YIL 2016 SAYI 26

YIL: 2016 SAYI: 26 

5

İSTANBUL 

KÜLTÜR ve SANAT 

DERGİSİ 

SAYI 26 / 2016 

BU BİR SÜRELİ YAYINDIR 

PARA İLE SATILMAZ 

YÖNETİM 

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi 

Ahmet SELAMET 

Genel Yayın Yönetmeni 

Nevzat KÜTÜK 

Yayın Danışma Kurulu 

Prof. Dr. İsmail KARA, Prof. Dr. Semavi EYİCE, Prof. Dr. İlber ORTAYLI, Prof. Dr. İskender PALA, 

Prof. Dr. Haluk DURSUN, Şevket DEDELİOĞLU 

Yayın Koordinatörü 

Fatih YAVAŞ 

YAYIN 

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü 

Nurten ŞAFAK TOPCU 

Editör 

Betül EREN 

Yayın Kurulu 

Müjdat ULUÇAM, Salih DOĞAN, Fatih DALGALI, Betül EREN, 

Ömer OSMANOĞLU, Metin ÖZTÜRK, M. Lütfi ŞEN, 

Nurten ŞAFAK TOPCU, Gülsüm SEZGİN, H. Halit ATLI 

Sanat Yönetmeni 

Aydın SÜLEYMANZADE 

Grafik Tasarım 

Nazlı ERÇETİN 

Reklam Koordinatörü 

Mustafa YALMAN 

Rezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili) 

İletişim 

iletisim@kultur.istanbul 

YAPIM 

KÜLTÜR A.Ş. 

Baskı - Cilt 

Mega Basım 

Cihangir mah. Güvercin cad. No:3/1 

Baha iş merkezi A Blok Kat:2 34310 

Haramidere/ İstanbul/TURKEY 

(0212) 412 17 23 

Yayınevi Sertifika No: 15321 

Matbaa Sertifika No: 12026 

Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, çizim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur. 

Yazılardan kaynak belirterek tam veya özet alıntı yapılabilir. 

Fotoğraflar izinsiz kullanılamaz. 

İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI 

İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Tic. A.Ş. 

Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri 

34010 Topkapı - Zeytinburnu / İSTANBUL

İÇİNDEKİLER 

İSTANBUL’UN YİTİK 

“HAFIZA MEKÂNLARI” 

Turgay ANAR 

AMİR ATEŞ: 

MUSİKİYE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 

Söyleşen: Ayşegül ÜNAL İNAN 

9 

105 

TÜRK EDEBİYATININ 

KÜLLÜK DEVRİ 

Beşir AYVAZOĞLU 

17 

OSMANLI KÜLTÜR VE MEDENİYET 

DÜNYASINDA EDEBİYAT MAHFİLLERİ: 

XVIII. ASIR İSTANBUL ÖRNEĞİ 

Zehra ÖKSÜZ 

113 

AHMED GÜNER SAYAR İLE 

İSTANBUL’UN KÜLTÜR MEKÂNLARI 

Söyleşen: Müslüm YILMAZ 

27 

MÜNİF PAŞA KONAĞI'NIN 

RENKLİ MİSAFİRLERİ VE 

BİR SOHBET MECLİSİNDE 

YAŞANANLAR 

Kasım HIZLI 

125 

MARMARA 

KIRAATHANESİ 

VE MÜDAVİMLERİ 

Dr. Sakin ÖNER 

35 

SEZAİ KARAKOÇ’UN 

“HATIRALAR”INDA 

İSTANBUL KAHVELERİ 

Cem SÖKMEN 

135 

EDEBİYATÇILARIN VE 

GAZETECİLERİN 

BULUŞTUKLARI MEKÂNLAR 

Erdem YÜCEL 

43 

İRFÂN MECLİSİ OLARAK 

"ÜSKÜDAR’DA BİR ATTÂR 

DÜKKÂNI" 

Hasan Eren ULU 

141 

DOĞAN HIZLAN İLE 

İSTANBUL'UN ESKİ MEKÂNLARI 

Söyleşen: Betül EREN 

BENİM EDEBİ 

MEKÂNLARIM 

Şakir KURTULMUŞ 

57 

147 

İLİM VE SANAT HAYATINDA 

KONAKLARIN ROLÜ 

Dr. Şemsettin ŞEKER 

65 

SOHBETİN 

OLMAZSA OLMAZI: 

KAHVE 

Cengiz AYGÜN 

151 

KAZANCIGİL KONAĞI’NDA 

BİR GECE 

Halil SOLAK 

75 

TÜRK SİNEMASININ BİLGE TARİHÇİSİ 

GIOVANNI SCOGNAMILLO’NUN 

ARDINDAN 

Metin ÖZTÜRK 

157 

BEYAZIT’TA BİR KÜLTÜR MECLİSİ: 

DARÜLKEMÂL 

Ahmet KARA 

81 

HATIRALARLA İSTANBUL 

İSTANBUL’UN SANAT 

VE EDEBİYAT MAHFELLERİ… 

Gavsi BAYRAKTAR 

162 

SÖZ İLE SAZIN REFAKATİ: 

EDEBİYAT MAHFİLLERİNDE MÛSİKÎ 

Prof. Dr. Fazlı ARSLAN 

İSTANBUL MEKÂN 

NEVMEKAN 

87 

164 

ŞEREFU’L-MEKÂN Bİ’L-MEKÎN 

Rahşan TEKŞEN 

AJANDA 

97 

166

Fotoğraf: Nevzat YILDIRIM

SUNUŞ 

Dünyanın değişik kentlerinde aydınların, sanatçıların, fikir ve kültür adamlarının mesken edindikleri, 

gündemini sanatın ve kültürel meselelerin oluşturduğu buluşmaların gerçekleştirildiği mekânlar 

vardır. İstanbul da yüzyıllardır sürdürdüğü kültürel merkez olma özelliğiyle, bu türlü kültür sanat 

mahfillerinin kurulmasına zemin teşkil eden şehirlerden biri olmuştur. 

Küllük gibi semt kahvelerinden âlimler ile paşaların köşk, konak ve yalılarına, saraydaki müzik meclislerinden 

Nisuaz, Markiz gibi pastanelere kadar pek çok farklı mekânda bir araya gelen aydınlar, 

edebiyatçılar, tarihçiler, musikişinaslar, gazeteciler ve siyasetçiler İstanbul’un, hatta ülkenin, kültür sanat 

gündemine yön veren toplantılar yapardı. İçinde bulundukları döneme göre çeşitlilik ve farklılık 

gösteren bu mekânlar, hâlen mahdut olarak varlıklarını sürdürmektedir. 

“Sohbet” geleneğimizi devam ettirmeleri sebebiyle ayrı bir öneme sahip olan İstanbul’un kültür ve 

sanat mahfillerinde, devirlerinin kıymetli insanları belirli bir takvime göre ya da rastgele zamanlarda 

bir araya gelmiştir. Nitelikli konuşmalara, icralara, bazen de münakaşalara şahitlik eden bu ortamlarda, 

sanat zevki ve fikrî meseleler her daim ön planda olmuştur. 

1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin, şehrimizin pek çok farklı semtinde, kimi müdavimleriyle 

kimi yazısız kurallarıyla özdeşleşen kültür sanat mahfillerini konu edinen bu sayısının, sözlü kültür 

geleneğimizin teknolojiye teslim olmadan mekânlarla ilişkisini devam ettirmeye vesile olmasını diliyorum. 

Dergimize kıymetli yazıları ve hatıralarıyla katkı sağlayan tüm kültür insanlarına, bu sayfaları 

sizlerle buluşturan mesai arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. 

Dr. Kadir Topbaş

Fotoğraf: Nevzat YILDIRIM

TAKDİM 

Yeni bir yıla yeni ümitlerle girmek üzereyken 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin 26. sayısını sizlerle 

buluşturmanın heyecanı içindeyiz. Kışın kendisini hissettirdiği bu Aralık ayında, kimi zaman sıcak 

sohbetlere kimi zaman hararetli tartışmalara kimi zaman ise neşeli nüktelere ev sahipliği yapan, kültürümüzün 

vazgeçilmez unsurlarından sohbet mekânlarıyla sizlerin karşısındayız. 

Bilindiği gibi, bu coğrafyaya yerleşmemizden öncesine dayanan çok güçlü bir sözlü edebiyata sahibiz. 

Âşıkların atıştığı, Dede Korkut’un dinlendiği, saraylarında müzik üstatları ağırlanan meclislerin tertip 

edildiği bir mirasa sahibiz. Bilhassa, 2500 yıl boyunca cihanşümul bir devlete başkentlik yapmış olan 

İstanbul, bu mirasın köklerini daha derine salıp bugüne aktarılmasında büyük rol oynamıştır. 

İstanbul’daki sohbet, edebiyat, musiki meclisleri, daha kapsamlı ifadesiyle, kültür sanat mahfilleri zaman 

içinde birbirinden yapısal olarak pek çok farklı mekânda farklı kişilere hitap edecek şekilde oluşmuştur. 

İstanbul’un kültür sanat mahfillerine ayırdığımız bu sayımız; bahsi geçen mekânların tarihi serüvenine, 

üstlendikleri işlevlere, sohbet konularına, müdavimlerine ve bulundukları döneme göre nasıl çeşitlendiklerini 

anlatan beş ana makaleden oluşuyor. Turgay Anar’ın “İstanbul’un Yitik Hafıza Mekânları”, Erdem 

Yücel’in “Edebiyatçıların ve Gazetecilerin Buluştukları Mekânlar”, Dr. Şemsettin Şeker’in “İlim ve 

Sanat Hayatında Konakların Rolü”, Zehra Öksüz’ün “Osmanlı Kültür ve Medeniyet Dünyasında Edebiyat 

Mahfilleri” ve Prof. Dr. Fazlı Arslan’ın “Söz ile Sazın Refakati: Edebiyat Mahfillerinde Mûsikî” başlıklı yazıları, 

mahfil kavramına kült örnekleriyle açıklık getirecek nitelikte. 

Bugün birer efsane olan Küllük ve Marmara Kıraathanesi ile devrinin büyük kültür adamı İbnülemin 

Mahmud Kemal’in, Dede Efendi’nin, Münif Paşa’nın, Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancıgil’in konaklarını, rahmetli 

Ahmet Yüksel Özemre’nin Üsküdar’daki meşhur attar dükkânını ele alan makaleler ise geleneksel 

sohbet kültürümüzün birer nişanesi sayılabilecek bu mekânların, aynı zamanda katılımcıları ve konuları 

nispetinde seçkinliğine de vurgu yapıyor. 

Ayrıca, bizi kırmayıp röportaj teklifimizi kabul eden kıymetli akademisyen Prof. Dr. Ahmed Güner Sayar, 

Türkiye’nin en önemli kültür insanlarından Doğan Hızlan ve sanatkâr Amir Ateş ile yaptığımız, her biri 

kendi hayatları ve birikimleri üzerinden şehre bakışımıza başka ve yeni kapılar açan söyleşiler de dergimizin 

sayfalarında sizleri bekliyor. 

Günümüzün usta kalemlerinden Sezai Karakoç’un hatıralarındaki İstanbul kahvelerini, şair Şakir Kurtulmuş’un 

uğrak yeri olan mekânları anlatan yazıları ile Gavsi Bayraktar’ın her sayımızda anılarına yer 

verdiğimiz köşesinde keyifli anekdotlara rastlayacaksınız. 

İyi okumalar dileriz. 

Kültür A.Ş.

İSTANBUL’UN YİTİK 

“HAFIZA MEKÂNLARI” 

Turgay ANAR 

İstanbul Medeniyet Üniversitesi Öğretim Üyesi 

“ 

Mahfiller, süreli yayınların idare 

merkezlerinde, eski devirlerde konak, 

köşk, yalı türünden mekânlarda, 

20. yüzyıldan sonra ise geçmiş 

mekânlardan daha farklı mekânsal 

çeşitlilik gösteren sahaf, kahve, 

kıraathane, çayhane, lokanta, otel gibi 

çok çeşitli kapalı ve açık mekânlarda 

kurulurdu. 

Edebiyat alanındaki sohbetler, mahfil 

müdavimlerince ilgiyle takip edilirdi. 

Mahfile katılanların görüşleri, fikirleri, 

itiraz ve beğenileri, burada bulunanları 

olumlu veya olumsuz yönde etkilerdi. 

Mahfiller, bu yönüyle de kültür-sanat 

ve edebiyat “belleği”, yani unutulmaya 

karşı direnç gösteren ve geleceğe 

çeşitli şekillerde kalmanın imkânlarına 

sahip olan bir “hafıza mekânı” kabul 

edilmiştir. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

İSTANBUL’UN YİTİK “HAFIZA MEKÂNLARI" / Turgay ANAR 

Bizim kültürümüzde, genelde bir “üstat 

önderliğinde” ve “düzenli” olarak 

yapılan kültür, sanat ve edebiyat 

eksenli toplantılara mahfil adı verilir. 

Türkçe sözlükler mahfil kelimesini genel 

olarak, “Konuşup görüşmek için bir 

araya gelinen yer, toplantı yeri; toplanmış 

heyet, meclis; oturulacak yer, görüşülecek 

yer” şeklinde açıklar. Öncelikle 

mahfil kavramını, “edebiyatçıların buluştuğu” 

yerlerle ilişkilendirerek kültür, 

sanat ve edebiyat mahfili kavramının 

çerçevesini çizebiliriz. Bir mahfilin oluşabilmesi 

için birden fazla sanatçı/edebiyatçıya 

ihtiyaç vardır. Sanatçı ve edebiyatçılar, 

günlük hayat meşgalesinin 

dışında veya bununla birlikte, edebiyat 

ve sanatla ilişkilendirilebilecek konu, 

kavram, eser, şekil, tür vb. üzerinde, bu 

türden “toplantı yerlerinde” bir araya 

gelerek görüş ve fikir alışverişinde bulunur 

ve iletişime geçerler. 

Tokatlıyan Oteli 

Mahfil, aynı zamanda geniş ve çok çeşitli bir “eleştiri” 

odağıdır. Odağın beklenti, ilgi, düşünce, gözlem, tenkit 

ve eleştirileri, eser(ler)in henüz yayımlanmamış, “görece” 

anlamda tam şeklini bul(a)mamış hali üzerinde daha 

iyiye, güzele, kaliteliye doğru düzenleme ve tadilatların 

yapıldığı, eser(ler)in bir nevi edebiyatçıların kamuoyuna 

sunulmuş, geçer not alıp alamayacağı merak edilen bir 

“yoklaması” gibi düşünülebilir. 

Mahfillerin kurulmasında, mahfillerde edebiyatçıların bir 

araya gelmesinde başka bir faktör daha etkilidir: Üstat 

edebiyatçı veya sanat/kâr hamisi. Mahfilleri kuran, mahfillerde 

kişiliği ve edebî birikimi yönünden otoritesini herkese 

kanıtlamış bu türden üstatlar, mahfillerdeki sistemi 

oluşturan ve sistemin düzenini layıkıyla sağlayan varlıklardır. 

Özellikle 19. yüzyılda kurulan bu tür mahfillerde, üstadın 

evi ve müdavimlerin davet ettiği mekân/lar da çoğunlukla 

mahfil olarak bilinir. Cumhuriyet sonrasında çeşitli 

sebeplerle “hami” ve “üstatlık” kavramları büyük oranda 

değişime uğrarken konak-köşk tipi yapılarda düzenlenen 

bu tür etkinlikler ekonomik, siyasi ve sosyo-politik sebeplerle 

kamusal alanlarda da yapılır. Bu yüzden 20. yüzyıldan 

itibaren eski tip “hami-üstad”ın yerini, “yönetici, toplayıcı, 

yönlendirici” gibi sıfatlara sahip olan insanlar alır. 

Edebiyat alanındaki sohbetler, mahfil müdavimlerince 

ilgiyle takip edilir. Bu yüzden mahfillerdeki bu tür sohbetlere, 

bir çeşit “hasbihal olarak edebiyat eleştirisi” de 

diyebiliriz. Tenkit, sohbet, dedikodu, muhabbet ve adı her 

ne olursa olsun bu türden bir eylem, mahfilin öz niteliğini 

ortaya koyar. 

Mahfile katılanların görüşleri, fikirleri, itiraz ve beğenileri, burada 

bulunanları olumlu veya olumsuz yönde etkileyecektir. 

Mahfil, bu yönüyle de toplumun kültür-sanat ve edebiyat 

“belleği”, yani unutulmaya karşı direnç gösteren ve geleceğe 

çeşitli şekillerde kalmanın imkânlarına sahip olan bir 

“hafıza mekânı” kabul edilmelidir. (Anar, Mekândan Taşan 

Edebiyat, s. 67-84.) 

Mahfiller, süreli yayınların idare merkezlerinde, eski devirlerde 

konak, köşk, yalı türünden mekânlarda, 20. yüzyıldan 

sonra ise geçmiş mekânlardan daha farklı mekânsal 

çeşitlilik gösteren sahaf, kahve, kıraathane, çayhane, lokanta, 

meyhane, bar, bahçe, apartman dairesi, otel gibi 

çok çeşitli kapalı ve açık mekânlarda kurulur. Bu kültür 

sanat ve edebiyat toplantılarını en geniş anlamda düşünerek 

öyle her okuryazarın kolayca bilemeyeceği, daha 

kıyıda köşede kalmış ama önemi dolayısıyla tekrar hatırlanması 

gereken İstanbul’un bazı mahfillerine şimdi odaklanmakta 

fayda var: 

Cafe Flamme 

Beyoğlu’nda Tokatlıyan Oteli’nin karşısında, İngiliz Kanzuk 

Eczanesi’nin sırasındaydı. Buranın müdavimleri için 

Cafe Flamme’ın çeşitli anlamları vardı. Mekân; amacı birkaç 

dost ve ahbabıyla buluşup sohbet etmek veya vakit 

geçirmek isteyenler için kahvehane, sanatçı- edebiyatçıların 

kolayca buluşmalarına imkân sağladığı ve bir şeyler 

okumak veya yazmak isteyenler için kıraathane, sazlı 

sözlü eğlence meraklıları için karanlık çökünce hemen 

şekil değiştiriverme özelliği dolayısıyla eskilerin deyimiyle 

10


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Edebiyat üstatları bir arada. Soldan sağa; Süleyman Nazif, Cenap Şahabeddin, Abdülhak Hamid, Sami Paşazade Sezai, Mehmet Akif, Midhat Cemal. 

(Taha Toros arşivi, Şehir Üniversitesi) 

hanendehâne, Ramazanlarda ufak skeç ve kabarelerin oynanması 

yönüyle de bir nevi tiyatroydu. 

Beyoğlu’nda kahvelerin 1850’lerde çoğalmaya ve ünlenmeye 

başlaması, Café Flamme’nin de bu yıllarda hizmete 

açıldığını düşündürmektedir. Feriha Büyükünal, Bir Zaman 

Tüneli: Beyoğlu isimli eserinde Café Flamme’nin 1870’lerde 

ünlendiği yazar. (Büyükünal, Bir Zaman Tüneli: Beyoğlu, 

s.126) 

Azınlıkların işlettikleri mekânlar öyle her hafiyenin veya 

devlet görevlisinin elini kolunu sallayarak dolaştıkları, işlerini 

kolayca icra edebildikleri yerlerden değildi. Bu yüzden 

Cafe Flamme; Jön Türklerin, peşlerindeki hafiyelerden 

kurtuldukları zaman bir araya geldikleri ve meşrutiyeti 

ilan etmek ve devleti ele geçirmek için gözlerden uzak ve 

nispeten güven içinde toplanabildikleri yerlerden biriydi. 

Fransız Bilimler Akademisi üyesi Edmond Perrier İstanbul’a 

geldiğinde Cemiyet-i İlmiye-i Osmanî üyelerinin hemen 

hepsi ve Sadullah Paşa, Münif Paşa, Ethem Paşa’yla 

burada buluşmuştu. Perrier, aynı zamanda bu kahvenin 

müdavimlerinde olan İbrahim Şinasi ve Namık Kemal’le 

de tanışma fırsatını burada yakalamıştı. Mekân, devrin 

önemli simalarıyla tanışmak isteyen Perrier’in çok fazla 

işine yaramıştı. Başka bir zaman Ali Suavi, Hersekli Agâh 

Nuri, Reşat gibi Jön Türkler de burada Perrier ile tanışmış, 

onun düşüncelerini öğrenme fırsatını yakalamışlardı. (Fazlı 

Necip, Külhani Enteller / Edibler, s.29-30) 

Café Flamme’de tavla, piket, briç türünden iskambil oyunları 

da oynanırdı. Buranın bir özelliği de müşteriye hizmet 

eden garsonların hepsinin bayan olmasıydı. 

Ahmet Midhat Efendi de buraya uğramayı asla ihmal etmeyenlerdendir. 

Buranın asıl müdavimleri ise azınlıklardı. 

Onların yeme içme, eğlence tarzları çok farklıydı. 

Erzurumlu Küçük Emrah, buranın garipliklerini bir destanında 

şöyle hicveder: 

Meşhurdur efendim Kahve-i Flam 

Fransızca gerek orada kelâm 

Alafrangalık boncur, bonsuvar 

Merhaba der isen alınmaz selam 

(…) 

Ve hem garsonları hep seçme mahbup 

Emir verir iken olurum mahcup 

Hizmeti bir yana kendisi matlup 

Sakızlı İmrozlu Rumiyos gulâm 

11

İSTANBUL 


DERGİSİ 


duvarında dükkânının bir nevi kanunu kabul edilen 

Farsça şu dizeler asılıydı: “Çay-ı mâ hoş-güvâr ü şîrin 

est/ Çün lebilal-i yâr renginest” (Çayımız lezzetli 

ve tatlıdır. Çünkü sevgilinin lâl dudağı rengindedir.) 

Burada başta Malumat olmak üzere bir sürü gazete 

de bulunurdu. Gelenler ya bunları okur ya da 

edebiyatçıların sohbetlerine kulak kabartırdı. 

İstanbul’da bir kahvehane 

Café Flamme’ye Şinasi ile tanışmak için birkaç kere Abdülhak 

Hâmid de gitmiştir. Hâmid bir seferinde burada, devrin 

padişahına karşı olanların yurt dışında çıkardıkları Hürriyet 

gazetesinde Ziya Bey’in -sonradan Paşa- Rüya isimli 

eserinden bir parçanın neşri dolayısıyla Şinasi’ye bir soru 

sormuştu. O keskin yazısında eleştirilerini sıralayan Ziya 

Paşa ve arkadaşı Namık Kemâl, âdeta bir muhalefet cihazı 

gibi hareket etmiş, bu yüzden İstanbul’a gelmeleri git gide 

zorlaşmıştır. İşte bu soru da bu konuyla ilgilidir. Şinasi ise 

Hâmid’in bu sorusuna kısacık ama çarpıcı bir cevap verir: 

“Evet, artık İstanbul’u rüyada görürler.” (Tarhan, Abdülhak 

Hâmid’in Hatıraları, s. 92) 

Kıraathanenin pek çok müdavimi vardı. Bunların 

en meşhurlarından biri Muallim Naci’ydi. Hak 

bildiği yoldan yürümeye ve doğruları eğip bükmeden 

söylemeye teşne bu cevval edebiyatçı, 

kıraathanede ara sıra yazılarını yazar, geleneksel 

edebiyat ve sohbet zincirinin kopmaması için 

kendince çalışmalar yapardı. Hoca Hayret Efendi, 

kıraathanenin bir diğer gediklisiydi. O, Cenap Şahabettin’in 

gözlerinin bozukluğu sebebiyle onun 

için söylediği “Yarasa kadar ışıktan korkar.” sözünü 

hak etmişçesine aydınlıkta bile gözlerini kırpıştırmadan 

duramazdı. Hoca Hayret’in bedeni ve giyim kuşamıyla 

ilgili kusurlarına rağmen, sehl-i mümteni kabul 

edilebilecek kalitede olan atasözü gibi cümleleri de vardı. 

Bunlardan biri şöyleydi: “Kitaba bakarak karşılık vermek, 

kabak bağlayıp yüzmek gibidir.” 

Kıraathanenin bir diğer önemli siması, Robert Kolej’de öğretmenlik 

yaparken Amerikalıların ondan İslamiyet’i kötüleyen 

kitapları çevirmesini istemeleri üzerine görevinden 

ayrılacak kadar dinine bağlı olan Muallim Feyzi Efendi’ydi. 

Hâmid, üstadı kabul ettiği ve şöhretinin zirvesinde olan 

Şinasi’nin, buranın orta yerinde, çalgıcılara mahsus tümsekçe 

bir yerin dibinde, kendi kendine oturup bastonunu 

hafif hafif dudaklarına dokundurduğunu, hasretini çektiği 

Avrupa âlemine dair düşüncelere dalmış, öylece dalgın bir 

halde oturduğunu Ruşen Eşref’e anlatmıştır. Mekân, Salah 

Birsel’in gözlemine göre II. Dünya Savaşı’na kadar açık kalabilmiştir. 

(Birsel, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, s.16) 

Hacı Reşid Ağa’nın Kıraathanesi 

Şehzadebaşı’ndaki kıraathanelerin arasında biri vardı ki 

diğerlerinden pek çok yönüyle ayrılırdı. Hacı Reşid Çayhanesi 

olarak da bilinen yer, devrin meşhur bir sürü şair ve 

yazarının yanı sıra devlet memurlarıyla birlikte farklı simaların 

da mekânıydı. 

Hacı Reşid Ağa, Salah Birsel’in tasviriyle cılız mı cılız, bodur, 

elâ gözlü, esmer ve olağan dışı bir şahsiyetti. Geriye 

doğru basık duran fesinde her zaman şebboy, menekşe, 

sümbül yahut da Hacı’nın ruh durumuna uygun bir çiçek 

bulunurdu. Harikulade çaylar demleyen ağanın kahvesinin 

Neyzen Tevfik 

12


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Muallim Feyzi; görgülü, bilgili ve hatta şiirleri “aşırılacak” 

kadar da değerli bir şairdi. Ama ufak bir kusuru da yok 

değildi: Her şiiri kendi zevkine göre düzeltme hastalığı. 

Onun bu huyunu bilen Neyzen Tevfik, bir zamanlar kendisinin 

şiirlerini de kırmızı kalemiyle çizip sayfayı kan gölüne 

çeviren Muallim’e güzel bir ders vermek ister. Neyzen Tevfik 

bir gün, Fuzuli’nin bir dizesini kendisinin olduğunu ima 

ederek ona okuması için verir. Muallim, şiirleri tashih etme 

hastalığı sebebiyle daha fazla dayanamaz ve Neyzen’e ait 

sandığı dizeyi bir anda biçilmiş ekin tarlasına çeviriverir. 

Neyzen tam bu sırada, Muallim’in kelleler alan keskin 

bir kılıca benzeyen kalemine sarılıp muzip bir biçimde, 

“Aman hocam, dur. Bu benim değil, Fuzuli’nin. Yanlışlıkla 

onu vermişim sana. İşte benimki.” deyiverir. Ama gelin 

görün ki Muallim Feyzi Efendi duyduklarından çok fazla 

etkilenir ve beti benzi sararıverir. 

Buranın önemli bir özelliği 

de, şairlerin kendi şiirlerini 

mekânda bulunanların gözlerinin 

içine baka baka serbestçe 

ve onlardan hiç çekinmeden 

okumalarının bir 

gelenek halini almış olmasıdır. 

Müstecabizade İsmet, 

Muallim Naci, Hoca Hayret 

Efendi, Şeyh Vasfi, Muallim 

Feyzi, Ali Ruhi, Adanalı 

Ziya, Deli Celal şiirlerini 

değişik mimik ve ses tonlarıyla 

okumuşlardır. Kıraathanenin 

sahibi olan Hacı Reşid 

Ahmet Rasim 

Ağa da bu şiir okuma geleneğini kendi 

yazdığı şiirini okuyarak tamamlarmış. 

Ahmet Rasim, kıraathanenin belki de en cin fikirlisi ve Hacı 

Reşid’e en fazla takılan simasıdır. Ahmet Rasim, Servet-i 

Fünûnculara verilen “dekadan” sıfatının ayyuka çıktığı bir 

zamanda, ironi, hakaret, iğneleme, aşağılamanın hemen 

her tonunu barındıran bu kelimeyi, Hacı Reşid Ağa için de 

kullanır. O zamanlarda dekadan kelimesi, kelimenin bütün 

anlamları zorlanarak birilerini tenkit etmek ve daha çok da 

aşağılamak için “dinsiz, imansız” anlamına gelecek şekilde 

kullanılabiliyordu. Hacı Reşid, kendisi için böyle nahoş 

bir sıfatla karşılaşınca beyninden vurulmuşa döner ve bir 

daha o “zındığı” dükkânına asla almayacağına dair yeminler 

eder; hatta onu dava edeceğini bağıra çağıra dükkânındakilere 

söyler. Ahmet Rasim, kıraathaneye geldiğinde 

ona çay vermeyen Hacı’nın gönlünü ustalıkla alıvermesini 

bilir. Ahmet Rasim, Malumat’ta onu yanlışlıkla “dekadan” 

saydığını, Hacı’nın halis muhlis Müslüman olduğunu, diniyle 

ilgili hiçbir şüphenin olamayacağını beyan eder. Bu 

yanlışlığı bir yazısıyla ele güne açıklar. Ama bu eğlenceye 

Hacı Reşid Kıraathanesi, devrin 

meşhur şairleri, yazarları ve 

devlet memurlarının mekanıydı. 

Şairler burada şiirlerini mekanda 

bulunanların gözlerinin içine baka 

baka serbestçe ve hiç çekinmeden 

okurlardı. 

başkaları da müdahil olur. Hacı’nın hınzır müşterileri, fırsat 

bu fırsattır düşüncesiyle onun bu hassas noktasını sürekli 

deşmeye başlarlar. Hacı’nın dekadanlığını birbirlerine anlatan 

ve bunun da din değiştirmek anlamına geldiğini ima 

ederek laf arasında ona sataşıverenler, ondan ummadıkları 

bir cevap alırlar. Özene bezene meşin bir cilt içinde korumaya 

aldığı Ahmet Rasim’in tekzibini koynundan çıkarıp 

kendini alaya alanlara gösteren Hacı Reşid, zafer kazanmış 

bir eda ile kahkahalar atar. Ama elin ağzı susmak; hınzırın 

kafası hınzırlığı bırakmak bilmez. Yine böyle bir durumda 

rakibini tuş etmiş bir pehlivan gibi dükkânında dolaşan 

Hacı Reşid’e, bu hınzırlardan birisi, tekzip metnini işaret 

ederek “Demek dinini yenilemişsin.” şeklinde cevap verir. 

Hacı Reşid, bu söze tahammül edemez, bu hınzırı yaka 

paça dükkânından atar. (Birsel, Kahveler Kitabı, s.126-130) 

Kıraathane, Meşrutiyet’ten sonra ölen Hacı Reşit Ağa’dan 

Mersin Efendi’ye geçmiş, toplantılar bir süre daha aynı 

mekânda devam etmiştir. 

Baylan Pastanesi 

Epir asıllı Rum Filip Lenas, Beyoğlu Deva Çıkmazı’nda ilk 

pastanesini 1923’te açtı. Pastanesinin adını, Fransızca L’Orient 

olan “şark” kelimesinin okunuşundan alan “Loryan” 

koydu. (Sönmez, A’dan Z’ye Sait Faik, s.49) Müşterilerine 

13

İSTANBUL 


DERGİSİ 


iki yüz çeşit pasta ve şekerleme sunan pastane, devrin 

en ünlü ve kaliteli pastaneleri Markiz ve Lebon’a bile 

kısa sürede rakip oldu. Yabancı adların Türkçeleştirmesi 

sırasında pastanenin en kıdemli müdavimlerinden sanat 

tarihçisi Burhan Toprak’ın önerisiyle Loryan adı, Çağatayca’da 

“mükemmellik, kusursuzluk” anlamına gelen Baylan 

kelimesiyle değiştirilirdi. 1928’de İstiklâl Caddesi 148 numaradaki 

Luvr Apartmanı’nın zemin katında Baylan Pastanesi 

açıldı. Burası 1967 yılına kadar açık kaldı. Kadıköy 

Baylan ise 1961 yılında baba Lenas’ın küçük oğlu Minas 

Lenas tarafından kuruldu.(Durbaş, Rakı ile Edebiyat Muhabbeti, 

s.45) 

Beyoğlu Baylan Pastanesi’nin edebiyatçı müdavimleri 

1950-1960’lı yıllarda kırk kadardı. Buranın belli başlı müdavimleri 

olarak Attila İlhan, Yılmaz Gruda, Demir Özlü, 

Asaf Çiyiltepe, Oktay Akbal, Behçet Necatigil, Ferit Edgü, 

Fikret Hakan, Orhan Çubukçu, Demirtaş Ceyhun, Ege Ernart, 

Oğuz Arıkanlı, Yüksel Arslan, Oğuz Haluk (Hayalet 

Oğuz), Türkân İldeniz, Erol Günaydın, Fazıl Hüsnü Dağlarca, 

Haldun Taner, Cemal Süreya, Salâh Birsel, Peyami Safa, 

Orhan Duru, Ahmet Oktay, Fethi Naci, Hilmi Yavuz, Ülkü 

Tamer, Leyla Erbil, Tomris Uyar, Sevim Burak, Metin Erksan, 

Şükran Kurdakul, Yılmaz Güney, Arif Keskiner, Doğan Hızlan’ı 

sayabiliriz. (Anar, a.g.e., s.317-318) 

Baylan’ı bir edebiyat mahfili hâline getiren aslında Attila 

İlhan’dı. Şöhretli bir şair olan Attila İlhan, buradaki sohbetleri 

ile devrin önemli bir kültür-sanat ve edebiyat üstadı, 

Ahmet Oktay’ın deyimiyle “Papa”sı haline geldi. (Oktay, 

Gizli Çekmece, s.84) 

Attila İlhan 

Attila İlhan, kendilerinden bir önceki kuşağın sanat eleştirisini 

yapmakta, bir yandan da Mavi dergisinde kendi 

sanat-edebiyat anlayışını açıklamakta, pastanede de bu 

akımın alt yapısı kabul ettiği düşünce ve tezlerini çevresine 

toplanan çoğu genç sanatçılara anlatmakta, onları 

büyülemektedir. Ankara kaynaklı Mavi dergisinin yazarları, 

üstatlarıyla buluşmak için Baylan’a 

akın akın gelmeye başlar. 

Bu edebiyatçılar Ahmet Oktay, 

Yılmaz Gruda, Demir Özlü, Fikret 

Hakan, Güner Sümer’dir. 

Baylancılar sadece edebiyat, 

kültür-sanat sohbetleri yapmıyorlardı. 

Onlar bir mahfil olma 

bilincinin göstergesi olarak 

protesto faaliyetlerine de katılıyorlardı. 

Bu faaliyetlerden biri, 

Tepebaşı’ndaki Dram Tiyatrosu’nda 

Türk Edebiyatçılar Birliği’nin 

2 Nisan 1956’da tertip 

ettiği şiir ve müzik toplantısını 

sabote etmek amacıyla düzenlenmişti. 

Protestonun tertip 

komitesinde Asaf Çiyiltepe, 

Hasan Pulur, Kıl Güngör, Bağırsak 

Süha, Cemal Hoşgör, Fikret 

Hakan, Demirtaş Ceyhun yer 

alıyordu. Toplantıda planlar ya- 

Baylan Pastanesi’nin içeriden görünümü 

14


İSTANBUL 


DERGİSİ 

pılmış ve nihayet protesto için herkes yerini aldıktan sonra 

Behçet Kemal Çağlar, Dram Tiyatrosu’nda kürsüdeyken 

“yuh” sesleri ortalığı karıştırmıştı. “Devlet şairi” unvanına 

sahip olan Çağlar, bu mahfilin düşünce ve görüşlerine uymayan 

fikirleri sebebiyle protesto edilmişti. Bu protestolar 

sebebiyle güzel başlayan gece emniyette bitmiş, soruşturmalar 

soruşturmaları kovalamıştır. (Birsel, Ah Beyoğlu 

Vah Beyoğlu, s.218-224) 

Baylan’ı sadece sanatçılar değil “görevliler” de doldururdu. 

Baylan Pastanesi, bu protesto eyleminin olumsuz etkisi 

ile görevlilerin gözetledikleri bir mekân haline gelmiştir. 

Bunda Attila İlhan’ın başkanlığında yapılmış bir toplantıda, 

onun etrafını doldurmuş genç yazarlara dönerek “Biz 

sosyalistiz arkadaşlar.” diye bağırmasının da belki etkisi 

vardır. Hasan Pulur ise bir gün gazetesinin ortasındaki delikten 

arkadaşlarının masasını izleyen görevliyi fark edip 

-kendisinin de bir görevli olduğunu sonradan öğrenecekleri- 

Kıl Güngör ile bu adamı dövmüş, bir kültür sanat 

ve edebiyat mekânı bu ve bunun gibi olaylar sebebiyle 

macera filmlerindeki heyecanlı atmosfere bir süre sahip 

olmuştur. 

İşin ciddiyetini anlayan Baylancılar, aralarına yabancıları 

almamak için bir parola da tespit etmişlerdi. Baylancıların 

masasına oturmak için “Boğaz’da gölgeler var.” parolasını 

söylemek şarttır. Eğer parolayı söylemeden “masaya 

çökmek” isteyen çıkarsa, herkes en kısa yoldan tedbirini 

alıp ağzını sıkı tutar. (Oktay, Gizli Çekmece, s.203) Baylan 

Pastanesi, 1967’de kapanmış, buradaki toplantılar da maalesef 

sona ermiştir. 

Kaynaklar 

Anar, Turgay, Mekândan Taşan Edebiyat: Yeni Türk Edebiyatında 

Edebiyat Mahfilleri, İstanbul, 2012. 

Birsel, Salah, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Sel Yayıncılık, İstanbul, 

2002. 

Birsel, Salah, Kahveler Kitabı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 

İstanbul, 1983. 

Buğra, Tarık, Bu Çağın Adı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 

1995. 

Büyükünal, Feriha, Bir Zaman Tüneli: Beyoğlu, Doğan Kitap, 


Durbaş, Refik, Rakı ile Edebiyat Muhabbeti, Heyamola Yayınları, 


Fazlı Necip, Külhani Enteller / Edibler, Arba Yayınları, İstanbul, 

1991. 

Oktay, Ahmet, Gizli Çekmece, Doğan Kitap, İstanbul, 2004. 

Sertoğlu, Midhat, “Gülmek için Kurulmuş Bir Topluluğun 

Hikâyesi”, Hayat, nr.28, 7 Temmuz 1977, s.9. 

Sönmez, Sevengül, A’dan Z’ye Sait Faik, Yapı Kredi Yayınları, 


Suner, Yasemin, “Letafet Apartmanı”, DBİA, c.V, s.203. 

Tarhan, Abdülhak Hâmid, Abdülhak Hâmid’in Hatıraları, 

Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994. 

Kemal Behçet Çağlar, Şair Nedim’in mezarı başında 

15

TÜRK EDEBİYATININ 

KÜLLÜK DEVRİ 

Beşir AYVAZOĞLU 

Yazar 

“ 

Küllük, üniversite öğrencileri ve 

kütüphanelerde çalışma yapanlar için 

ayrı bir anlam taşıyormuş. Sabahleyin 

erkenden bu kahveye damlayıp 

yuvarlak demir masalarından birini 

seçer, gözleri üniversite kapısındaki 

saatlerde, çay ve simitle kahvaltı 

ederlermiş. Küllük, saatler dokuza 

yaklaşırken boşalmaya başlarmış, 

çünkü o vakitte müşterilerinin 

bir kısmı derse, bir kısmı da 

kütüphanelere gidermiş; kimi Belediye 

Kütüphanesi’ne, kimi Beyazıt Devlet 

Kütüphanesi’ne, kimi de Hakkı Tarık 

Us veya İstanbul Üniversitesi Merkez 

Kütüphanesi’ne... Öğle vakti yeniden 

dolarmış Küllük; bitişikteki Emin 

Efendi Lokantası’nda yahut daha ucuz 

aşevlerinde öğle yemeklerini yiyenler 

çay ve kahvelerini burada içerken o 

gün gözden geçirdikleri gazete, dergi 

ve kitaplardan söz ederlermiş. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

TÜRK EDEBİYATININ KÜLLÜK DEVRİ / Beşir AYVAZOĞLU 

Tarık Buğra, 1974 yılı Ekim’inin başlarında 

ayaklarının kendisini sürüklediği 

Beyazıt’ta, bir zamanlar Küllük 

Kahvesi’yle Emin Efendi Lokantası’nın 

bulunduğu yerde sadece kavun, karpuz 

sergilerini ve mısır satıcılarını 

görünce hüzünlenmiş, Tercüman’daki 

köşesinde “Bizim Bayezid’imiz artık 

yoktur! Keşke tutsaydı şu Hürriyet 

Meydanı yakıştırması. Nerede o ufacık 

meydan? Havuz? Sonra, kitapçı 

kulübeleri ve bahçeleri kaldırıma 

uzanan kahveler? Hele Küllük?” diye 

yazmıştı. “Küllük” isimli hoş bir hikâyesi 

de bulunan Küçük Ağa yazarının 

şu cümleleri daha şaşırtıcıydı: “Küllük 

bir devirdir tek başına. Bilenler Küllüğü 

Darülfünun’un -ve üniversitenintamamlayıcısı, 

hattâ başlı başına bir 

üniversite sayarlar: ‘Küllük’ten mezunum’ 

diyen yalnız ben değilim.” 

Küllük Kahvesi’nin tarihini az çok 

bilenler, Tarık Buğra’nın ne demek 

istediğini daha iyi anlarlar. Bayezid 

Camii civarında, Kanuni devrinden 

beri kahvelerin bulunduğu biliniyor. 

Bu bakımdan gerek Küllük Kahvesi, 

gerekse 1930’ların sonlarına kadar 

Bayezid Medresesi çevresindeki sıra 

kahveler, meydanda aynı zamanda 

bir sürekliliği ifade ederdi. Ancak 

Küllük Kahvesi’nin kültür ve edebiyat 

dünyamıza mal olması, Harbiye 

Nezareti’nin 1923 yılında Darülfünun’a 

tahsis edilmesinden sonradır. 

1933 Üniversite Reformu’ndan sonra 

davet edilen yabancı hocaların da 

rağbet göstermeleri Küllük ve Emin 

Efendi Lokantası’na özel bir itibar 

kazandırır. Çınaraltı da sevilen bir 

mekân olmakla beraber, bu ikisinin 

gölgesinde kalmıştır. 

Üniversite hocalarının yanı sıra, şair, 

yazar ve gazetecilerin buluşup sohbet 

ettikleri, her türlü fikrin serbestçe 

tartışılabildiği Küllük, İstanbul Üniversitesi, 

Sahhaflar Çarşısı, Beyazıt 

Devlet Kütüphanesi ve Belediye Kütüphanesi’nden 

ayrı düşünülemez. 

Daha açık bir ifadeyle, Beyazıt Meydanı, 

kendiliğinden bir üniversite 

muhiti, Küllük de Emin Efendi Lokantası’yla 

birlikte bu muhite mensup 

olanların yemek saatlerinde ve akşamüzerleri 

ders çıkışlarında bir araya 

geldikleri vazgeçilmez bir mekâna 

dönüşmüştü. 

Kahveden Kütüphaneye 

Küllük, üniversite öğrencileri ve kütüphanelerde 

çalışma yapanlar için 

ayrı bir anlam taşıyordu. Sabahleyin 

erkenden bu kahveye damlayıp 

yuvarlak demir masalarından birini 

seçer, gözleri üniversite kapısındaki 

saatlerde, çay ve simitle kahvaltı 

ederlermiş. Niyazi Akı’nın anlattığına 

göre, “hiçbir zaman aynı vakti göstermeyen” 

o iki saat, “severek bakan 

iki göz” gibi meydanda olup bitenleri 

seyreder ve düzenli tiktaklarla bu hatıraları 

“zamanın bir yerine” kaydedermiş. 

Küllük, saatler dokuza yaklaşırken 

boşalmaya başlarmış, çünkü o 

vakitte müşterilerinin bir kısmı derse, 

bir kısmı da kütüphanelere gidermiş; 

kimi Belediye Kütüphanesi’ne, kimi 

Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne, kimi 

de Hakkı Tarık Us veya İstanbul Üniversitesi 

Merkez Kütüphanesi’ne... 

Öğle vakti yeniden dolarmış Küllük; 

bitişikteki Emin Efendi Lokantası’nda 

yahut daha ucuz aşevlerinde öğle 

Küllük Kahvesi 

18


İSTANBUL 


DERGİSİ 

yemeklerini yiyenler çay ve kahvelerini 

burada içerken o gün gözden 

geçirdikleri gazete, dergi ve kitaplardan 

söz ederlermiş. 

Küllük Kahvesi, uzun 

yıllar her fikirden ilim 

adamını ve aydını bir 

araya getiren, benzeri 

görülmemiş bir 

kulüptü. 

Küllük Kahvesi’nin nargile tiryakisi 

müdavimlerinin yanı sıra, tavla ve 

domino gibi oyunlara meraklı müşterilerinin 

bulunduğunu da unutmamak 

gerekir. Daha da önemlisi, Küllük 

bir buluşma merkeziydi, randevular 

burada verilirdi. Peyami Safa’nın 

Matmazel Noraliya’nın Koltuğu adlı 

romanında, Ferid, kendisi için üç lira 

borç para bulacak sosyalist arkadaşı 

Saim’le Küllük’te buluşmuştur. Kemal 

Tahir’in Yol Ayrımı’nda da 1930’ların 

Küllük’ünün hoş bir tasviri vardır: “Saray 

Şoforu” Çorumlu Dadal, gazeteci 

hemşehrisi Selim’e o günlerde kurulmak 

üzere olan Serbest Fırka hakkında 

bilgi vermek için Küllük’e gelir: 

Cami duvarı dibindeki kahve yükünü 

tutmuştur. Şurada tavlaya kapanmış 

tavlacılar cehar atıp şeş oynarken beride 

kumarcı takımı pastıra, cimdallı, 

altmışaltı, piket, prafa veya dört başlı 

dominoya yumulmuştur. Kahveci yanaşmaları 

fırıldak gibi dönüp yel gibi 

seğirterek hizmete sıvanmış, tepsileri 

havada uçurmaktadırlar. Dadal Efendi, 

gölgeye oturup “İzmir işi nargileyi 

ve de tavşankanı çayı söyleyim derken” 

başka bir tanıdık gazetecinin, 

Murat Efendi’nin sesini duyar. 

İki Çeşit Müşteri 

Küllük, esas itibariyle bir açık hava 

kahvesiydi; baharla birlikte şenlenir 

ve yaz günlerinde arı kovanı gibi işlerdi. 

Yedigün dergisinde yayımlanan 

bir Asaf Hâlet Çelebi röportajındaki 

fotoğraflarda bu şenlikli hava hissedilmektedir. 

Ne var ki soğuklar 

bastırınca kahveye hüzünlü bir sessizlik 

ve inkıraz havası çökerdi. Tarık 

Buğra, Küllük’ün iki çeşit müşterisinin 

bulunduğunu söyler: Yazlık müşteriler 

ve yaz kış bu kahveyi mekân 

tutanlar... Küllük’ün hurda bir vagona 

benzeyen salaşına kapanarak kışı 

geçirenler, daha çok pansiyonlarda 

ve medrese odalarında barınan üniversite 

öğrencileriydi; “varı yoğu bir 

şilte ile bir bavul ve üç beş kitap olan 

odaları”ndan daha gün kendini bulmadan 

fırlar, şehrin her yönünden 

Küllük’e dökülürlerdi. Yazlık müşteriler 

onların nazarında “Kırlangıç”lardır; 

vefasız kırlangıçlar atkestaneleri 

daha güzelim yapraklarını dökmeden 

Şehzadebaşı ve Aksaray kahvelerine 

göç ediverirler. 

Sıtkı Akozan’ın Küllükname (1936) 

isimli manzum eserinde müdavim 

olarak zikrettiği isimler, çoğu “Esafil-i 

Şark” diye anılan aydınlar grubuna 

mensup, geçen asrın başlarından itibaren 

Türkiye’de ilim, kültür ve edebiyat 

hayatının yöneldiği istikametleri 

belirleyen isimlerdi. Bu da Küllük 

Kahvesi’nin uzun yıllar her fikirden 

ilim adamını ve aydını bir araya getiren, 

dünyada belki de benzeri 

görülmemiş bir kulüp olduğunu 

gösterir. Müdavimler, kendileriyle 

görüşmek isteyenlere burada randevu 

verirlerdi. Hasan İzzettin Dinamo, 

Yahya Kemal’le ilk defa Küllük’te 

görüşmüş, Nurullah Ataç’ın 

da bulunduğu bu görüşmeyi Edebiyat 

Anıları’nda anlatmıştır. Baki 

Süha Ediboğlu da Yahya Kemal’in 

“Beyazıt’ta, tramvay durak yerinin 

arkasındaki kahvede”, yani Küllük’te 

verdiği randevuya gidişini şöyle anlatır: 

“Saat dörde beş kala Beyazıt’taki 

kahvenin önündeydim. Resimlerine 

göre hayalimde canlanan Yahya 

Kemal’i şöyle göz ucu ile kahvede 

oturanlar arasında aramaya başladım. 

Hemen ilk bakışta tam da hayalimdeki 

insanı kahvenin ön sırasında 

tek başına oturur buldum. Sanki çift 

sandalyeye oturmuş gibi yayılmış, 

iri gövdesi öne doğru eğik, çenesini 

bastonuna dayamış, dalgın dalgın 

Beyazıt Camii’ine bakıyordu.” 

“Kahve ve Tabut” 

Bayezid Camii etrafındaki kahveler, 

muhtemelen namaz saatlerini bekleyenler 

için vakit geçirecekleri mekânlar 

olarak oluşmuş, meydan zamanla 

bir kültür ve üniversite muhitine dönüşünce, 

profesöründen öğrencisine 

üniversiteliler ve onlarla buluşup görüşmek 

isteyen yazarlar, şairler, gazeteciler 

vb. tarafından kullanılmaya 

başlanmıştı. Fakat Bayezid Camii aslî 

görevlerini sürdürüyor ve elbette civarda 

ölenlerin cenazeleri buradan 

kaldırılıyordu. Bu yüzden, türbe kapısının 

önündeki kahvelerde, yani 

Küllük’te oturanlar sık sık ölüm gerçeğiyle 

yüz yüze geliyorlardı. Necip 

Fâzıl, “Küllük Akademiyası” başlıklı 

yazısında, “İslâm cenazeleri” musalla 

taşına varabilmek için “her cinsten, 

sınıftan, mezhepden, zevkten, kılıktan, 

edadan” insanların bulunduğu 

kahve kalabalığını yarıp geçerken 

“Frenk muaşeret kitaplarındaki bir 

Asaf Halet Küllük Kahvesi’nde nargile içerken 

19

İSTANBUL 


DERGİSİ 


kaide titizliğiyle ayağa kalkan zarif 

adamlar”dan alaylı bir dille söz eder. 

Bedri Rahmi Eyüboğlu da “Kahve ve 

Tabut” başlıklı yazısında bu tuhaflığa 

dikkati çekmiştir. Bir ağaç gölgesinde 

altın köpüklü kahvenizi höpürdetip 

nargile tokurtularıyla güvercinler 

arasındaki münasebeti keşfe çalışır 

ve hayatın güzelliği üzerinde düşünürken 

birden bütün kahve halkı 

ayağa kalkar; siz de kalkarsınız. “Bir 

tabut, kahve sakinlerini ikiye bölerek 

yanı başınızdan” geçmektedir. Rifat 

Ilgaz’ın “Beyazıt Kahveleri” şiirindeki 

sahnede çarpıklık daha güzel yansıtılır: 

Apaçık bir Beyoğlu hikâyesini 

keser bıçak gibi ortasından 

cenaze arabası. 

1940 Kuşağı Küllük’te 

Bedri Rahmi Eyüboğlu, Rifat Ilgaz, 

Orhan Veli, Abidin Dino, Fikret Adil, 

Asaf Hâlet Çelebi, Arif Dino, Hasan 

İzzettin Dinamo, Oktay Rifat, 

Celal Sılay, Tarık Buğra gibi, 

şiirde, romanda, resimde vb. 

yeni iddiaları olan, hattâ bir 

kısmı Karl Marx adını anmaya 

bile cesaret edebilen 

gençler, Küllük müdavimleri 

arasına 1940’larda katılmış 

ve kahvenin havasını hızla 

değiştirmişlerdi. Özellikle 

üniversiteli kızların ve asistan 

hanımların uzun bir mücadele 

sonunda rektörden 

Küllük Kahvesi’nde oturma 

iznini koparmış olmaları, 

onlar için burayı başlı başına 

bir cazibe merkezi haline 

getirmişti. 

Her fikrin rahatça tartışıldığı 

bir çeşit açık forum 

haline geldiği için muhtemelen 

Siyasi Şube polislerince 

de dikkatle izlenen 

Küllük’te gitgide derinleşen 

çatışmalar da yaşanıyordu. 

Sabahattin Ali’nin İçimizdeki 

Şeytan adlı romanında hem nesil 

farkından, hem ideolojik fikir ayrılıklarından 

kaynaklanan, zaman zaman 

yolların ayrılıp arkadaşlıkların bitirildiği 

çatışmalarla ilgili ipuçları vardır. 

Nihal Atsız, İçimizdeki Şeytan’da 

kendisini ve bütün eski dostlarını 

ahlâksız, satılmış, haysiyetsiz tipler 

olarak tasvir eden eski dostu Sabahattin 

Ali’ye İçimizdeki Şeytanlar adlı 

broşüründe cevap vermişti. Adı geçen 

roman Bozkurt dergisinde Reha 

Oğuz Türkkan tarafından da eleştirildi. 

Tefrikasına bu dergide başlanan 

ve Gökbörü dergisinde devam edilen 

Arayan Adam isimli romanın “Küllük’te 

Bir Sanat Münakaşası” başlıklı 

bölümünde kahvenin “sol” tarafıyla 

alay edilmiştir: Burada dört kişi oturmaktadır: 

Birincisi ayaklarını önündeki 

iskemlenin arkalığına uzatmış; 

ikincisi iskemleye ata biner gibi ters 

yerleşmiş; üçüncüsü masaya yayılmış 

simidini çaya batıra batıra yerken 

bir kesekâğıdı üzerine garip garip 

şekiller çizmekte, dördüncüsü de 

arkadaşının kese kâğıdından kopardığı 

bir parçaya uzunlu kısalı mısralar 

karalamaktadır. Yanlarında iki de 

kadın bulunan bu dört kişi arasında 

Abidin Dino’yla Asaf Hâlet Çelebi’yi 

fark edebiliyoruz. Daha sonraki paragrafta, 

kadın gibi kabarık ve uzun 

saçlı, hakimane tavırlı iriyarı biri olarak 

tasvir edilen üçüncü kişi Arif Dino 

olmalıdır. Biraz sonra, uzunlu kısalı 

mısralar yazan “üstad”ın uzun bıyıkları 

telaşlanır, gözündeki monokl 

düşer ve kalemi havada kalır. İlham 

gelmiştir. Hayretle açılan ağzından 

yeni bir şiirin mısraları dökülür: 

Hır, vır, zır.. Buda ho zulo! 

Orospu olan sevgilim, söylüyor bir 

solo! 

Esmeuetâ hum! (3 defa) 

Türkçüler, Küllük’ün “sol” tarafındakilerle 

hem ideolojik sebeplerle, hem 

de sanat anlayışlarını benimsemedikleri 

için alay ediyorlardı. Bir önceki 

nesle mensup yazarlarsa genellikle 

tuhaf şiirler yazıp resimler yapan bu 

çulsuz gençleri hiç ciddiye almamışlardır. 

Refik Hâlid Karay, 1940’larda 

Küllük Kahvesi’ni mekân tutan Arif 

Dino ve Asaf Hâlet Çelebi gibi şairlerle 

Üç Nesil Üç Hayat’ta tatlı tatlı 

alay etmişti. 

Atkestaneleri ve çınarlar altındaki 

iskemlelere ters oturmuş, tıraşsız, 

saçları yağlı ve kepekli, ceketleri gayet 

uzun ve bol, pantolonları çekik, 

çorapları düşük, sırtları kabarmış, 

omuzları kalkık, kırkına yaklaşmış 

“genç” şairler bir süre aralarında 

“Eskileri yerlerinden atmalı! Gazetelerin 

başköşeleri bizim hakkımızdır! 

Bunaklar ve cahiller defolsun!” diye 

haykırıştıktan sonra birbirlerine şiirler 

okumaya başlarlar. Birincisi, şimdiye 

kadar yapılanlarla kıyas kabul 

etmeyecek derecede nefis ve bütün 

yeni edebiyatın ruhunu iki mısrada 

özetleyecek bir şiir okuyacağını, 

bunun tabii ki bir şaheser olduğunu 

söyledikten sonra: 

Döner kebap 

Dönmez olsun 

20


İSTANBUL 


DERGİSİ 

şiirini okur. Öbürleri “Harika! Mucize!” 

diye bağrışırlar. İçlerinden birinin 

“Bunu tek başına mı yazdın? Tek 

imza ile mi neşredeceksin?” sorusu 

üzerine, şiiri okuyan, “Hayır,” der, “o 

şeref bana fazladır; zaten ilham eden 

de sensin. Çift imza ile ikimizin imzalarıyla 

basarız.” Nargile içmekte olan 

şair, marpucu mânâlı mânâlı sallayarak 

“Hakkınız var!” diye araya girer: 

“Siz bu şiirle ‘Ağaca bir taş attım/ 

Taşımı ağaç yedi’ ve ‘Gözlerim/ Gözlerim 

nerede?/ Şeytan aldı, götürdü/ 

Satamadan getirdi’ şedövrlerini gölgede 

bıraktınız.” Öbürleri nargileliye, 

“Fakat senin şaheserine varamadık. 

Ah, o ne dâhiyane, mutlak ve ebedî 

bir eserdir. Hep birden tekrar edelim!” 

der. Hepsi birden ayağa kalkar, 

birbirlerinin elinden tutup goygoycular 

gibi sıraya dizilirler. Önce nargileli 

şair, kalın, mehabetli bir papaz 

sesiyle 

Sidharta buddhâ! 

Myagrodhâ! 

mısralarını ağır ağır okur. Daha sonra 

ötekiler bir ağızdan, seslerini kiliselerdeki 

ilâhici çocuklar gibi tiz bir 

ahenkle ve gittikçe yükselterek üç 

kere haykırırlar: 

Om mani padme hum! 



“Küllük Akademiyası” 

Necip Fâzıl da Son Telgraf gazetesinde 

16 Temmuz 1939 tarihinde çıkan 

“Küllük Akademiyası” başlıklı yazısından 

anlaşıldığına göre, Küllük’te kendisi 

hakkında yapılan dedikodulara, 

özellikle aleyhinde konuşan Ahmet 

Hamdi Tanpınar’a çok öfkeliydi. Söz 

konusu yazısında, o tarihte henüz 

önemli eserlerinden hiçbirini yazmamış 

olan Tanpınar’dan “masasındaki 

iki kişinin on misli kadar bir zümrece 

tanınmış ve tanyeri ağarırken pınar 

başında doğmuş bir şaircik” diye söz 

etti. Aynı gün, Peyami Safa’nın da 

Cumhuriyet’te “Muharrir Dedikodusu” 

başlıklı bir yazısı çıkmıştı. Necip 

Fâzıl’ın ertesi gün övgüyle söz ettiği 

bu yazıda, oturup yazı yazmak, 

eser vermek yerine, kahve ve lokanta 

köşelerinde dedikodu üretenler 

eleştiriliyor ve “en beğendikleri muharrirlerin 

en münakaşa götürmez 

kıymetlerini hart hart” ısıran kuduzlardan 

söz ediliyordu: “Çekiştirilen 

adam uzak bir masadaysa iyi; kapıdan 

dışarıdaysa daha iyi; ölmüşse 

çok daha iyi. Çünkü bunların maksadı 

ne tenkit, ne ıslah; sadece tahriptir 

ve mukavemetleri madde halinden 

çıkıp gölge haline düşmüş insanları, 

yani gaipleri seçerler.” 

Bu yazılar, aslında Küllük’teki çatışmanın 

ne kadar derinleştiği konusunda 

önemli ipuçları taşııyordu. 

Hasan İzzettin Dinamo, Edebiyat 

Anıları’nda, Nihal Atsız’ın hemen her 

gün beş on metre ileride karşılarına 

oturup gövde gösterisi yaptığını 

söyler. Bir süre sonra, Akbaba mizah 

dergisini de çıkaran Yusuf Ziya Ortaç 

ve Orhan Seyfi Orhon gibi Türkçüler, 

Bayezid Camii’nin kuzey tarafını güneye, 

yani Çınaraltı’nı Küllük’e tercih 

etmeye başlarlar. Bu tercih, 

ilk sayısı 9 Ağustos 1941 tarihinde 

çıkan ve “Türkçü” bir 

çizgide yayın yapan, Peyami 

Safa ve Nihal Atsız’ın da 

yazarları arasında yer aldığı 

derginin ismini belirleyecektir: 

Çınaraltı. 

Dinamo, kendilerinin Küllük 

dergisini çıkardıkları 

sırada Orhan Seyfi’nin de 

Çınaraltı’nı çıkardığını ve 

kendilerine “Bugünlerde 

yeni bir dergi daha çıktı: 

Küllük! Küllük, yani çöplük. 

Tam kendilerine yakışır 

bir ad. İçindeki yazılar da 

zaten bu çöplüğe yakışır 

şeyler!” diye ağız dolusu 

küfrettiğini iddia ediyor. 

Ancak Küllük’ün ilk ve tek 

sayısı Eylül 1940’ta, Çınaraltı’nın 

ilk sayısı ise aşağı 

yukarı bir yıl sonra, 9 

Ağustos 1941’de çıkar. Görebildiğim 

kadarıyla, Küllük dergisine sadece 

Yusuf Ziya’nın beşinci sayıda yayımlanan 

“Gençlik ve Çınaraltı” başlıklı 

yazısında sataşılmıştır: “Daha ilk sayılarında, 

kâğıtları fikirlerinin leşine 

kefen olan fesat mecmualarına karşı 

Çınaraltı’yı karşılayan büyük alâka…” 

Bu cümlenin Küllük’ü mekân tutan 

genç edebiyatçı neslini çok rahatsız 

ettiği, Arif Dino’nun 

Akbaba Çınaraltı’nda leş yesin! 

şiirinden anlaşılıyor. 

Çıkar Çıkmaz Kapatılan Dergi 

Yusuf Ziya’nın “fesat mecmuası” 

dediği ve ilk sayısı çıktıktan sonra 

kapandığını ima ettiği, ismini Küllük 

Kahvesi’nden alan Küllük, yirmi 

sayfalık büyük boy bir dergidir; kapağında 

Abidin Dino’nun Küllük ortamını 

büyük bir ustalıkla tasvir ettiği 

çarpıcı bir kompozisyon yer alır. Kim 

tarafından yazıldığı belirtilmeyen 

ve “Küllük bir kahvedir” cümlesiyle 

başlayan “Küllük Beyannamesi”nde, 

Arif Kaptan’ın çizgileriyle Küllük 

21

İSTANBUL 


DERGİSİ 


kahvenin tarihçesi kısaca özetlendikten 

sonra yüzyıllarca saraya karşı 

“halk sanatının kalesi” olan kahvenin 

Türk toplumu için taşıdığı önemden 

söz edilmektedir. Beyannamede, son 

zamanlarda “kolektif sanatın ocağı” 

olma vasfını büyük ölçüde kaybeden 

kahveye, dolayısıyla halka dönmek 

gerektiği, “Türk sanatının büyük ızdırabı 

olan halktan ayrılmış olmak faciası”ndan 

kurtuluş için başka çarenin 

bulunmadığı ifade edilir. 

Sadri Ertem’in kahveden yola çıkarak 

“iman yerine müsbete, fikrin ve felsefenin 

rehberliğine” inandıklarını ifade 

ettiği ve “halkçı sanat”ın felsefesini 

yaptığı “Küllük” başlıklı yazısıyla 

Zahir Güvemli’nin “Küllükoloji” yazısı 

aynı sayfada kullanılmıştır. Güvemli, 

mizahî bir dille Küllük isminin etimolojisi 

üzerinde durduktan sonra, 

Küllük bibliyografyası hakkında bilgi 

vermektedir. Yazının bu bölümünde 

önce Sıtkı Akozan Küllükname’sinden 

söz edilir. Nurullah Ataç da Haber’deki 

bazı yazılarında Küllük’ten 

söz etmişse de önemli değildir. Asıl 

önemli yazı, Güvemli’ye göre, Necip 

Fâzıl tarafından yazılmıştır. Son 

Telgraf gazetesinde yayımlandıktan 

sonra şairin Çerçeve isimli kitabına 

da giren “Küllük Akademiyası” 

başlıklı bu yazı sayesinde 

profesör vekili Ahmet Hamdi Tanpınar 

meşhur olmuştur. Güvemli burada 

bir dipnot düşerek Sıtkı Akozan’ın 

Ses dergisinde yayımlanan “Terkib-i 

Münebbit” adlı şiirindeki “Sormadan 

Yahya Kemal’e Tanpınar’ı kim 

bilir” mısraını hatırlatır. Necip Fâzıl’ın 

söz konusu yazısında, birçok Küllük 

müdavimini isimlerini zikretmeksizin 

hicvettiğini, bu konuda daha fazla 

bilgi edinmek isteyenlerin kendisine 

başvurmaları gerektiğini söyleyen 

Güvemli, Cavit Yamaç’ın Ses’te çıkan 

“Gölge Çiftliği” başlıklı yazısını da 

hatırlatarak bu genç yazarın “hakiki 

telâkkisini serlevhada hülasa etmiş” 

olduğunu söyler. 

“Küllükoloji”de bazı önemli bilgiler de 

var. Küllük Kahvesi ortaya çıkmadan 

önce, Sultanahmet’te, Defterdarlığa 

sapan köşedeki setli sıra kahvelerin 

Akademi ismiyle aynı görevi yaptıklarını, 

çünkü Darülfünun’un bazı 

bölümlerinin yanan Adliye binasında 

bulunduğunu söyleyen Güvemli’ye 

göre, ilim ve kültür ocakları Beyazıt’ta 

toplanmaya başladıktan sonra 

Sultanahmet kahveleri gözden 

düşmüş ve Bayezid Camii’nin türbe 

kapısı tarafındaki ağaçlıklı bölge bir 

cazibe merkezi haline gelmişti. Aşağı 

yukarı iki yüz metrekarelik bir alanı 

işgal eden bu bahçede, yedi kahveci 

ve bir lokanta, yani Emin Efendi Lokantası 

faaliyet gösteriyordu. 

Asaf Hâlet Çelebi’nin “Mısrı Kadim” 

şiiriyle yer aldığı Küllük’ün üçüncü 

sayfasında, ismi yeni yeni duyulmakta 

olan genç bir şairin, Orhan 

Veli’nin “Tahattur” şiiri de iri puntolarla 

yayımlanmıştı. Abidin Nesimi’ye 

göre, Küllük, bu şiirde, barut alım 

satımında yapılan yolsuzluğa (“Barut 

İrtişası”) imada bulunulduğu; Hasan 

İzzettin Dinamo’nun yazdığına göre 

de Hasan Âli Yücel’le sevgilisinin hedef 

alındığı gerekçesiyle kapatılmıştı. 

Dinamo, asıl kapatılış sebebinin tam 

olarak anlaşılmadığını, fakat Hasan 

Âli Yücel’in “temelli bir rol oynadığı”dan 

şüphe etmediğini söyler. Sıtkı 

Akozan’ın Küllüknâme’sinde adı geçenlerden 

biri olan Hasan Âli’nin bu 

kahvede doğan bir dergiyi kapattırmış 

olması şaşırtıcıdır. Tabii, Fransa’yı 

bile on beş günde dize getiren Al- 

22


İSTANBUL 


DERGİSİ 

man ordularının sınırlarımıza dayandığı 

gerçeği göz ardı edilirse… 

Küllük Kahvesi’nin Son Demleri 

Küllük Kahvesi’nin gazeteci müdavimlerinden 

Bedii Faik de hatıratında 

bu kahvenin Demokrat Parti kurulduktan 

sonraki havasını tasvir eder. 

O yıllarda bazıları için okudukları 

fakültelerden bile daha önemli olan 

Küllük’te 1946’dan sonra neredeyse 

sadece politika konuşulduğunu söyleyen 

bu ünlü gazetecinin anlattığına 

göre, pişpirikçiler kâğıtlarını “Al 

bu da CHP’nin canına!” diye bağırarak 

masalara çarpmaya, bezikçiler vidolarını 

“Celal Bayar için ikinci, üçüncü” 

diyerek çekmeye başlamışlardı. 

Sohbet gruplarında ise heyecanlı 

siyasî tartışmalar cereyan ediyordu. 

1946 seçimlerini sonuçların İstanbul’da 

CHP lehine ayarlayan Cevdet 

Kerim İncedayı hakkında söylenen 

“Rızk için Allah Kerim, fısk için Cevdet 

Kerim” sözü Küllük’ten yayılmıştı. 

O zamana kadar Edebiyat Fakültesi 

dedikodularını Küllük’e taşıyan ve 

önüne gelene Abdülkadir Karahan’la 

Ahmet Caferoğlu hakkında 

yazdığı ince hicviyeleri 

okuyan Kasım 

Küfrevî bile değişmiş, 

Karahan’dan çok Şükrü Saraçoğlu’nu 

hicvetmeye, Ahmet Caferoğlu aleyhinde 

konuşmak yerine de doğuda 

Celal Bayar’a desteğin nasıl çığ gibi 

büyüdüğünü anlatmaya başlamıştı. 

Ahmet Hamdi Tanpınar da Küllük’te 

artık daha fazla görünüyor, edebiyat 

ve felsefeden değil politikadan söz 

ediyordu. 

Demokrat Parti, iktidara gelmeden 

atmosferini etkilemeye başladığı 

Küllük Kahvesi’ni, iktidara geldikten 

sonra başlattığı imar hareketlerinin 

önemli bir safhası olarak Beyazıt 

Meydanı’da yaptırdığı düzenleme 

çalışmaları sırasında ortadan kaldırdı. 

Civardaki kahvelere dağılan müdavimlerin 

Küllük’teki havayı bir daha 

bulamadıkları biliniyor. Uzun süre 

lezzetli hatıralarıyla müdavimlerinin 

hafızalarında yaşan Küllük, şimdi ise 

hatırat kitaplarında nefes alıp veriyor. 

Kaynakça 

Akı, Niyazi, “Bir Zamanlar Beyazıt Meydanı”, 

Yeditepe, nr. 164, Aralık 1969. 

Akozan, Sıtkı: Küllüknâme, İstanbul 

1936. 

Ataç, Nurullah: “Küllük’te Saatler”, 

Haber, Temmuz 1937. 

Ayvazoğlu, Beşir, Divanyolu: Bir Caddenin 

Hikâyesi, Kapı yayınları, İstanbul 

2010. 

Ayvazoğlu, Beşir, Kahveniz Nasıl Olsun, 

Kapı Yayınları, İstanbul 2011. 

Ayvazoğlu, Beşir, Üçüncü Tepede 

Hayat, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 

2012. 

Birinci, Ali, “Kesriyeli M. Sıtkı ve Küllükname’si”, 

Müteferrika, nr. 19, Yaz 

2001-1. 

Birsel, Salah, Kahveler Kitabı, Koza 

Yayınları, İstanbul 1975. 

Buğra, Tarık, “Küllük”, Tercüman, 6 

Ekim 1974. 

Buğra, Tarık, Yarın Diye Bir Şey Yoktur, 

Yenilik Yayınevi, İstanbul 1952. 

Büyükşekerci, Hilmi, “Küllük Kahvesi”, 

Adam Sanat, Mart 1987. 

Büyükşekerci, Hilmi, “Marmara Kahvesi”, 

Adam Sanat, Nisan 1989. 

Dinamo, Hasan İzzettin, İkinci Dünya 

Savaşı’nda Edebiyat Anıları, İstanbul 

1984. 

Dino, Güzin, Gel Zaman, Git Zaman, 

Can Yayınları, İstanbul 1991. 

23 

Küllük Kahvesi

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Ediboğlu, Baki Süha, Bizim Kuşak ve Ötekiler, Varlık Yayınları, 

İstanbul 1968. 

Faik, Bedii, Matbuat Basın Derkeeen Medya I, Doğan Kitapçılık, 


Giz, Adnan-Sertoğlu, Midhat, “Gülmek İçin Kurulmuş 

Bir Topluluğun Hikâyesi”, Hayat, nr. 21-33, 19 Mayıs-11 

Ağustos 1977. 

Ilgaz, Rıfat, Yarenlik, İstanbul, 1943. 

Kaplan, Mehmet, “Meşhur Küllük Kahvesi’nden İlhamlar: 

Yaşasın Sanatta Müsavat, Kahrolsun Sanat Firavunları”, 

Vatan, nr. 297, 19 Haziran 1941. 

Karay, Refik Halit, Üç Nesil Üç Hayat, Semih Lütfi Kitabevi, 


Kemal Tahir, Yol Ayrımı, Sander Yayınları, İstanbul 1971. 

Kısakürek, Necip Fazıl, Çerçeve, Semih Lütfi Kitabevi, 


Nesimi, Abidin, Yılların İçinden, İstanbul 1977. 

Okay, Orhan, Silik Fotoğraflar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 

2001. 

Öngör, Sami, Geçen Yılları Düşündükçe, Tekin Yayınevi, 


Öztürk, M., “Küllük’te Bir Sanat Münakaşası”, Gökbörü, 

nr. 5, 15 Ocak 1943; nr. 6, 1 Şubat 1943. 

Sabahattin Ali, İçimizdeki Şeytan, Varlık Yayınları, İstanbul 

1966. 

Safa, Peyami, Matmazel Noraliya’nın Koltuğu, Nebioğlu 

Yayınevi, İstanbul 1949. 

Safa, Peyami, “Muharrir Dedikodusu”, Cumhuriyet, 16 

Temmuz 1939. 

Selener, Necdet, “Bir Zamanlar Lokantalar 7: Kültür 

Hizmeti Yapan Lokanta”, Milliyet, 19 Aralık 1987 

Semih Mümtaz S., Tarihimizde Hayal Olmuş Hakikatler, 

Hilmi Kitabevi, İstanbul 1948. 

Tanpınar, Ahmet Hamdi, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, 

Remzi Kitabevi, İstanbul 1961. 

re edilen Sahaflar Çarşısı’nda 43 modern kitap dükkânı var. 

24 

vardır. Daha sormadan biz 

rın kitaplarını hazırlar, ayıız” 

diyor Türkmenoğlu ve 

m o sırada dostça selam verip 

eri giren bir müşteriye hiç kouşmadan 

hazırlanmış kitap paketini 

verip parasını alıyor. 

İşte bu müşteri-esnaf ilişkileekselleştiği, 

büyük bir 

erleştiği asıra 

anbirer 

konuşma yapacakları törende 

geleneksel el sanatları, hat, 

ebru, tezhip, cilt, zerefşan, minyatür 

örnekleri, İbrahim Müteferrika 

tarafından basılan eserlerin 

asılları ve taş baskısında 

kullanılan taş kalıplar sergilenecek. 

Ayrıca Sahaflar Çarşısı’nın 

fotoğraflarına dayanılarak Ressam 

Onur tarafından yapılan 

yağlıboya tablolar da kronolojik 

rasına göre sergide yer alacak. 

eniyle çarşıda üç gün 

% 10 indirim 

Tanpınar, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Milli Eğitim Bakanlığı 

Yayınları 1000 Temel Eser: 5, İstanbul 1969. 

Yamaç, Cavit, “Gölge Çiftliği”, Ses, nr. 4, Eylül 1939.

AHMED GÜNER 

SAYAR İLE 

İSTANBUL’UN 

KÜLTÜR MEKÂNLARI 

Söyleşen: 

Müslüm YILMAZ 

“ 

Kıraathanelerin sohbete ihtiyaç 

duyan entelektüellerin toplanmalara 

imkân vermesi onların, zamanla, 

hem yapı hem de mekân değiştirip 

Beyoğlu’daki pastanelerde 

yuvalanmalarına sebebiyet verdi. Bu 

esaslı bir dönüşüm idi. Çünkü, çayın 

yanına pastalar gelince sohbetler 

de lükse kaçan servislerle farklı 

bir görünüm aldı. Kıraathanelerin 

mütevazı müşterilerinin Beyoğlu’na 

taşındıklarını zannetmiyoruz. Tuzu 

kuru, müreffeh sınıfın entelektüelleri, 

Garp dünyasıyla olan fikri temasları, 

onları Beyoğlu’ndaki pastahanelerde 

bir araya getirdi. Bu kendiliğinden bir 

oluşumdu. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

AHMED GÜNER SAYAR İLE İSTANBUL’UN KÜLTÜR MEKÂNLARI / Müslüm YILMAZ 

İstanbul bir dünya şehri, mega bir kent olarak, devamlı 

bir değişim ve gelişme içerisinde. Bu gelişimin hızı, 

1970’lerden sonra, kabına sığmayan bir İstanbul yarattı. 

İstanbul’un içinde olup da İstanbul’u tanımak bu sebepten 

gitgide zorlaşıyor. 

Osmanlı Devleti’nin bir muhassalası olan İstanbul, birçok 

medeniyet ve farklı kültürlerden de izler taşıyor. İstanbul’da 

yaşamak, İstanbul Türkçesini konuşmayı, tarihî 

köşe taşlarını, doğal güzellikleriyle bitki örtüsüyle onun 

manevi ikliminde solumayı bu şehir, sakinlerine bahşediyor. 

İstanbullu olmak, İstanbul beyefendisi ve hanımefendisi 

olmak, dilden ziyade kendini âdâb-ı muaşerette 

kendisini gösteriyor. İstanbul kültürü içerisinde yetişmek 

insana, bu topraklarda var olmuş bin yıllık Türk kültürüne 

de, vasıtasız sirayet etmesine vesile oluyor. Bu çerçevede, 

Ahmed Güner Sayar hocamızla İstanbul'un kütlür mekânlarını 

konuştuğumuz röportajı sizlerin ilgisine sunuyoruz. 

Günümüzde "kültür mekânları" ifadesiyle tabir ettiğimiz 

yerlerin ortaya çıkışını anlatabilir misiniz? 

Osmanlı asırlarından Cumhuriyetli yıllara, kültürel bir susuzluk 

içerisindeki İstanbullular, birbirlerini arayıp bulup 

teselli etmek kadar, bilgilerini paylaşacakları, kültürel alışverişte 

bulunabilecekleri temas alanlarını meydana getirmiş. 

Osmanlı’nın formel eğitim kurumu olan medreselerin 

dışında, insanların bir araya gelip sohbet ettikleri, bilgi 

alışverişinde bulundukları yerler, zamanla Osmanlı mirası 

olarak, birer kültür mekânları haline gelmiş. Bu mekânları, 

kıraathaneler (kahvehaneler), pastaneler, kütüphaneler, 

Sahhaflar Çarşısı, bey-paşa konakları olarak kendi içinde 

sınıflandırmak mümkün. 

Bu mekânlar ne zaman ve nasıl birer kültür meclisine 

dönüşmüş? 

Tanzimat öncesinde kıraathanelerin doğuşu, Türkiye’ye 

kahvenin gelişiyle başlamış. Kahve içilirken sohbetler zamanla 

uzamış, kahvehaneler bir kültür merkezi olarak öne 

çıkarak, çeşitli eğilim ve beklentileri bir arada tutan kültür 

mekânlarından biri olmuş. Tek bir kahvehane tipinden söz 

etmek mümkün değil. Bunlara, işlevleri gereği, dönemlerinin 

sivil-toplum kuruluşları benzeri olarak görmek, bazı 

bilhassa, Yeniçeriliğin ilgası öncesinde, politik muhalefetin 

billurlaştığı yerler olarak ele almak daha doğru olur. 

Kahvehaneler, kendi aralarında çeşitlilik arz ediyor. Bazı 

kahvehanelerin, esnafın bir araya geldiği, işçi ve işverenin 

buluşma mekânı olarak bir hizmette bulunduğu görülüyor. 

Bu şekildeki kahvehaneler, giderek ayrışmaya yüz tutmuş 

bazı meslek kuruluşlarının, dolayısıyla iş arayanların 

gündelik iktisadi sıkıntılarına çare bulmak üzere devam 

ettikleri, mekân tuttukları yerlerdi. 

Kahvehanelerin kendi aralarındaki farklılarından 

bahsedebilir misiniz? 

Karagözcülerin, meddahların, hatta tulumbacıların mekân 

tuttukları kahvehaneler farklıydı. Mesela, iş bulmak için 

tulumbacı kahvesine gidilirdi. Bir de Yeniçerilerin gittiği 

kahvehaneler vardı. Tanzimat öncesinde buralarda, bazı 

sadrazamların ve devlet erkânının icraatları kıyasıya eleştirilirdi. 

Buraları, bir manada, eleştirirken tezvirin de bolca 

boca edildiği siyasi yerlerdi. 1826’da Yeniçeriliğin kaldırılması 

ile birlikte o kahvehaneler de ortadan kalktı. Ayrıca, 

âşık kahvehaneleri vardı. Bunlara, semâî kahvehaneleri de 

denirdi. Semaî kahvehaneleri, daha ziyade Kapalıçarşı-Nuruosmaniye 

ile Çorlulu Ali Paşa Medresesi’nin bulunduğu 

sokakta, Divanyolu Caddesi yakınlarındaydı. Tavukpazarı 

denilen bu mahalde sıralanan kahvehanelerde âşıklar, ellerinde 

sazlarıyla gönüllerine düşenleri kendi aralarında 

dolaştırarak, bazı hallerde atışarak ya da mizah yollu takılarak 

dile getiriyorlar, hasbî bir şekilde, bir geleneği canlı 

tutmanın gayreti içinde bulunuyorlardı. Âşık geleneği, 

sözlü kültürün, halk edebiyatının bir parçası olarak Tavukpazarı’ndaki 

kahvehanelerde yaşama mücadelesi vermişti. 

Kahvehanelerin zamanla nasıl bir değişime 

uğradığından söz edebiliriz? 

Ahmed Güner Sayar 

Zaman içerisinde, kahvehanelerdeki söz konusu toplanmalar, 

bilhassa Tanzimat sonrasında, okuma ve yazmanın 

ve Batı’nın yükselişi karşısında çehre değiştiriyor. Ayakta 

durabilmek için değişimin hassasiyetine inananlar, kahvehanelerden 

bazılarını kıraathane haline getiriyorlar. 

28


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Kültür mekânı olan kıraathaneler deyince aklınıza 

hangileri geliyor? 

Bunların başında, Serafim Kıraathanesi geliyor. Yeni Osmanlılar 

dediğimiz gruplaşmada, Namık Kemal, Ebuzziya 

Teyfik, Agâh Efendi gibi münevverlerin daha ziyade gittiği 

kıraathane burasıdır. 19. yüzyıl ortalarında, biraz mübalağalı 

bir rakam ama, beş ilâ on bin kadar kitabın bu 

kıraathanede bulunduğu rivayeti vardır. Serafim Kıraathanesi’nin 

dışında Şehzadebaşı’nda şöhretli bir çayhane 

var; Hacı Reşit Efendi'nin Çayhanesi. Şöhreti çok yaygın, 

ancak 1908’den sonra ismi çok fazla duyulmuyor. Buranın 

Mehmed Akif Ersoy, Babanzâde Ahmed Naim Bey gibi 

birçok müdavimi var. II. Abdülhamid döneminde yasaklı 

olan gazeteler ve diğer neşriyat el altından burada elden 

ele aktarılıp okunuyor. 

Şehzadebaşı’nda, gene aynı muhitte, Yavru’nun Kıraathanesi 

adıyla anılan bir yer vardı. Burada sadece çay 

içiliyor ve sohbet ediliyor. Buraya gelenler, Mükrimin Halil 

Yinanç, Fuat Köprülü gibi mühim akademisyenler ile 

buranın tiryakileri olan kültür insanları idi. Yavru’nun Kıraathanesi’ne 

ait bilgileri rahmetli Ali Öztaylan’dan dinlemiştim. 

Bu zât, Bandırma’dan her ne zaman İstanbul’a 

gelse, görmek istediği kişilerin başında Neyzen Tevfik gelmekteydi. 

Bu kıraathane, Neyzen Tevfik’in adeta ikinci bir 

adresi gibiydi. Eğer, Neyzen’in keyfi yerindeyse, orada bir 

küçük konser verir, yapılan sohbeti neyi ile taçlandırırdı. 

Bunun dışında, dillere destan bir kıraathane de Beyazıt’taki 

Küllük’tür. Küllük’ün asıl şöhreti 1930’larda ortaya çıktı. 

1940’lı yıllardan sonra burası, daha çok genç edebiyatçıların 

buluştukları, üniversiteden çıkan öğrencilerle bir araya 

geldikleri bir yer oldu. Bu meyanda, II. Dünya Harbi’nin 

yarattığı iktisadi sıkıntılar Küllük’ün profilini değiştirdi. Bilhassa 

burada toplanan ehl-i tarîkin dağıldığı görülüyor. 

Yanında, Emin Mahir Efendi’nin dillere destan bir lokantası 

vardı. Bu lokantada, gayet ucuz yemek verilirdi. Küllük’ün 

etrafındaki kütüphaneler ile Sahhaflar Çarşısı, merkezde 

kültür adacıkları oluşturmuştu. 

Beyazıt’taki Küllük Kahvesi kapandıktan sonra, buranın 

müdavimleri olan sohbete teşne kültür insanlarının önemli 

bir kısmı Marmara Kıraathanesi’ne yönelmişti. Buradaki 

29

İSTANBUL 


DERGİSİ 


sohbet merkezli kümeleşmenin üyelerine Marmaratör denilirdi. 

Sohbetler, ağırlıklı olarak tarih, edebiyat, tasavvuf 

ve güncel siyaset üzerine olurdu. Oluşan sohbet halkasında 

ya da Marmaratörler 

arasında bilhassa üç münevver 

bir sacayağı teşkil ederek 

öne çıkıyor ve bir sohbet ikliminin 

doğmasına katkıda 

bulunuyordu. Bu isimlerden 

ilki, 27 Mayısçı bir subay olan 

Dündar Taşer, ikinci isim Osmanlı 

tarihçisi Konyalı Ziya 

Nur Aksun, diğeri de akademisyen 

Erol Güngör’dü. Bu 

kişilerden her biri, birbirini 

tamamlayan isimlerdi. Bazen 

de Kıraathane’ye Sahhaflar 

Şeyhi Hacı Muzaffer Ozak gelirdi. Onun gelişi ile sohbetler 

hemen tasavvufa doğru yönelirdi. Müdavimler, Marmara 

Kıraathanesi’ne adeta koşarcasına geliyorlar, hasbi 

sohbetlerin oluşturduğu fikirler ikliminde, bir çay karşılığı 

o doyumsuz sohbetlerden müstefit olarak kendi kültürel 

dünyalarını inşa ediyorlardı. Demek ki, sohbete ihtiyaç duyuyorlar. 

Marmara Kıraathanesi’ne gitmeyenler, Lâleli’ye 

yakın, Acem’in Kıraathanesi olarak bilinen yerde toplanır, 

bilhassa sözün sahibi Mükrimin Halil Yinanç’ın dillere destan 

Selçuklu tarihi ağırlıklı sohbetinden müstefid olurlardı. 

Diğer önemli bir kıraathane de, Nuruosmaniye’de İkbal 

Kıraathanesi’dir. Bu kıraathane 1970’lere doğru, daha ziyade 

yazar Orhan Kemal ile meşhur olmuş. Ancak, Ahmed 

Hamdi Tanpınar’ın anılarının aydınlığında, Aziz Üstad Yahya 

Kemal’in İkbal Kıraathanesi’nde başköşede bir yer aldığını, 

sohbeti koyulaştırdığını öğreniyoruz. 1921’de, Dergâh 

Yahya Kemal, Park Otel'de 

Tanzimat öncesinde kıraathanelerin 

doğuşu, Türkiye’ye kahvenin gelişiyle 

başlamış. Kahve içilirken sohbetler 

zamanla uzamış, kahvehaneler bir 

kültür merkezi olarak öne çıkarak, 

çeşitli eğilim ve beklentileri bir arada 

tutan kültür mekânlarından biri 

olmuş. 

isimli derginin etrafında toplanan, aralarında Ali Mümtaz 

Arolat, Hasan-Âli Yücel, Mustafa Nihat Özön, Necmeddin 

Halil Onan ve Ahmed Hamdi Tanpınar'ında bulunduğu 

genç şair ve yazarların sürekli 

İkbal Kıraathanesi’nde, Yahya 

Kemal’in koruyucu kanatları 

altında, toplandıkları, tarihten 

edebiyata derin sohbetlerde 

bulundukları görülüyor. 

Kurtuluş Savaşı sırasında, 

İkdam gazetesinde çalışan 

Hasan-Âli Bey, cepheden gelen 

haberleri sıcağı sıcağına 

burada aktarırdı. Bu mühim 

gruplaşmadan öte, İkbal Kıraathanesi’nde 

Osmanlı’dan 

Cumhuriyet’e geçiş sürecinde, 

buranın müdavimlerinin profiline baktığımız zaman, 

güngörmüş, umur sürmüş insanlar, II. Abdülhamid döneminden 

mütekait subaylar, kılıç artıklarını görüyoruz. 

Onlar, harp hatıralarını, anılar yumağını çözerek, burada 

anlatıyor ve bir kültür alışverişinin doğmasına sebep oluyorlar. 

Beyazıt merkezli kültür mekânlarını bırakıp Cağaloğlu– 

Hocapaşa eksenine geçince, burada dikkate değer bir 

kıraathane ile karşılaşıyoruz. Ankara Caddesi’ndeki Meserret 

Kıraathanesi’nin profili ise diğer kıraathanelerden 

farklı idi. Buraya, daha ziyade, Ankara Caddesi’ne kümelenen 

gazete idarehanelerindeki gazeteciler gelirdi. Meserret 

Kıraathanesi’nin işlevi neredeyse tamamen güncel 

politikaya odaklanmış olmasıydı. 

Kıraathanelerin sohbete ihtiyaç duyan entelektüellerin 

toplanmalara imkân vermesi onların, zamanla, hem yapı 

hem de mekân değiştirip Beyoğlu’daki pastanelerde yuvalanmalarına 

sebebiyet verdi. Bu esaslı bir dönüşüm idi. 

Çünkü, çayın yanına pastalar gelince sohbetler de lükse 

kaçan servislerle farklı bir görünüm aldı. Kıraathanelerin 

mütevazı müşterilerinin Beyoğlu’na taşındıklarını zannetmiyoruz. 

Tuzu kuru, müreffeh sınıfın entelektüelleri, 

Garp dünyasıyla olan fikri temasları, onları Beyoğlu’ndaki 

pastahanelerde bir araya getirdi. Bu kendiliğinden 

bir oluşumdu. Çayın yanına gelen pasta, Batı’da şekillenmeye 

başlamış fikirlerin sohbeti sürdüren mutavassıtlar 

tarafından sohbete katılanları bilgilendirmeye ve 

tartışmaya kapı açtı. Baylan, Markiz, Lebon, Nisuaz ve 

Pelit pastaneleri bu cümledendir. Kuru muhabbetin sulandırılması, 

daha sonra maddenin zenginleşmesi ile 

başka bir damara geçti. Çay, sonra çay-pasta derken 

uzun soluklu sohbetler Beyoğlu’nun bazı meyhanelerine 

taşındı. Beyoğlu Asmalımescit’te, Nil, Bacı, daha 

sonra Yakup ismindeki lokantalar, entelektüel anlamda 

sohbet edilen, fikirlerin tartışıldığı yerler oldu. 

30


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Rahmetli Sabri Ülgener’den duyduğum kadarıyla, Salı akşamları, 

İstanbul Üniversitesi’nde görev yapan, Hitler’in 

idaresinden kaçmış Alman akademisyenlerin tertip ettiği, 

aralarına bazı Türk hocaları da davet edildiği bir ilim 

meclisi vardı. Bu mekâna dahil olmanın şartı, bir programa 

bağlı olarak, katılımcıların bir kitap okuması ve kitabın 

üzerine o toplantıda konuşulmasıydı. 

İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın Raif Yelkenci'ye imzaladığı Midhat Paşa ve Yıldız 

Mahkemesi nüshası. Pek aziz ve muhterem Şeyh-ül-kutup Raif Yelkenci Beyefendi'ye 

tilmiz ermeganı. İ. H: Uzunçarşılı, 9.11.1967 

Bey-paşa konaklarındaki kültür meclisleri hakkında 

bize neler anlatabilirsiniz? 

Bey ve paşa konakları, içinde hem musiki meşklerinin yapıldığı 

hem de farklı gecelerde, kültürel sohbetlerin yapıldığı 

yerlerdi. Bunlardan en meşhur olanı İbnü’l-Emin 

Mahmud Kemâl [İnal]’in konağıydı. İbnü’l-Emin Mahmud 

Kemâl Bey, son Osmanlıdır. Konağında, hüsn-i hat ve yazma 

nadide kitaplarla çevrili bir salonda, musiki meşk edilir 

ve ilmî sohbetler yapılırdı. Konaklardaki, bir takvime bağlanmamış 

bu tarz toplanmaları çoğaltmak mümkündür. 

1940’lardan sonra, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin başını çektiği, 

Fatih Eskiali’deki müze yavrusu evinde, bu defa bir programa 

bağlanmış ilmî sohbetlerin müdavimlerinden oluşan 

küçük bir topluluk katılırdı. Aralarında, Ekrem Hakkı 

Ayverdi, Sabri Ülgener, Uğur Derman, Semavi Eyice, Fuad 

Bayramoğlu gibi isimlerin bulunduğu bu topluluk, muntazam 

aralıklarla birinin evinde toplanırdı. Toplantı günü, 

sıra kimde ise, ev sahibi yemek verirdi. Sonra, daha önceden 

belirlenmiş bir üye, görevi gereği, ilmî bir konuda 

konuşurdu. Mesela, Uğur Derman hat sanatı üzerine, Fuat 

Bayramoğlu Beykoz işi Türk cam sanatı üzerine konuşmasını 

yapar, bu minval üzerine sohbet de açılmış olurdu. 

Sabri Ülgener ise divan edebiyatı ustalarından hareketle, 

iktisadi zihniyet dünyamıza ışıklar salardı. 

İstanbul'da kültür mekânı olarak tanımlanabilecek 

oteller de vardı değil mi? 

Evet, kültür mekânlarının bir başkası da otellerdi. Beyoğlu, 

Tepebaşı’nda bulunan lüks otellerde varlıklı kimseler, 

küçük sohbet meclisleri oluştururdu. Yahya Kemâl Beyatlı’nın 

da bu şekilde, soluğu uzun düşmüş küçük bir meclisi 

vardı. Ayaspaşa’daki Park Otel’de bir araya gelinir, Yahya 

Kemal’in doyumsuz sohbetleriyle gece yarılarına kadar 

burada kalınırdı. 

Bir de Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeki toplanmalardan 

söz edebiliyoruz. Buraya, Mükremin Halil Yinanç, Ahmed 

Hamdi Tanpınar, Ali Nihat Tarlan, Rıfkı Melül Meriç ve Abdülbaki 

Gölpınarlı gibi, 1900 kuşağına mensup, üniversite 

de görev yapan akademisyenler gelirdi. 

Söz Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne gelmişken 

kütüphanenin hemen yanıbaşındaki, sizin 

yetişmenizde de büyük bir tesiri olan Sahhaflar 

Çarşısı’ndan bahsedebilir misiniz? 

Bu mekân, ilim dünyasının kalbinin gayri resmi olarak 

attığı bir yerdi. Sahhaflar Çarşısı, yalnız kitap, makale, risalenin 

alınıp satıldığı yer değildi. Bu mekân, sanki görünmeyen 

bir üniversite, hemen her dükkân da, birer 

minyatür sohbet meclisiydi. Çarşı’ya beklenmedik anlarda 

sürpriz kitap girişleri olurdu. Belki çoktandır aranılan bir 

kitap yığınlar içerisinde gelir, Sahhaflar’a düşerdi. Bütün 

yapılacak iş, diz çöküp, yığın halindeki bu kitaplar arasından 

bir şeyler bulup çıkarmaktır. Asıl söylemek istediğim 

hadise, Sahhaflar Çarşısı’ndan alınan her nadide kitabın 

bir hazine olduğu. Satılan eserle beraber, birer minyatür 

ilim ve tasavvuf meclisi haline gelen dükkânlarda, o eserin 

mütalaası yapılır, sohbete konu olurdu. Mesela, satılan 

Niyazi Mısrî Divanı ise, kitapçı Niyazi’den beyitler okuyor, 

dinleyenler buna eklemeler yaparak tasavvufi bir hava esmesine 

neden oluyordu. 

Çarşıda farklı öneme haiz dükkânlardan biri 

Raif Yelkenci'ye aitti. Bu dükkân nasıl bir kültür 

meclisiydi? 

Raif Yelkenci’nin sahhaf dükkânı çok önemli bir kültür 

mekânı idi. Bu mekâna kimler gelmiyordu ki, isimlere bakın: 

Fuad Köprülü, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal, İsmail 

Hakkı Uzunçarşılı, Süheyl Ünver, Muallim Cevdet İnançalp, 

Osman Nuri Ergin, Mükremin Halil Yinanç, Ali Öztaylan, 

Samiha Ayverdi, Faik Reşit Unat, Fevziye Abdullah Tansel. 

Elbette bu liste rahatlıkla daha da uzatılabilir, şu kadar ki, 

ünlü müsteşrikler bile bu dükkânın müdavimleri arasındaydı. 

Bir gün, ünlü Selçuklu tarihçisi Mükremin Halil Yinanç, 

Raif Efendi’nin dükkânına geliyor. Açılan sohbette 

konu, Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna gelince Raif Efendi 

yerinden kalkıyor, raftan bir yazma kitap indiriyor. “Mükremin! 

Yanlış biliyorsun” diyor, o yazma kitabı okumasını 

31

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Raif Yelkenci'nin dükkânından bir manzara: (Soldan sağa) Raif Yelkenci, Hakkı Tarık Us, Osman Nuri Ergin, Kemal Salih Sel 

istiyor. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Cumhuriyet Türkiyesi’nin 

gayri-resmi bir vakanüvisi olan bu mühim tarihçimiz de, 

Raif Efendi’nin sohbetinden istifade edenlerden biridir. 

Efendi’nin kendisinin istifadesine sunduğu nadide yazma 

eserlerden dolayı kalbi ona şükran hisleriyle doludur. 

Geçenlerde, Raif Yelkenci’nin torununun arşivinde bulunan 

İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın yazdığı bir kitabın Raif 

Bey’e imzaladığı ithaf sayfasını gördüm. Şu satırları yazmış 

Uzunçarşılı: “Aziz üstadım Raif Yelkenci’ye öğrencisinden 

armağan.” Ord. Prof. Dr. ünvanını taşıyan akademisyenlerden, 

henüz doktora çalışmalarına başlayan ve bilgi peşinde 

koşan bu insanlar hep Raif Efendi’nin dükkânından 

geçiyor. 

Hem oradaki sohbetlerden istifade edip müşküllerini çözüyorlar 

hem de kendilerine lâzım olan kaynaklara ulaşıyorlar. 

Kemal Erkel Bey, Raif Efendi’nin vefatı üzerine şu 

tarihi düşüyor: 

Hep kütüp etti dünya mâlini 

Dürdü Raif defter-i âmâlini 

İşte, bâki kalacak olan bu kubbede hoş bir seda bu olsa 

gerek. Oysa ölülerimizi toprağa gömüyoruz. Toprağın 

merhameti ne kadarsa o kadar. Ama görülüyor ki, bazı 

insanlar ölmüş olmalarına rağmen, yaşıyorlar. Raif Efendi’nin 

eline birçok yazma gelmiştir. Bu yazma eserlerden 

bazıları tek nüshadır. Mülkiyet anlayışı içerisinde, bir yazma 

esere ihtiyaç duyan akademisyen için bekletiyor. Şayet, 

Raif Efendi, servet anlayışının tipolojisi olan rasyonel 

iktisadi birey kafasına göre hareket etmiş olsaydı, dükkânı 

bir ilim meclisi hâline gelmez, tarih ve edebiyat araştırıcıları, 

onun sohbetinin tiryakisi olmazlardı. 

Bu büyük insanların hayatları yazılmadı, onlar da otobiyografik 

olarak bir şeyler kaleme almadılar. Oysa onların 

anıları derindi. Görülen odur ki, Türklerin garip bir hastalığı 

var. Şifahi kalıyorlar, yazmayı akledemiyorlar. Sohbette, 

dinlemenin verdiği rahatlık ve rehavet içerisinde, 

mest oluyorlar, fakat yazmıyorlar. Batılı bunu yapmıyor, 

kaydediyor, yazıyor. Türk kültür ikliminin bereketi Batı’da 

olmayacak kadar zengindir ve subjektif bilgi küresi, ağırlıklı 

olarak, varlığını ufak sohbet adacıklarda sürdürmenin 

çabası içindedir. 

Sohbetimiz esnasında bahsettiğiniz kültür mekânlarının 

büyük bir kısmı neden kayboldu? 

Her şey sonlanırken, musiki, hat ve şiir biterken, kısaca 

zevk-i selim küresinin içi boşalırken, bu boşalmanın akl-ı 

selimin bireyini kişisel çıkar alanına doğru götürmesiyle 

birlikte, sohbetler de hasbiliğini kaybetti, hatta, şairin dediği 

gibi; “Bir kuru sûret oldu ekser nâs” tevcihi, günümüzde, 

sinema, televizyon ve bilgisayarın da katkılarıyla, sohbeti 

bir çöl kuraklığının içine çekti. Esas boşluk buradadır. 

İşte bir toplumu payandalayan damarlardan biri de eski 

32


İSTANBUL 


DERGİSİ 

gücünü kaybetti ve tıkanmaya yüz tuttu. İnsanlar birbirleriyle 

fikir alışverişi yapıp arayıp bulup, birbirlerinin araştırmalarını 

azdırıp, bilgi alışverişini arttıracak coşkuları, ona 

kaynaklar sunacak, bilgi verecek durumları kalmadı. Hele 

internet ortamı, sohbet yoluyla aktarılan bilginin içine sızan 

mistik boyutu, ruhaniyeti yok etti. Bu meyanda, kıraathaneler 

kahvehane çatısı altında kumara kapı açtı, okey 

oynanan salonlar haline dönüştü. Sahhaflar sarraflaştı. 

Netice itibariyle, kişisel çıkar, ya da paranın yaptırım gücü, 

sohbete açık insan-insan ilişkilerini de yaraladı. 

Osmanlı asırlarının zevk-i selimi, kalb-i selimi yerini Cumhuriyetli 

yıllarla beraber ortaya çıkan yarım yamalak rasyonel 

iktisadi bireye bıraktı. Diyeceğim şu ki, rasyonelliğin 

peşinde koşan insan, sohbet iklimini kaybediyor. Türk kültür 

fırını, dünün bereketli ve lezzetli kültür ekmeğini artık 

eskisi gibi üretemiyor. Yahya Kemal’in deyimiyle, 

Dil var mı kahr-ı dehr ile vîrân edilmedik 

Beytü’l-hazen mi kaldı perîşân edilmedik 

Bu beyitle Aziz Üstât Yahya Kemâl Bey, bir monarşinin 

sahneyi terk etmesiyle birlikte topyekûn bir bitişi noktalıyor. 

Bu kültürün ürünü olan insanlara, hamdolsun, yetişip 

istifade ettik. Onlar, mahfiyetkâr ve hasbî insanlardı. Meşk 

zincirinden gelen insanlar oldukları için çıkar gütmeden 

isteyenlere bildiklerini anlatırlardı. Bir neyzen hoca, talebesine 

ney üfletecekse talebesinden para almıyordu. 

Sohbetler hasbi idi, sohbetten akan bilgi teklifsizdi, dolayısıyla, 

bereketliydi. Bu insanlar, sohbetlerini Allah için 

yapıyorlardı. Süheyl Ünver Bey’in bir sözü var: “Biz alırız 

satarız kâr yapmayız” derdi. 

Üzülerek ifade edelim ki, eski kültür mekânlarımız kayboluyor. 

Kahvehaneler artık farklı fonksiyonlarda kullanılır hâle 

geldi. Sadece çay içilip sohbet yapılan yerlerin de çok az 

olsa var olduğunu düşünebiliriz. Ne var ki, bunların günümüzde 

sohbet mekânları olarak ortaya çıkmış bir şöhretleri 

yok. Bilebildiğim kadarıyla sadece Üsküdar, Altunizâde’de içi 

kitap dolu eski bir konak, Kitaplı Kahve adıyla hizmet veriyor. 

Bu meyanda, Beyolu’nun birer kültür mekânına dönüşen 

ünlü pastaneleri de kabuk değiştirerek kazanç yerleri 

haline döndü. Bey-paşa konakları kalmadı. Sahhaflar Çarşısı 

da geldiğimiz bu noktanın hazin akıbetinden, kişisel çıkarın 

kör kazmasından kendini kurtaramadı, Çarşı’da artık Naima 

Tarihi satılmıyor. Bu cins kitaplar nadir eserler olarak müzayede 

salonlarında açık artırma ile alıcı buluyor. Günümüzün 

Sahhaflar Çarşısı’ndaki dükkânlarda, daha çok üniversite test 

kitapları ile turistlere hitap eden objeler var. İktisat okuyan ve 

okutan bir insan olarak kişisel çıkarın işlevini reddetmiyorum. 

Çıkar esaslı iktisadi faaliyetler hayatın mühim bir parçası. Bu 

doğru, fakat, kitap alıp satmak herhangi bir iktisadi meta 

satmak gibi bir faaliyet değildir. İnsan, kitap satarken de alırken 

de kitaptan lezzet almalı. Kitabın içinde başka şeyler var. 

İnsanla Allah arasındaki bağlantının kitap olduğu düşüncesindeyim. 

Batılılar bu işin neresindeler onu kestiremiyorum. 

A. Süheyl Ünver 

33

MARMARA 

KIRAATHANESİ 

VE MÜDAVİMLERİ 

Dr. Sakin ÖNER 

Yazar 

“ 

Marmara Kıraathanesi’nin efsunlu 

bir havası vardı. Bir müddet sonra 

hayatınızın ayrılmaz bir parçası 

oluyordu ve her gün oraya 

uğramadan edemiyordunuz. 

Onun bu çekiciliği entelektüel 

atmosferinden kaynaklanıyordu. 

Buranın müdavimlerine “marmaratör” 

deniyordu. Bu sıfatı bulanlar, biraz da 

1961 Anayasası ile siyasi hayatımıza 

giren “senatör” kelimesinden 

esinlenmişlerdi. Herkes bu sıfattan çok 

memnundu, bu sıfatı almak sanki o 

kişilere bir kariyer kazandırıyordu. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

MARMARA KIRAATHANESİ VE MÜDAVİMLERİ / Dr. Sakin ÖNER 

Bugünkü kahveler, kafeler, dünün kıraathaneleriydi fakat 

kıraathaneler, bugünkü muadilleri gibi, sadece çay kahve 

içme, oyun oynama, magazin ve spor sohbetlerinin yapıldığı 

mekânlar değildi. 

Buralarda kitap ve gazete okunur, fikir ve sanat sohbetleri 

yapılır, memleket meseleleri tartışılırdı. Bazı zamanlarda 

halk ozanları konserler verir, ramazanlarda meddahlar kıssalar 

anlatır, taklitler yapardı. Oraların müdavimleri hem 

dinlenir, hem eşiyle dostuyla görüşür, hem de bir şeyler 

öğrenmiş olurdu. 

Özellikle bu tarz çok işlevli kıraathaneler şehir merkezlerinde 

bulunurdu. Geçmişte İstanbul’da bu tarz kıraathanelerin 

sayısı çoktu. Bunların en meşhurlarından biri de, 

İstanbul’daki Marmara Kıraathanesi idi. Beyazıt Camii’nin 

karşısında Yeniçeriler Caddesi üzerinde Marmara Oteli, 

Marmara Sineması, Yümni Pastanesi ve İstanbul Üniversitesi 

Talebe Birliği kompleksinin içinde yer alan bu kıraathanenin 

yanında Küllük Çay Bahçesi vardı. 1955 yılında yapılan 

meydan düzenlemesine kadar Beyazıt Meydanı’nda 

ise Küllük Kıraathanesi varmış. Küllük, zamanın şair, yazar, 

gazeteci ve sanatçılarının toplandığı bir mekânmış. Küllük 

bu işlevini ve müdavimlerini 1958 yılında açılan Marmara 

Kıraathanesi’ne devretmiş. Ben İstanbul’a 1965 yılında 

üniversite tahsili için geldim, birkaç ay sonra da Babıali’de 

Sabah gazetesinde muhabir olarak çalışmaya başladım. 

İstanbul’da ilk tanıştığım mekânlardan biri Marmara Kıraathanesi 

oldu. Müdavimlerin kışlık mekânı Marmara Kıraathanesi, 

yazlık mekânı ise Küllük Çay Bahçesi’ydi. 

Marmara Kıraathanesi’nin efsunlu bir havası vardı. Bir 

müddet sonra hayatınızın ayrılmaz bir parçası oluyordu 

ve her gün oraya uğramadan edemiyordunuz. Onun bu 

çekiciliği entelektüel atmosferinden kaynaklanıyordu. 

Buranın müdavimlerine “marmaratör” deniyordu. Bu sıfatı 

bulanlar, biraz da 1961 Anayasası ile siyasi hayatımıza 

giren “senatör” kelimesinden esinlenmişlerdi. Herkes bu 

sıfattan çok memnundu, bu sıfatı almak sanki o kişilere bir 

kariyer kazandırıyordu. 

Marmara Kıraathanesi’nin girişindeki bir bölüm, Marmara 

müdavimleri için ayrılmış, onlar için özel bir mekân oluşturulmuştu. 

Marmaratör gruplarının neredeyse masaları 

bile belliydi. Kimi hangi köşede, hangi masada bulacağınızı 

bilirdiniz. Herkes bu yerleşimi benimsemişti ve herkes 

birbirinin yerine saygı gösterirlerdi. Kimse de bu masalara 

rastgele oturamazdı. Masanın kıdemli marmaratörlerinin 

zımni onayını alanlar, bu masalara önce dinleyici sıfatıyla 

katılırlardı. Gençler ya büyüklerin konuşmalarını tamamen 

dinler, bazen izin alarak merak ettikleri bazı soruları sorabilirlerdi. 

Marmara Kıraathanesi’nin kendine has bir âdabı 

vardı. 

Marmara Kıraathanesi, son derece temiz, nezih ve düzenliydi. 

Burada çalışan garsonların, Marmaratörlerle ilişkileri 

de son derece düzeyliydi. Garsonlar da onların diğer 

müşterilerden farklı olduğunu görürdü. Bir kısmı orada 

yapılan sohbetleri dinleyerek kendilerini geliştirmişlerdi. 

Marmaratörleri öyle tanırlardı ki; kimin ne içtiğini, nasıl 

çay veya kahve içtiklerini, içilen çayların paralarını kimin 

ödeyeceğini, kimin ödeyemeyecek durumda olduğunu 

önceden bilirlerdi. 

Beyazıt Meydanı 

36


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Erol Güngör Muzaffer Ozak Hilmi Oflaz Ziya Nur Aksun Osman Akkuşak 

Marmaratörlerin Profili 

Küllük ve Marmara Kıraathanesi’nin her sınıftan ve meslek 

grubundan müdavimleri vardı. 40’lı, 50’li yıllardaki 

Küllük’e daha çok zamanın ünlü şair, yazar, gazeteci ve 

akademisyenleri devam ederlermiş. 60’lı yıllarda bunlara 

siyasetçiler, fikir adamları, kanaat önderleri, bürokratlar, 

her meslekten halk filozofları, gençlik liderleri eklenmişti. 

Ayrıca, şoför, kitapçı, esnaf, avukat ve doktor gibi, çeşitli 

serbest meslek mensubu da bu entelektüel kadronun dinleyicileri 

arasında yer alırdı. Amma bunların ortak özelliği, 

kendini milli ve manevi meselelerde yetiştirmiş, ülke ve 

dünya aktüalitesini takip eden “ârifler” kategorisine mensup 

olmalarıydı. Bir kısmı “çarıklı erkanıharp” denilecek 

nitelikteydi. 

Marmara Kıraathanesi, beyin fırtınası yapılan bir “düşünce 

merkezi”, kültür, sanat ve fikir sohbetlerinin yapıldığı 

bir “kültür merkezi”, iç ve dış siyasetin konuşulduğu, hükümetlerin 

yıkıldığı ve kurulduğu, ihtilallerin yapıldığı bir 

“siyaset arenası” idi. 

Bu kıraathaneye gelenler, normal bir kıraathaneye uğrayan 

insanlar gibi değillerdi. Çoğu kendi alanında uzman, 

Sahaflar Çarşısı 

okuryazar münevver insanlardı. 

Marmara kıraathanesine, sağ, 

sol her gruptan farklı görüşte insanlar 

gelirlerdi. Ortak özellikleri, 

hepsinin vatansever, milliyetçi 

ve inançlı olmalarıydı. Bunlar, 

burada fikir münazaraları, çeşitli 

konularda sohbetler ve tartışmalar 

yaparlardı. Marmara Kıraathanesi’nin 

diğer müdavimleri 

de, bu konuşma ve tartışmaları 

dikkat ve heyecanla dinlerler, 

bir kelimesini bile kaçırmamaya 

çalışırlardı. Her ne kadar, bu tartışma 

ve sohbetlerde her fikre 

müsaade edilse de, ateizm, sosyalizm 

ve komünizme pek hoş 

bakılmaz, bu akımlara karşı bir 

duruş sergilenirdi. 

Muhittin Nalbantoğlu 

Ahmet Güner Elgin 

Marmara Kıraathanesi’nin entelektüel 

atmosferini besleyen 

üç kaynak vardı: 1. Üniversite, 

çalışan veya emekli üniversite 

Mümin Çevik 

hocalarının çoğunun bu semte 

yakın oturmaları. 2. Cağaloğlu’ndaki 

gazete ve yayınevleri, gazetecilerin ve yayıncıların 

sık sık buraya uğramaları. 3. Beyazıt’taki Sahaflar Çarşısı 

ve Beyazsaray İş Merkezi’ndeki tamamı dini ve milli kitap 

yayınlanan yayınevlerinin bulunduğu Kitapçılar Çarşısı. 

Marmaratörlerin meşguliyet alanları ve iş yerlerini incelediğimizde 

bunu açıkça görebiliriz. 

Önde Gelen Marmaratörler 

Marmara Kıraathanesi’nin 60’lı yılların sonu ve 70’li yılların 

başındaki hatırladığım başlıca müdavimleri şunlardı: 

Akademisyenler: Osman Turan, İzzettin Şadan, Nuri Karahöyüklü, 

İbrahim Kafesoğlu, Prof. Saip Ragıp Atademir, 

Asaf Ataseven, Faruk Kadri Timurtaş, Nuri Mugan, Ahmet 

Nuri Yüksel, Erol Güngör, Mehmet Genç, Mehmet Çavuşoğlu, 

Nevzat Yalçıntaş, Mustafa Erkal, Emin Işık (İlahiyatçı), 

Alev Arık, İsmail Erünsal 

37

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Şair, yazar, fikir ve sanat adamları: Üstad Necip Fazıl 

Kısakürek, Nihal Atsız, Nurettin Topçu, Ahmet Kabaklı, Galip 

Erdem, Ziya Nur Aksun, İsmet Zeki Eyüboğlu (Zebanî), 

Sezai Karakoç, Arif Nihat Asya, A. Rahim Balcıoğlu, Tarık 

Buğra, Mustafa Necati Sepetçioğlu, Durali Yılmaz, Kadir 

Mısıroğlu 

Politikacılar: İlhan Egemen Darendelioğlu (Komünizmle 

Mücadele Derneği Genel Başkanı, komünist militanlarca 

şehit edildi), Dündar Taser (Milli Birlik Komitesi üyesi, 

14’lerden), Osman Yüksel Serdengecti, Zeki Efeoğlu, Şadi 

Pehlivanoğlu, Hasan Korkmazcan, İhsan Toksarı (Vaiz), 

eski CHP Van Senatörü ve ünlü Çerkesköy Savcısı Mehmet 

Feyyat, Vehbi Sınmaz, Sadık Batumlu, İsmail Dayı 

Bilge kişiler: Fethi Gemuhluoğlu, Hacı Muzaffer Ozak 

(Sahaflar Şeyhi), Ziya Uygur (tarihçi, Siyonist Protokolları 

kitabının yazarı), Ali İhsan Yurt Hoca (Ayaklı Kütüphane), 

Muhittin Nalbantoğlu (Bibliyografya Arşivi) 

Farklı meslek sanat erbabından 

oluşan marmaratörler, Osmanlı’dan 

kalan sohbet geleneğin de son 

temsilcilerindendi. 

Gazeteciler ve yayıncılar: Ahmet Güner Elgin, Ahmet 

Karabacak (Milli Hareket Dergisi sahibi), Ergun Göze, Üstün 

İnanç, İrfan Derman, Yücel Hacaloğlu, İsmail Özdoğan 

(Enderun Kitabevi), Mehmet Şevket Eygi (Bugün gazetesi), 

Osman Akkuşak, Nazif Okumuş, Zeyyat Nemli, Agah Güçlü, 

Şaban Gülbahar, Mümin Çevik (Üçdal Neşriyat), Yalçın 

Toker (Toker Yayınevi), Ali Hatipoğlu, İsmail Özen, Sinan 

Yıldız (Sinan Kitabevi), Ramazan Yıldız, İsmail Ünalmış 

(Akçağ Kitabevi), Ali Osman Babür (Dede Korkut Yayınları), 

Ahmet Tekin, Ahmet Semiz (Tohum dergisi) 

Bürokratlar: Hilmi Şener (Eski Darülaceze Müdürü), Mehmet 

Pomak, Kaymakam Melih Yuluğ 

Avukatlar: Erol Bey (Paşazade Erol), Nazım Durmuşoğlu, 

Necip Kunt, İsmet Karaoğlu, Halil Rışvanoğlu, Kâmil Öztürk, 

Bedrettin Ayrancıoğlu, Tuğrul Önder, Uğur Kökden, 

Hasan Bey (Le Monde Hasan Bey), Cavit Kalpaklıoğlu 

Doktorlar: Dr. Cevat Doğan, Dr. Abdullah Öztemiz Hacıtahiroğlu, 

Dişçi Turan Bey 

Sendikacı: Ahmet Muşlu (Baba) 

İş adamı: Yurdakul Dağoğlu 

Noter: Macit Bakkaloğlu 

Necip Fazıl 

Gençlik liderleri ve genç aydınlar: Rasim Cinisli (MTTB 

Başkanı), Nevzat Kösoğlu, Ufuk Şehri (İstanbul Üniversitesi 

Talebe Birliği Başkanı), Mehmet Niyazi Özdemir, Özer 

Revanoğlu, Soner Karaman (TMSF Başkanı), Faruk Yücel, 

Erol Kılınç, Sakin Öner, Mustafa Ok (Komando Mustafa), 

Mustafa Lütfi Demirhan (Anarşist Mustafa), Niyazi Adıgüzel, 

Abdurrahman Çelik, Kubilay İmer, Özkan İbar, Paşa 

Güven, Cahit Atasoy, Gündoğdu Serhatlıoğlu, Abdülkadir 

Sezgin, Yılmaz Yalçıner, Ömer Aksu, Yusuf İmamoğlu (ilk 

ülkücü şehitlerden), Arif Özkök, Fethi Erhan (Sarı Fethi), 

Nezih Saruhanlıoğlu, Ahmet Yücel (Zaptiye Ahmet), Muzaffer 

Zorlu, Tuncer ve Dinçer Enginertanhan, Ertuğrul 

Düzdağ, Yener Oyman, İmdat Akmermer, Aytekin Yıldırım, 

Ergün Yıldırım, Reşat (THY’de görevli), Mehmet Çapar, Ali 

Karcı, İlhan Kuşçu 

Halk filozofları: Kamil Tuncer (Şoför Kamil), Belediyeci 

Zeki Bey (Köse Zeki), Bahri Yüzlüer (Bankacı, ülkücü 

marşların ilk bestekarı), Cemal Hatipoğlu (Filozof Cemal), 

Mehmet Özsoy (DAS Mehmet), Şaban Kırboz (Yahudi 

mütehassısı), Hilmi Oflaz (Necip Fazıl’ın mutemet adamı), 

Meteorolog Refik Bey (Teşkilat Refik), Reşat Hoca (Tarsuslu), 

Ahmet Öztürk (Papaz Ahmet-Çarşıkapı Camii imamı). 

Marmaratörlerin adını yazarken herhangi bir sıra takip etmedik. 

Çünkü, Marmaratörler arasında herhangi bir protokol, 

hiyerarşi, sıralama veya öncelik yoktu. 

Marmaratörler ve Siyaset 

Nurettin Topçu 

Ali İhsan Yurt 

Ayrıca marmaratörlerin arasına sızmış Siyasi Şube’nin sivil 

polisleri de Marmara Kıraathanesi’nin müdavimlerdendi. 

Onlar da netameli konuşmaları not alır, Şubelerine rapor 

ederlerdi. "İlmi siyaset" bilen marmaratörler, onları tanır, 

yanlarında ona göre konuşurlardı. Fakat "ilmi siyaset" 

bilmeyen marmaratörlerden biri, 27 Mayıs İhtilali’nin o 

sıkıntılı günlerinde bir gün çevresindekilere, Yassıada’da 

yargılanan Adnan Menderes ve arkadaşlarını düşünerek 

“Ah! Şöyle bir imkânımız olsa da, Yassıada’ya bir tünel kazsak” 

diyor. Bu konuşmayı ciddiye alan bir sivil polis memurunun 

raporu üzerine o kişi hapse atılıyor ve uzun süre 

hapiste kalıyor. 

Marmara Kıraathanesi’nin müdavimlerinin fikri profilini 

incelediğimizde, tamamına yakının sağ görüşlü aydın ve 

entelektüeller olduğunu görüyoruz. Aralarında çok az sa- 

38


İSTANBUL 


DERGİSİ 

yıda da olsa ılımlı CHP’liler de vardı. Ahmet Güner Elgin’in 

ifadesiyle “Marmara Kıraathanesi, 27 Mayıs 1960 sonrasının 

karanlık günlerinde âdeta bir millî muhalefet merkezi 

gibi siyasi ve entelektüel tartışmalara, haberleşme ve sohbetlere 

vesile olmuştu. Marmara Kıraathanesi bir sığınma 

yeriydi. Ümit arama, başta siyasi, her türlü karamsarlığa 

karşı bir arınma, bir manevî güçlenme üssüydü”. 

O günlerde 27 Mayıs 1960 İhtilalinden sonra 1961 Anayasası’nın 

aşırı özgürlükçü yapısının da etkisi ile ülkede bir 

sosyalizm rüzgârı esiyordu. Aydınların bir kısmı ve üniversite 

gençliğinin çoğu bu rüzgârın etkisiyle sosyalizme yönelmişti. 

O tarihlerde Alparslan Türkeş, 1965 yılında Cumhuriyetçi 

Köylü Millet Partisi (CKMP) Genel Başkanı olmuş 

ve böylece ilk defa Türk milliyetçiliği fikrini siyasi arenaya 

taşımıştı. Bu durum, o tarihe kadar Adalet Partisi’ni destekleyen 

ve sosyalizme karşı olan milliyetçi gençliğin büyük 

çoğunluğunun MHP saflarında toplanmasına yol açtı. 

O tarihe kadar marmaratörlerin arasında “milliyetçi, Türkçü, 

İslamcı, muhafazakar ve dindar” veya “A-B-C Partili” 

ayrışması yoktu. 1965’te Türkeş’in CKMP Genel Başkanı 

olmasından sonra AP-CKMP ayrışması başladı. 1967’de 

Milli Mücadele Birliği sancakları kurulunca sağ aydınların 

bir kısmı “Mücadeleci” oldu.1968’de Türkiye Odalar ve 

Borsalar Birliği Genel Sekreteri Prof. Dr. Necmettin Erbakan 

siyasete atılacağının sinyallerini vermesinden sonra, 

kendini “İslamcı, muhafazakar ve dindar” olarak tanımlayan 

bazı marmaratörler, kendilerini “Erbakancı” olarak 

tanımlamaya başladılar. Bunların gençleri de, kendilerini 

“Akıncılar” olarak tanımlamaya başladılar. Bu ayrışma 

sürecinde bile marmaratörler, birlikte oturma, konuşma, 

tartışma ve yaşama kültürlerini sürdürdüler. Tartışmalarını 

küskünlüğe ve kırgınlığa yol açacak boyutlara taşımadılar. 

Bunda hoşgörüye dayanan tasavvuf kültürünün, İslami 

ahlak ve terbiyenin, Türk kültürü ve töresine uyumun, 

Münif Fehim'in çizimiyle Sahaflar Çarşısı 

39

İSTANBUL 


DERGİSİ 

MARMARA KIRAATHANESİ KÜLTÜR MERKEZİ / Dr. Sakin ÖNER 

ağabey durumundaki kanaat önderlerinin 

sakinleştirici tutumunun büyük 

payı vardı. 

Marmara Kıraathanesi’nin müdavimlerinin 

geniş bir tartışma ve konuşma 

portföyü vardı. Osmanlı’dan miras 

kalan sohbet geleneğinin son temsilcileri 

olan bu her meslekte, insan, 

bir araya geldiklerinde; Türk, İslam 

ve dünya tarihinden, günlük olaylardan, 

Türk ve dünya siyasetinden, 

tasavvuf felsefesinden, eğitimden, 

ekonomiden, sosyal ve kültürel konulardan 

söz ederlerdi. O masalarda 

hükümetler kurulur, hükümetler yıkılır, 

ihtilaller yapılırdı. Bu çok yönlü ve 

renkli sohbetler gece geç vakitlere 

kadar devam ederdi. Hatta 1968- 

1969 yıllarında Dündar Taşer’in İstanbul’a 

geldiği günlerde akşamları 

mutlaka Marmara Kıraathanesi’ne 

giderdi. Orada Ziya Nur Aksun ve 

Hacı Muzaffer Ozak’la bir araya gelirler 

ve sabaha kadar çeşitli konularda 

sabahlara kadar sohbet ederlerdi. 

Biz gençler de, onların sundukları 

kültür ziyafetinden azami istifadeye 

çalışırdık, vaktin nasıl geçtiğini anlamazdık. 

Sabah ezanı okunduğunda 

Erol Kılınç ve İlhan Kuşçu’yla Dündar 

Ağabeyi alıp Cağaloğlu’nda kaldığı 

Sipahi Palas Oteli’ne bıraktığımızı 

çok hatırlarım. 

Marmara Kıraathanesi, beyin fırtınası 

yapılan bir ‘düşünce merkezi’, 

kültür, sanat ve fikir sohbetlerinin 

yapıldığı bir ‘kültür merkezi’, iç ve 

dış siyasetin konuşulduğu, hükümetlerin 

yıkıldığı ve kurulduğu, 

ihtilallerin yapıldığı bir ‘siyaset 

arenası’ idi. Marmara Kıraathanesi, 

marmaratörleri ile en yoğun günlerini 

1958-1972 yılları arasında yaşadı. 

Önce 1970’li yılların kanlı sağ-sol 

çatışmalarının oluşturduğu ürkütücü 

anarşi ortamı, ardından 1980’li yılların 

ranta yönelik ekonomik düzenin 

öne çıkması, Marmaratörlerin Marmara 

Kıraathanesi ve Küllük’ten elini 

eteğini çekmesine sebep oldu. Oralar 

yıkılarak tamamen bir iş merkezi 

haline getirildi. 

Yakın geçmişimizin bir döneminde 

bir kültür merkezi işlevi üstlenen ve 

yüzlerce gencin kültür dünyasına 

büyük katkılar sağlayan Marmara Kıraathanesi 

ve Küllük gibi mekânların 

tarih olması gerçekten üzüntü verici 

bir durum. Bu mekânların gelecek 

nesillere tanıtılmasının hem vefa 

duygusunun bir gereği olduğunu, 

hem de ileride yeniden bu tür kültür 

mekânlarının oluşumuna katkıda bulunacağını 

düşünüyorum. 

40

Bir kuyumcu ustalığıyla, çay lizlerinin 

altın değerindeki en üst yapraklarından 

özel olarak harmanlandı.

EDEBİYATÇILARIN VE 

GAZETECİLERİN 

BULUŞTUKLARI 

MEKÂNLAR 

Erdem YÜCEL 

Arkeolog, Sanat Tarihçisi 

“ 

Bazen geçmişe dalıyor, bir zamanların 

ünlü edebiyatçıları nerelerde buluşur, 

nerelerde edebi sohbetler ederlerdi 

diye kendimce düşünüyorum. 

Bazılarını yakından tanıma şansını 

yakalamış, bazılarını da yazı 

ustalarımdan dinlemiş, onlarla ilgili 

yazılanları okumuştum. 

O günlerin güçlü kalemleri çoğunlukla 

Cağaloğlu’nda, Beyoğlu’nda bir araya 

gelmişlerdi. Eskinin köhneleşmiş 

basımevlerine girdiğinizde; benim de 

çok sevdiğim kâğıt kokularını solur, 

rotatiflerin melodileri andıran seslerini 

duyardınız. Günümüzde ismi Ankara 

Caddesi olan Babıâli Yokuşu’nu 

tırmanırken tanınmış edebiyatçılar, 

gazeteciler ile karşılaşırdınız... 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

EDEBİYATÇILARIN VE GAZETECİLERİN BULUŞTUKLARI MEKÂNLAR / Erdem YÜCEL 

Valilik binası, Babıali Yokuşu 

Zamanın acımasızlığını ve bir o kadar 

da süratle akıp gittiğini söylemeye 

gerek yok. Çok yakın sandığınız 

olaylara bakıyorsunuz; geçmiş yılların 

ötesinde kalmış. Bazen üzülüyor, 

bazen de biriktirdiğiniz o güzel 

anılar belleğinizden silinmediği için 

seviniyorsunuz. Geride yalnızca hoş 

bir sedadan başka bir şey kalmamış. 

Gideni geri getirmek nasıl mümkün 

değilse, yitirdiğimiz zaman da bir 

daha geri gelmiyor. Yapmanız gerekenleri 

ya zamanında yapacaksınız 

ya da yaşamadım diye hayıflanmayacaksınız… 

Bazen geçmişe dalıyor, bir zamanların 

ünlü edebiyatçıları nerelerde 

buluşur, nerelerde edebi sohbetler 

ederlerdi diye kendimce düşünüyorum. 

Bazılarını yakından tanıma 

şansını yakalamış, bazılarını da yazı 

ustalarımdan dinlemiş, onlarla ilgili 

yazılanları okumuştum. O günlerin 

güçlü kalemleri çoğunlukla Cağaloğlu’nda, 

Beyoğlu’nda bir araya gelmişlerdi. 

Henüz doğa katledilmemiş, 

gökdelenler dikilmemiş, bugünkü 

gelişmiş teknolojiler yoktu; ama edebi 

yönü ağırlıklı yazılar vardı. Eskinin 

köhneleşmiş basımevlerine girdiğinizde; 

benim de çok sevdiğim kâğıt 

kokularını solur, rotatiflerin melodileri 

andıran seslerini duyardınız. Günümüzde 

ismi Ankara Caddesi olan 

Babıâli Yokuşu’nu tırmanırken tanınmış 

edebiyatçılar, gazeteciler ile karşılaşırdınız… 

Geçmişte ülkemiz edebiyatçı ve gazetecilerinin 

sohbetlerini, birlikte 

oldukları mekânları basındaki ustalarımdan 

öğrenmiştim. Batı dünyasında 

yazarların anılarını içeren çok 

sayıda edebi kitaplar vardır. Oysa 

bizim ülkemizde edebiyatçılara hak 

ettikleri değer verilmemiş, çoğu 

ölümlerinden sonra kıymete binmiştir. 

Nedense bizim yazarlarımız; tevazudan 

olacak kendileriyle ilgili şeyleri 

yazmaktan hep kaçınmışlardır. Abdülhak 

Hâmid’i, Tevfik Fikret’i, Cenap 

Şahabettin’i, Halit Ziya Uşaklıgil’i, 

Hüseyin Cahit’i, Yusuf Ziya Ortaç’ı, 

Süleyman Nazif’i, Rıza Tevfik Bölükbaşı’nı, 

Mehmet Akif Ersoy’u, Celâl 

Sahir’i, Abdullah Cevdet’i, Mithat 

Cemal Kuntay’ı, Ahmet Haşim’i, Emin 

Bülent’i, Ziya Gökalp’ı, Mehmet Emin 

Yurdakul’u, Ömer Seyfettin’i, Enis Behiç’i, 

Yahya Kemal’i, Ercüment Ekrem 

Talu’yu, İbrahim Alâeddin Gövsa’yı, 

Halil Nihat Boztepe’yi, Reşat Nuri 

Güntekin’i, Mahmut Yesari’yi, İbnül 

Emin Mahmut Kemal’i ve Peyami 

Safa’yı konu alan birçok yazı dışında 

yaşamlarını, sohbetlerini, buluştukları 

yerleri; Reşad Ekrem Koçu, Cemal 

Kutay, Niyazi Ahmet Banoğlu, Elif 

Naci gibi yazın ustalarından öğrenmiştim. 

Basına ilk adımımı attığım yıllarda 

Ahmet Emin Yalman’ı, Yaşar Kemal’i, 

Nail Tirali’yi, Cemal Kutay’ı, Reşad 

Ekrem Koçu’yu, Oktay Akbal’ı, Oktay 

Burtböke’yi, Elif Naci’yi, Çelik Gülersoy’u, 

Ahmet Kabaklı’yı, İbrahim 

Hakkı Konyalı’yı, Niyazi Ahmet Banoğlu’nu, 

Recep Ekicigil’i ve Orhan 

Duru’yu tanıma şansına erişmiştim. 

44


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Eski yazı ustaları 

Bir zamanların ünlü yazarlarından 

Abdullah Cevdet’in, bugün her nasılsa 

ayakta kalabilmiş, Cağaloğlu’nda 

üç buçuk katlı İçtihat Evi isimli 

bir apartmanı vardı. O zamanlar yayınladığı 

“İçtihat” isimli dergisinden 

ötürü ismini verdiği evinde tanınmış 

yazarlar edebiyatçılar buluşurlarmış. 

Çarşamba çayları ismi yakıştırılan 

bu toplantılarda o günlerin tanınmış 

edebiyatçıları, gazetecileri bir araya 

gelirmiş. Edebiyat, felsefe ve sanat 

konularının ağırlıklı olduğu sohbet 

günlerinde İçtihat Evi’nin özel salonunda 

rahat koltuklar ve sedirlerde 

misafirler ağırlanırmış. Salonun duvarları 

kitap raflarıyla kaplanmış, üzerlerinde 

dönemin tanınmış yazarlarının 

fotoğraflarına yer verilmişti. 

Bana anlatılanlara ve okuduklarıma 

göre Ahmet Cevdet doktorluğunun 

yanı sıra bilgi dolu insancıl bir kişiymiş. 

Ancak son derece cimri biri olduğu 

söylenirmiş. Nitekim Birinci Dünya Savaşı 

sırasındaki Çarşamba toplantılarında 

çaylar şeker yerine kuru üzümle 

içilirmiş!.. Oysa bu durum şekerin piyasada 

bulunmayışından değil okkasının 

üç lira olmasından kaynaklanıyormuş… 

Ahmet Cevdet ile ilgili pek çok anı vardır. 

Bir gün; “Vatanın öksüzüyüm. Öksüzlerin 

gözüyüm” diye başlayan bir 

yazı yazmış. O günlerde hurufatı düzenleyen 

mürettipler farkında olmadan 

öksüzün ‘s’lerini düşürünce yazı “Vatanın 

öküzüyüm. Öküzlerin gözüyüm” 

şeklini almış. 

Bu olay o günlerde çok konuşulmuş ve 

üstat epey alay konusu olmuş. 

Edebiyatımızın dâhilerinden sayılan 

Abdülhak Hâmid dostlarını ve bazı misafirlerini 

Teşvikiye’deki evinde kabul 

eder; edebi sohbetlerini orada sürdürürmüş. 

Bazen de Serkldoryan’da arkadaşlarıyla 

buluşurmuş… 

45

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Abdullah Efendi Lokantası 

Süleyman Nazif yaşamının sonlarına 

doğru Divanyolu’nda Şûle isimli batı 

görünümlü meyhaneye gelir, orada 

dostlarıyla siyaset ve edebiyat ağırlıklı 

sohbetler yaparmış. Abdülhak 

Hâmid, Süleyman Nazif, Halil Nihat, 

Hamamizâde İhsan, Enis Behiç ve 

Fuat Köprülü bu meyhanenin müdavimleri 

arasındaymış… 

Osmanlı’nın son dönemlerinde Bağdat, 

Basra ve Trabzon vilayetlerinde 

valilik yapmış olan Süleyman Nazif’in 

öldüğünde yelek cebinde yalnızca 

üç nikel kuruş çıktığı söylenmiştir. 

Arkadaşları sigara alacak parası olmadığından 

tütün sarmalı sigarayı 

bıraktığını söylemişlerdi. Kardeşi Faik 

Ali mezar taşına onun için; “Şimşek 

mürekkep olmalıdır, yıldırım kalem / 

Tahrir için kitabe-i seng-i mezârını!” 

dizelerini yazmıştır. 

Celal Sahir, Sultanahmet’te Toprak 

sokaktaki evinde dostlarıyla toplanmayı 

adet edinenlerdenmiş. Edebi 

sohbetler bazen uzadığında misafirleri 

onun evinde yatmak zorunda 

kalırlarmış. İttihat ve Terakki’nin 

çöktüğü günlerde “ben ittihatçıyım” 

diyebilecek kadar cesur bir kişiliğe 

sahip olduğu söylenirmiş. Ahmet 

Ağaoğlu anılarında onun için “Malta’da 

esir olduğum günlerde, yalnızca 

Celal Sahir’den mektup aldığını” 

yazarak cesaretini övmüştür. Gece 

gündüz beraber oldukları dostları, 

korkudan bir anda yok olmuşlar! 

Bir zamanların ünlü yazarı Mithat Cemal 

Kuntay da dostlarını Mısır Apartmanı’ndaki 

dairesinde kabul ederek 

edebi sohbetlerini sürdürmüştür. 

Abdullah Cevdet ile Süleyman Nazif 

onun dost toplantılarının müdavimleri 

arasındaymış. Onların dışında bazen 

Halil Nihat Boztepe’nin evinde, 

Abdullah Efendi Lokantası’nda, akşamüstleri 

de Lebon’da, Büyükada’da 

Anadolu Kulübü’nde dostlarıyla buluşurmuş. 

Yaşamının sonlarına doğru 

başına hiç kimsenin beklemediği bir 

olay başına gelmiş ve bir kadına âşık 

olmuştur. Kim olduğu bilinmeyen bu 

kadın için şu şiiri yazmıştır: 

O Kadına 

Kendi aşkımda ben vefâ ararım, 

Bana siz verdiniz o hârikayı. 

Uçurumsuz bir irtifa aradım, 

Sizde buldum bugün o şâhikayı. 

İstemem vuslatın hakikatini, 

Yetişir vuslatın hayali bana. 

Bahtiyar olmak istemem, yetişir 

Bahtiyar olmak ihtimali bana. 

Ömrümün günleriyle birliktir 

Gecelerden uzun tahayyülünüz, 

Talimi gülmemişse kendi bilir, 

Bana âlemde sade siz gülünüz. 

Ne gariptir ki; kadın da ona âşıkmış. 

Evlenememelerinin nedenini yalnızca 

Yusuf Ziya Ortaç’a anlatmıştır: 

“Almam Yusuf Ziyacığım, almam… 

Kadın zengin, ben züğürdüm. Parası 

için aldı derler…” 

Mithat Cemal Fransızcayı kendi kendine 

öğrenebilmeyi başarmıştı. Son 

derece zengin kütüphanesinde ise 

okumadığı kitabı yokmuş. Kitaplarının 

kenarlarına, derkenar denilen 

notlar yazmayı adet edinmişti. Edebi 

yöndeki ününe rağmen birçok yazar 

gibi o da güzel ama hep parasız bir 

yaşam sürdürmüştür. 

Maçka’daki apartmanına dostlarını 

davet eder onlarla edebi sohbetler 

yapardı. Kışın Abdullah Efendi Lokantası’nda, 

yaz aylarında da Büyükada 

Anadolu Kulübü bahçesinde 

onlarla buluşurdu. Öldüğü son gece 

on yıldır kapısını açmadığı ölmüş eşinin 

odasında yatmış ve orada yaşama 

veda etmiştir. 

Mezar taşını ise ölmeden çok önce 

yazmıştı: “Yolcu. Burada bir karı koca 

yatıyor. İkisine bir Fatiha yeter.” 

Misak Balamutoğlu tarafından işletilen Zaman Kütüphanesi’ne ait evrak 

Türk hikâyeciliğinde yeni bir çağ 

başlatan Ömer Seyfeddin, Babıâli 

Yokuşu'nda Zaman Kütüphanesi’nin 

sahibi Misak Efendi’ye sıkça uğrar, 

yazdığı hikâyeleri ayrı zarflar içerisi- 

46


İSTANBUL 


DERGİSİ 

ne koyar, üzerlerine isimlerini yazıp 

bırakırmış. Hikâye isteyen gazete ve 

dergi sahipleri Misak Efendi’ye giderek 

zarflardaki hikâyelerden birini 

seçerek yayınlarlarmış. 

Ömer Seyfettin’in dostları ve onlarla 

nerede buluştuğu konusunda 

kaynaklarda yeterli bir bilgiye rastlanmamıştır. 

Yalnız yaşadığı sanılan, 

Süleymaniye Kütüphanesi’nde küçük 

bir görevi olan yazar, ardında dokuz 

cilt hikâye bırakmıştır. Henüz 36 yaşındayken 

hastalanmış ve hastalığına 

teşhis konulamadan ölmüştür. Büyük 

olasılıkla şeker hastalığından mustarip 

olan yazarın son günleri yokluk 

içerisinde geçmiş, yakınları da olmadığından 

cesedi ne yazık ki, kadavra 

yapılmıştır. 

Geçen yüzyılın ünlü yazarlarından 

Mahmut Yesari ile sohbet etmek 

isteyenler, İstanbul Vilayeti’nin yanındaki 

İlhami Safa’nın matbaasına 

giderek kendisiyle orada görüşürlermiş. 

Kırmızı aşı boyalı bu konağın 

üst katında “Nedim” isimli edebi bir 

dergi yayınlanırmış. 

Mahmut Yesari çoğunlukla Raşid 

Rıza’nın Bizim Lokantası’na giderek 

orada Mesut Cemil, Peyami Safa, İbrahim 

Çallı, Nurettin Artam ile sohbet 

edermiş. Bazen de Osmanzade 

Hamdi ile Kılıç Ali de onlara katılırmış. 

Kaynaklardan Yesari’nin dostlarıyla 

Cağaloğlu’ndaki Meserret Kıraathanesi’nde 

tavla oynarken edebi 

sohbetler yaptığı öğrenilmiştir. 

Yakın tarihte ender yetişen bibliyograf 

ve kültür insanlarından birisi 

de İbnü’l Emin Mahmut Kemal İnal 

idi. Beyazıt Bakırcılar’da en nadide 

eski eserlerin olduğu Emin Paşa Konağı’nda 

yaşayan İnal, eski Sahaflar 

Çarşısı’nın belli başlı müdavimlerinden 

birisiymiş. Çarşıya ne zaman 

girse sahafların hepsi yerlerinden 

kalkarak kendisini selamlarmış. O da 

onlardan bazılarına baştan savma bir 

el hareketiyle cevap verir, bazılarına 

da gülümsermiş. İnal’ın gülümsedikleri 

ise bundan büyük onur duyarlarmış. 

Mahmut Yesari 

İbnü’l Emin Mahmut Kemal’in yaşadığı 

konağında ender el yazmalarının 

yer aldığı zengin bir kütüphanesi 

varmış. Konağının duvarları sülüs, 

nesih, talik yazılı levhalarla bezeliymiş. 

Böylesine zengin bir ortamda 

dostlarını kabul eder, ara sıra da olsa 

onlara musiki ziyafetleri sunmaktan 

da geri kalmazmış. Konağına gelenleri 

başında takkesiyle karşılar, onları 

rütbelerine veya unvanlarına göre 

oturacakları yerlere kendisi yerleştirirmiş. 

Ne var ki, onun dostluğunu 

kazanmak da çok kolay değilmiş. 

Şair Halil Nihat Boztepe, Prof. Dr. 

Mükremin Halil, Mithat Cemal belli 

başlı dostları arasındaymış. 

Osmanlı tarihinin ünlü kişilerinin doğum 

ve ölüm yıllarından başlayarak 

kendisine sorulan her soruya doğru 

yanıtlar vermesiyle ünlüymüş. İleri 

düzeyde mizah ve hiciv gücü olduğu 

bilinirmiş. Bir zamanlar huzurunda 

iki büklüm eğilen, daha sonra biraz 

palazlanınca kendisine meydan okuyan 

birine yazdığı taşlaması dilden 

dile dolaşmıştır: 

“Cehl-ü günâhı bi hesap, 

Paspas-ı bâb-ı intisap 

Bed çehresinden ismeti 

Sünger ile silmiş kasap.” 

Abdullah Cevdet, İçtihat Evi’nde 

Peyami Safa 

Abdullah Cevdet’in cenazesi İçtihat Evi’nden çıkarılırken 

47

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Tokatlıyan Oteli, İstiklal Caddesi 

Kendisini her gün ziyaret eden Filorinalı 

Nazım’a da şu kıtayı söylemiştir: 

“Bir takım laf ile teşviş-i huzur 

Etme ey şair-i bi şi’r-i şuur. 

Her dakika bana gelmektense 

Yılda bir kendine gelsen ne olur?” 

Dostluğunu da düşmanlığını da sağlam 

temeller üzerine oturtan ender 

insanlardan birisiymiş. Beğendiği kişilere 

“Bize hürmeti vardır” demesiyle 

de tanınmıştır. Dostluğu çok eskilere 

dayanan Mithat Cemal’e bir iftar 

sofrasında darılınca ardından şunları 

söylemiştir: 

“Yıllarca ırz-u namusuna nigehban 

olduk. Nân-u nimetimizle perverde 

eyledik. Biraderim merhumun mübarek 

elleriyle hazırladığı nar ve turunç 

şerbetlerini içe içe büyüdü. Gözüne 

dizine dursun mel’unun.” 

Alerjisi olduğundan peynir yemez, 

peynire “sütün veled-i zinası” ismini 

yakıştırmıştır. 

Yakın tarihimizin ünlü yazarlarından 

Peyami Safa, Türk edebiyatını çok iyi 

bilenlerin başında gelirdi. O günlerin 

fikir ve sanat adamlarının hemen 

hepsiyle dostluğu varmış. Ahmet Rasim, 

Mahmut Sadık, Yunus Nadi ve 

Şekip Tunç onların başında gelirmiş. 

İçkiye aşırı derecede düşkün olduğundan; 

içtikçe coşar, coşunca da 

dostlarıyla sabahlara kadar sohbet 

edermiş. 

Günümüzde Tokatlıyan lokanta ve 

pastanesinin olduğu yerde bir zamanlar 

Paris Kahvehanesi vardı. 

Lokantanın müdavimlerinden olan 

Ahmet Rasim haftanın birkaç gecesi 

buraya gelir, parası olmadığı zamanlarda 

veresiye içer sonra da borcunu 

ödermiş. Cuma ve Pazar günleri öğleden 

akşama kadar ön pencerelerden 

birinin önündeki masayı kapatır, 

geleni geçeni seyredermiş. Lokantanın 

sahibi bu duruma içerlerse de 

sesini çıkarmazmış. 

Abdülhak Hâmid Brüksel elçiliğinden 

alınarak İstanbul’a döndüğünde 

Süleyman Nazif ve Süleyman Nesip 

ile Tokatlıyan’da bir öğle yemeği düzenlemişler. 

Yakup Kadri başta olmak 

48


İSTANBUL 


DERGİSİ 

betlerini koyulaştırırlarmış. 

Ragıp Sarıca Fransızca gazetelerden 

dünya siyaseti 

ile ilgili yorumları okur ve 

okuduklarını onlara tercüme 

edermiş. Haldun Taner 

Markiz’in yanı sıra Tepebaşı’nda 

bugün yerinde olmayan 

Şehir Tiyatrolarının 

karşısındaki Pelit’e giderek 

Nahit Sırrı Örik, Sadri 

Ertem, Ertuğrul Şevket, 

Avni Dilligil, Sabri Berkel, 

İskender Fikret Akdora, 

Nurullah Berk, Salah Birsel, 

Kenan Yontuç, Salih 

Urallı gibi edebiyatçı ve 

sanatçılarla buluşurmuş. 

Tokatlıyan Oteli 

Çocukluk günlerimden hatırladığım 

kadarıyla İstiklal Caddesi ile Kumbaracı 

Yokuşu’nun birleştiği yerde 

Lebon Pastahanesi, onun karşısında 

da Markiz Pastahanesi vardı. Haldun 

Taner Markiz’e kitap okumak, notlar 

almak için sıkça gidermiş. Orada Abdülhak 

Şinasi ve Prof. Ragıp Sarıca 

ile karşılaşınca edebiyat üzerine sohüzere 

genç edebiyatçıları sohbet etmek 

için oraya çağırmışlar. Yemek 

sonrası karşılıklı konuşmalar, birbirlerine 

atışmalar yapılırken bunların en 

güzelini Hamdullah Suphi Tanrıöver 

söylermiş. Yahya Kemal, Yakup Kadri, 

Sahabettin Süleyman, Halit Fahri de 

zaman zaman buraya gelerek akşam 

yemeklerini birlikte yerlermiş. Fazıl 

Ahmet Aykaç, Celâl Nuri, Abdülhak 

Şinasi Hisar, Refik Halit Karay da restoranın 

müdavimlerindenmiş. Sohbetlerin 

ana noktasını siyasetten çok 

edebiyat ve gazetecilik oluştururmuş. 

Yahya Kemal’in bu sohbetlerde 

her zaman başı çektiği söylenirmiş… 

Bazen de birbirlerine sataşırlarmış. 

Bir gün Fazıl Ahmet yazdığı bir şiirle 

Celâl Nuri’yi yermiştir: 

İngiltere kaybolup dumanda 

Hikmet Saçıyor Celâl Nuri 

Ben esniyorum Tokatlıyan’da 

O günlerde Ahmet Rasim’in en sevdiği 

yerlerden birisi de Tokatlıyan’ın 

küçük bir benzeri olan Central’mış. 

Buranın bir özelliği de garsonların 

müşterilerle hiç konuşmamasıymış. 

Ahmet Rasim buraya her gelişinde 

kendisini dilsizler okulunda buldu- 

ğunu söylermiş. Ahmet Rasim bazen 

de Pappi’de içkisini içermiş. Aslında 

Pappi hem meyhane hem de bir 

bakkal dükkânıymış. Onun yakınında, 

Aznavur Pasajı’nın yakınında yine 

bir bakkal-meyhane olan Due Fratelli 

varmış. Ahmet Rasim, Yakup Kadri, 

Refik Halit ile Tokatlıyan’a gitmedikleri 

günlerde veya paraları az olduğu 

günlerde burada buluşur, sohbet 

ederlermiş. 

Yakın zamanlara kadar bakkal-meyhanelere 

şehirde sıkça rastlanırdı. 

Bakkalın güvendiği kişiler tezgâhın 

arkasında, müşterilerin göremeyeceği 

yerde küçük iskemlelere oturarak 

bakkaldan aldıkları sucuk, pastırma 

ve peynirle çilingir sofrası kurarlardı. 

Bunlardan bazılarına, özellikle Beşiktaş’ta 

olanlardan birine ben de şahit 

olmuştum. 

Yaşadığım Dönemin 

Ünlü Edebiyatçı ve Gazetecileri 

Basına ilk adımımı attığım günlerde 

teknolojinin henüz girmediği gazetelerin 

yazı işleri büroları günümüzdekilerden 

oldukça farklıydı. Onlar 

günün olaylarının tartışıldığı, edebiyat 

ve sanat eleştirilerinin yapıldığı 

mekânlardı. Öğleye kadar geçen 

saatlerde genel yayın yönetmeni ile 

yazı işleri müdürleri gazetenin servis 

şeflerini ve köşe yazarlarını toplayarak 

ertesi gün hangi haberlerin 

yayına verileceğini tartışırlardı. Bunu 

izleyen saatlerde köşe yazarları diğer 

günlük gazeteleri okuduktan sonra 

yazacakları konuları belirlerlerdi. Öğleden 

akşama kadar geçen süre içerisinde; 

yazarlar yazılarını bitirince o 

günün en hareketli ve en zevkli saatleri 

başlardı. Bu arada gazete dışındaki 

49

İSTANBUL 


DERGİSİ 


diğer yazarlar, dostlar, okuyucular gazeteyi ziyaret ederlerdi. 

Siyasi olayların, gündemin yanı sıra edebiyat ve 

kültür ağırlıklı sohbetler edilir, çeşitli fıkralar, anılar anlatılırdı. 

Tercüman, Bizim Anadolu, Hergün, Yeni Tanin, Yeni 

İstanbul, Günaydın ve Cumhuriyet gazetelerinde yazdığım 

günlerde bu toplantılara çoğu kez katılmış ve ustalardan 

epeyce bilgilenmiştim. Cumhuriyet gazetesinde rahmetli 

Elif Naci’nin sohbetlerine doyum olmazdı. Topkapı Sarayı 

Müdür Yardımcılığı, Türk ve İslam Eserleri Müzesi yöneticiliğini 

yapmasının yanı sıra D Resim Grubunu kuran ressamlardan 

Elif Naci’nin sohbetleri gerçekten insanın bilgi 

dağarcığını zenginleştirirdi. Gönülden sanatkâr ve daima 

neşeli olan Elif Naci, Çallı İbrahim’in öğrencilerindendi. 

Dönemin ünlü yazarlarından Celal Esat Arseven, İsmail 

Hakkı Baltacıoğlu, İ. Galip Arcan, Çetin Altan, Melih Cevdet 

Anday, Cevat Fehmi Başkut, Nurullah Berk, Recep Bilginer, 

Sedat Çetintaş, Atilla Dorsay, Muhsin Ertuğrul, Bedri 

Rahmi Eyüboğlu, Burhan Felek onun yakın dostlarından 

yalnızca birkaç örnektir. Bunların çoğunu yakından tanıma 

olanağını bulduğum için her zaman kendimi mutlu saymışımdır. 

Elif Naci çoğu kez bizlere anılarını anlatırdı. Vaktiyle Sultan 

Abdülhamid devrinde bir çeşmenin açılış merasiminde 

padişah Vilayetin Alaybeyi’nin (jandarma kumandanı) bir 

şeyler söylemesini istemiş... Kumandanın okuması yazması 

olmadığından eline tutuşturulan kâğıtta yazanlar kendisine 

ezberletilmiş. Gelgelelim halk huzurunda, Saye-i Şahanede 

nutuk vermek kolay değil. Adam kürsüye çıkmış 

bir temenna etmiş ve başlamış konuşmaya: 

“Şevketlû, kudretlû, mehabetlû, padişahımız essultan ibni 

sultan essultan El-gazi Abdülhamid han hazretleri…” 

Nutkun alt tarafını unutmuş. Bakmış ki olacak gibi değil 

bir kere daha aynı sözleri söylemiş gene arkası gelmemiş. 

Üçüncü defasında nutkun alt tarafını getiremeyince “Çeşmeyi 

yaptıran iyi adamdır vesselam” deyip kürsüden inmiş. 

Elif Naci’nin anlattıkları unutulur cinsten değildir. Vahdet 

Gültekin’in deyişiyle ölçülü, dengeli, bilgili ve görgülüdür. 

Hesaplı kitaplıdır; hazır cevaptır. 

-Nasılsınız Naci Bey 

-E, valla iyiyim… İyiyim ya, demin suratımda bir şey pır pır 

ediyordu, sizi gördüm geçti. 

-Bana güvenciniz, üfürüğe inancınız varsa, okuyayım mı; 

üfleyeyim isterseniz. 

-Beyefendi benim okunacak yerim kaldı mı ki. Ezelden 

çarkıma okunmuş benim. 

Yazarların Buluştukları Kitapçılar 

Edebiyatçıların, yazarların, gazetecilerin ve okumaya meraklı 

kişilerin çoğunlukla buluştukları yerlerin başında 

şehrin belli başlı yerlerindeki kitapçı dükkânları gelirdi. 

Beyazıt yapı topluluğunun arkasındaki tarihi Sahaflar Çarşısı 

eski ve yeni kitapların alınıp satıldığı, yazarların, okuyucuların 

kaynaştıkları şehrin en önemli kültür mekânlarından 

birisiydi. 

Beyazıt Camisi’nin solundaki taşlıktan Kapalıçarşı’nın Sedefçiler 

Kapısı’na açılan yerde bulunan Sahaflar Çarşısı 

1460 ve 1894 yıllarındaki İstanbul depremlerine kadar 

ayakta kalmıştır. Depremden sonra Sahaflar Çarşısı o zamanki 

ismiyle Hakkaklar Çarşısı denilen bugünkü yerine 

taşınmıştır. 

Evliya Çelebi’den öğrenildiğine göre; eski yazmaların alınıp 

satıldığı çarşıda Sahhaflar loncasına bağlı elli kitapçı 

dükkânı bulunuyormuş. Osmanlı döneminde tereke kitapları, 

ailelerden arta kalan kütüphaneler ve yazmalar 

buraya getirilir ve müzayede yoluyla satılırmış. Ne acıdır 

ki; bir insanın yaşamı boyunca topladığı, üzerine titrediği 

kitaplar ölünce mirasçıları tarafından yok pahasına elden 

çıkarılmaktadır. Çarşının kendine özgü tellalları, bohçalar 

içerisinde meraklılarına nadir yazmaları götüren bohçacıları 

varmış. Yazarların, kitap meraklılarının, ilim sahibi insanların 

sıkça uğradıkları yerlerin başında gelen çarşıdan 

medrese öğrencileri de çeşitli ihtiyaçlarını karşılarlarmış. 

Kitapları alıp satan sahaflar çıraklık ve kalfalık dönemlerini 

geçirmeden ustalığa yükselemezlermiş. Dükkânlar dua ile 

açılır ve kapatılırmış. Sahaflar Loncası’nın piri çarşının ilk 

kitapçılarından olduğu söylenen Basralı Abdullah Yetimi 

Efendi’ymiş. 

Ne yazık ki, tarihi Sahaflar Çarşısı 1950 yılında yanmış, 

içerisindeki binlerce yazma ve basılı eser kül olmuştur. 

İstanbul Belediyesi yanmayan yerleri kamulaştırıp, ahşap 

dükkânları da betonarmeye çevirerek, çarşıyı bugünkü 

durumuna getirmiştir. Ayrıca çarşının ortasına da ilk Türk 

matbaacısı İbrahim Müteferrika’nın büstünü yerleştirmiştir. 

Bugün çarşıda 17’si çift katlı, 23 dükkân bulunmaktadır. 

Ne var ki günümüzde Sahhaflar Çarşısı eski canlı görünümünden 

uzaklaşmış eski yazmaları satan bir-iki kitapçı 

dışında adeta kırtasiye dükkânlarına dönüşmüştür. 

Sahhaflar Çarşısı’ndaki dükkânlarda, benim de tanık olduğum 

gibi birçok edebiyatçı, bilimsel kişiler bir araya gelerek 

sohbet eder, birbirleriyle bilgi alışverişinde bulunurlardı. 

Bunların başında da rahmetli Hacı Muzaffer’in, Aslan 

Kaynardağ’ın ve İbrahim Manav’ın dükkânları gelirdi. 

Günün hemen her saatinde o dükkânlarda sohbet eden, 

tartışan yazarları, ilim adamlarını görebilmek mümkündü. 

50


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Bugün onlardan geriye kalan, çarşının en eski sahaflarından 

ve sahaflık geleneğini sürdüren İbrahim Manav’dan 

öğrendiğimize göre, Sahaflar Çarşısı’na sıkça gelen edebiyatçılar 

arasında Neyzen Tevfik, Halide Edib Adıvar, Ahmet 

Hamdi Tanpınar, Orhan Kemal ve Hasan Ali Yücel, 

Elif Naci, Özdemir Asaf, Hamdi Varoğlu, Nâzım Hikmet’in 

yakın arkadaşı Müzehher Va-nü, Asaf Halet Çelebi, Ümit 

Yaşar Oğuzcan, Salah Birsel, Mehmed Şevket Eygi, Turan 

Oflazoğlu, Halil İnalcık, İlber Ortaylı, Murat Bardakçı başta 

olmak üzere Sevgi Gönül ile Ömer Koç gibi ekonomi dünyasından 

meraklıları da vardı. 

Çocukluk yıllarımdan bu yana kitaba meraklı olduğumdan 

hemen her ay harçlığımı aldıktan sonra büyüklerimden 

biriyle o zamanlar ahşap olan çarşıya gelerek eski dergileri 

aldığımı anımsıyorum. Şimdilerde ise fırsat buldukça eski 

dostlarımdan İbrahim Manav’ın dükkânına gider, bir yandan 

onun çayını yudumlarken dükkânına gelen tanıdık 

veya orada tanıştığım kişilerle sohbet etmekten hoşlanır, 

bazı konularda da bilgilenirim. 

Günümüzde Sahaflar Çarşısı’nın benzerleri Beyoğlu’nda 

ve Kadıköy’de açılmış olmasına rağmen yine de Beyazıt’taki 

Sahaflar Çarşısı’nda birkaç dükkân eski günleri 

yaşatmaya çalışmaktadır. 

Sahaflar Çarşısı’nın yakınında, bugün yıkılmış olan bir de 

Kitapçı Nişanyan’ın dükkânı vardı. Nişanyan’ın dükkânının 

ortasındaki masaya son çıkan dergiler ve kitaplar gelişi 

güzel sıralanırdı. Müdavimleri sürekli olarak oraya gelir ve 

son çıkan eserler hakkında bilgilenirlerdi. Üniversite hocaları 

ve yazarlar orada ayaküstü sohbet eder, bazıları da 

birbirleriyle tanışmış olurlardı. 

Bedros Nişanyan, Osmanlı Tarihi ve Türkiye hakkındaki 

Avrupa baskısı eski kitaplar ve o yıllarda Halkevleri tarafından 

yayınlanan yerel monografilerin çoğunu getirten 

ve meraklılarına sağlayan bir kitapçıydı. 

Küllük Kahvesi 

Beyazıt Camisi’nin dış avlusunda ve Sahaflar Çarşısı’nın 

yanı başındaki Küllük Kahvehanesi’nde bir dönemin ünlü 

edebiyatçıları, yazarları ve kitap dostları buluşurlardı. İstanbul 

Üniversitesi’nin Beyazıt Medresesi’nin ve Sahaflara 

yakınlığından bilimsel kişilerin uğrak yeri olması kadar kitap 

meraklılarının da buluştuğu bir yerdi. 

Osmanlı’ya ilk kahve XVI. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman 

zamanında gelmiş ve ilk kahvehane Tahtakale’de 

açılmıştır. Bunun ardından büyük camilerin çevrelerinde 

51

İSTANBUL 


DERGİSİ 


namaz vakitlerini bekleyenler için 

kahvehaneler kurulmaya başlamıştır. 

Küllük de Beyazıt Camisi’nin yanında 

kurulan ilk kahvehanelerden birisidir. 

Buraya Küllük denilmesinin nedeni 

tam olarak bilinmiyorsa da bazılarına 

göre Beyazıt Camisi’nin çevresi gül 

bahçesi olduğundan bu isimle anıldığı, 

Güllük’ün zamanla küllüğe dönüştüğü 

ileri sürülmüştür. 

Sahaflar Çarşısı’ndan veya üniversiteden 

çıkanların burada çay veya kahve 

içmeleri gelenekselleşmiş gibiydi. 

Bazılarına göre yazarların birbirlerini 

çekiştirdikleri dedikodusu bol olan 

bir mekândı. Küllük’ün yerinde bugün 

yeller esiyor. Buraya gelenler arasında 

Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpınar, 

Peyami Safa, Nurullah Ataç, Vala Nurettin, 

Abidin Dino, Rıfat Ilgaz, Sait 

Faik, Celal Sılay, Neyzen Tevfik, Nuri 

İyem, Abidin Nesimi, Suat Derviş, Orhan 

Veli, Cahit Sıtkı Tarancı, Abdülbaki 

Gölpınarlı, Ömer Lütfü Barkan, İ. 

Hakkı Uzunçarşılı, Şemseddin Günaltay, 

Necip Fazıl, Ahmet Muhip Dranas 

başta olmak üzere o yılların pek çok 

yazarı ile bilimsel kişisini görebilmek 

mümkündü. Küllük’e gelen yazarlar, 

edebiyatçılar bir ara “Küllük” isimli 

bir edebi dergi bile çıkarmışlardır. 

Küllük Kahvehanesi 1940’lı yıllarda 

solcuların uğrak yerlerinden biri olmuştu. 

Bunun üzerine milliyetçi ve 

dini görüşleri ağırlıklı olanlar Küllük’ü 

terk ederek Beyazıt Camisi’nin 

kuzeyindeki Çınaraltı Kahvesi’ne 

yönelmişlerdir. Bu kahveye Çınaraltı 

denilmesine rağmen aslında oradaki 

ağaç çınar değil atkestanesiydi. Bu 

arada milliyetçi veya Türkçü olarak 

isimleri çıkan Orhan Seyfi Orhon’la 

Yusuf Ziya Ortaç’ın çıkardıkları meşhur 

Çınaraltı Mecmuası da ismini bu 

kahveden almıştır. Yusuf Ziya Ortaç 

bir yazısında Küllük’ten “Fesat ocağı” 

olarak söz etmiş. Buna karşılık Abidin 

Dino’nun kardeşi Arif Dino da “Akbaba 

Çınaraltında leş yesin” diye bir şiir 

yazmıştır. 

Küllük Kahvehanesi romanlara da 

konu olmuştur. Sabahattin Ali İçimizdeki 

Şeytan isimli romanında Küllük’ten 

uzun uzun söz etmiştir. Ayrıca 

Kemal Tahir’in Yol Ayrımı, Peyami Sefa’nın 

Fatih-Harbiye isimli romanlarında 

da buraya değinilmiştir. 

Beyazıt Meydanı 

52


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Ünlü yazarlardan Tarık Buğra da bazı 

üniversitelere devam etmiş ancak 

hiç birisinden mezun olamamıştır. 

Bu yüzden de “Ben Küllük’ten mezunum” 

demesiyle de tanınmıştır. 

Onun bu sözleri Küllük’ün bir bakıma 

üniversite niteliğinde olduğunu göstermektedir. 

Üstad Dönemeç isimli 

eserinde de buradan söz etmiştir. 

Beyazıt Meydanı’nın özelliklerini hiçe 

sayan çevre düzenlemesinin yapıldığı 

1980’li yıllarda Küllük Kahvesi yıkılmıştır. 

Buranın müdavimleri ise bir 

süre Marmara Kahvesine gitmişlerdir. 

Ancak Marmara Sineması ile kahvenin 

de yıkılmasıyla edebiyatçıların, 

bilimsel kişilerin bir arada olabilme 

imkanları da ortadan kalkmıştır. 

Marmara Kıraathanesi 

Marmara Kıraathanesi Beyazıt’ta 

edebiyatçıların bir araya geldiği 

mekânlardan birisiydi. Bu kıraathanenin 

ne zaman yapıldığı tam olarak 

bilinmemekle beraber, Osmanlının 

sonlarıyla Cumhuriyetin ilk yarısında 

edebiyatçıların, akademisyenlerin 

buluşup sohbet ettikleri yer olarak 

ünlenmiştir. Kıraathane 1958 yılında 

yeniden açılmış, Küllük’ün kapanmasından 

sonra oranın müdavimlerinin 

toplandıkları yer olmuştur. 

Necip Fazıl Emin Efendi Lokantası 

Beyazıt Camisi’nin yanı başında, Küllük 

ile Çınaraltı’nın yakınında iki katlı 

ahşap bir yapı olan lokanta birçok 

ünlünün buluştuğu yerlerden birisiydi. 

İstanbul’un ünlü lokantalarının 

başında isminden söz ettirmiş, yemeklerinin 

nefaseti ile tanınmıştır. 

Ahmet Haşim bir gün “Bu Emin Efendi 

nasıl bir adam ki her gün bütün İstanbul’u 

dört başı mamur lezzetlerle 

doyuruyor” demiştir. 

Ahmet Haşım’i dostları bir gün eve 

yemeğe davet etmiş, tıka basa yedikten 

sonra “Şimdi Emin Efendi’de olsak 

da ağız tadıyla bir yemek yesek” 

demiştir. 

Kıraathane, lokanta ve 

pastanelerde oluşan 

edebiyat mahfilleri, 

çoğu yazar ve şairlerin 

eserlerine konu 

olmuştur. 

1940’lı yıllarda üniversite hocalarının 

yanı sıra Nazi Almanya’sından kaçan 

Yahudi Alman öğretim üyeleri de yemeklerini 

burada yerlermiş. 

Degustasyon 

Beyoğlu’nda Çiçek Pasajı’nın yanındaki 

Degustasyon’un geçmişi oldukça 

eski yıllara inmektedir. İlk defa 

İtalyan subaylarından Maurandi tarafından 

1920 yılında açılmış, üç yıl 

sonra da Edmondo Morrigi’ye devredilmiştir. 

Degustasyon 1930-1960 yıllarında 

en parlak dönemini yaşamış, Orhan 

Veli’ye 

Canan ki Degustasyon’a gelmez 

Balıkpazarı’na hiç gelmez 

dizelerini yazdırmıştır. Bazılarına 

göre müdavimlerinden Ahmet Haşim’in 

özel bir iskemlesi bile burada 

bulunurmuş. 

Yahya Kemal, Ercüment Ekrem Talu, 

Faruk Nafiz Çamlıbel, Tarık Buğra, 

Eşref Şefik ve Sait Faik’in sık sık uğradığı 

Degustasyon zamanla eski 

havasından uzaklaşmış, 10 Mayıs 

1970’te Çiçek Pasajı çökünce diğer 

meyhanelerle birlikte kapanmıştır. 

Bu isim bir süre Balıkpazarı’ndaki bir 

meyhanede kullanılmış ise de eskisiyle 

hiçbir alakası bulunmamaktadır. 

Meserret Pastahanesi 

Sirkeci’de Ankara ile Ebussuut caddelerinin 

birleştiği köşede bulunan 

Meserret Pastahanesi dönemin ünlü 

yazarlarıyla gazetecilerinin sıkça uğradıkları 

yerlerden birisiydi. Salah 

Birsel Kahveler isimli kitabında Meserret’den 

“Meserret Kahvesi tüm 

İstanbul’un kahvesidir. Orada hiç değilse 

bir kez oturmamış edebiyatçı 

da gösterilemez” diye söz etmiştir. 

Meserret Pastahanesi 1900’lü yılların 

başında açılmış dönemin ünlü yazarlarının 

uğradığı yerlerden biri olmuştur. 

Yaşar Kemal, Orhan Kemal, Sait 

Faik, Edip Cansever, Melih Cevdet 

Anday, Muzaffer Buyrukçu, Mehmet 

Rauf, Halit Ziya Uşaklıgil, Necip Fazıl 

gibi edebiyatçılar sık sık burada sohbet 

etmişler, yazılarını birbirleriyle 

paylaşmışlardır. Orhan Kemal’in bazı 

eserlerini burada yazmaya başladığı 

söylenmiştir. 

İkbal Kahvesi 

Cağaloğlu’nda Nuruosmaniye Camisi 

ile Kapalıçarşı arasındaki İkbal 

Kahvesi 1960’lı yılların sonuna kadar 

edebiyatçıların buluşarak sohbet 

ettikleri bir yer olma özelliğini 

korumuştur. Orhan Kemal ve oranın 

müdavimleri olan Yahya Kemal, 

Ahmet Hamdi Tanpınar ve Ahmet 

Haşim’in değişiyle “Kahvetül-ikbal” 

olarak tanınmıştır. Burada buluşan 

edebiyatçılardan Muzaffer Buyrukçu, 

Nurer Uğurlu ve Orhan Kemal, Edip 

Cansever, Musa Anter, Yaşar Kemal, 

Ece Ayhan, Rıfat Ilgaz, Oktay Akbal, 

Behçet Necatigil ve Sennur Sezer’in 

isimlerini biliyoruz. 

Papirus 

Beyoğlu sinemalarından Ses’in üzerinde 

Kulis Bar’ın garsonlarından Ertuğrul 

Bora tarafından 1972 yılında 

açılan Papirus 1977 yılında yanıncaya 

kadar Yaşar Kemal, Selim İleri, Cemal 

Süreyya gibi edebiyatçılara, sanatçılara 

hizmet vermiş, bir yönden onları 

orada bir araya getirmiştir. Yandıktan 

sonra da yakınındaki Ayhan Işık Sokak’ta 

Erman Han’da hizmet vermeye 

devam etmiştir. 

Papirus’un özelliklerinin başında, 

müdavimlerinin getirdikleri sinema 

ve tiyatro ilanlarıyla duvarlarının bezenmiş 

olması gelirdi. 

53

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Nisuaz Pastahanesi 

Nisuaz Pastahanesi 

Bugün Beyoğlu’nda Ayhan Işık Sokağı’nın 

girişinde bulunan Nisuaz 

Pastahanesi, 1930-1950 arasında 

edebiyatçıların uğrak yeriydi. Sait 

Faik 14 Mart 1941’de Orhan Veli’ye 

yazdığı mektubunda Nisuaz’dan 

“Burada eski tas eski hamam. Cumartesi 

günleri Nisuaz’da üdeba 

toplanır. Kararlar verilir” diye söz 

etmişti. 

Oldukça geniş ve yüksek vitrinleriyle 

adeta İstiklal Caddesiyle iç içe 

bir konumda olan pastanede dönemin 

pek çok ünlü yazarını görmek 

mümkündü. Bir yandan çaylarını 

içen edebiyatçılar henüz yayına 

vermedikleri yazılarını birbirlerine 

okuyarak onların fikirlerini alırlardı. 

Bazı dergilerin yayına girmelerinin 

temelleri bile burada atılmıştı. Örneğin 

Hilmi Ziya’nın “İnsan” ve Burhan 

Arpad’ın “İnanç” dergilerinin 

hazırlık aşamaları burada yapılmıştı. 

Beyoğlu’nda 1967 yangınında harap 

olan, ardından yıkılan pastaneye 

gelen ünlü yazarlar arasında Ahmet 

Hamdi Tanpınar, Edip Ayel, Cavit Yamaç, 

Sabahattin Kudret Aksal, Asaf 

Hâlet Çelebi, Abidin Dino, Arif Dino, 

Orhon Murat Arıburnu, Hilmi Ziya, 

Orhan Veli, Burhan Arpat, Cemal 

Süreyya, Sait Faik ve Sabahattin Ali 

bulunuyordu. 

Hatay Restoran 

İstanbul’un Kadıköy semtinde edebiyatçıların 

buluştukları ilk yerlerden 

birisi olan Hatay Restoran 1967 

yılında Ali Demir tarafından açılmıştır. 

Cemal Süreyya, Fazıl Hüsnü Dağlarca, 

Ece Ayhan, Salah Birsel, Arif 

Damar, Fethi Naci, Tomris Uyar, Adnan 

Özyalçıner, Sennur Sezer, Can 

Yücel ve Behzat Ay gibi isimler buraya 

sıkça gelenler arasındaydı. Bazı 

kaynaklardan öğrenildiğine göre, 

Cemal Süreyya bu restoran ile ilgili 

bir anı defteri tutmaya başlamış, 

1983 yılında bu anılar on bir cilde 

ulaşmış ve şairin ölümünden sonra 

Hatay Meyhanesi Defterleri ismiyle 

yayınlanmıştır. 

Ayasofya Müzesi Müdürlüğü yaptığım 

yıllarda bazı akşamlar bilimsel 

kişi, yazar ve sanatçıları müze 

bahçesindeki kafeteryada bir araya 

getirir, onlarla edebi ve kültürel konuları 

tartışırdık. Bunların başında 

da Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, 

Cemal Kutay, Çelik Gülersoy, Edip 

Cansever, Necati Cumalı, Tacettin 

Diker, Orhan Kurt, Doğan Katırcıoğlu 

gelmektedir. 

Kaynakça 

Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra 

Hikâye ve Roman Antolojisi, C.1-3, 


Yusuf Ziya Ortaç, Bir Varmış Bir 

Yokmuş Portreler, Akbaba Yayınevi,1963. 

Anonim, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 

Dergâh Yayınları, C.1-8, 

İstanbul 1977-1998. 

Anonim, Elif, 60 Yılı, İstanbul 1976. 

54

www.mehmetefendi.com 

İhap Hulusi’den bugüne… 

Her zaman sanatın destekçisi olmaktan gurur duyuyoruz.

DOĞAN HIZLAN İLE 

İSTANBUL'UN 

ESKİ MEKÂNLARI 

Söyleşen: 

Betül EREN 

“ 

Pastane kültürü başka bir kültürdür. 

Her pastanenin güzel yapılan bir şeyi 

vardı. Hangi pastane hangi pastayı 

iyi yapar çok ilgilendiğim bir şeydir. 

Kurabiyeleri nasıldır, kukileri nasıldır, 

pötifurları nasıldır… 

Şimdi pek çok kimse bununla 

ilgilenmiyor, böyle bir meseleleri yok. 

Pastanın da bir kültürü vardır. Bazen 

rastlıyorum, öylesine soruyorlar bu 

neyli, o neyli diye. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

DOĞAN HIZLAN İLE İSTANBUL'UN ESKİ MEKÂNLARI / Betül EREN 

Yakın tarihimizde kültür sanat sohbetlerine ev sahipliği 

yapmış, döneminin entelektüellerinin mesken tutuğu İstanbul 

mekânları üzerine Doğan Hızlan ile söyleştik. Beyazıt 

Devlet Kütüphanesi’yle başlayan sohbetimiz İstanbul’un 

farklı semtlerinde pek çok durağa uğrayarak şehrin 

kült pastaneleri ve pastane kültürü bahsiyle nihayetlendi. 

Bir İstanbul beyefendisinin şahitlik ettiği İstanbul'u, onun 

yaşantısı ve seçkin zevkleri üzerinden dinlemek kentle ilişkimize 

yeni bir bakış kazandırdı. Okurken sizin de keyif 

alacağınızı umuyoruz. 

Doğan Bey, öğrencilik yıllarınızda Çınaraltı’nın 

arkadaşlarınızla buluştuğunuz mekânlar arasında 

olduğunu rahmetli Sennur Sezer’den dinlemiştim. 

50’li yıllarda Çınaraltı nasıl bir yerdi, anlatabilir 

misiniz? 

Beyazıt’ta üniversiteden çıkan herkes Çınaraltı’nda otururdu. 

Çınaraltı’nda oturmamızın bir nedeni Sahaflar Çarşısı’na 

yakın olmasıydı. İkincisi; aklımıza takılan bir şey olduğunda 

Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne gitmemizdi. Beyazıt 

Devlet Kütüphanesi’nin benim hayatımda önemli bir yeri 

vardır. Oranın müdürü rahmetli Muzaffer Gökman, aile 

dostumuzdu. Ben sabahleyin bir görev gibi Beyazıt Devlet 

Kütüphanesi’ne giderdim. Yukarıda büyük, oda gibi 

bir yer vardı. Orada çalışırdım. Muzaffer Gökman, devlete 

müthiş bağlı biriydi. Odanın yüksek tavanında zayıf bir ışık 

vardı, hiçbir şey göremiyordum. Bir gün, “Efendim hiçbir 

Şimdi, Markiz yapıldığı zaman 

Markiz’e gelen kimse yok. Onun için 

de eski Markiz yok. Mekânları yeniden 

kurmanın faydası yok, o mekânları 

yaşatan kimseler, o mekânları 

yaşatacak insanlar olmadıktan sonra… 

şey göremiyorum” dedim. “Devlet bu kadar veriyor, sen 

git paranla al” dedi. Ben de gittim oraya paramla masa 

lambası aldım. 

Aşağıda tuhaf bir şekilde çay filan veriliyordu kütüphanede. 

“Çaylar içiliyor, akşam giderken parası veriliyor” dedi. 

“Aa, öyle mi, paralı mı? Ben ikram zannettim” dedim. “Evladım 

devlet sana mı bakacak zannediyorsun?” dedi. Böyle 

bir hatıram var orada. 

O kütüphanede çok çalıştım. Oradaki kütüphanecilerin 

birçoğunun bende büyük emeği vardır. Beyazıt Devlet Kütüphanesi 

daha sonraları bir ödül vermeye başladı ve ilk 

ödülü ben aldım yıllar önce. Muzaffer Gökman’ın kütüphanecilikte 

enteresan bir yönü vardı. O zamanlar küçük 

bir yerdeydi kütüphane. Yanda bir bina vardı, o binaya 

herkes talipmiş. Muzaffer Gökman da Ankara’ya gitmek 

için kendi cebinden bir otobüs bileti almış. Başbakanlığın 

kapısına gidip Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin müdürü 

Beyazıt Devlet Kütüphanesi 

58


İSTANBUL 


DERGİSİ 

olduğunu ve Başbakan’la görüşmek istediğini söylemiş. 

Adnan Menderes de kendisini kabul etmiş. Muzaffer Bey 

makama çıkıp meseleyi anlatmış. Menderes, yanlış hatırlamıyorsam 

Emin Kalafat’ı çağırmış ve “Müdüre verin o binayı” 

demiş. Kütüphane ondan sonra gelişmeye başlamış. 

Bu sebeplerle Çınaraltı’nın bizde ayrı önemi vardır. Üniversiteden, 

kütüphaneden çıkınca orada toplanır, birbirimizle 

konuşurduk. Akşit Göktürk, Turan Oflazoğlu, Onat 

Kutlar, Ergin Ertem, Demir Özlü, Sina Akşin, Önay Sözer, 

Kemal Özer... Hepsi Çınaraltı’nda toplanırdı. Sahaflar Çarşısı’ndan 

da Babıali’ye giderdik. 

Hem arkadaşlarınızla hem de dönemin 

entelektüelleriyle buluşup sohbet ettiğiniz başka 

mekânlar var mıydı? 

Çınaraltı’ndan başka yerler de vardı tabii ama bizim kuşak 

oraya giderdi. Belki başkaları da gelirdi oraya ama biz 

en çok kendimizle meşgul olurduk. Sahaflar Çarşısı’nda 

Arslan Kaynardağ’ın felsefeci dükkânı vardı, oraya uğrardık. 

Ali Ertan vardı, Yeşil Hoca vardı. Oradan Kapalıçarşı’ya, 

Kapalıçarşı’dan Nuruosmaniye’ye çıkardık. Nuruosmaniye’den 

kitapçılara, dağıtımcılara ve dergilere giderdik. 

Bunun dışında arkadaşlarımızla toplandığımız, a dergisi 

üzerine konuştuğumuz Yenikapı’da Kemal Bey’in kahvesi 

vardı. 

a dergisi orada mı kuruldu? 

Evet, Kemal (Özer) Bey’in kahvesinde kuruldu. Tabii bütün 

gençliğimde sadece oralarda oturmadık. Diğer bir ekip de 

Baylan’da otururdu, ben Baylan’a da giderdim. Bir sevdiğim 

yer de Park Otel’in balkonuydu. Çok güzel bir yerdi. 

Park Otel’in balkonunda oturur, akşamleyin belli saatte 

evimize giderdik. Sonrasında evime gider, kitap okur, müzik 

dinlerdim. Bizim a kuşağı hep böyle, elli kuşağı daha 

doğrusu. 

Elli kuşağı birbirini tutan, birbirini seven, birbirini destekleyen 

bir kuşaktır. Çoğu, kitaplarını 1959’da çıkardı. Rahmetli 

Onat Kutlar, İshak kitabıyla ödül almıştı. Elli sene 

sonra, Ferit Edgü “Hepimiz ilk kitabımızın ellinci yılını çıkaralım 

ve başına da Doğan bir önsöz yazsın” dedi. Bütün 

kitaplar benim önsözümle çıktı. Sebahattin Karakurt da 

bizim antika bir otomobilde fotoğrafımızı çekti. 

Benim çok hoşuma gitti. Bir yazı yazdım, bütün kitapların 

başında o geldi. İlk defa yapılan bir şey oldu. Ondan sonra 

hepimiz ayrı ayrı yerlerde de bulunduk ama a birleşikliğimizi 

devam ettirdik. a kuşağının tek eleştirmeni ben olduğum 

için, eleştirmen olarak beni önemsiyorlardı, beni öne 

çıkarttılar. 50 kuşağının hikâyecisi var, romancısı var, şairi 

var ama tek eleştirmeni benim. 

Kendi kuşağınızın dışında da pek çok kıymetli yazar 

ve şairle de vakit geçirmişsiniz. Kemal Tahir’in 

evine gidip gelecek samimiyetiniz varmış. Nasıl 

tanışmıştınız? 

Evet, çok sık gider gelirdim. Kemal Tahir ile ben, bir yazıdan 

sonra ahbap olduk. Yorgun Savaşçı için bir yazı yazmıştım, 

onun üzerine beni aradı. Ölünceye kadar da büyük 

dostluğumuz devam etti. Dergide yazmazken benim 

yönettiğim Yeni Edebiyat’ta yazı yazdı. Belli adamlar vardı 

hayatında, Kemal Tahir onlarla idare ederdi. Benim de evine 

gittiğim insanlar, Kemal Tahir ve Behçet Necatigil’dir. 

Bir de rahmetli Mehmet Seyda’ya giderdim. Ben ev ziyaretlerinden 

hoşlanmam. Bana ev ziyareti yapılmasından 

da hoşlanmam. 

İstanbul'da doğmuş ve bilfiil burada yaşayan biri 

olarak şehirdeki buluşma mekânlarının uğradığı 

değişimi, belki teknolojinin de etkisiyle, nasıl 

görüyorsunuz? 

Benim bütün ailem, baba tarafım, İstanbullu. Onun için 

de İstanbul’u çok severim ve İstanbul’un her yerini bilirim. 

Ada’sından Balat’a Fener’e kadar, Samatya’ya kadar… 

Nereye gitsem İstanbul’u arıyorum. Buradayken kızıyorum, 

yahu bu kalabalık ne olacak, bu trafik ne olacak, diye ama 

gittiğimde de iki gün üç gece kalınca İstanbul’a dönmeyi 

istiyorum. 

59

İSTANBUL 


DERGİSİ 


İstanbul’un eski hayatlarıyla 

bugünkü hayatları farklı 

ama hep şunu söylüyorum; 

her şey değişiyor dünyada, 

değişmeyen bir şey yok. Bu, 

teknolojinin değişimi. Şimdi, 

toplanılmıyor konuşulmuyor, 

deniliyor. E bu kadar ağır 

trafikte toplanmak çok güç. 

Karşıda oturan birisi buraya 

iki saatte geliyor ancak. İnternet, bilgisayar, buluşmaları 

dijitale, sanala dönüştürdü, çoğunlukla onlar aracılığıyla 

görüşülüyor. Ama gene de, buluşuluyor, konuşuluyor. 

Bir yandan da mesela, Beyoğlu çöküyor, Beyoğlu bitiyor, 

deniyor. Çocukluğumuzda her şey Beyoğlu’ndaydı. Sinemaya 

gitmek isterseniz, iyi sinema Beyoğlu’ndaydı. Şehir 

tiyatroları Beyoğlu’ndaydı. Alışveriş merkezi, giyim, restoran, 

evin mefruşatının bile iyisi Beyoğlu’ndaydı. Şimdi 

Beyoğlu’na yok diyorlar. Fiyatlar o kadar arttı ki, kitapçılar 

ve plakçılar kiralarını ödeyemiyorlar. Çok pahalı oldu. Bir 

yandan AVM’lere kızıyoruz ama insanlar da AVM’leri tercih 

ediyorlar. Hayatın bütün işlerini orada yaptıkları için 

çok rahat. Alışverişe gidiyorsunuz, sinemaya gidiyorsunuz, 

yemeğinizi yiyorsunuz, kitabınızı alıyorsunuz, evinize 

gidiyorsunuz. Bir de hep böyle havalar güzel olacak diye 

düşünmeyin; yağmur var, kar var… 

Sinemaya gitmek isterseniz, iyi sinema 

Beyoğlu’ndaydı. Şehir tiyatroları 

Beyoğlu’ndaydı. Alışveriş merkezi, 

giyim, restoran, evin mefruşatının bile 

iyisi Beyoğlu’ndaydı. 

Kadıköy’de, Karaköy’de Baylan 

vardı. Bunun dışında Divan, 

Nisuaz, Markiz, Lebon, 

Pelit vardı. Onların hepsine 

giderdim. Pastane kültürü 

başka bir kültürdür. Bugün 

o kadar pastane kültürü olduğunu 

söyleyemem. Çünkü 

insanlar, belki de hayat artık 

çok hızlı, çok yüksek tempolu 

olduğu için böyle yerlere gitmeye vakit ayıramıyorlar. 

Yahut tadın değişimi var. Dürümler, sandviçler görüyorum 

bugün. Oysa her pastanenin güzel yapılan bir şeyi vardı. 

Hangi pastane hangi pastayı iyi yapar çok ilgilendiğim bir 

şeydir. Kurabiyeleri nasıldır, kukileri nasıldır, pötifurları nasıldır… 

Şimdi pek çok kimse bununla ilgilenmiyor, böyle 

bir meseleleri yok. Pastanın da bir kültürü vardır. Bazen 

rastlıyorum, öylesine soruyorlar bu neyli, o neyli diye. 

Pastaneler sonradan canlandırılmaya çalışıldı, Markiz gibi, 

ama olmadı. Ben Markiz’e hukukçu hocalarım Necip Kocayusufpaşaoğlu 

ve Ragıp Sarıca ile giderdim. Bir de Haldun 

Taner ile orada buluşurduk. Şimdi, Markiz yapıldığı 

zaman Markiz’e gelen kimse yok. Onun için de eski Markiz 

yok. Mekânları yeniden kurmanın faydası yok, o mekânları 

yaşatan kimseler, o mekânları yaşatacak insanlar olmadıktan 

sonra… 

Pek çok farklı mekândan bahsettik, bu 

mekânların ortak bir hüviyeti olduğunu 

söyleyebilir miyiz? 

Ortak bir hüviyet demeyelim, çok farklılar. 

Pastaneler ayrı mekânlar; Beyoğlu’nda, 

Bu mekânların dönemin İstanbul’unun, belki 

Türkiye’nin, kültür sanat gündemini belirlediğini 

iddia etmek doğru olur mu? 

Tabii ki, zaten Türkiye İstanbul demekti. Edebiyatçılar 

ressamlarla müzisyenlerle filan da buluşurdu. Yeni türler, 

60


İSTANBUL 


DERGİSİ 

değişik türler arasında bir buluşma vardı. O zaman şimdiki 

kadar galeri de resim yayını da yoktu. Eskiden galeri 

davetleri, bir küçük dört-beş sayfalık broşürle olurdu. Bugünkü 

gibi katalogların basıldığı bir dönem değildi, sergiler 

yoktu. En çok Maya Galerisi’ne giderdik, zamanında 

çok meşhurdu. Galatasaray’da başka yerlerde de sergiler 

açılırdı ama az kişi, az yerde temerküz etmişti. 

İstanbul'un en iyi kitapçıları hangileriydi? 

Beyoğlu’nda da çok iyi kitapçılar vardı. Mesela, hukukta 

okuduğum halde Tanpınar’ın tiyatro dersine giderdim, 

Tanpınar’a özel bir ilgim olduğu için. İki tane İngilizce tiyatro 

kitabı tavsiye etti bana. Ben de çıktım gittim, Haşet’te 

buldum. Haşet, Kohen Hemşireler Kitabevi, French 

American vardı Tünel’de. Biraz gittiğinizde, Saray Kitabevi 

vardı, yabancı kitaplardan satardı. Sonradan orada Necdet 

Sander bir yer açtı, ama o da kapandı. Şimdi işte bu 

kitapları bulabileceğiniz Pandora var, Mefisto var orada. 

Diğerleri kapandı oraların yüksek kiralarını kitap karşılayamadığı 

için. Gerçi şimdi bütün AVM’lerde kitapçı var. 

Remzi, D&R ve İnkılap var bazı yerlerde. 

Babıali’deki önemli kültür ortamları arasında nereleri 

sayabilirsiniz? 

Bütün kitapçılar, bütün yayınevleri Babıali’deydi. Her 

gelen mutlaka Cumhuriyet’e veya sonra Yeni Gazete’ye 

uğrardı. İstanbul’a gelip de Cumhuriyet’e uğramayan 

ya da oraların bir kahvesine, pastanesine, meyhanesine 

uğramayan yoktu. Pek çok dergi idarehanesi de oradaydı, 

edebiyatın başkenti Babıali’ydi. 

O zaman gazetelerin üstlendiği fonksiyonların, 

bugünkünden daha fazla olduğunu söyleyebiliriz 

herhalde? 

Şüphesiz. Şimdi hayat değişti. Bir gazetede bunu düşünen 

var mı? Artık insanlar, teknolojiyle görüşüyorlar, konuşuyorlar. 

Cep telefonu denilen bir şey var, eskiden arasaydınız 

bulamazdınız. Teknoloji bazı şeyleri değiştiriyor ama 

yemek adabı, lezzeti, tadımı başka bir şey, teknolojiyle 

alakalı değil. Ama belki hayatın hızı, iş gücü, durumu, bu 

şehirdeki başka sorumluluklar, başka sıkıntılar da bu adetleri 

değiştiriyor. Bizde saat beşte herkes çay içer, kurabiyeler 

filan yerdi. Ama şimdi benim yardımcı arkadaşım da 

diyor ki, “Güzel de müsait miyiz?” Altıda mesaisi bitecek 

bir çalışan, “Müsaadenizle patron, beşte ben çaya gidiyorum” 

diyemez. Hayat şartları, koşullar, bunları mümkün 

kılmıyor. Başka tabii zorluklar da var. Ben, İstanbul’da merkezde 

çalıştım, Cağaloğlu’nda. Cağaloğlu her yere yakın. 

Bugün Cağaloğlu’na gittiğimde de arabamla, şoförümle 

gidiyorum. Ama mesela buraya (Hürriyet gazetesinin İkitelli’deki 

binası) gelmek çok zor. Babıali’deyken Yeşil Ev’e 

giderdik, orada oturur dönerdik. Şimdi, buradan çıkıp 

İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bir zamanlar Cumhuriyet gazetesi binası olarak da kullanılan köşkü, 2015 

61

İSTANBUL 


DERGİSİ 


gezmeye gitmek gazetenin rutininde çalışan arkadaşlar 

için mümkün değil. Mesela buraya yakın bir alışveriş merkezi 

var. Oraya da bir saatte gidip gelmek mümkün değil. 

Merkezden ayrıldığınız anda, merkezin nimetlerinden yararlanamıyorsunuz. 

Merkezlerin nimetleri kaldı mı aslında 

o da başka bir tartışma konusu. 

Ben hâlâ Cağaloğlu’na giderim kırtasiyecim için. Kitapçılara 

giderim çünkü kültürel yarımada orası. Fatih ile orası 

önemli bir yer. 

Peki ya Beyoğlu? 

Beyoğlu ise başka, kozmopolit bir yer. Oranın kozmopolitliğini 

ben severdim. Kozmopolitlik de pek kalmadı tabii. 

Beyoğlu'nda Balık Pazarına girerdiniz. Çiçek Pasajı derlerdi 

oraya, çünkü çiçekçiler gelir, orada müzayede yaparlardı. 

Herkes çiçeklerini oradan alırdı, sonra balık pazarı oldu. 

Orada sadece Türklerin, Müslümanların yediği yiyecekler 

yoktu. Kozmopolit olduğu için Ermeni’nin, Rum’un, Musevi’nin 

de yediği yiyecekler vardı. Her çeşit vardı. Dürümcüyü, 

telefoncuları gördüğünüz yerde Havyar Mağazası diye 

mağaza vardı. Balık yumurtası satardı, anneannem çok 

Hangi pastanenin hangi pastayı iyi 

yaptığıyla çok ilgilenirim. Kurabiyeleri 

nasıldır, kukileri nasıldır, pötifurları 

nasıldır… Şimdi pek çok kimse bununla 

ilgilenmiyor, böyle bir meseleleri yok. 

Pastanın da bir kültürü vardır. 

severdi, oradan alırdık, güzel mağazaydı. Nisuaz diye bir 

pastane vardı, çok şıktı. Park vardı, Park Otel’in pastanesi. 

Pastaneler medeniyetti. 

Bugün hangi pastanelere gidiyorsunuz? 

Ataköy’de Divan var. Biraz ileri giderseniz Pelit var, Venüs’ün 

bahçeli yeri var. Ataköy bu açıdan pastane cenneti. 

Beyoğlu’na gittiğimde, ne yazık ki yine Divan’a uğrarsam 

uğruyorum. Divan’ın İstiklal Caddesi’ndeki yerine gidiyorum. 

Artık Divan gibi pastane yok orada. Pasta filan her 

yerde satıyorlar ama o lezzet yok. Belki de şu var, insan 

alıştığı şeyi seviyor. Alıştığı şeyin de en iyi olduğu kanaati 

var. O da ayrı mesele. 

62

İLİM VE SANAT HAYATINDA 

KONAKLARIN ROLÜ 

Dr. Şemsettin ŞEKER 

Yazar 

“ 

Osmanlı asırlarında ilim ve sanat 

hayatını şekillendiren muhitler 

arasında konakların ayrı bir 

ehemmiyeti vardır. Bu meclislerde şiir, 

mûsikî, hat, kitap, tarih, hukuk gibi 

bahisler konuşulur; istidad ve iktidar 

sahibi kimselerin yazacağı mevzulara 

karar verilir; şairlerin iştihar edecekleri 

mahlaslar burada verilirdi. Konaklara 

devam eden şairler tarafından 

“dâriyye” adı verilen kasîdeler 

tanzîm olunup padişah, sadrazam, 

şeyhülislâm, vükelâ ve ricâle takdim 

edilirdi. Piyesler, Karagöz oyunları ve 

meddahların icrâ ettikleri sanatlar 

evvela buralarda sahneye çıkar, sonra 

cemiyet hayatına mal olurdu. Bir 

nevi muhitin ilgisi buralarda esere 

dönüşürdü. İlim ve sanat ehli bir araya 

geldikleri bu gibi yerlerde yeni anlayış 

ve fikirlerle temas kurarlardı. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

İLİM VE SANAT HAYATINDA KONAKLARIN ROLÜ / Dr. Şemsettin ŞEKER 

Cümlenin malumu olduğu üzere kültür; bir muhitte doğar, 

büyür, gelişir ve oradan yayılır. Genelde sanat, özelde 

edebiyat sahasıyla ilgilenenler bilirler ki şahıs ve eser; 

devir ve muhitten bağımsız değerlendirilemez. Malumdur 

ki insanın ahlâkî, fikrî, siyasî temayülleri ile sanat zevkinin 

oluşmasında çevresinin önemli katkıları vardır. Bugün 

bile böyledir: Okunan–okunacak olan eserlerin, dinlenilen 

müziklerin, uğraşılan meşgalelerin belirlenmesinde–oluşmasında 

dâhil olunan çevrenin etkisi büyüktür. Osmanlı 

asırlarında ilim ve sanat hayatını şekillendiren muhitler 

arasında saray başta olmak üzere tekkeler, medreseler, 

camiler, kahvehaneler ile yalı ve konakları zikredebiliriz. 

Buralarda akdedilen şiir ve mûsikî meclisleri, eser mütalaaları, 

muhtelif ilimlere dair gerçekleştirilen sohbetler 

devrin ilim ve sanat hayatının ufkunu–mahiyetini tayin 

etmiştir. Bu muhitler arasında etki ve tesirinin devamlılığı 

açısından saray, tekke ve medresenin yanında konak, yalı 

veya köşklerin –daha umumî bir tabirle söyleyecek olursak 

evlerin– ayrı bir ehemmiyeti vardır. 

Siyaset, ilim ve şiirde zirve şahsiyetlerin konak yahut yalıları 

devrin siyasî, ilmî, edebî ufkunu tayin eden yerler arasındadır. 

İlimde, sanatta ve memuriyet hayatında hâmî– 

mahmî ilişkisinin devam ettiği asırlarda kişinin intisap 

ettiği daire, edebî ve fikrî gelişiminin yanında ilim, sanat 

veya memuriyet hayatındaki derecesini de belirleyecek 

evsaftadır. Kaynaklarda bezm-i edeb, daire, cemiyet, encümen, 

muhit, mahfil gibi kelimelerle de karşılanan bu meclislerde 

şiir, mûsikî, hat, kitap, tarih, hukuk gibi ilmî–bediî 

bahisler konuşulur; istidad ve iktidar sahibi kimselerin 

yazacağı mevzulara karar verilir; şairlerin iştihar edecekleri 

mahlaslar buralarda verilirdi. Konaklara devam eden 

şairler tarafından “dâriyye” adı verilen kasîdeler tanzîm 

olunup padişah, sadrazam, şeyhülislâm, vükelâ ve ricâle 

takdim edilirdi. Piyesler, Karagöz oyunları ve meddahların 

icrâ ettikleri sanatlar evvela buralarda sahneye çıkar, 

sonra cemiyet hayatına mal olurdu. Bir nevi muhitin ilgisi 

buralarda esere dönüşürdü. İlim ve sanat ehli bir araya 

geldikleri bu gibi yerlerde yeni anlayış ve fikirlerle temas 

kurarlardı. 

Memleketin ihsandan, sazdan ve sözden hoşlanan maruf 

zenginleri, hânelerinin kapısını her sınıftan halka açarlar, 

tabir-i maruf ile bunlara “kapusu açık hânedânından” denilir. 

Bunlar cedlerinden kalan mirasla “servet ü sâmân” 

sahibi olan kimselerdir. Her konağın kendine mahsus bir 

kütüphanesi ve kitapçı efendisi (hâfız-ı kütüb) bulunur. 

Hâfız-ı kütübler konakların birinci dereceden daimî muvazzaflarındandır. 

Önemli eserleri satın alır veya istinsah 

ettirir, araştırma yapar. Bir yerde konaktaki ilim ve sanat 

hayatının belirleyicisi odur. Bunların kıymetli kısmı ekseriya 

İlmiye ricâlindendir. Kişinin ilgisine göre tesis edilen 

66 

Bir zamanlar Üsküdar’da Ahmed Fethi Paşa Yalısı


İSTANBUL 


DERGİSİ 

bu kütüphaneler ilme verilen kıymeti gösterir. Devrinin 

önemli ilim adamlarından Hoca Hayret Efendi’nin “Bir 

âdemin ilmine, yahud cehline, terekesinden çıkacak kitablar 

şehadet eder” sözünü burada zikretmekte fayda 

vardır. İbnülemin, bu sözün kitabın çokluğuna değil, ilmî 

kıymetine dikkat çekmek için ifade olunduğunu belirtir. 

Bu kütüphaneleri nefis ve nadir eserlerle tezyîn etmek 

adettendir. Teclîd ve tezhip meraklısı olan rical, “musavver 

kaplar, münakkaş yazma kitaplar, müzeyyen ve müzehheb 

meşâhir-i hattâtîn yazılarıyla tahrir olunmuş Mushâf-ı 

Şerîf ve elvâh-ı nefîseye sahiptirler. Konaklara hemen her 

gün bir hattat devam eder. Kurʽân-ı Kerîm, Buhâri-i Şerîf, 

Şifâ-i Şerîf gibi mühim eserlerden birkaç sayfa kendilerine 

yazdırılarak hâneler bereketlendirilir. 1 Buralarda akdedilen 

meclislerde bu gibi eserlerin “elvan ve dekâyıkına” 

müteallik mübahaselerde bulunulur. İran’ın minyatürüne, 

İstanbul’un şemsesine, Edirne’nin usulî kaplarına çok rağbet 

edilir. İslâmî ilimler genellikle naklî bilimler olduğu 

için, bilginin olduğu gibi korunması ve daha sonraki kuşaklara 

bozulmadan aktarılması önemlidir. Bunun en sağlam 

yolu da kitapların eski âlimlerin yazdığı şekliyle aynen 

hıfz ve istinsah edilmesidir. Harf inkilâbına kadar hat 

sanatı eski itibarını, ehemmiyetini kalemler, resmî yazışmalar 

ve özellikle konak sahiplerinin himayesiyle devam 

ettirmiştir. Ulemâ ve vüzerâ tarafından Mushâf-ı Şerîfler, 

Şifâ-i Şerifler, hilyeler, muhtelif camilere, köşklere meşk 

ettirilen âyet-i celîleler vasıtasıyla; diğer bir deyişle nadir 

ve nefis eserlerin istinsah edilmesi bu sanatın devamı 

için fevkalâde ehemmiyeti hâizdir. İslâm âleminde resme 

rağbet edilmemesi hüsni hattın millî bir resim ittihaz edilmesini, 

dolayısıyla millî sanatlarımızın en güzellerinden 

biri addedilmesini beraberinde getirmiş, terakkisine pek 

çok çalışılmıştır. Halkı teşvik etmek için Türk hükümdar 

ve şehzâdelerinin, mülkî ve ilmî ricalin hüsni hatta rağbet 

buyurmaları, okuryazar kesiminin pek çoğunun bir başka 

meslek ihtiyar etmeyerek bu sanatı medâr-ı maişet addetmelerine 

vesile olmuştur. 2 Diyebiliriz ki millî sanatların bu 

şubelerinin muhafazasında ve sonraki nesillere intikâlinde 

konak ve yalılar mühim bir fonksiyon icra etmişlerdir. Bu 

manada her bir yalı ve konağın sanat evi hüviyetini hâiz 

olduğunu söyleyebiliriz. 

Konakların bir diğer hususiyeti de camiler, medrese ve 

mektepler haricinde eğitim hayatının feyizli bir devresini 

de ihtiva etmesidir. Geniş bir nüfusu da ihtiva eden konak 

ve yalılarda verilen eğitim şahısların ilmî, fikrî, edebî şahsiyetlerinin 

oluşması için fevkalâde önemli bir basamak 

hüviyetindedir. Biraz imkânı olanlar çocuklarını mektep 

yahut medreseye göndermeyip devrin ilim ve irfanıyla 

iştihar eden zatlarından ders almalarını sağlamışlardır. 

Lisan, edebiyat, mûsikî, hat, tezhip gibi konularda hususî 

muallimlik yapan hocalar, 3 hâne sahibinin çocukları ile sâir 

mensuplarına ilim ve hüner öğretip, sanat meşk ettirmişlerdir. 

4 Özellikle Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz 

devirlerinde her büyük konak “dârü’l-fünûn-ı millîden” bir 

şube hükmündedir. 5 Çocukluk ve mektep hatıraları okunduğu 

vakit görülür ki bu senelerde yaşadıkları ve okudukları, 

dimağlarına ve zihniyetlerine yön vermiş, müelliflerin 

evvela yetişme tarzına, daha sonraları da eserlerine yansımıştır. 

Özellikle 19. asırda konak ve köşklerdeki hususî 

kütüphanelerde okunan eserler; 

1. Geleneği temsil eden eserler 

2. Yeni devre ruh veren müelliflerin eserleri 

3. Batılı müelliflerin eserleri 

olmak üzere üç farklı zihniyete mahsustur. Evlerde okunan, 

diğer bir deyişle halk irfanının tesisinde rolü bulunan 

eserler arasında “Muhammediye, Mesnevî, Mevlîd-i Şerîf, 

Kısâs-ı Enbiyalar, Bostan ve Gülistan, Divanlar, Kerbelâ 

mersiyeleri, Mızraklı İlmihâl, Âşık Garip, Hz. Ali Cenkleri, 

Battalnâme, Bin Bir Gece Masalları, Yunus Emre ilahileri” 

dikkati çeker. Asrın son çeyreğine kadar yaygın olarak 

okunan bu eserlerin yerini önce Namık Kemâl, Ziya Paşa, 

Ahmed Midhat ve Abdülhak Hamid gibi yeni bir edebiyat, 

düşünce telâkkisiyle yazanlar almış, asrın sonlarına doğru 

ise Batılı müelliflerin yazdıklarının yavaş yavaş evlerde yerini 

almaya başladığını görürüz. 

Kitap meraklıları ile onların oluşturdukları hususî kütüphanelerin 

ilim ve edebiyat tarihimizde müstesna bir yeri 

vardır. Hastalık derecesinde kitap düşkünü olan zatlar ve 

hâneleri, eser kaleme alanların karşılaştıkları müşkilleri 

çözmek için müracaat ettikleri yerler arasındadır. Zamanın 

“ârif-i kâmil”i olan ve Cevdet Paşa’nın “millet-i İslâmiye 

içinde yerine konmaz âdemlerden biri” şeklinde tavsîf 

ettiği 6 Şeyhülislâm Arif Hikmet’in hânesinde 12 bin kitap 

vardır. Bunlardan üç bin kadarını Medine’de inşa ettirdiği 

kütüphaneye göndermiş, kalan kısmını da götürmek üzere 

hazırlık yaparken vefatı vuku bulmuştur. Cevdet Paşa 

Encümen-i Dâniş’te kendisine havâle olunan Tarih’inin yazımı 

sırasında Efendi’nin dillere destan kütüphanesinden 

pek ziyade istifade etmiştir. 7 Edebiyat, felsefe ve matematiğe 

dair ilimlerde verdiği derslerle meşhur Kethüdâzâde 

Arif Efendi’nin 8 her ilme mahsus kırk sandık dolusu nefis 

yazma kitaplarının büyük kısmını vefatından sonra Şeyhülislâm 

Ârif Hikmet Efendi satın alarak Medîne-i Münevvere’de 

tesis ettiği kütüphanesine göndermiştir. 

Bu devirde kütüphanesiyle meşhur ricalden biri de Yusuf 

Kamil Paşa’dır. “Dârü’l-Hikme” olarak nitelendirilen Vezneciler’deki 

konağında devrin ricali tefsîr-i şerîf okurlar. Bu 

mecliste Mustafa Fâzıl Paşa okuyucu, Cevdet ve Şîrvânîzâde 

Rüşdü Paşalar gibi ulemâ kökenli vezirler mukarrir, Âlî 

ve Fuad Paşalar ile bir kısım zevât dinleyici sıfatıyla bulunmuşlardır. 

Konağın sahibi ise bu mecliste mümeyyizlik 

vazîfesini îfâ eylemiştir. 9 Buraya devam edenler tarafından 

Paşa’ya takdim edilen kasîdeler birkaç cildi dolduracak 

67

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Bebek’teki Yusuf Kamil Paşa Yalısı. Boğaziçi’nin ziynetlerinden biri olan bu saray da maalesef güzel olan pek çok şey gibi hâtırâlarda kalmıştır. 

hacimdedir. Konağın kütüphanecisi meşhur Elhac Mehmed 

Zeki Efendi’dir (1821-1881). Burada kendisine tahsis 

olunan maaş mukâbilinde daire mensuplarına Mesnevî 

okutur ve Paşa’nın istediği kitapları istinsah eder. 

Kütüphanesiyle meşhur bir diğer rical de Ahmet Vefik 

Paşa’dır. Ömer Faruk Akün’ün de bahsettiği üzere onun 

kütüphanesi, doğu ve batının bilhassa tarih ve edebiyat 

sahasındaki külliyatları ve en muteber kitapları yanında, 

elde edilmesi güç Çağatayca eserleri, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 

gibi yazma eserleri barındırmaktadır. Bu muazzam 

kütüphanenin bulunduğu köşkü (Rumelihisarı’ndadır), 

payitahta ayak basan Batılı âlim ve sanatkârların 

hem kitaplardan hem de sahibinin ilminden, sohbetinden 

istifade etmek için uğradıkları bir ziyaretgâh hükmündedir. 

Paşa’nın vefatından sonra borçlarını ödeyebilmek için 

kitapların bir kısmı satılmış, geri kalanları da ölümünden 

iki sene sonra basılı bir kataloğu yapılarak satışa sunulmuştur. 

Buradaki kitaplar, Rıza Paşa gibi kitap meraklılarından 

Prag Üniversitesi’ne kadar çeşitli yerlere dağılmış 

bulunmaktadır. 10 Eserlerin bir kısmı ise devrin hükümeti 

tarafından satın alınarak Dârülfünûn Kütüphânesi’ne konulmuştur. 

11 Ahmed Vefik Paşa’nın bu kitapları sadece kütüphanesini 

tezyîn etmekle kalmamış, efkâr-ı umûmiyenin 

istifadesine de sunulmuştur. Diğer bir deyişle paşa, “eski 

müelliflerin tarih ve edebiyat sahasındaki neşir imkânına 

kavuşamamış mühim eserlerinin basımını sağlamak suretiyle 

kültür ve fikir hayatımıza” katkı sağlamıştır. 12 Paşa’nın 

45-50 senede elde ettiği bu kitapların bir kısmını şerh, 

tenkit ve tashih ettiğini de torunu söylüyor. 13 Zamanının 

âlim ricalinden olan Sadrazam Said Paşa’nın hânesinde 

nefis ve nadir eserleri ihtiva eden bir de kütüphanesi vardır. 

İbnülemin, Said Paşa’nın avukatı tarafından kendisine 

gönderilen basma listede muhtelif ilimlere dair çeşitli lisanlarda 

yazılmış 1077 adet kitap ve mecmuanın -merhu- 

68


İSTANBUL 


DERGİSİ 

mun müsellem olan ilim ve faziletine göre ümid edilenden 

azdır- varlığından söz eder. 14 Bu eserlerden nüshası 

nadir bazılarını İbnülemin daha sonra satın almıştır. 

Kitap meraklısı bir zat olan Maliye Nâzırlarından Nazif 

Paşa, resmî vazifeleri hâricinde konağında mütalâada bulunurdu. 

Zamanın bazı büyükleri ve kitapseverleri gibi o 

da nüshası nadir, hat ve tezhibi güzel kitabları satın alır, 

bunların iyi bir şekilde muhafazasına itina eylerdi. Vefatından 

sonra Paşa’nın bütün hayatı boyunca topladığı bu 

eserleri ailesi zaruret yüzünden satmak mecburiyetinde 

kalmıştır. Ali Emirî Efendi tarafından satın alınan bu kitaplar 

arasında sonradan Maarif Nazaretince bastırılmış olan 

Divanı Lügati’t-Türk isimli kıymetine paha piçilmez abidevî 

bir eserin de merhumun metrükâtı arasında zuhur etmesi 

kütüphanesinin önemine delâlet eyler. Ali Emirî Efendi bir 

zamanlar neşrettiği Tarih ve Edebiyat isimli mecmuasında 

Millet Kütüphanesi’nin kuruluşunu hikâye ederken dünyada 

yegâne olan bu nüshanın verese tarafından geçim 

sıkıntısı yüzünden satıldığını hikâye eylemiştir. 

Ders Vekîli ve Dârüşşafaka muallimlerinden Amasyalı 

Hoca Hâlis Efendi (1843-1913) de kütüphanesiyle iştihar 

eden zatlar arasındadır. Ömrünün sonuna kadar ilimle 

meşgul olan Hoca Halis Efendi, hafızasının kuvveti ve 

Arap edebiyatındaki vukufuyla meşhurdur. Kütüphanesinde 

her dilden, her fenden binlerce eser vardır. Çağdaşları, 

onun büyük sarığının yarım asırlık kemâlinin tantanalı 

tâcı; hitâbetinin ise geçmiş asırların ilmî ve mânevî intibâlarını 

câmi bir hazine olduğu hususunda hemfikirdir. Aynı 

isme bir diğeri ise, kötü şöhretiyle meşhur Hazine-i Hassa 

Muhasebecisi Hâlis Efendi’dir. Kitap meraklısı (bibliyofili) 

olan Hâlis Efendi’nin diğer erbâb-ı kitaptan farkı sahaflardan 

topladığı nadir ve nefis eserleri saklayıp büyük 

paralara ecnebilere satmasıdır. Büyük kitâbiyat âlimleri 

Ali Emirî Efendi ile İbnülemin eserlerinde doğrudan 

ve dolaylı olarak Hâlis Efendi’nin bu tarafını 

tenkit ederler. Bulunduğu her yeri tabiî bir edebî–fikrî 

mahfil hâline getiren İbnülemin’in 15 haftanın 

belirli günlerinde ilim, mûsikî ve edebiyat 

meclisleri akdettiği Beyazıt’ta Mercan’daki konağı 

da Osmanlı kitap kültürünün bütün safhalarının 

görüleceği yerler arasındadır. Süleyman Nazif’in 

söylediği vechile vaktiyle bazı maruf zatlar tarafından 

“Darü’l-Kemâl” 16 nâmı verilen konakta cuma ve 

pazar günleri 17 ulemâ ve üdebadan, şuara ve mûsikî 

erbabından pek çok kimsenin iştirakiyle ilmî, 

edebî sohbetler yapılır. Mühürdar Mehmet Emin 

Paşa Sokağı’ndaki konağı; Yusuf Kamil Paşa ve babası 

Mehmed Emin Paşa’dan kalma bir alışkanlıkla 

kadim Türk geleneğine uygun olarak bu asrın son 

yıllarından İbnülemin’in vefatına kadar elli yılı aşkın 

süre bir edebî ve fikrî mahfil işlevi görmüştür. 18 

Onun konağı, kültürümüzün bütün meselelerinin, 

69

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Hoca ve talebesi eski usul ders takrir ediyorlar. 

değerlerinin konuşulduğu ve yaşatıldığı; ilim, siyaset ve 

sanat muhitlerinden seçkin simaların her hafta uzun geceler 

etrafında buluştuğu bir yerdir. 19 Bugün büyük bir 

kısmı İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunan bu kütüphanenin 

en belirgin hususiyeti Türk kültür ve edebiyatının 

hemen bütün merhaleleri hakkında, özellikle de 

Türk şiirinin değişik devirleri açısından, zengin bir kaynak 

teşkil eden nadir ve nefis eserleri ihtiva etmesidir. Yakın 

tarihimizin ihmal edilmiş, üzerinde çalışma yapılmamış 

mühim şahsiyetleriyle alakalı çalışmalar için asıl kaynak 

vazifesini görecek şiir, münşeat, cönk vs. mecmuaları, 

matbû eserlerinin müsveddeleri ile neşir sahasına çıkmamış 

eser ve husûsî evrâkları bu kütüphanenin kıymetini 

gösterecek evsaftadır. Bu kütüphane, bütünüyle “muhafaza” 

hissinin harekete geçirdiği, “memleketin ilim ve 

marifet”ine katkıda bulunarak eslâfın ve ahlâfın hayır dualarına 

mazhar olma arzusunun ve eserlerinde sık sık dile 

getirdiği “Hayru’n-nâs men yenfa’u’n-nâs” [İnsanların en 

hayırlısı insanlara faydalı olandır] düsturunun harekete 

geçirdiği bitmek tükenmek bilmez bir azmin ve sabrın 

meyveleridir. 20 

Konaklar, ikbal ile idbar arasındaki yerlerdir. Vükelâ ve 

ulemanın kudemâsının hâneleri, bir diğer deyişle daireleri, 

devletin istikametini belirleyecek derecede etkili 

yerler arasındadır. Üst kademe memuriyetlere getirilenler, 

genellikle aynı daire mensuplarıdır. Ayrıca ricâl-i 

devletin husumetlerinden doğan politik dedikodular hep 

buralarda neş’et eder. Devlet erkânı arasında birtakım 

sürtüşmeleri, dargınlıkların esbabını yalı ve konaklar üzerinden 

rahatlıkla müşahede edebiliriz. Devletin kaderini 

ilgilendiren kararların bir kısmının konaklarda konuşulup 

alınması buraları tabiî bir siyasî mahfil hâline getirmiştir. 

Her konak zamanın sosyal ve siyasî hadiselerinden bir 

şekilde etkilenmiştir. Özellikle Halet Efendi yalısı ile Pertev, 

Akif, Hüsrev, Mustafa Reşid, Mütercim Rüşdü, Yusuf 

Kamil, Midhat ve Hüseyin Avni Paşaların konakları fikir ve 

sanatın yanında siyasî bir mahfil olarak da düşünülebilir. 

Buralar 1810-1877 arasında toplumu derinden etkileyen 

hadiselerin yaşandığı mekânlar olmaları hasebiyle önemli 

yerlerdir. Özellikle Mehmed Said Hâlet Efendi (1760- 

1823) şahsiyeti, ilmi, siyaseti, kıyâseti ve kendine mahsus 

hâlleriyle bir devri dolduran zatlardan biridir. XIX. asrın 

başlarında devlet idaresindeki etkisiyle, tarihimizin özellikle 

1811-1822 yılları, biraz da Hâlet Efendi’yle özdeşleştirilmiştir. 

Tarz-ı siyasetiyle sarayı, askeriyeyi, mülkiyeyi ve 

tasavvufî çevreleri neredeyse tek başına avucunun içine 

almıştır. Devrinin hemen hemen bütün kibarını, ulemâsını 

etrafına toplayan Hâlet Efendi’nin Beşiktaş’ta bulunan 

yalısı, Küplüce’deki sâhilhânesi, Süleymaniye ve Vezneciler’deki 

konakları; kibarın, ricalin, zurefânın toplanma 

yerleri arasındadır. Dairesinde bulunmak ikbâle ulaşma 

yollarından biridir. II. Mahmud devri ricalinden Kırım asıllı 

Mehmed Said Pertev Paşa’nın dairesi, Tanzimat sonrası 

ricalin kısm-ı azamını yetiştirmesi hasebiyle önemi 

hâizdir. Kabiliyetli, ehil kimseleri daima koruyup kollayan 

Pertev Paşa, Tanzîmat sonrasının mümtaz şahsiyetlerinin 

büyük bir kısmını himâye etmiştir. Bu zatlar arasında 

en çok dikkat çekeni Reşid Paşa’dır. Konağa devam 

eden şairler arasında Vakʽanüvis Esad Efendi, Şânizâde 

Atâullah Efendi, Âkif Paşa, Esad Muhlis Paşa, Şeyhülislâm 

Ârif Hikmet, Mehmed Arif Beyzâde Said, Şeyh Mehmed 

Emin Zâik Efendi, bir ara idamdan kurtardığı şair Lebib 

Efendi gibi devrin önemli kimseleri dikkat çeker. Pertev 

Paşa dairesinde yetişenler uzun süre umûr-ı devlete, ilim 

ve edebiyat âlemine hâkim olmuşlardır. II. Mahmud dönemiyle 

başlayıp Tanzîmat’la devam eden yeni uygulamaların 

Mülkiye ve İlmiye’deki yürütücüleri, yani Mustafa 

Reşid Paşa ile Şeyhülislâm Ârif Hikmet Beyefendi çevresi, 

Pertev Paşa’nın hususî dairesinde yetişen şahsiyetler olmaları 

itibariyle dikkat çekicidir. 

Konağında devlet adamı yetiştiren bir diğer devletlu da 

“adât-ı frengâne ve etvâr-ı lâubâliyânenin mürevvici hatta 

müessisi” olarak takdim edilen Hüsrev Paşa’dır. Hüsrev 

Paşa, kölelerini ve sair kimsesiz çocukları konağında eği- 

70


İSTANBUL 


DERGİSİ 

terek büyük memuriyetlerde istihdamlarına delâlet etmiştir. 

Kaptanıderya Damat Gürcü Halil Rifat Paşa, Koca 

Hakkı Paşa, Sadrazam Gürcü Reşit Paşa, Tophane Müşiri 

Vasıf Paşa, Müşir Çerkez Sadullah Paşa, Müşir Çerkez 

Abdi Paşa, Sadrazam Edhem Paşa, Gözlüklü Reşit Paşa, 

Zaptiye Müşiri Hayrettin Paşa, Ferik Haydar Paşa, İskender 

Paşa, Selim Paşa, Ferhat Paşa, Liva Hüseyin Paşa ve 

Hattat Abdülfettah Efendi gibi zatlar hep Hüsrev Paşa’nın 

dairesinde yetişmişlerdir. Siyaset ve edebiyatta Âlî, Fuad, 

Mahmud Nedim, Rüşdü, Memduh ve Cevdet Paşalar 

başta olmak üzere Üsküdarlı Hakkı, Hafız Müşfik, Şair Âli, 

Ziya Paşa, Kâzım Paşa, Namık Kemâl gibi birbirinden kıymetli 

şahısları teşvik ve himaye edip devlete kazandıran 

Mustaf Reşid Paşa’nın dairesi de aynı devrin en mühim 

siyaset, edebiyat mahfilleri arasındadır. 

Servet-i Fünûn mecmuasının kapağı 

Mustafa Reşid Paşa’nın Baltalimanı’ndaki yalısı. (1942 yılı). Bir ara Damad 

Ferit Paşa’nın da oturduğu yalı, Cumhuriyet devrinde bir ara İstanbul Üniversitesi 

Fen Fakültesine tahsis edilmiştir. 

“İstanbul’un kendini ilme vermiş insanları 

arsında Darülkemâl ismini almış olan bu ev, 

üstat Mahmut Kemal İnal'ın, daha doğrusu 

İbnülemin Mahmut Kemal’in, bütün müştaklarına 

feyiz ve irfan serpen yuvasıdır. 

Darülkemâl artık üstadın evi olmaktan çıkmış, 

ilmî tetkikler yapan zümrenin hazine-i 

kemali olmuştur. Her ilim düşkünü oraya 

gider, üstadın elini öper, orada bilmediğini 

öğrenir, kafasını yeni baştan kemâlât ile 

doldurarak çıkar. Darülkemâl nev’i şahsına 

münhasır bir üniversite, İbnülemin Mahmut 

Kemâl de bu üniversitenin nev’i şahsına 

münhasır rektörüdür.” Hasan Âli Yücel. 

71

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Sultan II. Abdülhamid’in Tunuslu Hayreddin Paşa’ya ihsan ettiği konak. Nişantaşı’ndaki bu konağın tamir ve tadilatı da ceyb-i hümayundan karşılanmıştır. 

Reşid Paşa’dan sonra her sınıftan insanı himaye eden Yusuf 

Kamil Paşa’dır. Kıymet-şinas olan Paşa, kimde istiʽdât 

ve liyâkat görse “lisanen ve ihsânen” himaye eder, her 

suretle teşvik ve tergîb edermiş. Mustafa Reşid Paşa’nın 

vefatından sonra Şinasi’yi, Kemâl ve Ziya’yı himâye etmiştir. 

Yusuf Kâmil Paşa’nın bu hususiyetleri devrin edebiyat 

mahfillerinde de akis bulmuştur. Leskofçalı Galib, Hersekli 

Ârif Hikmet, Nâmık Kemâl, Ayaşlı Hayri, Recâizâde Mahmud 

Ekrem gibi zamanının mühim şairleri de yazdıkları 

kasîdelerle Paşa’yı methetmişler, onun kemâlini, ihsan 

ve atiyelerini hususen belirtmişlerdir. Midhat Paşa’nın 

Beyazıt’ta, Tavşantaşı Mahallesi’nde Soğanlı Camii’nin yanındaki 

konağı zamanın mühim bir edebiyat, hususen de 

siyaset mahfillerinden bir diğeridir. Midhat Paşa’nın konağı 

ihtilâl, hürriyet ve Kanûn-ı Esâsî hazırlıkları ve tartışmaları 

eşliğinde, parlamenter rejimi getirmek isteyenlerin 

uğrak yerlerindendir. Hatta denilebilir ki devlet idaresinde 

nüfuz ve kuvvetin Rüşdü, Avni Paşalar ile kendisinin elinde 

toplanmasının ve cumhuriyet, meşrûtiyet fikirlerinin kuvveden 

fiile çıkartılma faaliyetlerinin âdeta ana karargâhı 

hükmündedir. Zamanının en alafranga konaklarından birisidir. 

Sultan Abdülaziz’in son zamanları ile V. Murad ve 

Sultan Abdülhamid’in cülûsunun ilk senelerinde yeni fikirlere 

sahip olanların ekserisinin buluşma yeri olan bu konak, 

hakikâten son devrin en mühim meselelerinin konuşulduğu 

mekânlardan biridir. Osmanlı nüfus ve nüfuzunu 

temsil eden pek çok kimse buradadır. 

Sultan II. Abdülhamid devrine kadar tesirini bir şekilde 

sürdüren konaklar, bu devirde yerini büyük oranda mektepler 

ve matbuata bırakmıştır. Konaklardaki ilmî, edebî, 

fikrî meclislerin inhitatında devrin siyasi havasının yanında 

sosyal ve iktisadî hayatın değişmesi de etkili olmuştur. 21 

72 

Menâpirzâde Nuri Bey’in Yakacık'taki köşkü. Fotoğrafın mehazı Tütün Rejisi müdürlerinden 

Rambert; Nuri Bey’in ahşap köşkü ve buranın sakinleri hakkında hayli ilginç 

bilgiler aktarır. Rambert; “temeddün ve tahsil sahibi, hoş-sohbet, mültefit, herkesin 

hürmetine mazhar olmuş bir zât” olarak tavsîf ettiği Nuri Bey’in yanında ayakta 

duran küçük kızı Sabiha’nın da resim ve yağlı boyaya istidadı bulunduğundan bahsediyor. 

Sabiha, fotoğraf çekildiği esnada 12 yaşında, Nuri Bey ise 56. Resimden de 

anlaşılacağı veçhile, daha o yaşta, seksen yaşında bir “pîr-i fertut” hâline gelmiş. 

Dipnotlar 

1 Balcızâde Tahir Harimî, Tarihi Medeniyette Kütüphaneler, 

Vilayet Matbaası, Balıkesir 1931, s. 529-530. 

2 İbnülemin Mahmud Kemâl İnal, Son Hattatlar, MEB, İstan bul 

1955, s. 3.


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Halife Abdülmecid Efendi’nin Bağlarbaşı’ndaki konağında tertip edilen Abdülhak Hamid gününde devlet adamları ve şairler... 

3 Mehmet Zeki Pakalın, Mâliye Teşkilâtı Tarihi IV, Maliye Ba 

kanlığı, Ankara 1978, s. 35. 

4 Balıkhâne Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, haz. 

Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi, İstanbul 2001, s. 20. 

5 Abdurrahman Âdil, “Yeni Osmanlılar Tarihi ve İnkılâbât-ı Fikriye 

Münâkaşaları”, Hâdisât-ı Hukukiye ve Târihiye, cüz 3, 15 Mayıs 

1341. 

6 Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir II, haz. Cavit Baysun, TTK, Ankara 1986, s. 

73. 

7 Ahmet Cevdet Paşa, Tarih II, Dersaâdet 1309 s. 102. 

8 Muallim Naci, Osmanlı Şairleri, (Haz. Cemal Kurnaz), MEB 

Yay., İstanbul 1995, s. 172. 

9 İbnülemin Mahmud Kemâl, Kemâlü’l-Kâmil, İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi 

İbnülemin kısmı, T3341, v. 115/a-b. 

10 Bkz. Ömer Faruk Akün, “Ahmet Vefik Paşa”, DİA, c. II, İstan bul 

1989, s. 150-151. 

11 İbnülemin Mahmud Kemâl, Evkâf-ı Hümayun Nezareti’nin 

Târih-i Teşkilâtı ve Nuzzarin Terceme-i Hâli, Evkâf-ı İslâmiye 

Matbaası, Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliye 1335, s. 114. 

12 İbnülemin Mahmud Kemâl İnal, Osmanlı Devrinde Son 

Sadrıazamlar, İstanbul, 1940-1953, s. 704-705. 

13 Mehmed Cemaleddin, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Ayîne-i 

Zurefâ), haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İs 

tanbul 2003, s. 127. 

14 İbnülemin, Son Sadrıazamlar, s.1253. 

15 İbnülemin’in muhtelif meclislerdeki hâlleri ve bunların menkıbeleri 

için bkz. Hüseyin Vassaf, Bir Eski Zaman Efendisi İbnülemin 

Mahmud Kemâl, haz. Fatih M. Şeker – İsmail Kara, Dergâh Yayınları, 

İstanbul 2009, s. 252 vd. 

16 Süleyman Nazif, Servet-i Fünûn, nr. 90-1564, 5 Ağustos 1925. 

17 İbnülemin Mahmud Kemâl İnal, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul 1930- 

1942, s. 959. Bir ara İbnülemin’in konağına devam ederek müstefîd 

olan Mehmed Zeki Pakalın, daha sonraları aleyhinde bulunmuştur, 

konağın ve sahibinin hususiyetiyle alakalı şunları yazar: 

“Öteden beri tanıdığı, tanımadığı âdemler, nezdine gelir yahut tezkire 

yazar hatta sokakda yakalar, soracağını sorar, müşârun ileyh sorulan 

meseleyi bilirse derhal cevabını verir ve muhatabının –tanımadığı 

zât ise– hüviyetini öğrenmeğe de lüzum görmez. Bilmediği bir 

şey sorulsa “bilmiyorum. Fakat filân kitaba müracaat edilse aranılan 

bulunur zannederim” der. 

Kable’l-işgal kitaphânesinde pek mühim kitaplar, pek mühim evrak-ı 

kadîme –bugün emsâli mefkûd– eski gazete kolleksiyonları mevcut 

olduğundan ulemâ ve üdebâdan bazı zevât müracaatla müstefîd 

olurlardı. İkametgâhı dâru’l-ilm hükmünde olduğundan müdâvimlerden 

bazı zevât “Dâru’l-Kemâl” tesmiye etmişlerdi; birbirlerine 

“Mahmud Kemâl Bey’in hânesine gidiyor muyuz” makamında 

“Dâru’l-Kemâl’e gidiyor muyuz” diye sorarlardı. Ulemâdan, üdebâdan, 

şuarâdan, hattâtînden, erbâb-ı sanatdan, erbâb-ı mûsikîden 

el-hâsıl meslek-i muhtelife mensuplarından her fert aradığını 

Dârul’l-Kemâl’de bulur, istifade ederdi.” Hüseyin Vassaf, Kemâlü’l- 

Kemâl, s. 148. 

18 Hüseyin Vassaf, a.g.e., s. 168. 

19 Ağabeyim Fatih M. Şeker, konağın devirleri ve nesilleri etkileyen bir 

mahfil olmasının arkasında Nakşî geleneğin de önemli bir etken 

olduğunu söyler: “İbnülemin’in dârü’l-kemâl diye isimlendirilen 

konağı sohbet meclislerinin kurulduğu bir yerdir. Erbabının dergâhı 

olan konağın mürşidi İbnülemin’dir. Kendisini Nakşîlikte idrak eden 

İbnülemin intisap ettiği tarikatte ve gelenekte olduğu gibi hayatında 

sohbete merkezi bir yer verir.”; Fatih M. Şeker, “İbnülemin İçin 

Bir Entelektüel Portre Denemesi: Osmanlı ile Cumhuriyet Arasında 

Sahih Bir Köprü”, Kemâlü’l-Kemâl, Haz. Fatih M. Şeker-İsmail Kara, 

İstanbul, Dergâh Yayınları, 2009, s. 18. 

20 Bkz. Metin Toker, “İstanbul’un Harab Bir Konağındaki Hazine”, 

Cumhuriyet, 08.10.1949, s.14. Yakın dostu Hüseyin Vassaf’ın kütüphane 

hakkındaki değerlendirmeleri için bkz. Hüseyin Vassaf, 

Bir Eski Zaman Efendisi, s. 152-153. İbnülemin’in konağındaki hat 

koleksiyonunu değerlendiren bir yazı için bkz. Ali Alparslan, “İbnülemin 

Mahmud Kemâl İnal’ın Kısa Hayatı ve Hat Koleksiyonu”, 

Müteferrika, Yaz 2000, nr. 17. 

21 İlmi ve edebi muhitler hakkında geniş bilgi için bkz. Şemsettin Şeker, 

Ders ile Sohbet Arasında: On Dokuzuncu Asır İstanbulu’nda İlim, 

Kültür ve Sanat Meclisleri, İstanbul 2013, s. 647 

73

KAZANCIGİL 

KONAĞI’NDA 

BİR GECE 

Halil SOLAK 

Yazar 

“ 

En hurda teferruatı dahi hatırlayan, 

hafızasıyla ünlü tarihçimiz Mükrimin 

Halil Yinanç, Kazancıgil konağına 

birkaç saat erken gelirmiş Tevfik 

Remzi Bey’in oğlu Aykut’a Osmanlıca 

öğretmek için. İyi bir hoca olduğuna 

şüphe olmayan Mükrimin Halil Bey, üç 

ayda Ahmed Cevdet Paşa’nın Kısas-ı 

Enbiya’sını okuyacak seviyeye getirmiş 

evin küçük oğlunu. 

Yinanç, toplantılarda heyecanlı 

konuşması ve tarihî hadiseleri âdeta 

yaşarmışçasına anlatmasıyla herkesi 

kendine hayran bırakırmış. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

KAZANCIGİL KONAĞI’NDA BİR GECE / Halil SOLAK 

İstanbul’un insanın nefesini kesen dik yokuşlarından 

biri Taksim’deki Kazancı Yokuşu. 

Bir zamanlar bu yokuşun başında bahçesinde güller 

ve tenis kortu olan 6 katlı 32 odalı muhteşem 

bir konak vardı desem inanır mısınız? 

Öyle bir konak ki, Yahya Kemal’den Peyami Safa’ya, 

İbnülemin Mahmud Kemal’den Hilmi Ziya Ülken’e 

Mesut Cemil’den Mükrimin Halil’e kudemânın kırk 

atlısından olup da yolu bu evden geçmeyen isim 

neredeyse yok gibi. Burayı Osmanlı’dan Cumhuriyet’e 

geçiş sürecinin takımyıldızı entelektüelleri 

için bir câzibe merkezi yapan elbette evin sahibi 

Ord. Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancıgil idi. 

Türkiye’de jinekolojinin kurucu isimlerinden biri 

olan Kazancıgil, Malatya’nın önde gelen ailelerinden 

birine mensuptur. Hem medreseli hem tıbbiyeli 

babası Osman Remzi Bey’in izinden giden 

Tevfik Remzi Bey, askerî tıbbiyeyi birincilikle bitirmesinden 

dolayı Ziya Gökalp tarafından uzmanlık 

eğitimi için Berlin’e gönderilmiş, buradan döndükten 

kısa bir süre sonra da kadın-doğum alanında 

uzmanlaşmak için İsviçre’ye gitmiştir. 1924’te İstanbul’a 

dönen Tevfik Remzi Bey, Kazancı Yokuşu’ndaki 

evi satın almış ve büyük masraflarla yenileyip 

“Kazancı Konağı” hâline getirmiş. 

76 

Büyük salonun bir köşesi.


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Konağın iki kapısından alttakinin 

girişinde Tevfik Remzi 

Bey’in muayenehanesi, personel 

odaları ve kalorifer dairesi 

bulunuyormuş. Birinci 

katta ise sayısı 20 bini aşan 

kitaplarıyla dev bir kütüphane 

karşılarmış misafirleri. Burada 

sadece tıpla alakalı kitaplar 

olduğunu düşünürseniz yanılırsınız. 

Arapça, Farsça, Fransızca, 

Almanca ve Rumcaya 

vâkıf olan Tevfik Remzi Bey 

çocukluğundan son nefesine 

kadar bitmez tükenmez 

bir okuma aşkıyla yaşamıştır. 

O kadar ki, çok okumaktan 

dolayı gözleri genç yaşta bozulmuş 

ve taktığı gözlük yüzünden 

arkadaşları arasında 

“Camekân Tevfik” diye anılır 

olmuş. Lise arkadaşı Vedat 

Nedim Tör, ondan “Tevfik’i 

mütemadiyen kitap okurken 

hatırlıyorum” diye bahseder. 

Ömrü boyunca siyasete bulaşmayan, 

tarih, felsefe ve bilhassa sosyolojiye duyduğu 

büyük alaka dolayısıyla daima okuyan, zamanının çoğunu 

150 metrekare civarındaki bu kütüphanede geçiren Tevfik 

Remzi Bey için ünlü sosyoloji profesörü Ziyaeddin Fahri 

Fındıkoğlu ise şöyle der: “O sosyolojiyle hekimliği buluşturmuştur.” 

Yahya Kemal Sahnede 

Kütüphaneden merdivenlere yönelip üst katlara 

çıkıldığında, çeşitli büyüklüklerde yemek odaları, 

salonlar, yatak odaları ve en üst kattaysa eski usûl 

büyük bir çamaşırhaneyle evde çalışan iki hanımın 

kaldığı odalar bulunurmuş. 

Tevfik Remzi Bey kütüphanesinde istirahat halinde. 

Şayet günlerden perşembe, vakit de akşamüzeriyse, 

geniş bir ailenin ikâmet ettiği bu konakta, 

nüfus iki üç katına çıkarmış. Zira müdavimler birer 

birer kapıyı çalar, hafif bir akşam yemeğinden sonra, 

‘sohbet sanatı’nın en iyi icra edildiği sahnelerden 

biri olan Kazancı Konağı’nın klasik tarzda döşenmiş 

geniş ve güzel salonundaki yerlerini alırlarmış. 

Paşa’nın Kısas-ı Enbiya’sını 

okuyacak seviyeye getirmiş 

evin küçük oğlunu. Yinanç, 

toplantılarda heyecanlı konuşması 

ve tarihî hadiseleri 

âdeta yaşarmışçasına anlatmasıyla 

herkesi kendine hayran 

bırakırmış. 

Konağın bir başka önemli 

misafiriyse Yahya Kemal’miş. 

Kendi Gökkubbemiz şairi 

geldiğinde her zamankinden 

başka bir teşrifatın işlediğini 

tahmin edebiliriz. Türk 

ve Fransız şiirinden örnekler 

okuyup onları izah eden Üstad’ın, 

üslûbu, jest-mimikleri 

ve şakalarıyla şimdiki ‘talkshow’culara 

taş çıkarttığını 

söylüyor evin oğlu Aykut Kazancıgil. 

Ciddiyetiyle meşhur 

diplomat Numan Menemencioğlu 

bile onun esprilerine 

dayanamaz, kahkahalarla 

gülermiş. Sohbetiyle meclisleri 

süsleyip revnak veren, 

eskilerin ‘mîr-i kelâm’ dediği insanlardan olan Yahya Kemal 

konuşurken Sabri Esat Siyavuşgil, şairin ağzının içine 

bakarmış. Dikkatini çeken bu durum üzerine Aykut Bey, 

bir gün babasına, “Bu adam niçin Yahya Kemal’e düşman 

gibi bakıyor?” diye sormuş. Babası da gülümseyerek şöyle 

demiş: “Hayır, bilakis, söylediği bir kelimeyi dahi kaçırmak 

istemiyor da ondan öyle dinliyor.” 

En hurda teferruatı dahi hatırlayan, hafızasıyla ünlü 

tarihçimiz Mükrimin Halil Yinanç, birkaç saat erken 

gelirmiş konağa Tevfik Remzi Bey’in oğlu Aykut’a Osmanlıca 

öğretmek için. İyi bir hoca olduğuna şüphe 

olmayan Mükrimin Halil Bey, üç ayda Ahmed Cevdet 

Küçük salonun bir köşesi. 

77

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Zıt Kutuplar Bir Arada 

Ünlü romancı Peyami Safa da evin müdavimlerinden biriymiş. 

Üstelik de Durkheim’ın öğrencisi eğitimci Sadrettin 

Celal Antel ile! Bir yanda gazete ve dergilerde polemikçi 

bir üslupla kaleme aldığı yazılarla gündemde olan ‘sağcı’ 

Safa, diğer yanda Tan gazetesinde onun tam aksi istikamette 

yazılar yazan ‘solcu’ Sadrettin Celal Bey. Öyle ki, 

Aykut Bey, ertesi gün okulda “Dün akşam Peyami Safa ve 

Sadrettin Celal bizdeydi” dediğinde arkadaşları şaşırır, bir 

türlü inanmazlarmış. Köşelerinde son derece kavgacı, ancak 

yüz yüze gayet nazik davranan bu iki zıt kutbu bir araya 

getiren, Kazancıgil Konağı’nın yazısız kurallarıymış: Bu 

toplantılarda hemen hiç siyaset konuşulmaz, ailelerden, 

kültür olaylarından, yeni çıkan kitaplardan bahsedilirmiş. 

Çok önemli güncel siyasî gelişmeler, meselâ hükümet değişikliği 

gibi meseleler sohbet meclisinin gündemine ancak 

iki üç hafta sonra gelirmiş, o da birkaç cümle ile. 

Adnan Adıvar geldiğindeyse sohbetin seyri doğal olarak 

felsefeye kayarmış. Alman felsefesi, Hitler öncesi-Hitler 

sonrası, yeni Kantçı akımlar, bilimsel gelişmeler, Batı’daki 

büyük kültür hareketleri gibi konular konuşulurmuş. 

Aykut Bey, Adnan Adıvar’ın toplantılara bazen eşi Halide 

Edip ile geldiğini, ancak Sinekli Bakkal romancısının bu 

meclislerde yeni insanlarla tanışmayı pek tercih etmediğini, 

daha ziyade eski tanıdıklarıyla sohbet ettiğini söylüyor. 

Konağın zengin kütüphanesinden de istifade eden 

Adnan Bey, bir kitabı ödünç alır, iade edene kadar diken 

üstünde oturur, üç dört defa arayıp işinin çok az kaldığını, 

78 

Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, babası ile


İSTANBUL 


DERGİSİ 

kitabı derhal göndereceğini söylermiş. Tarih Boyunca İlim 

ve Din kitabının sonunda “Bu kitabı Tevfik Remzi Bey’in 

seçkin kütüphanesinde yazdım” diyerek bu duruma işaret 

etmiştir. 

En Ağır Misafir 

Modern Türkoloji araştırmalarının kurucusu Prof. Fuad 

Köprülü de Kazancıgillerin aile dostlarındanmış ve konaktaki 

sohbetlere sık sık katılırmış. O sıralarda eve gelen aydınların 

çoğu ya Halkevlerinin etrafında toplanırmış ya da 

CHP azalarıymış. Türk Ocağına mensup Köprülü ile CHP’liler 

Kazancıgil Konağı’nda bir araya geldiklerinde gergin 

değil, hoşgörülü bir ortam olurmuş. Vefatının ardından 

“Fuad Köprülü’ye Veda” başlıklı bir yazı kaleme alan Tevfik 

Remzi Bey, “Benim, ruh sarsıntım tarif edilemez. O derece 

derin ve samimi. Musalla taşında, uzanmış yatan, Türk milletinin 

kültür dünyasında açılmış bayrağı idi.” diyerek bu 

büyük âlime karşı hislerini dile getirmiştir. 

Konağın en ağır misafiriyse hiç şüphesiz İbnülemin Mahmud 

Kemal’dir. Tam manasıyla nevi şahsına münhasır bir 

insan olan bu “devr-i kadîm efendisi” geldiği zaman musikî 

olmasına dikkat edilir, Mesut Cemil Bey’i dinlerken ellerini 

dizlerine vurarak “Allah rahmet etsin babasına” diye 

mırıldanırmış. 

Misafirler arasındaki pek çok yabancı arasında, sanatta 

devlet yönlendirmesine karşı olduğu için Almanya’dan 

ayrılıp Türkiye’ye gelen heykeltıraş Rudolf Belling ile neredeyse 

aileden biri diyebileceğimiz Fransız mimar ve sanat 

tarihçisi Albert Gabriel’i sayabiliriz. 

Emin olun, burada isimlerini zikredemediğimiz devrin 

önemli kültür, sanat, ilim, tıp ve siyaset adamlarının yolları 

en az bir kez Kazancıgil Konağı’ndan geçmiştir. Onlar da 

Tevfik Remzi Bey’in sofrasına oturup nefis yemeklerden 

yemiş, tavşankanı çaylardan yudumlamış, o zengin kütüphaneden 

birkaç kitap ödünç almışlardır. Muhabbetten 

aldıkları lezzetten bahsetmeye gerek bile yok. 

Şimdi artık ne o insanlar var, ne o Kazancı Konağı, ne de 

o sohbetler… 

“Ol saltanatın yerinde yeller eser şimdi.” 

* 

Hâmiş: Prof. Dr. Aykut Kazancıgil ismine ilk kez Beşir 

Ayvazoğlu’nun Sîretler ve Sûretler isimli portreler kitabında 

rastladım. Ardından Kazancıgil ile yapılmış nehir 

söyleşi kitabı Her Doğum Bir Mucizedir’i okudum. 

Şükür ki, yıllar sonra kendisiyle tanışmak ve uzun 

sohbetler etmek nasip oldu. Bu metni yazarken de 

onun lütfettiği değerli bilgilerden ve aile albümündeki 

fotoğraflardan istifade ettim. Yardımları için değerli 

hocama müteşekkirim. 

Belling, beş çayı için geldiği Kazancıgil Konağı'nda Tevfik Remzi Bey'le. 

79

BEYAZIT’TA 

BİR KÜLTÜR MECLİSİ: 

DARÜLKEMÂL 

Ahmet KARA 

Yazar 

“ 

Devrinin önemli simalarıdan Mahmud 

Kemal Bey, Beyazıt’taki konağında 

her hafta musiki toplantıları ile 

edebiyat, tarih ve günün meselelerinin 

konuşulduğu sohbet meclisleri 

düzenlerdi. 

Bu tarihi konak, İbnülemin’in vefatına 

kadar, yarım asırdan daha fazla bir 

süre, döneminin mühim edebi ve fikri 

mahfili olmayı sürdürmüştür. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

BEYAZIT’TA BİR KÜLTÜR MECLİSİ: DARÜLKEMÂL / Ahmet KARA 

Mehmet Emin Yurdakul, Hasan Âli Yücel 

Halit Ziya Uşaklıgil, İbnülemin Mahmud Kemal İnal 

Osmanlı’nın son ve Cumhuriyet’in ilk demlerinde, 

kültür hayatının önemli simalarından biriydi 

İbnülemin Mahmud Kemâl İnal Bey (1871-1957). 

Devrinin mühim biyografi yazarlarından, tarihçilerinden, 

koleksiyonerlerinden, arşivcilerinden 

hülasa kültür âleminin vazgeçilmezlerindendi. 

Mahmud Kemâl Bey, inanılmaz derecede güçlü 

bir hafızaya, keskin bir zekâya, vakit sınırlaması 

olmayan çalışkanlığa ve hikmet dolu nüktelere 

sahipti. Devrinde yaşayan pek çok ilim bekçisi 

gibi o da nev’i şahsına münhasır bir zattı. Yahya 

Kemâl’in dediği gibi “devr-i kadim efendisi”ydi. 

Yazdığı onca kitap ve makale ile muhtelif mevkilerdeki 

kültür hizmetinin haricinde, devrinin 

kültür hayatına sağladığı en mühim katkı, 

Beyazıt’taki baba mirası konağında haftanın 

belirli günlerinde düzenlediği mûsikî, ilim 

ve edebiyat meclisleriydi. Mahmud Kemâl 

Bey, Yusuf Kâmil Paşa ve babası Mehmed 

Emin Paşa’dan kalma bir kadim alışkanlıkla 

konağında, her hafta mûsikî toplantıları 

ile edebiyat, tarih ve günün meselelerinin 

konuşulduğu sohbet meclisleri düzenlemişti. 

Beyazıt’taki bu tarihî konak Mahmud 

Kemâl Bey’in vefatına kadar, yarım asırdan 

fazla süre, devrinin mühim edebî ve fikrî 

mahfili olmuştu. 

82


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Konağın Meşhur Müdavimleri 

Süleyman Nazif, Mahmud Kemâl Bey’in konağı için “Darü’l-Kemâl” 

tabirini kullanmış ve konak bu tabir ile meşhur 

olmuştur. Darülkemâl’in müdavimleri devrin kültür, 

edebiyat ve mûsikî âleminin önemli şahıslarıydı. Bunların 

en bilinenleri; Said Halim Paşa, Münif Paşa, Hersekli Arif 

Hikmet Bey, Ali Emîrî Efendi, Mahmud Esad Bey, Beyazıt 

Kütüphanesi hafız-ı kütübü Tahsin Hoca, Mehmed Âkif, 

Babanzâde Ahmed Nâim, Süleyman Nazif, Abdülhak Hamid, 

Yahya Kemâl, Mehmed Fuat Köprülü, Osman Turan, 

Mithat Cemal, Hüseyin Vassaf, Ahmet Hamdi Tanpınar, 

Hasan Âli Yücel, Mükrimin Halil Yinanç, Alaaddin Yavaşça, 

Faruk Kadri Timurtaş ve Hamid Aytaç’tır. 

Pek çoğu döneminin kuvvetli kalemşörlerinden olan 

müdavimler hatıralarında veya yazdıkları çeşitli yazılarda 

Darülkemâl’i anlatmaktadırlar. Kimi, bu kültür meclisine 

katıldığı ilk gecenin kendi ruh âleminde bıraktığı izleri 

anlatırken, kimi de hanenin ve aynı zamanda meclisin 

sahibi Mahmud Kemâl Bey ile meclise katılanlar arasında 

geçen hadiselere değinir. 

Dillere destan bu konak günümüze ulaşmadığı gibi ne 

yazık ki konağı, özellikle de içini, gösteren bir fotoğrafı 

yahut tasviri de bulunmamaktadır. Ancak konağa giden, 

meşhur meclislere katılanların yazdıklarından bir konak 

tasviri çıkarmak mümkün olabilir. 

Darülkemâl’in Tasviri 

Beyazıt’tan Mercan’a inerken Mühürdar Emin Paşa Sokağı, 

13 numarada bulunan ve Mahmud Kemâl Bey’e babadan 

kalma 3 katlı kâgir Mühürdar Emin Paşa Konağı’na az ışıklı 

ve bol rutubetli bir avludan geçilip, camekânlı bir kapıdan 

girilirdi. Her basamağı eski bir 

ses veren merdivenlerden yukarı, 

ikinci kata çıkıp tam ortasında 

uzunca bir masanın 

bulunduğu sofaya ulaşılırdı. 

Bu sofadan muhtelif odalara 

girilirdi. Birinci kapı Mahmud 

Kemâl Bey’in çalışma odasıydı. 

Bu odanın pencereleri bahçeye 

bakardı. İkinci kapı ise pencereleri 

sokağa bakan ve hiç 

bir zaman açılmayan misafir 

odasına açılırdı. Sağda yatak 

odası, mutfak ve banyoya açılan 

kapılar mevcuttu. Üst katta 

ise Mahmud Kemâl Bey’in kütüphanesi 

bulunuyordu. Buraya 

Kemâl Bey’den başka kimse 

giremezdi. 

İrfan Serpen Yuva 

“İstanbul’un kendini ilme vermiş insanları 

arasında Darülkemâl ismini almış olan bu 

ev, üstat Mahmud Kemâl İnal’ın, daha doğrusu 

İbnülemin Mahmud Kemâl’in, bütün 

müştaklarına feyiz ve irfan serpen yuvasıdır. 

Darülkemâl artık üstadın evi olmaktan çıkmış, 

ilmî tetkikler yapan zümrenin hazine-i 

kemâli olmuştur. Her ilim düşkünü oraya 

gider, üstadın elini öper, orada bilmediğini 

öğrenir, kafasını yeni baştan kemâlât ile 

doldurarak çıkar. Darülkemâl nev’i şahsına 

münhasır bir üniversite, İbnülemin Mahmud 

Kemâl de bu üniversitenin nev’i şahsına 

münhasır rektörüdür.” 

“Muhibbi kadirşinas Taha Toros’a” imzalı bu fotoğrafta İbnülemin İstanbul Üniversitesi'ndeki 

jübilesinde, 1953 (Taha Toros arşivi, Şehir Üniversitesi) 

Konağın en meşhur bölümü misafir odasıydı. Sofadan 

misafir odasına girildiğinde kapının hemen yanında bir 

koltuk, onun yanında kırmızı kadifeyle kaplanmış bir kanepe 

bulunurdu. Odaya girer girmez karşıda çini bir soba 

vardı. Sofa, çalışma odası ve misafir odasının duvarları boş 

yer kalmamacasına Osmanlı devrinin meşhur hattatlarının 

elinden çıkmış kimi tezhipli, kimi ebrulu levhalar ile 

kaplıydı. Sanat eseri hüviyeti taşıyan sehpaların üzerleri 

de her biri yine sanat eseri olan antika eşyalar ile doluydu. 

Mahmud Kemâl Bey, tarihî eşyalar, antikalar ve yazma 

kitaplarla dolu konağıyla, onu Topkapı Sarayı ile kıyaslayacak 

kadar övünürdü. 

Hasan Âli Yücel 

Mahmud Kemâl Bey, misafir 

odasına girildiğinde kapının 

yanında bulunan kadifeyle 

kaplanmış kanepede oturur ve 

gelen misafirleri ilmi hüviyetleri, 

yaşları, dostlukları ve vefa 

derecelerine göre karşılardı. 

Sevmediklerine pek aldırış 

etmezken, sevdiklerine, özellikle 

uzaktan gelen dostlarına 

özel alaka gösterirdi. Mahmud 

Kemâl Bey misafirlerini, ilmî 

seviyeleri veya dostluk derecelerine 

göre kendince belirlediği 

yerlere oturturdu. Mesela 

meclise yeni katılmaya başlayanlar 

soba ile duvar arasındaki 

sandalyelere otururlardı. 

83

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Darülkemâl’in Kuralları 

Darülkemâl’e herkes katılamazdı. 

Katılanların da uyması 

gereken kurallar vardı. Bizzat 

Mahmud Kemâl Bey tarafından 

konulan ve yine onun 

tarafından takip edilen kurallar... 

Mahmud Kemâl Bey bu 

kurallara riayet etmeyenleri, 

mûsikî sırasında konuşanları, 

lâubali hareket edenleri dışarıdaki 

makam ve mevkiine 

bakmaksızın haşlarmış. Hatta 

bunu yapmaktan büyük 

keyif alırmış. Bir gün konağa 

ilk defa gelenlerden bir ilim 

adamı duvarlardaki nefis hat 

levhalarına dalınca “Efendi, 

sen buraya bizi dinlemek için 

mi geldin, yoksa bizim evin 

duvarlarında gezinmek için mi 

teşrif ettin.” diyerek azarlamış. 

İbnülemin Mahmud Kemal evinde kitap okurken, 1642 


Burada Her Şey Eskiydi 

“Bu odanın dört duvarından ikisinde Türk 

ve Acem hattatlarının el yazıları... Bu yazıların 

Türkçe olanları bile lâmelifleriyle bana 

o zaman Arapçadır hissini verir, iğrabında 

yanlış yapacağım diye korkumdan yüksek 

sesle okumazdım. Üçüncü duvarda çürük 

kaplı, ruhanî ciltli kitaplarla dolu kütüphane... 

İçinden I. Abdülhamid’in, III. Selim’in el 

yazılarını İbnülemin Mahmud Kemâl Bey’in 

çıkarıp misafirlerine uzaktan gösterdiği cilbentler... 

Dördüncü duvar hep pencere... Ve 

bu pencerelere asıldığı için perde sandığım 

sevaîler, Buhara işlemeleri... Bu odada dünya 

içkilerinden yalnız ikisi malumdu: Devetüyü 

renginde kulpsuz fincanlarda Yemen 

kahveleri... Bir de misafirler yudum yudum 

içmezlerse İbnülemin Mahmud Kemâl Beyin 

halâvetine yandığı turunç şerbetleri... Bu 

odada levhaların, kitapların üzerindeki tozlar 

bir veli türbesinin toprak zerreleri gibi 

mukaddesti. Hizmetçi bu mukaddes şeylere 

ancak ev sahibinin izniyle yalnız ayda bir 

defa el sürebilirdi. 

Burada her şey eskiydi. Okunan şiirler eski, 

oturulan sedirler eski, kelimeler eski, hattâ 

sesler bile eski. 

Bu odadan sokağa çıktığım zaman bir devrin 

cenaze namazından dönüyorum sanırdım. 

Fakat lâ-ekal iki asır eski olan bu odanın 

mâziliğine rağmen burada manevî bir 

aydınlık vardı. Buraya gelenler Fuzûli’nin bir 

imâlesinden başka tûl-i emel bilmezler, burada 

Naîmâ’nın bir nüktesiyle bütün mahrumiyetler 

unutulurdu. Ve bu oda mukaddes 

bir mahremiyetin rutubeti içinde yazın 

bile serindi. Ancak bu serinlik selvilerden 

inen gölgeler kadar loştu. Buradan çıkınca 

sokaklara, insanlara şaşırarak bakardım. 

Bu odada mühim ilim vakaları olurdu: Ali 

Emiri Efendi bir yazma kitapta bir sineğin 

bir damla münasebetsizliğini diliyle ıslatıp 

eliyle silerek ‘Revan sekarı’nın ‘Revan seferi’ 

olduğunu bu odada keşfederdi. Ve 93 âyanından 

Bursalı Rıza Efendi’nin Şehname’yi 

ezber bildiğini Tarih-i Edebiyat müellifi Faik 

Reşat Bey gözlerini açarak bu odada söylerdi. 

Namık Kemâl’in temiz ve beyaz çoraba 

meraklı olduğunu da şâir Adanalı Hakkı 

Bey’den yine bu odada öğrenirdim. (...)” 

Mithat Cemal 

Mahmud Kemâl Bey’in ilginç 

bir huyu daha varmış. Konağa 

gelen konukları birbirleriyle 

tanıştırmazmış. Konağın 

misafir odasında icra edilen 

meclise katılanlar zaman içinde 

aşinalık kazanırlar ve bir 

gün konaktan çıktıktan sonra 

birbirlerine isimlerini sorarak 

öğrenirler, ancak bu şekilde 

tanışırlarmış. 

Konağın Başına Gelenler 

Bir konaktan ziyade esaslı bir 

mektep olan Mühürdar Emin 

Paşa Konağı, ne yazık ki günümüze 

ulaşamamıştır. Bugün 

yerinde, en üst katında İbnülemin 

Mahmud Kemâl İnal 

Vakfı’nın yer aldığı bir iş hanı 

bulunmaktadır. Konak daha 

önce de iki kez yanmış, bir kez 

İbnülemin, Taha Toros ile birlikte, 1954 


84


İSTANBUL 


DERGİSİ 

de işgale uğramıştır. Konağı kullanılamaz hale getiren ilk 

yangın 1864 yılında yaşanmış ve içindekiler dâhil konaktan 

geriye hiçbir şey kalmamıştır. İkinci yangın ise 1911 

yılında çıkmış, Yakacık’taki yazlık evlerinde olan Emin Paşa 

ailesi yangından zarar görmese de konak ağır hasar almıştır. 

Dostlarının, konağı ve içindeki değerli eşyaları kurtarmak 

için yoğun çaba sarf etmesine rağmen fırsatı ganimete 

çeviren çapulcular yangından kurtulan yükte hafif 

pahada ağır ne kadar eşya varsa hepsini yağmalamışlardır. 

Mahmud Kemal evinde Cumhuriyet gazetesine demeç verirken 

Konak asıl darbeyi İstanbul’un işgal yıllarında Fransız ve 

İngiliz askerlerinden yemişti. İstanbul’u işgal etmekle yetinmeyen 

garbın askerleri Darülkemâl’i de işgal etmişlerdi. 

Bekirağa Bölüğü’nde tutuklu bulunan dostları Said ve Abbas 

Hilmi Paşaları ziyaret eden Mühürdar Emin Paşa ailesi 

Fransızların dikkatini çekmiş, bir cuma sabahı kapıya dayanan 

işgalci askerler, 24 saat içinde konağı boşaltmalarını 

istemişti. Binlerce cilt kitap, oda dolusu mecmualar, 

gazeteler ve sanat eserleri devrin şartları içinde 24 saatte 

nasıl taşınabilirdi? Çaresizlik içinde başvurulan birkaç kapının 

ardından karar verilmiş; kitap ve levhalar güç bela 

bulunan arabalarla Evkaf Müzesi’ne, ev eşyalarının da 

taşınabilecek evsafta olanları Babıali civarında kiralanan 

eve taşınmıştı. Ancak bir buçuk sene sonra, Mekteb-i 

Sultani’de görevli Fransız hocaların aracılığıyla konak 

kurtarılabilmişti. 

Not: “Darülkemâl’in Tasviri” isimli bölüm devrin konak 

müdavimlerinin hatıralarında ve muhtelif yazılarında 

yazdıkları bilgilerden derlenerek yazılmıştır. 

Kaynaklar 

Hüseyin Vassaf, Bir Eski Zaman Efendisi: İbnülemin 

Mahmud Kemâl İnal Kemâlü’l-Kemâl, haz: Fatih M. 

Şeker-İsmail Kara, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009. 

Yusuf Ziya Ortaç, Bir Varmış Bir Yokmuş: Portreler, 


Midhat Sertoğlu, İstanbul Sohbetleri, Bedir Yayınları, 


Taha Toros, Mazi Cenneti I, İletişim Yayınları, İstanbul 

1998 

Beşir Ayvazoğlu, Üçüncü Tepede Hayat, Kubbealtı 

Yayınları, İstanbul 2012 

Şemsettin Şeker, Ders ile Sohbet Arasında, Zeytinburnu 

Belediyesi Yayınları, İstanbul 2013 

Dursun Gürlek, “Vefatının 50. Yıldönümünde İbnülemin 

Mahmud Kemal İnal”, Türk Edebiyatı 

Dergisi, s. 60-63 S. 403 

85

SÖZ İLE SAZIN REFAKATİ: 

EDEBİYAT MAHFİLLERİNDE 

MÛSİKÎ 

Prof. Dr. Fazlı ARSLAN 

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi 

“ 

Birçok edebiyat mahfilinde mûsikî, 

mûsikî mahfilinde de edebiyat 

adeta etle tırnak olmuştur. Osmanlı 

döneminde sarayda, konaklarda, 

köşklerde, daha sonraları hususi 

hanelerde, hatta kıraathanelerde 

otellerde, kitapçılarda ortaya 

çıkan bu mahfillerde, edibler, hep 

mûsikîşinaslarla beraber olmuş, 

sanatlarını birlikte icra etmiş, birlikte 

yazmış, birlikte söylemişlerdir. Hatta 

sadece mûsikî değil diğer sanat 

dallarının da konuşulduğu, tartışıldığı 

mahfillerdir edebiyat mahfilleri. Bir 

yandan şiirler inşad edilirken diğer 

yandan bazı mahfillerde piyano 

eşliğinde, bazılarında sadece Türk 

mûsikîsi sazları ile icralar yapılırdı. 

Kısacası mahfillerdeki iki temel unsur, 

söz ve mûsikîdir. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

SÖZ İLE SAZIN REFAKATİ: EDEBİYAT MAHFİLLERİNDE MÛSİKÎ / Prof. Dr. Fazlı ARSLAN 

18. yüzyıl ortalarında Osmanlı müzisyenleri 

“Mûsikî, millî şuurun en aşikâr sırlarından 

biri sayılmalıdır.” 

Abdülhak Şinasi Hisar 

Ses ve mûsikî insanlık kadar kadîmdir. 

Mûsikînin kökenini aramak adeta 

konuşmanın başlangıcını aramak 

gibidir. Yaratılan insan, duygularını 

ifade etmek için evvela sesi, mûsikîyi 

kullanmıştır. İnsanın çocukluğuna 

bakıldığında mûsikînin konuşmadan 

önce geldiği açıkça görülür. Çocuklar 

henüz ağızlarından tek bir harf çıkaramadıkları 

hâlde türlü türlü seslerle 

isteklerini anlatabilirler. Yine insan, 

çocukluğunda henüz kendisine hitap 

edilen kelimelerden hiçbirisini anlamazken 

seslerin perdeleri ile bunların 

sırası ve terkiplerinden birtakım 

manalar sezebilmektedir. Anneler, 

çocukları ile iletişim kurmak için, 

özel kelimeleri farklı ses tonlarıyla 

çıkarırlar. Hele ninnilerin vahşilere 

kadar yaygınlaşmasının sebebi, annelik 

şefkat hissinin tercümesi olan 

bu nağmelerden mutlaka çocukların 

bir şey anlamaları ve anladıkları şeyle 

kalplerine huzur gelmesidir. 1 

Asırlar geçtikçe söz ve ses gelişip, güzel 

sanatların önemli iki dalı olmuş ve 

aynı yolda birbirlerine refakat etmişlerdir: 

Şiir ve mûsikî. Üstad Banarlı, 

“Rakseden dil” derken şiiri kastediyor 

ve şiirin, mûsikîden ayrı olamayacağını 

söylüyordu. Ona göre dünyanın 

neresinde büyük bir şair yetişmişse 

mutlaka şiirine mûsikî katmıştır ve bu 

anlayışa göre şiir, kelimelerle yapılan 

mûsikîdir. 2 Evet, birçok şair, edib mûsikî 

ile birçok mûsikîşinas da şiirle, 

edebiyatla ilgilenmiş, bazıları her iki 

sahada da eşit seviyede malumat sahibi 

olup eserler vermişlerdir. Bunun 

sebebi bu iki sanatın yukarıda andığımız 

ünsiyetidir. 

Mahfillerdeki iki 

temel unsur söz ve 

mûsikîdir. Mûsikînin 

icra edilmediği ya 

da konuşulmadığı 

edebiyat mahfili yok 

gibidir. 

Şiir mûsikîyle var olan bir sanattır. 

Hem manzumelerin kendilerinde 

mündemiç olan mûsikîleri, hem 

manzumelerin sesli eserlere dönüşmüş 

besteli hallerini kastediyoruz. 3 

İslamî edebiyatın ve mûsikînin tarihine 

göz atıldığında bu birlikteliğin 

çok sayıda örneğini görürüz. Divan 

şairlerinden, 4 halk şairlerine kadar 

birçok şair ve edib mûsikî ile ilgili de 

eserler vermişlerdir. Osmanlı şiirinde 

Sûrnâmeler, Sâkînâmeler, Nasihatnâmelerde 

ve dahi diğer divanlarda 

mûsikî ile ilgili birçok mazmuna yer 

verilir. 5 İnsana önce “sesi dinle” diyen 

Mevlânâ’nın, Mesnevi’nin ilk on sekiz 

beytini ney sazı üstüne kurması tesadüfi 

değildir. Yine Sultan Veled’in 

Rebabnâme’sinde, Ahmed-i Dâ‘i’nin 

Çengnâme’sinde mûsikî terimleri ve 

sazları, manzumeler içinde işlenmiş 

ve tasavvufi edebiyat çerçevesinde 

yorumlanagelmiştir. 6 Mûsikî, İbnülemin’in 

ifadesiyle “lisan-ı aşktır”. 7 Şiir 

de öyle değil midir? 

Bu kısacık bilgiler bize şiirin ve dahi 

edebiyatın mûsikî ile münasebetini 

göstermek için kâfidir. Edebiyat ve 

mûsikî bu denli iç içe olunca, edebiyatın 

ve mûsikînin birlikte konuşulduğu, 

birlikte icra edildiği mahfiller, 

kültür ve medeniyet tarihimizin en 

nadide üretim ve terakki merkezleri 

olarak göz önünde durmaktadır. 

88


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Osmanlı döneminde sarayda, konaklarda, 

köşklerde, daha sonraları 

hususi hanelerde, hatta kıraathanelerde, 

otellerde, kitapçılarda ortaya 

çıkan bu mahfillerde, edibler, hep 

mûsikîşinaslarla beraber olmuş, sanatlarını 

birlikte icra etmiş; birlikte 

yazmış, birlikte söylemişlerdir. Hulasa 

kanaatimce edebiyat mahfillerini 

mûsikî mahfilleri gibi düşünmek ve 

öyle kabul etmek daha doğru olacaktır. 

Çünkü örneklerine baktığımız 

zaman mûsikînin icra edilmediği ya 

da en azından konuşulmadığı, tartışılmadığı 

bir edebi mahfil yok gibidir. 

Hatta sadece mûsikî değil diğer 

sanat dallarının da konuşulduğu, tartışıldığı 

mahfillerdir edebiyat mahfilleri. 

Bir yandan şiirler inşad edilirken 

diğer yandan bazı mahfillerde piyano 

eşliğinde, bazılarında sadece 

Türk mûsikîsi sazları ile icralar yapılırdı. 

Kısacası mahfillerdeki iki temel 

unsur, söz ve mûsikîdir. Mahfillerin 

karakterini dikkate aldığımızda, yani 

bu mahfiller, meyhaneler, gazinolar, 

kahvehaneler, lokantalar, pastaneler 

olunca söylenebilir ki mûsikî sözün 

de önündedir. Bu defa bu meclislerin 

ana unsurunun mûsikî olduğu düşünülebilir. 

Recaizade Mahmut Ekrem’in bir portresi 

Edebiyat mahfilleri hakkında birçok 

yazı bulunmakla beraber son yıllarda 

yapılan iki çalışma çok önemlidir: 

Şemsettin Şeker’in Ders ile Sohbet 

Arasında 8 adlı kitabı ile Turgay 

Anar’ın Mekândan Taşan Edebiyat’ı. 9 

Bu iki çalışma Osmanlı son dönemini 

ve Cumhuriyet dönemi ilim, 

sanat ve edebiyat meclislerini derli 

toplu sunması bakımından kıymetli 

eserlerdir. Bunlara şöyle bir göz attığımız 

zaman ilim, kültür ve sanatın 

nerelerde temerküz ettiğini, hangi 

mekânlarda neşv ü nema bulduğunu 

görüyoruz. Şemsettin Şeker, konuya 

sadece edebiyat penceresinden bakmamış, 

ilim, kültür ve sanatın hayat 

bulduğu mekânları ele almıştır. Saray 

ve çevresinden başlayarak, camii, 

tekke, kütüphane ve meyhaneler gibi 

farklı dinî ve ictimaî muhitlerden, vezir, 

âlim ve şair konaklarına varıncaya 

kadar örnekler vermiştir. Turgay Anar 

ise, Tanzimat’tan günümüze kadar 

ortaya çıkan edebiyat mahfillerini 

kronolojik olarak dokuz başlık altında 

toplamıştır. Konaklar, köşkler, yalılar, 

evler, kıraathaneler, pastaneler, 

kitabevleri, matbaa ve edebiyat dergileri 

çevresindeki birliktelikler vb. 

Yazımızın devamında edebiyat mahfilleri 

ve bu mahfillerin müdavimlerinden 

örnekler verirken bu eserlerden 

ve İbnülemin’in Hoş Sada’sından 

yararlanacağız. 

Edebiyatçı ve mûsikîşinası yakınlaştıran 

husus, iki sanatın birbirine ünsiyetidir, 

dedik. Bu sebeple mahfillere 

katılan edebiyatçı ve mûsikîşinaslar 

birbirlerini beslemişlerdir. Edebi eserler 

okunup mahfile katılanların zevkine 

sunulduğu gibi bazı mûsikî eserleri 

de mahfillerde ortaya çıkar, hemen 

oracıkta ediblerin zevk-i seliminin 

Ahmet Mithat Efendi’nin meşhur yalısı 

89

İSTANBUL 


DERGİSİ 


muvafakatını alırlardı. Yapılan tenkidlerle 

oracıkta tashihler yapılır, besteler 

geliştirilirdi. Bazen mahfil müdavimleri 

bir hususta yazı yazarlar, 

o yazıyı birbirlerine okurlardı. Yeni 

şairler eskilerle tanışmak, onlardan 

hem feyz almak hem tensib görmek 

isterlerdi. Kuvvetle muhtemel, 

mûsikîşinaslar bestelerinde kullanacakları 

bazı güfteleri bu mekânlarda 

tespit ederler, bazı şairler de mûsikîşinasların 

kolayca besteleyecekleri 

şiirleri oralarda te’lif ederlerdi. 

Ahmet Rasim, Şevki Bey ile; Dikran 

Çuhacıyan, Ahmet Mithat ile; Yahya 

Kemal, Münir Nurettin ile; Ekrem 

Hakkı Ayverdi, Neyzen Niyazi Sayın 

ile birlikteyken birbirlerinden ne ölçüde 

feyz aldıkları izahtan vârestedir. 

Hatta bu mahfillerdeki anlayışların 

tesiri edebiyatçıların ya da mûsikîşinasların 

eserlerinde bile kendini gösterecektir. 

10 

Bazı mahfil müdavimleri arasında 

mûsikîşinasların çok olması sebebiyle, 

edebiyat kadar mûsikînin de 

konuşulduğu ve icra edildiği muhakkak. 

Mesela, İbnülemin Mahmut 

Kemal Bey’in konağı, yine Recaizade 

Mahmut Ekrem’in, Şair Nigâr’ın, 

İhsan Raif Hanım’ın evleri, Ahmet 

Midhat Efendi’nin yalısı sadece birkaç 

örnektir. 

Bazı mahfillere yakından bakalım ve 

oralardaki mûsikîyi görmeye çalışalım. 

Ahmet Mithat Efendi’nin özel 

desteğini gören, 11 iltifatına mazhar 

olan Recaizade’nin edebiyat mahfilini 

ele alalım. 

Recaizade’nin evindeki edebiyat 

mahfilinde edebiyat kadar mûsikî 

de yer almaktaydı. Hatta resim de. 

O dönem bazı hanelerde olduğu 

gibi bazı mahfillerde de Batılılaşmanın 

etkisiyle Batı ve Türk mûsikîsinin 

birlikte icra edildiğini görüyoruz. 

Turgay Anar’ın Ercüment Ekrem Talu’dan 

naklettiğine göre Recaizade’nin 

evi her iki mûsikînin de icra 

edildiği bir mekândır. Recaizade’nin 

kendisi de piyano çalar, resim yapardı. 

Bazı parçaları gelen misafirlere piyanoda 

çaldığı da resimleri üzerinde 

bazı konuklarla tartıştığı da vakidir. 12 

Bu mahfilin müdavimlerine baktığımızda 

kimleri görüyoruz? Piyanist 

Devlet Efendi, Kemanî Tatyos, Udî 

Afet, Hacı Arif Bey, Şevki Bey ve 

daha niceleri. Bu kadar mûsikîşinasın 

iştirak ettiği meclisten, nasıl hoş 

bir sada yükselir ve İstanbul kültür 

muhitinde yankılanır, düşünmek 

gerek. İşte İstanbul’da bu mekânlarda, 

edebiyatımız ve 

mûsikîmiz inceliklerini 

kazanarak hususi bir şekil 

almıştır. Abdülhak Şinasi 

Hisar’ın dediği gibi, 

Şark’ın en Garplı öğrencisi 

olan İstanbul’dur ve 

bu şehir Şark mûsikîsini 

sazla birçok inceliklerine 

vardırmış ve onu kendi 

edasının hususiyetleriyle 

bezemiştir. 13 İşte bu 

mûsikî Ziya Gökalp’in 

tanımladığı Bizans’tan 

alınan, Arap ve İran tarzı 

ile karıştırılmış hastalıklı 

bir Şark mûsikîsi değil, 

İstanbul ve Anadolu hâkim 

kültür havzasının ve 

aydınlarının kendilerine 

ait hususiyet ile bezedikleri, 

bu topraklara ait 

olan mûsikî idi ve bu mahfillerde hayat 

bulup terakki ediyordu. 

Batılılaşmanın etkisiyle kültürün değişmesi, 

sanatın dönüşmesi sebebiyle 

mahfillerde tabii olarak en çok 

konuşulan tartışılan meselelerden 

birisi de, mûsikîde yenilik hareketleri, 

Doğu-Batı, eski-yeni mukayesesi idi 

şüphesiz. Alaturka alafranga, daha 

Şair Nigar Hanım Osmanbey'deki konağında 

90 

Şair Nigar Hanım'ın Osmanbey'deki konağı. 

(Taha Toros arşivi, Şehir Üniversitesi)


İSTANBUL 


DERGİSİ 

genel başlıkla “millî mûsikî” mevzuu 

idi. Ünlü lisancı Necip Asım ile Ahmet 

Mithat Efendi’den başlayarak Peyami 

Safa’ya, Hakkı Süha Gezgin’e, İsmail 

Hakkı Baltacıoğlu’na 14 kadar birçok 

aydın ve mûsikî yazarı bu mevzuda 

hararetli tartışmalar yapmış ve dönemin 

matbuatı bu hususta kaleme 

alınan yazılarla doldurulmuştur. Pek 

tabii ki tartışmaların en hararetle yapıldığı 

yerler bu mahfillerdi. Buralar, 

mûsikî tekniği yanında, tarihi mevzuların, 

mûsikî beğenisi bağlamında 

mûsikî sosyolojisinin de yapıldığı 

yerlerdi. Hacı Ârif Bey’in yeni tarzı, 

Şevki Bey’in halka dönük eserleri, 

Dede’nin yenilik hareketleri içinde 

mûsikîsini nasıl muhafaza ettiği ya 

da edemediği, Osmanlı’dan miras 

alınan mûsikînin nasıl geliştirileceği, 

Batılılaşma cereyanıyla Osmanlı’dan 

tevarüs edilen klasik mûsikînin gözden 

düşmesine karşı neler yapılması 

gerektiğine dair tartışmaların bu 

mahfillerde yapıldığını tahmin ediyoruz. 

Çünkü o dönem, matbuatta, 

kitaplarda yer alan mevzuların o 

mahfillerde konuşulduğu bir hakikat. 

Alaturka alfranga demişken, hatırlatalım 

ki bazı mahfillerde piyanoyla 

misafirlere mûsikî icra edildiğini 

görüyoruz. Bu durum, son dönem 

Osmanlı toplumundaki mûsikî anlayışının 

geçirdiği değişim sürecini 

göstermektedir. O dönemde piyanonun 

birçok hanede olmazsa olmaz 

bir saz olarak bulunması, en azından 

bir kesimin meylinin Batı müziğine 

doğru evrildiğinin işaretidir. Bu zaviyeden 

Şair Nigâr’ın evindeki mahfile 

bir göz atalım. 

Şair Nigâr’ın evinde de piyano vardır 

ve bizzat kendisi piyano çalarak 

mahfile iştirak edenlere dinletmektedir. 

Evet Şair Nigâr’ın edebiyat mahfiline 

iştirak edenlere baktığımızda, 

Ahmet Mithat Efendi, Piyanist Furlani, 

Piyanist Hegye, Kemani Tatyos, 

Bimen Şen, Selim Sırrı, Leyla Hanım 

(Saz), Carmen Sylvia gibi isimleri 

görüyoruz. Kemani Tatyos ile Bimen 

Şen’i, Leyla Saz ile Piyanist Hegye’yi 

bir araya getiren Osmanlı son dönem 

fikir dünyası, her iki mûsikînin 

de bir arada bulunmasını ve icrasını 

beraberinde getirmekteydi. Pek tabii 

ki mûsikiyle ilgili elliye yakın yazıyı 

kaleme alan Mithat Efendi’nin iştirak 

ettiği bir toplantıda Osmanlı mûsikîsinin 

geleceği tüm sıcaklığıyla tartışılırdı. 

Bu mahfillerde 

pişirilip kotarılan fikirler 

gazetede sofraya konurdu. 

Bu yönüne bakıldığında 

mahfillerin 

eğitici, geliştirici yanı 

inkâr edilemez. 

Sözü, bu kültür ve sanat 

atmosferinin vazgeçilmez 

ismine, yukarıda 

adını andığım Ahmet 

Mithat’a ve onun yalısına 

getirmek isterim. 

Kalemi, fikir tarlasında 

inkıtasız nadaslar yapan 

bir sabana benzetilen, 

Türkiye’nin kalem 

şampiyonu 15 Ahmet Mithat yaşadığı 

dönemde birçok yazarla tartışan, birçok 

mevzuda kitaplar yazan bir isimdir. 

Tercüman-ı Hakikat’te çok sayıda 

yazıyı kaleme alacak ve mûsikîye ilişkin 

yazdıklarının merkezine Osmanlı 

mûsikîsinin muhafazası ve terakkisini 

Leon Hancıyan 

Kemani Tatyos Efendi'nin karakalem portresi 

koyacaktır. 16 Ahmet Mithat, edebiyat 

mahfillerinden bazılarının da müdavimidir. 

Mithat Efendi’nin Beykoz’daki 

yalısı, edebiyat ve mûsikînin de 

merkezlerinden biri idi. Beykoz’daki 

yalısında özellikle hem 

edebiyatçılarla konuşur 

tartışır hem de mûsikî 

fasılları tertip ederdi. 17 

Oğlu Kâmil Yazgıç’ın 

ifadesiyle, babasının 

değişik sanat dallarına 

merakı vardı, Beykoz’daki 

yalısında müziğe 

olan düşkünlüğü 

nedeniyle orgdan saksafona, 

piyanodan uda 

çeşitli mûsikî aletleri 

bulundurur, çocukları 

ve torunlarını mûsikî ile 

iç içe yetiştirirdi. 18 Bu yalının 

mûsikî hocası meşhur 

mûsikîşinas Leon Hancıyan’dır. 

Halil Ethem (Eldem)’in verdiği bilgilere 

göre haftada bir-iki defa mükemmel 

saz çalınır ve kendi de beraber 

okurdu. Eldem, Ahmet Mithat’ın 

kendi bestelediği şarkılar ve gazeller 

olduğunu da ifade eder 19 ancak 

Şerif Muhittin Targan ud çalarken 

91

İSTANBUL 


DERGİSİ 


notası günümüze ulaşmış bir bestesini 

bilmiyoruz. 

Beykoz’daki yalısında mûsikî meclisleri 

yanında 31 Mart Vakası’na kadar 

devam eden “millî temaşa akademisi”nde 

kabiliyetli gençlere tiyatro 

dersleri verilmiş, piyesler sahnelenmiştir. 

Baltacıoğlu, Namık Kemal’in 

Vatan Yahut Silistre’si ile Ahmet 

Midhat’ın kendi eseri Deli Kim isimli 

oyunların isimlerini verir. Bu tiyatroları 

dönemin birçok meşhur ismi izlemiştir. 

20 

Mahfillerde hem azınlık bestecilerin 

hem yabancı mûsikî insanlarının 

olması da, aralarında yapılan sohbetlerin 

ne kadar farklı mecralarda 

olduğu konusunda fikir verir. Bazen 

bu mahfiller bizzat bir mûsikîşinasın 

evi olmuştur. Peygamber torunu olan 

ud virtüözü Şerif Muhittin Targan’ın 

Çamlıca’daki köşkleri böyle bir mahfildir. 

Bizzat Mehmet Âkif’in de iştirak 

ettiği bu sohbet meclisinde mûsikî 

ağırlıktadır. Âkif, Şerif Muhittin’in 

evinde çok sayıda yerli ve yabancı 

mûsikîşinası dinler hatta aralarında 

mukayese yapar. Targan’ın sanatına 

hayran kalır. Targan, Amerika’ya 

gittiğinde bu ayrılık ona güç gelir. 

“Şark’ın En Büyük Dahisine” başlıklı 

şiirini Targan’ın Amerika’ya gidişi üstüne 

yazmıştır. Yine Safahat’ın “Gölgeler” 

kitabını Targan’a ithaf etmiştir. 

İstanbul’da bu ve benzeri birçok 

hanede edebiyat ve mûsikî meclisi 

olduğu şüphesizdir. Adı duyulmayan 

belki niceleri var. 

Yahya Kemal, sevdiği kahvelerden birinde 

Tevfik Fikret’in evindeki edebiyat 

mahfiline baktığımızda, oraya katılanlardan 

bir isim dikkat çekiyor: 

Nuri Şeyda Bey. Tevfik Fikret ile şarkı 

terennüm ettiklerine göre kuvvetle 

muhtemel ki bu zat İkdam’da 

mûsikîşinas biyografileri yazan Nuri 

Şeyda’dır. Bu hizmeti için Ahmet 

Midhat Efendi ona teşekkür etmiş 

ve bir yazı kaleme almıştır. 21 Ancak 

“Kafile-i Mûsikî-i İnsânân-ı Osmaniye” 

başlıklı bu yazıların kaynaksız 

olduğu, çok fazla hurafe içerdiği iddiasıyla 

devrin önemli mûsikî insanı 

Rauf Yekta tarafından eleştirilmiştir. 

Tartışmaya Midhat Efendi de katılmış 

ve Şeyda’nın yazdıklarının hurafe olmadığını, 

bunlara menkıbe denmesi, 

hurafe olsa bile bu rivayetlerin korunması 

gerektiğini anlatmış ve Rauf 

Yekta’dan mûsikîşinas biyografilerini 

yazmasını talep etmiştir. Daha sonra 

Rauf Yekta, mûsikîşinas biyografileri 

yazacaktır. Hulasa, Nuri Şeyda gibi 

bir mûsikî yazarı ve gazete sayfalarında 

yer alan bu tartışmaları yapan 

sair insanlar, belli ki bu mahfillerde 

fikirlerini zikre döküp, konuşup tartışıp 

sunuma hazır hale getiriyorlardı. 

Bu mahfiller mûsikîşinasların da 

mutfağı idi denebilir. 

Mahfillerde icra 

edilecek mûsikî 

türünü mahfil 

sahibinin anlayışı ve 

katılımcıların durumu 

belirlerdi. 

Özellikle bazı münevverlerin konaklarındaki 

mahfillerde mûsikînin 

hususi bir yeri vardır, dedik. Midhat 

Efendi’nin yalısı gibi mûsikî için müstakil 

bir-iki gün ayrılan başka mekân 

İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın 

konağıdır. Mûsikîşinaslar kadar mûsikî 

bilgisine sahip aynı zamanda bu 

sahanın velûd bir yazarı olan İbnülemin’in 

konağını bir mûsikî mektebi 

kabul etmek gerek. Bu sahada Hoş 

Sada, Son Asır Türk Mûsikîşinasları 

adlı muhteşem bir eseri de kaleme 

almış olan İbnülemin, mûsikî ile 

hemhal bir münevverdir. Tercüman-ı 

Hakikat’te de mûsikî üstüne bazı teorik 

yazılar yazmış ve bunları bir küçük 

kitapçıkta Mûsikî başlığı altında 

bir araya getirmiştir. Konağına devrin 

tanınmış birçok devlet, sanat ve 

mûsikî erbabı devam etmiştir. Yakın 

zamanda vefat etmiş, bazıları hâlâ 

hayatta olan birçok ünlü mûsikîşinas 

İbnülemin’in Darü’l-Kemal’inden 22 feyz 

almışlardır. 

Kimler yok ki? Sadi Irmak, Nevzat Atlığ, 

Alaattin Yavaşça, Kâni Karaca gibi 

mûsikî icracıları, Ekrem Karadeniz 

gibi iddialı bir kitap yazarı, mûsikî teorisyeni; 

çeşitli mecmualarda mûsikî 

yazıları kaleme alan edebiyatçı Hakkı 

Süha Gezgin 23 ve daha niceleri. Gelen 

hanende ve sazendeler, eski besteler, 

nakışlar, kârlar, semailer şarkılar 

çalar okurlardı. Salı akşamları tertip 

edilen bu mûsikîli toplantılar akşam 

namazından önce gelenlere yemek 

ikramıyla başlar ardından akşam namazı 

eda edilir, sonrasında başlayan 

92


İSTANBUL 


DERGİSİ 

sohbet yatsıya kadar sürerdi. Yatsı 

namazı da eda edildikten sonra mûsikî 

bölümü başlar. Hitamına doğru 

ise na‘tler, ilahiler okunur ve mutlaka 

bir aşr-ı şerifle bitirilirdi. 24 Görülüyor 

ki bazı mahfillerde mûsikî meşklerinde 

daha eski ve nitelikli eserler okunurmuş. 

Mahfil sahibinin anlayışına ve katılanların 

durumuna göre icra edilen 

mûsikî türlerinde farklılıklar oluyor. 

Tamamen geleneğe bağlı kalınarak 

klasik mûsikî fasılları icra edilen 

mekânlar -Midhat Efendi, İbnülemin, 

İsmail Hami Danişment’in mahfilleri- 

olduğu gibi özellikle Batı müziği 

eğitimi almış müdavimleri sebebiyle 

piyano ile icra edilebilecek eserlerin 

seçildiği yerler de vardı. Bazı konaklarda 

da türküler söylendiği görülüyor. 

Bu mesele, o dönem için çok 

önemli bir ayrıntıyı veriyor bize. Sabahattin 

Eyüboğlu’nun evine bakalım 

kimler gidiyor? Hasan Âli Yücel, 

Adnan Saygun, Pertev Naili Boratav, 

Melih Cevdet Anday, Fakir Baykurt, 

Ruhi Su… Halkbilimi uzmanları, halk 

mûsikîsi üstadlarının da katıldığı 

meclislerde türkülerin de söylendiği 

vakidir. 25 

Yine Ekrem Hakkı Ayverdi’nin evindeki 

mahfile; Halil Can, Neyzen Niyazi 

Sayın, Ulvi Erguner, Hafız Kemal 

Batanay, Sadettin Heper, Münir Nurettin, 

Uğur Derman gibi dinî mûsikînin 

mümtaz isimleri katılıyor. Bu 

misafirlerin olduğu bir mahfil tabii ki 

saz, söz, sohbet muhabbet ve Mesnevî 

ile dolu olacaktır. Ayverdi’nin 

evinde önce Mesnevi şerhinden bir 

bölüm okunur, ardından Halil Can 

bazen Hulusi Bey ya da Ahmet Bîcan 

ayağa kalkıp el bağlayarak Itrî’nin 

na‘tinden iki veya üç bölüm okur 

sonra da ney faslı başlar. Kur’an tilavetinin 

ardından çay ve pasta ikramına 

geçilir. Sonra edebiyat sohbetleri 

ve arkasından ilahi ve şarkılar okunur. 

“Herkes mest, medhûş, ve pür cûş u 

hurûş…” 26 Mesnevî’nin, neyin, dinî 

mûsikînin ağırlıkta olduğu bir mahfildir 

Ekrem Hakkı Ayverdi’nin evi. 

Bambaşka bir mahfil, Abdullah Cevdet’in 

İctihat dergisinin idarehanesidir. 

Daha ziyade devrin edebi ve 

siyasi olayları konuşulsa da M. Doubresse’in 

Musicotherapie kitabını Mûsikî 

ile Tedavi başlığı ile tercüme edip 

yayımlayan (Kahire 1908) Abdullah 

Cevdet’in dostlarıyla bu mevzuları 

konuşmaması imkânsız. 

Münir Nurettin piyanosunun başında 

Belki adı hiç duyulmamış nice hanelerde, 

şöhret olmamış nice konaklarda 

mûsikî meşklerinin yapıldığı 

muhakkak. Abdülhak Şinasi Hisar’ın 

tahassürle andığı o zaman, İstanbul 

semalarında sazın ve sesin eksik olmadığı 

yıllar. Üstelik kendi zamanında, 

azaldığını teessüfle söylediği 

mûsikînin, Boğaziçi Mehtapları’nda, 

hissiyatımıza ne kadar dokunduğu 

ortada. “Sükut mabetleri gibi sazları 

ve sözleri susmuş olmakla beraber 

yine yerli yerinde nice yalılar 

ve köşkler”den bahseder. 27 “O zamanlarda 

İstanbul’da köşklerde ve 

Boğaziçi yalılarında olduğu gibi en 

küçük evlerde de -vücudun dokunulur 

dokunulmaz ürperen en hisli 

damarları gibi- mutlaka bir saz aleti 

bulunur ve mutlaka bunlara dokunarak 

söyletmesini bilen biri de bulunurdu. 

İstanbul’un tabii hayatında 

bu yalılardan ve bu evlerden arada 

sırada mutlaka bir saz sesi gelirdi. Ya 

bir tanbur çalınır, ya bir ney inler, ya 

bir kanun tıngırdar, ya bir ud mırıldanır, 

ya bir def usûl tutar, bir şarkı 

söylenir ya bir keman meşk eder, bir 

başka keman cevap verir, uzun uzun 

söylerdi. İnik kafesli pencereler arkasından 

duyulan bu sesler o zamanki 

hayat zevklerinin iç bayıltıcı bir içkisi 

gibi gönlümüzü yakarak ta derinliklerimize 

kadar nüfuz etmesini nasıl 

bilirdi! Kendimi dinlesem vaktiyle 

önlerinden geçmiş olduğum yabancı 

evlerden içimde kalmış böyle bir sesler 

duyarım ki bende o uzak zamanları 

yeşerten tohumlar gibidir.” der 

Hisar ve günümüz insanının nasibine 

de Abdülhak Şinasi Hisar’ın tahassürünün 

bin katı düşer. 

Söz Hisar’da iken onun birkaç önemli 

cümlesini anarak mevzuu bağlamak 

istiyorum. Merkezine tamamen mûsikîyi 

koyduğu, “Sükut Faslı”nı okurken 

bile bin bir ezgiyi kulağınızda 

hissettiren Boğaziçi Mehtapları’nda, 

edebiyatı “bir milletin hafızası, fikrinin 

ve hayatının hatıraları” 28 olarak 

tavsif ederken, başka bir yerde 

93

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Ulvi Erguner 

94 

mûsikîyi, “millî şuurun en aşikâr sırlarından 

biri” olarak değerlendirir. 

Mûsikî ve edebiyatın evvelemirde 

yakınlıklarını vurgulayarak yazıya 

girdim, bitirirken de bu iki sanatın, 

milletlerin kültür ve medeniyetlerinin 

devamında nasıl bir hizmet gördüklerini 

Hisar’a atıf yaparak vurgulamış 

olalım. 

Bugün kaybettiğimiz nedir? Sokaklarından 

geçerken baştanbaşa 

mûsikî dinlenen bu şehrin sadasını 

duyamayışımız bu seslerin kaybolmasından 

mı yoksa bu seslerin bastırılmasından 

mıdır? Saadettin Ökten 

Hoca’ya göre mûsikî ve şiir insanların, 

şehirlerin hazzını yakalayabilmeleri 

için ihtiyaç duydukları iki sanattır. 

Ancak bu iki güzellikle beslenen insan 

şehrin çağrısını duyabilir ve büyük 

cedlerin manevi iklimine kabul 

olunabilir. 29 Kayboluş alabildiğine 

artarken yok ediciler alabildiğine azgınlaşmakta 

ise medeniyet mensuplarının 

mazilerini korumaları ve ihya 

etmeleri, yok oluşlarına mani olacak 

hayati öneme sahiptir. 

Dipnotlar 

1 Mûsikînin ilk mebdei, milel-i kadimenin 

mûsikî hakkında mütalaaları, mûsikînin 

talakatle münasebeti gibi birçok konu 

için, ülkemizde mûsikî tarihi üstüne yazılar 

kaleme alan ilk isimlerden Ahmet 

Mithat Efendi’nin “Târîh-i Mûsikî”(Müntehabât-ı 

Tercümân-ı Hakîkat, Kırkanbar 

Matbaası, İstanbul, 1302, I, 658-692) 

başlıklı yazısına bakılabilir. 

2 Türkçe’nin Sırları, Kubbealtı, İstanbul 2007, 

s. 93. Bilindiği gibi Banarlı kelimelerle nasıl 

resim yapıldığını da Akif, Yahya Kemal 

Neyzen Halil Can 

Hafız Kemal Batanay 

ve Ahmet Haşim’i örnek vererek anlatır. 

3 Mehmet Kaplan hocamıza ait örnek bir 

çalışmayı hatırlatmak isterim: “Cenab 

Şahabeddin’in Şiirlerinde Ses ve Musiki”, 

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. 7 sayı 

1-2’den ayrı basım, İstanbul 1956, s. 45- 

60. 

4 Avni Erdemir, Musikişinas Divan Şairleri, 

kitabında Anadolu sahasında çok sayıda 

divan şairi mûsikîşinası bir araya getirmiştir. 

Tüsav Yayınları 1999. 

5 Hayali Bey Divanı, Nev’î Divanı, Şeyhî Divanı 

vb. birçok Divan’ın tetkik ve tahlillerini 

yapan yeni çalışmalara baktığımız 

zaman mûsikînin bir başlık olarak yer 

aldığını görürüz. Ayrıca Cemal Kurnaz 

hocamızın Halk Şiiri ve Divan Şiirinin 

Müşterekleri kitabını burada hatırlatmak 

isterim. 

6 Türkan Alvan, M. Hakan Alvan, Saz ve Söz 

Meclisi, Şule Yayınları, İstanbul 2016. s. 

378. 

7 Hoş Sada, Maarif Matbaası 1958, s. 1. 

8 Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2013. 

9 Kapı Yayınları 2012. 

Ekrem Hakkı Ayverdi 

10 Tanpınar, bilhassa musikiyle münasebeti 

olan muhitlerde yetişen şairlerde ve onların 

bestelenmek üzere yazdıkları kısa 

ölçülü manzumelerdeki çözük ve basit 

dil anlayışına dikkat çeker ve bu hususta 

Recaizade’yi örnek gösterir. Bkz. 19 uncu 

Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi 

İstanbul 2001, s. 479-480. 

11 Ahmet Mithat, Recaizade’ye hitaben bizzat 

bir yazı kaleme alarak onun mûsikî 

yetkinliğine işaret etmiştir. Bir eser için 

seçtiği makam ve usûlü fevkalade uygun 

bulmuştur. Onu çok yönlülüğü sebebiyle 

“müstecmiü’l-kemalât” olarak tavsif 

etmiştir. “Ekrem Beyefendi Hazretleri”, 

Tercümân-ı Hakîkat, sayı 3442, (30 Teşrîn-i 

sânî 1889), s. 3-4. 

12 Mekândan Taşan Edebiyat, s. 114. 

13 Boğaziçi Mehtapları, Ötüken 1978, s. 39. 

14 Tüm bu isimlerin “millî mûsikî” mevzuunda 

neler yazdıklarını ve mûsikîde batılılaşma 

ekseninde hangi tartışmalara 

girdiklerini görmek için bu satırların 

sahibinin Müzikte Batılılaşma ve Son 

Dönem Osmanlı Aydınları, adlı çalışmasına 

bakılabilir. (Beyan Yayınları, İstanbul 

2016). 

15 Cenab Şahabettin “Ahmet Mithat’ın Eserleri”, 

İdeal Gazeteci Efendi Babamız 

Ahmet Mithat, (Hzl. Münir Süleyman 

Çapanoğlu), Gazeteciler Cemiyeti yay. 

İstanbul 1964, s. 41. (Servet-i Fünûn sayı 

1480’den (1925). 

16 Tüm yazıları için bkz. Fazlı Arslan, 

Başmuharrir’in Mûsikîşinaslığı: Ahmet 

Mithat ve Müzik, Yayın Evi Yayınları Ankara 

2009. 

17 Şemsettin Şeker, “Ahmet Midhat Efendi 

Yalısı”, Ahmet Midhat Efendi, Kültür ve 

Turizm Bakanlığı, (Ed. Mustafa Miyasoğlu), 

Ankara 2012, s. 87-106. 

18 Kâmil Yazgıç, Ahmet Mithat Efendi Hayatı 

ve Hatıraları, s. 59-60. 

19 Halil Edhem, “Terâcim-i Ahvâl, Ahmed Midhat 

Efendi”, Şehbal, sayı, 70 (15 Şubat 

1328), s. 429. 

20 Şeker, s. 101. 

21 “Nuri Şeyda Bey’e Teşekkür ve Rica”, 

Tercüman-ı Hakikat, sayı, 6222, (23 

Ağustos 1898), s. 1 

22 Süleyman Nazif’in tavsifidir. Anar, s. 162. 

23 Bu yazılar için bkz. Arslan, Müzikte 

Batılılaşma ve Son Dönem Osmanlı 

Aydınları, s. 145. 

24 Anar, s. 167. 

25 Anar, s. 183. (Melih Cevdet Anday’dan 

naklen). 

26 Anar, 193-194. 

27 Boğaziçi Mehtapları, s. 11. 

28 Boğaziçi Mehtapları, s. 202. 

29 Sadettin Ökten, “İstanbul’da Bir Bahar Gezintisi”, 

İzlenim, Sayı: 33-34, (Mayıs-Haziran 

1996), s. 9.

ŞEREFU’L-MEKÂN 

Bİ’L-MEKÎN 

Rahşan TEKŞEN 

Yazar 

“ 

Hamamizade İsmail Dede Efendi’nin 

Akbıyık Camii’nin karşısındaki aşı 

boyalı konağında, Dellalzade İsmail 

Efendi, Mûtafzade Ahmed Efendi, 

Çilingirzade Ahmed Ağa, Yağlıkçızade 

Ahmed Ağa, Eyyûbi Mehmed Efendi, 

Hoca Vehib Efendi, Nikogos Ağa gibi 

nice isimler Dede’nin şakirtleri olarak 

yaşanan demlere katkıda bulundu. 

Rebabın, tamburun, neyin, kudümün 

sesiyle şifa bulan konak, girip 

çıkan nice musikişinasın yüzü suyu 

hürmetine giderek güzelleşti. Sarayla 

dergâh arasında geçen bir hayatın 

mahremi ve Dede Efendi’nin sadık 

bir hizmetkârı oldu. Ömrünün sadece 

yirmi sekiz yılını onunla geçirmesine 

rağmen, iki asır boyunca Dede 

Efendi’nin Evi nişanıyla zikredildi. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

ŞEREFU’L-MEKÂN Bİ’L-MEKÎN / Rahşan TEKŞEN 

Elini çenesinin altına koymuş, sahibinin yolunu gözlüyordu 

Akbıyık’ta bir konak. Beraberinde gelecek olan herkesin 

yolunu; ailesinin, dostlarının, şakirtlerinin… En çok da 

bestekârların, hânendelerin, nâyilerin, tamburîlerin… Belli 

ki uzun bir zaman daha bekleyecekti. Zira ileride onu temellük 

edecek olan İsmail, henüz on yaşına bile girmemiş 

bir sabiydi. Evvela Çamaşırcı Mektebi’ne başlayıp sesinin 

güzelliğiyle temeyyüz edecek, mektepte ilahicibaşı olup 

Uncuzade Mehmed Efendi’nin dikkatini çekecek ve musiki 

nehrine düşecekti. Sonra akıntı nereye götürürse… Önce 

Yenikapı Mevlevîhanesi’ne, ardından Enderun’a ve nihayet 

Akbıyık’taki konağa. 

Mektebin tertip ettiği bir merasimde çocuklar hep bir 

ağızdan ilahiler okurken, sürünün içindeki kuşlardan bir 

tanesinin başka renkte olması gibi İsmail’in sesi de diğerleri 

arasından sıyrılıyordu. Musikide bir üstat olan Uncuzade 

Mehmed Efendi’nin kulağı, bu sesi yakalamakta vakit 

kaybetmedi. Ailesinden müsaade isteyip onu rahle-i tedrisine 

aldı ve kendi konağında meşke başladı. 2 Geniş ağızlı 

bir kaptan dar ağızlı bir kaba su boşaltır gibi tek damlayı 

zayi etmeden, yüzlerce eser nakletti İsmail’in hafızasına. 

Bir gün Tab’î Mustafa Efendi’nin “Yâr hemîşe dilde sühan 

elde saz kârımdır” eserini meşkediyorlardı. Nasıl olduysa 

meyan kısmı Uncuzade’nin hatırına gelmedi ve devamının 

bestelenmesi için talebelerini vazifelendirdi. Eseri 

daha önce hiç dinlemediği halde aslıyla aynı şekilde 

tamamlayan tek kişi sadece İsmail oldu ve bu vesileyle 

musikideki kudretini bir kez daha ispat ederek icazetini 

aldı. 3 Hazırladığı besteyi hocasına okurken, sahibinin 

sesini ta Akbıyık’tan duyup hayranlıkla dinleyen 

konak, dört duvarının arasında derslerin verileceği, 

fasılların yapılacağı, eserlerin okunacağı günlerin 

giderek yaklaşması heyecanıyla bir kez daha uzattı 

başını yola. Bu defa Uncuzade Mehmed Efendi’nin 

evladı gibi sevdiği İsmail, hocasının yönlendirmesiyle 

Ali Nutkî Dede’nin önüne diz çökmüştü. 

Yenikapı Mevlevîhanesi’nin şeyhiydi Ali Nutkî 

Dede. Uncuzade Mehmed Efendi’nin yedi yılda 

yoğurduğu hamuru şekillendirmesi için ellerine 

teslim ettiği büyük musiki üstadı… Takdir-i ilahi 

devrin en güzîde hocalarını çıkarmıştı onun karşısına. 

Zamanla Ali Nutkî Dede’nin manevî yönünü 

de keşfeden İsmail, yirmi yaşlarında olmasına 

rağmen, maişetini temin ettiği kalemdeki 

görevinden ayrılıp dergâhın bir dervişi olmaya 

ve çileye girmeye karar verdi. 

98


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Bu sırada Keçecizade İzzet Molla’nın “Zülfündedir benim 

baht-ı siyahım / Sende kaldı gece gündüz nigâhım” diye 

devam eden eserini besteledi. Kendisi çilehanede gün 

yüzü görmeden vaktini geçirirken buselik makamında 

bestelediği bu eser, bütün İstanbul’u dolaşarak Saray’a 

kadar ulaştı ve Sultan III. Selim’in huzurunda okundu. Eserin 

bestekârını merak edip dergâhta çileye kapanmış bir 

derviş olduğunu öğrenen Sultan, onun huzura getirilmesini 

irade etti. Ali Nutkî Dede’nin müsaadesiyle çile kırıldı 

ve İsmail huzura çıkarıldı. Eseri iki defa dinledikten sonra, 

bu delikanlıdaki istidadı ve mahareti fark eden Sultan’ın 

nazarı, karanlıkta İsmail’in üzerine düşen ay ışığı gibi bütün 

dikkatleri ona çevirdi. Dergâhın yolunu dahi bilmeyen 

insanlar, onu görmek için dergâhtan çıkmaz oldular. 

Ali Nutkî Dede, İsmail’in ahdine sadık kalarak çilesine geri 

döndüğünü ve Sultan’ın huzuruna çıkacak kadar yetenekli 

olmasına rağmen mütevazı kaldığını görünce çileyi vaktinden 

önce bitirdi. Diğer dervişandan ziyade sevdiği 

talebesi İsmail’e, dergâhta bir hücre verdi; başına 

Mevlevî sikkesi geçirdi ve onu dede unvanıyla 

şereflendirdi. O günden sonra Dede Efendi, dönemin 

en muazzam musiki mahfili olan Yenikapı 

Mevlevîhanesi’ndeki hücresinde öğrenciler yetiştirmeye 

başladı. Bestelediği bütün eserler, onlar vasıtasıyla 

İstanbul’un musiki çevrelerine yayılıp hayranlıkla 

icra edildi. 

Bu hücreden yetişen talebeler, gün gelip Akbıyık Camii’nde 

toplanacak, teravih namazından sonra Dede 

Efendi’nin evine geçecek ve sahura kadar ferahfezadan 

nihavende, hicazdan sabâya nice makamda eserler 

icra edecekti. Mutfak penceresinden yayılan nefis 

bir kokunun bütün sokağı sarması gibi ahşap duvarlar, 

sofada okunan ilahilerin, ayinlerin; geçilen peşrevlerin, 

semâîlerin sesini zapt edemeyecek ve Akbıyık sokakları, 

ruhlarına ulaşan lezzetten nasibini doyasıya alacaktı. Bu 

musiki ziyafetleri, alelâde bir mesken olmaktan çıkaracaktı 

konağı. Asırlar sonra bile önünden geçen insanlar 

birbirlerine onu gösterecek ve Dede Efendi’nin evi olduğunu 

söyleyeceklerdi. İşte o zaman bir yandan geçmişiyle 

iftihar ederken bir yandan da o günlere duyduğu hasretle 

iç çekecekti konak. 

Lakin tüm bunlardan önce Dede Efendi’nin “Ey çeşm-i âhû 

hicr ile tenhâlara saldın beni / Çün nâfe bağrım hûn edip 

sahralara saldın beni” eserini bestelemesi icap ediyordu. 

Zira bu hicaz eseri dinleyen III. Selim, Dede’nin artık dergâhta 

değil Enderun’da olması gerektiğini söyleyecek ve 

ona sarayın kapılarını açacaktı. Dede ise şükranlarını ifade 

için “Müştâk-i cemâlin gece gündüz dil-i şeydâ / Etdi nigeh-i 

âtıfetin bendeni ihyâ” dizelerini besteleyip bu eseri 

Sultan’a takdim edecek; bestekâr, nâyî ve tamburî olan 

III. Selim kendisine hediye edilen bu eserden ziyadesiyle 

memnun olup Dede’nin musikide daha fazla mesafe 

katetmesi için vefatına kadar onun üzerinden himayesini 

çekmeyecekti. Hatta Sultan’ın takdir ve teşviki sayesinde, 

Saray’a girdikten sekiz yıl sonra Sadullah Ağa, Küçük 

Mehmed Ağa, Vardakosta Ahmed Ağa, Abdülhalim Ağa 

gibi dönemin en meşhur bestekârlarından biri olacaktı 

Dede Efendi. 

99

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Evliliği de bu yıllara tekabül etti Dede’nin. Sene 1802’ydi. 

Dergâhtaki hücresinden ayrılıp Saray’da yetişen Nazlıfer 

Hanım’la Akbıyık’ta bir konağa yerleşti. Fakat bu, kendisini 

sabırsızlıkla bekleyen konak değildi henüz. Kira ile tutulmuş 

bir evdi. Üstelik burada geçirdiği yıllar, Dede’nin naif 

ruhunda derin tesirler bırakan kayıplarla doluydu. Evliliğinin 

ikinci yılında, çok sevdiği şeyhi ve hocası Ali Nutkî 

Dede’yi kaybetti. Daha kendisini toparlamaya fırsat bulamadan 

üç yaşındaki oğlunu… Evinin içini aydınlatan çocuk 

sesinin bir anda sönmesi ve evladını kendi elleriyle toprağa 

vermesi, onu fazlasıyla mahzun etti. Oğlunun ardından 

duyduğu acıyı “Bir gonca femin yâresi vardır ciğerimde / 

Ateş dökülürse yeridir âh serimde” dizelerini kaleme alıp 

bayatî makamında besteleyerek ifade etti. 

1808’de gelen vefat haberi ise Dede’nin ruhunu yerle bir 

eden depremlerin en büyüğü oldu. Zira bu kez, dergâhtaki 

derviş İsmail’i saraya hânende yapan III. Selim katledilmişti. 

Aynı yıl annesi Rukiye Hanım, iki yıl sonra da 

altı yaşındaki oğlu Mustafa... Bu yaşadıklarından sonra Saray’dan 

ayrılan Dede Efendi, dergâha geri dönüp Abdülbakî 

Nasır Dede’den ney dersleri alarak ruhundaki yaraları 

onunla tedavi etmeye çalıştı. Yenikapı Mevlevîhanesi, 

yine eskisi gibi onu dinlemek için gelen insanlarla dolup 

taştı. Hele Itrî’nin rast na’tını okumaya başladığında, tüyleri 

diken diken eden manevî bir ürperti sarardı herkesi. 

Yüzlerce kişinin nefes almaya bile çekindiği semahanede 

Dede’nin sesi, gürül gürül akan bir şelâle gibi duvarlara 

çarpar; böylesi demlerde dergâhtan ayrılıp dünyaya dönmek, 

baharı atlayıp yazdan kışa geçmek gibi gelirdi. 

Dede Efendi’nin, Akbıyık’ta kendisini bekleyen konağına 

yerleşmesine ramak kalmıştı. Ancak bu kez, üç kız babası 

olarak gidecekti yeni evine. Daha konuşmayı bile öğrenmeden 

nevanın manevî neşesi, sabanın hüzünlü havasıyla 

demlenecekti ruhları. Merdivenlerin ahşap tırabzanlarına 

yüzlerini yaslayıp kudümü döven tokmakların iki yukarı 

bir aşağı hareket edişini bir oyun gibi izleyecek ve bu sayede 

usûlü öğreneceklerdi. Konakta icra edilen her fasıl 

onlar için yeni bir oyun, yeni bir eğlence sayılacak; 

günü geldiğinde musiki ilminde söz sahibi 

birer hanımefendi olacaklardı. 

Fakat bunun için III. Selim’in vefatından 

sonra ortaya çıkan karışıklığın giderilmesi, 

Sultan II. Mahmud’un 

askerî ve mülkî düzeni temin 

ettikten sonra fikrî ve fennî 

meselelere de eğilebilmesi, 

Dede’nin varlığını hatırlayıp 

onu yeniden saraya alması 

ve mezkûr konağı ona hediye 

edecek kadar aralarında muhabbet ve yakınlık hâsıl olması 

gerekiyordu. 

Yenikapı Mevlevîhanesi’ndeki mukabelelerden biriydi. Semazenler, 

âyinhanlar ve mutrib heyeti yerini almıştı. Cemaatle 

namaz kılındı, şeyh efendinin duasının ardından 

Itrî’nin na’tı okundu ve sema eşliğinde Dede Efendi’nin 

kendi bestelediği âyin başladı. O sırada dergâhta hazır 

bulunan Sultan II. Mahmud, onu dinlerken saraya alındığı 

ilk günü hatırladı. Kendisi on üç yaşında bir şehzade idi 

ve o günün üzerinden yıllar geçmiş; Dede, musikide ele 

avuca sığmaz bir deha olmuştu. Bu dehanın yeri dergâh 

değil, elbette saraydı. Bunları düşünürken kudümzenbaşının 

birkaç darbıyla ney taksimi ve şeyh efendinin okuduğu 

Fatiha ile mukabele sona erdi. Sultan II. Mahmud, 

Dede Efendi’yi yeniden Saray’a çağırdı. Önce musâhib-i 

şehriyar, sonra da sermüezzinlik görevi vererek onu yanı 

başından hiç ayırmadı. 

Sene 1818’di. Sultan II. Mahmud, Akbıyık Camii’nin karşısındaki 

aşı boyalı konağı alarak Dede Efendi’ye tahsis etti. 

İşte o vakit, yıllardır sabırla bekleyen mezkûr konak, sahibine 

kavuşmuş oldu. Hemen duvarı dibinde, kendisine 

yaslanmış olan mermer çeşme, daha suyunu akıtmadan 

insanın içini serinletiyor, burada kederden uzak günler yaşanacağını 

müjdeliyordu. Nitekim kızı Aişe’nin on üç yaşında 

vefat etmesi haricinde büyük bir acı görmedi Dede 

Efendi. Hatice’sini ve Fatıma’sını burada yetiştirip mürüvvetlerini 

gördü ve evini bir dershaneye çevirdi. Bu dershanede 

yetişen Fatıma, haremdeki kadınlara musiki eğitimi 

verecek kadar ilerledi. 4 Her ikisi de babaları gibi kendi evlatlarını 

birer musikişinas olarak yetiştirdiler. Bestekâr Rıfat 

Bey, Hatice Hanım’ın; hânende Şevket Bey de Fatıma Hanım’ın 

evladı, aynı zamanda Dede Efendi’nin talebeleriydi. 

Dellalzade İsmail Efendi, Mûtafzade Ahmed Efendi, Çilingirzade 

Ahmed Ağa, Yağlıkçızade Ahmed Ağa, Eyyûbi 

Mehmed Efendi, Hoca Vehib Efendi, Nikogos Ağa 5 gibi 

nice isimler Dede’nin şakirtleri olarak bu konakta yaşanan 

demlere katkıda bulundu. Rebabın, tamburun, neyin, 

kudümün sesiyle şifa bulan konak, girip çıkan nice musikişinasın 

yüzü suyu hürmetine giderek güzelleşti. Sarayla 

dergâh arasında geçen bir hayatın mahremi ve Dede 

Efendi’nin sadık bir hizmetkârı oldu. Ömrünün sadece yirmi 

sekiz yılını onunla geçirmesine rağmen, iki asır boyunca 

Dede Efendi’nin Evi nişanıyla zikredildi. Zira her mekân, 

kıymetini sahibinden alır yahut sahibiyle kıymetten düşerdi. 

Şeref’ul-mekân bi’l-mekîn diyen ecdadın kastı da bu 

olsa gerekti. 

Yıllarını saray ile dergâh arasında geçiren Dede Efendi’nin 

evinde, birbirine çok uzak olan bu iki dünyanın da izleri 

vardı. Sedirlerin döşendiği kadife kumaşlar, üzerine dizilen 

nakışlı yastıklar ve yerlere konan atlas minderler gösteriyordu 

burada nasıl bir zevkiselim ile yaşandığını. Kapıları 

100


İSTANBUL 


DERGİSİ 

karşılıklı birbirine bakmayacak şekilde inşa edilen odalara; 

kabından tenceresine, yatağından yorganına kadar türlü 

eşyayı muhafaza edecek gömme dolaplar yapılmıştı. Gusülhaneler 

bile bu dolapların içine saklanmıştı ki mahrem 

hayata dair hiçbir iz ayak altında olmasın. Hele gün içinde 

onlarca kişinin girip çıktığı bir konakta… Odanın içine açılan 

pencerelerin bir de dış cephede ahşap kanatları vardı. 

Bu kanatlar örtüldüğünde, güneşin hükmü geçmez, ne 

kadar ısrar ederse etsin konağa alınmazdı. Uzun yoldan 

gelmiş bir misafir yahut ıstırap çeken bir hasta istirahate 

alındığında, insanoğlunun emrine girerdi gece ile gündüz. 

İnşa edildiği günden beri Dede Efendi’nin evi olmayı 

hayal eden konak, onunla geçirdiği günlere doymuyor; 

Enderun’daki fasıllardan ve dergâhtaki mukabelelerden 

kalan vakitle yetinmiyordu. Üstelik Dede’nin kimi zaman 

Saray’dan mahzun dönmesine üzülüyor, ahşap zemini 

uyandırmadan ağır adımlarla içeri giren ayak sesinden anlıyordu 

bunu. Enderun’daki kimi hanendelerin Dede’yi istemediğini 

ve onun gölgesinde kalmaktan rahatsız olduklarını 

da biliyordu. Hatta bazı planlar tertip ederek Dede’yi 

Sultan’ın huzurunda mahcup etmeye çalıştıkları oluyordu 

ki bu hadiselerden biri hanende Şakir Ağa’yla yaşanmıştı. 

Sonunda mahcubiyet duyan Şakir Ağa olmasına rağmen, 

Dede Efendi bu olaydan kâfi derecede etkilenmiş, neredeyse 

bir sene boyunca ne konakta ne de başka bir yerde, 

tek bir eser bestelememişti. Hariçte yaşanan hadiseler ister 

istemez evdeki hayata tesir ediyor, Dede’nin yüzündeki 

ifade, şeffaf bir kâğıt gibi kırgınlığını ele veriyordu. 

Musikinin bütün inceliklerine vâkıf olan Sultan II. Mahmud, 

huzurunda gerçekleşen bu rekabeti fark ediyor; 

hiçbir şekilde söze ve davranışa yansımayan, sadece eser 

icra ederken ustalıklarını konuşturarak yaptıkları çekişmeleri 

yakalıyordu. Bu durumdan rahatsızlık duymadığı 

gibi benzer hadiseleri, onların kabiliyetlerinin bir alâmeti 

olarak görüyordu. Yine böyle bir fasıl sonrası, Dede Efendi’nin 

yakasına taktığı murassa nişan, musikisinin bükülmeyen 

bileğine verilmiş bir mükâfattı. Neyzen Mustafa 

İzzet Efendi, Ali Ağa, Suyolcuzade Salih Efendi, Numan 

Ağa, Bamacızade Abdi Efendi 6 gibi Dede’nin arkadaşları 

olan nice isimler şahitti buna. Hatta onun son zamanlarına 

yetişmiş olan Zekâi Dede, Dede Efendi’yi bizzat konağında 

ziyaret ettiği gün, yıllar önce II. Mahmud’un taktığı 

bu nişanı, bir madalya gibi hâlâ yakasında taşıdığına şahit 

olmuştu. 7 

Sultan Abdülmecid, tıpkı babası gibi Dede Efendi’ye saygıda 

kusur etmedi ve onun saraydaki mevkiini korudu. 

Lakin bu, onu sarayda tutmaya yetmedi. Zira Abdülmecid’in 

kendisine duyduğu hürmetin altında bir vefa borcu 

olduğunu; alafranga müzikle büyüdüğü için sunî gıdalarla 

beslenen bir çocuk gibi kendi musikisinin tabiî lezzetini 

almadan yetiştiğini biliyor ve buna içerliyordu. Halbuki 

Dede Efendi 

II. Mahmud, bu lezzeti bildiği için Dede Efendi’yi takdir 

ediyor ve sahip çıkıyordu. Buna rağmen Giuseppe Donizetti’yi 

bando eğitimi için İstanbul’a getiren, Enderun-ı 

Hümayun’u kaldırıp yerine Mızıka-i Hümayun’u kuran 8 ve 

alafranga müziği kendi musikisinin kanına bulaştıran da II. 

Mahmud’du. III. Selim’in Dede Efendi’ye hürmetinde ise 

ne sadece vefa vardı ne de takdir. Ana dilleriyle konuşur 

gibi kendi musikileriyle konuşan iki insanın birbirini anlaması 

vardı. 

Üç ayrı sultan görmüştü Dede Efendi. Kaç sultan görmüştü 

Dede Efendi’nin evi. Ayakları olsa, sahibi gibi o da kaçardı 

belki İstanbul’dan. Beytullah’ın gölgesine sığınır, orada 

vefat ederdi. Fakat gidemedi. Neredeyse iki asır boyunca 

yerinden hiç kımıldamadan, inşa edildiği yerde bekledi. 

Yakut gibi kırmızı, yakut gibi kıymetli… Garb’ın müziğini 

değil, tek bir notasını bile konağına almayan Dede Efendi 

gibi kıymetli. Musikimiz gibi. Anadilimiz gibi. 

101

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Dipnotlar 

1 Yılmaz Öztuna, Dede Efendi, Kültür Bakanlığı 

Yayınları, Ankara 1997, sf.62-108. 

2 Rauf Yektâ, Esâtiz-i Elhân, Evkaf-ı İslamiye 

Matbaası, İstanbul 1925, 3.Cüz, sf. 141- 

150. 

3 M. Fatih Salgar, Ölümünün Yüz Ellinci 

Yılında Dede Efendi, Ötüken, İstanbul 

1995, sf. 13-28. 

4 M. Fatih Salgar, Ölümünün Yüz Ellinci 

Yılında Dede Efendi, Ötüken, İstanbul 

1995, sf. 13-28. 


Yayınları, Ankara 1997, sf.62-108. 

6 Rauf Yektâ, Esâtiz-i Elhân, Evkaf-ı İslamiye 

Matbaası, İstanbul 1925, 3.Cüz, sf. 174- 

175. 


Yayınları, Ankara 1997, sf. 10-21. 

8 M. Fatih Salgar, Ölümünün Yüz Ellinci Yılında 

Dede Efendi, Ötüken, İstanbul 1995, sf. 

29-40. 

Dede Efendi'nin Cankurtaran'daki evi 

Tanımadığımız Meşhurlar 

(...) " Bilhassa Zekâi Dede bu çocukta 

parlak bir istikbal gördüğü 

için, meseleyi büyük Dede 

efendiye anlatıyor ve şu cevabı alıyor: 

— Bir gün getir de dinleyelim!. 

İşte bu suretle bestekâr Arif beyi 

Zekâi Dede de, büyük Dede 

efendiye tanıştırıyor. Bunun da 

nasıl olduğunu bestekâr Arif bey 

talebelerine ve yakınlarına bir 

kaç kere şu suretle anlatmıştır: 

— Zekâi Dede, beni İsmail Dedenin 

evine götürmek üzere annemden 

izin almış. Fakat bana nereye gideceğimizi 

hiç söylemedi. Kalktık. 

Sultanahmette Kabasakalda Dede 

efendinin konağına gittik. [Dede 

efendi için vaktile ihtifal yapılan konak]. 

Hiç unutmam. Şöyle geniş bir avlu. 

Yatık, alçak basamaklı çifte merdivenlerde, 

limon gibi sarı, ince mısır 

hasırları... Sofalar da öyle. Devrin 

musiki ilâhları hep orada. Ben bir 

köşeye büzüldüm. Evvelâ düğün 

var zannetmiştim. Cemaatle namaz 

kılınınca kendi kendime: «Düğün 

olsa namaz kılınmaz!.» dedim. Nihayet 

tahta tablalarla yemek geldi. 

Yer sofraları kuruldu. Tahta kaşıklar, 

büyük bakır lengerlerle yemekler... 

Hepimiz yedik. Yemekten sonra: 

— Buyrunuz meşk odasına!.. dediler. 

Dede efendinin konağında büyük bir 

meşk odası vardı. Köşede yüksek bir 

minderde saz benizli kısa sakallı iyi 

yüzlü bir adam, Dede efendi oturuyordu, 

ötekiler, hepsi de sakallı sakallı, 

ihtiyar musikişinaslar Dede ile 

aralarında epey bir hürmet mesafesi 

bırakarak çok ileriye yere, saygılı tavırla 

diz çökmüşlerdi. Buradaki ak 

sakallı telâmizden, talebelerden en 

genci Zekâi Dede idi. Ve yaşının nispeten 

küçüklüğü dolayısile en başta 

oturuyordu ötekilerin yaşlarını bundan 

çıkarmak kabildir. 

Ak sakallı şakirtler başlar öne eğilmiş 

sükût içinde duruyorlar. Nihayet 

Zekâi Dede, büyük Dede efendiye: 

— Geçen hafta bahsettiğim Arif 

bendenizi getirdim efendim.. dedi. 

Büyük Dede efendi cevap verdi: 

— Öyleyse bize bir şey okumazlar 

mı? 

Ben fena halde sıkıldım. Ter içinde 

kaldım, Zekâi Dede kulağıma eğildi: 

— Oku oku.. diye mırıldandı. 

Ve bir ilahi okudum…” Hikâyenin 

buraya kadar olan kısmını Arif beyin 

talebelerine anlattğı şekilde tesbit 

edebiliyoruz. 

Küçük Arif, büyük musiki üstadının 

karşısında ilâhiyi okuyunca Dede 

efendi o kadar mütehassis oluyor ki o 

sakalları göbeklerinde büyük musiki 

üstatlarının en gerisinde olan Arife: 

— Gel, otur buraya oğlum!.. 

sözlerile, minderde ve yanında 

yer gösteriyor. Ve işte o zaman 

meşhur sözünü söylüyor: 

— Bu çocuk hepimizi geçecektir!.. 

Dede efendi bunun üzerine kendi çıraklarından 

Eyübî Mehmet efendiyi, 

Arif beye hoca tâyin ediyor. Yalnız 

Arif beyle Eyübî Mehmet efendinin 

sanat zevkleri pek kaynaşamıyor. 

Hikmet Feridun Es, Akşam gazetesi 

102

AMİR ATEŞ: 

MUSİKİYE ADANMIŞ 

BİR ÖMÜR 

Söyleşen: 

Ayşegül ÜNAL İNAN 

Fotoğraflayan: 

Şeyma KILIÇ 

“ 

Bir Kızıl Goncaya Benzer Dudağın, 

Eylül Akşamları, Seni Ben Unutmak 

İstemedim ki gibi dillerden düşmeyen, 

unutulmaz bestelere imza atan Amir 

Ateş ile gençliğinden itibaren talebelik 

ve hocalık yaptığı, nihayetinde de 

başkanlığını yürüttüğü Üsküdar Musiki 

Cemiyeti üzerine konuştuk. 

Yaklaşık yüz yıldır musiki geleneğimizi 

yaşatan, verdiği eğitimlerle pek çok 

kıymetli sanatçı yetiştiren Emin Ongan 

Üsküdar Musiki Cemiyeti, musiki 

kültürümüzde eşine az rastlanır bir 

yere sahiptir. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

AMİR ATEŞ: MUSİKİYE ADANMIŞ BİR ÖMÜR / Ayşegül ÜNAL İNAN 

Küçük yaşta Kocaeli'nin Kandıra ilçesinde hafızlığını tamamlayarak 

on beş yaşlarında İstanbul’a gelen Amir Ateş, 

Nuruosmaniye Kuran kursunda, dönemin en kıymetli hafız 

ve kıraat âlimlerinden biri olan Hasan Akkuş’tan dersler 

almış. Nuruosmaniye tedrisatını bitirmesiyle birlikte Kadıköy’e 

taşınmış ve burada bir musiki çevresine dahil olmuş. 

Çevresinin yönlendirmesiyle kısa süre sonra Üsküdar Musiki 

Cemiyeti’nde talebelik yapmaya başlamış. Burada da 

Avni Anıl, Şekip Ayhan Özışık, Arif Sami Toker, İnci Çayırlı, 

Emin Ongan gibi döneminin en önemli musikişinaslarından 

musiki eğitimleri almış. Genç yaşlarından itibaren talebesi 

olduğu Üsküdar Musiki Cemiyeti’nde hâlâ hocalık 

ve başkanlık yapmaya devam eden Amir Ateş’le yaptığımız 

keyifli söyleşiyle sizleri baş başa bırakıyoruz. 

Emin Ongan Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin kuruluş 

hikâyesinden bahsedebilir misiniz? 

Üsküdar Musiki Cemiyeti 1918 yılında kurulmuş. Kurucuların 

hemen hemen tamamı rahmetli olmuş kişiler. Çünkü 

bir asırlık süre içinde elbette kuruculuğun tarihinde doğmuş 

olsalar bile neredeyse yüz yaşına basmış olacaklar. 

Bu nedenle kimse yok kuruculardan. Ancak torunları var. 

Çocukları var bazılarının. Telgrafçı Ata Bey gibi namıyla 

maruf bir zatın önderliğinde Zeki Arif Ataergin, Hafız Arap 

Cemal, Udi Sami Bey, onlardan hemen sonra da cemiyete 

adını verdiğimiz hocamız Emin Ongan. Selahattin Pınar 

ve ilk öğrencilerden Arif Sami Toker, Müzeyyen Senar, bu 

cemiyetin ilk temelini teşkil eden kurucu, hoca ve talebeleri 

olarak o günden bugüne kadar faaliyetlerini aralıksız 

sürdürmektedir. Bunun yaklaşık elli beş senesinde ben de 

varım naçizane Amir Ateş olarak. Benden sonra otuz beşkırk 

yıllık arkadaşlar da var burada. Mesela Ahmet Özhan, 

Ömer Tuğrul İnançer de talebe arkadaşlarımızdı bizim. 

Daha önceki tarihlerden olanlar da var ama onlar faal biad 

içinde değiller, herkes işiyle gücüyle meşgul. 

Bir röportajınızda Üsküdar ile ilgili “Üsküdar, bütün 

duygu ve düşünceleri birlikte barındırır. İstanbul 

denildiğinde önce Üsküdar aklıma gelir. Salacak 

gelir” diyorsunuz. Cemiyetin Üsküdar’da olmasının 

sizin için özel bir anlamı var mı? Üsküdar’ın cemiyete 

yahut cemiyetin Üsküdar’a katkısı olmuş mudur? 

Burası her ne kadar Üsküdar Musiki Cemiyeti adı altında 

olsa da tamamen Türkiye’ye mâl olmuş, gerek ismi itibariyle, 

gerek kültürel faaliyetleri itibariyle sınırları aşmıştır. 

Şöyle ki benim Üsküdar’a bir vefa borcum var. Eğer ben, 

ufacık tefecikken ‘ben’ olduysam Üsküdar Musiki Cemiyeti 

bana bir basamak olmuştur. Ben de mehma-imkan 

yararlandığım bir yere faydalı olmak durumundayım. 

Cemiyete yeni başkan olduğum tarihlerde, hiç unutmuyorum 

rahmetli olan bir belediye başkanımız vardı; Mehmet 

Çakır. Bizi tebriğe gelip “Hayırlı olsun Amir Beyciğim, bizden 

herhangi bir arzunuz var mı?” diye sordu, “Estağfurullah” 

dedik. “Peki, sizin bizden bir emriniz arzunuz var mı?” 

dedim, “Ne olabilir ki” dedi. “Üsküdar, İstanbul’un hatta 

dünyanın en tarihi, en köklü mazisi olan semtlerinden biri. 

Üsküdar gibi bir yer Üsküdar’a gider iken aldı da bir yağmur 

şarkısıyla mı kalsın? Bir şiir yarışması açalım, iyi şiirleri 

bestekarlara dağıtalım. O şiirlerden en azından sekiz-on 

tane daha Üsküdar konulu beste olsun” dedim. 

Aradan iki üç ay geçti, bir telefon, “Buyurun sayın başkanım, 

buyurun hadi göreve. Bir öneride bulundunuz, öneri 

babalığınızı devam ettirin. Şiir yarışması açtık, şiirler geldi. 

Bestekarlara yolladık besteler de geldi. Sıra jüride. Jüri 

başkanı olarak bu organizasyonda bulunacaksınız dedi.” 

O arada hakikaten güzel eserler geldi. Ben boş durabilir 

miyim, duramam tabi. Bir şeyler karalamaya başladım ve 

Üsküdar’la ilgili şöyle bir güfte yazdım: 

Üsküdar’ın güzelliği dünyaya bedel 

Kız kulesi gelin gibi özel mi özel 

Martıların, dalgaların, serin suların, 

Şarkıların, türkülerin, güzel mi güzel 

Cemiyetin ikinci binası, Dişçi Hamdi Bey'in konağı, Ahmediye 

106


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Cemiyetin İmrahor'daki binası 

Üsküdar’ın yamaçları tarih kokuyor 

Çamlıca’dan gönüllere huzur akıyor 

Camilerin türbelerin minarelerin 

Orda Bilal Habeşi ezan okuyor. 

Bir ezan koydum son kısma ama sözsüz, sadece ses. Ve şu 

anda piyasada tek bu var. O yarışmada gönderilip seçilen 

eserlerden okunan pek duymadım. Buraya vefa borcumuzu 

bu şekilde ödüyoruz. Üsküdar konulu daha yedi sekiz 

tane şarkım var, bestem var. 

Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin müzik eğitimine ve kültürümüze 

olan katkılarından bahseder misiniz? 

Üsküdar Musiki Cemiyeti musiki kültürümüze büyük katkılar 

sağlayan kuruluşlardan biridir. Şöyle ki, daha henüz 

radyolar kurulmamış, konservatuvarların kuruluş tarihi zaten 

yirmi beş sene gibi bir zamana tekabül ediyor. Ve konservatuvarların 

tüzüğünün hemen ilk sayfasında der ki, 

“Şablon olarak Üsküdar Musiki Cemiyeti örnek alınmıştır.” 

Hesap edin ki şu anda devlet konservatuvarlarının dahi 

107

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Hakkı Özkan hocamız, “Yetiştiğim yere şöyle bir atfı nazar 

edeyim; ne halde, ne yapıyorlar…” dediğinde biz de kendisine 

dedik ki, “Hocam evet buradan yetiştiniz ve yıllardır 

da konservatuvarlara, birçok yere hocalık yapmaktasınız 

ama artık buradaki görevinizi yerine getirin; tekrar hocalığınıza 

devam edin” diye kendisine teklifte bulunduk. Bu 

arada kendisinden konservatuvar tedrisat nazariyat kitabını 

rica ettik, o da bizimkini aldı. Bir hafta sonra gelip, 

“Burada olan tedrisat konservatuvarda yok, konservatuvarın 

eksikleri var buranın yok, onun için beni bağışlayın” 

dedi. Şunu da belirtmek gerekir. Musikinin asıl kaynağı 

hafızlıktır. İşte gelmiş geçmiş en büyük bestekarlardan 

biri Sultan Ahmed Camii imam hatibi Saadeddin Kaynak, 

Süleyman Erguner de Yavuz Selim Camii müezzini. Daha 

ilerilere gidersek Hafız Post, Hammâmîzâde İsmail Dede 

Efendi, Hacı Sadullah Efendi… Bunlar hep müezzin, imam 

vs. kişilerdir. Hafız Burhan, Hafız Kemal, Hafız Sami musikinin 

en yüksek mertebelerine ulaşan ve oralarda halkı 

hazdan hazza koyan değerlerdi. Ben de bu değerlerin ışığı 

altında kendim bir şeyler öğrendikten sonra arkadaşlarıma 

da yavaş yavaş öğrendiklerimi öğretme gayreti içinde 

oldum hep. 

Cemiyetteki musiki sohbetlerinizden, hocalarınızla ve 

arkadaşlarınızla ilgili anılarınızdan bahsedebilir misiniz? 

Üsküdar Musiki Cemiyeti’nden yararlandığı bir vaka. Hocaların 

da zaten çoğu, gerek konservatuvarların ilk hocaları, 

radyoların saz sanatçıları, birçok ses sanatkarı yine 

Üsküdar Musiki Cemiyeti menşelidir. Üsküdar Musiki 

Cemiyeti sayılamayacak kadar çok sanatkar ve öğrenci 

yetiştirmeye halen devam eden fevkalade bir ilim yuvası 

ve bir feyiz menbası deme durumunda olduğumuz bir 

kurum ve kuruluştur. Oysaki hiçbir yerden hemen hemen 

yardım görmemiş ancak naçizane bizim çabalarımızla devam 

eden bir dernek. O bakımdan buranın ulviyet ve kutsiyeti 

anlatılamaz. Siyasi, şu, bu gibi şeylere karışmamıştır. 

İşi gücü sırf musiki. Musikiye ses sanatçısı, saz sanatçısı, 

besteci vs. hoca yetiştiren Üsküdar Musiki Cemiyeti adı 

altında devam edegelen bir dernektir. 

Üsküdar Musiki Cemiyeti’nde görev yapan kıymetli 

hocaların ekseriyetle yine bu cemiyetten mezun olduklarını 

biliyoruz. Bu bağı sağlayan etken nedir? 

Evet, hocalarımızın hemen hemen çoğu cemiyetimizin 

bünyesinden yetişmiştir. Mesela cemiyetimizden yetişmiş, 

konservatuvarın nazariyat hocalığını yapan bir hocamız 

emekli oldu oradan ve bizi ziyarete geldi. Rahmetli İsmail 

Biraz uzun ama şunu anlatayım: Rahmetli hocam Emin 

Ongan sağken onunla bütün gizli aşikar şeyleri konuşabiliyordum. 

Takıldığım şeyleri arayıp soruyordum, gün geldi 

dasdazlak kaldım böyle ortalıkta. Fakat hocamın zamanında 

da ahbabım olan kişiler vardı. Mesela rahmetli Yıldırım 

Gürses ile şimdiki tabirle kankaydık. Avni Anıl ile Alaaddin 

Yavaşça abimle hocamla, Erol Sayan ile derken en çok içli 

dışlı olduğum, mazisi en eskilere dayanan biri vardı: Yesari 

Asım Arsoy. Hoca zamanında da onunla gene talebe hoca 

ilişkisi değil de ahbaplık, dostluk ilişkisi içindeydik. Rahmetli 

Sadettin Kaynak ile pek fazla hoca talebe ilişkisi içinde 

olamadık ama çok şeyler öğrendim sohbetinden. Hastaydı 

o, felç geçirmişti. Benim de tam çocukluk çağlarıma 

rastladığı için pek fazla iletişimim olamadı. Her gün gider 

gelirdim. İçecek su götürürdüm Kayışdağı çeşmesinden, 

şuradan buradan. Yesari Asım Arsoy ile gece gündüz beraberdik. 

İşinden gücünden sonra arar beni, “bekliyorum 

neredesin” derdi. Ben de şiirle 

Bekliyordun işte geldim 

Yollar açtım dağlar deldim 

Bir zamanlar ben bir eldim 

Bekliyordun işte geldim 

falan diye böyle hiç olmamış sözlerden bir şeyler söylerdim, 

çok hoşuna giderdi. Bir gün kendisinin göz ameliyatı 

olma durumu icap etti ama kimse ikna edemiyor. Seksen 

108


İSTANBUL 


DERGİSİ 

beş-doksan yaşını bulmuştu göz ameliyatını yaptırdığı yıllarda. 

En son Alaaddin Yavaşça’ya gidiyorlar diyorlar ki, 

“Seninle çok içli dışlı hoca, ikna edebilirsen bir sen ikna 

edebilirsin, gözlerini ameliyat edelim.” “Valla o Nuh der, 

Muhammed demez” diyor Alaaddin Yavaşça, “Amir’e gidin, 

Amir onu ikna eder” diye de ekliyor. Turgut Özal da 

talebesi olmuş Ogan Hoca'nın. Bu mesele de kendisine 

kadar ulaşınca "Hocam, doktorlar emrinizde, gelip sizi 

ameliyat etsinler" diyince, ‘‘Turgut, otur oturduğun yerde. 

Sen Türkiye Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanıysan, ben de 

gönlümün cumhurbaşkanıyım’’ diye cevap veriyor hoca. 

‘’Beni böyle azarladı.’’ diyor Özal. 

Bir gün oturuyoruz. “Hocam” dedim, “kayınpeder kayınvalideyi 

Bursa’da muazzam bir göz operatörüne ameliyat 

ettirdi, öyle memnun ki sormayın.” “Deme” dedi hoca da. 

“Üstadımız emrederlerse niye gitmeyelim.” Telefon ettim 

randevu aldım. Benim hanım, onun hanımı -Fanika 

yengeydi onun hanımı, Suzan ismini kullanırdı- yola koyulduk. 

Suzan Hanım Yahudi idi, ama çok Osmanlıcı bir 

hanımdı. Ondan sonra kızım da o zaman üç yaşlarında. 

Kavga ederlerdi biz Bursa’ya gidip gelene kadar. Kızım 

ona “dede” der, hoca da ona “sus Şevval Hanım, ben baba 

bile olmadım, nasıl dede olurum” derdi. Sohbet ede ede 

giderdik. Son gidişlerimizden bir tanesinde -asıl manahu- 

fihimize geldik şimdi- evden aldık, geldi oturdu yanıma. 

Şoför mahallinde ben vardım. Yenge bizim hanımla arkada 

oturuyor. Tam hareket edeceğim, “bir dakika” dedi. 

“Hocam gidebilir miyiz artık” dediğimde, “Kaç adet besten 

var?” dedi. Birden şaşırdım. O gün bile hocanın eserlerinden 

fazla bestem vardı. Hoca doksan küsur yaşında, 

ben daha o zamanlar varsa işte kırk beş yaşlarımdayım. 

“Hocam” dedim, “beste denecek olursa sizinkine yakın sayılır.” 

“O zaman bir zat-ı aliniz, bir ben; bir zat-ı aliniz, bir 

ben. Oldu mu? Haydi yallah” dedi. “Ya Allah, ya bismillah” 

dedik başladı hocam. Ömrüm seni sevmekle nihayet bulacaktır 

hüzzam şarkısını okudu. Ben de hüzzam bir şarkıma 

girdim. (Amir Ateş bize şarkıları nağmeleriyle söyleyerek 

okuyor.) O bir hicaz okudu, ben bir hicaz okudum. O bir 

rast okudu, ben bir rast okudum… 

En meşhur bestelerinizden Bir kızıl goncaya benzer 

dudağın’nın şaşırtıcı bir hikâyesi olduğunu biliyoruz. 

Bunu bir de sizden dinleyebilir miyiz? 

Alt yolun göbeği, bir taraf söğütlüğe iner, sağ taraf yoğurtçuya 

iner, orada da bir sokak var, o cadde değildir 

de sokak vardır. Orada yıllardır oturduğum ev, tam karşımıza 

gelen bir binada oturuyorum. O binanın bitişiğinde 

bir aile dostumuz vardı. Çocukları var, biri de Mehmet. 

İlk solda Amir Ateş; ilk sağda Şekip Ayhan Özışık;sağda oturan Emin Ongan 

109

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Akşam daireden -ben de Mezarlıklar Müdürlüğü’nden 

emekliyim- çıkınca evvela kendi evime gitmeden onların 

evine giderdim. Yedi sekiz aylık o zamanlar Mehmet. 

O yıllarda hep elektrikler kesilir, sular akmaz zaman zaman. 

Evde bebeği sevmeye bahaneler arıyorum, fırsat 

arıyorum. Annesiyle babaannesi mutfağa girdiler yemek 

hazırlıyorlar, yemeğimi de orada yiyorum. Sonra birden 

elektrikler kesilince ben kundağından hemen Mehmet’i 

kaptım ağlamasın diye, o da zaten korktu, başladı hemen 

mırıldanmaya. Yan tarafta bir tane piyano var. Piyanonun 

başına geçtim, “Mehmet bak dımdım, ağlama, dımdım 

dımdıdımdıdımdım” filan diye Bir kızıl goncayı sanki besteymiş 

gibi okumaya başladım. Zaten o evin bir tek oğlu, 

açılan tek gülüsün sen bu bağın, bu evin... Aklımdaydı o 

güfte- şiir, onu orada kısa bir zaman içinde besteledim. 

Şarkı bir çocuğa bestelendi yani? 

Tabi tabi, fakat aradan kısa bir zaman geçti bir tutuldu 

şarkı, ondan çok güzel şarkılarım var aslında benim: Ben 

seni unutmak için sevmedim, Seni ben unutmak istemedim 

ki… Onlar hep benim o günlerde çok sevilen şarkılarımdı. 

Yahu bu niye bu kadar fazla sevildi diye düşünürdüm... Televizyonda 

program yapıyoruz birileriyle -televizyonda da 

o zaman tek kanal var, o da siyah beyaz- bu şarkıyı okuduk, 

Bir kızıl goncaya benzer dudağın şarkısını. Avrupa’dan 

şuradan buradan, Ankara’dan bağlantılar oldu. Avusturya 

veya Avusturalya’dan bir telefon bağlandı. “Amir bey çok 

teşekkür ederiz, rahmetli Melek hanım teyzemin Peygamber 

Efendimiz için yazdığı şiiri-güfteyi bu kadar güzel 

bestelediğiniz için..” dedi. Ondan sonra anladım, şarkının 

fazla tutulup beğenilmesinin sebebi demek buymuş. 

Bir de ablası var Mehmet’in, iki kardeş bunlar. Adı Nükhet. 

Ondan birkaç yaş büyük. “Amir Abi aşk olsun” dedi. “Ne 

oldu Nükhet” dedim. “Mehmet’e beste yaptın, bana yapmıyorsun 

di mi”. Daha ortaokula gidiyor o yıllarda. “Nükhet” 

dedim, “sen bak şiir de yazıyorsun bana birkaç tane 

gösterdin bir ara. Sen de yaz bir şiir, güfte yaz, ben de 

besteliyim” dedim. “Ne yazayım” dedi. Aklımdaydı, bir şiir 

vardı severdim çok, ama pek fazla besteye gelmiyordu. 

“Eylül akşamları, diye bir şiir yaz” dedim “öyle bitsin.” Bana 

bir şiir getirdi; 

Sevenler hep ağlarmış 

Yanar bağrın dağlarmış 

Çiçekler yas bağlarmış 

Eylül akşamlarında 

Ne olursun kal gitme 

Beni sevginden etme 

Sana hasret bekletme 

Eylül akşamlarında 

Şu anda en çok sevilen iki bestem bu şarkılardır. 

110

OSMANLI KÜLTÜR VE 

MEDENİYET DÜNYASINDA 

EDEBİYAT MAHFİLLERİ: 

XVIII. ASIR İSTANBUL 

ÖRNEĞİ 

Zehra ÖKSÜZ 

İZÜTEM Türkçe Eğitimi ve Öğretimi Uygulama ve 

Araştırma Merkezi Müdür Yardımcısı 

“ 

XV. asırdaki fetihlerle birlikte 

İstanbul’un merkez olması, Osmanlı 

toplumunda kültürel faaliyetlerin 

büyük bir ivme kazanmasında adeta 

bir dönüm noktası oluşturmuştur. 

Bu devirden itibaren İstanbul’daki 

edebiyat mahfilleri de hem nitelik 

hem nicelik itibariyle artış göstererek 

İstanbul’un büyük bir kültür başkenti 

hâline gelmesinde katkı sağlamış 

ve sonraki asırlarda da bu gelişimini 

devam ettirmiştir. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

OSMANLI KÜLTÜR VE MEDENİYET DÜNYASINDA EDEBİYAT MAHFİLLERİ: XVIII. ASIR İSTANBUL ÖRNEĞİ / Zehra ÖKSÜZ 

Marifetin iltifata tâbi olduğu gerçeğine bakılırsa bir sanatkârın, 

sanatını ve icraatını o toplumda hâkim olan sosyal 

ve kültürel yapı içerisinde ortaya koyması pek tabiidir. 

Osmanlı toplumu gibi patrimonyal bir toplumda yaşadığı 

devre ve topluma yön veren, doğrudan veya dolaylı olarak, 

farklı alanlarda toplumun gelişimini sağlayan “hami” 

ya da “patron” sıfatını almış şahsiyetlerin varlığı bilinmektedir. 

1 Her fırsatta sanatkârı koruyup kollayan, maddi ve 

manevi desteğini ondan esirgemeyen hami, sanatkârı bir 

nevi terbiye edendir. Hatta onun ortaya koyduğu bu himayeci 

gelenek, zaman zaman belirli bir mekâna taşınıp 

devam ederek kültürel bir yapı olan mahfillerin oluşumunu 

sağlamıştır. 

Bir kavram olarak “mahfil”; “oturulacak, görüşülecek yer, 

toplantı yeri; konuşup görüşmek için bir araya gelinen 

yer; toplanmış heyet, meclis” 2 gibi anlamlara sahiptir. 

“Edebiyat mahfili” ise, belirli bir mekânda ve belirli zaman 

aralığıyla bir araya gelen ve edebiyatla iştigal eden şahsiyetlerin 

meydana getirdiği edebî toplantıların merkezidir. 

Bu itibarla mahfiller, bir milletin sosyo-kültürel yapısını, 

ilim ve irfan seviyesini ve bu sosyo-kültürel yapıdaki fikirlerin 

gelişimini gösteren, sanatın ve edebiyatın zirveleştiği 

cazibe merkezleri olarak hemen her devirde rağbet görmüştür. 

Bir edebiyat mahfili, birçok farklı misyona sahiptir. Kültürel 

mirasımızın unutulmadan nesilden nesile aktarılması, 

edebiyat dünyamız için önemli şahsiyetler yetiştirip onların 

başarılı eserler ortaya koymasını sağlaması ve günümüzdeki 

kültür merkezlerine örnek teşkil etmesi bunların 

başlıcalarıdır. Ayrıca bir edebiyat mahfilinin en önemli 

hususiyetlerinden biri, eğitici olmasıdır. Bu yönüyle adeta 

bir eğitim merkezi hüviyetindedir. Mahfilde icra edilen faaliyetlerin 

ve ortaya konan eserlerin her defasında daha 

mükemmel olanı yakalama çabasıyla meydana getirilmiş 

olması, bunun en güzel ifadesidir. Nitekim bu mekânlarda 

şair ve sanatkârlar, her zaman daha güzel eserler ortaya 

koymaya gayret ederek adeta bir yarış haline girmişler, 

birbirilerine ve kendilerinden önceki üstat sanatkârlara 

öykünüp nazireler yazmışlardır. Böylece sanat ve edebiyat 

zevklerini gün geçtikçe artırarak kendilerini yetiştirmişlerdir. 

Ancak onların kendilerini yetiştirmesinde sanatkâr 

hamisinin/mahfil sahibinin sahip olduğu edebî zevkin seviyesinin 

önemli bir ölçüt olduğunu unutmamak gerekir. 3 

114 

Van Mour'un çizimiyle 18. yüzyılda 

Hollanda Elçiliğinden İstanbul manzarası


İSTANBUL 


DERGİSİ 

XV. asırdaki fetihlerle birlikte İstanbul’un merkez olması, 

Osmanlı toplumunda kültürel faaliyetlerin büyük bir ivme 

kazanmasında adeta bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu 

devirden itibaren İstanbul’daki edebiyat mahfilleri de hem 

nitelik hem nicelik itibariyle artış göstererek İstanbul’un 

büyük bir kültür başkenti hâline gelmesinde katkı sağlamış 

ve sonraki asırlarda da bu gelişimini devam ettirmiştir. 

Osmanlı kültürel hayatında edebiyat mahfillerinin boy gösterdiği 

devirlerden biri de XVIII. asır olmuştur. Bu asırdaki 

edebiyat mahfilleri, özellikle kültür ve sanat faaliyetlerinin 

hüküm sürdüğü Lale Devri’nde (1718-1730) ve Osmanlı 

topraklarındaki yenileşme hareketlerinin filizlendiği asrın 

son çeyreğinde önemli vazifeler üstlenmiş; kültür dünyamızdaki 

gelişme ve değişmeleri en canlı şekilde yansıtan 

mekânlar olmuştur. XVIII. asrın zihnî yapısının en çarpıcı 

örnekleri de yine bu mekânlarda gözler önüne serilmiştir. 

XVIII. asırda irili ufaklı pek çok edebiyat mahfilinin varlığı 

söz konusu olmakla beraber bu hususta daha çok padişah, 

şehzade ve vezirlerin sarayları ile devlet büyüklerinin, 

paşaların ve beylerin köşk, yalı ve konakları ön plana 

çıkmıştır. Ayrıca çevresinde saygın ve “üstat” olarak kabul 

gören şahsiyetler de kendileriyle bütünleşen mekânlarda 

kurdukları edebî meclisleriyle sanatkârı himaye edip kendi 

mahfillerini oluşturmuşlardır. Edebiyat mahfilleri, kültürel 

mirasın taşıyıcısı rolüne sahip olarak yetiştirilen şahsiyetler 

ve ortaya konan eserler bakımından ehemmiyetli 

merkezler olduğu kadar mahfilde okunan eserler ve örnek 

alınan sanatkârlar bakımından da önem arz etmektedir. 

Birçoğu şair ve yazarlardan oluşan bu mahfillerin müdavimleri, 

bağlı oldukları mahfilde kendilerine model olarak 

seçtikleri, çoğunluğu bedii zevke sahip hamilerinin öncülüğünde 

Doğu kültürünün şaheserlerini okuyup tetkik 

etmişler; Batılılaşma dönemine kadar, kendilerini Doğu 

medeniyetinin sanat zevkine göre yetiştirmeye çalışmışlardır. 

Nitekim bu duruma en güzel örnek, XVIII. asrın ve 

Osmanlı’nın son büyük şairi olduğu kabul gören Şeyh 

Gâlib’tir. Onun Türk edebiyatının şaheseri olarak tavsif 

edilen “Hüsn ü Aşk” mesnevisini yazma fikrine böyle bir 

mahfildeki sohbet esnasında karar verdiği bilinmektedir. 

XVIII. asır İstanbul’unun edebiyat mahfilleri nitelik itibariyle 

farklı büyüklükteki meclislerden oluşurdu. Nicelik bakımından 

durumları ise, kaynaklarda yeterli derecede işlenmemesi 

hasebiyle, tam olarak bilinmemektedir. Bu itibarla 

XVIII. asır İstanbul’undaki edebiyat mahfillerinin ön plana 

çıkan örneklerine değinmek yerinde olacaktır. 

XVIII. Asırda Edebiyat Mahfilleri 

XVIII. asırda Osmanlı sarayı, toplumun kalbinin her alanda 

attığı bir merkez olmaya devam etmiştir. Sarayın önemli 

bir kültür merkezi olduğu bu devirde sarayda cereyan 

eden edebiyat faaliyetlerinin ve şairlerin de çok olması 

tabiidir. Nitekim padişah ve devlet adamları sanatkârı teşvik 

için son derece cömert davranmış, onları himayesine 

alarak lütuf ve ihsan ile taltif etmişlerdir. 4 Ayrıca Osmanlı 

sultanlarının birçoğunun devlet yönetiminin yanı sıra sanat 

ve edebiyatla da yakından ilgilendikleri bilinmektedir. 

Hatta sultanlar arasında başarılı eserler ortaya koyacak 

kadar sanat ve edebiyatla meşgul olan ve sarayında ilmî 

ve edebî meclisler tertip edenleri de vardır. 

XVIII. asır Osmanlı İstanbul’unda saray merkezli edebiyat 

mahfillerinin en meşhurları, biri asrın başında diğeri 

sonunda olmak üzere III. Ahmed ve III. Selim olmuştur. 

Bunlardan Sultan III. Ahmed, Lale Devri padişahı olarak 

da bilinmektedir. Sultan, edebiyat ve sanat meclisleriyle 

donattığı sarayını devrin önemli kültür merkezlerinden 

biri hâline getirmiştir. Dönemindeki âlim, şair ve faziletli 

kişileri himayesine alarak onlara ihsanlarda bulunmuş, 

ilmi ve sanatı teşvik edici hizmetler yapmış; böylece Osmanlı 

coğrafyasında görülen saray şiiri, III. Ahmed devrinde 

zirveye ulaşmıştır. 5 Osmanlı sarayında cömert bir hâmi 

olarak bilinen ve kendisi de Necîb mahlasıyla şiirler yazan 

Sultan’ın meclislerine gelenlerin sayısı o kadar çok olmuştur 

ki huzuru, her çeşit ilmin neşv ü nemâ bulduğu bir 

mahfil olarak zikredilmiştir. 

115

“Bu suretle aslında saray şiiri Türkiye’de her 

devirde görülmüş olmakla birlikte hiçbir zaman 

III. Ahmed’in hükümranlığının sonlarında olduğu 

kadar, ne bu denli başarıyla işlenmiş ve ne de 

böyle parlak bir üstünlüğe sahip olmuştur.” 6 

Etrafında çok geniş bir edebî zümre toplayan III. 

Ahmed’in mahfilindeki şairlerin en meşhurları, Nedîm, 

Seyyid Vehbî Safayî, Sâbit, Ahmed Refi’ Efendi, 

Ahmed Neylî, Nahîfî, Koca Râgıb Paşa ve Osman-zâde 

Tâib olarak zikredilebilir. Osman-zâde Tâib, Sultan III. 

Ahmed’in fermanı üzerine dönemindeki bütün şairlerin 

başına sultanü’ş-şuara (şairlerin sultanı) olarak atanmış; 

böylece şiirlerin düzenine dikkat etmeyi ve ölçülerine 

uymayan şiirler yazanlara düzgün söz söylemenin kurallarını 

öğretmeyi amaçlamıştır. Ünlü tarihçi Ahmed Refik, 

Lale Devri adlı eserinde Sultan’ın bu amacını vurgulayarak 

hem III. Ahmed devrindeki edebiyat faaliyetlerin ciddiyetine 

hem de onun sahip olduğu mahfilin Türk kültür tarihi 

açısından ne derece önem arz ettiğine dikkat çekmiştir. 7 

Ayrıca III. Ahmed’in sarayındaki edebî meclislerde methiye 

ve nazire türünün en orijinal örnekleri ortaya konmuştur. 

Sultan III. Ahmed gibi, Sultan III. Selim de kültürel donanıma 

sahip bir Osmanlı hükümdarıdır. Henüz şehzade iken 

sanatla ilgilenmeye başlamış; İlhâmî mahlasıyla şiirler yazmış, 

musiki alanında icracı ve besteci olarak başarılı eserler 

ortaya koymuş ve geliştirdiği metotlarla, terkip ettiği 

yeni makamlarla eserler besteleyerek Türk musiki tarihine 

büyük katkı sağlamıştır. Daha genç yaşlarında etrafında 

seçkin bir edebî zümre oluşmaya başlamıştır. Kaynaklar 

onun şiir ve musiki alanlarındaki üstün meziyetlerini, ta’lik 

hattı güzel yazdığını, sanatkârı himaye etmesini ve yüce 

belâgatine yaraşır “divan sahibi” bir padişah olduğunu 

naklederler. Şiirlerine taştirler ve tahmisler yazılan padişah, 

bu yönüyle devrindeki ve kendisinden sonrasındaki 

şairlere örnek olmuştur. Kendisi âlim, şair ve sanatkârların 

himayeliğini yapmış bir padişah olarak onlara ziyadesiyle 

saygılı davranmış ve onları sarayındaki edebî mahfilinde 

ağırlayıp taltif etmiştir. 8 Nitekim şairleri seven III. Selim, 

daha tahta çıkar çıkmaz mahfilinin müdavimlerinden olan 

Sünbül-zâde Vehbî (ö. 1809)’nin rahat ve mutlu bir hayat 

yaşamasını sağlamış, buna mukabil Vehbî de tertip ettiği 

Divan’ını sultana ithaf etmiştir. III. Selim’in edebî zümresinde 

yaşayan Vehbî, doksan yaşını aşkın bir süre ömür 

sürmüş, hamisi sayesinde de hayatını refah içinde şiir yazarak 

ve eğlenerek geçirmiştir. 9 Her ne kadar devrindeki 

şairleri taltif etse de III. Selim’in şiire ve şairlere olan lütuf 

ve ihsanı Şeyh Gâlib’in varlığıyla son hadde ulaşmıştır. İki 

yakın dost olan bu sultan ve şair, mümkün oldukça sohbet 

meclislerinde bir araya gelmişler; sultanın şaire olan 

Joseph Warnia-Zarzecki'nin fırçasından Sultan III. Selim 

himaye ve iltifatı da giderek artmıştır. Çok sevdiği şair 

dostu sultana methiyeler sundukça sultan da her fırsatta 

onu manevî değeri büyük caizelerle lütuflandırmıştır. 

Bir edebî sohbet meclisinde şair dostuna Cevrî’nin ta’lik 

hattıyla yazılan ve sayıca az bulunan bir Mesnevî-yi Şerîf 

hediye etmiş ve Gâlib de bu hediye karşılığında: 

Bana Sultân Selîm-i kâmver kâm-ı cihân virdi 

Bütün dünyâ değer bir genc-i hâs u râygân virdi 10 

beytiyle başlayan “virdi” redifli kasidesini kendisine takdim 

etmiştir. 

Şeyh Gâlib, şiirlerinde III. Selim devrinde himaye gören 

âlim ve şairlerin, bilhassa kendisinin, padişahtan çokça lütuf 

gördüğünü, Çağatay dönemindeki Baykara meclislerinde 

izzet ü ikram gören Molla Câmî’nin ve Kızılarslan’ın 

teveccühünü kazanan Nizâmî-i Gencevî’nin bile bu devrin 

şairleri kadar lütfa mazhar olmadığını şiirlerinde ifade 

etmiştir. 11 III. Selim’in sanatkârı bu derece himayesi neticesinde 

Dede Efendi gibi meşhur sanatkârlar da sultanın 

sarayındaki mahfile iştirak etmiş, onun mahfili devrin şair 

ve sanatkârıyla dolup taşmıştır. 

116


İSTANBUL 


DERGİSİ 

Osmanlı’da saray yönetimindeki devlet ricali de edebî 

zümreleri kendi etrafında toplayarak bulundukları yeri birer 

mahfil haline getirmiştir. Bunlardan biri olan Damad 

İbrahim Paşa (ö. 1730), Sultan III. Ahmed devrinin en meşhur 

sadrazamı olup Lale Devri adı verilen ve on üç sene boyunca 

devam eden bir barış dönemine hem siyasi hem de 

kültürel açıdan yön veren önemli bir devlet adamıdır. Sadrazamlığı 

boyunca onun gayret ve teşvikleriyle edebiyat 

ve sanat çok büyük gelişme göstermiştir. 12 İbrahim Paşa, 

kaynaklarda şehri yeniden mamur edecek derecede hayrat 

sahibi, âlim, edip, şair ve hünerli bir devlet adamı olarak 

nitelendirilmektedir. 13 Damad İbrahim Paşa, Beşiktaş 

Mevlevihanesi’ne bitişik yalısında lale eğlenceleri, küme 

faslı âlemleri düzenletmiştir. 14 Onun mahfili, usta şairlerin 

de içlerinde bulunduğu, zamanın pek çok şair ve sanatkârı 

için bir cazibe merkezi konumundadır. Nitekim devrindeki 

sanatkâr ve şairlere bakılırsa onun sanata ve sanatkâra ne 

derece rağbeti olduğu anlaşılmaktadır. Kaynaklarda onun 

sadrazamlık süresi boyunca, sadece edebî mahfilinde yıldızı 

parlayan yaklaşık yüz şair ve yazarın varlığından söz 

edilmektedir. 15 İlim adamlarına karşı gösterdiği bağış cömertliğini 

edebî çalışmalardan da esirgemeyen İbrahim 

Paşa, böylece Osmanlı coğrafyasında birçok faydalı eserin 

yayınlanmasını da sağlamıştır. 16 Onun bu lütufkâr tavrına 

mukabil şairler de adına çokça kitaplar ithaf etmiş; Sâmî, 

Sâbit, Keçecizâde Vehbî, Nâbî, Nedîm ve benzeri pek çok 

şair, divanlarında ona methiyeler yazmışlardır. Ayrıca bazı 

sebeplerden ötürü İbrahim Paşa sarayının dışında kalarak 

onun edebî meclislerinden uzak olan şair ve yazarlar da 

olmuştur. Fakat Sadrazam İbrahim Paşa, içlerinden cesaret 

edip yardım dileyenlere de himmet elini uzatmaktan geri 

durmamıştır. Hatta bu şairlerden bazılarının şairlik kudreti 

bakımından -Nedîm hariç- saraydaki pek çok şairi dahi 

gerisinde bıraktığı kaydedilmiştir. 17 

İbrahim Paşa’nın yenileşmeye ve eğlenceye olan eğilimi 

en çok edebiyatın gelişmesini sağlamış, sadrazamın hamiliğinde 

gerçekleştirilen Lale Devri eğlencelerinin ve 

kültür faaliyetlerinin etkisiyle duygularda oluşan incelikler, 

sanatta ve edebiyatta seçkin eserlerin vücuda gelmesine 

zemin hazırlamış ve kültürel mirasın gelecek nesillere taşınmasına 

katkı sağlamıştır. Şair Nedîm, İbrahim Paşa’nın 

edebî mahfilinde en önde yerini almış, devrin güzellik ve 

ihtişamını, kültürel yaşantısını tüm canlılığıyla şiirlerinde 

yaşatmıştır. İbrahim Paşa meclislerinin müdavimlerinden 

Seyyid Vehbî, Neylî, Küçük Çelebi-zâde Âsım, İzzet Ali 

Paşa gibi şairler, bu meclislerde Nedîm ile arkadaş olup 

onun etkisinde şiir yazmışlardır. Bunlardan başka Nahifî, 

Safâyî, Vakanüvis Râşid Efendi, Rahimî, Vakanüvis Sâmî, 

Tezkiretü’ş-Şuara sahibi Safâyî, Vakanüvis Şakir Bey, Sultanü’ş-Şu’ara 

Osman-zâde Tâib gibi şairler onun mahfilindeki 

meşhur şairler arasındadır. 18 

Devrin önde gelen tarih yazıcılarından biri olan Râşid 

Efendi (ö. 1734/35) 19 , devlet adamlığının yanı sıra hem 

şairliği hem de sanatı ve sanatkârı koruyan hami kimliğiyle 

kaynaklara geçmiştir. Onun Üsküdar’daki yalısı, sadece 

kendi çevresindekilerle değil, farklı şehir ve ülkelerden 

gelip misafir olan şairler ve faziletli kişilerle de dolmuştur. 

Hatta meclislerden birinde mahfilindeki şairlerden 

Antakyalı Münif, 20 “Bütün faziletli kişilerin Râşid Efendi’ye 

sığınmasına sakın şaşma / Allah’ın bütün âlemi bir (nokta)’de 

toplaması (ona) zor değildir.” 21 anlamındaki Arapça 

beytini söyleyerek Râşid Efendi’nin fazilet erbabını himayesi 

edişine değinmiştir. Râşid Efendi’nin şiirlerinden Nâbî 

etkisinde kaldığı görülmektedir. 

Sadrazam Râgıb Paşa’nın Evi 

Sultan III. Osman ve Sultan III. Mustafa devirlerinin en mühim 

ve başarılı sadrazamı olarak bilinen Koca Râgıb Paşa 

(ö. 1763) zeki bir devlet adamı olmasının yanı sıra hikmetli 

söz söyleyen, belâgat ve nesirde üstat bir ilim adamı olarak 

vasıflandırılmıştır. 22 Kendisi de kudretli denebilecek derecede 

bir şair olan Râgıb Paşa, âlim ve sanatkârların hamiliğini 

üstlenmiş, her fırsatta onları ödüllendirerek teşvik etmiştir. 

117

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Nitekim Paşa, sanatkârları milletin en güzel, en değerli süsleri 

olarak görmüştür. 23 Koca Râgıb Paşa’nın ilmî ve edebî 

toplantıların merkezi konumundaki evi, XVIII. yüzyılın kültür 

hayatında epey rağbet gören bir edebiyat mahfili hüviyetindedir. 

24 Şeyhülislâm Küçük Çelebizade Asım Efendi, 

kazaskerlerden Haşmet, Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin kızı 

ve Anadolu kadın şairlerinin en önde geleni Fıtnat Hanım, 

Koca Râgıb Paşa mahfilindekilerden bazılarıdır. 25 Onun 

mahfilinde bir araya gelen şairlerin müşterek en önemli 

hususiyetleri, şiirlerinin büyük bir kısmını Nâbî tesirinde 

söylemeleridir. Bunda, Nâbî ekolünün mühim takipçisi ve 

temsilcisi bir şair olarak bilinen Koca Râgıb Paşa’nın tesiri 

büyüktür. Paşa’nın bu fikir dünyası, mahfilindeki pek 

çok şair tarafından benimsenmiş; “hikemî tarz”ın solukları 

onun edebî meclislerinde yoğun bir şekilde hissedilmiştir. 

26 Ayrıca mahfildekilerin Râgıb Paşa’ya ve birbirilerine 

yazdığı nazireler, onun edebî mahfilinin XVIII. yüzyılın nazirecilik 

geleneği açısından mühim bir merkez olduğunu 

da göstermektedir. Mahfilin önde gelen isimlerinden Haşmet 

ile Koca Râgıb Paşa arasındaki şakalaşmalar, hem bu 

iki dostun latife ve nüktelerden hoşlanan mizacını ortaya 

koyması bakımından hem de mahfildeki samimi havayı 

vermesi bakımından dikkate değerdir. 27 

“Tarihçibaşı-zade” adıyla tanınan Şeyh Muhammed Âgâh 

Ağa (ö.1770), devrin meşhur mesnevîhanlarından biridir. 

Âgâh Ağa, Galata Mevlevîhanesi’nin az ilerisindeki bir konakta 

oturarak burayı bir mahfile dönüştürmüştür. Türk 

edebiyatının başyapıtlarından biri olan Mesnevî-i Şerif, 

onun mahfilinde okunan ve şerh edilen en temel eserdir. 

Mesnevî’nin incelikleri üzerine oluşturulan sohbetlerle 

mahfili mühim bir rol üstlenmiştir. Hatta bu vesile ile konağı 

ilim ve edebiyat ehlinin uğrak yeri olmuştur. Devrin 

şiir ve inşa ile meşgul olan zevatı onun mahfiline gelip 

birbirileriyle görüşme ve sohbet etme imkânı bulmuştur. 

Şeyh Gâlib’in Meclisi 

Sultan ve devlet ricali dışında devrin önde gelen şair ve 

sanatkârların yaşadığı mekânlar da birer mahfil hüviyetindedir. 

XVIII. asrın ikinci yarısında yaşayan ve Klasik Türk 

Edebiyatının son büyük şairi olarak zikredilen Şeyh Gâlib, 

önce Yenikapı, daha sonra da Galata Mevlevihanesi’ndeki 

irfan meclislerinde sık sık âlim ve şairlerle bir araya 

gelmiştir. 28 Gâlib, daha genç yaşındayken hocası Neş’et 

Efendi’nin konağında meydana gelen şiir ve inşâ meclislerinden 

aldığı feyizle tıpkı hocası Neş’et Efendi gibi, bu 

mekânları birer edebî mahfil hâline getirmiştir. 29 Galata 

Mevlevihanesi’nde postnişin olduktan sonra mahfili başta 

Mesnevî-i Şerîf ve Mevlânâ’nın diğer eserleri olmak üzere 

pek çok edebî eserin okunup şerh edildiği, şiirlerin değerlendirildiği 

bir merkez hâline gelmiştir. 30 Derviş Neyyir, 

Mehmed Esrar Dede, Derviş İsmail Hulûsî, Sultan III. 

Selim, Hafız Manastırî, Said Halet Efendi, Ahmed Hâmid 

Efendi gibi isimler onun mahfilinin müdavimlerindendir. 

Ayrıca Esrâr Dede, Gâlib ile yakın dost olması hasebiyle 

Mevlevihane’de tertip edilen pek çok irfan meclisinin oluşumunda 

ve gelişiminde etkin rol oynamıştır. 31 

Nakşibendî ricalinden ve Mevlevî müntesiplerinden olan 

Şeyh Ali Behçet Efendi (1727-1823) 32 , Üsküdar’daki Selimiye 

Dergâhı’na şeyh olduktan sonra burada geniş bir 

sohbet halkası oluşturmuş; derslerine şeyhler, âlimler, 

şairler, sanatkârlar ve devlet ricâli de dâhil olmak üzere 

zikredilemeyecek kadar çok sayıda isim teşrif etmiştir. 

Kendisinden ilim talep edenlere pek çok alanda dersler 

vermiştir. O devrin edebiyat mahfillerinin adeta başyapıtı 

hâline gelen Mevlânâ’nın Mesnevîsi, onun mahfilinde de 

yerini almıştır. Onun Mesnevî derslerine mahfildekiler tarafından 

büyük ilgi gösterilmiştir. Kethüdazâde Mehmed 

Ârif Efendi ve Mülkiye Nazırı Muhammed Said Pertev 

Paşa; Şeyh İbrahim-i Hayranî Efendi, Mesnevihan-ı şehir 

Hacı Hüsameddin Efendi, şair Lebib Efendi, Ali Behçet 

Efendi’nin edebî sohbet halkasına dâhil olanlardan sadece 

birkaçıdır. 33 

Ressam Liotard'ın Sadrazam portresi, 1738-43 

Beşiktaş’taki Sinan Paşa Tekkesi postnişinlerinden olan 

Neccarzâde Şeyh Rıza Efendi (ö.1746), Osmanlı kültürel 

hayatında şiir söylemekle meşhur şeyhler arasında yer almıştır. 

Şeyh Rıza, Mesnevî-i Şerîf okutmakla meşgul olan 

devrin önde gelen Mesnevihanlarından biridir. Onun Beşiktaş 

Camii’nin karşısındaki dergâhı ilim ve irfan erbabı- 

118


İSTANBUL 


DERGİSİ 

bir mahlasname yazarak “Vahyî” mahlasını hediye etmiş; 

Süleyman Mustafa Efendi, o günden sonra “Hoca Süleyman 

Vahyî” adıyla meşhur olmuştur. Vahyî Efendi, hocasını 

örnek alarak Çatladıkapı civarında bulunan evinde kendi 

mahfilini kurmuştur. İstidadı olan talebelere sabah akşam 

Farsça ve Mesnevî dersleri okutmuş, Mesnevî’nin hakikatlerinden 

ve inceliklerinden bahsetmiştir. 37 Aynı zamanda 

bir şair olan Hoca Vahyî, devrinde kemal ve faziletiyle herkesin 

hürmetine mazhar bir zattır. Mahfili Doğu edebiyatının 

klasik eserlerinin okunduğu, şair ve münşilerin himaye 

edilip eğitildiği bir merkez konumundadır. 38 

Osmanlı ricali arasında çok büyük nüfuza sahip bir devlet 

adamı olarak tanınan Hâlet Efendi (ö. 1822), şair kimliği, 

sanatı ve sanatçıyı koruyup kollaması itibariyle de mühim 

bir şahsiyettir. Şiir ve edebiyata karşı temayülü ve istidadı 

ile Şeyh Gâlib’in mahfiline dâhil olup onunla yakın dostluk 

kurmuştur. 39 Hâlet Efendi, Gâlib’in sohbet meclislerinden 

aldığı feyizle Süleymaniye’deki konağında ilmî ve edebî 

toplantılarla bilgi ve sanat zevkini artıran sohbetler tertip 

etmiştir. Konağındaki meclislere kayıtsız kalamayan Hâlet 

Efendi, bu meyanda güzel şiirler ve musiki parçaları vücuda 

getirmiştir. Onun yazdığı şiirlerin birçoğu yine mahfilinin 

ürünüdür. 40 Hâlet Efendi’nin sanatı ve sanatçıyı himaye 

etmesine mukabil muhitindekiler tarafından da kendisine 

methiyeler yazılmış, dualar edilmiştir. Onun mahfilindekilerden 

Keçecizâde İzzet Molla, Bahâr-ı Efkâr, Hazân-ı Âsâr 

ve Mihnetkeşân adlı eserlerinde kendisine kasideler yazıp 

methiyeler düzmüştür. 41 

Süleyman Neş’et Efendi Konağı 

Şeyh Gâlib 

nın ziyaret ettiği bir mahfildir. Kaynaklarda mahfilinden istifade 

etmek isteyenlerin çokluğu sebebiyle meclislerinin 

dolup taştığı nakledilmiştir. Nakşibendî-Müceddidîler arasında 

Neccarzâde ile başlayan Mesnevî okuma geleneği, 

kendisinden sonraki silsilede yer alan Muhammed Âgâh 

(ö.1770), Mehmed Emîn-i Bursevî (ö.1813) ve Ali Behçet 

(ö.1823) gibi Nakşıbendî-Müceddidî şeyhleri tarafından 

devam ettirilmiştir. Râgıb Paşa’nın mühürdarı olan Nüzhet 

Efendi 34 ve meşhur Hoca Neş’et Efendi 35 onun mahfilinden 

istifade edenlerin meşhurlarındandır. 

Ulemadan olan Süleyman Mustafa Vahyî Efendi 

(ö.1817/18), ilimleri tahsil edip hoca olduktan kısa bir 

süre sonra Hoca Neş’et Efendi’nin mahfiline devam edip 

onunla yakın iki arkadaş olmuş ve bu arkadaşının edebî 

yönünden bol bol istifade etmiştir. 36 Neş’et Efendi, mahfiline 

gelen yakın dostu ve talebesine âdeti olduğu üzere 

XVIII. asrın Osmanlı kültür ve medeniyet dairesine adını 

yazdıran mühim şahsiyetlerden biri de hocalığı ile meşhur 

olan Süleyman Neş’et Efendi’dir. Konağını ilim âleminin 

istifadesine açarak ilim ve irfan talep edenlere dersler 

vermiştir. Talebelerinden kabiliyeti olanlara hususi bir 

ihtimam göstererek onların yetişip faydalı işlerle meşgul 

olmaları için gayret sarf etmiştir. 42 İstanbul’un Aksaray 

semtindeki Molla Güranî mahallesinde bulunan Neş’et 

Efendi konağı, onun edebî mahfilini oluşturduğu devrin 

tanınmış mekânlarından biridir. 43 Burada ömrünün sonuna 

kadar arzu edenlere ve meraklılarına çeşitli dersler 

vererek talebeler yetiştirmiştir. Mahfilinin kırk yıldan fazla 

bir süre devam ettiği bilinmektedir. O, mahfilindeki sohbetlerle 

devrindeki herkes tarafından ilmi ve irfanıyla tanınan 

ve sevilen bir üstat hâline gelmiştir. Hatta şöhreti 

Arabistan, İran ve Çin’e kadar “Baba-yı âlem” olarak yayılmış 

ve konağı sadece şehrin edebiyat erbabının uğrak 

yeri olmakla kalmayıp İran, Turan ve Frenk diyarından gelen 

ziyaretçilerle de dolup taşmıştır. 44 Böylece Molla Güranî’deki 

konağı kısa zamanda medreselere gıpta ettirecek 

hale gelmiştir. 45 Yakın talebesi Pertev Efendi, Neş’et’in 

bizzat yetiştirdiklerinin yanı sıra dolaylı olarak yetiştirdiği 

119

İSTANBUL 


DERGİSİ 


talebelerinin de çokluğundan söz etmiştir. 46 Neş’et, kalem 

erbâbını çoğaltmağa çalışan bir üstat 47 ve çalışmalarında 

öğrencilere şevk verecek kadar iyi bir hoca olması hasebiyle 

kendisine büyük sevgi ve saygı duyulmuştur. Hatta 

Faik Reşat, vaktin en ileri gelen kalem erbabının Neş’et’in 

talebesi olduğuna dikkat çekmiş, Muallim Naci ise kalem 

erbabını yetiştirdiği için Osmanlıların kendisine daima 

minnettar olması gerektiğini dile getirmiştir. 48 Ayrıca talebelerinin 

çoğu şiir sanatında kendisini geçmiş olmasına 

ve Neş’et’in şairlikte fevkalâde olmadığını bilmelerine rağmen 

hiçbiri ona karşı saygısız bir davranışta bulunmamış; 

aksine, bir talebenin hocasına göstermesi gerektiği saygı 

ve hürmeti fazlasıyla göstermiş ve divanlarında hep ondan 

övgüyle bahsetmişlerdir. Bu durum, Neş’et mahfilinin 

sahip olduğu havayı aksettirmesi ve mahfildekilerin ahlakî 

hususiyetlerine işaret etmesi bakımından ayrıca dikkate 

değerdir. Onun şiirleri şekil ve muhteva bakımından 

talebelerine model oluşturmuştur. Neş’et, mahfilindeki 

derslerde talebelerine Farsça’nın incelikleri üzerinde durarak 

hadis ve edebiyat gibi çeşitli ilimleri de öğretmiş; 49 

Mesnevî-i Şerif 50 başta olmak üzere, Gülistan ve Bostan 

ile Molla Câmî, 51 Sâ’ib ve Şevket’in eserlerini okutmuştur. 

Neşet Efendi, adeta bir kültür merkezini andıran mahfilinde 

haftada iki gün Farsça, diğer iki gün de hatm-i hâce 

dersleri vermiştir. 52 Neş’et Efendi, ilim talep edeni vakit ne 

olursa olsun geri çevirmemiş, konağını gece gündüz ilim 

âleminin istifadesine açmıştır. 53 

Hoca Neş’et Efendi, kısa zamanda Mesnevî okutmakla 

şöhret bulmuş bir “mesnevîhan” vasfına sahip, 54 “İstanbul’un 

parmakla gösterilen bir Farsça hocası” 55 olmuştur. 

Devrinin ileri gelen kalem erbabının da hocası olup talebelerinden 

şiir yazmaya kabiliyeti olanlara birer mahlas 

vermiştir. Hatta o, teveccühüne mazhar olanlara manzum 

birer “mahlas-nâme” yazıp hediye etmiştir. Nitekim 

Divan’ında yirmiye yakın mahlas-nâme bulunmaktadır. 

Neş’et’in mahfilinin müdavimleri arasında olup Neş’et tarafından 

kendisine mahlas-nâme yazılan şairler şunlardır: 

Şeyh Galib, Vakanüvis Pertev Efendi, Sadrazam Muhammed 

Pertev Paşa, Kethüdazâde Mehmed Ârif Efendi, İbrahim 

Hanîf Efendi, Beylikçi İzzet, Süleyman Vahyî Efendi, 

Bitlisî Müştak Mustafa Efendi, Reisülküttab Mehmed Ârif 

Efendi, Mîr Âmir Mehmed Beg, Muîn Efendi, Ferrî, Ali Hâtif 

Efendi, Zâhir Efendi, Ali Efendi, Niyâz, Nâyâb, Âkif Efendi, 

Hoca Vehbî, Nâbud. 

İlmî ve edebî sohbet meclislerinin bir mekânla bütünleştiği 

edebiyat mahfilleri, hemen her devirde boy göstermiş, 

XVIII. asırda da varlığını devam ettirmiştir. Bu itibarla 

padişah, sadrazam, vakanüvis, vb. devlet büyüklerinin saray, 

yalı ve köşklerinin yanı sıra sanat erbabı şahsiyetlerin 

köşk, yalı ve konakları da mahfil vazifesi görmüştür. 

Mahfiller, edebiyat dünyasının önde gelen eserlerinin örnek 

alınarak benzerlerinin ortaya konması, kültürel birikimin 

nesilden nesile aktarımı, yetişmekte olan sanatkârların 

en güzel şekilde yetişmesine katkı sağlamaları bakımından 

Osmanlı’nın hemen her devrinde varlığını sürdürmüş 

ve giderek gelişme göstermiş kültür merkezleridir. 

Dipnotlar 

1 Halil İnalcık, Şâir ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine 

Sosyolojik Bir İnceleme, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2011, s.7; Tûbâ 

Işınsu Durmuş İsen, Tutsan Elini Ben Fakîrin, Osmanlı Edebiyatında 

Hamilik Geleneği, Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2009, s.18. 

2 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, (Sâhib ü Nâşiri: Ahmed Cevdet), 

Dersaadet, 1317, s.1302; Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe 

Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003, s. 566; 

İlhan Ayverdi, Kubbealtı Lugatı: Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde 

Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C. II, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 

2011, s.2153; Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara, 2005, s.1326; Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-i Osmanî, 

(Haz.: Recep Toparlı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, 

s.709. 

3 Halil İnalcık, a.g.e., s.28. 

4 E. J. Wilkinson Gibb, Osmanlı Şiir Tarihi, III-V, (Çev. Ali Çavuşoğlu), 

Akçağ Yayınları, Ankara, 1999, s. 412. 

5 a.g.e., s.275. 

6 a.g.e., s.275. 

120


İSTANBUL 


DERGİSİ 

28 Ali Enver Bey, Mevlevî Şâirler -Semahâne-i 

Edeb-, (Haz.: Tahir Hafızoğlu), İnsan Yayınları, 

İstanbul, 2010, s.95. 

29 Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, 

İnceleme-Metin, (Haz.: İlhan Genç), Atatürk 

Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 

Ankara, 2000, s. XII, 4; İlhan Genç, Hoca 

Neş’et Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvân’ının 

Tenkidli Metni, İzmir, 1998, s.60. 

30 Ali Enver Bey, a.g.e., s.95; Esrar Dede, a.g.e., 

s.4; İlhan Genç, a.g.e., s.60. 

31 Muallim Naci, Osmanlı Şairleri, (Haz.: Cemal 

Kurnaz), Akçağ Yayınevi, Ankara, 

2000, s.150. 

32 Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, 

(Haz: Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz) Kitabevi 

Yayınları, C.II, İstanbul, 2006, s.194. 

33 a.g.e., s.194-195; 199; 211. 

34 Muallim Naci, a.g.e., s. 145-147. 

35 Murad Molla Nakşibendî, Murad Molla 

Divanı, (Haz. Davut Köse), Fatih Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2008, s. 

128-129. 

36 Fatîn Efendi, Tezkire-i Hatîmetü’l-Eş’âr, İstanbul, 

1283/1867, s.433; Vassâf, a.g.e., s. 

203. 

37 a.g.e., s.433; Vassâf, a.g.e., s.203. 

38 Fatîn, a.g.e., s.433. 

Topkapı Sarayı'ndaki bir köşkün dış görünümü, Abdullah Biraderler, 19. yüzyıl sonu 

7 Ahmet Refik (ALTINAY), Geçmiş Asırlarda 

Osmanlı Hayatı - Lâle Devri (1730-1718), 

(Çev.: Ziver Öktem), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 

İstanbul, 2011, s.57-58. 

8 M. Nuri Çınarcı, Şeyhülislâm Ârif 

Hikmet Beyin Tezkiretü’ş-Şu’ârâsı ve 

Transkripsiyonlu Metni, Gaziantep Üniversitesi, 

Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, 

2007, s.24. 

9 Gibb, a.g.e., s.432. 

10 M. Muhsin Kalkışım, Şeyh Gâlib Dîvânı, 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 

İstanbul, 1992, s.128. 

11 a.g.e., s.129; 131; 159. 

12 Ahmet Refik, a.g.e., s.13-14; 23. 

13 (Çaylak) Mehmed Tevfik, Kâfile-i Şu’arâ, 

(Haz. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz, Müjgân 

Çakır, Hanife Koncu), Doğu Kütüphanesi 

Yayınevi, İstanbul, 2012, s.76. 

14 a.g.e., s.75-76; İ. Hakkı, Uzunçarşılı, 

Osmanlı Tarihi IV. Cilt, 1. Bölüm-Karlofça 

Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına 

Kadar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 

1995, s.163-166. 

15 Gibb, a.g.e., s.275; Mehmed Tevfik, a.g.e., 

s.76; J. Von Hammer, Büyük Osmanlı 

Tarihi 7, Üçdal Neşriyat, İstanbul, s. 356. 

16 a.g.e., s.356-357. 

17 Gibb, a.g.e., s.275. 

18 Uzunçarşılı, a.g.e., s.163-166; Ahmet Refik, 

a.g.e., s. 55-58; Abdurrahman Şeref, 

Osmanlı Devleti Tarihi, Târîh-i Devlet-i 

Osmâniyye, (Haz. Musa Duman), Gökkubbe, 

İstanbul, 2005, s.358. 

19 Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz.: Adnan 

İnce), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı 

Yayınları, Ankara, 2005, s.320. 

20 Gibb, a.g.e., s.315-316. 

21 Muallim Naci, Osmanlı Şairleri, (Haz.: 

Cemal Kurnaz), Akçağ Yayınevi, Ankara, 

2000, s.101. 

22 Abdurrahman Şeref, a.g.e., s.358. 

23 Hammer, a.g.e., s.341. 

24 Gibb, a.g.e., s.333. 

25 Abdurrahman Şeref, a.g.e., s.358. 

26 Gibb, a.g.e., s.333. 

27 Ali Canip Yöntem, (Derleyen), Kahkaha 

Dergisi, Sayı: 6, İstanbul, Nisan 1949, s.31- 

32; Dursun Gürlek, Kültür Dünyâmızdan 

Manzaralar, Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul, 

2012, s.342; Sedit Yüksel, “Koca Ragıb Paşa’nın 

Sanatında ve Yaşantısında Haşmet’in 

ve Fitnat’ın Yerleri”, Ankara Üniversitesi 

Türkoloji Dergisi, Cilt 7, Sayı:1, 1977, s.32. 

39 Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâtı’ Efendi, 

Süleymân Besîm Efendi, Hadîkatü’l- 

Cevâmi’, İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî- 

Sivil Mi’mârî Yapılar, (Haz.: Ahmed Nezih 

Galitekin), İşaret Yayınları, İstanbul, 2001, 

s.446. 

40 a.g.e., s.446. 

41 a.g.e., s.444. 

42 Gibb, a.g.e., s.412. 

43 Vassâf, a.g.e., C.I, s.159; C.II, s.188; Bursalı 

Mehmet Tâhir Efendi, Osmanlı Müellifleri 

1915-1299, C.II, (Haz.: A. Fikri Yavuz, İsmail 

Özen), Meral Yayınları, İstanbul, 

1972, s. 279; Fatîn, a.g.e., s. 405; Faik 

Reşat, Eski Bilginler, Düşünürler, Şairler 

- Eslâf, (Baskıya Haz.: Şemsettin Kutlu), 

Tercüman, İstanbul, (tarih yok), s.311; 

Gibb, a.g.e., s. 412; Bitlisî Müştâk Mustafâ 

Efendi, Âsâr-ı Müştâk Esrâr-ı ‘Uşşâk, 

Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud 

Efendi, Sınıflama: 297.9, Demirbaş: 

02421, 1247, vr. 19b. 

44 Gibb, a.g.e., s. 412. 

45 Muallim Naci, a.g.e., s. 73; Gibb, a.g.e., s. 

412. 

46 Beylikçi İzzet, Pertev Dîvânı Dîbâcesi, Süleymaniye 

Ktp. Pertevniyal Valide Sultan, 

No: 801, yk. 176a. 

47 Muallim Naci, a.g.e., s. 73. 

48 Faik Reşat, a.g.e., s. 312; Muallim Naci, 

a.g.e., s. 73. 

121

İSTANBUL 


DERGİSİ 


49 Fatîn, a.g.e., s. 405; Bitlisî Müştâk Mustafâ 

Efendi, a.g.e., vr. 19b. Faik Reşat, a.g.e., s. 

311; Bursalı Mehmet Tâhir Efendi, a.g.e., 

C. II, s. 279; Vassâf, a.g.e., C. I, s. 159; Hüseyin 

Vassâf, Risâle-i Müştâkıyye (Yayına 

Hazırlayan: Sinan Doğan), Kırkambar Yayınları, 

İstanbul, 2012, s.22-23. 

50 Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, C.I, s.159; Vassâf, 

Risâle-i Müştâkıyye, s. 22-23; Bursalı 

Mehmet Tâhir Efendi, a.g.e., C. II, s. 279; 

Fatîn a.g.e., s. 405; Faik Reşat, a.g.e., s. 

311. 

51 Bitlisî Müştâk Mustafâ Efendi, a.g.e., vr. 

78a-78b. 

52 Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, C. II, s. 188. 

53 Fatîn, a.g.e., s. 405. 

54 Faik Reşat, a.g.e., s. 312; Muallim Naci, 

a.g.e., s. 73; Gibb, a.g.e., s. 412. 

55 Faik Reşat a.g.e., s. 312; Muallim Naci, 

a.g.e., s. 73. 

Kaynakça 

Ahmet Refik (Altınay). Geçmiş Asırlarda Osmanlı 

Hayatı - Lâle Devri (1718-1730), (Çev.: 

Ziver Öktem), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 

2011. 

Ahmet Vefik Paşa. Lehçe-i Osmanî, (Haz.: Recep 

Toparlı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 

2000. 

Ali Enver Bey. Mevlevî Şâirler -Semahâne-i 

Edeb-, (Haz.: Tahir Hafızoğlu), İnsan Yayınları, 


Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâtı’ Efendi, 

Süleymân Besîm Efendi. Hadîkatü’l-Cevâmi’, 

İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî 

Yapılar, (Haz.: Ahmed Nezih Galitekin), İşaret 

Yayınları, İstanbul, 2001. 

Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugatı: Asırlar Boyu 

Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 

C.II, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 2011. 

Beylikçi İzzet, Pertev Dîvânı Dîbâcesi, Süleymaniye 

Ktp. Pertevniyal Valide Sultan, No: 

801, yk. 176a. 

Bitlisî Müştâk Mustafâ Efendi, Âsâr-ı Müştâk 

Esrâr-ı ‘Uşşâk, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı 

Mahmud Efendi, Sınıflama: 297.9, Demirbaş: 

02421, 1247, vr. 19b. 

Bursalı Mehmet Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri 

1299-1915, C. I-III, (Haz.: A. Fikri YAVUZ, 

İsmail ÖZEN), Meral Yayınları, İstanbul, 1972. 

(Çaylak) Mehmed Tevfik, Kâfile-i Şu’arâ, (Haz. 

Fatma Sabiha Kutlar Oğuz, Müjgân Çakır, 

Hanife Koncu), Doğu Kütüphanesi Yayınevi, 


Çınarcı, M. Nuri. Şeyhülislâm Ârif Hikmet Beyin 

Tezkiretü’ş-Şu’ârâsı ve Transkripsiyonlu 

Metni, Gaziantep Üniversitesi, Yüksek Lisans 

Tezi, Gaziantep, 2007. 

Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik 

Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 

2003. 

Esrar Dede. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, 

İnceleme-Metin, (Haz.: İlhan Genç), Atatürk 

Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 

2000. 

Faik Reşat. Eski Bilginler, Düşünürler, Şairler - 

Eslâf, (Baskıya Haz.: Şemsettin KUTLU), Tercüman, 

İstanbul, (tarih yok). 

Fatîn Efendi. Tezkire-i Hatîmetü’l-Eş’âr, İstanbul, 

1283/1867. 

Genç, İlhan. Hoca Neş’et Hayatı, Edebî Kişiliği 

ve Dîvân’ının Tenkidli Metni, İzmir, 1998. 

Gürlek, Dursun. Kültür Dünyâmızdan Manzaralar, 

Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul 

Hammer, J. Von. Büyük Osmanlı Tarihi 7, Üçdal 

Neşriyat, İstanbul. 

Hüseyin Vassâf, Risâle-i Müştâkıyye (Yayına 

Hazırlayan: Sinan Doğan), Kırkambar Yayınları, 


İnalcık, Halil. Şâir ve Patron, Patrimonyal Devlet 

ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme, 

Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2011. 

İsen, Tûbâ Işınsu Durmuş. Tutsan Elini Ben 

Fakîrin, Osmanlı Edebiyatında Hamilik Geleneği, 

Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2009. 

Kalkışım, M. Muhsin. Şeyh Gâlib Dîvânı, İstanbul 

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 

1992. 

Muallim Naci. Osmanlı Şairleri, (Haz.: Cemal 

Kurnaz), Akçağ Yayınevi, Ankara, 2000. 

Murad Molla Nakşibendî. Murad Molla Divanı, 

(Haz. Davut Köse), Fatih Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek 

Lisans Tezi), İstanbul, 2008. 

Osmânzâde Hüseyin Vassâf. Sefîne-i Evliyâ, 

(Haz: Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz) Kitabevi Yayınları, 

C. II, İstanbul, 2006. 

Sâlim Efendi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz.: Adnan 

İnce), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 

Ankara, 2005. 

Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî, (Sâhib ü Nâşiri: 

Ahmed Cevdet), Dersaadet, 1317. 

Şeref, Abdurrahman. Osmanlı Devleti Tarihi, 

Târîh-i Devlet-i Osmâniyye, (Haz. Musa Duman), 

Gökkubbe, İstanbul, 2005. 

Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, Ankara, 2005. 

Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Tarihi IV. Cilt, 1. 

Bölüm-Karlofça Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın 

Sonlarına Kadar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 

Ankara, 1995. 

Yöntem, Ali Canip (Derleyen). Kahkaha Dergisi, 

Sayı: 6, İstanbul, Nisan 1949. 

Yüksel, Sedit. Koca Ragıb Paşa’nın Sanatında 

ve Yaşantısında Haşmet’in ve Fitnat’ın Yerleri, 

Ankara Üniversitesi Türkoloji Dergisi, Cilt 7, 

Sayı:1, 1977. 

122

MÜNİF PAŞA KONAĞI'NIN 

RENKLİ MİSAFİRLERİ VE 

BİR SOHBET MECLİSİNDE 

YAŞANANLAR 

Kasım HIZLI 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Personeli 

“ 

İlim meclisleri ve salonlar, yeni 

şairlerin hünerlerini gösterip isbat-ı 

vücud ettikleri1, bir nevi reklamlarını 

yaptıkları yerlerdi. Buralarda hem 

bilgi alışverişi hem gelenek ve görgü 

aktarımı olduğu gibi yeni fikirler neşv 

ü nema imkânı bulurdu. Bu husus, 

yani fikirlerin yayılması, özellikle 

Tanzimat sonrası salonlarının ve 

kültür meclislerinin icra ettiği bir 

fonksiyondu. “Bu konaklarda yapılan 

tartışmalar, Batı’nın kültürel mirasının 

parçası olan fikirleri Türkiye’ye getirme 

teşebbüsleriyle eş zamanlı olarak 

yürütülmüştü. Kültürel Avrupalılaşma, 

bu salon faaliyetlerinin neticelerinden 

biri idi.” 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

MÜNİF PAŞA KONAĞI'NIN RENKLİ MİSAFİRLERİ VE BİR SOHBET MECLİSİNDE YAŞANANLAR / Kasım HIZLI 

Eski İstanbul’un eğlence ve tenezzüh 

âlemlerini şiirlerine yansıtarak bugün 

tarih olmuş devirleri kelimelerle tasvir 

eden şair Nedim, İstanbul’u methettiği 

“Bu şehr-i Stanbul ki bî misl 

ü bahâdır/Bir sengine yekpâre Acem 

mülkü fedadır” kasidesinin bir beytini, 

kıymet yetiremediği bu şehrin ilim 

ve irfan hayatına hasretmiştir: 

Kâlâ-yı maarif satılır sûklarında 

Bâzâr-ı hüner, maden-i ilm ü ulemâdır 

İlim ve irfan menbaı olan İstanbul’un 

bu özelliği, şark toplumları için bilinen 

ve her zaman istifade için can 

atılan bir durumdur. 

İstanbul’un ilim irfan kaynayan bir 

şehir olması hem medrese ulemasının 

bolluğundan hem de bu ilim 

irfan hayatına katkıda bulunan hatta 

çoğu kez bu ortamları oluşturan 

devlet adamlarının varlığından ileri 

gelmekteydi. Zira marifet iltifata tabiydi 

ve her şey gibi bilgi ve hüner de 

tâlibini bulamadığı yerden elini ayağını 

çekiyordu. Fakat İstanbul kendi 

iç dinamikleri vasıtasıyla ve en çok 

da ilim irfana hâmî olan devletlûler 

vasıtasıyla merkez olmayı sürdürdü. 

İlim meclisleri ve salonlar, yeni şairlerin 

hünerlerini gösterip isbat-ı vücud 

ettikleri 1 , bir nevi reklamlarını yaptıkları 

yerlerdi. Buralarda hem bilgi 

alışverişi hem gelenek ve görgü aktarımı 

olduğu gibi yeni fikirler neşv ü 

nema imkânı bulurdu. Bu husus, yani 

fikirlerin yayılması, özellikle Tanzimat 

sonrası salonlarının ve kültür meclislerinin 

icra ettiği bir fonksiyondu. 

“Bu konaklarda yapılan tartışmalar, 

Batı’nın kültürel mirasının parçası 

olan fikirleri Türkiye’ye getirme teşebbüsleriyle 

eş zamanlı olarak yürütülmüştü. 

Kültürel Avrupalılaşma, bu 

salon faaliyetlerinin neticelerinden 

biri idi.” 2 

Münif Paşa 

Tanzimat devrinin hem fikir hem 

de idari vazifelerdeki velûdluğuyla 

dikkat çeken siması Münif Paşa ve 

birkaç defa değiştirdiği konağı, geniş 

yelpazeden ilim, sanat ve politika 

adamının toplanma yeri idi. Tabi 

bunda Münif Paşa’nın tabiatının katkısı 

büyüktü: 

“Münif paşa hassas bir şair, ince bir 

nâsir, mütevazi, maârif-perver zarif 

bir zat idi. Zamanının nazırları içinde 

firavuna rahmet okutacak kadar vezaret 

şânını muhafaza için ceberrut 

görünenlere hiç benzemezdi. Zamanımızın 

tabirince tam demokrat bir 

nâzır idi. Küçükle küçük büyükle büyük 

idi, fakat daima büyük idi. 

Salonunda her biri birer meziyet sahibi, 

içtimaî rütbece en düşüğünden 

en yükseğine kadar zevat bulunurdu. 

Mesela bir gece orada bulunan zevat 

şunlardı: Hasan Fehmi Paşa, Meclis-i 

Maarif reisi Dağıstanlı Hamdi Efendi, 

Aristidi Paşa, Tüccarbaşı Halil Efendi, 

bu zatın damadı, bir Buharalı, Hindli 

Çermeçer (Mecusi İskender), on dört 

yaşında idadi talebesinden Kilisli Necib 

Asım Efendi ve diğerleri. Bu zevatın 

hepsi de paşanın ayrı ayrı hürmetine, 

iltifatına nail olurdu.” 3 

Münif Paşa İstanbul’da birkaç konak 

değiştirmişti. İlki Cağaloğlu’nda idi. 

Sonra Bozdoğan Kemeri civarında 

bir konağa taşındı. “Bozdoğan Kemeri 

konağının yukarı katında ve selamlık 

kısmında salonlar vardı. Bu salonlar 

ufak ufak odalar idi. Salonlara 

çıkılınca sohbet başlar, çaylar içilirdi. 

İlimden, fenden, yeni icatlardan bahsedilirdi.” 

4 

Münif Paşa kadar renkli olmasa da 

onun gibi konağında zevk sahibi insanlarla 

görüşüp konuşmayı seven 

bir devletlû daha vardı. Geniş kütüphanesi 

Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne 

bağışlanan Batumlu Hasan 

Fehmi Paşa, Münif Paşa’nın konağına 

gider, yârenlik eder, Münif Paşa ve 

misafirleri ise bazen ona gelirdi. Münif 

Paşa ve Hasan Fehmi Paşa’nın misafiri 

olup hem kitap meraklısı hem 

politikaya yakın, heveskâr müşterek 

dostları vardı. Zira bu konaklar bürokratlık 

ve politika âlemine atlayabilmek 

için pek müsait mekânlardı. 

Bu heveskârlardan biri Louis Sabuncu, 

bir diğeri ise Şekip Arslan idi. 

Her ikisi de Ortadoğulu Osmanlı vatandaşı 

olan bu zıt karakterli adamlar, 

birkaç defa Münif Paşa konağında 

görüşme fırsatı buldular. Sabuncu 

aslen Süryani olan Mardinli bir gazeteci 

idi. Evvela Beyrut’ta sonra Amerika 

ve İngiltere’de Osmanlı hilafeti 

aleyhine yayınlar yapmış, o günlerde 

ise İngiliz menşeli bir demiryolu 

şirketine ihale kapabilmek için İstanbul’a 

gelmişti. Şekip Arslan ise 

Cebel-i Lübnanlı bir Dürzî idi. Müslüman, 

kendini ve dünyayı tanımaya 

çalışan, Başkent’te kendine bir çevre 

edinmeye çalışan bir gençti. 

126 

Şekib Arslan, Sabuncu ile tartışmanın geçtiği 

yıllarda, 25 yaşında iken

Şekib Arslan’ın Sabuncu ile yaptığı tartışmayı saraya bildiren jurnali 

(Başbakanlık Osmanlı Arşivi Y.PRK.TKM, 4/47) 

Paşa Konağında Sıcak Saatler 

Emir Şekib Arslan, babasının vefatı 

üzerine onun yerine nahiye müdürü 

olmuş ve bu görevde iki yıldan fazla 

kalmıştı. Fakat bu 18 yaşındaki delikanlı, 

Cebel’e sığacak gibi değildi. O 

günleri kendisi şöyle anlatıyor: “Derken 

Cebel bölgesi bana dar gelmeye 

başladı, çünkü gözüm daha yükseklerdeydi. 

Müdürlükten istifa edip İstanbul’a 

gittim. İstanbul’da yaklaşık 

iki yıl kaldım. En çok Maarif Nazırı 

Münif Paşa ve Maliye Nazırı Hasan 

Fehmi Paşa ile görüşüyordum. Her 

iki nâzır da âlim ve faziletli kişilerdi. 

"Münif Paşa beni Maarif Encümeni 

denilen bir meclise üye yapmak istiyordu.” 

5 

Louis Sabuncu ihale kapabilmek 

için İstanbul’da paşaların kapısını 

aşındırsa da hiçbir imtiyaz almaya 

muvaffak olamadı. Yorgun, bıkkın, 

sinirli ve umutsuzdu. 12 Şubat 1900 

gecesi, kendisi için tek ümit vadeden 

adamın, Münif Paşa'nın konağındaki 

toplantıya iştirak etti. Toplantıda Ahmet 

İzzet Holo ve Emir Şekip Arslan 

ile Selavî Efendiler vardı. Burada ilmî 

mevzulardan bahsedildi. Sabuncu 

toplantı esnâsında mecliste bulunanların 

hoşuna gitmeyecek sözler sarf 

etti. Tabi söylediği sözlerin saraya aksetmemesi 

söz konusu olamazdı. Sabuncu’nun 

mecliste söylediği sözleri 

saraya bildiren Şekip Arslan idi. Şekip 

Arslan, Sabuncu hakkındaki jurnalinde 

hem mecliste yaşananları anlatıyor 

hem de Sabuncu’nun Osmanlı’nın 

Ortadoğu politikası ve İslam 

dini aleyhinde sarfettiği hakâretâmiz 

sözleri sıralıyordu: “Louis Sabuncu 

ile birinci mülâkâtım Münif Paşa’nın 

konağında olup esnâ-yı mükâlemede 

Mısır’ı İstanbul’a rabt eden iplerin 

altı senden sonra kesileceğini alenen 

söylediğinden bu adamın kim olduğunu 

suâl eylediğimde Londra’da 

devlet aleyhinde bulunmuş Louis 

Sabuncu olduğunu anladım. Daha 

sonra Münif Paşa’nın konağında 

127

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Hasan Fehmi Paşa 

kendisiyle görüştüğümde Afrika’nın 

istikbali, Amerika’nın haline girip 

Avrupalıların oraları taksimiyle zîr ü 

zaptlarına geçirmekte olduklarından 

ora ahâlî-i asliyyesinin mahv ü mütelâşi 

olacaklarını dermeyân eylemesi 

üzerine ben dahi cevaben kendisine 

Afrika’nın Amerika’ya müşabih 

olmadığını ve Afrika ahâlîsi pek çok 

ve ehl-i İslâm bulundukları cihetle 

hiçbir vechile mütelâşi olmayacakları 

gibi din-i mübin-i İslâm’ın dahi 

daima bâkî ve mahfuz kalacağını 

ifâde eyledim. Münif Paşa da ifâdemi 

tasdikiyle kendisini iknâ ve iskâta 

çalışmış ise de yine fikr-i evvelinde 

ızhâr-ı sebât ve inad eylediğinden 

bu adamı hakikaten din ve devlet 

düşmanı anlayıp memuriyet istihsâli 

zımnında buraya gelmiş iken ricâl-i 

devlet muvâcehesinde bile buğz ve 

düşmanlığını ketm etmemesinden 

taacüpte kaldım. Yine paşa-yı müşârun 

ileyhin huzurunda diğer defa 

vukûbulan mülâkâtta Liverpool’da 

din-i mübin-i İslâm’ı kabûl eden İngilizler’den 

bahs eylediğimde kendisinin 

çok senelerden beri İngiltere’de 

bulunduğunu ve böyle bir haberi 

orada işitmemiş olduğu cihetle bunun 

yalan ve gayr-ı mümkün idiğini 

istiğrâbı mûcib bir cüret ve vekâhatle 

söylemişdir. Birkaç günden sonra 

Abdullah Gulyâm Efendi 6 burada idi. 

Louis Sabuncu ile Hasan Fehmi Paşa’nın 

konağında bir kere daha görüşülüp 

din ile ilim ve sanayinin ittihadından 

bahs edilerek din-i İslâm’ın 

ulum ve sanayi-i cedîdenin tahsil 

ve takaddümüne mani olduğunu 

makâm-ı itirazda iddia eyleyerek 

din-i mübini tahkir eylemek istediğinden 

din-i İslâm’ın ulûm ve sanayie 

hiçbir sûretle mani olmadığını 

cevaben kendisine tefhimle dinimize 

sarf etmek istediği mâniiyyetin diyânet-i 

Nasraniyye’de (Hıristiyanlık) 

mevcut bulunduğunu ve hatta Amerikalı 

meşhur Doktor (Draper) buna 

dâir telif edip (Ahlâku’l-İlm ve’d-Din) 

tesmiye eylediği ve tarafımdan lisan-ı 

Arabi’ye tercüme edilmiş olan 

kitapta diyânet-i Nasraniyye’nin terakkiyât-ı 

ilmiyyeye mani olan cihetleriyle 

Nasara’nın teehhür-i ulûma 

bâis olmuş olan engellerini tarihe 

müstenid bast u beyân eylediğini ve 

diyânet-i İslâmiye’nin ez her cihet 

terakkiyât-ı ilmiyyeye müsâadede 

bulunmuş olduğunu mezkûr kitabda 

mufassalan ve sarâhaten münderiç 

bulunduğunu kendisine söyledim. 

Münif Paşa Konağı, 

geniş yelpazeden 

ilim, sanat ve politika 

adamlarının toplanma 

yeriydi. 

Louis Sabuncu İngiltere’de iken 

Ancak kendisi filhakîka dine düşman 

bulunduğundan adâvetini ketm edemeyip 

Kur’ân’da varid olan Miraç 

kaziyyesi, ilm-i tabiiyyet mûcebince 

merdûd ve gayr-ı makbûl iken bunu 

ilme ne vechile tatbik edeceksin diyerek 

din aleyhinde itâle-i lisana 

başladığında orada hazır bulunan 

Hüseyin Fikri Efendi'yle bana hiddet 

gelip Hasan Fehmi Paşa’nın dahi 

yüzü kızararak hanesinde bulunduğu 

cihetle merkûmu tard edemediğinden 

bu mesâilden bahs olunmamasını 

emr eylemiş ise de Louis 

Sabuncu bu emre kulak vermeyi istemeyerek 

itâle-i lisanda devam eylediğinden 

Hüseyin Fikri Efendi Hazret-i 

Peygamber Efendimizin semâya 

urûc edip etmemiş olmasını itikâd 

etmekte Müslümanlar muhayyerler 

fakat Mescid-i Aksa’ya isrâ olunduğu 

Kur’ân’da musarrah bulunduğundan 

bu isrânın sıhhatini itikâd eylemek 

ferâiz-i diniyyeden demesi üzerine 

Louis Sabuncu Nübüvvet-i Muhammediye’nin 

kâzib olduğunu söylemeye 

cüret etmesine mebnî Hüseyin 

Fikri Efendi bunu ikna etmek 

için birkaç burhân gösterip ezcümle 

eğer keyfiyet dediği gibi olmuş olsa 

idi Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali 

gibi fuhûl ve ukalâ ve sanâdîd-i ricâl 

Hazret-i Muhammed’e (s.a.v) tâbî olmazlar 

idi, diyerek merkûmu iskâta 

çalışmış ise de kendisi yine sözünde 

ısrâr ile Hazret-i İsa’nın vâlidesi 

olan Meryem, Kur’ân’da (Meryem 

binti İmran) nâmıyla zikrolunup diğer 

bir âyette kendisine hitâben (Yâ 

üht-i Harun) ibaresi vârid olduğundan 

ve İsa’nın vâlidesi olan Meryem 

ile İmran ve Harun’un aralarında 

kurûn-ı adîde mürûr etmiş olduğundan 

gerek Hz. Muhammed’in 

128


İSTANBUL 


DERGİSİ 

ve gerek Kur’ân’ın tarihçe câhil oldukları 

bundan anlaşılır dediğinde, 

Hazret-i İsa’nın vâlidesi olan Meryem’e 

Kur’ân-ı Kerim’de bint-i İmran 

ve üht-i Harun namlarının verilmesi 

büyük cedleri olan İmran’a ve Harun’a 

mensub olduğunu izhâr eylemek 

olup bu kâide ise Araplarda cârî 

ve ma’rûf bulunduğu cihetle sülâle-i 

nebeviyyeden bulunanlara elyevm 

(Yâ İbni’n-Nebi) denildiği gibi bir kabîle 

ve tâifeye mensub olanlara dahi 

(yâ eha Kabîle-i kezâ) denilmekte idiğini 

merkûm Louis’e tefhîm eyledim. 

Louis Sabuncu, bir İngiliz şirketi adına Haleb-Basra demiryolu imtiyazını almaya uğraştığı ve 

yazıdaki tartışmanın gerçekleştiği yıllarda. Vakit Gazetesi, 28 Nisan 1952 

Binâenaleyh Hasan Fehmi Paşa cümlemizi 

bu mübâhaseden iskât ettirip 

meclis dağılmış ise de hamiyet-i 

diniyem bu düşmanın halini hazm 

eylemediğinden ferdâsı gün mahsûsan 

Beyoğlu’na giderek kendisini 

Uzun Cadde’de bularak tevbîh eylemiş 

isem de yine vakâhatında sâbit 

idiğini anladığımdan ve bunu tedib 

eylemek yed-i iktidârımda bulunmadığından 

vukû-ı hali tesadüf eylediğim 

zevâta maa’t-teessür nakl ve 

hikâye etmekten başka elden bir şey 

gelmemiştir.” 7 

Yazdığı yazılar dolayısıyla zaten mimli 

olan Sabuncu’nun, muhtelif meclislerde 

sarf ettiği sözler dolayısıyla 

sarayın dikkatini iyice çektiği söylenebilir. 

Yurtdışında iken aleyhte olan 

bu keskin muhalif, yurtiçinde de aynı 

muhalefetini devam ettirince saray 

kendisini yola getirmenin yollarını 

aramaya koyuldu. Bu arada Sabuncu, 

Münif Paşa’dan birtakım vaatler 

almaya devam ediyordu. Sabuncu’ya 

ya Şam Maârif Müdürlüğü’ne ya da 

Londra’ya hususi memuriyetle gönderileceğini 

vaat eden paşa, onun 

boş bırakıldığı takdirde Osmanlı 

Devleti aleyhine çalışacağını düşünüyordu 

ki yaptıkları ve söyledikleri 

ortadayken böyle düşünmemesinin 

safdillik olacağı söylenebilir. Nitekim 

Sabuncu’nun başka devletlere angaje 

olabileceği ihtimalini, saraya birtakım 

isteklerini iletmek için hazırladığı 

dilekçede görmek mümkündür. 

Louis Sabuncu’nun yayınladığı En-Nahle Mecmuası’nın kapağı. (Vakit gazetesi, 7 mayıs 1952) 

129

İSTANBUL 


DERGİSİ 

MÜNİF PAŞA KONAĞININ RENKLİ MİSAFİRLERİ VE BİR SOHBET MECLİSİNDE YAŞANANLAR / Kasım HIZLI 

Louis Sabuncu’dan Sultan Abdülhamid’e Miraç Kandili Tebriği (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Y.PRK.TKM, 37/8) 

Sabuncu çok geçmeden Sultan Abdülhamid tarafından 

Mâbeyn Mütercimliği’ne tayin edildi. Sabuncu bu hadiseler 

yaşandıktan bir buçuk sene sonra saray hizmetine 

girdiği vakit, aleyhindeki iddialar artınca saray ve saraya 

yakın zevata üst üste arizalar sunarak kendisi hakkındaki 

ithamları çürütmeye çalıştı. Bu arizalardan birisi Şekip 

Arslan’ın yukarda anlattığı vakalardan birine cevaptır: 

“Şeyh Ebülhüda Efendi’nin evine gittim. Güya Hasan Fehmi 

Paşa’nın evinde yapılan bir toplantıda Kur’ân ayetlerinden 

bazısını tenkit ettiğime dâir Emir Arslan denilen bir 

adam tarafımdan zât-ı şahaneye yapılan ihbar hakkında 

Şeyh Ebülhüda ile aramızda bir konuşma oldu. Şeyh Efendi’ye 

dedim ki, bir buçuk sene evvel Hasan Fehmi Paşa’nın 

evine gittim. Tarihi meselelerden ve Mısır ehramlarından 

bahsettik. Orada itibarlı birçok Müslüman vardı. O akşam 

Kur’ân’dan hiç bahsedilmedi. Bunu paşanın evinden kendi 

evime döndükten sonra hatıra defterime geçirdiğim ken- 

di notlarım ispat eder. Çünkü yatmaya gitmeden evvel o 

toplantıda geçen bahislerin hülasasını kaydetmiştim. Arzu 

ederseniz günü, ayı ve senesi belli olarak bu hakikati öğrenmeniz 

için hatıra defterimi getireyim. Şu halde şeyh efendi 

hazretleri lütfen protestomu şu ibarelerle zât-ı şahaneye 

arz ediniz: Şevketli padişahın kulu Sabuncu, dinleri tezyif 

etmek ve dinlerin müntesipleri arasına fesat tohumları atmak 

yaratılışında olsaydı, Cenab-ı Hak ona Emirü’l-Müminine 

intisap şerefini bahşetmezdi. (14 Ekim 1891)” 8 

Sabuncu, geçmişini silmek ve sultanın gözüne girebilmek 

için daha başka yollara da tevessül etti. Mesela sultanın 

kandilini tebrik etti, hem de yukardaki toplantıda ayrıntısını 

verdiğimiz, ısrarla inkâr ettiği hadisenin geçtiği Miraç 

kandilini: “Kulları bu defa mübarek Miraç kandilinizi tebrik 

ediyorum. Heman Cenab-ı Hak halife-i ruy-ı zemin ve 

Emirü’l-müminin hazretlerini daha böyle nice mesud günleri 

idrak ettirsin ve saltanatınızı daim kılsın, âmin.” 

130

MÜNİF PAŞA KONAĞININ RENKLİ MİSAFİRLERİ VE BİR SOHBET MECLİSİNDE YAŞANANLAR / Kasım HIZLI 

İSTANBUL 


DERGİSİ 

Louis Sabuncu’dan Sultan Abdülhamid’e Miraç Kandili Tebriği 

“Kulları bu defa mübarek Miraç 

kandilinizi tebrik ediyorum. Heman 

Cenab-ı Hak halife-i ruy-ı zemin ve 

emirü’l-müminin hazretlerini daha 

böyle nice mesud günleri idrak 

ettirsin ve saltanatınız daim kılsın, 

âmin. 

Kandil tebriğinde sultan için yazdığı 

Arapça şiirin tercümesi: 

“Arş-ı mukaddesin huzurunda meleklerin 

medh ü sena ettikleri esnada 

böyle bir mübarek gecede Hazret-i 

Muhammed miraç buyurdular. 

Ey melâik! Ebedi kalınacak cennetin 

Bâb-ı Muallâsını açıverin 

Zira hem Cenab-ı Hakka temcid ve 

tazim hem de mülk ve milletin devamı 

Hem dahi hazret-i halife-i ruy-ı zemine 

şefaatçi olmak zımnında kâinatın 

en hayırlısı bulunan hazret-i 

peygamber teşrif buyurmuşlardır. 

Bu mübarek gecede meleklerle 

beraber Abdülhamid’in ibadet ettiğine 

bütün mahlûkat sana gıbta 

etmekle iftihar eder. 

10 Ocak 1896 

Kulları Louis Sabuncu 9 

Sultan II. Abdülhamid 

2 Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Çev. Mümtazer Türköne, 

Fahri Unan, İrfan Erdoğan, İstanbul 2015, İletişim Yay, s.262 

3 Necib Asım Yazıksız, “Gazi Ayıntab Tarihi-1” İkdam Gaz. Nu. 9388, 5 

Mayıs 1339 

4 Abdurrahman Adil Eren, “Übeydullah ve Hatıralarım”, Yarım Ay Mec., 

Nu. 62, 1 Eylül 1937; bkz. M. Kayahan Özgül, XIX. Asrın Benzersiz 

Bir Politekniği Münif Paşa, İstanbul 2014, Dergâh Yay. 

5 “Emir Şekib Arslan, İttihatçı Bir Aydın’ın Anıları (Arap Gözüyle Osmanlı), 

Çev. Halit Özkan, İstanbul 2009, Klasik Yay., s.9 

6 Abdullah Gulyâm, Liverpool Müslümanlarının imamıdır. 

7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.PRK.TKM, 4/47 

8 Sabuncuzade Louis Alberi, Yıldız Sarayı’nda Bir Papaz, İstanbul 2007 

Selis Kitaplar, s.112 

9 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.PRK.TKM, 37/8 

Dipnotlar 

Louis Sabuncu, Yıldız Sarayı’ndaki son senelerinde 

(Başbakanlık Osmanlı Arşivi Y.PRK.TKM, 37/8) 

1 Şeyh Gâlib, klâsik edebiyatın önemli metinlerinden olan Hüsn ü Aşk 

mesnevisini bir şiir meclisindeki tartışma sonrasında yazmaya karar 

verdi. Şeyh Gâlib, eserinin sebeb-i telif kısmında, bir mecliste, 

Nâbî’nin Hayrâbâd adlı eserinin fazlaca övüldüğünü, meclistekilerin 

ona benzer bir eserin yazılamayacağında birleştiklerini ifade 

eder. Şeyh Gâlib ise Hayrâbâd’ın konusunun Attâr’dan alındığını, 

eserde orijinallik bulunmadığını, ayrıca Nâbî’nin dil ve üslup açısından 

övüldüğü kadar iyi olmadığını iddia eder. Bunun üzerine 

mecliste bulunanların kendisine, adeta imtihan mahiyetinde bir 

eser yazmasını teklif etmeleri üzerine Hüsn ü Aşk’ı yazdığını anlatır. 

10 Abdrurrahman Âdil Bey’in Hintli bir avukat şeklinde tarif ettiği garip 

sima Sabuncu’dan başkası değildi. Uzun yıllar sonra hatırında kaldığı 

kadarıyla konağın müdavimlerini tasvir eden Abdrurrahman 

Âdil Bey’in Sabuncu’yu unutmaması gayet doğaldır. Bu eksantrik 

adam, sohbeti ve tavırlarıyla her zaman sivrilmeyi ve hatırda kalmayı 

başarmıştır. Abdrurrahman Âdil Bey, tasvir ettiği zattan için 

Hintli, Müslüman ve avukat sıfatlarını kullanıyor. Sabuncu kardeşleri 

dolayısıyla Hindistan’dan günlüğünde ve muhtemelen konakta 

sık sık bahsetmiştir. Sabuncu’nun şirket danışmanlığı Abdrurrahman 

Âdil Bey’in aklında avukatlık olarak yer etmişe benziyor. Sabuncu’ya 

Müslüman demesi ise İslam tarihi hakkındaki bilgisi ve 

konaktaki muhabbetlerde bu konudaki ifadelerinden olsa gerek. 

Sabuncu bazen kendisini Müslüman gibi lanse etse de birçok kez 

İslam’ın mukaddes değerlerine karşı uluorta hakaretlerde bulunabilmektedir. 

131

Münif Paşa Konağı’nın Renkli Simaları 

Bu konağa (Süleymaniye’deki) 

yerleştikten sonra Münif Paşa 

dairesi bir antropologie müzesi 

haline geldi. Her cins âlim, her cins 

kıyafet ve her cins lisan o konakta 

ictima ederdi. Konağın ziyaretçileri 

içinde başta şeyh Şıngıtî gelirdi. Sofrada 

Münif Paşa’nın sağında otururdu. 

Münif Paşa ile Arapça konuşurdu. 

Münif Paşa düz bir siyah lata giyerdi. 

Başındaki sarık tuhaf bir şekilde idi. 

Sarığının arkasından Hint askerlerinde 

olduğu gibi bir kuyruk sarkardı. 

Bu biçim sarığa Telisman derler. 

Şeyh Şıngıtî’yi Maarif Nazırı Münif 

Paşa İstanbul'a getirmişti. Onu iki 

defa Endülüs’e gönderdi ve Endülüs 

kitaphanelerindeki İslamiyet’e dair 

mevcut eserleri tetkik ettirdi. Şeyh 

Şıngıtî birçok zamanlar Münif Paşa 

konağında yerleşip kaldı. Şeyh Şıngıtî’nin 

bulunmadığı zamanlar sofrada 

yerini Miss Mary işgal ederdi. 

Miss Mary fâzıl bir İngiliz kızı idi. Münif 

Paşa onunla İngilizce konuşurdu. 

Miss Mary’nin sağda oturduğu zamanlar 

Mell. Mary de sol sandalyeyi 

işgal ederdi. Vazifesi Münif Paşa’nın 

kızlarına yani Leyla ve Fitnat’a Fransızca 

öğretmek idi. 

Süleymaniye konağına bazen Enderun-ı 

Hümayun’dan yani Topkapı Sarayı’ndan 

misafirler gelirlerdi. Bunları 

Abdülhamid Çin’den getirtmişti. 

Topkapı Sarayı’nda onlara daire tahsis 

etmişti. Bu Çinliler sofrada yanyana 

otururlar, pilavı çöpler ile çabuk 

çabuk yerlerdi. Konuşmaları Türkçe 

idi. Çinlilerden birinin ismi Ahmet, 

diğerinin Mehmet Efendi idi. 

Üzerlerinde önü kapalı İstabulin setre 

bulunurdu. 

Misafir ve ziyaretçilerden biri de yeni 

ihtida etmiş olan Mister Nuring idi. 

Mister Nuring Norveçli idi. İhtiyar bir 

karısı vardı. İhtiyar karısından kurtulmak 

için İslam dinini kabul etmiş idi. 

O zaman ihtida ile talak vaki olurdu. 

Mister Nuring genç ve çok güzeldi. 

Zannım Münif Paşa delaletiyle genç 

ve güzel bir hanımefendi ile evlendi. 

Bu hanımefendi Tunuslu Mahmud 

bin Ayyad’ın en küçük kızı idi. Mister 

Nuring kırmızı fesi, kırmızı sakalı, redingotu 

ile sofraya güzel bir süs verirdi. 

Konuşması İngiliz kırması Fransızca 

idi. Dığdığı söyler idi. Mister 

Nuring Ali Nuri Beyefendi (Dilmeç) 

oldu ve şehbenderliklerde istihdam 

edildi. Ali Nuri Bey Hamid devrinin 

kahrına uğradıkça Kopenhag’da, İstokholm’da 

Abdülhamid aleyhine 

konferanslar vererek maişetini temin 

ederdi. Hâlâ hayattadır. 

Süleymaniye konağının gördüğü 

garip çehrelerden biri de bir Hintli 

avukat idi. Bu Hintli avukat bir İngiliz 

idi fakat Müslüman idi. Her akşam 

yemeği Münif Paşa konağında yer ve 

her gün Başmâbeynci Ali bey ile aralarında 

Pall Mall Gazette nerede çıkar 

diye münakaşa olurdu. Bu münakaşaları 

gülerek, istihfaf ederek Münif 

Paşa konağında hikâye ederdi. 10 

Bozdoğan Kemeri konağının yukarı 

katında ve selamlık kısmında salonlar 

vardı. Bu salonlar ufak ufak odalar 

idi. Salonlara çıkılınca sohbet başlar, 

çaylar içilirdi. İlimden, fenden, yeni 

icatlardan bahsedilirdi. 

Münif Paşa’nın iştikak ilmine merakı 

çoktu. O devirde ikinci bir ethimologie 

meraklısına dahi tesadüf ettim; 

Altıparmak Süreyya Efendi. Fakat 

Süleymaniyeli Süreyya Efendi’nin 

merakı daha âlimâne, daha vâkıfâne 

idi. Her kelimenin aslını Sanskrit lisanına 

icra ederdi. ‘Türkçe (kız) kelimesi 

(kini)den, (king), (hung), (hungar) 

kelimeleri de hep bu asıldan gelir ve 

Sanskritçedir’ der idi. 

Kermanşah şehbenderi Süleymaniyeli 

Ali Yümni Efendi, Maarif memurlarından 

ve hukuk mektebi muallimlerinden 

Dağıstanlı Ali Enveri Efendi 

Bozdoğan konağından eksik olmazlardı. 

Münif Paşa konağına devam eden o 

devrin tanınmış ilim adamları arasında 

bir de Ubeydullah Efendi vardı. 

Yemekten kalkılıp üst kata çıkılınca 

Celal Münif Bey, Mahrukizâde Cafer 

Bey ve Ubeydullah Efendi’nin ayrı bir 

salona geçtikleri, ayrı bir fiskos kurdukları 

nazar-ı dikkatimi celb ederdi. 

Günün birinde Ubeydullah Efendi 

ortadan kayboldu. Sorup soruşturduk, 

‘Paris’e kaçtı!’ dediler.* 

*Abdurrahman Adil Eren, “Übeydullah 

ve Hatıralarım”, Yarım Ay Mec., 

Nu. 62, 1 Eylül 1937

SEZAİ KARAKOÇ’UN 

“HATIRALAR”INDA 

İSTANBUL KAHVELERİ 

Cem SÖKMEN 

Kırklareli Üniversitesi Öğretim Görevlisi 

“ 

Sezai Karakoç’un edebiyat ve düşünce 

odaklı “insan adaları”na dâhil oluşu 

en azından 1950’lerin başına dayanır. 

Bu meclislerde bir yandan kendi yaş 

kuşağından arkadaşlarla “birbirini 

yetiştirme” bir yandan da yazdığısöylediği 

takip edilen ustalarla 

“birlikte öğrenme” hikâyesi ortaya 

çıkar. Ankara’dan sonra İstanbul 

yılları hem Büyük Doğu’dan Diriliş 

dergisine uzanan bir süreci hem de 

Baylan, Eftalikos, Meserret, Bahar, 

Acem’in Kahvesi, Marmara gibi kültür 

mahfillerinde yeni dostlukları ve yeni 

usta-çırak ilişkilerini doğurur. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

SEZAİ KARAKOÇ’UN “HATIRALAR”INDA İSTANBUL KAHVELERİ / Cem SÖKMEN 

1960’lardan günümüze ellinin üzerinde edebiyat ve düşünce 

eseriyle Türk okuyucusuna seslenen Sezai Karakoç, 

hatıralarını 1988-92 yılları arasında Diriliş dergisinde 

“Hatıralar” başlığı altında kaleme almıştır. Yayınlanması 

beş yıllık bir sürece yayılan hatıralarda insanlar, şehirler 

ve mekânlar ayrıntılı bir şekilde anlatılır. Çocukluğu ve ilk 

eğitim yılları Ergani, Maraş ve Gaziantep’te, üniversite yılları 

Ankara’da geçer. 1955’ten sonraki dönemi ise iş gereği 

yapılan seyahatler haricinde büyük ölçüde İstanbul 

merkezlidir. 

İstanbul yılları Sezai Karakoç’un şiiri, gazete yazıları, Diriliş 

dergisi ve tanıdığı insanlarla birlikte okur-yazar çevrelerce 

bilinen bazı mekânları da içerir. Bu mekânların arasında 

Aksaray’da Bulvar Pastahanesi, Beyazıt’ta Bahar Pastahanesi, 

Acem’in Kahvesi, Marmara Kıraathanesi, Babıali’de 

Meserret Kıraathanesi ve Beyoğlu’nda Eftalikus Kahvesi ile 

Baylan Pastanahesi’ni saymak mümkündür. Sezai Karakoç, 

1955’lerden 1990’lara kadar uzanan bir zaman diliminde 

saydığımız mekânlarda farklı çevrelerden insanlarla bir 

araya gelir. Eğer sohbet halkası henüz oluşmamışsa hangi 

mekânda olursa olsun Sezai Karakoç’un usulü bellidir: “… 

akşam daireden çıkmadan önce ya da öğle vakitleri sanat 

edebiyat çevreleriyle temaslarım oluyordu. Çok defa pastanelerde 

1-2 saatlik edebiyat çalışması yapıyordum. Dergilere 

bakmak, kitap karıştırmak, şiir yazmak, bir yazının 

müsveddesiyle uğraşmak gibi.” 1 

Beyazıt’taki Bahar Pastahanesi Sezai Karakoç’un ilk durağı 

olur. Burada Ankara yıllarından arkadaşı Ziya Nur Aksun 

ile karşılaşır: “Bayazıt’ta ‘Bahar’ isimli bir pastahane keşfetmiştim. 

Bazı akşamları da oraya giderdim. Gerek Baylan 

gerek Bahar pastahanesi, saat 9-9.30’da kapanırdı. Ondan 

sonra ya sinemaya ya eve gitmek mümkündü. Tabii ki ailem 

İstanbul’a geldikten sonra çoğu akşam eve gidiyordum. 

Bahar Pastahanesinde Ankara’dan arkadaşım Ziya 

Nur’u buldum. Yedek subay olarak İstanbul’daymış. Bir de 

Necip Fazıl Bey’in bir gün çağırmak için evine gönderdiği 

Kamil (Öztürk) O da Ziya’nın arkadaşıydı. Fikirdaş arkadaşlar 

böylece buluştuk.” 2 

Sezai Karakoç’un Bahar Pastahanesi’nden sonraki uğrağı 

Acem’in Kahvesi olur. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin 

karşısında bulunan bu kahve o yıllarda bir yandan 

Laleli sakinlerini bir yandan da üniversitenin hocaları 

ve öğrencilerini ağırlar. Sezai Karakoç’un satırlarında buranın 

önde gelen simaları Mükrimin Halil Yınanç ve Muzaffer 

Ozak olarak belirir: “Beyazıt kahveleri de genellikle 

tıklım tıklım olurdu. Bu sebeple Laleli’de Laleli Kahvesine 

gidiyorduk arkadaşlarla. Tarihçi Mükrimin Halil bir köşede 

otururdu. Bir köşede de 10-15 kadar esnaftan kişi otururdu. 

Fötr şapkalı, paltolu, şişman bir zat gelince bunlar 

ayağa kalkar, kimi şapkasını, kimi paltosunu alırdı. Sonra 

o zat konuşur, öbürleri dinlerdi. Bazan da hafif sesle ilâhi 

vb. parçalar söylerlerdi. Sürekli çay gelir, leblebi yenir ve 

Sait Faik, Asaf Özdemir ve Sabahattin Eyüboğlu Eftalikus’ta (Fotoğraf: Sabahattin Kömürcüoğlu) 

136


İSTANBUL 


DERGİSİ 

çay içilirdi. Biz de acaba ne konuşuluyor diye yanlarına 

gitmişsek, bize de çay gelirdi. Ödemeye kalkarsak: ‘olmaz 

ocaktandır’ derlerdi, ödetmezlerdi. Sonra tanışmış olduk. 

Bu grup Muzaffer Hoca (Muzaffer Ozak) ve cemaatiydi. 

Muzaffer Hoca hikâyeler anlatırdı.” 3 Laleli’deki Acem’in 

Kahvesi'nden sonra sıra en uzun süre devam ettiği Beyazıt’taki 

Marmara Kıraathanesi’ne gelir. Marmara Kıraathanesi’nin 

müdavimleri arasında yine Ziya Nur Aksun ve 

Muzaffer Ozak gibi önceden tanıdığı simalar vardır: “Laleli 

Kahvesinin ön kısmı oturmaya elverişliydi. Arka kısmında 

tavla oyunundan dolayı büyük bir gürültü olurdu. 

Bizim için sürekli oturulabilecek bir kahve değildi. 

Gayr-i şuuri bir şekilde bir kahve arıyorduk arkadaşlarla. 

İşte, bu sırada, İstanbul Üniversitesi’nin 

Beyazıt Camii ve Meydanının alt tarafında, ana 

cadde üzerinde bir kahve açıldı. Kahve önceleri 

bilardo salonu şeklinde idi. Sonra bilardo masaları 

belli bir sınırda kaldı. Kahvenin kapısı Beyazıt 

Meydanına, Üniversiteye bakıyordu, güneyinde 

ise Marmara görünüyordu penceresinden (tabii 

gündüzleri). Kahveye Marmara Kıraathanesi ismi 

verilmişti. Kahve, üniversite öğrencileri ve halkın 

her kesimi tarafından dolup taşıyordu. Biz kapı 

tarafında birkaç masada oturuyorduk. Zamanla 

bizi tanıdılar ve o kısımda oyuna izin vermediler 

kahveyi işletenler. Kapısı her zaman açıktı 

kahvenin. O zamanlar kahvede kalorifer de bulunmadığından 

kışın üşüyüp dururduk. Genç 

olduğumuz için dayanırdık herhalde. Arkadaşlarımızdan 

Ziya Nur’un bir masası vardı adeta.” 4 

yerindeki muhafazakar insanlar nezdinde tanınmasına yol 

açar. Görüşmek isteyenler artık onu Marmara Kıraathanesi’nde 

bulabileceklerini bilirler. Sezai Karakoç o günleri şu 

cümlelerle hatırlar: “Ve yine İstanbul. Bayazıt ve civarında 

iftarlar. Gençlerle birlikte. Teravih ve sonra kıraathane. İstanbul 

Üniversitesinin karşısında. Arkadaşlarla buluşma. 

Sohbetler. Sağ-sol kavgalarının kızıştığı ortamda yazdığımız 

yazılar. Gelenler gidenler Anadolu’dan gelenler de bizi orada 

arıyor. Kitaplarımız orada gazete yazılarımız ilkin orada 

ortaya çıkıyor. Dostluklar, nadiren de olsa kırgınlıklar. Sanki 

ikinci ev, ikinci yazıhane orası. Ramazan bütün cepheleriyle 

Sezai Karakoç, Marmara Kıraathanesi’ni benimsedikten 

sonra 1958-70 arasındaki yıllarda 

dostları ve talebeleriyle en çok bu mekânda 

görüşür. Marmara’daki ilk yıllarında tanıdığı 

isimleri şöyle anlatır: “Marmara Kıraathanesine 

arkadaşlarımızdan Ziya’dan başka Kamil (Öztürk), 

S.B.F.’yi bitirdikten sonra İktisat Fakültesi’ne 

asistan olan Mehmet Genç, o zamanlar 

öğrenci olan Mehmet Çavuşoğlu ve Erol Güngör 

gelirdi. Yine oraya devam edenlerden 

birçok arkadaşımız oldu. Cemal Hatiboğlu 

(Filozof Cemal), Hilmi Oflaz, Refik Demir ve 

Mehmet Levendoğlu (Yazıcıoğlu) ve daha 

birçok arkadaş. Giderek Marmara’da bizler 

olaylar kızıştıkça birbirimizle daha yakın bir 

arkadaşlık kurmuş olduk. Siyasi toplumsal 

olaylar bizi birbirimize yaklaştırmıştı. İhtilalden 

sonra bu daha da arttı.” 5 Sezai Karakoç 

27 Mayıs sonrasında ve özellikle Diriliş dergisinin 

ikinci döneminde edebiyata eğilimli 

üniversite öğrencileriyle de ilgilenir. Aynı 

yıllardaki gazete yazarlığı Türkiye’nin her 

137

İSTANBUL 


DERGİSİ 


yansıyor oraya. Işığıyla, aydınlığıyla, 

aynalığıyla, loşluğuyla, gölgeleriyle, 

kabartmalarıyla. Kuruluşunu ve çok 

sonraları kapanışını gördüğümüz kahve. 

Sonra ona bir yazlık kısım eklendi. 

1962-1970 arasında geceleri genellikle 

oradaydık. 1965’e kadar yazları 

memuriyet dolayısıyla Anadolu’nun 

muhtelif yerlerine gittim. 1965’de Maliye 

Bakanlığı Gelirler Genel Müdürlüğü 

kontrolörlüğünden ayrıldım. Diriliş’in 

ikinci ve kesin doğuşu 1966’da 

oldu. Geceleri kıraathanedeydik. Evlerimiz 

elverişli değildi buluşmalara. 

Yazıhanelerimize gündüz gelenler çok 

sayıda değildiler. İşleri ve okulları dolayısıyla 

gündüz gelemeyenler gece 

Sezai Karakoç 

kahvede yanımıza geliyorlardı. Diriliş’in çıkışı kahvede bir 

esinti, dalgalanma doğururdu. Olaylar farklı ve çeşitli yorumlarıyla 

oraya yansırdı. Dergi kapandıktan bir süre sonra 

yazmaya başladığım Babıali’de Sabah Gazetesi daha geceden 

kıraathaneye gelirdi. Çok defa Sütun yazılarımı orada 

yazmıştım. Ve ordan götürür, matbaaya verirdik. Bütün 

bunlar gece olurdu. Ramazan geceleri, bu faaliyetlere bir 

bereket ufku ve sağnağı gibi tesir ederdi.” 6 

Sezai Karakoç’un tarihi yarımadadaki başka bir mekânı da 

Babıali ile Sirkeci’nin ortasında bulunan Meserret Kıraathanesi’dir. 

Meserret Kıraathanesi 1900’lerin başına dayanır. 

Meserret, Babıali’nin hem hükümet merkezi olarak hem de 

basın merkezi olarak bilindiği dönemlerin tanıdığıdır. Gazetelerin 

muhabirleri burada birbirleriyle haber alış-verişi 

yapar, haberleri konuşurlar. Sezai Karakoç Meserret’i en 

çok Necip Fazıl’la hatırlar. Hatıralar’ında en çok yer verdiği 

isimlerden biri olan Necip Fazıl’la yakınlığı 1950’lerin başına, 

Mülkiye yıllarına dayanır. Bu yıllarda Necip Fazıl Ankara’ya 

geldikçe başta Ulus’taki İstanbul Pastahanesi olmak üzere 

değişik mekânlarda görüşürler. Sezai Karakoç İstanbul’a gelince 

ilk uğradığı yerlerden biri yönetim yeri Babıali’de bulunan 

Necip Fazıl’a ait Büyük Doğu dergisidir. Karakoç, Necip 

Fazıl’la Meserret’te buluştuğu günleri şöyle anlatır: “Meserret 

Kıraathanesi zaman zaman uğradığım bir yerdi. Vaktiyle 

pek meşhur olan kahvenin eski özelliği pek kalmamıştı. 

Ayaküstü ya da kısaca uğranabilecek bir yerdi. Eskiden 

kalma büyük aynalar toz içindeydi. Ben espri olarak: ‘bu 

aynaların herhalde Meşrutiyet’ten bu yana tozu alınmamış. 

Acaba ne zaman temizlenecek bunlar?’ derdim. 

Necip Fazıl Bey’le de kısa süreli oturmalarımız olmuştu 

Meserret’te. Bir yazının provasını yapmak için falan. Kahveye 

bir dilsizler grubu devam ederdi. Bir masaya otururlar, 

elleriyle, kollarıyla müthiş bir sohbete dalarlardı. Arada 

bir de hep birlikte gülerlerdi. Kahvedekiler de dönüp bakardı. 

Hatta 27 Mayıs İhtilali’nden sonra Necip Fazıl Bey, 

bir günlük fıkrasının başlığını ‘Meserret’in 

Dilsizleri’ diye koymuştu. O dilsiz 

grubunu fevkalade tasvir ettikten 

sonra onların ihtilalin baskı havasında 

bile istedikleri gibi konuştuklarını 

ama bizim sustuğumuzu söylüyor ve 

yazısını şöyle bağlıyordu: ‘Onlar Meserret’in 

dilsizleri, bizse hürriyetin!’ 7 

Yazının başlarında Sezai Karakoç’un 

farklı çevrelerle olan beraberliklerinden 

bahsetmiştik. Beyazıt kahvelerinde 

ağırlıklı olarak Türkiye’deki 

muhafazakârlık birikimi içinde yer 

etmiş isimlerle bir araya gelen Sezai 

Karakoç’un bir de Mülkiye yıllarına 

dayanan dostlukları vardır. Şiir 

ve edebiyat merkezli bu çevrede daha sonra “50 kuşağı” 

olarak adlandırılacak isimlere rastlanır. Sezai Karakoç İstanbul’a 

geldikten sonra bu isimlerden bazılarıyla Aksaray’daki 

Bulvar Pastahanesi’nde görüşür. “İstanbul’a geldiğimde 

gerek liseden tanıdığım, gerek edebiyat alanındaki 

görüşüm sebebiyle beni tanıyan bazı gençler beni görmeye 

gelmişlerdi. Birkaç defa Aksaray’da Bulvar’da, Bulvar 

Çay Salonunda buluştuk. Adnan Özyalçıner, Kemal Özer, 

Onat Kutlar, Hilmi Yavuz, Ülkü Tamer ve arkadaşlarıyla, bu 

gençler ki bizim hemen arkamızdan gelen kuşağı temsil 

ediyorlardı edebiyatta.” 8 Sezai Karakoç, bu kuşağın en bilinen 

isimlerden biri olan Cemal Süreya ile İstanbul’da görüşmeye 

devam eder. Bu görüşmelerin adresi genellikle 

Beyoğlu’ndaki Baylan Pastahanesi’dir. “Beyoğlu’nda Baylan 

Pastahanesi, şairlerin, yazarların uğradığı bir yerdi. Ben 

de oraya giderdim. Yazı ve şiirlerimi orda yazardım. Bazan 

da Cemal’le giderdik. Fazıl Hüsnü Dağlarca ve bazı gençler 

oraya gelirdi.” 9 Baylan Pastahanesi 50’li yıllarda Attila 

İlhan’ın müdavimi olduğu, Kemal Tahir’in zaman zaman 

gittiği bir mekândır. Sezai Karakoç anılarında Baylan’dan 

söz ederken bu pastanenin bir geleneğin parçasına oluşuna 

vurgu yapar: “Baylan, Tanzimatla başlayan Batı tipi 

kahve, pastahane sohbetlerinin yapıldığı sonuncu buluşma 

yeriydi edebiyatçılar için. Daha önceleri edebiyatçılar 

Löbon, Tokatlıyan vb. de buluşurlarmış.” 10 Baylan Pastanesi’nin 

1967’de kapandığı bilinmektedir. Sezai Karakoç 

1965’te memuriyetten ayrıldıktan sonra maddi açıdan 

sıkıntılı geçen günleri hatırlarken “Geceleri Marmara kahvesinde 

gündüzleri Baylan pastanesinde, evde ve sokakta 

geçen bu aylar üzüntü, düşünce, umutsuzluk ve hayal ayları 

oldu.” ifadesini kullanır. Bu sözlerden Sezai Karakoç’un 

İstanbul’a geldiği 1955’ten Baylan Pastanesi’nin kapandığı 

1967 yılına kadar bu mekâna devam ettiği anlaşılmaktadır. 

Sezai Karakoç’un Beyoğlu’nda Baylan’la beraber andığı 

bir diğer mekân da İstiklal caddesinin hemen girişinde 

bulunan Eftalikos Kahvesi’dir. Sait Faik’in bir hikayesine 

138


İSTANBUL 


DERGİSİ 

konu olan bu kahve Sezai Karakoç’un hatıralarına Fazıl 

Hüsnü Dağlarca ile yaptıkları bir sohbetle dahil olur: “Bir 

gün Taksim Meydanı’na bakan Eftalikos Kahvesine gitmiştim. 

Fazıl Hüsnü Dağlarca, oturmuş meydanı seyrediyordu. 

Beni görünce çağırdı. Çay içip sohbet ettik…. Eftalikos 

Kahvesi. İlhan Berk’in şiirinde de adı geçen kahve. Cumartesi 

günleri öğleden sonra iyice hareketlenen meydanı 

güneşli havalarda oturup seyredebileceğiniz ya da kendi 

başınıza orada hayallere ve düşüncelere dalabileceğiniz, 

açık ve kapalı yeri olan bir kahveydi.” 11 

… 

Sezai Karakoç’un edebiyat ve düşünce odaklı “insan adaları”na 

dâhil oluşu en azından 1950’lerin başına, Mülkiye 

kantinine dayanır. Zamanla Mülkiye kantininin yanına 

Ulus’taki İstanbul Pastanesi de eklenir. Buralarda bir yandan 

kendi yaş kuşağından arkadaşlarla “birbirini yetiştirme” 

bir yandan da yazdığı-söylediği takip edilen ustalarla 

“birlikte öğrenme” hikâyesi ortaya çıkar. Ankara’dan sonra 

İstanbul yılları hem Büyük Doğu’dan Diriliş dergisine uzanan 

bir süreci hem de Baylan, Eftalikos, Meserret, Bahar, 

Acem’in Kahvesi, Marmara gibi kültür mahfillerinde yeni 

dostlukları ve yeni usta-çırak ilişkilerini doğurur. Andığımız 

mekânların ortadan kalkması, ölümler, şehir değiştirmeler 

ve hayat tarzı/görüşümüzdeki büyük değişimlere 

rağmen Sezai Karakoç okuyucu ve takipçileriyle yüz yüze 

iletişimi devam ettirmiştir. 1980’lerde Beyazıt’taki Yıldız 

Kıraathanesi ve zaman zaman Erenler Çay Bahçesi’nde 

sohbet halkalarının merkezinde bulunmuştur. Uzun yıllar 

Cağaloğlu’nda faaliyet gösteren ve birkaç yıl önce Haseki’ye 

taşınan Diriliş Yayınevi bürosu ile yine Haseki’de bulunan 

Yüce Diriliş Partisi İstanbul il temsilciliğinde takipçilerini 

ağırlamaya devam etmektedir. 

Dipnotlar 

1 Sezai Karakoç, "Hatıralar", Diriliş Dergisi, Sayı:72, 1 Aralık 1989, s.9 

2 Sezai Karakoç, "Hatıralar", Diriliş Dergisi, Sayı:70, 17 Kasım 1989, s.14 

3 Sezai Karakoç, "Hatıralar", Diriliş Dergisi, Sayı:82, 9 Şubat 1990, s.9 



6 Sezai Karakoç, "Samanyolunda Ziyafet", İstanbul, Diriliş Yayınları, 

2004, s.127-128 




10 Sezai Karakoç, "Hatıralar", Diriliş Dergisi, Sayı:74, 15 Aralık 1989, s.9 

11 Sezai Karakoç, "Hatıralar", Diriliş Dergisi, Sayı:74, 15 Aralık 1989, s.8-9 

Meserret Kıraathanesi’nin bulunduğu bina, 2015 

139

İRFÂN MECLİSİ OLARAK 

"ÜSKÜDAR’DA 

BİR ATTÂR DÜKKÂNI" 

Hasan Eren ULU 

Yazar 

“ 

Üsküdarlıların mâzi ile bağ 

kurmasında önemli bir yeri olan, 

yazımızın konusu attâr dükkânı, 

hem bir ticârethâne hem de devrini 

aydınlatanların sık sık sohbetleriyle 

ısıttıkları bir irfân meclisi olma vasfını 

taşımıştı. 

Üsküdar’da Hâkimiyet-i Millîye 

Caddesi üzerinde, Mîmâr Sinan 

Hamamı’nın hemen hemen karşısında 

yer alan bu dükkânın İstanbul’un dört 

bir yanından gelen müşterilerce kabûl 

görmesinin sebebi, belki de insanî 

ilişkilere gösterilen özen olsa gerektir. 

Geçmişten bir sayfanın günümüze 

‘değer yargısı’ olarak aktarılması 

gibi; bu ticârethânede, müşterinin 

hakkının geçmemesi için çok hassas 

davranıldığı öteden beri söylenmiştir. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

İRFÂN MECLİSİ OLARAK "ÜSKÜDAR’DA BİR ATTÂR DÜKKÂNI" / Hasan Eren ULU 

Osmanlı Devleti’nin Avrupa karşısında 

zamanla neden güçten düştüğüne 

yıllar boyu kafa yoranlar; gerileme 

nedenleri arasında, cehâlete 

işâret kabilinden, okuryazar oranının 

düşüklüğünü göstererek istatistikî 

verilerle iddialarını kanıtlamaya çalışmışlardır. 

Oysa bilgi sahibi olmanın kestirme 

yollarından birisi de sohbet meclislerinden 

istifâde etmektir. Süheyl Ünver, 

‘Emir Sultan’ başlıklı kitaba yazdığı 

ön sözde, Jean Book’un “İnsan; 

yüzde yirmi okumakla, yüzde seksen 

sohbetle yetişir” dediğini nakletmektedir. 

Doğrusu Osmanlı kültür ve medeniyetinin 

temeli de sözlü kültüre dayanmaktaydı. 

Câmide, konakta, kahvehâne 

ya da bir attâr dükkânında 

kurulan sohbet meclisi; dinleyenleri 

aydınlatmak için âdeta bir‘ akademi’ 

işlevi görmüştür. 

Böylesi sohbet meclislerinde yetişen 

Sâmiha Ayverdi Hanımefendi, 

konuyla alâkalı olarak “Osmanlı medeniyeti 

şifâhî bir medeniyetti. Bu 

şifâhi kültür nesilden nesile gürül 

gürül akar ve cehâleti sürüp götürürdü” 

ifâdesini kullanmıştır. Tıpkı onun 

dediği şekilde; yüzlerce kitaptan edinilen 

bilgi birikimi, bir arının bal özü 

toplayıp bal yapmak için çalıştığı gibi 

ustaca, sohbete katılanların istifadesine 

sunulurdu. Bu yüzden bizim 

kültürümüzde sohbet meclisinin bir 

adı da ‘irfân meclisi’dir. Bilgiye kanat 

çırpanların kendilerini ve dünyâyı tanıdıkları 

bir meclis… 

Üsküdar’da Bir İrfân Meclisi 

Üsküdarlıların mâzi ile bağ kurmasında 

önemli bir yeri olan, yazımızın 

konusu attâr dükkânı, hem bir ticârethâne 

hem de devrini aydınlatanların 

sık sık sohbetleriyle ısıttıkları bir 

irfân meclisi olma vasfını taşımıştı. 

Kubbealtı Lûgatı’nda attâr; güzel kokular, 

baharat, şîfâlı otlar ile iğne, iplik, 

kâğıt gibi ufak tefek ev eşyâsının 

satıldığı yer olarak tanımlanmaktadır. 

Ahmet Yüksel Özemre (Fotoğraf: http://www.ozemre.com/) 

Üsküdar’ı ve Üsküdar’daki attâr dükkânını 

tüm renkleriyle anlatan Ahmed 

Yüksel Özemre Hoca, Üsküdarlıların 

attâr kelimesini aktar olarak 

telâffuz ettiğini ve bu dükkânı işleten 

Bekir Efendi ile Sâim Efendi’nin 

de Üsküdar’da “Aktar Hocalar” diye 

anıldığını söylemiştir. 

Üsküdar’da Hâkimiyet-i Millîye Caddesi 

üzerinde, Mîmâr Sinan Hamamı’nın 

hemen hemen karşısında yer 

alan bu dükkânın İstanbul’un dört bir 

yanından gelen müşterilerce kabûl 

görmesinin sebebi, belki de insanî 

ilişkilere gösterilen özen olsa gerektir. 

Geçmişten bir sayfanın günümüze 

‘değer yargısı’ olarak aktarılması 

gibi bu ticârethânede, müşterinin 

hakkının geçmemesi için çok hassas 

davranıldığı öteden beri söylenmiştir. 

Misal vermek gerekirse; tartılması 

gereken malın darasının alınmasıyla 

yetinilmediği, tartılan malın daha 

ağır çekmesine dikkat edildiği; hattâ 

baharat alacaklara, baharatın bayatlayınca 

kokusunu kaybedebileceği 

bu yüzden daha az almalarının lehlerine 

olacağı bile hatırlatılırmış. 

Daha fazla para kazanmaya duyulan 

istek, demek ki ‘fütüvvet ahlâkı’ ile 

böylece ahlâkî bir çizgiye çekilebiliyordu 

attâr dükkânında. 

Üsküdar’a farklı bir hava katan bu 

küçücük fakat şirin dükkân neredeyse 

ağzına kadar dolu olmasına 

rağmen hafta sonları 7-8 kişinin toplanıp 

sohbet ettiği bir meclis hâline 

dönüşürdü. 

O dönemde Üsküdar’da benzer sohbetlerin 

tertip edildiği farklı sohbet 

meclisleri vardı elbette. İçlerinde Hacı 

Selim Ağa Kütüphânesi’nin büyük 

142


İSTANBUL 


DERGİSİ 

öneme sahip olduğu da bilinmektedir. 

Fakat; Üsküdar Mevlevîhânesi’nin 

son şeyhi Ahmed Remzi Akyürek’in 

müdürlüğünü üstlendiği bu kütüphânedeki 

sohbet meclisi bile ‘Aktar 

Hocalar’ın dükkânına uğrayanlar kadar 

geniş bir kitle oluşturamamıştır. 

Peki attâr dükkânına kimler gelirdi? 

Ahmed Yüksel Özemre Hoca’ya kulak 

verelim: 

“Buraya Rufaî Şeyhi Sarı Hüsnü Efendi, 

Sandıkçı Dergâhı Şeyhi Haydar 

Efendi, Eşref Ede, Özbekler Tekkesi 

Şeyhi Necmeddin Özbekkangay, Üsküdar’daki 

Mihrimah Sultan Câmiî 

Başimamı Nâfiz Uncu, Necmeddin 

Okyay, Osmanlı hânedânının son 

müezzinbaşısı Hâfız Muhiddin Tanık, 

Abdulbâki Gölpınarlı, Hâfız Âma Tevfik, 

Ressam Hoca Ali Rıza Bey gelirdi.” 

Bir de bu irfân meclisinden yetişenlere 

göz atalım: 

Mustafa Düzgünman, Ahmed Yüksel 

Özemre, Niyâzi Sayın, Sâcid Okyay, 

Nezih Uzel, Ali Alpaslan, Uğur Derman, 

Güngör Şatıroğlu gibi çok kıymetli 

isimler ‘Attâr Dükkânı’ndaki bu 

irfân meclisinde yetişmişlerdir. 

Hemen burada yine Sâmiha Ayverdi 

Hanımefendi’nin naklettiği bir konuya 

dikkat çekmeliyiz. Bağdad Müftüsü 

Zevâhi, geniş bilgi birikimine 

rağmen neden kitap yazmadığını soranlara, 

"Öğreticiliğim beni yazı yazmaktan 

alıkoydu. Ama pişman değilim. 

Talebelerimin mecmuundan öyle 

bir eser meydana getirdim ki bunların 

her satırı, ilim adına bir müelliftir." 

cevabını vermiştir. 

Üsküdar’daki attâr dükkânında oluşturulan 

sohbet meclisinde öğretici 

konumda olanlar, Zevâhi’nin dediği 

gibi öyle şahsîyetlerin yetişmesine 

vesile olmuştur ki kültür târihimize 

dâir büyük bir kırılmanın önüne geçilebilmiştir. 

Neyzen Niyâzi Sayın da bu attâr dükkânında 

kavuştuğu maddî ve mânevî 

Hattat Necmettin Okyay, talebesi Uğur Derman ile (Hayat Magazin Dergisi) 

müktesebâta dikkat çekmek için “Biz 

bu dükkândan geçmemiş olsaydık 

şimdi yedi dükkân süprüntüsünden 

beter olurduk” demiştir. 

Yarım asırdan uzun bir süre Üsküdar’ın 

kültür hayâtına etki eden attâr 

dükkânı zamanın başkalaşması, 

insan profilinin değişmesi nedeniyle 

ne yazık ki 1991 yılında kapandı. 

Attâr dükkânında kurulan irfân meclisi 

olmasaydı; Yahyâ Kemâl’in “Fethi gören 

Üsküdar” diye övdüğü Üsküdar’ın 

büyük bir yönü eksik kalacaktı… 

Kaynakça 

Ayverdi, Sâmiha, İbrâhim Efendi Konağı, 

Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul, 

1973 

Derman, M. Uğur, Mustafa Düzgünman, 

TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 

10, Sf: 62-63, İstanbul, 1994 

Derman, M. Uğur, Mehmed Necmeddin 

Okyay, TDV İslâm Ansiklopedisi, 

Cilt: 33, Sf: 343-345, İstanbul, 2007 

Özemre, Ahmed Yüksel, Hasretini 

Çektiğim Üsküdar, Kubbealtı Neşriyâtı, 

İstanbul, 2009 

Özemre, Ahmed Yüksel, Üsküdar Ah 

Üsküdar, Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul, 

2013 

Özemre, Ahmed Yüksel, Üsküdar’da 

Bir Attar Dükkânı, Kubbealtı Neşriyâtı, 


Özemre, Ahmed Yüksel, Üsküdar’ın 

Üç Sırlısı, Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul, 

2004 

Şen, Yâsin, Türk Sohbet Kültürü Üzerine 

Bir Araştırma Sohbet Medeniyeti, 

Erdem Yayınları, İstanbul, 2016 

143

İSTANBUL 


DERGİSİ 


Nâfiz Uncu Hoca 

Attâr dükkânının müdâvimlerinden 

ve ‘Aktar Hocalar’ın dostlarından 

olan Nâfiz Uncu; Üsküdar’daki 

Mihrimah Sultan Câmiî’nin başimamıdır. 

Ahmed Yüksel Özemre’nin 

“Üsküdar’ın Üç Sırlısı” başlıklı kitabında 

Nâfiz Hoca’nın gençliğinde 

İstanbul’daki hâfızları kıskandıracak 

kadar güzel bir sese ve mûsıkî bilgisine 

sahip olduğu yazmaktadır. 

Zamanın meşhur hâfızlarından İdris 

Efendi’nin kızının Ayasofya Câmiî’nde 

hâfızlık icâzetini aldığı merasimde, 

Nâfiz Hoca’dan Kur’ân-ı Kerim 

okuması istenilir. Hoca, Kur’ân 

okurken câmide kendinden geçip 

çığlık atanlar, bayılanlar olur. Gel 

zaman git zaman; Nâfiz Hoca Ayasofya 

Câmiî’nde mukabele okurken 

halk, akın akın câmiye gelir. Fakat 

bir müddet sonra Nâfiz Hoca’nın 

nefsinde ortaya çıkan benlik onu 

rahatsız eder. Bunun sebebinin, 

güzel sesi ve halkın kendisine ilgi 

göstermesi olduğunu düşünerek 

pişman olur. Benliğini öldürmek, 

enâniyetinden kurtulmak için Allah’tan 

bu güzel sesi kendisinden 

almasını ister, duâ eder; duâsı kabûl 

olunur ve ertesi güne kısık, çatlak 

ve boğuk bir sesle uyanır. 

Necmeddin Okyay Hoca 

Attâr dükkânının bir diğer müdâvimi 

Necmeddin Okyay Hoca’dır. 

Necmeddin Hoca, Üsküdar’daki 

Gülnûş Vâlide Sultan Câmiî’nde 

imamlık yapmasının yanı sıra birçok 

sanat dalında ihtisas kazandığı 

için kendisine ‘hezarfen’ denilmiştir. 

Necmeddin Hoca; Özbekler 

Tekkesi Şeyhi Edhem Efendi’den 

ebrû san’atını, Sultan Abdulazîz’in 

Okçubaşısı Seyfeddin Bey’den kemankeşliği, 

bunların yanı sıra hattatlığı, 

ciltçiliği öğrendi. Ebrû sanatında 

daha ileriye giderek kendi adı 

ile anılacak çiçekli ebrûlar yapmayı 

başardı. Evinin bahçesinde yetiştirdiği 

güllerin nâmı İstanbul’da yayılan 

Necmeddin Hoca’nın yaklaşık 

400 çeşit gül yetiştirdiği ve bunların 

isimlerini de tek tek bildiğini 

Mehmed Şevket Eygi Bey nakletmektedir. 

Mustafa Düzgünman 

‘Aktar Hocalar’dan Sâim Efendi’nin 

oğlu olan Mustafa Düzgünman, 

özellikle ebrû sanatındaki kabiliyeti 

ile ön plâna çıkmıştı. Ebrûnun yanı 

sıra eski tarz cilt yapımı ve tespihçilikle 

de uğraşan Mustafa Düzgünman’a, 

annesinin dayısı olan Necmeddin 

Okyay özel ilgi göstermişti. 

Henüz 20’li yaşlarının başında yaptığı 

ebrûlar Güzel Sanatlar Akademisi’nde 

açılmış olan yıl sonu sergisinde 

sergilenmiş ve sergiyi gezen 

İsmet İnönü, Mustafa Düzgünman’ın 

eserleri karşısında hayranlığını 

ifâde ederek kendisini tebrik 

etmişti. 

Üsküdar’da yoğun şekilde ziyâretçi 

akınına uğrayan Azîz Mahmud 

Hüdâyî Hazretleri’nin türbedarlığını 

yaklaşık çeyrek asır kadar yapan 

Mustafa Düzgünman’a dâir 

Uğur Derman Bey şöyle bir hâtıra 

nakletmektedir: Mustafa Düzgünman, 

hayâtının son yıllarını süren 

Necmeddin Okyay Hoca’ya yaptığı 

bir karanfil ebrûsunu hediye eder. 

Hoca, o kadar memnun olur ki; o 

anda, Mustafa Düzgünman’ın Hüdâyî 

Hazretleri’ne bağlılığını ifâde 

edecek şekilde 

“Hüdâyî türbedârı Mustafa Bey kârı 

bu ebrû 

Kopartıp koklamak ister, gören her 

bir zen-i hûb-rû*” 

beyitiyle cevap verir. 

Ahmed Yüksel Özemre 

73 yıllık hayâtını Üsküdar’ın geçmişten 

gelen değerlerini tanıtmaya 

vakfeden Ahmed Yüksel Özemre 

Hoca zamanını aşan öyle bir isimdi 

ki tıpkı İbnül Emin Mahmud Kemâl 

İnal gibi 

“Hezar gıpta o devrin kadîm 

efendisine 

Ne kendi kimseye benzer ne kimse 

kendisine” 

beyitini hak edecek bir yaşam sürmüştü. 

“Üsküdar’da Bir Attâr Dükkânı” 

başlıklı kitabında bu irfân meclisine 

53 sene hizmet ettiğini yazan Ahmed 

Yüksel Özemre, Türkiye’nin ilk 

atom mühendisi olmasının yanı sıra 

kültür târihimize dâir birçok kitaba 

imza atmış tam bir devr-i kadîm 

efendisiydi. Üsküdar’da “Son Osmanlı 

Beyefendisi” olarak anılmasının 

sebebi de budur. 

Ahmed Yüksel Özemre, olağanüstü 

denilebilecek bir hafıza gücüne sahipti. 

Böylece çocukluğunda tanıdığı 

Üsküdar’ı, o dönemin isimlerine 

dâir anektodları sıcacık üslûbu ile 

anlatarak kaybolmaktan kurtardı. 

* Zen-i hûb-rû: 

Güzel yüzlü hanım 

144

BENİM 

EDEBİ 

MEKÂNLARIM 

Şakir KURTULMUŞ 

Şair 

“ 

Gençlik yıllarımızda yazılarımız 

için, İstanbul’un güzel mekânlarını 

seçerken, edebiyat sohbetlerini takip 

edebilmek için gittiğimiz belli başlı 

mekânlar da sayılıydı. Bunlar arasında 

en çok ilgi gören yerler Beyazıt’ta 

sahafların hemen çıkışındaki Çınaraltı 

Kahvehanesi ile Çorlulu Ali Paşa 

Medresesi’ydi. Sahafların çok canlı 

bir kültürel yaşamı vardı o tarihlerde. 

Meşhur sahafların dükkânları her 

zaman kapı ağzına kadar dolu olur ve 

gelenler buraya gelip giden hocaların 

sohbetleriyle beslenirdi. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

BENİM EDEBİ MEKÂNLARIM / Şakir KURTULMUŞ 

Edebiyat, sanat ve kültür insanlarının 

her dönemde kendi 

alanlarında çalışmalarını 

sürdürdükleri özel mekânları 

ola gelmiştir. Edebi mahal 

olarak nitelendirdiğimiz bu 

mekânlar, kültür ortamlarının 

gelişmesine katkı sağladığı 

gibi, yazar ve şairlerin 

çalışmalarını rahatlıkla sürdürebildikleri 

yerler olarak iz 

bırakmıştır. Edebiyatçıların kimi zaman dergi idarehanesi 

olarak bile kullandıkları mekânlar olmuştur toplandıkları 

yerler. 

Öncesinde de çeşitli yerlerde esnaflar da dâhil değişik 

meslek gruplarının bir arada toplandıkları mekânlar ortaya 

çıkmış olsa da daha çok 19. yüzyılda ortaya çıkan 

bu mekânlar aydınların ve sanatçıların bir araya geldikleri 

yerler olarak üniversite çevresinde başlamış ve etrafa yayılmış. 

Uzun yıllar edebiyatçılar ve üniversite hocalarının 

bir araya geldiği bu yerlerde edebiyata ilgi duyanlar ve 

hocalarının ders dışında anlattıklarını dinlemek için dışarıdaki 

bu mekânları tercih ederlerdi. 

Katılan aydın ve sanatçılar arasında düşünce ayrılığı da 

dikkate alınmaz, sağ görüşlü olsun sol görüşlü olsun 

edebiyat, sanat ve felsefi konularda konuşmalar yapılırdı. 

Kimsenin sahip olduğu görüş üzerinde durulmaz her biri 

ayrı görüşlere sahip olsalar bile bir arada konuları tartışıp 

konuşabiliyorlardı. Aylık edebiyat dergilerinde yayınlanan 

şiirler üzerinde değerlendirmeler yapılır, henüz yayınlanmayan 

şiirler üzerinde ustaların değerlendirmeleri alınırdı. 

1970’li yılların sonunda İstanbul’da devam etmekte olan 

bu toplantılara zaman zaman yetişme şansına biz de sahip 

olduk. Marmara’da, Küllük Kıraathanesi’nde bir araya 

gelen sanatçıların ve üniversite hocalarının toplantılarına 

katılıp kenardan izlerdik. Çeşitli dernek, vakıf gibi sivil 

toplum örgütlerinde önceden belirlenmiş belli konularda 

yapılan seminer ve konferanslar da bu mekânların kültürel 

etkinlikler için kullanıldığı, edebi mekânlar olarak 

anılmalıdır. Bunlar arasında MTTB, Birlik Vakfı, Türk Ocağı, 

Aydınlar Ocağı, Kubbealtı, Fetih Cemiyeti gibi kurumların 

mekânları, seminer ve konferansların yapıldığı, özellikle 

üniversite gençliğinin ilgiyle takip ettiği yerlerdi. 

Yazı hayatımız Mavera Dergisi ile başladı. Şiirlerimiz Mavera 

Dergisi’nde yayınlanırken Yeni Devir gazetesinde düzenlediğimiz 

sanat-edebiyat sayfasında da bu çerçevede 

yazılarımız yayınlandı. İstanbul’un denizle, camilerle ve 

kuşlarla birleşen güzelliğini yaşayabildiğimiz yerlere daha 

çok yalnız gitmeyi tercih ediyor ve oralarda yazdıklarımız 

Teknolojik imkânların insani ilişkileri 

zayıflattığı son dönemde, özellikle 

şair ve yazarların bir araya gelmek için 

çeşitli mekânları kullanarak, edebiyat 

ve kültür mahfilleri oluşturma 

gayretleri anlamlıdır. 

üzerinde çalışıyorduk. Sahile 

yakın bir kahve, denizi gören 

bir yer olursa daha çok ilgimi 

çekiyordu. Böyle mekânları 

bulmak da gittikçe zorlaşıyor. 

Gençlik yıllarımızda yazılarımız 

için, İstanbul’un güzel 

mekânlarını seçerken, edebiyat 

sohbetlerini takip edebilmek 

için gittiğimiz belli başlı 

mekânlar da sayılıydı. Bunlar arasında en çok ilgi gören 

yerler Beyazıt’ta sahafların hemen çıkışındaki Çınaraltı 

Kahvehanesi ile Çorlulu Ali Paşa Medresesi’ydi. 

Sahafların çok canlı bir kültürel yaşamı vardı o tarihlerde. 

Meşhur sahafların dükkânları her zaman kapı ağzına 

kadar dolu olur ve gelenler buraya gelip giden hocaların 

sohbetleriyle beslenirdi. Pek çok edebiyat ve kültür adamıyla 

sahaflarda karşılaşmak mümkündü. İçlerinde Abdullah 

Uçman, Mustafa Miyasoğlu, Durali Yılmaz, Bekir 

Oğuzbaşaran, Ebubekir Eroğlu, Kamil Eşfak Berki, Mustafa 

Ruhi Şirin gibi isimleri kitapevlerinde yeni çıkan kitapları 

incelerken görebilirdiniz. 

Ebubekir Eroğlu öncülüğünde Yönelişler Dergisi yayınlanmaya 

başlayınca Nejat Çavuş, İhsan Deniz, Osman Konuk, 

Mehmet Ocaktan, Yüksel Kanar, İlhan Kutluer, Adnan Tekşen, 

Mehmet Çetin gibi arkadaşlarla birlikte çoğu zaman 

derginin idarehanesi olarak kullanılan Ekin Yayınları’nın 

küçücük ofisinde bir araya gelmeye başladık. Yönelişler 

Dergisi’ndeki arkadaşların çoğunun kullandığı mekân ise 

Çorlulu Ali Paşa Medresesi’ydi. Burada edebiyat sohbetleri, 

şiir değerlendirmeleri yapılıyor, müzik dinleniyordu. 

O dönemde ilk kez sol çevrelerle de yakın ilişki kurulmuş, 

bazı arkadaşlarımız Üç Çiçek Dergisi’ne katkı sunmuş, 

ilk şiir kitaplarını Üç Çiçek Yayınları arasından çıkarmıştı. 

Çorlulu Ali Paşa Medresesi o tarihlerde daha çok şairlerin 

tercih ettiği bir mekân olarak öne çıkmıştı. Mavera’nın 

İstanbul’daki bürosu, Yazıevi ve Aycan Grafik büroları ile 

Yedi İklim Dergisi’nin idarehanesi yıllarca edebiyat sohbetlerinin 

düzenli olarak yapılageldiği mekânlar olarak 

anılmalıdır. 

Son dönemde İstanbul’da yazı ve çalışma mekânı olarak 

yine çeşitli kahveler anılmaya başladı. Sultanahmet çevresindeki 

kimi yerler, Fatih’te, Kadıköy, Kuzguncuk, Beylerbeyi, 

Ortaköy, Rumelihisarı, Sarıyer gibi daha çok turistik 

sayılabilecek yerler, edebiyat çevrelerinin oturmak için 

tercih ettikleri mekânlarla dolu. 

Üsküdar bu anlamda kültür adamlarının tercih ettiği yerlerin 

başında geliyor denebilir. Üsküdar’da yoğun bir turist 

ilgisinden söz edilemez. Edebiyat ve sanat çevrelerinin 

148

BENİM EDEBİ MEKÂNLARIM / Şakir KURTULMUŞ 

İSTANBUL 


DERGİSİ 

Şakir Kurtulmuş, çalışma mekanı olarak tercih ettiği Abbare Kahve'de 

tercih ettikleri mekânlar çoğunluktadır. Yedi İklim, Ay Vakti, 

Bir Nokta, Mektebi Üsküdar, Fayrap gibi dergilerin yayınlandığı 

bir yer olarak düşünüldüğünde Üsküdar’ın zenginliği 

daha iyi anlaşılacaktır. Dergi idarehanelerine gidip 

gelen şair ve yazarlar edebiyat sohbetleri için bu civardaki 

mekânları tercih etmekteler. 

Abbare Kahve benim çalışmak için tercih ettiğim bir 

mekân. Üsküdar’da sahile yakın, ulaşımı kolay, en önemlisi 

sessizliği… Çalışma ortamı için çok uygun; şehrin gürültüsünü, 

trafik kaosunu, stresinizi dışarıda bırakarak, okumalarınızı, 

yazılarınızı yapabileceğiniz bir yer. Edebiyat, sanat 

çevrelerinden çok kişinin tercih etmesinin bir nedeni de 

çalışma ortamının uygun oluşu. Kültürel etkinlikler için de 

mekân olarak oldukça geniş imkânlara sahip bir yer. Bu 

konuda işletme sahibi ile görüşmeler sürüyor yakın bir zamanda 

‘Abbare Sohbetleri’ başlayabilir. Şair ve yazarların 

imza ve söyleşileri olmak üzere çeşitli etkinliklere ev sahipliği 

yapabilecek bir mekân. 

Teknolojik imkânların insani ilişkileri zayıflattığı son dönemde, 

özellikle şair ve yazarların bir araya gelmek için 

çeşitli mekânları kullanarak, edebiyat ve kültür mahfilleri 

oluşturma gayretleri anlamlıdır. Kendi çalışmalarını yapabildikleri 

gibi, kültür insanlarının bir araya gelerek, edebiyat 

ve sanat gündemi çerçevesinde sohbetleri devam 

ettirmeleri, kitabın, derginin konuşulduğu mekânların 

önemini daha çok artıracaktır. 

149

SOHBETİN 

OLMAZSA OLMAZI: 

KAHVE 

Cengiz AYGÜN 

Yazar 

“ 

Mademki gelmişiz köhne cihana 

Derdimizi çeksin şu viranhane 

Gönül ne kahve ister, ne kahvehane 

Gönül ahbab ister, kahve bahane 

Kültür dünyamızın vazgeçilmez 

mekânlarından olan sohbet 

meclislerinde kahve fincanları 

dudaklara değdikçe, şairlerin dilinden 

de kahveye dair mısralar dökülmesi 

adeta kaçınılmaz olurdu. İzine pek 

çok dizede rastladığımız muhabbetin 

bu kadim yareni üzerine lezzetli bir 

yazıyla başbaşa bırakıyoruz sizleri… 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

SOHBETİN OLMAZSA OLMAZI: KAHVE / Cengiz AYGÜN 

Biri Halepli, diğeri Şamlı iki Suriyelinin 

İstanbul Tahtakale’de ilk kahvehaneyi 

açmasının üzerinden neredeyse 

5 asır geçti. Bu zaman zarfında değişen 

onca şeye rağmen çay ve kahve, 

hâlâ eş-dost ziyaretlerindeki ve sohbet 

meclislerindeki ayrıcalıklı yerini 

koruyor. Bugün çay çok daha revaçta 

olsa da işin başında aslında sadece 

kahve var. Kahve adeta Yemen’le 

bütünleşmiştir ama bu nebatın anavatanı 

Habeşistan yaylalarıdır. Buraların 

Osmanlı toprağı olduğu devirlerde 

kahvenin kaynatılarak içilmesi 

önce Yemenli sufiler arasında başlamış, 

sonra Mekke-i Mükerreme ve 

Medine-i Münevvere’ye, oradan da 

Kahire’ye sıçramıştır. Suriye’ye gelişi 

ise 1540’lı yıllardır. 

Hemen ardında Anadolu’da yayılmaya 

başladığında, haram olduğuna 

dair fetvalar verilse bile 10 yıl gibi 

bir sürede ilk kahvehaneler devletin 

başkentinde açılır. Müdavimler 

arasında her 

kesimden insan vardır. 

Osmanlı’nın meşhur tarihçilerinden 

Gelibolulu 

Mustafa Âlî, toplantı mahalleri 

olarak bahsettiği bu ilk kahvehanelerin 

iyi ve kötüleri barındırdığını, 

dervişlerin ve ilim erbabının buralara 

devam ettiğini, sığınacak yeri olmayan 

yabancıların ve yoksulların da 

uğrak yeri olduğunu yazmaktadır. 

Diğer bir tarihçi, Peçevi’nin verdiği 

bilgiler biraz daha detaylıdır. Yazdığına 

göre, yukarıda bahsettiğimiz iki 

Suriyeliden birinin adı Hakem ve diğerinin 

adı Şems’tir. Bazı ehl-i keyf ve 

özellikle kalem-kitap bilir okuryazar 

takımından birçok kişi, bu kahvehanelere 

gelmeye başlamışlardır. Bazıları 

kitaplar okumakta, bazıları yeni 

yazılmış şiirlerden bahsetmektedir. 

Böylece eskiden büyük masraflarla 

yapılan bu ahbap toplantıları bir-iki 

akçe kahve parasıyla temin edilir olmuştur. 

En Makbul Kahve 

Günlük hayatımızda kahvenin vazgeçilemez 

bir içecek haline gelişi çok 

hızlıdır. Öyle ki, önce yasaklanmışken 

kısa bir süre sonra artık devlet idaresindeki 

tahmishanelerde onlarca 

dibekte kahve öğütülür ve İstanbul 

kahvehanelerine dağıtılır olmuştur. 

Fakat buralarda üretilen kahvede 

istediği lezzeti bulamayan İstanbullular 

zamanla çekirdek kahveye yönelmiş, 

bizzat kavurup toz haline 

getirdikleri kahveyi içer olmuş- 

lardır. Zira kahvenin tazesi makbuldür. 

Hele “taze elden taze pişmiş” ise 

aliyyülaladır. 

Osmanlı sarayına kahvenin ne zaman 

girdiği tam olarak bilinmese de 

sarayın mutfak defterlerinde kahveye 

dair ilk kayıtlar, XVII. asra aittir. 

Her şeyin belli usuller ve teşrifat dâhilinde 

işlediği sarayda elbette kahve 

ikramının da bir adabı, erkânı vardı. 

Nitekim “kahve ocağı” dahi teşkil 

edilerek başına kahvecibaşı tayin 

edilmişti. Padişaha kahve hazırlamak 

onun göreviydi ve bu işi, emrindeki 

kahvecilerle beraber adeta özel 

bir ritüelle yapardı. Kahve, son devre 

kadar Osmanlı sarayındaki yerini 

korumuş, özellikle de kahvesini, 

üzerinde tuğrası yer alan fincanlarla 

içen Sultan İkinci Abdülhamid’in 

hayatında ayrı bir 

mevkii olmuştur. Bugün bu 

kahve takımlarını ve üzerinde 

bazı padişahların 

portrelerinin yer aldığı 

fincanları, müzelerde 

görmek mümkün. 

Esasında Türk kahvesi 

denilince, yeşil kahve 

çekirdeklerinin kararınca 

kavrulması, öğütülmesi, pişirilmesi 

ve ikram tarzını da içine alan 

bir merasimi anlamak gerekir. Cezve, 

dibek, değirmen, fincan, zarf, sitil, 

mangal ise bu merasimin çoğu kere 

sanatkârane hazırlanmış birer öğesidir. 

Özellikle çeşitli kıymetli malzemeden 

mamul fincan zarfları, zengin 

konaklarında zarafetin ve servetin 

delili sayılırdı. 

Sohbet meclislerinde kahve fincanları 

dudaklara değdikçe, şairlerin dilinden 

de kahveye dair mısralar dökülmesi 

adeta kaçınılmaz oluyordu. 

İşte bir misal: 

Madem ki gelmişiz köhne cihana 

Derdimizi çeksin şu viranhane 

Gönül ne kahve ister, ne kahvehane 

Gönül ahbab ister, kahve bahane 

152

SOHBETİN OLMAZSA OLMAZI: KAHVE / Cengiz AYGÜN 

İSTANBUL 


DERGİSİ 

Ve kahve kültürü hayatla o kadar iç 

içeydi ki, ilgili bilmeceler zuhur etmişti: 

Çanağı beyaz, çorbası kara (fincan); 

sürdüm kustu, çektim küstü (cezve)… 

Kahvenin Avrupa macerası da hayli 

ilginçtir. Cem Sökmen’in Hilmi Yavuz’dan 

naklettiğine göre kahveden 

söz eden ilk Avrupalı seyyah Leonhard 

Rauwolf’tur. 1570’li yıllarda 

Halep’te kahveyle tanışmış ve bunu, 

1582’de bastığı kitabında dile getirmiştir. 

Türk kahvesinin Avrupa’da revaç 

bulması ise bu tarihten yaklaşık 

bir asır sonradır. Sultan IV. Mehmed 

devrinde (1648-1687) Fransa’ya gönderilen 

Müteferrika Süleyman Ağa, 

Paris’te Şark usulü döşettiği hususi 

konağında Fransızları Türk kahvesiyle 

tanıştırmış ve büyük sükse yapmıştır. 

“Bu içecek siyah 

renkli ve acıdır, biraz 

da yanık konar… Bu içecek midedeki 

sarhoşluğun başa doğru yükselmesini 

engellemek… için iyidir. Türkler 

onun her türlü hastalığa iyi geldiğini 

söyler ve işin aslı, kesinlikle en az çaya 

atfedilen kadar meziyete sahiptir… Kimileri 

içine karanfil ve birkaç kakule 

atar, kimileri biraz şeker koyar ama 

tadını güzelleştiren bu karıştırma işlemi 

yararını azalttığı gibi onu daha 

sağlıksız bir içecek yapar. Türklerin 

yaşadığı ülkelerde bol miktarda kahve 

içilir. İster fakir, ister zengin olsun, 

günde iki veya üç fincan kahve içmeyen 

yoktur…” (Jean Thevenot, Thevenot 

Seyahatnamesi, çev.: Ali Berktay, 

İstanbul 2009) 

Hayatlarında ilk defa içtikleri bu siyah 

maiye ve bütün Batılılar nazarında 

gizemini hep korumuş Şark havasına 

iyiden iyiye merak saran Fransız 

sosyetesi, Süleyman Ağa’nın konağından 

çıkmaz olmuştur. Paris’te 

1683’te açılan ilk Türk kahvehanesi 

bugün hâlâ mevcuttur ve lokanta 

olarak işletilmektedir. Fransa’da ve 

sonra da Avrupa’da Türk kahvesi modasının 

başlaması böyledir. 

Kaynaklar 

Cem Sökmen, Eski İstanbul Kahvehaneleri, 

İstanbul 2016; Beşir Ayvazoğlu, 

Kahveniz Nasıl Olsun?, İstanbul 

2012; Veysel Sekmen, “Doğu’nun 

Siyah Çekirdeği Avrupa’da”, Yedikıta 

Dergisi, Sayı 88, s.34-38; İdris Bostan, 

“Kahve”, DİA, Cilt 24, s.202-205, 


153

TÜRK SİNEMASININ 

BİLGE TARİHÇİSİ 

GIOVANNI 

SCOGNAMILLO’NUN 

ARDINDAN 

Metin ÖZTÜRK 

Yazar 

“ 

İsmi yabancı, kendi yerli bir insandı 

Giovanni Scognamillo. 

Uzun yıllar ikâmet ettiği İstiklâl 

Caddesi Postacılar Sokağı’ndaki 

Glavani Apartmanı’nın 13 numaralı 

dairesi adeta bir dergâh ve mahfil 

gibiydi. Yüksek tavanlı geniş 

salondaki büyük soba, kitaplarla 

dolu duvarlar ve geniş koltuklarla her 

misafirin kendisini rahat hissettiği, 

mekânla bütünleştiği ve hemen 

ayrılmak istemediği bir havası 

vardı. Bu evin kapısını çalan hiç 

kimse geri çevrilmez, içeri buyur 

edilir, genç-yaşlı, ünlü-ünsüz ayırt 

edilmeden ağırlanırdı. Beyoğlu’nun 

beyefendisinin huzurunda kendinizi 

şimdiki zamandan kopmuş, geniş 

zamanların içine düşmüş bir çocuk 

gibi hissederdiniz. 

”

İSTANBUL 


DERGİSİ 

TÜRK SİNEMASININ BİLGE TARİHÇİSİ GIOVANNI SCOGNAMILLO’NUN ARDINDAN / Metin ÖZTÜRK 

1980’li yılların sonunda Türk sinema tarihine dair kaynak 

kitap yokluğu sinema üzerine araştırma yapmak isteyenler 

ve bu sanata merak salanlar için ciddi bir boşluk oluşturuyordu. 

Nijat Özön’ün araştırmaları, Rakım Çalapala ve 

Nurullah Tilgen’in incelemeleri kaynak ve belge açısından 

sıkıntılardan dolayı “tarih” olarak nitelendirilmeyi zorlaştırmaktaydı. 

Boşluğu dolduracak bir kaynağa ihtiyaç vardı. 

Bu kaynak da yıllardır sinema dünyasının ve bu dünyanın 

merkezi Beyoğlu’nun yerlisi bir isimden başkası değildi. 

Giovanni Scognamillo’nun “Türk Sinema Tarihi” adlı iki 

ciltlik kitabı 1988 yılında yayınlandı. Babası İtalyan, annesinin 

ailesi de aslen İtalyan olmakla birlikte Yunanistan’ın 

Tinos Adası’ndan gelmişti. İtalyan bir Türk vatandaşıydı 

Giovanni Scognamillo. (Babası Leone Scognamillo İstiklal 

Caddesi’ndeki El Hamra Sineması’nda uzun yıllar yöneticilik 

yapmıştı). O zamanlar bu ismin “yabancı” bir yazara ait 

olabileceğini düşünmüş ve Türk sinemasının tarihini Türk 

olmayan bir yazarın kaleme almasını şaşkınlıkla karşıla- 

158

TÜRK SİNEMASININ BİLGE TARİHÇİSİ GIOVANNI SCOGNAMILLO’NUN ARDINDAN / Metin ÖZTÜRK 

İSTANBUL 


DERGİSİ 

mıştım. Tıpkı Türklerin tarihini Lamartine ya da Hammer’in 

yazması gibi. Kitabı gördüğümde anlayabildim 

ancak: Yazarımız doğma büyüme İstanbulluydu. 1987 

yılının Kasım ayında Metis yayınları tarafından yayınlanan 

kitabın girişinde yazar şu cümlelerle tanıtılıyordu: 

“Scognamillo 1929’da İstanbul’da doğdu. 1948-1961 

yıllarında başta İtalyan ve Fransız basını olmak üzere 

yabancı basında, 1961’den sonra ise Türk basınında 

sinema yazarlığını sürdürdü. Türk Film Arşivi yayını 

olan Türk Sinemasında 6 Yönetmen adlı kitabın yanı 

sıra Agah Özgüç’le birlikte Türk Sinemasında Kadın ve 

Cinsiyet’i ve 1965 Sinema Yıllığı’nı hazırladı. Dünyamızın 

Gizli Sahipleri, Uzaydan Geldiler ve Geleceğimizin 

Anahtarları (Koza Yayınları)’nın yazarı ve Batının İnanç 

Temelleri (Dergâh Yayınları) kitabının çevirmenidir.” 

Türk Sinema Tarihi kitabının 1. cildi 1896-1956 yıllarını, 

2. cilt 1957-1986 yıllarını kapsamaktaydı. Kitabın editörü 

Fatih Özgüven sunuş yazısında, Scognamillo’nun sinema 

tarihi gibi nankör ve çabuk başarılar getirmeyen 

bir alanı yıllardır titizlikle koruyup gözeten iki, üç kişiden 

biri olduğunu, kitabın yargılardan ziyade olgularla 

ilgilendiğini ifade eder. Belki de sinema bu coğrafyada 

ilk kez Beyoğlu’nda gösterildiğinden bu sanatın tarihini 

yazmak da Beyoğlu’yla özdeşleşen bir yazara yakışırdı. 

Beyoğlu Osmanlı döneminde Pera (öte taraf) olarak 

adlandırıldı. Tıpkı anlamı gibi, “öteki” olarak nitelenebilecek 

gayrimüslimler, levantenler genelde Beyoğlu ile 

birlikte anılır oldu. 

Yine 1980’li yılların sonunda bu kez kült bir kitap 

olan İstanbul’un Gizemleri ile karşımıza çıktı Giovanni 

Scognamillo. Kitap İstanbul’daki yeraltı tünellerinden 

evliya türbelerine, 

büyü-muska yazma 

geleneğinden sihirli 

mekânlara kadar 

akılla açıklanması güç 

olayları konu ediyordu. 

Yıllar sonra (90’lı 

yıllar) Atatürk Kitaplığı’nda 

gerçekleştirdiğimiz 

“Gizli Filimler 

Hazinesi” programının 

ismini, bu kitapta bahsi 

geçen ve büyü, muska, 

astroloji bilgileri içeren 

“Gizli İlimler Hazinesi”nden 

ilhamla koymuştuk. 

Giz, gizem, parapsikoloji, 

vampirler, karanlık, 

fantastik dünyalar Scognamillo’nun 

ilgi duyduğu 

alanlardı. 

“Gizli Filimler Hazinesi”nin 

bir programında Orhan 

Atadeniz’in “Tarzan İstanbul’da” 

filmini göstermiştik. 

90’lı yıllarda video 

kasetten gösteriliyordu 

filmler. Video kaseti Scognamillo’dan 

almıştık. Filmin 

maalesef son kısımları eksikti. 

O kısımları kendisi anlatmıştı seyirciye. Seyirci de bu 

sıra dışı gösterimden hayli memnun kalmıştı. Giovanni 

Scoganmillo’nun hoşsohbet bir anlatımı vardı. 

Kendine özgü aksanı, tonlaması, 

mizahi yaklaşımı, sakin 

ve bilge üslubuyla dinlemesi 

keyif veren bir üstâddı. 

Scognamillo ailesi İstanbul'da bir haftasonu gezintisinde 

159 

Giovanni Scognamillo, annesi ve babasıyla birlikte

İSTANBUL 


DERGİSİ 

GIOVANNI SCOGNAMILLO'NUN ARDINDAN / Metin ÖZTÜRK 

1994 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.’nin 

düzenlediği etkinlikler arasında sinema programları dikkat 

çekiyordu. Türk sinemasının 80. yılı dolayısıyla düzenlediğimiz 

etkinliklerde Giovanni Scognamillo da konuşmacı 

olarak yer almıştı. Kendi “mahallesi”ndeki (Beyoğlu 

– Tünel) sevimli mekân Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi’nde 

düzenlenen “Dünü ve Bugünüyle Yeşilçam” açık 

oturumunda duayen sinema yazarları Atilla Dorsay, Burçak 

Evren ve usta senaryo yazarı Bülent Oran ile birlikte 

Türk sinemasının macerasını etraflıca dile getirmişti. 

Ünlü senarist, sinema yazarı rahmetli Ayşe Şasa, Yeşilçam 

Günlüğü’nün 20 Haziran 1990 tarihli “Nasıl Bir Sinematografi?” 

başlıklı yazısına şöyle başlıyor: 

“Sevgili dost, eleştirmen, sinema tarihçisi Giovanni Scognamillo’yu 

Tünel’deki evinde ziyaret ediyorum. Ezan sesinin, 

Pera kiliselerinden gelen çan sesine karıştığı bu evde, 

Giovanni’nin kişiliğinden ortalığa bir dinginlik, bir huzur 

yayılır. Yeni kitabına Bir Levantenin Anıları adını veren 

Giovanni, Türk sinemasının sorunlarına hep sahici bir konumdan, 

bilgili, eleştirel, dikkat ve sevgi dolu, samimi bir 

açıdan bakmaya çalışmıştır. 

Konumuz yine Türk sineması. ‘Bir meselede gerçekçi olalım. 

Türk sinemasının henüz doğru dürüst bir grameri, bir sentaksı 

bile olduğu söylenemez’ diyor Giovanni. ‘Bir çok insan, falan 

kamera açısını neden seçtiğini, filan yerde neden yakın ya 

da uzak plan kullandığını hâlâ bilmiyor’. Sesinde keder var.” 

Söyleyin Genç Kızlara filminde Hülya 

Koçyiğit, Ekrem Bora ve Salih Güney'le 

birlikte 

160 

Sevmek Seni filminden bir kare. Scognamillo, Selma Güneri ve 

Beklan Algan ile birlikte görülüyor. 

Giovanni Scognamillo’nun uzun yıllar ikâmet ettiği İstiklâl 

Caddesi Postacılar Sokağı’ndaki Glavani Apartmanı’nın 

13 numaralı dairesi bir dergâh ve mahfil gibiydi adeta 

(13 rakamı meşhur gizeminden dolayı gizemlere meraklı 

Scognamillo için manidardır). Yüksek tavanlı geniş salondaki 

büyük soba, kitaplarla 

dolu duvarlar ve geniş koltuklarla 

her misafirin kendisini 

rahat hissettiği, mekânla bütünleştiği 

ve hemen ayrılmak 

istemediği bir havası vardı. Bu 

evin kapısını çalan hiç kimse 

geri çevrilmez, içeri buyur 

edilir, genç-yaşlı, ünlü-ünsüz 

ayırt edilmeden ağırlanırdı. 

Beyoğlu’nun beyefendisinin 

huzurunda kendinizi şimdiki 

zamandan kopmuş, geniş 

zamanların içine düşmüş 

bir çocuk gibi hissederdiniz. 

Yazarımız bu evde

GIOVANNI SCOGNAMILLO'NUN ARDINDAN / Metin ÖZTÜRK 

İSTANBUL 


DERGİSİ 

kiracıydı, ev sahibi de apartmanın kapıcısıydı. Yakın tarihin 

acı bir hatırası olan 6-7 Eylül olaylarında memleketi 

terk etmek zorunda kalan gayrimüslimlerin boşalttığı 

evlere fırsatçı insanlar el koymuş, zamanaşımı sürelerinin 

de sona ermesiyle bu gayrimenkullerin sahibi olmuşlardı. 

Scognamillo’nun ikamet ettiği ev de bu süreci yaşamıştı 

ve ev sahibi oğlunun evlenmesini gerekçe göstererek üstadı 

kendisiyle bütünleşen bu hâneden ayırmak zorunda 

bırakacaktı. 

Giovanni Scognamillo, Ayşe Şasa’nın eşi senaryo ve hikâye 

yazarı Bülent Oran ile Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi’nde 

düzenlediğimiz bir söyleşiye daha katılmıştı. Yakın 

arkadaşı Bülent Oran’ın en önemli özelliğini vurgularken 

aslında, bir bakıma kendisini de tarif ediyor gibiydi: “Bülent, 

içinde küçük bir çocuk taşıyan büyük bir adam”. 

Scognamillo’nun 90’lı ve 2000’li yıllarda uğrak yerlerinden 

biri de yine kendi mahallesinde, İstiklal Caddesi Atlas Pasajı’ndaki 

Atılgan bilim-kurgu dükkânıydı. Dükkânın ortaklarından 

genç yaşta vefat eden karikatürcü Metin Demirhan 

ile iyi dosttular. Kültür A.Ş.’den şair-sinema yazarı-çevirmen 

Hasan Aydın bu iki kafadar ile “Fantastik Filmler Festivali”ne 

imza attı. Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi ve 

Atatürk Kitaplığı’nda, 1997-2000 yılları arasında dört kez 

düzenlenen festival, gösterilen filmler ve söyleşiler ile ciddi 

ilgi gören bir etkinlik olmuştu. 

Son dönemde İBB Kültür Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler 

Müdürlüğü tarafından Türk Sinemasının 99. Yılı vesilesiyle 

Giovanni Scognamillo’ya Saygı Gecesi düzenlendi. 

13 Kasım 2013 tarihinde (yine o meşhur 13’ler) Fatih Kültür 

Merkezi’nde düzenlenen programa üstad Scognamillo 

manevi kızı Nalan Söylemez ile birlikte katıldı. Üstad 

tekerlekli sandalyedeydi ama gözleri sevimli bir çocuk 

neşesiyle ışıldıyordu. Açılış konuşmasını İBB Kültür Daire 

Başkanı Abdurrahman Şen’in yaptığı programa Burçak 

Evren, İhsan Kabil, Kaya Özkaracalar ve Barış Saydam konuşmacı 

olarak katıldı. 

7 Ekim 2016 Cumartesi günü bu dünyadaki görevini tamamlayan 

Giovanni Scognamillo 9 Ekim Pazartesi günü 

Kurtuluş’taki Latin Katolik Kilisesi’ndeki törenin ardından 

Feriköy Latin Katolik Mezarlığı’na defnedildi. Törene hakkında 

“Bay Sinema” kitabını yazdığı Türker İnanoğlu ve eşi 

Gülşen Bubikoğlu, Abdurrahman Şen, dostları, sevenleri 

ve sinema yazarları katıldı. 

İsmi yabancı, kendi yerli bir insandı Giovanni Scognamillo. 

Ruhu şad olsun. 

161

“İSTANBUL’UN SANAT 

Şunu kabul etmeliyim ki ben şanslı, hem de çok şanslı bir 

çocuktum. Çok küçük yaşlarda, ilkokul çağımda ve sağlık 

nedenleriyle on bir, on iki yaşlarıma kadar okula gitmemek, 

gidememek durumunda kaldığım için akranlarım 

okula giderken ben rahmetli babam ile gezip dolaşıyordum. 

Bir ağabeyim daha olmasına rağmen, her nedense 

beni yanında taşırdı rahmetli. Her yere; işe, tekkeye, gezintiye… 

Her yere benimle giderdi. Bunların arasında Sütlüce 

Mezbahası olduğu kadar, Küllük gibi sanat mahfelleri 

de vardı. Arkadaşlarıyla orada buluşurlar, saatlerce sohbet 

ederler, tartışırlardı. Ben çocuk da üstümüze eğilmiş atkestanesi 

ağaçlarından dökülen meyveleri toplar, onlarla 

sohbet ederdim. Geçtiğimiz yıl büyük bir şans eseri elime 

geçen “Küllükname”yi nasıl bir iştiha ile okuduğumu tarif 

edemem. Sıtkı Akozan, Küllükname’yi 1936 yılında mesnevi 

formunda yazmış, bir formaya sığdırmış ve doğru sayabildiysem 

yüz yirmi seçkinimizin adını kaydetmiş orada 

Küllük müdavimi olarak… 

O günlerde, Bayezid Camii’ni ortaya alırsak, bir yanında 

Küllük varken öbür tarafta, Sahaflara girmeden önce solda, 

sanırım şimdi Bayezid Devlet Kütüphanesi olan binada 

cumartesi günleri, benim yakıştırmamla ‘etfal’e mahsus 

bir edebiyat mahfeli vardı. Evet, çocuklara tahsis edilmiş 

bir salon vardı binanın içinde ve dediğim gibi hafta sonu 

cumartesi günleri oraya gider, inanılmaz bir uğultu içinde 

kitap okur, okuduğumuz kitapların tartışmasını yapıyoruz 

diye kavgasını yapar, sıra gelirse mikrofona çıkar şiir okurduk. 

Başımızda görevli hocalar vardı, her sorumuza cevap 

vermeye çalışırlar, akşam olunca da yığıldıkları sandalyelerden 

gidişimizi izlerlerdi. Zaman geçtikçe orada bulunmaya 

alıştık, dinlemeyi öğrendik. Dahası ilgi sahalarımıza 

göre, bir nevi, gruplara ayrıldık farkına varmadan. 

Sahaflarda, tezgâhlarda eşinip kitap seçmeyi de oraya 

gidiş gelişlerimde öğrendim. Bir defasında babamın okul 

arkadaşı ve evimizin müdavimi olan merhum Cemalettin 

Server Revnakoğlu’na, “Şeyh Çocuk” amcama rastlamaz 

mıyım? Tuttu elimden, o abartmalı tavrıyla başladık dükkân 

dükkân gezmeye… Her girdiğimiz mekânda beni, babamın 

kim olduğunu anlatarak tanıştırdı. Anlayacağınız 

Batılıların “sosyeteye takdim” töreni gibi fakir de Sahaflar 

âlemine Şeyh Çocuk amcam tarafından takdim edildim. 

Bu, okuyanı rahatsız edebilir ama “Mekteb-i Sultanî” diye 

de tanınan Galatasaray Lisesi’nde Cemalettin Server Bey’e 

uygun görülen lâkab bu imiş. 

Gel zaman, git zaman, gün geçti, devran döndü; okullar 

bitti, elimiz ekmek tuttu. Vazife gereği İstiklal Caddesi’nden 

her gün geçer olduk. Yuvarlak Masa’da bir müzik 

mahfeline nasıl üye olunabildiğini öğrenirken karşı sıradaki 

tenha bir sinema mahfelinde Cahide Sonku gibi bir 

efsanenin nasıl bir kadeh şarap dilendiğini gördük. 

Gavsi BAYRAKTAR 

Tünel başında İstiklal Caddesi’nin başlangıcında yer alan 

tarihi Botter Apartmanı’nda bulunan iş yerimizde öyle 

olaylar yaşadık ki, hangi birini anlatsak bir mahfel çıkar 

karşımıza. Yabancı dilde haberleşmemizde görevlendirilmek 

üzere bir elemana gerek vardı. Verilen gazete ilanına 

göre başvuranlar arasında bir genç vardı ki, aranan nitelikleri 

fazlasıyla karşılıyordu. Almanca isteğimize karşı, İngilizceye 

de hâkim olan biriydi ama ancak yaz başına kadar 

çalışabileceğini söylüyordu. Bu beyanını da dürüst davranış 

olarak niteleyip işe aldık. Sarışın, uzun boylu ve mavi 

gözlü bir arkadaş idi. Rahat tavırları ve açık konuşmasından 

etkilenmiştim. İşe başladı. Her gün mesai saatinden 

çok önce gelmesi dikkatimi çekmişti. Açıkça sordum; aynı 

açıklıkta cevap verdi: Zemin katta bir Amerikalı bayan oturuyordu. 

Bizim genç mütercim erken gelerek kadının posta 

kutusuna bırakılan İngilizce gazeteleri okuyup yerine 

bırakıyormuş. Birtakım olaylarda gelen raporları okurken 

ve telefon görüşmelerini dinlerken anladık ki sadece iki dil 

değil çok daha fazlasını biliyordu. Romence, İtalyanca ve 

Fransızca bunlardan birkaçıydı. Sorduk ve anladık ki, Genç 

arkadaş dil öğrenme konusunda özel bir heves ve yetenek 

sahibiydi. Ankara’da bir Katolik rahip bularak Latince ders 

almıştı. Yazın işten ayrılma nedeni de Afganistan’a gidip 

Urduca öğrenmek idi. Her yıl bir yere gider ve oranın dilini 

öğrenirmiş. Bu durumda işten ayrılacağına şirket hesabına 

giderek hem dil öğrenmesini hem de bu faaliyetini bizim 

karşılamamızı, masraflarını ödeyebileceğimizi teklif ettim 

ama kader, onun seyahatinden önce ben işten ayrılmak 

zorunda kaldım. Ertesi yıl sanırım, ilk çeviri kitabı yayınlandı. 

Gılgamış Destanı’nı orijinal dilinden çevirmişti. Yıllar 

sonra sanal alemde karşılaştık. Mesleğinde yükselmiş ama 

tevazuunu hiç bırakmamıştı. İstanbul Üniversitesi öğretim 

üyelerinden Profesör Teoman Duralı idi. Şimdi nerededir 

bilmem. Yaş farkımıza rağmen arkadaşlığından onur duyduğum 

bir kimsedir. 

Beraberliğimiz sırasında başka bir iş arkadaşımız vardı; çalışkan, 

başarılı, nazik ve duygusal biriydi. Hayatta uğradığı 

terslikler, alkole sığınmasına sebep olmuştu. Hayatını düzene 

sokmak için desteğimizi istedi. Peki, dedik ve iş dışı hayatına 

ister istemez girdik. Bir otelde kalıyor ve yemeklerini 

hep aynı yerde yiyordu. Yemek yediği yeri görmek istedim, 

öğle yemeğine götürdü. Asmalımescit’te küçük bir köfteci 

dükkanı idi. Büyücek, on-on iki kişinin çevresine oturabileceği 

tek bir masa vardı içeride. Bir pişirici ve bir de servisi 

üstlenen patron vardı. Mehmet Abi dedikleri patron badem 

bıyıkları ve ayağındaki yumurta ökçe yemenilerle tam da İstanbul 

usulü bir efendi külhan beyi olduğunu saklamıyordu. 

Saygılı bir tavırla bizi ağırladı. Çıkışta bizimkine bir şeyler 

fısıldadı. Sonra öğrendim ki, akşama davet etmiş bizi… Akşam 

ne var dediğimde anlatıldığına göre her akşam aynı kişilerin 

katıldığı musiki seansları yapılır, yabancı alınmazmış. 

Birkaç gün sonra gittim.

VE EDEBİYAT MAHFELLERİ… 

Çok büyük nezaketle karşıladılar. Çevrede çalışan ya da 

yaşayan orta sınıf insanlarıydı çoğu; Aralarındaki nezaket 

ve samimiyet dikkati çekiyordu. Biraz havadan sudan 

sohbet sonrası “doktor” diye hitap ettikleri biri bana sordu; 

biraz musikiye itirazım olur muydu. Mutlu olacağımı 

söyledim. Makam tercihimi sordu; ben fark etmeyeceğini 

söyleyince aralarında kısa bir müzakereden sonra Yahya 

Kemal ve Münir Nureddin şarkılarında karar kılındı. Giriş 

makamı ‘segah2 olacaktı. Ve başladı. Saz yok, sadece insan 

sesi! O gece aldığım zevki, çok az yerde aldım, inanın. 

Bu gösterişsiz köfteci dükkânı benim ilk musiki mahfelim 

olmuştur. 

Asmalımescid deyince akla gelen bellidir. Biraz bohem, 

çokça tartışma… -Edebi ya da siyasal olması fark etmez, 

tartışma olsun yeter!- Bunlara bir okul arkadaşımız da 

katkıda bulunmak istemiş, bir yer açmış; açılışına bizi de 

davet etmişti, gittik. Okuldan olaylı ayrılmamızdan sonra 

kurtuluşu devrimcilikte bulmuş ve epeyce gayret göstermiş 

bir arkadaşımızdı. Ne var ki, okul, asker ve cezaevi 

arkadaşlıklarının tamamını paylaştığımız için aramızda 

siyaset ancak espri konusu kalırdı. O gece de öyle oldu. 

Mekânın adı “Intermezzo” idi. Sorduk bizim arkadaşın derin(!) 

Türkçesine güvenerek; Ne demek oluyordu bu intermezzo? 

Her zamanki rahatlığı ile cevap verdi; ne bilsindi 

ne demek olduğunu, dostları öyle istemişler, bizimki de 

he demişti. 

Onun tarzına uygun tartışma açtık; ne demek oluyordu 

bu intermezzo? Akla ziyan düşünce beyanlarından sonra 

karar(!) verildi ki, intermezzo, “iki arada bir derede” demek 

olup bizim arkadaşı da pek güzel tarif etmektedir. 

Sonra duyduk ki, bir ay sonra kapatmış orayı. Sonraki ilk 

karşılaşmamızda sordum: “Intermezzo ne demek, öğrenebildin 

mi bari?” Her zamanki coşkusuyla cevap verdi: 

“He! Öğrendim vallahi!.. Kapitalist müziğinde ara nağmesi 

demekmiş.” 

Pera’da, Cadde-i Kebir çevresine dağılmış yüzlerce meyhaneden 

çoğu sanat erbabı tarafından mahfel olarak 

kullanılmış, mekân sahipleri de bu unvanla anılmaktan 

memnun, bir hay-huydur gitmiştir. Bunlardan birinde 

kümelenmiş olan şair takımı, çekişmeler, kıskançlıklar ve 

hazımsızlıklar ile bulundukları mekânı yaşanmaz hale getirmekteyken; 

Orhan Veli Kanık ile Celal Sahir Erozan arasında 

geçtiği rivayet olunan bir atışma dikkatleri çekerek 

dışarı sızmıştır. 

Edebi anlayışları farklı olduğu için farklı gruplarla yiyip 

içen bu iki şair, bir akşam her nasılsa aynı masaya düşer. 

Celal Sahir daha yaşlı ve fiziksel açıdan pek göze hoş gelmediği 

için aşk meşk işlerinde çekingen ve içine kapalı 

bir zat imiş. Orhan Veli ise aksine pek uçarı bir tip olduğu 

için o akşam, edebi açıdan ikna edemediği rakibini belden 

aşağı vurmak maksadıyla, tam kapıdan çıkmak üzereyken 

arkasından bağırarak şöyle der: 

“Sarhoş Sahir, sarhoş Sahir; 

Ne anlarsın aşka dair.” 

Mekânda bir sessizlik olur. Herkes Celal Sahir’in ne yapacağını 

merak ederken, O da aynı tarzda cevap vererek 

kapıdan çıkar, gider: 

“Halkı aldatmaktan sanık, 

Şair Orhan Veli Kanık.” 

Eski zamanlarda Beyoğlu

İSTANBUL MEKÂN 

Nevmekan 

Bağlarbaşı’nda, “kitaplı kahve” fikriyle tasarlanan bir kafe Nevmekan. Neoklasik 

üslupta inşa edilmiş, kökleri geçen yüzyılın başına uzanan bir yapıda 

kurulan yepyeni bir mekân. Üsküdar Belediyesi’nin restorasyonu sonucu, İstanbulluların 

kentin karmaşasından kaçıp soluklanacağı bir durak haline gelmiş. 

Pek çoğunu Prof. Dr. Mete Tunçay ve Prof. Dr. Uğur Derman gibi önemli isimler 

ile Üsküdar Sahaf Festivali’ne katılan sahafların bağışladığı 5000’e yakın 

kitabın oluşturduğu kitaplığı ile portatif sahnesinin kimi zaman kültür sohbetlerine 

kimi zaman dünya müziği ezgilerine ev sahipliği yapan sahnesi, 

Nevmekan’ı muadillerinden ayıran en önemli özellikleri. 

Lezzetli ikramları, sahnesi, bahçesi ve sergi alanıyla hizmet veren bu mekân, 

on üç ay gibi kısa bir sürede gerek tarihî bir atmosferde çayını kahvesini yudumlamak 

isteyenlerin gerekse kentin kültürel gündemini takip edenlerin 

uğrak yeri haline gelmiş, kendi müdavimlerini oluşturmuş. 

Haftanın her günü 08:00-00:00 arasında hizmet veren Nevmekan, İstanbul’un 

kültür mahfilleri arasında sayılacak en taze mekan. 

Adres: Selami Ali Mh., Gazi Cd., No: 12 Üsküdar / İstanbul 

Telefon: 0216 655 7475

İSTANBUL MEKÂN

AJANDA 

DERS İLE SOHBET 

ARASINDA 

Şemsettin ŞEKER 

Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları 


647 Sayfa 

Şemsettin Şeker, yedi yıl gibi oldukça uzun bir süre 

zarfında, elyazması ve matbu pek çok kaynaktan 

faydalanarak hazırladığı bu eserinde; 19. asır İstanbul’unda 

var olan ilim, kültür ve sanat meclislerini 

detaylı bir şekilde incelemeye tabii tutuyor. Kitabı 

saray ve çevresi, resmî müesseseler, dinî-içtimai 

muhitler, mûsikî meclisleri ve konaklar olmak üzere 

beş kategoriye ayırarak ilim-sanat ve muhit ilişkisini 

de ortaya koyuyor. 

SAZ VE SÖZ 

MECLİSİ 

Türkân ALVAN 

M. Hakan ALVAN 

Şule Yayınları 

İstanbul, 2016 

550 sayfa 

Sözün ve sazın yarenliğini anlatan bu kitapta, klasik 

Türk şiiri ve mûsikîsinin saz ve söz meclisleriyle ilişkisine 

dem vuruluyor. Bu meclislerden çıkan güftelerden 

ve bestelerden hikâyeleriyle bahsediliyor. Bol 

bol şiir ve musiki şaheserlerinin yer aldığı Saz ve Söz 

Meclisi'nde , okuyucuya bazı dinleti tavsiyeleri de 

veriliyor. Türkân Alvan ile M. Hakan Alvan'ın birlikte 

kaleme aldığı bu değerli eser, alanındaki önemli bir 

boşluğu dolduruyor. 

IŞIK DENİZİNDE 

BİR GEZGİN 

Félix Ziem 

Yer: Pera Müzesi 

Tarih: 10 Kasım 2016 - 29 Ocak 2017 

19. yüzyıl resmine damgasını vuran, çoğunlukla İstanbul ve Venedik konulu yağlıboyalarıyla tanınan Fransız ressam Ziem’in eserleri, 

ilk kez İstanbullu sanatseverlerle buluşuyor. Sergide, Ziem’in, izlenimci ressamlarla üslupsal ilişkilerini yansıtan yağlıboyaları 

ile Kırım Savaşı döneminde İstanbul’da gerçekleştirdiği desen çalışmaları öne çıkıyor. Resimlerinde kentin canlı bölgelerini yansıtan 

sokaklar, öküzlerin çektiği arabalar, köpekler, Boğaz ve Haliç sularında kayıp giden kayıklar betimleniyor. Işıl ışıl su yansımaları, 

göz kamaştıran gökler, puslu görüntüler ise tuvallerinin temelini oluşturuyor. İstanbul’u ressam ve gezgin Félix Ziem’in gözünden 

seyretmeye davet eden bu sergi, Ocak ayının sonuna kadar ziyaret edilebilir.

AJANDA 

MEKÂNDAN TAŞAN 

EDEBİYAT 

Turgay ANAR 

Kapı Yayınları 


674 sayfa 

İstanbul'da köşk, yalı ve konaklardan çayhanelere, 

meyhanelere kadar pek çok farklı mekân, edebiyat 

mahfili olarak kullanılmıştır. Turgay Anar, 19. 

yüzyıldan günümüze kadar kullanılan bu edebiyat 

mahfillerini doktora tezini Mekândan Taşan Edebiyat 

başlığıyla kitaplaştırmış. 

Mahfillerin nerelerde olduğu, müdavimlerinin arasında 

kimlerin yer aldığı ve sohbet konularına dair 

geniş çaplı bilgiler veren bu kitap, titiz bir çalışmanın 

ürünü olarak okuyucuyla buluşturulmuş. 

ESKİ İSTANBUL 

KAHVEHANELERİ 

Cem SÖKMEN 

Ötüken Neşriyat 

İstanbul, 2016 

256 sayfa 

Cem Sökmen, Eski İstanbul Kahvehaneleri kitabının 

ilk bölümünde; kahveden ve kahvenin Türkiye’ye 

gelişi ile birlikte açılan farklı türlerdeki kahvehanelerden 

bahsediyor. Kitabın ana bölümünde ise, aydınların 

iletişim ortamı olarak kullandıkları İstanbul 

kahvehaneleri ele alınıyor. Sökmen, bu mekânları 

Beyazıt, Babıali, Şehzadebaşı ve Beyoğlu semtlerine 

göre kategorize ederek dört başlıkta inceliyor. 

Kahvehanelerin yanında şifahi kültürü yaşatan kıraathaneler, 

pastaneler, lokantalar; müdavimleri olan 

aydınlarla birlikte anlatılıyor. Üçüncü ve son bölümde 

ise İstanbul’da kahvehanelerin toplandığı dört ana 

merkez üzerinden dünden bugüne modernleşme ile 

birlikte şehirlerin değişen iletişim mekânları değerlendiriliyor. 

CYMINOLOGY MEETS MARTIN STEDNER 

& KORHAN EREL 

Yer: Borusan Müzik Evi 

Tarih: 25 Ocak 2017 

Saat: 20.30 

Edebiyatı ve çağdaş müziği başarılı bir şekilde harmanlayan Alman caz dörtlüsü Cyminology, Rumî, Hafız ve Hayyam’ın üslubundan 

ilham alarak eserlerinde Fars ritimleriyle cazı birleştiriyor. 

İlk albümleri Get Strong’u 2002 yılında müzik piyasasına sunan grup, farklı diller ve kültür birikimlerinin müziğe kattığı renklerle 

birlikte Alman cazını zenginleştirmeye devam ediyor. Cyminology, Samawatie’nin bestelerini Stegner ve Korhan Erel ile birlikte 

seslendirirken, chamber caz, açık doğaçlama, deneysel ve elektronik müzik, modern kompozisyon, izlenimcilik ve minimalizm gibi 

farklı müzik türleri ve akımlarının unsurlarını titizlikle yansıtacak.

YIL 2016 SAYI 26

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?