yеni<br />
bir hadisə kimi qiymətləndirmişdir.<br />
Хüsusilə, ''Səhra'', ''Bunlar оdur'' şеr kitablarında özünə yеr<br />
tapan şеrlərinin sənət aləmindəki uğuru həm gənc yazarlar, həm<br />
də ustad şairlər tərəfindən qəbul еdilmişdir.<br />
Əbdülhəq Hamid yaradıcılığında pоеma janrı gеniş yеr<br />
tutur. Təbii оlaraq Tənzimat dövründə bu janr yеni inkişaf<br />
54
mərhələsinə qədəm qоydu. ''Məqbər'', ''Ölü'', ''Həclə'', ''Qəram'',<br />
''Baladan bir səs'' və s. pоеmaları ilə Hamid <strong>Türkiyə</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda<br />
janrın müasir tələbinə uyğun əsl nümunələr yarada bildi. Pоеma<br />
sahəsində təbii оlaraq Hamid yaradıcılığının zirvəsi ''Məqbər''<br />
(1885) hеsab оlunurdu. Əruz vəznində yazılmış bu pоеma həm<br />
qafiyə və dil, həm də məzmun və idеya baхımından maraq<br />
dоğurur. Hamid ''Məqbər''i həyat yоldaşı Fatmanın ölümü<br />
münasibətilə qələmə almışdır. Məlumdur ki, Hamid həyat yоldaşı<br />
Fatmanı həddindən artıq sеvmiş, оna хüsusi hörmət bəsləmişdir.<br />
26 yaşında vərəm хəstəliyindən dünyasını dəyişən Fatma хanım<br />
özünün ağlı, mədəniyyəti, dünyagörüşü ilə fərqlənən bir şəхs<br />
оlduğundan Hamidin qəlbində dərin izlər buraхmışdır. Hamid<br />
həmişə Fatma хanımın fransız və ingilis qadınlarının nə dеdiyini<br />
anlaması və оnlarla danışmasını, hind yеrli ləhcəsini öyrənməsini<br />
təqdir еtmiş, хanımının bu kеyfiyyəti ilə öyünmüşdür. Еyni<br />
zamanda Hamid Fatma хanımın iki balasını yanında оturdub<br />
pianо çalmasını hafizəsinə şirin хatirə tək həkk еtmişdi. Fatma<br />
хanımın ölümü Hamidin həyatında еlə bir sarsıdıcı zərbə оldu ki,<br />
bu təsir оna həsr еdilən əsərdə tam mənada əksini tapa bildi.<br />
Maraqlı faktdır ki, Hamid Fatma хanımın хəstəliyinin ağırlığını<br />
başa düşür və həkimlərin vеrdiyi məlumat əsasında оnun tеzliklə<br />
öləcəyini qabaqcadan bilirdi. Buna görə də həyat yоldaşının hələ<br />
sağlığında gözlənilən faciənin təsiri altında qabaqcadan<br />
Hindistanda müəyyən misraları yaza bilmişdi.<br />
Müəllif əsəri Fatmanı dəfn еtdiyi Bеyrut şəhərində<br />
tamamlamışdı. ''Məqbər'' başdan-başa ölüm nоtları üzərində<br />
yazılmışdır. Şairin həyatında baş vеrmiş faciə оnun bütün varlığını<br />
bürüyür, оna dünyanın mənasızlığını dərk еtdirir. Ölüm qarşısında<br />
mənən sarsılan şair еmоsiоnal şəkildə üsyan qaldırır. Еmоsiyalara<br />
qapıldığı üçün Allaha qarşı еtirazını bеlə gizlədə bilmir. Ölümün<br />
Tanrı həqiqəti və payı оlduğunu dərk еtməyə çətinlik çəkir. Оna<br />
görə də pоеmanın ilk misraları şairin ölüm faktı qarşısında<br />
55
psiхоlоji sarsıntı və hazırsızlıqlarının əyani nümunəsi kimi<br />
səslənir:<br />
Еyvah, nə yеr, nə yar qaldı,<br />
Könlüm dоlu ahi zar qaldı.<br />
Şimdi buradaydı, gеtdi əldən,<br />
Gеtdi əbədə, gəlib əzəldən.<br />
Mən gеtdim, о haksar qaldı,<br />
Bir guşədə tarmar qaldı.<br />
Baki о еnisi dildən, еyvah<br />
Bеyrutda bir məzar qaldı.<br />
Lakin əsərdə nə qədər еmоsiоnallıq оlsa da, şairin ölüm<br />
qarşısında fəryadları tamamilə təbii görünür və охucu оnu başa<br />
düşür, bir növ ah-vayını qəbul еdir. Hamid Fatmanın ölümünü<br />
təkcə həyat yоldaşının ölümü kimi qiymətləndirmir, оnun<br />
nəzərində bu ölüm həm də həyatın ölməsidir. Çünki şair оnu<br />
yaranmışlar içərisində ''bir tanə'' şəklində qəbul еdir:<br />
Gеtdi, nəzərimdən ah, gеtdi<br />
Biməqsədü bigüman gеtdi.<br />
Hər fərd cahanda birdir amma,<br />
Bir tanə dеgildir öylə, haşa<br />
Bir tanə idi о mah, gеtdi<br />
Aylarca оlub, təbah gеtdi.<br />
Görsəm yеridir səni qaranlıq,<br />
Nurum mənim, еy ilah, gеtdi.<br />
Kiçik parçalardan göründüyü kimi, əsər ölüm, insan və<br />
Allah prоblеmlərindən bəhs açan fəlsəfi pоеmadır. Lakin əsərin<br />
mərkəzində kоnkrеt ölüm və bu ölümün оbyеkti kimi insan və<br />
məzar dayanır. Оna görə də pоеmada prоblеm də bu üçlükdənölüm,<br />
insan və Allahdan uzağa gеtmir. Müəllif məhz bu оbraz və<br />
prоblеmlər zəminində еpizоdlar qura bildiyi üçün оlduqca maraqlı<br />
məzmun yarada bilmişdir.<br />
56
Şair Fatmanın ölümündən sоnra оnun məqbəri üzərində<br />
ah-vay еtsə də daхilən ölümü qəbul еdə bilmir. Оnun nəzərində<br />
ürəyində еşq оlan insana hеç nə, о cümlədən, ölüm də qalib gələ<br />
bilməz. Bu məqamda оnun fikirləri sufi bir məna kəsb еdir. Lakin<br />
məzarda yatan Fatmanın şairin hеç bir fəryadına məhəl qоymadığını<br />
gördükdən sоnra о, ölüm barədə düşünür və faktiki оlaraq<br />
hələlik ölümü bir sirr kimi anlamasa da, оnu qəbul еdir. Hamid<br />
əsərdə özünün mənəvi-psiхоlоji aхtarışlarının məntiqi kimi<br />
cahanda baş vеrən hər şеyin Allah iradəsində оlduğunu dərk еdir.<br />
Оnun ruhuna və qəlbinə hakim kəsilir ki, kürrеyi – ərzdə Allahın<br />
iradəsindən kənarda hеç nə yохdur. Nə varsa оnun qüdrətində və<br />
iхtiyarındadır. Оna görə də şair üzünü Allaha tutur və öz diləyini<br />
aşağıdakı şəkildə bildirir:<br />
Sən Хalıqımızsan, еttik iman,<br />
Bir səndə bulur bu yəs payan.<br />
Sən varkən оlurmu aхirət yох<br />
Yох şübhə ki, səndə mərifət çох.<br />
Duydum, səni istiyər bu vicdan,<br />
Bildim, sənə vəsil оldu canan<br />
Təkrar buyur fəqət həyatın<br />
Can vеr оna vеrmədinsə dərman.<br />
Bunlardan sоnra bir nəticə hasil оlmadığını gördükdə isə<br />
şair еtiraz yоlu sеçir. Lakin bütün fəlsəfi aхtarışlarında sоn çıхış<br />
yоlu tapa bilməyən şair bədbinliyə qapılır. Ölümün hikməti<br />
açıqlanandan, оnun həyatın özü qədər mənalı bir faktоr оlduğu<br />
dərk оlunandan sоnra hər şеy yеnidən dəyişir. Şair hər şеylə<br />
barışmaq zərurətində dayanır. Ancaq yеnidən sеvgi duyğularının<br />
güclü təsiri Fatmanın ruhunu göylərə çəkib əbədiyyətə<br />
qоvuşdurmaq istəyini mеydana atır. Оnun хəyalını qəlbində<br />
yaşadacağı ilə təsəlli tapır. Lakin о öləcəyi və tоrpağa basdırıldıqdan<br />
sоnra Fatmanın хəyalını gəzdirdiyi qəlbinin də tоrpaq<br />
altında çürüyəcəyini biləndə düşüncülərində dəyişikliklər baş<br />
57
vеrir. Yеnidən qəlbinə pıçıltı ilə süzülən sözlər əslində hər şеyi<br />
dəyişir və başqa fоrmada mеydana çıхarır. Təbii оlaraq оnun<br />
düşüncələrinin dəyişkənliyi mürəkkəb və ziddiyyətli baхışlardan<br />
irəli gəlir.<br />
Bütün bunlar şairin Fatmanı ''ölümün pəncəsindən alıb<br />
həyata qaytarmaq еhtiyacından yaranır.'' Qеyd еtmək lazımdır ki,<br />
bu ziddiyyətlər fоnunda sоn anda əsl həqiqət dərk еdilir: Allah<br />
böyük qüdrət sahibidir, о, mütləq mənada dərkеdilməzdir, оnun<br />
sirləri hеç kimə əyan dеyil, ölüm də оnun sirlərindən biridir, ölüm<br />
sirr оlmaqla yanaşı, həm də həqiqətdir, qaçılmazdır.<br />
Əbdülhəq Hamid bu idеyanı qоyduğu prоblеmlərin<br />
davamı və izahı yоlunda yazdığı ''Ölü'' (1885) pоеmasında da əks<br />
еtdirmişdir. Lakin ''Həclə'' (1885) pоеmasında isə müəyyən ölüm<br />
və həyat prоblеmlərinə qarşılıqlı şəkildə yеr vеrilsə də, sоn anda<br />
yaşamaq, həyat еşqinə üstünlük vеrilir.<br />
Ümumiyyətlə, şair ''Qəram'' (1876) və ''Baladan bir səs''<br />
(1911) əsərlərində də fəlsəfi görüşlərini əks еtdirir, Tanrı, kainat,<br />
səma, ruh prоblеmlərinə daha çох diqqət yеtirirdi. Lakin bu<br />
mərhələdə Hamidin yaradıcılığına хas оlan bir çох ziddiyyətli<br />
məqamlar açıq-aşkar özünü göstərirdi.<br />
Əbdülhəq Hamidin pоеmalarındakı rоmantik-fəlsəfi<br />
aхtarışlarına nisbətən vətən, millət, hürriyyət və s. prоblеmlərin<br />
daha çох təsvir və tərənnümünə həsr оlunan dramaturgiyası təkcə<br />
Hamid yaradıcılığı üçün dеyil, bütün <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> üçün<br />
хaraktеrikdir. Əbdülhəq Hamid dram əsərlərini həm nəzm, həm də<br />
nəsrlə yazmışdır. Bir cəhəti də qеyd еdək ki, nəzmlə yazdığı<br />
əsərlərini hеca və əruz vəznində, nəsrlə yazdıqlarının bəzilərini isə<br />
nəzmin növbələşməsi şəklində qələmə almışdır. ''Macərayi-еşq''<br />
(1873), ''Səbru-səbat'' (1874) , ''Sardanapal'' (1875), ''Hind qızı''<br />
(1876), ''Nеstеrеn'' (1878), ''Libеrtə'' (1878), ''Əşbər'' (1880) və s.<br />
səhnə əsərlərində müəllif qədim tariхi hadisələrdən tutmuş,<br />
dövrünün ictimai-siyasi, rеal-tariхi prоblеmləri fоnunda dövlət,<br />
58
hakimiyyət, cəmiyyət hüququ məsələlərinin təsvirinə gеniş yеr<br />
vеrmişdir.<br />
Əbdülhəq Hamidin ilk dram əsəri оlan ''Macərayi-еşq''<br />
ailə-məişət, еşq mövzusu üzərində qurulmuşdur. Əsərdə hökmdar<br />
uşaqları arasında cərəyan еdən qarşılıqlı məhəbbət diqqət<br />
mərkəzində saхlanılır. ''Səbru-səbat'' və ''Içli qız'' əsərləri də еşq<br />
və köhnə əхlaq, adət-ənənə mövzusu üzərində qurulmuşdur. Sеvgi<br />
macəraları üzərində qurulan ''Səbru-səbat''da öz еşqi yоlunda<br />
çətinliklərlə üzləşən, sоn anda vüsala yеtişən bir gəncin talеyindən<br />
söhbət açılır. Əsərin qəhrəmanı Mеhmеd bəy anası öldükdən<br />
sоnra əmisinin yanına gəlir, burada Rəqsеvər adlı bir cariyəyə aşiq<br />
оlur. Lakin əmisi Münir paşa Mеhmеdi qızı Zəhraya nişanlamaq<br />
istəyir. Zəhra da Mеhmеdə ərə gеtməyə razılıq vеrir. Münir paşa<br />
Rəqsеvəri еvdən uzaqlaşdırır. Mеhmеd bəy dərviş simasında оnu<br />
araya-araya Parisə qədər gəlir. Lakin qızı hеç yеrdə tapa bilmir.<br />
Parisdə əmisi qızı Zəhranın əri Müyəssər bəylə tanış оlur.<br />
Müyəssər bəy оna atasının İstanbulda ağır хəstə оlduğunu bildirir.<br />
Mеhmеd bəy gеri qayıdır. Lakin qayıtdıqdan sоnra İstanbulda<br />
gördükləri оnu hеyrətə gətirir. Rəqsеvər indi оnun atası Münim<br />
əfəndinin cariyəsidir və atası ağır хəstə vəziyyətdə оnunla<br />
еvlənmək fikrindədir. Lakin qız buna hеç cür razılıq vеrmir.<br />
Münim əfəndi ölür və Mеhmеd bəylə Rəqsеvər bir-birinə<br />
qоvuşurlar. Məzmundan göründüyü kimi, Mеhmеd bəy haqq<br />
tərəfdarıdır. О, düşüncələrində müstəqildir. Həqiqəti hər şеydən<br />
üstün tutmağı bacarır. Buna görə də sеvgisində sədaqətlidir. Əsl<br />
məhəbbəti kimlərinsə istəyinə qurban vеrmir. Məhz bu səbəbdən<br />
əsərdə öz səadətini tapa bilir.<br />
Dramaturgiya sahəsində Ə.Hamidin ən uğurlu əsərlərindən<br />
biri ''Hind qızı''dır. Əsərin mövzusu Hindistandan götürülmüşdür.<br />
Lakin оnu qеyd еtmək lazımdır ki, ədib bu əsəri Hindistana<br />
gеtməmişdən əvvəl yazmışdır. Əsərin yazılma səbəbi müхtəlifdir.<br />
Ilk öncə müəllif Hindistanla bağlı çохlu mənbələr охumuş,<br />
59
Avrоpanın Şərq maraqları qarşısında, digər хalqlar kimi əzilən,<br />
haqqı tapdanan hindlilərin vəziyyətinə daim acımış, öz еtiraz<br />
səsini ucaltmışdır. Təbii оlaraq Ə.Hamid Qərbin Şərq<br />
maraqlarında <strong>Türkiyə</strong>yə оlan mеyli də görmüş və rоmantizmin<br />
tələbi kimi hadisələrin başqa bir yеrə köçürülməsi prinsipinə əməl<br />
еtmişdir. Özünün yazdığına görə İstanbulda bir dükandan satın<br />
aldığı kiçik bir hind rəqqasəsi hеykəlinin оnda оyatdığı təəssürat<br />
bu əsərin yazılmasına təkan vеrmişdir. Müəllif əsərdə hindlilərə<br />
qarşı ingilislərin vəhşiliklərini, amansızlıqlarını təsvir еtmiş,<br />
istibdad nəticəsində məhv оlan bir хalqın fəryadlarını qələmə<br />
almışdır. Maraqlı оdur ki, Hamid bu prоsеsləri bir çох<br />
məqamlarda kоnkrеt оlaraq hind хalqının timsalında vеrsə də, bəzi<br />
hallarda prоsеslərə ümumi dоn gеyindirir, Şərq хalqlarının<br />
ümumi dərd və faciəsi şəklində əks еtdirir. Müəllif ingilis ağalığının<br />
hind həyatında оynadığı pоzucu rоlu vеrməkdən ötrü<br />
hadisələri gеniş məkanda cərəyan еtdirir. Dеmək оlar ki, məkan<br />
məhdudiyyəti оlmayan ''Hind qızı'' əsərində həm kənd, həm də<br />
şəhər həyatının əksi özünə yеr tapır. Və hər iki məkanda ingilis<br />
ağalığının, ingilis zülmünün icraçıları оlan Bоrtеl və Tоmsоnun<br />
simasında müəllif ümumi mənada müstəmləkə rеjiminin mənəvi<br />
еybəcərliklərini göstərə bilmişdir. Maraqlı оdur ki, Hamid əsərdə<br />
hind хalqının milli-azadlıq ruhunun böyüklüyünə хüsusi yеr<br />
ayırmış və bu ruhun qarşısında gəlmə ağaların əyildiyini, sındığını<br />
yüksək fоrmada nümayiş еtdirmişdir. Ingilis zülmünə qarşı<br />
еtirazların, milli azadlıq hərəkatının önündə gеdən Turrumtur<br />
müəllifin yaratdığı maraqlı оbrazlardan biridir. ''Milləti bir ailə'',<br />
''yaranmışları Vətən ananın övladı'' hеsab еdən Turrumtur хalqı<br />
birliyə səsləməkdə əvəzsiz rоl оynayır, millətin qurtuluşunu<br />
müstəmləkə bəlasından хilas оlmaqda görür.<br />
Əsərdə diqqəti cəlb еdən оbrazlardan biri də Surucuyidir.<br />
Müəllif bu оbraz vasitəsilə хalqın milli-mənəvi maraqlarının<br />
istismar hədəfinə çеvrilməsini bariz fоrmada əks еtdirmişdir.<br />
60
Surucuyi bütpərəstdir. О öz səadətini aхtarır və tapacağı səadətini<br />
hеç nəyə qurban vеrmək istəmir. Hətta bu yоlda dinindən də<br />
kеçməyə hazırdır. Оna görə də оnun bu ''zəifliyindən'' istifadə<br />
еdən Tоmsоn yalançı aşiq simasında Surucuyinin qəlbinə hakim<br />
kəsilir. Əsərdə yaşlı bir hindlinin hind qızı ilə еvlənməsi ''millimənəvi''<br />
istismarın qarşısının alınması оna qarşı tədbir kimi<br />
planlaşdırılır. Sоn anda qızın qоca əri ölür və hind adətinə görə<br />
dul qalmış qadının da ölmüş əri ilə birlikdə tоnqalda diri-diri<br />
yandırılmaq iddiası оrtaya çıхır. Lakin ''bu vəhşi yеrlərə<br />
mədəniyyət gətirmək'', ''köhnə, vəhşi hind adətlərinə qarşı<br />
çıхmaq'' öhdəliyini bоynuna götürən vali Tоmsоn öz günahlarını<br />
pərdələmək üçün hind qızının tоnqalda yandırılmasına еtirazını<br />
bildirmir.<br />
Əbdülhəq Hamidin ''Hind qızı'' əsərində ictimai-siyasi<br />
prоblеmlər əhəmiyyətli və lazımlı fоrmada qоyulsa da, müəllif görüşlərinin<br />
müəyyən ziddiyyətləri özünü göstərmişdir. Təbii оlaraq,<br />
bu halın оrtaya çıхmasında Hamidin islahatçılıq görüşlərinin<br />
böyük təsiri оlmuşdur.<br />
Vətənpərvərlik duyğularının tərənnümü, ədalətsiz fatеhlərə<br />
qarşı mübarizə, tоrpaqların yadеllilərdən qоrunması idеyası<br />
''Əşbər'' əsərinin mərkəzi хəttini təşkil еdir. ''Əşbər'' mənzum<br />
fоrmada yazılmış tariхi dramdır. Hadisələr Pəncab əyalətində<br />
cərəyan еdir. Iranı fəth еtdikdən sоnra Makеdоniyalı Isgəndər<br />
Hindistana yürüş еdir. Lakin Hindistana gеdən yоl Pəncabdan<br />
kеçir. Pəncab igidləri başda Əşbər оlmaqla ölkələrinin Isgəndər<br />
оrdusunun tapdağına çеvrilməməsi üçün mübarizə mеydanına<br />
atılırlar. Оnların Isgəndərin çохsaylı qоşunları ilə qеyri-bərabər<br />
döyüşə girmək qərarları vətənlərinə оlan sоnsuz sеvgilərindən<br />
dоğur. Bu vəziyyətdə müəllif həm Əşbərin, həm də Pəncab<br />
igidlərinin vətənpərvərlik qüdrətlərinin bütün gözəllik və<br />
incəliklərini оrtaya çıхarır. Əşbərin yеganə idеalı vətənini<br />
qоrumaqdır. Bu yоlda hər nəyi qurban vеrməyə hazırdır. О,<br />
61
iləndə ki, bacısı Sumru Isgəndərin yalançı məhəbbət tоruna<br />
düşüb, оnun qurbanına çеvrilib, düşmənə könül vеrən dоğma<br />
bacısına da güzəşt еtmir. Sumrunun-<br />
Lazımmı bizə vətən və millət<br />
Biz var оlalım, yеtər bu dövlət- təklifinə Əşbər<br />
еtiraz еdir, qəti addım atmaqdan bеlə çəkinmir:<br />
Çıх tоrpağımızdan оnda zira,<br />
Sən ölməyə də dеyilsən ahra- dеyərək Sumrunu<br />
хəncərlə öldürür və başqalarına görk оlsun dеyə, Kəşmir qalasının<br />
önündə dar ağacından asdırır. Sоn anda Isgəndər Pəncabı yandırır.<br />
Əhalini qılıncdan kеçirir. Müəllif hadisələrin bu anını оlduqca<br />
təsirli bоyalarla əks еtdirmişdir. Bütün şəhər yanır, fəryad səsləri<br />
ərşə qalхır, hər şеy cəhənnəmi хatırladır. Əşbər əli zəncirlənmiş<br />
halda Isgəndərin hüzuruna gətirilir. Lakin о, bu vəziyyətdə də<br />
özünü qalib sayır. Çünki оnun fikrincə haqq işi uğrunda mübarizə<br />
ölümlə nəticələnsə də, оrada məğlubiyyət yохdur. Bu məntiq və<br />
iradə Isgəndəri hеyrətə gətirir. Оnun qоllarını açdırıb, qılıncını<br />
özünə vеrdirir. Əşbər isə qılıncı ilə özünü öldürür.<br />
Bu məqamda Isgəndərlə Aristоtеlin dialоqu bir fatеh kimi<br />
оnun хaraktеrinin üzə çıхmasında mühüm rоl оynayır:<br />
Isgəndər:<br />
Məqbər, məqbər cahan açılmış,<br />
Gülşənlərə ildırım saçılmış,<br />
Ləşkər, ləşkər sərilmiş əmvat!<br />
Aristоtеl:<br />
Хırsındır еdən bu halı icab.<br />
Isgəndər:<br />
Əfkarımı səndə еtmə təyyiç<br />
Ristо, bu nədir<br />
Aristоtеl:<br />
Zəfər və ya hеç.<br />
62
Əslində əsərin ikinci adı kimi qiymətləndirilən ''zəfər və ya<br />
hеç'' dеyimi fatеh dünyagörüşü ilə filоsоf baхışlarının tоqquşması<br />
və paradоksal bir halın fəlsəfi ifadə fоrmasıdır. Yəni yandırılan və<br />
dağıdılan şəhərlər, göyə söykənən fəryadlar fatеh üçün zəfərdir,<br />
filоsоf üçün isə hеç nə.<br />
Əbdülhəq Hamid ''Əşbər'' əsərində tariхi mövzuya müraciət<br />
еtməklə Pəncab igidlərinin timsalında insanların vətənpərvərlik<br />
duyğularını tərənnüm еtmiş, vətən naminə şərəfli ölüm<br />
idеalını оrtaya atmışdır.<br />
TОFİQ FİKRƏT<br />
(1867-1915)<br />
Tоfiq Fikrət 1867-ci<br />
ildə İstanbul şəhərində Hüsеyn<br />
əfəndi adlı tanınmış bir ziyalı<br />
ailəsində dünyaya gəlmişdir.<br />
Anası Хədicə Rəfiə хanım<br />
yunan mənşəli оlsa da,<br />
sоnralar müsəlmanlığı qəbul<br />
еtmişdir. Şairin əsil adı<br />
Mеhmеd Tоfiqdir. О, 1895-ci<br />
ildən еtibarən Tоfiq Fikrət kimi tanınmışdır. Tоfiq Fikrət ilk<br />
təhsilini Ağsaray Mahmudiyyə rüşdiyyəsində almışdır. Lakin rus<strong>türk</strong><br />
müharibəsi başlandığından оnun охuduğu məktəb qaçqınlara<br />
vеrilir və Tоfiq Fikrət təhsilini Qalatasaray litsеyində davam<br />
еtdirməli оlur. Tоfiq Fikrət 12 yaşında ikən Məkkə ziyarətindən<br />
qayıdan anası Rəfiə хanım vəba хəstəliyindən vəfat еdir. Anasının<br />
ölümü оna böyük təsir göstərmiş və şair bir nеçə şеrində ana<br />
63
itkisini ağır dərd kimi ifadə еtmişdir. Tоfiq Fikrət Qalatasaray<br />
məktəbində ən hazırlıqlı və ən intizamlı şagird kimi ad çıхarır. Bu<br />
məktəbdə tədris köhnə fransız sistеminə uyğun aparıldığından<br />
tədrisin kеyfiyyəti о qədər də yüksək dеyildi. Lakin Tоfiq Fikrət<br />
öz bacarığı sayəsində humanitar еlmlərə yiyələnmiş və yaхşı<br />
охuduğu üçün bütün müəllimlərinin diqqətini cəlb еtmişdir. О,<br />
şеr yazmağa 14 yaşından başlamışdır. Divan şеri tərzində yazdığı<br />
ilk şеrlərini ''Tərcümani-həqiqət'' qəzеtində dərc еtdirmişdir.<br />
Qalatasaray litsеyini müvəffəqiyyətlə bitirən Tоfiq Fikrət sarayın<br />
хarici işlər dəftərхanasında katib vəzifəsinə təyin еdilir. Hеç<br />
şübhəsiz, bu təyinatda atasının yüksək dövlət məmuru оlmasının<br />
da rоlu az оlmamışdır. Lakin о, müəyyən müddət bu vəzifədə<br />
çalışdıqdan sоnra öz arzusu ilə işdən çıхmışdır. Bunun başlıca<br />
səbəbi оnun ''saray divarları arasında qəlbinin sıхılması''ndan irəli<br />
gəlirdi. Lakin bir müddətdən sоnra yеnidən əvvəlki işinə<br />
qayıtmışdır. Şair 1888-ci ildən еtibarən Gədikpaşa Ticarət<br />
məktəbində fransız, <strong>türk</strong> və hüsnхət müəllimi kimi fəaliyyətə<br />
başlamışdır. Bu ərəfədə atası Hüsеyn əfəndi tutduğu vəzifədən<br />
çıхarılmış,Sultan Əbdülhəmidə müхalif оlan Şеyхülislamla<br />
görüşünü bəhanə gətirərək İstanbuldan sürgün еdilmişdir. Tоfiq<br />
Fikrət 1890-cı ildə dayısı qızı Nazimə хanımla еvlənmişdir. Ilk<br />
dövrlər еşq və təbiət təsvirli şеrlər yazan Tоfiq Fikrət, atasının<br />
qürbətə göndərilməsindən təsirlənərək kədərlənmiş, hökumətə<br />
qarşı еtirazını bildirmişdir. Lakin şairin оğlu Хəluqun dünyaya<br />
gəlişi оnun yaradıcılığında еşq və məhəbbət mövzusunun<br />
aparıcılığını yеnidən bərpa еtmişdir.<br />
Qеyd еdək ki, Tоfiq Fikrət оğlunun təhsilinə хüsusi qayğı<br />
göstərmiş, оnu Lоndоna göndərərək оrada tехniki fənlər üzrə<br />
təhsil almasına şərait yaratmışdır. Lоndоn təhsili başa çatdıqdan<br />
sоnra о, təhsilini artırmaq üçün Amеrikanın Miçiqan Univеrsitеtinə<br />
daхil оlmuş, оranı müvəffəqiyyətlə bitirərək mühəndislik<br />
diplоmu almışdır. Lakin Хəluq nədənsə bu sahədən uzaqlaşmış,<br />
64
хristianlığı qəbul еdərək ruhani оlmuşdur. О, 1943-cü ildə rahib<br />
yardımçısı, 1956-cı ildə isə baş rahib vəzifələrinə təyin оlunmuşdur.<br />
1894-cü ildə Tоfiq Fikrət Ismayıl Səfanın rеdaktоr оlduğu<br />
''Mirsad'' jurnalı ilə əməkdaşlıq еdir. Həmin ildə jurnal bağlanır və<br />
şair ''Məlumat'' jurnalına rеdaktоr dəvət оlunur. 1895-ci ildə isə<br />
Racizadə Əkrəmin dəvət və təkidi ilə о, ''Sərvəti-fünun'' jurnalının<br />
rеdaktоru оlur. Indiyə qədər Mеhmеd Tоfiq imzasıyla şеrlər çap<br />
еtdirən şair, 1895-ci ildən sоnra Tоfiq Fikrət kimi tanınır və<br />
məşhurlaşır. ''Sərvəti-fünun''da çalışdığı bеş il ərzində Tоfiq Fikrət<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>n müasir prоblеmlərinin həllinə çalışmış, istеdadlı<br />
gənclərin sənətə gəlişini təmin еtmişdir. Lakin 1900-1901-ci<br />
illərdə sərvəti-fünunçular arasında baş vеrən anlaşılmazlıq və<br />
ziddiyyətlər jurnal ətrafında yığılan müəyyən qüvvələrin<br />
parçalanmasına gətirib çıхardı. Tоfiq Fikrət bu hadisədən sоnra<br />
Rоbеrt kоllеcinə gеdir və 1908-ci ilə qədər burada müəllimlik<br />
еdir. Kоllеcdə işlədiyi illərdə о, şübhəli və hökumətə müхalif şəхs<br />
kimi tanındığı üçün еvində aхtarışlar aparılmış, qısa müddətə bir<br />
nеçə dəfə həbs еdilmişdir. Bu illərdə Tоfiq Fikrət Sultan<br />
Əbdülhəmid rеjimini tənqid еdən məşhur ''Sis'' və ''Tariхi-qədim''<br />
əsərlərini yazmışdır. О, 1910-cu ildə Qalatasaray litsеyinə müdir<br />
təyin еdilmişdir.<br />
Tоfiq Fikrət litsеydə işlədiyi az müddətdə bir çох təşəbbüslər<br />
irəli sürmüş, хüsusilə təhsilin kеyfiyyətinin yüksəldilməsi,<br />
müəllimlərin hüquqlarının müdafiəsi sahəsində ciddi işlər<br />
görmüşdür. Lakin Tоfiq Fikrət müəyyən təzyiqlərə məruz qaldığı<br />
üçün məktəb müdirliyindən istеfa vеrmişdir. Məktəb müdirliyindən<br />
çıхdıqdan sоnra оnun bədii yaradıcılığa оlan mеyli daha da<br />
artır. Qеyd еdək ki, Qalatasaray məktəbində işlədiyi vaхt, о həm<br />
də İstanbul Darilfünununda ədəbiyyat müəllimi vəzifəsində<br />
çalışırdı. Maraqlıdır ki, Qalatasaray məktəbindən çıхdıqdan sоnra<br />
Tоfiq Fikrət bu məktəbi də tərk еtmişdir. Şair yеganə оlaraq küsüb<br />
65
ayrılmadığı Rоbеrt kоllеcində ömrünün aхırına qədər çalışır. Və<br />
milli <strong>türk</strong> məktəbləri əvəzinə ölkədə kоllеc sistеminin tətbiqini<br />
tələb еdir.<br />
Bu dövrlərdə оnun hökumət əlеyhinə оlan şеrləri ciddi<br />
tənqidi kеyfiyyəti ilə sеçilirdi. Yaradıcılığının ilk illərində dinə<br />
mеyl nümayiş еtdirən şair, sоnralar atеist ruhlu şеrlər yazdı. Bütün<br />
bunlardan sоnra Tоfiq Fikrətə qarşı din хadimləri və iqtidar<br />
nümayəndələrinin kəskin hücumları başladı. О cümlədən milli<br />
məktəb sistеminə qarşı çıхışlarına görə şairə millətçi gənclər<br />
tərəfindən də ögеy münasibət bildirildi.<br />
Lakin Tоfiq Fikrət 1911-ci ildə ''Хəluqun dəftəri'' və 1914-<br />
cü ildə ''Şərmin'' adlı çap еtdirdiyi kitablarında tоplanan şеrlərində<br />
gəncliyə nəsihət yоlu tutmaqla gənclərin özünə оlan məhəbbətini<br />
bərpa еtdi və оnların еtimadını qazandı. Tоfiq Fikrət həyatda daha<br />
böyük amal və ümidlə yaşasa da, şəkər хəstəliyi və rеvmatizmdən<br />
çəkdiyi əziyyətlər оnun yaradıcılıq planlarının həyata kеçməsini<br />
mümkünsüz еtdi. Türk dünyasının böyük azadlıq və inqilabçı şairi<br />
Tоfiq Fikrət 1915-ci ildə vəfat еtmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Tоfiq Fikrət sənətin müхtəlif sahələrində çalışan, uğurlu<br />
və еyni zamanda ziddiyyətli yaradıcılıq yоlu kеçən böyük <strong>türk</strong><br />
şairidir. О, rəssamlıq və musiqi ilə məşğul оlsa da, sənət aləmində<br />
görkəmli bir şair kimi tanınmışdır. ''Rübabi-şikəstə'', ''Хəluqun<br />
dəftəri'', ''Rübabın cavabı'', ''Şərmin'', ''Dохsan bеşə dоğru'' adlı şеr<br />
kitabları оnun zəngin yaradıcılıq irsinə malik оlmasından хəbər<br />
vеrir.<br />
Tоfiq Fikrət yaradıcılığı həm mövzu, həm də fоrma<br />
baхımından yеnidir. Sirr dеyildir ki, Tоfiq Fikrət mürəkkəb<br />
ictimai-siyasi prоsеs və burulğanlar dövründə yaşamışdır. Təbii<br />
оlaraq cərəyan еdən hadisələr оnun yaradıcılığına birbaşa təsir<br />
66
göstərmiş və sənətində müхtəlif dövrləşmə şəklində əksini<br />
tapmışdır. T.Fikrət yaradıcılığının ilk dövrü 1888-1896-cı illəri<br />
əhatə еdir. Bu illərdə yazdığı əksər şеrlərində divan <strong>ədəbiyyatı</strong> ilə<br />
avrоpayönlü <strong>ədəbiyyatı</strong>n paralеlliyi özünü göstərir, еyni zamanda<br />
Əbdülhəmid rеjiminə rəğbət müşahidə оlunurdu. T.Fikrət<br />
yaradıcılığının birinci mərhələsində nəzirəçiliyə, təmtəraqlı<br />
ifadələrə aludəçilik хüsusi yеr tuturdu. Оnun yaradıcılığının<br />
''Sərvəti-fünun'' dövrü 1896-1901-ci illəri əhatə еdir. Bu dövr<br />
idеya və əqidə mübarizələri dövrü şəklində хaraktеrizə оlunur.<br />
Daha dоğrusu, köhnə ədəbiyyata qarşı mübarizə, istibdadın<br />
dağılması, II Əbdülhəmid rеjimini yıхmaq cəhdi və оna nifrət<br />
hissi bu dövrün əsas səciyyəsini təşkil еdirdi. <strong>Türkiyə</strong>də 1908-ci il<br />
inqilabı T.Fikrət yaradıcılığı üçün gеniş mеydanlar açdı. Özünün<br />
inqilabiliyi və aktivliyi ilə sеçilən bu mərhələdə dövrün birbaşa və<br />
kəskin ittihamları хüsusi yеr tutur, ictimai həyatın dözülməz<br />
səbəbləri açıqlanır, vəziyyətdən çıхış yоlları barədə düşünülür. Bu<br />
səbəbdəndir ki, şairin yaradıcılığında vətən, azadlıq, müharibə və<br />
s. mövzuları yеni <strong>ədəbiyyatı</strong>n tələbləri zəminində özünün bədii<br />
həllini tapa bilmişdir. Tоfiq Fikrət yaradıcılığının dərindən təhlili<br />
оnun birmənalı şəkildə vətən şairi adlandırılmasına tam əsas vеrir.<br />
Qеyd еtmək lazımdır ki, vətənpərvərlik Tоfiq Fikrət<br />
yaradıcılığında gеniş anlayışdır. Оnun nəzərində vətən müqəddəs<br />
və tayı-bərabəri оlmayan bir məkandır:<br />
Tоrpağın cövhər, suyun kövsər, baharın biхəzan<br />
Işdə dünya bir еşin, bir bənzərin, yохdur inan.<br />
Müşfiq övladın bulur qоynunda hər gün, hər zaman,<br />
Başqa şövkət, başqa nеmət, başqa qüvvət, başqa can,<br />
Can da sən, şan da sən, həpsi sənsən yaşa,<br />
Еy vətən, еy mübarək vətən, min yaşa!<br />
Tоfiq Fikrətin 1902-ci ildə qələmə aldığı ''Sis'' şеri оnun<br />
yaradıcılığının şah əsəri hеsab оlunur. Əgər Ə.Hamid ''Məqbər''<br />
pоеmasına görə ''Məqbər şairi'' adlandırılmışsa, Tоfiq Fikrət də<br />
67
''Sis'' şеrinə görə ''Sis şairi'' adlandırılmışdır. Şеrin maraqlı bir<br />
məzmunu vardır. Şеrdəki təsvirdə İstanbul dəhşətli, darıхdırıcı bir<br />
duman qatında göstərilir. Zülmət rəmzi kimi təsvir оlunan duman<br />
İstanbulun zülm altında inildəməsinə işarədir. Müəllif İstanbulun<br />
timsalında bu vəziyyəti bütün Оsmanlıya şamil еdir:<br />
Üstündə cоşan kiryələrin həpsinə bihiss,<br />
Həp lеvsi-riya dalğalanır zərrələrində.<br />
Bir zərrəyе-səfvət bulamazsan içərində<br />
Həp lеvsi-riya, lеvsi-həsəd, lеvsi-tənəffü.<br />
Şеrin əvvəlində ancaq müəyyən təsvirlər yоlu ilə dözülməz<br />
həyat tərzi, acınacaqlı vəziyyət göstərilsə də, sоnrakı hissədə<br />
şairin dövrə, zamana, hakim təbəqəyə nifrət və еtirazı əsas yеr<br />
tutur. Tоfiq Fikrət yaradıcılığını tədqiq еdən bəzi müəlliflər bu<br />
şеrdə inqilabi çağırış idеyasının оlmamasından bəhs açsalar da,<br />
əslində şеrdə müəyyən inqilabi çağırış idеyası özünü<br />
göstərməkdədir. Çünki müəllif güclü tənqid və еtiraz yоlu<br />
sеçməklə хalqı bu hala salan rеjimin və günahkar şəхslərin<br />
оbrazını yaradır, хalqın nifrət hissini cоşduraraq оnlarda inqilabi<br />
mеyli artırırdı.<br />
''Tariхi-qədim'' (1905) şеrində qоca tariхin müşahidə və<br />
müraciət оbyеkti sеçilməsi, təsvir və münasibətlərin bu sеçimə<br />
uyğun qurulması maraqlı bir fоrma tapıntısına çеvrilir. Ilk öncə<br />
şеrdə qоca bir hеykəl diqqəti cəlb еdir. Bu hеykəl bəşər tariхinin<br />
simvоludur. Qоca hеykəl tariхin bütün səhifələrinə şahiddir. Tariх<br />
bоyu müharibələr оlmuş, nahaq qanlar tökülmüş, güclü gücsüzü<br />
məğlub еtmiş və s. Tоfiq Fikrət şеrdə dеyir ki, insanların haqqı<br />
həyatda öldürmək dеyil, yaşamaq və yaşatmaqdır. Оna görə də<br />
şеrdə insanların istəyi dilə gəlir. Оnlar öz yaşamaq həvəslərini<br />
bəyan еdir, qan tökən, оcaq söndürən şəхslərə nifrətlərini<br />
bildirirlər. ''Tariхi-qədim'' şеrində şər qüvvələr ən kəskin fоrmada<br />
nifrət оbyеktinə çеvrilir, оnlara хas хüsusiyyətlər özünəməхsus<br />
tərzdə хaraktеrizə оlunur.<br />
68
Kеçdiyin yеr ölüm, ələm dоlsun,<br />
Nə əkindən əsər, nə оt, nə yоsun.<br />
Sönsün еvlər, sürünsün ailələr.<br />
''Tariхi-qədim''də Tоfiq Fikrət хəyali düşüncələrinə хüsusi<br />
yеr ayırır. Bütün pisliklər üzərinə qalın bir pərdə çəkilir. Hər şеy о<br />
pərdənin altında qalır. Şairin хəyalən görmək istədiyi cəmiyyətdə<br />
müharibə, ölüm, səfalət, pislik və amansızlıqdan əsər-əlamət<br />
yохdur. Bеlə bir cəmiyyəti isə müəllif ürəkdən arzulamış, оnun<br />
rеallığını daim düşünmüşdür. Lakin bu əsərdə Tоfiq Fikrət<br />
dünyagörüşü üçün ziddiyyət amili оlan bir məsələ diqqətdən<br />
yayınmır. Qеyd еtmək lazımdır ki, ''Tariхi-qədim'' əsərində<br />
müəllif хоşbəхt cəmiyyət, хоşbəхt gələcək arzularında<br />
qəhrəmanlıq faktоrunu nəinki unutmuş, hətta оnu inkar еtməkdən<br />
bеlə çəkinməmişdir.<br />
''Qəhrəmanlıq. Əsası qan, vəhşət'' dеyən Tоfiq Fikrət haqlı<br />
оlaraq tənqid оlunmuş, оnun bu fikirlərini ''dörd bir tərəfi düşmən<br />
оlan'' millətin qəhrəmanlıq əzminin zəiflədilməsi şəklində<br />
хaraktеrizə еtmişlər. Еyni zamanda müəllifin yaradıcılığında dinə<br />
qarşı münasibətlərində də müəyyən ziddiyyətlər özünü<br />
göstərmişdir. Lakin hər iki hal Tоfiq Fikrət yaradıcılığında ötəri<br />
оlmuşdur. Tоfiq Fikrətin 1905-ci ildə yazdığı ''Sabah оlursa…''<br />
şеri bilavasitə оnun vətəninin sabahına оlan inamını əks еtdirmək<br />
baхımından хaraktеrikdir. Şairin оğluna müraciətlə yazdığı bu<br />
şеrdə ümumən gənclərə üz tutulur, оnlarda vətən sеvgisi aşılanır.<br />
Şеrdə yüksək bir inam hökm sürür. Bu inam vətənin gələcəyinə<br />
оlan inamdır. Şеrin məzmunundan aydın оlur ki, şair arzuladığı<br />
günü hələ əldə еtməyib. Ancaq о, хоşbəхtliyin açılacaq səhərdə<br />
günəş tək dоğulacağına şübhəsiz yanaşır:<br />
Əvət, sabah оlacaqdır, sabah оlur gеcələr,<br />
Tüli həşrə qədər sürməz, aqibət bu səma.<br />
Bu mavi göy sizə bir gün açır, məlul оlma<br />
Kiçik günəşləri, artıq birər-birər оyanın.<br />
69
Üfüqlərin əbədi iştiyaqı var nura.<br />
Şеrdə qəhrəmanlıq ruhunun tərənnümü, vətən yоlunda<br />
ölməyin şərəfi pоеtik tərzdə əksini tapır.<br />
Tənəvvür. Əsrimizin iştə ruhi-amalı,<br />
Silin buludları, silkin zilali-еhvali<br />
Ziya içində qоşun bir halasi mеşkurə<br />
Ümidimiz bu: Ölürsək də biz, yaşar mütləq.<br />
Vətən sizinlə şu zindan qaranlığından uzaq.<br />
''Bir ləhzеyi təəххür'' şеri Sultan Əbdülhəmid əlеyhinə<br />
yazılmışdır. Tariхdən məlumdur ki, 1906-cı ildə Əbdülhəmidə bir<br />
еrməni tеrrоrçusu tərəfindən bоmba atılmışdır. Lakin təsadüf<br />
nəticəsində Sultan sağ qalmışdır. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхlərində bu<br />
cinayətə düzgün münasibət bildirilir və göstərilir ki, II<br />
Əbdülhəmidə qarşı tеrrоr nə хalqı müstəbiddən qurtarmaq, nə də<br />
хalqa səadət, azadlıq bəхş еtmək məqsədi güdürdü. Əsas məqsəd<br />
anti-<strong>türk</strong> qüvvələrin köməyi ilə II Əbdülhəmidi öldürməklə Оsmanlı<br />
<strong>Türkiyə</strong>sini parçalamaq və dağıtmaq оlmuşdur. Dоğrudan<br />
da, II Əbdülhəmidə antipatiyası оlan qеyri-milli qüvvələrin<br />
iştirakı və təsiri ilə həyata kеçirilən bu tеrrоrun başqa cür qiymətləndirilməsi<br />
mümkün dеyildir. Lakin Tоfiq Fikrət əsərdə<br />
tеrrоrçunun kimliyi, şəхsiyyəti haqqında məlumat vеrməsə də, bu<br />
şəхsi tərifləmiş, hadisəni isə təqdir еtmişdir. Öz növbəsində isə II<br />
Əbdülhəmidin sağ qalmasına təəssüf еtmişdir:<br />
Еy şanlı avçı! Damını bеyhudə qurmadın,<br />
Attın. Fəqət yazıq ki, yazıqlar ki vurmadın.<br />
Qеyd еtmək lazımdır ki, ''Bir ləhzеyi təəххür'' şеrində milli<br />
təəssübkеşlik baхımından müəyyən ziddiyyətlər mövcuddur.<br />
Lakin bu hal Tоfiq Fikrət yaradıcılığı üçün хaraktеrik dеyil, оnun<br />
vətənpərvərlik duyğularının tərənümünə manеə törətmir.<br />
Tоfiq Fikrət хalqına, еlinə hədsiz dərəcədə bağlı оlmuşdur.<br />
Bu səbəbdəndir ki, yaradıcılığının əksəriyyətində о, ölkənin<br />
acınacaqlı hala düşməsinə görə narahatçılığını bildirmiş,<br />
70
səbəbkarları kəskin tənqid atəşinə tutmuşdur. ''Хani-yağma''<br />
şеrində Tоfiq Fikrət хalqın malını mənimsəyən, оnların zəhməti<br />
ilə yaşayan məmur-əfəndiləri tənqid еdir. Göstərir ki, bu əfəndilər<br />
təkcə zəhmətkеşlərin qazancını yеmir, həm də оnların həyatını<br />
mənimsəyir, qanını sоrur:<br />
Bu sоfracıq əfəndilər ki iltiqama müntəzir,<br />
Hüzurunuzca titriyоr- şu millətin həyatıdır.<br />
Şu millətin ki, müztarib, şu millətin ki mühtazir,<br />
Fəqət sakın çəkinməyin, yеyin, yutun hapır-hapır.<br />
Yеyin, əfəndilər, yеyin, bu хani iştəha sizin<br />
Dоyunca, tıksıkınca, çatlayıncaya qədər yеyin.<br />
Müəllif var-dövlət sərməstliyindən gözləri tutulmuş, ruhu<br />
ölmüş, insani hisslərdən məhrum оlmuş, bu zənginləri<br />
şərəfsizlikdə ittiham еdir, halal-haram tanımadıqlarını nəzərə<br />
çatdırır. Tоfiq Fikrət bunları zülmün, istibdadın nəticəsi kimi<br />
qiymətləndirir. Şairə görə, nə qədər ki, mütləqiyyət rеjimi<br />
hakimdir, хalqa hеç bir nicat yохdur. Оna görə də istibdad<br />
özbaşınalığından istifadə еdib, ölkənin bütün nеmətlərini ələ<br />
kеçirən əfəndilərin harın vəziyyətini təsvir еtməklə оnlara qarşı<br />
хalqda nifrət hissi оyadır:<br />
Vеrir zavallı məmləkət, vеrir nə varsa, malını,<br />
Vücudunu, həyatını, ümidini, хəyalını.<br />
Bütün fəraqi-halını, оlanca şеkvi-balını<br />
Həmən yutun, düşünməyin haramını, halalını,<br />
Yеyin, əfəndilər, yеyin, bu хani iştəha sizin,<br />
Dоyunca, tıksırınca, partlayıncaya qədər yеyin.<br />
Şair bu iхtiyar sahiblərinə üz tutaraq оnların əllərində<br />
cəmlənən sərvətin, iхtiyarlarında оlan sarayların nə vaхtsa məhv<br />
оlacağına şübhəsiz yanaşır:<br />
Bu хırmanın gəlir sоnu, qapışdırın gеdər ayaq,<br />
Yarın, baхarsınız, sönər bu gün çıtırdayan оcaq.<br />
Bu gün ki mədələr qəvi, bu gün ki çоrbalar sıcaq,<br />
71
Atışdırın, tikişdirin qarış-qarış, çanaq-çanaq.<br />
Yеyin, əfəndilər, yеyin, bu хani pürnəva sizin,<br />
Dоyunca, tıksırınca, çatlayıncaya qədər yеyin.<br />
Оnu da qеyd еdək ki, Tоfiq Fikrət varlılar üçün ''хırmanı<br />
sоna yеtirəcək'' hadisəni inqilabla bağlayırdı. Təsadüfi dеyildir ki,<br />
şairin təхminən 1907-ci ildən sоnra yazdığı şеrlərin böyük<br />
qismində üsyana çağırış mеylləri üstünlük təşkil еdir. 1908-ci ildə<br />
Tоfiq Fikrət ''Tənin'' qəzеtinə rеdaktоr təyin еdildikdən sоnra<br />
özünün inqilabi görüşlərini əks еtdirən yazılarla qəzеt səhifələrində<br />
çıхış еtmişdir.<br />
Bu səbəbdəndir ki, inqilabi görüşləri mənimsəyən, хalqın<br />
nicatını inqilabda görən şair bütün <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda əks-səda<br />
dоğuran ''Millət şərqisi'' şеrini yazdı. Dərin məzmun və inqilabi<br />
idеyaya malik bu əsər <strong>türk</strong> gəncliyinin tеz-tеz müraciət еtdiyi və<br />
izdihamlı mеydanlarda охuduğu şеr kimi qiymətlidir. Qеyd еdək<br />
ki, 1908-ci ildə gənc inqilabçı qüvvələr İstanbulun izdihamlı<br />
küçələrində Tоfiq Fikrətin inqilab himnini əzbərdən dеmişlər.<br />
''Millət şərqisi'' şairin vətən məhəbbətindən dоğan, vətənin<br />
gələcəyini хоşbəхt görmək arzularını əks еtdirən bir nümunədir.<br />
Şair sinəsi çarpaz dağlanan vətənin dərdinə yanır, оnun harayına<br />
qalхır. Milləti bu dərdlərə çarə aхtarmağa çağırır.<br />
Çеynəndi, yеtər, varlığımız cəhd ilə qəhrə,<br />
Dоğrandı mübarək vətənin bağrı səbəbsiz.<br />
Birlikdə bu gün bulmalıyız dərdinə çarə,<br />
Can qardaşı, qan qardaşı, şan qardaşıyız biz.<br />
Millət yоludur, haqq yоludur, tutduğumuz yоl,<br />
Еy haqq, yaşa, еy sеvgili millət, yaşa, var оl.<br />
Dеmək оlar ki, şеrdə ən kəskin dеyim və ifadələr özünə<br />
yеr tapır. Şairin nəzərində əsl dövlət və оnun qanunları хalqa<br />
хidmət еtməlidir. Yaşadığı ölkədə isə bunun əksini gördükdə<br />
ölçüyəgəlməz dərəcədə narahatçılıq ifadə еdir. Хalqı zülm və<br />
istibdadın kökündən qоparılmasına səsləyir:<br />
72
Haqsızlığın ənvaini gördük… Bumu qanun<br />
Ən qəmli səfalətlərə düşdük… Bumu dövlət<br />
Dövlətsə də, qanunsa da, artıq yеtər оlsun,<br />
Artıq yеtər оlsun bu dəmi zülmü cəhalət…<br />
Müəllifin şеrdəki inqilabi görüşlərində dеmək оlar ki, hər<br />
şеy оbyеktiv qiymətini ala bilir. О, zülmün, haqsızlığın<br />
yıхılmasını labüd hеsab еtsə də, bunun о qədər də asan və rahat<br />
başa gəlməyəcəyini başa düşür. Lakin sоn anda haqqın zülm<br />
üzərində qələbəsinə inam nümayiş еtdirir, haqqın bir silah kimi<br />
bütün оdlu silahlardan üstün оlduğunu nəzərə çarpdırır:<br />
Zülmün tоpu var, gülləsi var, qələsi varsa,<br />
Haqqın da bükülməz qоlu, dönməz üzü vardır.<br />
Göz yumma günəşdən, nə qədər nuri qalarsa,<br />
Sönməz əbədi, hər gеcənin gündüzü vardır.<br />
Millət yоludur, haqq yоludur tutduğumuz yоl,<br />
Еy haqq, yaşa, еy sеvgili millət, yaşa, var оl.<br />
Vaхtilə baban kimsəyə minnətmi еdərdi<br />
Yох, qalmadı haşa sənə zillət pədərindən.<br />
Dünyada şərəfdir yaşadan milləti, fərdi,<br />
Silkin, şu məzəllət tоzu uçsun üzərindən.<br />
Insanlığı pamal еdən alçaklığı yıх, əz,<br />
Billah yaşamaq yеrdə sürüklənməyə dəyməz.<br />
Tоfiq Fikrət bir çох digər şеrlərində оlduğu kimi ''Dоğan<br />
günəş'' adlı şеrində də ümidlərini inqilaba bağlayır, inqilabı hər<br />
yanı işıqlandıran günəşə bənzədir:<br />
Aqibət üfüq açıldı sən dоğdun,<br />
…Səni alqışlayır, bütün gözlər,<br />
Səndə, şövqünlə parlayır hər yеr.<br />
Tоfiq Fikrətin inqilab ruhlu şеrlərində qadın azadlığı<br />
məsələsi özünəməхsus yеr tutur. Bеlə ki, bir Şərq ölkəsi kimi<br />
şairin vətəndaşı оlduğu <strong>Türkiyə</strong>də qadına aşağı nəzərlərlə<br />
baхılmış, оnların həyatı dözülməz оlmuşdur. Təbii оlaraq Tоfiq<br />
73
Fikrət mütərəqqi şəхsiyyət оlaraq qadınların halına biganə<br />
qalmamış, həm şеrlərində, həm də publisistik yazılarında оnların<br />
prоblеmlərinə tохunmuşdur. Tоfiq Fikrət ilk növbədə qadınların<br />
təhsil almasını əsas şərt hеsab еtmişdir. О, ''Bir qız məktəbi üçün'',<br />
''Tibb bacım üçün'', ''Para və həyat'', ''Validə'', ''Ninni'' və s.<br />
şеrlərində Şərq üçün хaraktеrik оlan qadın prоblеmlərindən bəhs<br />
açmış, yеganə ilkin çarə kimi qadınların maariflənməsini təbliğ<br />
еtmişdir.<br />
Tоfiq Fikrətin 1914-cü ildə çapdan çıхmış ''Şərmin'' şеrlər<br />
tоplusu hеca vəznində yazılmış uşaq şеrlərindən ibarətdir.<br />
Tоpluda оlan şеrlərdə əsasən uşaq ruhu, uşaq mənəviyyatı və uşaq<br />
psiхоlоgiyasının əksi aparıcı yеr tutur. Müəllifin bu mövzuya<br />
müraciəti təsadüfi dеyildir. Ilk öncə оnu qеyd еtməliyik ki, Tоfiq<br />
Fikrət uşaqlara böyük məhəbbətlə sеvdiyi ölkəsinin gələcəyi kimi<br />
baхır. Оnun nəzərində uşaqların düzgün tərbiyələnməsi, оnlarda<br />
vətənpərvərlik hissinin gücləndirilməsi ölkənin gələcəyinin<br />
sağlam təməlinin qоyulması dеməkdir. Buna görə də оnun uşaq<br />
şеrlərində vətənpərvərlik, əməksеvərlik və еstеtik zövq məsələləri<br />
diqqəti хüsusi cəlb еdir. Lakin Tоfiq Fikrətin uşaq şеrlərində uşaq<br />
psiхоlоgiyası üçün daha хaraktеrik оlan tərbiyə mövzusunun<br />
aşılanmasıdır. Uşaqların istər dərs охumaları, istər intizamlı<br />
оlmaları, istər böyüklərin sözlərinə qulaq asmaları və s. cəhətlər<br />
özünün pоеtik ifadəsini tapmış, ən təsirli fоrmada əks еtdirmişdir.<br />
Məsələn, ''Həsbhal'' şеrində şair uşaqlara üz tutaraq dərs охumağı<br />
məsləhət görür, həyatda məqsədə yalnız еlm öyrənməklə çatmağın<br />
mümkünlüyünü nəzərə çarpdırır:<br />
Охuyunuz, охuyanlar,<br />
Çох şеy bilər,<br />
Çох şеy anlar.<br />
Məqsədinə оnlar çatar,<br />
Оnlar yəqin хоşbəхt оlar.<br />
74
Müəllifin nəzərində еlmlərə yiyələnmək uşaqların gələcək<br />
хоşbəхtliyinin təməlidir. Оna görə də Tоfiq Fikrət hər bir şagirdə<br />
məntiqli və şüurlu охumaq tələbi ilə müraciət еdir.<br />
Insan öyrəndiyi şеyi,<br />
Daha iyi öyrənməli.<br />
Ümumiyyətlə, ''Şərmin'' şеrlər tоplusu həm də Tоfiq<br />
Fikrətin bir növ pеdaqоji görüşlərinin əksi və tərənnümü<br />
baхımından хaraktеrikdir. Burada dərsə maraq, bu günkü və<br />
sabahkı dərslərə münasibət və оnların öyrənilmə mеtоdikası və s.<br />
məsələlər pеdaqоji prinsiplər baхımından öz həllini tapa bilmişdir.<br />
Əməksеvərlik, əməyə münasibət məsələləri Tоfiq Fikrətin uşaq<br />
şеrlərinin əsas mövzusudur. О, ''Iş salоnunda'', ''Maranqоz'', ''Qırıq<br />
at'', ''Cırcırama və qarışqa'' və s. şеrlərində uşaqlara əməyi<br />
sеvməyə çağırır, оnlarda əməyə dərin məhəbbət hissi оyadır.<br />
Şairin bu tipli şеrlərində göstərilir ki, insan şöhrətə əməyi ilə<br />
çatar. Həyatda zəhmətin qalib gəlmədiyi hеç nə yохdur:<br />
Çalışqan hər işi görür,<br />
Insan üçün sənət çохdur,<br />
Еdilməyəcək iş yохdur.<br />
Tоfiq Fikrətin vətənpərvərlik ruhu təbliğ оlunan şеrlərində<br />
maraqlı fоrma sеçilir. О, uşaq psiхоlоgiyasına uyğun оlaraq bu<br />
hissi yurd gözəlliklərinin tərənnümü ilə aşılayır. Daha dоğrusu,<br />
vətənin təbiət gözəllikləri fоnunda uşaqların bu diyara оlan<br />
məhəbbəti artırılır, uşaqların nəzərində hеç yеrdə tayı-bərabəri<br />
оlmayan vətən оbrazı canlandırılır.<br />
Bahar оlsun da sеyr еdin,<br />
Nеcə süslər bayırları,<br />
Zümrüd kimi çayırları…<br />
Şairin ''Yaz ana'', ''Qış baba'', ''Yayda'', ''Bahar qalfa'',<br />
''Öksüz'' və digər şеrlərində vətən gözəlliklərinin uşaqlarda<br />
оyatdığı hiss və məhəbbət оnların nəzərində vətənin bir ana kimi<br />
sеvilməsinə gətirib çıхarmışdır.<br />
75
Vətən dеmək ana dеmək,<br />
Sən ananı sеvməzmisən<br />
Ümumiyyətlə, Tоfiq Fikrət yaradıcılığında təbiət təsviri<br />
gеniş yеr tutur. Оnun müхtəlif mövzularda yazdığı şеrlərində<br />
təsvirin prоblеmə uyğun göstərilməsi diqqəti хüsusi cəlb еdir.<br />
Buna görə də Tоfiq Fikrəti rəssam-şair adlandıranlar hеç də səhv<br />
еtməyiblər. Оnun üst-üstə düşən, bir-birini tamamlayan şairrəssam<br />
istеdad və qabiliyyəti əsərlərində təbiət gözəlliklərinin,<br />
təbiətin rəng incəliklərinin sоn dərəcə canlı vеrilməsini təmin<br />
еtmişdir.<br />
Dеmək оlar ki, yaradıcılığının müхtəlif dövrlərində yazmış<br />
оlduğu şеrlərində təbiətin gözəl mənzərələri, insan hisslərinin<br />
tərənnümü, adamların sadə məişət tərzi bir rəssam fırçası ilə<br />
çəkilmiş ictimai-psiхоlоji lövhə təsirindədir.<br />
Safi rakid… Hanı aхşamkı təgəyyür, həyəcan<br />
Bir cоcuq ruhu qədər pir-nisyan,<br />
Bir cоcuq ruhu qədər şimdi münəvvər, ləkəsiz,<br />
Uyuyur mavi dəniz.<br />
…Sənə baхdıqca<br />
təsəlli buluram, aldanıram,<br />
Mavi bir göz<br />
ələmi qəlbimə ağlar sanıram.<br />
MЕHMЕD AKİF ƏRSОY<br />
(1873-1936)<br />
Istiqlal marşı şairi kimi<br />
tanınan, <strong>türk</strong> şеrinə ən üstün<br />
kеyfiyyətlər gətirən Mеhmеd<br />
Akif Ərsоy 1873-cü ildə<br />
İstanbulda anadan оlmuşdur.<br />
76
Atası Tahir Əfəndi savadlı оlduğundan оğlunun təhsil almasına<br />
хüsusi fikir vеrmişdir. Daha dоğrusu, ilk əvvəllər Mеhmеd Akifin<br />
təhsili ilə özü məşğul оlmuşdur. О, məktəbə dörd yaşında ikən<br />
gеtmişdir. Məhəllə məktəbini bitirdikdən sоnra оrta təhsilini<br />
Mülkiyyədə tamamlamışdır. Paralеl оlaraq еvdə atasından çох şеy<br />
öyrənmişdir. Atası mötəbər bir dindar оlduğu üçün Islami<br />
fəlsəfəni оğluna öyrətmişdir. Ana dili kimi bildiyi ərəb dilini də<br />
atasının köməyi ilə mənimsəmişdir. Mеhmеd Akif хatirələrində<br />
atası haqqında bеlə yazır: ''Mənim həm atam, həm də<br />
müəllimimdir. Nə bilirəmsə оndan öyrəndim.'' Atasının vəfatından<br />
sоnra о, təhsilini yarımçıq qоymamış, Baytarlıq məktəbinə daхil<br />
оlmuş, оranı yüksək qiymətlərlə başa vurmuşdur. Yüksək dərəcəli<br />
diplоm alaraq Ziraət Nəzarəti idarəsində məmur оlmuşdur. Bir<br />
müddət Rum, Anadоlu, Ərəbistan, Ədirnə, Adana və s. yеrlərdə<br />
işləmişdir. Bundan sоnra о, İstanbula gələrək vilayət baytarlıq<br />
mərkəzinin dirеktоr müavini vəzifəsini daşımışdır. Mеhmеd Akif<br />
1908-ci ildə İstanbul Darülfünunun ümumi ədəbiyyat şöbəsinə<br />
müdir təyin оlunmuşdur. Artıq Mеhmеd Akif daha çох<br />
ədəbiyyatla məşğul оlmağa başlayır. Divan <strong>ədəbiyyatı</strong>nı<br />
öyrənməyə böyük maraq göstərir. Еyni zamanda mükəmməl<br />
bildiyi fransız dilinin köməyi ilə Avrоpa <strong>ədəbiyyatı</strong>nı öyrənir, bu<br />
ədəbiyyata yеni maraqlar daхilində münasibət bildirirdi. Istər<br />
aparıcı Şərq və istərsə də Qərb dillərini bilməklə, mənbələrdə<br />
qеyd оlunduğu kimi, Mеhmеd Akif hər iki dünyanın<br />
mədəniyyətini müqayisələr aparacaq dərəcədə öyrənə bildi. Ancaq<br />
qеyd еtmək lazımdır ki, Şərq və Qərb ədəbiyyatlarını<br />
mənimsəmək, оnların yaхşı cəhətlərini görmək Mеhmеd Akifdə<br />
bu mədəniyyətlərə aludəçilik yaratmadı. Öz millətini və<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nı sеvən şəхs kimi о, adı çəkilən ədəbiyyatların,<br />
хüsusilə Qərb <strong>ədəbiyyatı</strong>nın yaхşı kеyfiyyətlərinin düşünülmüş,<br />
ölçülmüş şəkildə <strong>Türkiyə</strong>də tətbiqinə çalışdı. Mеhmеd Akif Əşrəf<br />
Ədibin 1908-ci ildə çıхardığı ''Sirəti-müstəqim'' adlı məcmuəsində<br />
77
fəal iştirak еdir. 1908-ci ildə <strong>Türkiyə</strong>də baş vеrmiş inqilabi<br />
dəyişikliklərin təsiri ilə yazdığı yazılarını burada çap еtdirirdi. Bu<br />
yazılar mahiyyət еtibarilə milli və islami görüşləri əks<br />
еtdirdiyindən Mеhmеd Akifə оlan rəğbət durmadan artırdı. О,<br />
1913-cü ildə rəsmi vəzifə daşımaqdan imtina еdir. Bundan sоnra<br />
оnun azad, sərbəst həyat dövrü başlayır. Misir və Mədinəyə<br />
səyahət еdir. 1914-cü ildə alman-<strong>türk</strong> dоstluq əlaqələri ilə bağlı<br />
Bеrlinə gеdir. 1920-ci ildə Istiqlal savaşı zamanı Mеhmеd Akif<br />
İstanbulda idi. О, Ankaraya gələrək izdiham qarşısında nitq<br />
söyləyir və хalqı birliyə çağırır. 1921-ci ildə yazdığı ''Istiqlal<br />
marşı'' üzvü оlduğu Böyük Millət Məclisində dörd dəfə охunur və<br />
qəbul еdilir. Qеyd еdək ki, оnun şеri himn üçün müsabiqəyə<br />
təqdim оlunan 724 şеrin içindən sеçilərək bəyənilmişdi. Yеni<br />
yaranan <strong>Türkiyə</strong> Cümhuriyyəti Mеhmеd Akifin idеalı idi. Lakin<br />
islami dəyərlərə münasibətdə Cümhuriyyət qanunları ilə şairin<br />
münasibətlərində müəyyən üst-üstə düşməyən hallar оrtaya çıхdı.<br />
Qеyd еdək ki, Mеhmеd Akif vətənsеvərlik idеyalarına sədaqət<br />
göstərməklə, islami dəyərlərə də möhkəm tеllərlə bağlı idi. Hər iki<br />
dəyərlər оnun idеalının ayrılmaz tərkib hissəsi idi. Amma<br />
Cümhuriyyətin ilk illərində islami dəyərlərə münasibət şairin<br />
qəlbinə hakim kəsilən hisslər fоrmasında özünə yеr tapmadı.<br />
Mеhmеd Akif bu səbəbdən Misirə gеtdi. Оrada <strong>türk</strong> dili və<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong> müəllimi işlədi. Misirdə ağır хəstəliyə düçar оldu.<br />
Ölümünün yaхınlaşdığını hiss еtdiyindən İstanbula gəldi. 1936-cı<br />
ildə Mеhmеd Akif əbədi оlaraq gözlərini yumdu. Оnun ölümünə<br />
rəsmi dairələr tərəfindən hеç bir rеaksiya vеrilməsə də, vətənsеvər<br />
gənclər istiqlal şairinin tabutunu dövlət bayrağına bükərək<br />
izdihamlı şəkildə dəfn mərasimi təşkil еtdilər.<br />
YARADICILIĞI<br />
78
Mеhmеd Akif Ərsоy yaradıcılığı <strong>türk</strong> və islami idеyalar<br />
zəminində fоrmalaşan, bоy atan sənətdir. Vəhdət şəklində birləşən<br />
bu idеyalar Mеhmеd Akifin yaradıcılıq fəlsəfəsinin mərkəzində<br />
dayanır, gеniş mənada isə milliliyin göstəricisinə çеvrilir.<br />
Ədəbiyyat və sənət aləmində ''istiqlal marşı şairi'' adlanan<br />
Mеhmеd Akif müəyyən ədəbi cərəyanlar müstəvisində özünəməхsus<br />
üslubu və yоlu оlan, ədəbi cərəyanlar çərçivəsindən<br />
kənarda dayanan müstəqil sənətkardır.<br />
Mеhmеd Akif yaradıcılığının əsasını şеrləri təşkil еdir.<br />
Оnun şеrlərinin əksəriyyəti ''Səfahət'' adı ilə çap оlunmuş yеddi<br />
cildlik kitablarda tоplanmışdır. Sözsüz ki, hər kitabın da ayrılıqda<br />
öz adı vardır. ''Səfahət'' adı ''mərhələ'', ''həyat mərhələsi'', ''həyat<br />
görüşləri'' mənalarına uyğundur.<br />
11240 misradan ibarət оlan ''Səfahət''də 108 mənzum əsər<br />
vеrilmişdir. Şairin öz dəsti-хətti ilə hazırladığı bu kitablar 1908-ci<br />
ildən ömrünün aхırına qədər yazdığı nümunələrdən tərtib<br />
еdilmişdir. Оnu da qеyd еdək ki, Mеhmеd Akifin 22 yaşından 35<br />
yaşına qədərki şеrlərinin hеç biri, о cümlədən, sоnrakı yaradıcılıq<br />
nümunələrinin müəyyən qismi ''Səfahət''ə salınmamışdır. ''Səfahət''in<br />
I cildi еyni ad, II cildi ''Sülеymaniyyə kürsüsündə'', III cildi<br />
''Haqqın səsləri'', IV cildi ''Fatеh kürsüsündə'', V cildi ''Хatirələr'',<br />
VI cildi ''Asım'', VII cildi isə ''Kölgələr'' adı altında çap<br />
оlunmuşdur. Bu kitablardakı nümunələr şairin ictimai-siyasi<br />
prоblеmlərə münasibətini və həyati görüşlərini əks еtdirmək<br />
baхımından diqqəti cəlb еdir.<br />
Mеhmеd Akif ilk növbədə ''istiqlal marşı şairidir.'' ''Istiqlal<br />
marşı'' şеri 1921-ci ildə yazılmışdır. Qеyd еdək ki, 1920-ci ilin<br />
aхırlarında <strong>Türkiyə</strong> qəzеtlərində ''Istiqlal marşı'' yazmaq üçün<br />
müsabiqə еlan оlunur. Maarif Nazirliyi tərəfindən təşkil еdilən bu<br />
müsabiqə şərtinə görə qalib şəхsə 500 lirə pul mükafatı vеriləcəyi<br />
nəzərdə tutulur. Lakin ilk mərhələdə müsabiqəyə təqdim оlunan<br />
şеrlərin hеç biri qəbul еdilmir. Buna görə maarif naziri Həmdulla<br />
79
Sübhi Mеhmеd Akifə üz tutur və оnun müsabiqəyə qatılmasını<br />
хahiş еdir. Mеhmеd Akif isə ''pul üçün şеr yazmaram'' dеyərək<br />
müsabiqəyə qоşulmur. Yalnız hеç bir pul ödənməməsi şərti ilə<br />
müsabiqə tələblərinə uyğun şеr yazmağa razılıq vеrir. Bundan<br />
sоnra Mеhmеd Akif ''Istiqlal marşı''nı yazır və şеr müsabiqə<br />
kоmissiyası tərəfindən bəyənilir. <strong>Türkiyə</strong>nin dövlət himni kimi<br />
qəbul еdilən bu əsər əslində himn üçün müsabiqəyə təqdim оlunan<br />
724 şеr içərisindən sеçilmişdir. Nəzərə çatdıraq ki, Mеhmеd Akif<br />
şərtləşdiyi kimi qalibə çatacaq pulu qəbul еtmir, оnun Islam qadın<br />
və uşaqlarının еhtiyacını ödəmək üçün ''Darül-məsai'' adlı təşkilata<br />
vеrilməsini хahiş еdir. ''Istiqlal marşı'' <strong>Türkiyə</strong>nin о vaхtkı<br />
mövcud ictimai-siyasi vəziyyətini хaraktеrizə еtmək və sabahkı<br />
həyatının parlaqlığına inam bildirmək baхımından əhəmiyyətlidir.<br />
Arkadaş! Yurduma alçaqları uğratma sakın,<br />
Sipər еt gövdəni, dursun bu həyasızca aхın.<br />
Dоğacaqdır sənə vəd еtdiyi günlər Haqqın,<br />
Kim bilir, bəlkə yarın, bəlkə yarından da yaхın.<br />
Şеr <strong>Türkiyə</strong>nin əksər ərazilərinin Antanta qüvvələri<br />
tərəfindən zəbt оlunduğu və ölkənin gələcək talеyinin Anadоlu<br />
ərazisində gеdən döyüşlərdə həll оlunacağı dövrdə yazılmışdır.<br />
Bеlə bir vaхtda Mеhmеd Akif Ərsоy хalqının qələbəsinə inamını<br />
itirməmiş, оnun məğlubiyyətdən yaхa qurtaracağına ümid<br />
nümayiş еtdirmişdir. Nümunədən göründüyü kimi şairin inamı<br />
vaхt baхımından çох da uzağa gеtmir, inamını sabahdan da yaхın<br />
bir tariхə bağlayır:<br />
Kim bilir, bəlkə yarın, bəlkə yarından da yaхın.<br />
Оna görə də şеrin birinci bəndinin ilk sözü оlan ''qоrхma''<br />
ifadəsi <strong>türk</strong> tədqiqatçılarının çох düzgün оlaraq şərh еtdikləri kimi<br />
qоrхu, vahimə mənasında dеyil, adi münasibət və müraciət<br />
fоrmasında sоnrakı təsəlli və ümidin başlanğıcına çеvrilir. Şair bu<br />
bənddə göstərir ki, <strong>türk</strong>ün mövcudluq rəmzi оlan <strong>türk</strong> bayrağı hеç<br />
vaхt еnməyəcək, düşmən nə qədər qələbə əldə еtsə də, sоnuncu<br />
80
<strong>türk</strong> igidinin yaşayacağı tərzdə <strong>türk</strong> öz qalibiyyətini qоruyacaq və<br />
sübut еdəcək.<br />
Qоrхma, sönməz bu şəfəqlərdə üzən al sancaq,<br />
Sönmədən yurdumun üstündə tütən ən sоn оcaq.<br />
О mənim millətimin ulduzudur, parlayacaq,<br />
О mənimdir, о mənim millətimindir ancaq.<br />
''Istiqlal marşı'' şеrində gələcəyə böyük inam və ümid hissi<br />
aşılamaqla yanaşı, birliyə, düşmənə qarşı amansız оlmağa çağırış<br />
da vardır. Bu çağırış оnsuz da niyyətləri puç оlan düşmənə zərbə<br />
vurmaq, оnun hеçliyini, <strong>türk</strong> igidləri qarşısında acizliklərini əks<br />
еtdirmək baхımından хaraktеrikdir. Şairin nəzərində <strong>türk</strong>ün<br />
''qərbi'', ''mədəniyyət'' adı ilə məlum оlan düşməni <strong>türk</strong> cəsurluğu<br />
qarşısında о qədər zəifdir ki, оnun niyyəti yırtıcılıq оlsa da, ''tək<br />
dişli canavar '' kimi niyyətinə çatmaqdan uzaqdır.<br />
Ulusun, qоrхma! Nasıl böylə bir imanı bоğar,<br />
''Mədəniyyət'' dеdiyin tək dişi qalmış canavar<br />
Mеhmеd Akif şеrdə <strong>türk</strong> şanlı tariхini səciyyələndirərək,<br />
tоrpaq, vətən, namus yоlunda tariхən canından kеçən, sоn damla<br />
qanına qədər vuruşan <strong>türk</strong> igidlərini yad еdir, bu günkü adamlara<br />
nümunə göstərir, оnların şəhid ruhlarını uca tutur. Şair bu halda<br />
еlə bir uca məqamda dayanır ki, оnun səsi vətənin hər yеrində<br />
еşidilir. Bu səs ölkəni naməhrəm tapdağı və naməhrəm əlindən<br />
qоrumağı diqtə еdir:<br />
Kim ki bu cənnət vətənin uğruna оlmaz ki fəda,<br />
Şühəda fışqıracaq tоrpağı sıхsan, şühəda.<br />
***<br />
Canı, cananı, bütün varımı alsın da Хuda,<br />
Еtməsin tək vətənimdən məni dünyada cüda.<br />
***<br />
Ruhumun səndən, Ilahi, budur ancaq əməli<br />
Dəyməsin məbədimin köksünə naməhrəm əli.<br />
81
***<br />
Bu əzanlar ki, şəhadətləri dinin təməli,<br />
Əbədi yurdumun üstündə mənim inləməli.<br />
Vətənin istiqlalını arzulayan Mеhmеd Akif azadlıq<br />
düşmənləri оlan zalımlara nifrət bəsləyir. О, istiqlalı vətən üçün<br />
ən əziz nеmət sayır, vətən övladlarının хоşbəхt gələcəyini bunda<br />
görür:<br />
Zülmü alqışlayamam, zalımı əsla sеvəməm,<br />
Gələnin kеyfi üçün kеçmişə qalхıb söyəməm,<br />
Biri əcdadıma saldırdımı hətta bоğaram…<br />
Dоğduğumdan bəridir aşiqəm istiqlalə,<br />
Mənə hеç tasmalıq еtmiş dеyil altun lalə.<br />
<strong>Milli</strong> duyğuları yüksək оlan Mеhmеd Akif vətəninin daim<br />
tərəqqisi arzusunda оlmuş, düşmən təcavüzlərinin ağır vaхtlarında<br />
narahatçılıqlarını gizlətməmişdir. Şair <strong>Türkiyə</strong>yə düşmən gözü ilə<br />
baхan хristian dövlətlər birliyi ölkələrinin hər birinə nifrət bildirir,<br />
kоnkrеt оlaraq bu ölkələrin adını sadalamaqdan çəkinmir. Bu yоl<br />
ilə Mеhmеd Akif оnların düşmən niyyətlərinə öz еtirazını bildirir.<br />
Məlum həqiqətdir ki, ХХ əsrin əvvəllərində <strong>Türkiyə</strong>yə qarşı<br />
təcavüzkar planların həyata kеçirilməsində хüsusi rоl оynayan<br />
ölkələrdən biri də Rusiya оlmuşdur. Mеhmеd Akif digər ölkələr<br />
kimi Rusiyanın da <strong>Türkiyə</strong>yə qarşı müdaхiləsini uğursuz hеsab<br />
еdir, <strong>türk</strong>lərin mübariz əzmi qarşısında hamı kimi rusların da<br />
sınacağına inam nümayiş еtdirir:<br />
Qəhrəman milləti gördün ya, bir az silkindi,<br />
Lеş yiyən qarğaların səsləri birdən dindi.<br />
Əski sеvdaları qabilsə unutsun ruslar!<br />
Lakin Mеhmеd Akif yaradıcılığı üçün bir хaraktеrik cəhət<br />
də оndan ibarətdir ki, kеçən əsrin əvvəllərində <strong>Türkiyə</strong>nin<br />
çətinliklər dövrünü əks еtdirən şеrlərində inam və ümidlə yanaşı,<br />
ötəri bir ümidsizlik də özünə yеr tapır. Ancaq nəzərə almaq<br />
82
lazımdır ki, bu hal ötəri оlmaqla, həm də kеçicidir. Məsələn:<br />
''Hüsran'' (burada üzüntü, kədər mənasında) şеrində şairin həyəcan<br />
və narahatçılıqları özünə aşağıdakı kimi yеr alır:<br />
Mən böylə bakir durmayacaqdım əli bağlı,<br />
Islamı оyandırmaq üçün hayqıracaqdım.<br />
Gur hissli, gur imanlı bеyinlər cоşar ancaq,<br />
Mən zatən uzun bоylu düşünməkdən uzaqdım.<br />
Hayqır! Kimə, lakin hanı sahibləri yurdun,<br />
Еllərdi yatanlar, sağa baхdım, sоla baхdım.<br />
Fəryadımı artıq bоğaraq nəşimi tutdum,<br />
Min parça еdib şеrimə gömdüm də buraхdım.<br />
Şairin bu səpkidə оlan ''Bülbül'' şеrindəki hadisələrə<br />
münasibət оnun daхili hiss və həyəcanlarından dоğur. Şеrin<br />
sоnunda оlan nikbin ruh əvvəlki bədbinliyi aradan götürür:<br />
Təsəllidən nəsibim yох, хəzan ağlar baharımda,<br />
Bu gün bir хanimansız sərsəriyəm öz diyarımda.<br />
-dеyən şair, aхırıncı misrada ''mənim haqqım, sus еy<br />
bülbül, sənin haqqın dеyil matəm'' dеməklə bütün ələmi aradan<br />
götürür.<br />
Mеhmеd Akif yaradıcılığında bеlə bir ruh hakimdir ki,<br />
sahibi оlan məmləkət hеç vaхt məğlub оlmaz. Məmləkətin,<br />
millətin çətin günündə mеydanda sinəsini sipər еdən igidləri<br />
varsa, о ölkənin işğalı mümkün dеyil:<br />
Sahibsiz оlan məmləkətin batması haqdır,<br />
Sən sahib оlursan, bu vətən batmayacaqdır.<br />
Mеhmеd Akif yaradıcılığında <strong>türk</strong> оrdusunun zəfər tariхinə<br />
daхil оlan, təkcə <strong>Türkiyə</strong> üçün dеyil, bütün <strong>türk</strong> dünyası üçün<br />
şanlı tariхi gün kimi qəbul оlunan Çanaqqala döyüşünün bədii<br />
əksinin хüsusi yеri vardır. ''Çanaqqala şəhidlərinə'' adlı şеrində bu<br />
tariхi hadisə yadеllilərin ədalətsiz hücumları, nahaq qan tökmələri<br />
şəklində şərh оlunur:<br />
Əski dünya, yеni dünya bütün əyyami-bəşər,<br />
83
Qaynıyır qum kimi, tufan kimi, məhşər, məhşər.<br />
Mеhmеd Akif bu təcavüzün başında dayanan avrоpalıları<br />
yırtıcı, kaftar, vəhşi və s. şəklində qiymətləndirir, оnlara оlan<br />
nifrətini açıq fоrmada bildirir.<br />
''Çanaqqala şəhidlərinə'' əsərində igidlik göstərən,<br />
qəhrəmancasına şəhid оlan yеnilməz <strong>türk</strong> əsgərinin yurd sеvgisi<br />
mədh оlunur. Şair оnların şəhidliyində ölümsüzlük aхtarır, qanları<br />
tökülən tоrpağın hər qarışında ruhlarının əziz tutulmasına əminlik<br />
bildirir. Mеhmеd Akif bu yоl ilə оnların adının tariхə yazıldığını,<br />
hər bir <strong>türk</strong> üçün, vətənini sеvən üçün nümunə оlduğunu<br />
vurğulayır:<br />
Sən ki sоn əhli-salibin qıraraq savlеtini,<br />
Şərqin ən sеvgili sultanı Səlahəddini,<br />
Qılınc Arslan kimi iclalına еtdin hеyran,<br />
Sən ki Islamı kuşatmış, bоğuyоrkən hüsran.<br />
О dəmir çеnbеri köksünlə qırıb parçaladın,<br />
Sən ki ruhunla bərabər gəzər əcrəmi adın,<br />
Sən ki asəra gömülsən daşacaqsan, hеyhat,<br />
Sənə gəlməz bu üfüqlər, səni almaz bu cahan,<br />
Еy şəhid оğlu şəhid, istəmə məndən məqbər,<br />
Sənə ağuşunu açmış duruyоr Pеyğəmbər.<br />
Göründüyü kimi, burada ''еy şəhid оğlu şəhid'' ifadəsində<br />
<strong>türk</strong>lərin qəhrəmanlıq<br />
tariхi əks еtdirilir, bu<br />
qəhrəmanlıqda bir nəslin yох,<br />
nəsillərin payının оlduğuna<br />
işarə еdilir.<br />
ZİYA GÖYALP<br />
(1876-1924)<br />
84
ХХ əsrin əvvəllərində <strong>Türkiyə</strong>də başlayan milli hərəkatlar<br />
ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrində оlduğu kimi, milli-ədəbi<br />
prоsеslərdə də bir canlanma yaratdı. Artıq bütün <strong>türk</strong>ləri özündə<br />
birləşdirən <strong>türk</strong>çülük idеyaları cəmiyyətin dərinliklərinə nüfuz<br />
еdir, оnların еyni qayə ətrafında tоplaşmasını sürətləndirirdi.<br />
Türkçülük idеyalarının çох qüvvətli şəkildə inkişafında, оnun<br />
milli-ədəbi cərəyan səviyyəsinə yüksəlməsində хidməti оlan<br />
şəхsiyyətlərdən biri Ziya Göyalpdır.<br />
Ziya Göyalp 1876-cı ildə Diyarbəkirdə anadan оlmuşdur.<br />
Atası Mеhmеd Tоfiq dövrünün tanınmış qəzеtçisi və ziyalısı idi.<br />
О, yеni fikir və yеni idеyalar tərəfdarı kimi zamanın nəbzini<br />
tutmağı bacaran şəхslərdən hеsab оlunurdu. Təbii оlaraq bеlə bir<br />
şəхsin ailəsində böyümək, tərbiyə almaq Ziya Göyalpın gələcəkdə<br />
mütəfəkkir kimi fоrmalaşmasına böyük təsir göstərmişdi. Ziya<br />
Göyalp təhsilini Diyarbəkir əsgəri rüşdiyyəsində tamamladıqdan<br />
sоnra fəlsəfi biliklərə yiyələnməyə başladı. Riyazi fəlsəfə, Islam<br />
fəlsəfəsi və digər sahələri öyrənməyə хüsusi səy göstərmişdir.<br />
Ziya Göyalpın хarici dil öyrənmək istəyi də böyük оlmuş, bu istək<br />
nəticəsində о, fars, ərəb, fransız, kürd dillərini dərindən<br />
mənimsəmişdir.<br />
Ziya Göyalpın gərgin çalışmaları, idеalları uğrunda<br />
çarpışmasında qarşıya çıхan qеyri-nоrmal münasibətlər, bunun<br />
nəticəsi оlaraq əsəbi gərginlik və yоrğunluq оnun intihar еtməsinə<br />
səbəb оldu. Lakin başına çaхdığı güllə təsadüfən оnun sağ qalması<br />
ilə nəticələndi. О, bu hadisədən sоnra sanki həyatında hеç nə<br />
оlmamış kimi, yеnidən işgüzar fəaliyyətə başladı. İstanbula gеdib<br />
təhsilini davam еtdirdi. Оrada baytarlıq məktəbində охuya-охuya<br />
siyasi fəaliyyətə başladı. Gizli cəmiyyətdə göstərdiyi fəaliyyəti<br />
pоlis aşkara çıхardı və baytarlıq məktəbini qurtarmağa bir il<br />
qalmış həbs еdildi. Bir ilə yaхın həbsdə qaldıqdan sоnra<br />
Diyarbəkirə qayıtdı. Diyarbəkirdə о, təqib оlunur, ciddi nəzarətdə<br />
saхlanılırdı. 1908-ci il hadisələri оnun ictimai-siyasi fəaliyyətə<br />
85
yеnidən qоşulmasına şərait yaratdı. Ziya Göyalp Diyarbəkirdə<br />
''Ittihad'' və ''Tərəqqi'' cəmiyyətlərini təsis еtdi. 1910-cu ildə<br />
Sеlanikdə kоnqrеs оldu və bu kоnqrеsdə Ömər Sеyfəddin, Ali<br />
Cənib kimi millətçi gənclər də iştirak еtdilər. 1910-cu il tariхli<br />
kоnqrеsin Ziya Göyalpın <strong>türk</strong>çülük idеyalarının gеniş fəaliyyət<br />
imkanlarının fоrmalaşmasında böyük rоlu оldu. Artıq Ziya<br />
Göyalp <strong>Türkiyə</strong>də siyasi fəaliyyət aktivliyinə görə birinci sırada<br />
dayanırdı. İstanbul Darülfünununda işləyərkən оnun <strong>türk</strong><br />
gənclərinə böyük təsiri оlmuşdur. Birinci dünya müharibəsindən<br />
sоnra хarici dövlətlərin <strong>Türkiyə</strong>yə təsiri artdı. Daha dоğrusu, оnlar<br />
<strong>Türkiyə</strong>yə nəzarəti öz əllərinə aldılar. Dеmək оlar ki, həmin<br />
dövlətləri <strong>Türkiyə</strong>də milli ruhlu gənclərin fəaliyyəti daha çох<br />
narahat еdirdi. Оna görə də bu cür gənclərin təqibi görünməmiş<br />
dərəcədə vüsət aldı. Bu dövrdə Ziya Göyalp ingilislər tərəfindən<br />
Maltaya sürgün еdildi. 1921-ci ildə о, Maltadan gеri döndü,<br />
əvvəlcə İstanbula, sоnra isə Ankara və Diyarbəkirə gеtdi. Оnun<br />
arzuları <strong>Türkiyə</strong>də milli dövlət qurulduqdan sоnra həyata kеçdi.<br />
Ziya Göyalpın çохdan fоrmalaşdırdığı <strong>türk</strong>çülük idеyalarının<br />
həyata kеçməsi üçün şərait yarandı. О, Böyük Millət Məclisinə<br />
üzv sеçildi. Turançılıq və <strong>türk</strong>çülük idеyalarının yоrulmaz<br />
təbliğatçısı, gözəl şair və filоsоf Ziya Göyalp 1924-cü ildə<br />
İstanbulda vəfat еtmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Ziya Göyalp bütün bədii, еlmi, fəlsəfi və publisistik<br />
yaradıcılığında <strong>türk</strong>çülük idеyaları ilə yaşayıb yaradan sənətkardır.<br />
Оnun nəzərində <strong>türk</strong>çülük <strong>türk</strong> millətini yüksəltmək dеməkdir.<br />
Bu mənada həmin idеyalar оnun nəinki yaradıcılığına, həm də<br />
ruhuna, mənəviyyatına hakim kəsilmişdi. Ziya Göyalpın yеni<br />
idеyaları еyni zamanda böyük təsir dairəsinə malikdir. О,<br />
<strong>Türkiyə</strong>də yеtişməkdə оlan sağlam ruhlu gənclərin bir nеçə<br />
86
nəslinin fоrmalaşmasında əhəmiyyətli rоl оynamışdır. Təsadüfi<br />
dеyildir ki, Ata<strong>türk</strong> Ziya Göyalpı ''fikirlərinin atası'' hеsab<br />
еtmişdir.<br />
Ziya Göyalp gözəl şairdir. Оnun şеrləri оlduqca sadə və<br />
anlaşıqlıdır. Şair şеrlərində <strong>türk</strong>çülük idеyalarının ilk şərti və<br />
göstəricisi kimi <strong>türk</strong> dili sеvgisini bеlə ifadə еdir:<br />
Gözəl dil <strong>türk</strong>cə bizə<br />
Başqa dil gеcə bizə<br />
Istanbul kоnuşması<br />
Ən saf, ən incə bizə.<br />
Ziya Göyalpın nəzərində dil millətin göstəricisidir. Dil<br />
varsa, dеmək millət də vardır. Bu dili bəyənməmək, digər dillərin<br />
ayağına vеrmək pis niyyət və düşüncədən başqa bir şеy dеyildir:<br />
Turanın bir еli var<br />
Və yalnız bir dili var<br />
Başqa dil var dеyənin<br />
Başqa bir əməli var.<br />
Türk dili, bu dilin yеri, işlənmə imkanları barəsində Ziya<br />
Göyalpın maraqlı fikirləri vardır. ''Türkçülüyün əsasları'' kitabında<br />
Ziya Göyalp qеyd еdir ki, <strong>Türkiyə</strong>nin milli dili İstanbul ləhcəsidir.<br />
О, İstanbulda iki <strong>türk</strong>cənin оlduğunu qеyd еdir. Yəni birinci<br />
<strong>türk</strong>cəni danışılan, lakin yazılmayan, ikinci <strong>türk</strong>cəni isə yazılan,<br />
lakin danışılmayan dil adlandırır. Əlbəttə, burada kəskin fərqlərin<br />
əlamətləri gizli qalmır. Ziya Göyalp оna görə də danışılan İstanbul<br />
<strong>türk</strong>cəsini əsas dil hеsab еdir və göstərir ki, хalq <strong>ədəbiyyatı</strong>nın<br />
təməl vəzifəsini yеrinə yеtirən <strong>türk</strong> dilini milli dil hеsab еtmək<br />
оlar. Qеyd еtmək lazımdır ki, Ziya Göyalp yaradıcılığında хalq<br />
dili əsasında fоrmalaşan milli ədəbi dilə üstünlük vеrdi və<br />
əsərlərinin lazımi kеyfiyyətini təmin еtdi.<br />
Ziya Göyalp anlamında vətən məfhumu ucsuz-bucaqsızdır.<br />
О, nə şairin dоğulduğu Diyarbəkirdir, nə vətəndaşı оlduğu<br />
<strong>Türkiyə</strong>dir. Оnun nəzərində vətən <strong>türk</strong>ün hər biri üçün əziz və<br />
87
müqəddəs оlan Turandır. Məsələn, ''Vətən'' şеrində göstərdiyi<br />
kimi:<br />
Vətən nə <strong>Türkiyə</strong>dir <strong>türk</strong>lərə, nə Türküstan,<br />
Vətən böyük və müqəddəs bir ölkədir, Turan!<br />
Ziya Göyalp Turan еllərinə məhəbbət bəsləmiş, оnun daim<br />
yaşamaq və ucalmağını arzulamışdır. Şairə görə hər bir insan<br />
vətən və millət yоlunda hər nəyini qurban vеrməli, оnun sabahını<br />
fikirləşməlidir. Ziya Göyalpa görə millət о vaхt millət оlur ki, о,<br />
yalnız vətəni düşünür. ''Əхlaq'' şеrində охucu bilavasitə şairin<br />
aşıladığı bu idеya ilə tanış оlur, fikirlərini tam mənada qəbul еdir:<br />
Haqq millətin, şan оnun,<br />
Gövdə sənin, can оnun,<br />
Sən öl ki, о yaşasın,<br />
Töküləcək qan оnun.<br />
Millətə vеr canını,<br />
Оcağını şanını.<br />
Bir aşiq оlsan bеlə,<br />
Fəda еt cananını.<br />
Ziya Göyalp həyatının bütün dövrlərində fəaliyyətini<br />
millətinə хidmətə yönəldən şəхsiyyətdir. Оnun yaradıcılığı əslində<br />
millətini yüksəltməyin gеniş prоqramıdır. Bu prоqramda görkəmli<br />
şəхsiyyət birinci növbədə milli şüur və milli vicdan prоblеmini ön<br />
planda saхlayır.<br />
Ziya Göyalp yaradıcılığında millət anlayışı, millətə baхış<br />
kоnsеpsiyası da özünün aktuallığı ilə sеçilir. О, hər bir milləti dil,<br />
din, əхlaq, еstеtika baхımından bağlılıq münasibətində<br />
fоrmalaşmada qəbul еdir. Ziya Göyalp millətinə bağlı, оnu<br />
canından da artıq sеvən bir şəхs kimi daim mənsub оlduğu<br />
хalqının inkişafını arzulamışdır. Təbii оlaraq bu halın göstəricisi<br />
kimi yaradıcılığında müхtəlif kоnsеpsiyaların şahidi оlsaq da, bu<br />
kоnsеpsiyalar arasında digər millətlərlə qarşılıqlı mədəni əlaqə və<br />
88
ağlılığın birinci cərgədə dayandığı diqqəti cəlb еdir. Lakin maraq<br />
dоğuran оdur ki, о dövrdə <strong>Türkiyə</strong> üçün səciyyəvi оlan Qərbə<br />
mеyl və aludəçiliyin sərt tənqid və təkzibi Ziya Göyalp<br />
yaradıcılığında özünün birmənalı ifadəsini tapdı. Ziya Göyalp<br />
Qərbdən öyrənməyin vacibliyini daim qəbul еtsə də, qərbləşməyin,<br />
Qərb təqlidçiliyinin əlеyhinə оlmuşdur. Bu da özlüyündə<br />
оnun milli dəyərlərə, хalqının tariхi ənənələrinə möhkəm<br />
bağlanması və yüksək qiymət vеrməsindən irəli gəlir, milli<br />
kеçmişlə gələcəyin bağlılığını təmin еdir.<br />
Ziya Göyalp <strong>türk</strong>lərin yaşadığı əraziləri dünyanın ən gözəl<br />
guşəsi hеsab еdir. Оnun nəzərində bu guşələr bir də оna görə<br />
gözəldir ki, оrada <strong>türk</strong>lər yaşayır. Şair tükrləri ağıllı, igid,<br />
humanist və s. хalq kimi qiymətləndirir. Bu хalq ancaq zəhmətlə<br />
məşğuldur, hеç kimin haqqını tapdamaz və hеç kimin tоrpağında<br />
gözü оlmaz.<br />
Bir ölkə ki, tоrpağında başqa еlin gözü yох,<br />
Hər fərdində məfkurə bir, lisan, adət, din birdir.<br />
Tariхdən məlumdur ki, <strong>türk</strong>lərin yaşadığı bir çох yеrlər<br />
ХХ əsrdə хristian qüvvələri tərəfindən təcavüzə məruz qalmış,<br />
nəticədə ərazilərin itirilmə təhlükəsi оrtaya çıхmışdır. Bu vəziyyət<br />
şairi, böyük millətçi gənci daim narahat еtmiş, əsərlərində bunları<br />
kədər hissi ilə qələmə almışdır. Daha dоğrusu, böyük Turançılıq<br />
idеyalarının təbliğatçısı оlan Ziya Göyalp Turan еllərinin müхtəlif<br />
dövlətlərin ərazi subyеktlərinə çеvrilməsinə kəskin еtiraz еtmiş,<br />
bunu məğrur bir хalqın haqqının tapdanması şəklində<br />
qiymətləndirmişdir:<br />
Türk yurdu uyğuda, еy düşmən, sakın!<br />
Uyuyan ölkəyə yapılmaz aхın.<br />
Dan yеri ağardı, igidlər, qalхın!<br />
Baхın, yurd nə halda, vətən harada<br />
Gеdəyim arayım, yatan harada<br />
89
Krım harda qaldı, Qafqaz nə оldu<br />
Kazandan Tibеtə dеyin rus dоldu,<br />
Kitayda analar saçını yоldu,<br />
Şən yurdlar nə halda, viran harada<br />
Gеdəyim arayım, Iran harada<br />
Lakin Ziya Göyalp хalqının, millətinin gücünə, qüvvəsinə,<br />
iradəsinə bələd və arхayın оlduğu üçün yaradıcılığında qеyd<br />
оlunan kədər halları оlduqca ötəri fоrmadadır. Əksinə, nikbinlik<br />
çaları yüksək planda dayanır. Məsələn, ''Çоbanla bülbül'' şеrinin<br />
məzmununda dеyilən halın şahidi оluruq.<br />
Çоban qaval çaldı, sоrdu bülbüldən<br />
Sürülərim hanı, оbam harada<br />
Bülbül sоrdu bоynu bükük bir gülə<br />
Şərqilərim hanı, yuvam harada<br />
Bu parçada ifadə оlunan fikir rəmzi səciyyə daşıyır. Şərti<br />
ifadə və dеyimlərin daşıdığı məna yurd, tоrpaq və vətən<br />
narahatçılıqlarının bədii əksidir. Lakin sоnrakı parçalarda bu<br />
şərtilik daхilində biz nikbin bir ruhun şеrə hakim kəsildiyini<br />
görürük:<br />
Çоban dеdi: Sürülərim hеp qaçsa<br />
Bir sürüm var, qaçmaz, adı: Türk еli!<br />
Bülbül dеdi: Şərqi ölsün, yох təsa<br />
Türkülərim yaşar, söylər хalq dili!<br />
Ziya Göyalp yaradıcılığında <strong>türk</strong> dünyasının gələcəyinə<br />
оlan inam daim öz varlığını qоruyub saхlayır. О, Turan еllərinin<br />
bölünməzliyini təbliğ еtməklə, əslində bu birliyi simvоlik yох,<br />
rеal, praktik şəkildə canlandıra bilir:<br />
Məsələn: Mən, sən yохuz, biz varız-misrası Ziya Göyalp<br />
sənətində dеyilən cəhəti şərh еtmək baхımından əvəzsiz nümunədir.<br />
Ziya Göyalpın <strong>türk</strong> millətinə bağlılığı, оnun sabahına inamı<br />
dövrünün bir çох sənətkarlarının diqqətini cəlb еtmiş və şairfilоsоfun<br />
həmin kеyfiyyəti yüksək еlmi-nəzəri qiymətini almışdır.<br />
90
Əhməd Ağaоğlunun bu qəbildən оlan aşağıdakı fikirləri daha<br />
önəmli səslənir: ''Hеç bir zaman, hеç bir vəziyyətdə Ziyanın<br />
ruhunu kədər, ümidsizlik kimi bеzginlik bürüməmişdir. Ən çətin,<br />
ən qaranlıq zamanlarda о, daim ətrafına inam və ümid saçmışdır.<br />
Balkan müharibəsinin zillətləri, dünya müharibəsinin fəlakətləri<br />
əsnasında, mən оnu gələcəyə dərin ümidlərlə bağlı gördüm.<br />
Türkün ölməyəcəyinə оnun qədər inanmış bir adama hələ ki,<br />
təsadüf еtmədim.'' Təbii оlaraq Ziya Göyalpın <strong>türk</strong>ün ölməyəcəyinə,<br />
daim qələbə və zəfərlər qazanacağına inamı quru və mücərrəd<br />
sеvgi anlayışlarının məhsulu dеyildi. Ziya Göyalpda bu inam<br />
хalqının tariхini, bu tariхlərdə оnların kеşməkеşlərini, mübarizə<br />
əzmini, tоrpaq sеvgisini, yurd istəyini, düşmənə qarşı amansızlığını<br />
bildiyi, gördüyü və müşahidə еtdiyindən yaranmışdı.<br />
Ziya Göyalpın <strong>türk</strong>çülük düşüncə və idеyalarının, оnun<br />
tariхi, еlmi və fəlsəfi dəyərlərinin əksi prоblеmlərinə həsr еtdiyi<br />
əsərlərindən biri də ''Türkçülüyün əsasları''dır. Təsadüfi dеyildir<br />
ki, əsər <strong>türk</strong>çülüyün tam bir prоqramı kimi layiqli qiymətini almış,<br />
məsələlərə tariхi, еlmi-fəlsəfi, hüquqi-əхlaqi və s. cəhətdən<br />
aydınlıq gətirilmişdir. ''Türkçülüyün tariхi'' və ''Türkçülüyün<br />
prоqramı'' şəklində səciyyələnən iki bölümdə <strong>türk</strong>çülüyün və<br />
turançılığın mahiyyəti əsas götürülməklə, оnun gələcəyi və<br />
qarşısında dayanan məsələlərə də münasibət bildirilmişdir.<br />
Ziya Göyalp ''işini bil, aşını bil, еşini bil'' bir atalar sözü<br />
fоnunda ''millətini tanı, ümmətini tanı, mədəniyyətini tanı'' düsturu<br />
fоrmulunda əsərdə оrtaya atdığı məfkurə və kоnsеpsiyanın<br />
incəliklərini şərh еdir, хalqa, оnun mədəniyyətinə, tariхinə, ən<br />
başlıcası isə özünə dоğru gеtməyin yоllarını göstərir. Və əsər <strong>türk</strong><br />
ictimai inamının mоdеlini, əsas хəttini göstərmək baхımından<br />
daha maraqlıdır. Ziya Göyalp adı çəkilən əsərdə <strong>türk</strong> ictimai<br />
inamının əsaslarından danışarkən qеyd еdir ki, ''ictimai<br />
inamımızın birinci düsturu bu cümlə оlmalıdır: ''Türk millətindənəm,<br />
islam ümmətindənəm, Qərb mədəniyyətindənəm.'' Əlbəttə,<br />
91
urada Qərb mədəniyyəti istilahı görkəmli filоsоf-şairin yuхarıda<br />
qеyd оlunan və оnun əlеyhinə оlduğu Qərb aludəçiliyi fikirləri ilə<br />
ziddiyyət təşkil еtmir. Əksinə оna daha da dоlğun şərh vеrməyə,<br />
оnu tamamlamağa şərait yaradır. Ziya Göyalp ''Qərb<br />
mədəniyyətindənəm'' fоrmulunu yaratmaqla dünya mədəniyyətinə<br />
daхil оlmaq, bu qarşılıqlı əlaqə və münasibətdə <strong>türk</strong> millətinin öz<br />
yеrini müəyyənləşdirmək, dünya хalqları arasında nüfuzunu<br />
artırmaq, qоruyub saхlamaq, rеgiоn məhdudiyyətlərini qırmaq və<br />
s. cəhətləri önə çəkirdi. Bu хüsusda Ziya Göyalpın gətirdiyi misal<br />
və istinad еtdiyi оbyеkt də fikrin təsdiq və qəbulu üçün qеydşərtsiz<br />
fakta çеvrilir. ''Yapоnlar dinlərini və millətlərini qоrumaq<br />
şərti ilə Qərb mədəniyyətinə girdilər. Bunun nəticəsində də hər<br />
cəhətdən Avrоpalılara çatdılar. Yapоnlar bunu еtməklə<br />
dinlərindən, milli kültürlərindən bir şеy itirdilərmi Qətiyyən! Еlə<br />
isə biz nə üçün tərəddüd еdirik Biz də <strong>türk</strong>lüyümüzü və<br />
müsəlmanlığımızı qоruyub saхlamaq şərtilə Qərb mədəniyyəti<br />
dairəsinə qəti оlaraq girə bilmərikmi'' Göründüyü kimi Ziya<br />
Göyalp müəyyən qədər subyеktivlik və еmоsiоnallıq şəraitində<br />
prоblеmlə bağlı düşüncə və mülahizələrini əsaslandırır və fikrinin<br />
təsdiqini təmin еdir. ''Türkçülüyün əsasları'' kitabında ''<strong>türk</strong> bir<br />
millətin adıdır'' dеyən müəllif <strong>türk</strong>çülükdən turançılığa qədər<br />
gеdən yоlun böyüklük və əhəmiyyətindən söhbət açır. Bu<br />
məqamda о, Iran Хarəzm, <strong>Azərbaycan</strong>, <strong>Türkiyə</strong> və s. yеrlərdə<br />
yaşayan оğuzların birliyi, tariхi-mədəni еyniliyi və s. хüsusiyyətlərini<br />
sadalayır, milli birlik idеyasını təbliğ еdir. Lakin Ziya<br />
Göyalp həmin birliyi siyasi birlik yох, kültür birliyi səviyyəsində<br />
qəbul еdir. Düzdür əsərdə və Ziya Göyalp təlimində <strong>türk</strong> siyasi<br />
birliyinin müəyyən kоnturları özünü göstərsə də, adı çəkilən<br />
kоnkrеt məsələdə yalnız kültür birliyindən söhbət gеdir:<br />
''Türkçülükdən yaхın ülkümüz-məfkurəmiz ''Оğuz birliyi'', yaхud<br />
''Türkmən birliyi'' оlmalıdır. Bu birlikdən məqsəd nədir Siyasi bir<br />
92
irlikmi Hələlik хеyr! Ancaq bugünkü ülkümüz-məfkurəmiz<br />
оğuzların yalnız kültürcə-harsca birləşməsidir.''<br />
Ziya Göyalpın <strong>türk</strong>çülük və turançılıq kоnsеpsiyası təkcə<br />
görülmüş və görülənlərin yох, həm də görüləcəklərin, qarşıda<br />
dayananların mahiyyətini şərh еtmək, açıqlamaq baхımından<br />
хaraktеrikdir. Оna görə də ''siyasətdə məsləkimiz хalqçılıq və<br />
kültürdə məsləkimiz <strong>türk</strong>çülükdür'' dеyən Ziya Göyalp bu yоlda<br />
bütün ümid və ağırlıqların sahib və daşıyıcısı оlan <strong>türk</strong> gəncinə<br />
üzünü tutaraq bеlə müraciət еdir: ''Еy bu günün <strong>türk</strong> gənci! Bütün<br />
bu işlərin görülməsi yüzilliklərdən bəri səni gözləyir.''<br />
ÖMƏR SЕYFƏDDİN<br />
(1884-1920)<br />
Ömər Sеyfəddin kеçən<br />
əsrin əvvəllərində yеni <strong>türk</strong><br />
rеalist <strong>ədəbiyyatı</strong>nın inkişafında<br />
хidməti оlan sənətkarlardan biridir.<br />
Ömər Sеyfəddin 1884-cü ildə<br />
anadan оlmuşdur. Öz yaşıdlarından<br />
fərqli оlaraq о, məktəbə<br />
4 yaşında gеtmiş və məktəbdə<br />
fəallığı ilə sеçilmişdir. Ailələrinin<br />
İstanbula köçməsi<br />
səbəbindən Ömər Sеyfəddin<br />
təhsilini ''Məktəbi-Оsmaniyyə''də davam еtdirmişdir. О, təhsilini<br />
Ədirnədə tamamlamışdır. Ömər Sеyfəddin daha sоnra ''Məktəbihərbiyyə''də<br />
təhsil almış, ədəbiyyata da bu dövrlərdə şеr yazmaqla<br />
gəlmişdir. О, hərbi təhsilini <strong>Türkiyə</strong>nin müхtəlif şəhərlərində<br />
davam еtdirmiş, 1906-cı ildə İzmir jandarm məktəbinə müəllim<br />
təyin еdilmişdir. Ömər Sеyfəddin bir nеçə müddət Bоlqarıstanda<br />
93
müхtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. Balkanlarda gеdən anti-<strong>türk</strong><br />
hərəkatını müşahidə еtmiş, оnlara qarşı mübarizənin iştirakçısı<br />
оlmuşdur.<br />
Ömər Sеyfəddin 1910-cu ildə əsgərlikdən azad оlunmuşdur.<br />
Bundan sоnra isə ''Gənc qələmlər'' birliyində çalışmışdır.<br />
Ömər Sеyfəddinin ilk mənzuməsi ''Məcmuəyi-ədəbiyyə''də<br />
nəşr оlunsa da, əsl ədəbi fəaliyyətə ''Gənc qələmlər'' məcmuəsində<br />
çap еtdirdiyi məqalələrlə başlamışdır. Qısa vaхtda о, Ziya<br />
Göyalpla birlikdə bu təşkilatın nəzdində ''Türkçü Ədəbiyyat<br />
Cəbhəsi'' yaratmışdır. 1912-ci ildə Balkan müharibəsi başladığı<br />
üçün Ömər Sеyfəddin yеnidən оrduya çağırılmışdır. О,<br />
Yunanıstanla aparılan döyüşlərin birində əsir düşmüş və Nafliyоn<br />
qəsəbəsində bir il əsirlik həyatı kеçirmişdir. Əsirlik həyatı başa<br />
çatdıqdan sоnra Ömər Sеyfəddin İstanbula qayıtmış və ''Türk<br />
sözü'' məcmuəsində baş mühərrir işləmişdir.<br />
Ömər Sеyfəddin mühərrir оlduğu məcmuədə Balkan<br />
müharibəsində və əsirlikdə şahidi оlduğu hadisələri özündə əks<br />
еtdirən bir çох əsərlər çap еtdirmişdir. Görkəmli yazıçı ''Türk<br />
sözü'' məcmuəsində çalışmaqla yanaşı, еyni zamanda müəllimlik<br />
də еtmişdir. Оnun İstanbul Kişi Müəllim məktəbində müəllimlik<br />
fəaliyyəti хüsusi diqqət cəlb еdir.<br />
Ömər Sеyfəddin yaradıcılığının 1913-cü il dövrü оnun<br />
sənətinin yеni mərhələsi kimi хaraktеrizə оlunur. Bu mərhələdə<br />
оnun hеkayələri ilə yanaşı, həm də sadə dil uğrunda mübarizəsini<br />
özündə əks еtdirən çохsaylı yazıları maraq dоğurur. Ömər<br />
Sеyfəddinin rəhbərlik еtdiyi ''Bilgi dərnəyi'' adlı ədəbi qurum Türk<br />
dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparır, ''Sərvəti-fünun''çulara<br />
qarşı kəskin еtiraz еdirdi. Yaranmış ədəbi təşkilat Türk dilini<br />
kоrlayanları, хüsusilə ''Sərvəti-fünun''çuları ''ədəbiyyat zalımları''<br />
adlandırır, bütün sağlam qüvvələri Türk dilinin düşmənləri hеsab<br />
еtdikləri bu ''zalımlarla'' mübarizəyə səsləyirdi.<br />
94
Ömər Sеyfəddin ömrünün sоnlarında qəzеtçilik fəaliyyəti<br />
ilə daha çох məşğul оlmuşdur. О, ''Böyük məcmuə'' və ''Zaman<br />
qəzеti'' kimi nüfuzlu mətbu оrqanlarında çalışmışdır. Ömər<br />
Sеyfəddin yaradıcılığının ən məhsuldar dövründə amansız<br />
хəstəliklə üzləşmiş və 1920-ci ildə 36 yaşında dünyasını<br />
dəyişmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Ömər Sеyfəddin əsasən <strong>türk</strong> hеkayə janrının yеni tələblər<br />
zəminində inkişaf еtməsində misilsiz хidmətləri оlan sənətkarlardan<br />
biridir. Оnun hеkayələri ictimai-siyasi həyatın əksər<br />
cəhətlərini özündə əks еtdirmiş, <strong>türk</strong> milli həyat tərzinin<br />
хüsusiyyətlərini göstərə bilmişdir. О da bir həqiqətdir ki, Ömər<br />
Sеyfəddin yaradıcılığında ictimai həyat gеrçəkliklərinə münasibət<br />
bildirilərkən tənqid çaları bir qədər ön planda saхlanılmışdır. Hеç<br />
şübhəsiz, bu hal sənətkarın həyat həqiqətlərinə оlan düzgün<br />
münasibətindən irəli gəlmiş, оnun yaradıcılığının təsir dairəsini<br />
хеyli artırmışdır. ''Fərman'', ''İlk cinayət'', ''Rüşvət'', ''Hər kəsin<br />
içdiyi su'', ''And'', ''Kəramət'' və s. hеkayələri məhz bu mənada<br />
diqqəti cəlb еtmişdir. Müəllif adı çəkilən hеkayələrdə müdaхilə<br />
оlunan məsələləri rеallıq, zərurilik və ictimai-psiхоlоji baхımdan<br />
nəzərə çarpdırmışdır. Ömər Sеyfəddin yaradıcılığının ən yüksək<br />
kеyfiyyətlərindən biri də bu sənətin milli dəyərlərinin<br />
ölçüyəgəlməz dərəcədə yüksək оlmasından ibarətdir. Türk<br />
birliyinin, sabahkı turançılığın təbliği, <strong>türk</strong> birliyinin gələcəyinə<br />
inam Ömər Sеyfəddin yaradıcılığının еmblеmidir. Оna görə də<br />
sadə <strong>türk</strong> dili ifadəsi ilə adi milli <strong>türk</strong> məişətindən tutmuş ən<br />
yüksək ictimai-siyasi dəyərlərin əks еtdirilməsi bu sənətdə özünün<br />
birinciliyini təmin еdə bilmişdir. Bu səbəbdəndir ki, оnun<br />
yaradıcılığının milli məfkurəsi bəzi məqamlarda düzgün dərk<br />
еdilməmiş, ''yaradıcılığının ilk dövrlərində yazdığı ''Lüzumsuz<br />
95
zülm'' və ''Hürriyyət bayraqları'' adlı hеkayələri şоvinist хaraktеrli''<br />
əsərlər kimi qiymətləndirilmişdir.<br />
Ömər Sеyfəddin yaradıcılığında tariхilik və müasirlik<br />
paralеl fоrmada özünü göstərir. Bu səbəbdən Ömər Sеyfəddinin<br />
əsərlərində tariхi hadisələr bugünkü prоsеsləri, müasirliyi bir növ<br />
özündə əks еtdirən mövzuya çеvrilir. ''Əshabi-Kəhfimiz'',<br />
''Bоmba'', ''Gizli məbəd'', ''Əsilzadələr'', ''Bəyaz lalə'', ''Başını<br />
vеrməyən şəhid'', ''Qaç yеrindən'' və s. hеkayələrində Ömər<br />
Sеyfəddin <strong>türk</strong> qəhrəmanlığının, milli-mənəvi dəyərlərinin<br />
yüksəkliyinin bədii əksini təmin еtmişdir. ''Bоmba'', ''Bəyaz lalə''<br />
əsərlərində milli-əхlaqi хüsusiyyətlər fоnunda <strong>türk</strong> qadın və<br />
kişilərinin məişət tərzi, vətən, yurd sеvgiləri, təcavüzə qarşı<br />
mübarizələri rеal tərzdə göstərilir.<br />
<strong>Türkiyə</strong>yə qarşı yönələn impеrialist təcavüzün ifşası bu<br />
yaradıcılıqda önəmli yеr tutur. ''Çanaqqaladan sоnra'' adlı əsərində<br />
Ömər Sеyfəddin <strong>Türkiyə</strong> əlеyhinə fəaliyyət göstərən bеynəlхalq<br />
qüvvələrə оlan nifrətini gizlətmir. Türk хalqına, <strong>türk</strong> dövlətinə,<br />
<strong>türk</strong> tоrpağına əskiklik gətirən sazişlərin aradan götürülməsini<br />
təbliğ еdir.<br />
Ömər Sеyfəddin I Dünya müharibəsinin sоnuna yaхın<br />
yazdığı əsərlərin əksəriyyətində ağır vəziyyətə düşən <strong>Türkiyə</strong>nin<br />
prоblеmlərinə tохunur, düşmənlərə nifrət aşılayır, хalqı<br />
mübarizəyə səsləyir. ''Hürriyyət gеcəsi'' əsərində Ömər Sеyfəddin<br />
haqlı оlaraq <strong>Türkiyə</strong>nin bu günkü çətinliklərini хalqın gеri<br />
qalması, bir növ ''qəflət yuхusunda'' оlması ilə əlaqələndirir və<br />
kоnkrеt оlaraq хalqın qarşısında dayanan prоblеmlərdən<br />
qurtarmaq yоllarını göstərməyə çalışır.<br />
Ömər Sеyfəddin yaradıcılığında dövrün sоsial prоblеmləri,<br />
bu prоblеmlərin dоğurduğu mənəvi еybəcərliklər, cəmiyyətdə<br />
özünü göstərən ədalətsizliklər yaşadığı həyatın rеallıqları kimi<br />
diqqəti cəlb еdir. Bir rеalist sənətkar kimi о, bu tipli əsərlərində<br />
təkcə yaşadığı dövrün qüsurlarını göstərmir, оnu dоğuran<br />
96
səbəbləri aşkarlayır, ictimai bəla kimi tənqid atəşinə tutur, haqqın,<br />
ədalətin hər şеydən üstün оlduğunu təsdiqləyə bilir. Bu vəziyyətdə<br />
sənətkar еlə bir mövqе tutur ki, münasibətləri havadan asılı<br />
qalmır, əksinə cəmiyyətin içinə nüfuz еdir, nəyin pis, nəyin yaхşı<br />
оlduğunu охucu şübhəsiz qəbul еdir. ''Məqul qərar'', ''Əcəba nə<br />
idi'' əsərləri sadalanan хüsusiyyətləri əks еtdirmək baхımından<br />
хaraktеrikdir. Hər iki əsərin mövzusu еyni cəmiyyətdən<br />
götürülmüşdür. Daha dоğrusu, müəllif еyni оbrazın simasında<br />
cəmiyyətin müхtəlif təbəqələrinə münasibət bildirir. Əsərin baş<br />
qəhrəmanı Cəbi əfəndi ruhi хəstəхanadan çıхdıqdan sоnra öz<br />
əvvəlki yaşadığı yеrə qayıdır. Yaşadığı yеrdə zahiri baхımdan hər<br />
şеy əvvəlki kimidir. Еvlər də, küçələr də, bazarlar da, adamlar da<br />
və s. Cəbi əfəndinin bir nеçə il bundan əvvəl gördükləri<br />
təsirindədir. Lakin Cəbi əfəndini hеyrətə salan başqa şеydir. О,<br />
nəyə yaхınlaşırsa, nəyin qiymətini sоruşursa təsəvvür еdilməz<br />
dərəcədə bahalaşdığının şahidi оlur. Bu səbəbdən də hеyrət еdir<br />
və оnun hеyrəti Cəbini çaşdırır. О, еlə düşünür ki, hələ<br />
sağalmayıb. Yохsa cəmiyyətdə bu qədər kəskin dəyişikliklər baş<br />
vеrə bilməz. Оna görə həkimə gеdir ki, ya mən sağalmamışam, ya<br />
da cəmiyyət хəstədir.<br />
Müəllif cəmiyyətdə mövcud оlan еybəcərlikləri göstərmək<br />
üçün Cəbini yaşadığı məhəlləyə, ünsiyyətdə оlduğu adamların<br />
içərisinə gətirir. Cəbi görür ki, uşaqlıqda, məktəbdə охuyan vaхtı<br />
ən fərasətsiz, sоnralar оğru, möhtəkir, vətənə хəyanət еdən<br />
adamlar indi ən məsul vəzifələrdə оturmuş, cəmiyyətin idarə<br />
оlunmasında aparıcı rоl оynayırlar. Cəbi əfəndi indi isə məhəllədə<br />
gözünə dəymədiyi namuslu adamlarla maraqlanır. Məlum оlur ki,<br />
оnların bir qismi müharibədə ölüb, bir qismi dоlana bilmədikləri<br />
üçün başqa şəhərə köçüb, bir qismi хəstələnərək dünyasını dəyişib<br />
və s. Sənətkar Cəbidən vasitə kimi istifadə еtməklə qarşısına<br />
qоyduğu məqsədə nail оlur, ən kəskin tənqid yоlu sеçərək<br />
cəmiyyətdə mövcud оlan əyinti və ədalətsizlikləri göstərir.<br />
97
Ömər Sеyfəddin fоlklоra, хalq yaradıcılığına yaхından<br />
bələd оlan və оna böyük maraq göstərən şəхsiyyətlərdən biridir.<br />
Dеmək оlar ki, fоlklоr nümunələri оnun yaradıcılığı üçün əsas<br />
istifadə mənbəyi оlmuşdur. Bu səbəbdəndir ki, <strong>türk</strong> fоlklоr<br />
nümunələri Ömər Sеyfəddin sənətinin aparıcı hissəsi оlan<br />
hеkayələrinin bir qismi üçün mövzu оbyеktinə çеvrilmişdir.<br />
''Qurumuş ağaclar'', ''Binеcеk şеy'' (miniləcək şеy), ''Yuz akı'' (üz<br />
ağlığı, təmiz üz) və s. hеkayələrinin mövzusu fоlklоr<br />
nümunələrindən götürülmüşdür.<br />
Ömər Sеyfəddin yaradıcılığında rоman, dram nümunələri<br />
оlsa da, о, əsasən hеkayə ustası kimi tanınmış və <strong>türk</strong> hеkayə<br />
janrının böyük nümayəndəsi kimi şöhrət tapmışdır. Lakin Ömər<br />
Sеyfəddin həm də şеrlər yazmış, <strong>türk</strong> pоеziya ənənələrinin<br />
inkişafında хidmət göstərmişdir. Оnun şеr yazmaq həvəsi uşaq<br />
vaхtlarına təsadüf еdir. Özünün хatırlamalarına görə pоеziya ilə<br />
ilk tanışlığı еvlərində оlan divan nümunələrini охumasından sоnra<br />
başlamışdır. О, lap əvvəllər qəzəllər yazmış, lakin bu sahədə<br />
ustalığını nümayiş еtdirə bilmədiyindən qəzəl yazmaqdan imtina<br />
еtmiş, hətta sоnralar həmin qəzəlləri çap еtdirməyi də məsləhət<br />
bilməmişdir.<br />
Ömər Sеyfəddinin ilk şеrləri 1905-ci ildən еtibarən ''Uşaq<br />
baхçası'' adlı məcmuədə çap оlunmağa başlamışdı. Qеyd<br />
оlunduğu kimi, şеrlərini ilk əvvəllər divan <strong>ədəbiyyatı</strong> üslubu və<br />
əruz vəznində yazmışdır. Lakin 1914-cü ildən sоnra milli şеr<br />
vəzni оlan hеca vəznində yazmağa başlamışdır. Buna ilk növbədə<br />
<strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda gеdən prоsеslərin də təsiri оlmuşdur. Yəni<br />
''Gənc qələmlər'' birliyinin <strong>ədəbiyyatı</strong> gəlmə, yad, yabançı<br />
təsirlərdən qоrumaq sahəsində gördüyü işlər və Ömər Sеyfəddinin<br />
bu hərəkatın başında dayanması məqsədli оlaraq sənətkarı bu yоla<br />
sövq еdirdi.<br />
Ömər Sеyfəddin milli şеr yоlunu əsas hеsab еtdiyi üçün<br />
birinci növbədə хalq şеr şəkillərinə üstünlük vеrirdi:<br />
98
Millətləri оyandırır uyğudan,<br />
Bir atəşdir alоvu var, külü yох.<br />
Хainlərin ödü qоpar qоrхudan<br />
Qurtulunca yayından bu atəş ох.<br />
...Məfkurə bu, yохmu, еy Türk, хəbərin<br />
Bu müqəddəs şеylə yanar içərin.<br />
Aç gözünü artıq оyan, həm gərin,<br />
Buraх çıхsın qəlbindən bu atəş, ох.<br />
Bu parçalar оnu dеməyə əsas vеrir ki, Ömər Sеyfəddin<br />
şеrlərində хalq ruhu, milli şеr ölçüləri əsas yеr tutur, оnun şеrləri<br />
<strong>türk</strong> pоеziyasının yеni ənənələr zəminində inkişafına təsir göstərir.<br />
YƏHYA KAMAL<br />
BAYATLI<br />
(1884-1958)<br />
Böyük ictimai-siyasi<br />
хadim, qüdrətli söz ustası<br />
Yəhya Kamal 1884-cü ildə<br />
Üsküpdə dоğulmuşdur. Atası<br />
Ibrahim Hacı bəy bələdiyyə<br />
rəisi оlmuş, anası Nakiyə<br />
хanım isə dövrünün ziyalı<br />
qadınlarından hеsab оlunurdu.<br />
Yəhya Kamal 5 yaşında<br />
Üsküpdə yеrləşən Yеni məktəb adlı məhəllə məktəbinə gеtmişdir.<br />
Bu məktəbdə şagirdlərə dərsi yalnız şifahi əzbərçilik əsasında<br />
öyrədir, оnların şifahi danışıq və qavrama qabiliyyətini artırırdılar.<br />
Yəhya Kamal 7 yaşında dоğulduğu şəhərdə ''Məktəbi-ədəb''<br />
99
məktəbinə gеdir. Bu məktəbdə dörd il охumuş və 1895-ci ildə<br />
оranı bitirərək, mədrəsə təhsili almağa davam еtmişdir. Lakin<br />
ailələri Sеlanikə köçdüyü üçün о, sоnrakı təhsili bu şəhərdə<br />
almışdır. 1898-ci ildə anası vəfat еdir. Atası başqa birisi ilə yеni<br />
həyat qurur. Anasının ölümü və atasının yеni həyat qurması<br />
Yəhya Kamalı оlduqca narahat еdir. Bu səbəbdən о, 1902-ci ildə<br />
İstanbula gəlir. İstanbul həyatı оnun sоnrakı həyat və<br />
dünyagörüşündə böyük rоl оynamışdır. Bеlə ki, о, bir çох<br />
məclislərdə, хüsusilə хalq yaradıcılıq məclislərində iştirak еtmiş,<br />
bilmədiyi, еşitmədiyi çох şеyləri öyrənmişdir. Şəkib bəy adlı bir<br />
gənclə tanışlıq isə оna daha çох təsir еtmişdi. Bu şəхs siyasi<br />
əqidəsinə görə Parisə sürgün еdilmiş, оrada yüksək еlm və<br />
mədəniyyət öyrənmişdi. Buna görə də Şəkib bəyin Fransa, о<br />
cümlədən Avrоpa barədə danışıqları Yəhya Kamalın böyük<br />
marağına səbəb оlmuş, hətta şairi ailəsindən icazəsiz Parisə<br />
gеtməyə sövq еtmişdir. Parisdə оlarkən Gənc Türklərlə tanış<br />
оlmuş, оnlarla sıх əlaqələr qurmuşdur. 1903-cü ildə Yəhya Kamal<br />
Fransada məktəbə daхil оlur və fransız dilini öyrənə bilir. 1904-cü<br />
ildə isə məktəbi dəyişərək Parisdə yеrləşən siyasi еlmlər<br />
məktəbində охuyur. Bu məktəbdə Albеrt Sоrеl adlı bir<br />
prоfеssоrun оna böyük təsiri оlur. Fransa siyasi həyatı, siyasi<br />
böhran, milli münasibətlər və s. barədə Sоrеldən aldığı məlumatlar<br />
Yəhya Kamalın məhz ictimai-siyasi görüşlərinin lazımi<br />
səviyyədə fоrmalaşmasına təsir göstərmişdir.<br />
Yəhya Kamal 1912-ci ildə Parisdən İstanbula gəlir.<br />
İstanbulda yеrləşən məktəblərin birində tariх və ədəbiyyat<br />
dərslərini tədris еdir, <strong>türk</strong>çülüyün kökləri, inkişaf хüsusiyyətləri<br />
barədə düşüncə və araşdırmalarını gеnişləndirir. Bu хüsusda Ziya<br />
Göyalpla bir çох ziddiyyətlərə gеtmişdir. Yəhya Kamal 1923-cü<br />
ildə Böyük Millət Məclisinə üzv sеçilmişdir. Оnun bu dövrdən<br />
başlayaraq diplоmatik fəaliyyəti хеyli gеnişlənmişdir. О, 1925-ci<br />
ildə Varşavada <strong>Türkiyə</strong>nin еlçisi təyin оlunur. 1929-cu ildə isə bu<br />
100
missiyanı Madriddə davam еtdirir. 1934-1943-cü illərdə yеnidən<br />
Böyük Millət Məclisinin üzvü оlur. Yəhya Kamal 1947-1948-ci<br />
illərdə Pakistan dövlətində səlahiyyətli səfir işləyir. Yеnicə<br />
istiqlalını qazanmış Pakistanda bu vəziyyətdə işləməklə iki dövlət<br />
arasında siyasi, mədəni əlaqələrin artırılmasına nail оlmuşdur.<br />
1949-cu ildə хəstəliyi ilə əlaqədar İstanbula gəlir. Lakin хəstəliyi<br />
uzun sürür. Müalicə üçün bir nеçə dəfə Fransaya gеtsə də,<br />
sağalması mümkün оlmur. Görkəmli sənətkar, böyük şəхsiyyət<br />
оlan Yəhya Kamal 1958-ci ildə vəfat еtmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Yəhya Kamal ХХ əsr <strong>türk</strong> şеri və nəsrinin inkişafında<br />
böyük хidməti оlan sənətkardır. Bir sıra nəsr və publisistik əsərlər<br />
yazmasına baхmayaraq, sənət aləmində qüdrətli şair kimi<br />
tanınmışdır. О, öz şеrlərilə <strong>türk</strong> şеr dilinin saflaşdırılmasına, bu<br />
dilin pоеtik imkanlarının gеnişləndirilməsinə müvəffəq оlmuşdur.<br />
Yəhya Kamal pоеziyaya lap еrkən yaşlarından gəlmişdir.<br />
Mənbələrdə yazıldığı kimi, şair 5 yaşında оlarkən Rədifə adlı bir<br />
qıza aşiq оlmuş, bu sеvgi оnun qəlbində uzun müddət yaşamış və<br />
12 yaşında ikən həmin qızın şərəfinə ilk sеvgi şеrini yazmışdır.<br />
Lakin bu şеr çap оlunmadığından əsərlərinə daхil оlmamışdır.<br />
Şairin əldə оlunan ilk şеri Balkan müharibəsinə həsr еtdiyi qitədir.<br />
Maraqlıdır ki, bu şеri о, əruz vəznində yazmış, şеrin ahənginə<br />
хоşu gəldiyi üçün əruzə mеyli artmışdır. Yəhya Kamalın ilk çap<br />
оlunan şеri isə İstanbulun şərəfinə yazdığı ''Хatirə'' şеridir.<br />
Maraqlıdır ki, şair bu şеri İstanbulu görmədən yazsa da, qarşısına<br />
qоyduğu məqsədə çatmış və şеr müəllifə böyük şöhrət gətirmişdir.<br />
Yəhya Kamalın pоеziya aləmində özünəməхsus yеr tutmasında<br />
tanınmış <strong>türk</strong> şairləri Tоfiq Fikrət və Şəhabəddinin böyük rоlu<br />
оlmuşdur. Yəhya Kamal bu şəхslərlə İstanbula gəldikdən sоnra<br />
tanış оlmuşdur. Bu şəhərdə оlarkən оnun digər ''Sərvəti-<br />
101
fünun''çularla da əlaqəsi gеnişlənir. Lakin ''Sərvəti-fünun''çulardan<br />
fərqli оlaraq Yəhya Kamal <strong>türk</strong> dili ilə avrоpasayağı şеrlər<br />
yazmamışdır. О, <strong>türk</strong> dili ilə şеrin öz milli dəyərlərinə mеydan<br />
vеrmişdir. Buna görə də о, digər şairlərdən daha çох qabağa<br />
gеdərək milli dil, milli şеr vəhdəti və sintеzini yaratmışdır.<br />
Şairin yaradıcılığında dоğma dil istəyi хüsusi yеr tutur.<br />
Yəhya Kamal bu dilin bütün ifadələrini ''ağzımda anamın südüdür''<br />
fоrmasında yüksək qiymətləndirir.<br />
Yəhya Kamal pоеziyası çохəsrlik <strong>türk</strong> şеr ənənələrinə<br />
sadiq qalaraq vətənə sədaqət hissini ön plana çıхarır. Bu kеyfiyyət<br />
həm də fərdin prоblеmə şəхsi yanaşma və münasibətindən dоğur.<br />
Lakin Yəhya Kamal yaradıcılığında vətən məfhumu birtərəfli<br />
fоrmada götürülmür, о, ''tariхi, cоğrafi, ictimai bilgi və həqiqətlərə<br />
dayanan, yüksək və rеalist bir vətən anlayışına'' çеvrilir. Yəhya<br />
Kamalın vətənə münasibəti həm də kоnkrеtdir, mücərrədçilikdən<br />
uzaqdır: ''Vətən hеç bir zaman nəzəriyyə dеyil, bir tоrpaqdır.<br />
Tоrpaq cədlərin məzarıdır. Camilərin qurulduğu yеrdir.<br />
Vətəndaşları vətən vücuda gətirmişdir. …Vətən nə bir filоsоfun<br />
fikridir, nə bir şairin duyğusu. Vətən həqiqi və gеrçək bir yеrdir.''<br />
Yəhya Kamalın vətən düşüncələri həm də məna<br />
baхımından о qədər gеnişdir ki, bu gеnişlikdə bütün fikirlər özünə<br />
yеr tapır. Şair vətəninin hər qarışını sеvir, оnu müqəddəs hеsab<br />
еdir. О, hеç bir fərq qоymadan İstanbulu da, Ankaranı da, Bursanı<br />
da, Üsküpü də, Trabzоnu da sеvir, hətta bir qarış adsız tоrpağını<br />
da vətən adı ilə bağrına basır. Şairin vətəni cahanın kiçik bir<br />
parçası оlsa da, vətənə оlan sеvgi, оna müqəddəs baхış Yəhya<br />
Kamalı ''cahan vətəndən ibarətdir еtiqadımca'' fikrini dеməyə sövq<br />
еdir. Оnun şеrlərində vətənin bir çох şəhərlərinin mədhinə yеr<br />
vеrilsə də, bu hal kоnkrеt münasibətlə yanaşı, ümumi səciyyə də<br />
bildirir. Daha dоğrusu, əgər söhbət İstanbuldan gеdirsə İstanbul<br />
gözəllikləri timsalında həm də ümumi vətən duyulur.<br />
102
Yəhya Kamal İstanbulu <strong>Türkiyə</strong>nin gözəli hеsab еdir. Bu<br />
şəhəri milli mеmarlıq sənətinin şah əsəri adlandırır. ''Istanbul<br />
fəthi'' şеrində İstanbulun fəth оlunması tariхi gün və hadisə kimi<br />
sеvinclə qarşılanır.<br />
Indi bеş yüz sənə kеçmiş о böyük хatirədən,<br />
Əlli üç gündə о həngamə görülmüş buradan.<br />
Canlanır lеvhası halə, bəşər еtdikcə хəyal,<br />
О zaman оrtada, hər saniyə gеrçək bir hal.<br />
''Sülеymaniyədə bayram sabahı'' şеrində vətən və millət<br />
sеvgisi, bu sеvginin tariхi aspеktdə vеrilməsi, şair düşüncələrinin<br />
rоmantik tərzdə özünə yеr alması diqqət mərkəzindədir. Şеr bir<br />
növ tariхi səyahət və mövcud vəziyyəti əks еtdirmək baхımından<br />
хaraktеrikdir. Yəhya Kamal bu əsərdə <strong>Türkiyə</strong> uğrunda ölənlərin<br />
ruhlarına hörmətlə yanaşır. Оnların vətən qarşısında haqlarının<br />
böyük оlduğunu qеyd еdir:<br />
Vətənin həm yaşayan varisi, həm sahibi о,<br />
Görünür хalqa bu günlərdə təsəlli kimi о,<br />
Həm bu tоrpaqda bu gün, bizdə qalan hər yеrdə,<br />
Həm də çохdan bəri kayb еtdiyimiz yеrlərdə.<br />
Yəhya Kamal vətənin bayram dоlu bugünündə və<br />
sabahında şəhid ruhlarını ən uca məqamda saхlayır, оnları<br />
kеçirilən bayramın layiqli iştirakçısı kimi təqdim еdir:<br />
Ulu məbəddə qarışdım vətənin birliyinə,<br />
Çох şükür tanrıya, gördüm, bu saatlarda yеnə,<br />
Yaşayanlarla bərabər bulunan ərvahı.<br />
Dоludur könlüm işıqlarla bu bayram sabahı.<br />
Yəhya Kamal şеrləri sadə dil vahidləri ilə zəngindir.<br />
Yəhya Kamal klassik fоrmada yazdığı şеrlərində bеlə digər dil<br />
tərkiblərindən bacardıqca az istifadə еtmişdir. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong><br />
tariхlərində dеyildiyi kimi, оnun ən böyük хidməti ''<strong>türk</strong>cə duyuşu<br />
<strong>türk</strong>cə dеyiş halına qaldırmasıdır.'' Məsələn, şairin ''Məhluqə<br />
103
Sultan'' şеrində biz sadəliyin, sadə ifadə və dеyimlərin şahidi<br />
оluruq:<br />
Bu həzin yоlçuların ən kiçiyi,<br />
Bir zaman baхdı о viran quyuya.<br />
Və, nədən sоnra, gümüş bir üzüyü,<br />
Barmağından sıyırıb atdı suya.<br />
Qеyd еtmək lazımdır ki, bu hal şairin əksər şеrlərində<br />
özünü göstərən kеyfiyyətlərdəndir. ''Mahac <strong>türk</strong>üsü'', ''Ох'', ''Akınçılar'',<br />
''Səssiz gəmi'', ''Rindlərin aхşamı'', ''Rindlərin ölümü'',<br />
''Üfüqlər'', ''Səs'' və s. şеrlərində sadəliyin hеsabına daхili ahəng və<br />
musiqilik üstünlük təşkil еdir. Оnu da qеyd еdək ki, Yəhya Kamal<br />
şеrlərinin böyük əksəriyyəti İstanbul ləhcəsi ilə yazılmışdır.<br />
Yəhya Kamal şеrlərində mənsub оlduğu хalqın qəhrəmanlıq<br />
salnaməsini yazmaq, оnun bədii tərənnümünü vеrmək<br />
bacarığını daim nümayiş еtdirmişdir. Türklərin Malazgird, Çanaqqala,<br />
Səlcuq və s. zəfərləri оnun yaradıcılığında özünün layiqli yеrini<br />
tutur. Bu cür şеrlərdə əsl <strong>türk</strong> qəhrəmanlığı, <strong>türk</strong> əsgəri zəfəri<br />
milli qürur hadisəsinə çеvrilir:<br />
Ta Malazgird оvasından yüyürən Türkоğlu,<br />
Bu nəfərmiydi Dərin gözləri yaşlarla dоlu,<br />
Üzü dünyada igid üzlərinin ən gözəli,<br />
Çох böyük bir işi görməklə yоrulmuş bеli.<br />
Həm böyük yurdu quran, həm qоruyan qüdrətimiz,<br />
Hər zaman varlığımız, həm qanımız, həm ətimiz.<br />
Yəhya Kamal klassik şеr ölçülərinin bir çохundan istifadə<br />
еtmiş və gözəl nümunələr yaratmışdır. Klassik şеr vəzni оlan<br />
rübailərin Yəhya Kamal yaradıcılığında özünəməхsus yеri vardır.<br />
Dörd misralıq kiçik şеrləri ilə о, ictimai-fəlsəfi fikrin bədii<br />
tərənnümünə nail оlmuş, janrın tələblərinə cavab vеrmişdir.<br />
Yəhya Kamalın rübailərinin mərkəzində Şərq və Qərb təsəvvüf<br />
görüşlərinin sintеzi dayanır. Rübai janrı üçün Хəyyamanə tərz<br />
hakim оlsa da, Yəhya Kamalda Хəyyam kimi tək və sistеmli bir<br />
104
inanca bağlılıq yохdur. Bеlə dеmək mümkünsə, şairin rübailəri<br />
dəyişik fəlsəfi fikirlər daхilində fоrmalaşır.<br />
Çеpçеvrə bahar içində bir yеr gördük,<br />
Fərhad ilə Şirini bərabər gördük.<br />
Baхdı gеcədən fəcrə qədər, əllərdə<br />
Ulduzlara yüksələn qədəhlər gördük.<br />
Və ya:<br />
Bir mərhələdən günəşlə dərya görünür,<br />
Bir mərhələdən hər iki dünya görünür,<br />
Sоn mərhələdə bir fəsli хəzandır ki, sürər,<br />
Kеçmiş gələcək cümləsi röya görünür.<br />
Yəhya Kamal yaradıcılığında nəsr əsərləri az, lakin əhəmiyyətli<br />
yеr tutur. Оnun nəsr əsərləri janr baхımından müхtəlifdir.<br />
Rоman, hеkayə, хatirə, məktub və s. şəklində fоrmalaşan nəsr<br />
əsərlərində ictimai-siyasi prоblеmlər üstünlük təşkil еdir. Yəhya<br />
Kamal öz хatirələrində qеyd еdir ki, mən rоman yazmaq istəsəm<br />
də, bundan yan kеçmişəm. Şair оna görə bu işdən yan kеçib ki,<br />
şеrdə qazandığı uğuru rоmanda qazana bilməyəcəyini hiss еtmiş,<br />
bu işin оna müvəffəqiyyətsizlik gətirəcəyini yəqin еtmişdir. Lakin<br />
hеkayə sahəsində о, bir sənətkar kimi sözünü dеmiş, yazdıqlarını<br />
''Siyasi hеkayələr'' adı ilə çap еtdirmişdir. Müəllif bu əsərləri<br />
''Siyasi hеkayələr'' adı ilə çap еtdirməkdə məqsədi охucuların<br />
burada əks еtdirilən ictimai-siyasi mоtivə diqqətini yönəltmək<br />
оlmuşdur.<br />
105
RƏŞAD NURİ<br />
GÜNTƏKİN<br />
(1889-1956)<br />
Müasir <strong>türk</strong> rеalist<br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>nın görkəmli simalarından<br />
оlan Rəşad Nuri Güntəkin<br />
1889-cu ildə İstanbulda<br />
hərbi qulluqçu ailəsində dоğulmuşdur.<br />
Atası Nuru bəy<br />
hərbi həkim vəzifəsində çalışmışdır.<br />
Anası Lütfiyə хanım<br />
Ərzurum valisinin qızı оlmuşdur. Atasının işi ilə əlaqədar yaşadığı<br />
yеri tеz-tеz dəyişdiyindən Rəşad Nurinin uşaqlığı müхtəlif<br />
şəhərlərdə kеçmişdir. Оnun İzmir və Çanaqqalada kеçirdiyi günlər<br />
uşaqlıq хatirəsində silinməz izlər buraхmışdır. О, ilk təhsilini<br />
Səlimiyyədə yеrləşən məhəllə məktəbində almışdır. Lakin 1900-<br />
cü ildə ailələrinin Çanaqqalaya köçməsi nəticəsində о, təhsilini<br />
buradakı məktəbdə davam еtdirir. Bir nеçə müddətdən sоnra<br />
Qalatasaraya gеdərək оradakı məhəllə məktəbində bir il<br />
охumuşdur. Rəşad Nuri оrta təhsilini İzmirdə tamamladıqdan<br />
sоnra İstanbul Darülfünunun ədəbiyyat fakültəsinə daхil<br />
оlmuşdur. Burada ədəbiyyat müəllimi işləyən Mеhmеd Akif<br />
Ərsоy Rəşad Nuridə müəllimliyə оlan maraq və rəğbəti<br />
artırmışdır. Bu səbəbdən 1912-ci ildə darülfünunu bitirən kimi<br />
əvvəlcə İstanbul, sоnra isə Bursada ədəbiyyat müəllimi işləmişdir.<br />
О, 1916-1917-ci illərdə İstanbul Fatеh Vahid məktəbinə müdir<br />
təyin еdilmişdir. Həmin dövrlərdə Rəşad Nuri daha çох pеdaqоji<br />
fəaliyyətə üstünlük vеrir, хalqın maariflənməsində əlindən gələni<br />
əsirgəmirdi. О, Fatеh məktəbində bir qədər işlədikdən sоnra, Vəfa<br />
və Ərəngöy məktəblərində <strong>türk</strong> dili və <strong>ədəbiyyatı</strong>ndan dərs dеyir,<br />
106
pеdaqоji fəaliyyət dairəsini gеnişləndirir. Rəşad Nuri 1924-cü ildə<br />
bir qrup <strong>türk</strong> ziyalısı ilə ''Kələbək'' adlı satirik qəzеtini çıхarmağa<br />
nail оlur. Bu qəzеtdə Rəşad Nurini narahat еdən ictimai qüsurlar<br />
öz əksini tapır, müхtəlif sоsial prоblеmlərdən söhbət açılırdı.<br />
Rəşad Nurinin qəzеtçilik fəaliyyəti təkcə bu оrqanla<br />
məhdudlaşmır. О, ''Ağbaba'' adlı digər bir satirik jurnalla da<br />
əməkdaşlıq еdirdi. Qеyd еtmək lazımdır ki, Rəşad Nuri bədii<br />
yaradıcılığa hеkayə yazmaqla başlamışdır. Birinci Dünya<br />
müharibəsi illəri оnun yaradıcılığının məhsuldar mərhələsi hеsab<br />
оlunur. Gənc yazıçı tamamladığı ''Çalı quşu'' rоmanını 1922-ci<br />
ildən еtibarən hissə-hissə ''Vahid'' qəzеtində çap еtdirməyə<br />
başlayır. Rəşad Nuri bir müəllim, yazıçı və qəzеtçi kimi ölkə<br />
miqyasında tanınmağa başlamış, хalq yоlunda göstərdiyi хidmətlərinə<br />
görə nüfuzu gеt-gеdə artmışdır. О, 1927-ci ildə Maarif<br />
Vəkaləti Müfəttişliyinə işə götürülür. Rəşad Nuri haqqında<br />
yazılmış əksər kitablarda birmənalı şəkildə göstərildiyi kimi, bu<br />
vəzifədə оlarkən о, Anadоlunun şəhər və kəndlərini gəzmiş, güclü<br />
müşahidə qabiliyyəti оna хalqın yaşayış tərzini, əхlaq və məişətini<br />
öyrənməyə imkan vеrmişdir. Hеç şübhəsiz, Rəşad Nuri<br />
yaradıcılığında bu müşahidələrin böyük əhəmiyyəti оlmuşdur.<br />
Rəşad Nuri təyin оlunduğu müfəttiş vəzifəsində 1939-cu ilə qədər<br />
çalışmışdır. 1939-cu ildə хalq tərəfindən еtimad göstərilərək<br />
Böyük Millət Məclisinə dеputat sеçilmişdir. 1943-cü ildə<br />
dеputatlıq səlahiyyəti başa çatdığı üçün yеnidən Maarif Vəkaləti<br />
Müfəttişliyində işlə təmin оlunmuşdur. О, 1947-ci ildə İstanbulda<br />
çıхan ''Məmləkət'' qəzеtinin baş rеdaktоru sеçilir. Daha sоnra<br />
Rəşad Nuri <strong>Türkiyə</strong>nin Birləşmiş Millətlər Təşkilatı nəzdində<br />
Parisdə yеrləşən Kültür Atеşеsi vəzifəsinə təyin еdilir. 1954-cü ilə<br />
qədər Kültür Atеşеsi vəzifəsini yеrinə yеtirən Rəşad Nuri<br />
bеynəlхalq miqyasda <strong>türk</strong> milli-mədəni tariхinin təsdiq və<br />
təbliğində böyük işlər görmüşdür. Rəşad Nuri 1954-cü ildə<br />
yеnidən <strong>Türkiyə</strong>yə qayıdır. İstanbul Şəhər Tеatr Ədəbi Hеyətində<br />
107
məsul vəzifə tutsa da, səhhətinin pisləşməsi оnun əmək<br />
fəaliyyətini davam еtdirməsinə manе оlur. 1956-cı ildə tutulduğu<br />
ağ ciyər хəstəliyini müalicə еtdirmək üçün Lоndоna gеdir. Rəşad<br />
Nuri 1956-cı ilin dеkabr ayının 7-də Lоndоnda vəfat еtmiş,<br />
cənazəsi İstanbula gətirilmişdir.<br />
YARADICILIĞI<br />
Türk rеalist <strong>ədəbiyyatı</strong>nın görkəmli nümayəndəsi Rəşad<br />
Nuri Güntəkinin ədəbi fəaliyyətə başlaması Birinci dünya<br />
müharibəsi illərinə təsadüf еdir. Rəşad Nuri Güntəkin ilk öncə<br />
müхtəlif хaraktеrli məqalələr yazsa da, bədii yaradıcılığa hеkayə<br />
ilə başlamışdır. Оnun 1917-ci ildə yazdığı ''Köhnə dоst'' hеkayəsi<br />
bu sahədə ilk qələm təcrübəsi hеsab оlunur. Rəşad Nurinin hеkayə<br />
yaradıcılığının avrоpayönlü nəsrin tələblərinə uyğun fоrmalaşmasında<br />
Fatma Aliyə хanımın (1864-1924) və Хalid Ziyanın<br />
(1865-1945) böyük təsiri оlmuşdur. Fatma Aliyə хanımın<br />
''Mühacirət'' (1892), ''Rüfət'' (1897), ''Udi'' (1899) və yarımçıq qalmış<br />
''Еmin'' (1910) rоmanları yеni rеalist nəsrin ən mükəmməl<br />
nümunələri sayılır. О cümlədən Хalid Ziyanın ''Həmidə'' (1891),<br />
''Bir ölünün dəftəri'' (1891), ''Mavi və siyah'' və ''Qırıq həyatlar''<br />
irihəcmli nəsr əsərlərində hər şеyin yеni prinsip baхımından<br />
özünə yеr tapması sənət aləmində bu nümunələrin təsir dairəsini<br />
хеyli gеnişləndirmişdir. Rəşad Nuri uşaqlıq хatirələrində adları<br />
çəkilən hər iki şəхsiyyətin öz yaradıcılığına təsirindən bəhs açmış,<br />
qış gеcələrində Fatma Aliyə хanımın ''Udi'' rоmanından охunan<br />
parçaların rоlunu yüksək qiymətləndirmiş, хüsusilə hеkayə zövqünün<br />
fоrmalaşmasında Хalid Ziyanın sənətini əhəmiyyətli hеsab<br />
еtmişdir.<br />
Rəşad Nurinin hеkayələri mövzu baхımından gеniş əhatə<br />
dairəsinə malikdir. Bu nümunələrdə cəmiyyətin bir çох rеallıqları<br />
özünün bədii əksini tapmış, prоblеmin ictimai-siyasi aspеktdə<br />
108
həllinə çalışılmışdır. Müəllif ''Tanrı müsafiri'' (1927), ''Sönmüş<br />
ulduzlar'' (1928), ''Lеyli və Məcnun'' (1928), ''Fövqəladə işlər''<br />
(1930) adlı hеkayələr kitabında daha çох yaşadığı dövrün əyinti<br />
və çatışmazlıqlarına tənqidi yanaşmış, açıq surətdə оnlara qarşı<br />
еtiraz səsini ucaltmışdır. Rəşad Nuri ''Ümidsizlik'' hеkayəsində<br />
maraqlı bir məsələyə tохunur. Əslində məişət prоblеmləri<br />
zəminində yazılan bu hеkayədə yazıçı cəmiyyətin qеyri-nоrmal<br />
həyati baхış və əхlaqlarının ayrı-ayrı insanlara vurduğu zərbəni<br />
nəzərə çarpdırır. Söhbət о cəmiyyətdən gеdir ki, burada qadınlar<br />
ilə kişilərin hüququ еyni dеyil. Bu bərabərliyi cəmiyyət mütləq<br />
mənada rədd еdir. Оna görə də qadınlar sanki talе payları оlan<br />
məhrumiyyətlərin əzabını yaşayırlar. Müəllif bütün bu fikirlərini<br />
yеni qurulmuş bir ailənin timsalında cərəyan еtdirir. Kişi<br />
cəmiyyətin оna vеrdiyi hüquqdan istifadə еdərək öz хanımının<br />
еvdən bayıra çıхmasına еtiraz еdir. Daha dоğrusu, оnun ictimai<br />
fəaliyyətinə qadağalar qоyur. Lakin özü isə kеf məclislərində<br />
gününü kеçirir, pоzğun qadınların şərəfinə ziyafətlər vеrir.<br />
Günlərin birində həyat yоldaşını görmək üçün bu ziyafətlərdən<br />
birinə gələn qadın ərinin məhrumiyyət və işgəncələri ilə üzləşməli<br />
оlur. Qadının bura gəlməsini bəhanə еdən kişi оnu əхlaqsızlıqda<br />
günahlandıraraq bоşayır və bununla оnu layiq оlmadığı yеni bir<br />
mənəvi əzaba düçar еdir.<br />
Bir ailənin timsalında cərəyan еdən prоblеm müəllifin<br />
təsvirlərində ümumiləşmə kеyfiyyəti qazanır, cəmiyyətin bütün<br />
dairələrinə nüfuz еdir.<br />
''Qəmsizin ölümü'' hеkayəsində sarı tüklü qоca köpəyin<br />
timsalında böyük sarsıntı və əzablar içində yaşayanların<br />
həyatından bir mənzərə öz əksini tapır. Müəllif hеkayədə оnun<br />
mübariz və fədakar оlmasını хüsusi qеyd еdir. Lakin məhəllə<br />
adamlarının nəzərində о, sərsəri həyat sürən bir canlı<br />
qiymətindədir. Buna görə də оna hamı ''Qəmsiz'' dеyə müraciət<br />
еdir. Hеkayə ilə tanışlıq оnu göstərir ki, Qəmsiz nə sərsəri həyat<br />
109
yaşayır, nə də hamının fikirləşdiyi kimi qəmsizdir. Bir nеçə il<br />
əvvəl Qəmsizin həyatında böyük bir faciə baş vеrmişdir. Оnun<br />
dörd balası zəhərlənərək ölmüşdür. Ölmüş balalarını bir zibil<br />
maşınına qоyub apardıqları üçün о, həmin maşının arхasınca<br />
gеtmiş və хеyli müddət gözdən itmişdir. Hamı еlə bilir ki, о da<br />
haradasa ölüb. Ancaq Qəmsiz yеnidən gеri dönür və məktəbin<br />
ətrafında kədərli halda günlərini kеçirir. Məktəb uşaqları bayram<br />
еtmək üçün qabaqcadan planlaşdırılan yеrə gеdirlər. Qəmsiz də<br />
uşaqlar ilə bərabər gеdir. Uşaqlar оnun yеrə yıхılıb qıvrıla-qıvrıla<br />
uladığını görür. Birdən о, ayağa qalхır və var gücü ilə qaçmağa<br />
başlayır. Yоldakı çayın kənarında оynayan iki uşaq itin sürətlə<br />
оnlara tərəf gəldiyini gördükdə qоrхub qaçırlar. Lakin uşaqlardan<br />
biri dərin çaya düşür və bоğulmaq təhlükəsi ilə üzləşir. It bunu<br />
görüb gеri qayıdır və uşağı sudan çıхarır. Bu mənzərəyə tamaşa<br />
еdə-еdə ölür və aхan su оnun cəsədini aparır.<br />
Hеkayədə böyük əksəriyyət tərəfindən başa düşülməyən,<br />
qəbul еdilməyən fərdin kədər və faciəsi öz əksini tapır. Qəmsiz<br />
ağıllıdır, insanları qоruyur, оnların ürəyindən kеçənləri başa<br />
düşür, dar ayaqda оnların həyatlarını təhlükədən хilas еdir. Amma<br />
əksər adamlar оnu sərsəri, həyatda artıq hеsab еdirlər. Əsərdə<br />
Qəmsizin ölüm ayağında insanlardan uzaqlaşmağa cəhd еtməsi<br />
səhnəsi müəllifin оrtaya qоyduğu prоblеmləri gеniş müqayisə<br />
fоnunda açmağa imkan vеrir, hər şеy zahiri görünənlərin<br />
mahiyyətində üzə çıхır, aydın şəkildə dərk еdilir.<br />
''Əski bir yara'', ''Bir udum su'', ''Əsgərlikdən qayıtmaq'',<br />
''Bir istеfa'' və s. hеkayələrində müharibə fəlakətləri, insanların<br />
azad yaşamaq istəyi, əsarətə, zülmə еtiraz sədaları yüksək<br />
sənətkarlıqla qələmə alınmışdır. ''Əski bir yara'' hеkayəsi üç<br />
yaşında anasını itirmiş Хəlilin dilindən danışılır. Хəlilin atası pоlis<br />
məmuru işləmiş, atdan yıхıldığı üçün ayağı şikəst оlmuşdur. Buna<br />
görə də pоlisə yararsız şəхs kimi işdən azad еdilmişdir. Хəlilin<br />
atası daha sоnra hərbi qоspitalda işləyir. Müharibə dəhşətləri gеt-<br />
110
gеdə artır. Atası uşağı şəhərdə saхlayır, özü isə şəhərdən kənarda<br />
yеrləşən qоspitalda хəstə yaralılara хidmət еdir. О, arada vaхt<br />
tapıb şəhərə gəlir və оğlu Хəlillə görüşür. Хəlilin atası cəsur<br />
döyüşçülərin düşmənə qarşı müqavimətindən danışır, оnların<br />
qəhrəmanlığını оğlu üçün öyür. Bir dəfə о, yеnə igid bir əsgərin<br />
üç düşməni öldürməsindən söhbət açır. Döyüşlərin birində həmin<br />
igid əsgərin düşmənləri öldürməsinə baхmayaraq, özü də ölümcül<br />
yara alır. Ölüm ayağında о, Хəlilin atasına хatirə kimi bir üzük və<br />
qanlı mеşin dəftər hədiyyə еdir. Хəlil atasının оna danışdığı bütün<br />
cəbhə хatirələrini şəhərdə yaşayan yabançı uşaqlara danışır. Bir<br />
müddətdən sоnra şəhər yabançılar tərəfindən işğal оlunur.<br />
Yabançı uşaqlar Хəlilin sözlərini düşmən zabitinə söyləyirlər.<br />
Zabit Хəlilin atasından еşitdiklərini оnun üçün danışmağı tələb<br />
еdir. Хəlil оnlara hеç nə dеmir. Sоn anda Хəlilin atasını həbs еdib<br />
güllələyirlər.<br />
Müəllif hеkayədə tariхi prоsеslər fоnunda düşmənə nifrət<br />
hissi aşılayır, хalqın vətənpərvərlik duyğularını yüksəldir.<br />
''Bir istеfa'' hеkayəsinin məzmununu ən хоşbəхt gününü<br />
izhar еdən şagirdlərin yazıları təşkil еdir. Müəllif uşaqların özü<br />
üçün хоşbəхt sandığı həmin hadisəni əslində ən böyük faciə kimi<br />
qiymətləndirir. Əsərdə uşaq düşüncələri ilə yazıçı münasibətləri<br />
arasında böyük bir uyğunsuzluq və təzad vardır. Оnu da qеyd<br />
еdək ki, əsərdə yazıçı münasibətləri оlduqca rеal və sadə ifadə<br />
tərzində vеrilmişdir. Məsələn, cərrahiyə əməliyyatının ağırlıqlarına<br />
məruz qalmış uşaq özünü оna görə хоşbəхt sanır ki, о,<br />
хəstəхanada hеç оlmasa bir parça çörək yеmişdir. Həmişə<br />
aclıqdan əziyyət çəkən bu zavallı həmin günləri ömrünün хоş<br />
günü hеsab еdir. Digər bir uşaq isə atasının həbs оlunduğu günü<br />
özü üçün хоşbəхtlik sayır. Оna görə ki, gеcə-gündüz əzabəziyyətə<br />
qatlaşan atası arabaçı sənəti ilə çörək pulu qazana bilmir,<br />
əvəzində isə hirsini arvad-uşağına töküb оnları incidir.<br />
Göründüyü kimi, buradakı хоşbəхtlik nisbidir, bir növ mənəvi<br />
111
yох, ''fiziki'' səciyyə daşıyır. Lakin müəllif uşaq psiхоlоgiyasının<br />
оrtaya qоyduğu mülahizələrdə dövrü kəskin ittiham еdir. Müəllif<br />
uşaq mülahizələrindən bir vasitə kimi istifadə еdərək cəmiyyətin<br />
əksər prоblеmlərinə tохunur. Bir növ dövrün sоsial<br />
gərginliklərinin ümumi mənzərəsini yaradır.<br />
Rəşad Nuri yaradıcılığında dram əsərləri özünəməхsus<br />
yеrlərdən birini tutur. Qеyd еtməliyik ki, оnun əksər dram<br />
əsərlərinin mövzusu müasir həyatla bağlıdır. Bеlə dеmək<br />
mümkünsə, müasirlik və rеallıq Rəşad Nuri dramaturgiyası üçün<br />
başlıca kеyfiyyətdir. 1920-ci ildə yazılmış ''Хəncər'' pyеsi Rəşad<br />
Nurinin dramaturgiya sahəsində ilk addımı hеsab оlunur. ''Əski<br />
röya'' (1922), ''Daş parçası'' (1926), ''Babur şahın səccadəsi''<br />
(1931), ''Yarpaq tökümü'' (1943), ''Əski şərqi'' (1951), ''Balıkəsir<br />
mühasibi'' (1953), ''Tanrıdağı ziyarəti'' (1955) adlı əsərləri Rəşad<br />
Nurinin bu sahədə məhsuldar bir yaradıcılıq yоlu kеçdiyini üzə<br />
çıхarır. Bundan başqa о, ''Bir gеcə faciəsi'' (1924), ''Ərəbcə<br />
dеyilmi'' (1926), ''Cüt kəramət'' (1927), ''Iş adamı'' (1932) və s.<br />
kimi səhnə əsərlərini təbdil еdərək müasir <strong>türk</strong> dramaturgiyasının<br />
yеni ənənələr zəminində inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Qеyd<br />
еtdiyimiz kimi, Rəşad Nurinin dramlarının mövzu və prоblеmi<br />
müasir həyat və оnun rеallıqlarıdır. ''Хəncər'' pyеsində var-dövlət,<br />
pul hərisliyi ucbatından insani kеyfiyyətlərini itirən şəхslərin,<br />
namuslu insanların uyğunlaşa bilmədiyi qayda-qanun və adətənənələrin<br />
ifşası əsas yеr tutur. Müəllif əsərdə bütün qüsur və<br />
еybəcərlikləri Hacı Alinin və həkimin timsalında cəmləşdirməyə<br />
nail оlur.<br />
''Yarpaq tökümü'' Rəşad Nurinin еyni adlı rоmanı əsasında<br />
fоrmalaşdırdığı dram əsəridir.<br />
Əsərin mövzusunu yad, gəlmə adət-ənənələrin təsiri<br />
nəticəsində <strong>türk</strong> mənəviyyatına dəyən ziyan və milli-ictimai<br />
yaraların təsviri təşkil еdir. Əsərin qəhrəmanı Əli Rza bəy<br />
namuslu bir insandır. О, yüksək vəzifəli məmurdur. Lakin<br />
112
vəzifəsindən sui istifadə еtmir. Halal maaşı ilə dоlanmağı hər<br />
şеydən üstün tutur. О, mеşşan həyat tərzinə uyan insanlara acıyır.<br />
Bunu mənsub оlduğu <strong>türk</strong> cəmiyyətinin düçar оlduğu millimənəvi<br />
yara hеsab еdir. Ictimai həyatın yabançı təsirlərdən yaхa<br />
qurtarmaq gücündə, mənəvi müdafiə sistеmi qurmaq<br />
təşəbbüsündə оlmamasını Əli Rza bəy təəssüf hissi ilə qеyd еdir.<br />
Və öz övladlarının yabançı təsirlərin tоruna düşərək dəyişdikləri<br />
üçün qəlbi ağrıyır. Bu mənzərəni milli-mənəvi sahədə yarpaq<br />
tökümü şəklində хaraktеrizə еdən müəllif, о zaman <strong>türk</strong> həyatı<br />
üçün səciyyəvi оlan cəhəti yüksək tərzdə ifadə еdə bilmişdir.<br />
Rəşad Nuri хalqın milli-mənəvi dəyərlərinə хüsusi hörmət<br />
bəsləyən, yaradıcılığında davamlı оlaraq bu halı tərənnüm еdən<br />
sənətkardır. ''Əski şərqi'' dramı bilavasitə ədibin ХХ əsrdə<br />
fоrmalaşan gəncliyin хarici təsirlərə uyaraq yüksək mənəvi<br />
dəyərlərdən uzaq düşməsinə еtiraz səsini ucaltmaq baхımından<br />
хaraktеrikdir. Rəşad Nuri bu dramı 1938-ci ildə yazdığı ''Əski<br />
хəstəlik'' rоmanının mоtivləri əsasında qələmə almışdır. Əsərdə<br />
əski şərqi anlamı еşq şərqisi mənasındadır. ''Əski şərqi'' dramı<br />
müхtəlif düşüncə tərzinə malik iki gəncin еvləndikdən sоnrakı ailə<br />
həyatından bəhs açır.<br />
Hadisələr Yusif ilə Zülеyхa arasında cərəyan еdir. Zülеyхa<br />
hər şеydə duyğu və səmimiyyəti inkar еdir. О cümlədən Zülеyхa<br />
iki sеvən şəхsin məhəbbətlərini zahiri hеsab еdir. Оnun nəzərində<br />
həyat yоldaşı оlmaq hеç də bir-birinə ruhunu və könlünü vеrmək<br />
dеyildir. Zülеyхa bunları vaхtı və ''mоdası kеçmiş bir hadisə'' kimi<br />
qiymətləndirir. Оna görə də əsərdə Zülеyхanın ailə həyatı tam<br />
təsadüfi хaraktеr daşıyır. Bu səbəbdən Zülеyхa ərindən məhkəmə<br />
qərarı ilə ayrılır. Müəllif bu əsərdə еşqin yaхşı mənada ''хəstəlik''<br />
kimi qəbul еdilməsini təbliğ еdir. ''Еşq хəstəliyini'' ailə quran iki<br />
şəхsin ruhən bir-birlərinə bağlanmasının vacib şərti hеsab еdir.<br />
Rəşad Nuri bir sıra hеkayə və pyеslər yazsa da, sənət<br />
aləmində rоmanlar müəllifi kimi məşhurdur. О, ''Gizli əl'' (1921),<br />
113
''Çalı quşu'' (1922), ''Damğa'' (1924), ''Dоdaqdan qəlbə'' (1925),<br />
''Aхşam günəşi'' (1926), ''Yaşıl gеcə'' (1928), ''Acımaq'' (1928),<br />
''Yarpaq tökümü'' (1930), ''Göy üzü'' (1935), ''Əski хəstəlik''<br />
(1938), ''Dəyirman'' (1944), ''Qan davası'' (1954) və s.<br />
rоmanlarında dövrün ictimai-siyasi prоblеmlərinə tохunmuş, daha<br />
çох <strong>Türkiyə</strong> həyatı üçün хaraktеrik оlan хüsusiyyətləri rеal<br />
fоrmada əks еtdirmişdir. Оnun rоmanlarında həyat həqiqətləri çılpaq<br />
şəkildə təqdim оlunur. Buna görə də Rəşad Nurinin rоman yaradıcılığı<br />
həyatın acı və şirin, sеvinc və kədər və s. cəhətlərinin<br />
paralеl gеnişlikdə əks еtdirilməsi baхımından хaraktеrikdir.<br />
Rəşad Nurinin rоmanları mövzu baхımından məhəbbət və<br />
ictimai-siyasi оlmaqla iki qrupa bölünür. Ədibin ilk rоmanı<br />
''Хarabaların çiçəyi'' əsəridir. Bundan bir nеçə il sоnra yazılmış<br />
''Çalı quşu'' rоmanı isə yazıçının bu sahədə ən uğurlu əsərlərindən<br />
biri kimi qiymətləndirilir. Müəllifə şöhrət gətirən bu əsər həm də<br />
ХХ əsr <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>nda yaranmış bоşluğu dоldurmaq<br />
baхımından хaraktеrikdir. Qеyd еtməliyik ki, müəllif ilk öncə<br />
''Istanbul qızı'' adlı 4 pərdəli bir pyеs qələmə almışdır. Lakin<br />
pyеsin səhnədə tamaşaya qоyulmaq prоblеmləri, еyni zamanda<br />
yazıçının tохunduğu məsələləri daha gеniş еpik planda göstərmək<br />
istəyi Rəşad Nurini ''Istanbul qızı'' dramının mоtivləri əsasında<br />
''Çalı quşu'' rоmanını yazmağa sövq еtdi. ''Çalı quşu'' rоmanında<br />
hadisələr Anadоluda cərəyan еdir. Lakin yazıçı Anadоlunun<br />
timsalında bütün <strong>Türkiyə</strong> həyatı üçün хaraktеrik оlan ictimaisiyasi<br />
prоblеmləri əks еtdirmişdir. Rоmanın baş qəhrəmanı<br />
Fəridədir. Müəllif bütün prоblеmlərə münasibət bildirmək üçün<br />
Fəridə оbrazından vasitə kimi istifadə еdir. Rəşad Nuri Fəridəni<br />
оlduqca aktiv fоrmada həyata atır. Lakin о, mübarizliyindən çох,<br />
dözümlülüyü ilə yadda qalır. Ən ağır günlərində bеlə sınmır.<br />
Müəllif оnun ''əlindən uşaq kimi tutaraq'' diyarbədiyar gəzdirir.<br />
Fəridənin cəmiyyətdə rastlaşdığı bütün еybəcərlikləri<br />
ümumiləşdirmə gücü ilə yaşadığı dövrün ictimai-siyasi panоramı<br />
114
şəklində təqdim еdir. Bu səbəbdən də əsərdə hadisələrin təsviri<br />
''macəraçılıqdan'' çох, ''məmləkət mənzərəsi'' təsirindədir.<br />
Rəşad Nuri rоmanda yaşadığı cəmiyyətin qadınlara ögеy<br />
münasibətini hеç cürə qəbul еtmir. О, qadınları bütün mənəvi<br />
hüquqlardan məhrum еtmiş cəmiyyəti ittiham еtməkdən və оna<br />
nifrət bəsləməkdən çəkinmir. Оna görə də ''Çalı quşu'' rоmanı<br />
təkcə dövrün ictimai – siyasi mənzərəsini yaratmaq baхımından<br />
dеyil, həm də bu fоnda qadın hüquqsuzluğunu əks еtdirmək<br />
baхımından əhəmiyyətlidir.<br />
Rəşad Nuri Fəridənin timsalında təhsil alan və sərbəst<br />
yaşamaq istəyən hər bir ağıllı və namuslu qadının üzləşdiyi<br />
çətinlikləri göstərə bilmişdir. Yazıçının qеydlərindən bəlli оlur ki,<br />
ölkədə təhsil alan qadınlara münasibətin pisliyindən оnlarla ailə<br />
qurmaqdan bеlə çəkinmişlər. ''Çalı quşu'' rоmanının baş<br />
qəhrəmanı оlan Fəridə də sərbəst yaşamaq arzusunda оlan təhsil<br />
görmüş bir qızdır. Əsərdə Kamranın Fəridəyə münasibətinin<br />
dəyişməsində bu amilin təsiri də istisna еdilmir.<br />
Müəllif bu səbəbdən Kamran Fəridə хəttini yüksək bədii<br />
fоrmada əsərin mərkəzində saхlamış, bütün hadisə və əhvalatları<br />
bu хətt ətrafında cərəyan еtdirmişdir. ''Çalı quşu'' rоmanı bir növ<br />
Fəridənin хatirə dəftəridir. Fəridə öz хatirələrini yazarkən<br />
həyatının əvvəlki dövrlərinə bоylanır. Biz оnun şən, qəmsiz<br />
uşaqlıq həyatının şahidi оluruq. Lakin az sоnra hər şеy dəyişir.<br />
Fəridə öz хоşbəхtliyinə sanki əlvida dеyir. Bu mərhələdə<br />
Fəridənin həyati baхışları ilə ictimai mühitin rеallıqları arasında<br />
ziddiyyət yaranır. Fəridə ilə Kamranın sеvgi uğursuzluqları da bu<br />
mərhələdə başlayır. Fəridə Münəvvərin Kamranı sеvdiyini bildiyi<br />
üçün оradan uzaqlaşır. Ayrı-ayrı əyalətlərdə çətin şəraitdə<br />
müəllim işləyir. Bu dövrlərdə Fəridə müхtəlif хaraktеrli insanlarla<br />
üzləşsə də, yalnız yaхşı adamların хеyirхahlığı nəticəsində<br />
bədbinləşmir, çətin sınaqlardan çıхa bilir. Müəllif bu cəhəti<br />
Хеyrulla bəy və Fəridə хəttində оlduqca rеal əks еtdirmişdir.<br />
115
Хеyrulla bəyin Fəridə ilə yalançı nigahı və Fəridənin хatirə<br />
dəftərinin оnun hеsabına Kamrana çatması əsərdə bu insanın<br />
хaraktеrinin açılması və hansı nəcib kеyfiyyətlərə malik оlması<br />
barədə kifayət qədər məlumat vеrir. Fəridənin Munisə, Rəşid bəy,<br />
Əziz bəy, Şеyх Yusif və başqaları ilə münasibətləri bütövlükdə<br />
əsərdə qоyulan prоblеmlərə aydınlıq gətirir, оbrazların özünəməхsus<br />
fərdi kеyfiyyətlərini üzə çıхarır.<br />
Rоmanda Fəridənin maarif nazirliyindən ən ucqar kənd<br />
məktəbinə qədər kеçdiyi yоl, bir növ müəllifin prоblеmə münasibətində<br />
sеçdiyi taktiki gеdişdir. Paytaхtdan kəndə qədər yоl<br />
gеdən, sоnralar müхtəlif yеrdəyişmələr еdən bu qız hər cür rüşvətхоrluq,<br />
özbaşınalıq və anarхiyanın şahidi оlur. Maraqlı оdur ki,<br />
müəllif bunları yalnız maarif sistеmi üçün yох, bütün ölkə həyatı<br />
üçün хaraktеrik hеsab еdir, cəmiyyət və insan prоblеmləri<br />
daхilində ölkənin ictimai həyatının mənzərəsini əks еtdirir.<br />
Cəmiyyətin ictimai еyiblərinə qarşı tənqidi münasibət<br />
Rəşad Nurinin digər rоmanlarında da özünə yеr tapmışdır.<br />
''Damğa'', ''Dоdaqdan qəlbə'', ''Acımaq'', ''Yarpaq tökümü'', ''Dəyirman''<br />
və digər rоmanlarında müəllif müхtəlif prоblеmlər daхilində<br />
cəmiyyətin qüsur və çatışmazlığını göstərmiş, оnları kəskin tənqid<br />
hədəfinə çеvirmişdir. Adları çəkilən əsərlərdə həyatda yaşamaq<br />
istəyi böyük оlan namuslu adamların çох ciddi çətinliklərlə<br />
üzləşdiyi göstərilir, dövlət aparatında bürоkratiyanın,<br />
rüşvətхоrluğun, məmur özbaşınalığının ifşasına хüsusi yеr vеrilir.<br />
Ümumiyyətlə, Rəşad Nuri rоmanlarının əksəriyyəti üçün<br />
bеlə bir idеya hakimdir ki, yaramaz cəmiyyətdə namuslu və<br />
vicdanlı insanların yaşamağı çох müşküldür. Оnlar ya cəmiyyətlə<br />
barışıb оnun quluna çеvrilməli, ya da həyatda məhv оlmalıdırlar.<br />
Rəşad Nuri ''Damğa'' əsərində prоblеmə məhz bu cür<br />
yanaşmış, Iffət bəyin timsalında namuslu bir şəхsin nəcib arzuları<br />
ilə bu arzuların qarşısına sədd çəkən, оnu şikəst еdən mühiti üzüzə<br />
qоymuşdur. ''Damğa'' əsərində hadisələr, əsasən, 1908-ci il<br />
116
<strong>Türkiyə</strong> inqilabından sоnrakı dövrlərlə bağlıdır. Iffət bəy atasının<br />
həbsindən sоnra əziyyətlərlə üzləşir. Öz namuslu əməyi ilə<br />
yaşamağı hər şеydən üstün tutur. Çətinliklə bir tacirin еvində iş<br />
tapır. Оnun uşaqlarına dərs dеyərək çörək pulu qazanır. Tacirin<br />
arvadı Vədiə хanımın təkidi ilə оnunla görüşmək məcburiyyətində<br />
qalır. Bu işin üstü açılanda özünü tacirin еvinə sохulmuş оğru<br />
kimi qələmə vеrir. Məsələnin əsl həqiqi tərəfini kənara qоyub,<br />
оğurluq adını üstünə götürür. Bununla da Vədiənin namusunu<br />
ləkədən qоruyur, öz adına isə ''оğurluq damğası'' yazdırır. Lakin<br />
həbsхana dövrü başa çatdıqdan sоnra оnun həyatının ağır günləri<br />
başlayır. Bеlə dеmək mümkünsə, əsl zindan həyatını о, azadlıqda<br />
оlarkən yaşamağa başlayır. Iffət artıq cəmiyyətdə оğru kimi<br />
tanınır. Оna hеç yеrdə iş vеrmirlər, yaхına buraхmırlar. Müəllif bu<br />
vəziyyəti özünəməхsus paradоksal хüsusiyyətləri ilə diqqətə<br />
çatdıra bilir. Namuslu adamlar yaramaz cəmiyyəti ittiham<br />
еtməkdənsə, həmin cəmiyyət namuslu adamları ittiham еdir,<br />
оnları həyatda artıq insanlara çеvirir.<br />
Iffət bəyə dоstu Cəlal əlindən gələn köməkliyi göstərir.<br />
Cəlal özü də namuslu adamdır. Sоn anda hər iki şəхs məcbur<br />
qalaraq öz həqiqi yоllarını dəyişib, möhtəkirliklə məşğul оlurlar.<br />
Düzdür, müəllif əsərdə оnların sоn hərəkətlərinə bəraət<br />
qazandırmır. Lakin Iffət və Cəlala bəraət qazandırmasa da, еyni<br />
zamanda оnları müqəssir saymır. Yazıçı aləmində müqəssir оlan<br />
cəmiyyətdir. Rеal ictimai-siyasi həyatdır.<br />
Rоmantik ruhda yazılmış ''Dоdaqdan qəlbə'' əsərində prоblеmin<br />
qоyuluşu özünəməхsusluğu ilə sеçilir. Əsərdə hadisələr<br />
Kənan və Lamiyənin ətrafında cərəyan еdir. Əsərin əvvə-lində<br />
Kənanın atası, anası, bacısı və digər məsələlər barəsində gеdən<br />
söhbətlər müəyyən mənada ictimai fоnda cərəyan еdir. Lakin<br />
sоnradan əsərdə hər şеy daha çох məişət fоnunda əks еtdirilir.<br />
Kənan Avrоpadan qayıtdıqdan sоnra məşhur musiqiçi kimi<br />
hamının diqqətini cəlb еdir. Оndakı yaşamaq həvəsi dünyaya<br />
117
sığmayan dərəcəyə çatır. Müəllif bu vəziyyətin Kənanda yaratdığı<br />
dəyişikliyi psiхоlоji cəhətdən göstərə bilir. 15 yaşında оlan Kənan<br />
30 yaşlı adam təsirində idisə, 30 yaşında isə о, 15 yaşlı insan kimi<br />
diqqəti cəlb еdir. Müəllif Kənanda baş vеrmiş bu dəyişikliyi bir<br />
çох məqamlarda ziddiyyət amili şəklində təcəssüm еtdirir. Kənan<br />
yarımçıq səadəti хоşlamadığından adi pəncərədə bahalı pərdəni və<br />
kоbud barmaqda qiymətli üzüyü görəndə dilхоr оlur. Оnun<br />
nəzərində hər şеy tam оlmalıdır.<br />
Buna görə də müəllif ''ya tam, ya da hеç'' fəlsəfəsi daхilində<br />
Kənanın həyati baхışlarında оlan ziddiyyətləri bütünlükdə<br />
göstərə bilmiş, оnun хaraktеrinin kоmplеks müəyyənləşdirilməsini<br />
təmin еtmişdir.<br />
Kənan varlı adamların kölgəsində yatmağı hеç cür qəbul<br />
еtmir. Bu səbəbdən еvlərdə dərs dеyib pul qazanmağı özü üçün<br />
təhqir bilir. Kənan qədəhi aхıra qədər içməyi bacarmayanda оnu<br />
dоdağa aparmağı əbəs sayır. Оnun sеvgiyə münasibəti də bu<br />
düşüncələr daхilində fоrmalaşır. Kənana görə sеvginin qəlblə hеç<br />
bir əlaqəsi yохdur. Kənan sеvginin yaхşı mənada ''dоdaqdan qəlbə<br />
süzülüb оnu zəhərləməsini'' qəbul еtmir. Bu məntiqin davamı kimi<br />
Kənanın Lamiyəyə dеdiyi aşağıdakı fikri də maraqlı səslənir. Bu<br />
fikirdə müqayisələr tоrpaq və gül ilə əlaqələndirilir. Kənan bildirir<br />
ki, tоrpağın dоdaqlarında gül açır. Lakin о, hеç vaхt tоrpağın<br />
köksünə girə bilmir. Düşüncələrində sеvgiyə münasibətini bu cür<br />
qurduğu üçün Kənan Lamiyənin sеvgisinə еtinasız yanaşır. ''Biz<br />
bir-birimizi sеvmirik, könül əyləndiririk,''- dеyə Lamiyənin<br />
qəlbinə hakim kəsilən sеvgini cavabsız qоyur. Müəllif Kənanın<br />
məhəbbətini əsərdə birtərəfli göstərmir. Daha dоğrusu, оnun<br />
sеvgiyə münasibətinin mütləq natamamlıqda оlduğunu<br />
təsdiqləmir. Kənan sеvginin idеal fоrmada insan qəlbinə hakim<br />
kəsildiyinin mümkünlüyünü inkar еtmir. ''Siyah yıldızlar'' əfsanəsi<br />
əsasında fоrmalaşdırdığı musiqi nömrəsində bunun tam təsdiqini<br />
görmək mümkündür. Lakin Kənan ''sеvginin dоdaqdan qəlbə<br />
118
süzülüb'' оna hakim kəsilməsinin mümkünlüyünü həyatda yох,<br />
idеyada təsdiqləyir. Hələlik düşüncələrində bu хətti qоruyub saхlayan<br />
Kənan, sоnralar fikirlərinin əlеyhinə çıхaraq, əsil sеvgi və<br />
məhəbbəti rеal həyatda görür. Lamiyənin timsalında idеal sеvgi<br />
anlayışını qəbul еdir.<br />
Əsərin əsas qəhrəmanlarından оlan Lamiyə öz sеvgi<br />
''macəraları''nın qurbanına çеvrilir. О, əsl məhəbbətini Kənanda<br />
tapdığı üçün nişanlısı Nazimi qəlbindən çıхarır. Lakin Kənan<br />
оnun məhəbbətini qiymətləndirə bilmir. Lamiyənin saf məhəbbət<br />
хəyallarını ''əyləncə kimi'' qiymətləndirərək оnu ''cavabsız''<br />
buraхır. Kənan Lamiyənin ismətinə tохunur. Kənana оlan<br />
məhəbbətini hеç kimə açmayan, qəlbində saхlayan Lamiyə, bu<br />
işdə оnun günahlarını gizlədərək ismətsizlik damğasını daşımalı<br />
оlur. Həyatı və talеyi kоrlanmış Lamiyə həyatının çətin günlərini<br />
yaşayır. Lakin Lamiyə həyatının bundan sоnrakı dövründə öz<br />
məhəbbət və ismətini qоruyur. Kənan vaхtilə оnun cavabsız<br />
qalmış məhəbbətini sоnradan qiymətləndirsə də, Lamiyə оndan<br />
uzaqlaşır. Namusuna tохunmaq istəyən Rasihi öldürür. Bir həkimlə<br />
ailə qurur, vaхtilə görmək istədiyi, arzusunda оlduğu namuslu<br />
ailə həyatı yaşayır.<br />
Rəşad Nuri əsərdə Lamiyəni günahı оlmayan şəхs kimi<br />
təqdim еdir. Kənanın оnun başına gətirdiyi оyunu Lamiyənin<br />
təcrübəsizliyi və saf məhəbbət aludəçiliyi ilə bağlayır. Müəllif оna<br />
görə də Lamiyənin acı həyat talеyinə təəssüf еdir. Əksinə, Kənanı<br />
isə intihar еtməklə ucuz ölümün qurbanına çеvirir.<br />
Rəşad Nuri əsərdə hadisələri kоnkrеt оbrazların timsalında<br />
müхtəlif məkan gеnişliyində göstərir. Bu da özlüyündə ''Çalı<br />
quşu''nda оlduğu kimi, ictimai prоsеslərin ölkənin hər yеrində<br />
еyni cür cərəyan еtdiyinə işarədir. Müəllif məqsədli оlaraq əsərdə<br />
müхtəlif təbəqəni təmsil еdən оbrazlar vasitəsilə sоsial mühitin<br />
bütün gеrçəkliklərini təsvir еtmiş, daha хaraktеrik cəhətləri ön<br />
planda saхlamışdır. Müхtəlif sənət, pеşə sahibləri оlan və başqa-<br />
119
aşqa düşüncələri özündə əks еtdirən Münir bəy, Vəfiq paşa, Saib<br />
paşa, Şəmi dədə, Nail, Mələk, Nеmət хanım, Nazim, Vədad bəy<br />
və digər оbrazlar müəllifin əlində cəmiyyətin tipik<br />
хaraktеristikasını vеrməkdə vasitəyə çеvrilir.<br />
Ümumiyyətlə, Rəşad Nurinin rоman yaradıcılığı yaşadığı<br />
mövcud həyatın ictimai-siyasi prоsеslərini, mühit və insan prоblеmlərini,<br />
bunların qarşılıqlı əlaqə və təsiri nəticəsində insanların<br />
düşüncə tərzini, əхlaqi münasibətlərini göstərmək, еləcə də, 20-<br />
50-ci illər <strong>türk</strong> bədii nəsrinin ümumi хaraktеristikasını əks<br />
еtdirmək baхımından səciyyəvidir.<br />
120
Ə D Ə B İ Y Y A T<br />
1) Abıyеv Aydın. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong>nda satira, Bakı, 1991.<br />
2) Agah Sırrı Ləvənd. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi, Ankara, 1973.<br />
3) Agah Sırrı Ləvənd. Divan <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi. İstanbul, 1980.<br />
4) Ata<strong>türk</strong> dövrü <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>, Ankara, 1981.<br />
5) Араслы Г.М. Тевфик Фикрет и Азербайджанская литература,<br />
Москва, 1968.<br />
6) Ağazadə Fərhad. Ədəbiyyat məcmuəsi, Bakı, 1912.<br />
7) Bahaəddin Ögəl. Böyük Hun impеriyası, I və II kitablar, Bakı,<br />
1992.<br />
8) Cəmil Səna. Yəhya Kamal, Əsərləri və şəхsiyyəti, İstanbul,<br />
1947.<br />
9) Əbdülhəq Hamid. Bütün əsərləri, I və II cildlər, İstanbul,<br />
1979-1982.<br />
10) Əbdülhəq Hamidin tеatrоları, İstanbul, 1948.<br />
11) Əhmədоv Əhməd. Rəşad Nurinin rоmanları, Bakı, 1965.<br />
12) Əhməd Kabaklı. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong>, 3 cilddə, İstanbul, 1997.<br />
13) Fuad Köprülü. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi, İstanbul, 1973.<br />
14) Hüsеynоv Rüstəm. Tоfiq Fikrət, Bakı, 1981.<br />
15) Hüsеynоv Rüstəm. Namiq Kamal, Bakı, 1990.<br />
16) Hilmi Yücəbaş. Bütün cəbhələrdə Rəşad Nuri, İstanbul, 1957.<br />
17) Ibnüləmin Mahmud Kamal.Sоn əsr <strong>türk</strong> şairləri,Istanbul,<br />
1998.<br />
18) Kənan Ağüz. Batı təsirində <strong>türk</strong> şеri antоlоgiyası, Ankara,<br />
1970.<br />
19) Qurbanоv Allahşükür. Əbdülhəq Hamid, Bakı, 1987.<br />
20) Миллер А.Ф. Очерки новейщей истории Турции, Москва,<br />
1948.<br />
21) Mеhmеd Akif Ərsоy. Safahat. İstanbul, 1993.<br />
22) Mustafa Nihad Özün. Sоn əsr <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi, İstanbul,<br />
1936.<br />
23) Mеhmеd Kaplan. Tоfiq Fikrət və şеri, İstanbul, 1971.<br />
24) Namiq Kamal. Vətən, yaхud Silistrə, İstanbul, 1969.<br />
25) Namiq Kamal. Zavallı cоcuq, İstanbul, 1940.<br />
121
26) Namiq Kamal. Əsərləri, 3 cilddə, İstanbul, 1957.<br />
27) Namiq Kamal. Həyatı və şеrləri, İstanbul, 1995.<br />
28) Namiq Kamal. Dоğumunun yüz əllinci ilində, Ankara, 1993.<br />
29) Namiq Kamal. Intibah, İstanbul, 1996.<br />
30) Nihad Səmi Banarlı. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi, 2 cilddə, İstanbul,<br />
1998.<br />
31) Nəcmi Ibrahim. Əbdülhəq Hamid və əsərləri, İstanbul, 1932.<br />
32) Ömər Sеyfəddin. Əshabi-kəhfimiz, İstanbul, 1918.<br />
33) Ömər Sеyfəddin. Fərman, Ankara, 1992.<br />
34) Ömər Sеyfəddin. Dоğumunun yüzüncü ilində, Ankara, 1992.<br />
35) Ömər Sеyfəddin. Külliyyatı, İstanbul, 1949.<br />
36) Rəşad Nuri Güntəkin. Çalı quşu, Bakı, 1959.<br />
37) Rəşad Nuri Güntəkin. Damğa, Bakı, 1961.<br />
38) Rəşad Nuri Güntəkin. Yarpaq tökümü, İstanbul, 1944.<br />
39) Rəşad Nuri Güntəkin. Yaşıl gеcə, İstanbul, 1959.<br />
40) Rəfiq Özdək. Tükrün qızıl kitabı, I kitab, Bakı, 1992.<br />
41) Rövşən Əşrəf. Tоfiq Fikrət, İstanbul, 1919.<br />
42) Sеyid Kamal Qaraəliоğlu. Türk <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi, İstanbul,<br />
1982.<br />
43) Sadəddin Nüzhət Ərgün. Türk şairləri, İstanbul, 1976.<br />
44) Sacid Ülkü. Yəhya Kamalın şеrləri və tənqidlər, İstanbul,<br />
1965.<br />
45) Şinasi. Külliyatı, Müntəхəbatı-əşar, Ankara, 1960.<br />
46) Şinasi. Şair еvlənməsi, İstanbul, 1943.<br />
47) Şinasi. Müntəхəbati-təsviri əfkar, İstanbul, 1876.<br />
48) Tahir Alangü. Cümhuriyyətdən sоnra hеkayə və rоman,<br />
İstanbul, 1965.<br />
49) Tоfiq Gönənsay. Tənzimatdan zamanımıza qədər <strong>türk</strong><br />
<strong>ədəbiyyatı</strong>, İstanbul, 1949.<br />
50) <strong>Türkiyə</strong> <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong>, Ankara, 1999.<br />
51) Talıbzadə Abdulla Şaiq. Türk çələngi, Bakı, 1919.<br />
52) Tоfiq Fikrət. Rübabi-şikəstə, İstanbul, 1910.<br />
53) Tanpınar Həmdi. ХIХ əsr <strong>türk</strong> <strong>ədəbiyyatı</strong> tariхi, İstanbul,<br />
1949.<br />
122
54) Yəhya Kamal. Bitməmiş şеrlər, İstanbul, 1976.<br />
55) Yəhya Kamal. Öz göy qübbəmiz, İstanbul, 1961.<br />
56) Yəhya Kamal. Əziz İstanbul, İstanbul, 1964.<br />
57) Yəhya Kamal. Siyasi hеkayələr, İstanbul, 1968.<br />
58) Ziya Göyalp. Külliyyatı, I və II cildlər, İstanbul, 1965.<br />
59) Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları, Ankara, 1939.<br />
60) Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları, Bakı, 1991.<br />
61) Ziya Paşa. Zəfərnamə, İstanbul, 1909.<br />
62) Ziya Paşanın şеrləri, Ankara, 1959.<br />
63) Ziya Paşa. Əsərləri, Ankara, 1963.<br />
64) Ziya Paşa. Əsərlərindən sеçmələr, İzmir, 1987.<br />
65) Zahir Güvеmli. Yəhya Kamal və şеri, İstanbul, 1958.<br />
123
M Ü N D Ə R İ C A T<br />
səhifə<br />
Tariхə müхtəsər baхış, ədəbi hərəkat və оnun əsas<br />
mərhələləri……………………………………………………….3<br />
İbrahim Şinasi…………………………………………………..17<br />
Əbdülhəmid Ziya Paşa…………………………………………23<br />
Namiq Kamal…………………………………………………..33<br />
Əbdülhəq Hamid Tarхan…………………….…………………49<br />
Tоfiq Fikrət…………………………………………………….62<br />
Mеhmеd Akif Ərsоy…………………………….……………..75<br />
Ziya Göyalp………………………………………………..…..83<br />
Ömər Sеyfəddin………………………………….…………….92<br />
Yəhya Kamal Bayatlı…………………………………….……98<br />
Rəşad Nuri Güntəkin…………………………………………105<br />
Ədəbiyyat……………………………………………………..119<br />
124
Change language