17303075-GRAMATIKA-E-GJUHES-SHQIPE

GRAMATIKA
E
GJUHËS
SHQIPE
Shkurtimisht dhe drejtë e në thelb
madopol@yahoo.com
- 1 -

Hyrje
1. Emri
2. Mbiemri
3. Numërori
4. Përemri
GRAMATIKA E GJUHËS SHQIPE
Mënyrat
për ta njohur dhe për ta përdorur
sa më pastër
gjuhën që na lanë të parët tanë:
5. Foljet
5.0. Njohuri të përgjithshme
5.1. Foljet kalimtare
5.2. Foljet veprore ...
5.3. Kohët e foljes
5.4. Mënyra
e foljes
5.5. Veta dhe numri i foljes
6. Ndajfolja
7. Parafjala
8. Lidhëza
9. Pjesëza
10. Pasthirrmat
11. Rregullat e drejtshkrimit
11.0. Shenjat e pikësimit
11.1. Shkurtime
11.2. Përdorimi
i ë-s
-së
11.3. "ç" apo "q"???
11.4. "se" apo "te"???
- 2 -

1. Emri
1. EMRI, Gjinia e Emrave
1. Gjinia e emrave në shumic ën e rasteve mund të dallohet morfologjikisht
nga mbaresat që marrin ata në trajt ën e shquar të rasës emërore
të
njëjësit:
Emrat mashkullorë marrin mbaresën -i ose -u: plep-i, mendim- i, vëlla-
i,
burr- i (burrë),
gjum- i (gjum ë),
zog-u, dhè-u etj.;
Emrat femëror
rorë marrin mbaresën -a ose -ja
(këtu
ësht
shtë fjala për në radhë
të parë për emrat e përgjithsh
ëm).
Gjinia gramatikore e emrave të përve
rveçë
çëm të njerëzve
përcaktohen
nga
seksi i personit përkat
rkatës, p.sh. Lekë-Leka
Leka, Dedë-Deda
Deda, Kolë-Kola
Kola , Koço-
Koçoja
oja janë emra mashkullorë, megjith ëse
shkojn ë sipas lakimit të
emrave femëror
rorë, nga ana tjetër,
emra si Nermin -i, Antigoni etj., janë
emra femëror
rorë, megjith ëse
shkojn ë pas lakimit të emrave mashkullorë.
Po kështu
disa emra si axhë-axha
axha, dajë-daja
daja, gegë-gega
gega, toskë-toska
toska, që
shënojn
ë frymorë të seksit mashkullor, megjithëse
shkojn ë pas lakimit të
emrave femëror
rorë, i përkasin
gjinis ë mashkullore, janë emra mashkullorë
të lakimit të tretë).
Gjinia gramatikore e emrave të mësip
sipërm,
të përve
rveçë
çëm e të përgjithsh
ëm,
shprehet sintaktikisht :
Fjalët përcaktuese
edhe fjalët e tjera që përshtaten
me këta
emra, vihen
në trajtën e gjinis ë mashkullore p.sh.: Leka i Madh; Kola ësht
shtë punëtor
i
dalluar; Nermini ësht
shtë punëtore
e dalluar; axha im; daja i vogël etj.
2. Ka një numër emrash, të cilët dikur përdoreshin
në tërë gjuh ën si
asnjëan
anës dhe e formonin trajtën e shquar të emërores
me mbaresën -t,
p.sh,: drith ë-t, gjalpë-t etj. Kjo form ë dëgjohet
ende sot nëpër dialektet e
në të folurit të brezit të vjetër.
Në gjuh ën letrare të sotme këta
emra
përdoren
si mashkullorë, d.m.th. e formojn ë trajtën e shquar të emërores
së njëjësit
me mbaresën -j dhe formojn ë trajtën e shquar të emërores
me
mbaresën -in
in.
Emrat në fjalë janë:
ballë - balli - ballin
brum ë - brumi - brum in
djathë - djathi - djathin
drith ë - drith i - drith in
dyllë - dylli - dyllin
dhallë - dhalli - dhallin
dhjamë - dhjami - dhjamin
grurë - gruri - grurin
gjalp ë - gjalpi - gjalp in
lesh - leshi - leshin
miell - mielli - miellin
in
mish - mishi - mishin
in
mjaltë - mjalti - mjaltin
- 3 -

ujë - uji - ujin
vaj - vaji - vajin
Ttrajtat asnjëan
anëse
të këtyre
emrave mund të përdoren
në vepra letrare për të
individualizuar ndonj ë personazh me anë të gjuh ës ose për të karakterizuar
gjuh ën e një epoke të kaluar. Ato mund të përdoren
gjithashtu edhe në shprehje
frazeologjike, p.sh.: m'u ngjeth mishtë, ose kur kanë marrë një kuptim të
veçant
antë, p.sh.: ujët (në kuptimin "uj
ujët e hollë„ ), dhjamët (në mjeksi, p.sh.:
operoi dhjamët).
Emri krye, kur përdoret
me kuptimin "kok
kokë",
në rasën emërore
ose kallzore,
ësht
shtë kurdoherë asnjëan
anës dhe formon trajtën e shquar me mbaresën -t, p.sh.:
më dhemb kryet, ndërsa,
kur përdoret
me kuptimin "kryetar, i parë„
ose
"kapitull" (libri) ësht
shtë kurdoherë mashkullor dhe e formon trajtën e shquar me
mbaresën -u, p.sh.: kreu i vendit, kreu i tretë e
Nj ë numër emrash, të cilët janë përdorur
më parë edhe si mashkullorë, edhe si
femëror
rorë ose përdoren
ende keshtu nëpër të folme të ndryshme, kan ë kaluar sot
përfundimisht
në gjinin ë mashkullore, p.sh.:
borxh- i, djep-i, kryq- i, ligj- i, lot-i, nder- i (për këtë arsye duhet thënë
faleminderit, falemnderit dhe jo faleminderës,
falemnderës),
pyll-i, qiell- i,
shëndetndet-iturp-
i etj.;
Po kështu
edhe: problem- i, program- i, komunizm- i, marksizm- i, organizm- i,
reumatizm- i, sarkazm- i, etj.
Trajtat femërore
të tyre, si borxha, djepja, ligja , lodja , ndera, problema,
komunizma , reumatizma , sarkazma etj, kanë dalë jashtë normës së sotme
letrare dhe nuk duhen përdorur.
Emri "furr ë" ësht
shtë i gjinis ë femërore:
furra (dhe
jo furri).
2. Mbiemri
2. MBIEMRI
Mbiemra quhen fjalët që shënojn
nojnë se çfar
farë lloji ësht
shtë ose çfar
farë vetie ka emri
(qen i zi, qen i vogël,
ushtria shqiptare, qeveria italiane). Mbiemri përshtatet
në
numër,
gjini dhe rasë me emrin me të cilin lidhet:
- përshtatje
në gjini :
mjeku i ri
mjekja e re
- përshtatje
në numër :
mjekët e rinj
mjeket e reja
- përshtatje
në rasë :
mjeku i ri
i mjekut të ri
mjekun e ri
mjekja e re
e mjekes së re
mjeken e re
- 4 -

Mbiemrat e shqipes ndahen në dy grupe: mbiemra të nyjshëm dhe mbiemra të
panyjshëm.
Mbiemra të nyjshëm janë:
- ata që mbarojn ë me -ë : i bardh ë, i mirë, i gjatë;
- ata të formuar me prapashtesat -(ë)m
)m, -sh
shëm, -(ët)
t): i mesëm, i shëndet
ndetsh
shëm, i
hekurt, i ftohtë etj.;
- mbiemrat e formuar nga pjesorja: i shkruar, i zënë, i lodhur;
- disa mbiemra që dalin me -ër : i vjetër, i varfër, i verbër, i shurdh ër,
Mbiemra të panyjshëm janë :
- mbiemrat e formuara nga emrat përgjegj
ës me konversion : tiranas, shkodran,
korçar,
vlonjat;
- mbiemrat e formuar me prapashtesat -ar
ar, -tar
tar, -ik
ik, -ist
ist, -iv
iv, -or
or, -tor
tor: bankar
ar,
amtar
tar, heroik
ik, femin ist, aktiv
iv, verior
or, baritor
tor;
- mbiemrat e formuar me prapashtesat -(ë)s
)s, -ues
ues, -yes
yes, nga pjesorja ose e
tashmja e foljes: djegës, ngjit ës, vlerësues
ues, ushqyes
yes, rrëmb
mbyes
yes;
- të gjith ë mbiemrat e përb
rbërë: zemërgjer
rgjerë, zemërgur,
tekniko-shkencor,
ekonomiko-shoq ëror,
largpam ës,
mirëbërës etj.
3. Numërori
3. NUMËRORI
Num ëror
rorë quajmë fjalët që tregojn ë numër dhe sasi të caktuar qeniesh ose
sendesh:
një, dy, tre, : dy fëmij
mijë tri gra, katër burra, 20 metra
Fjalët që tregojn ë radhë si: i parë, i dytë, i dhjetë, të cilat kanë kategoritë
gramatikore të mbiemrave, nuk do të trajtohen si numëror
rorë po si mbiemra.
Num ëror
rorët përdoren
për të treguar :
- datën,
vitin:
Me sa jemi sot ? - Me 28 Nëntor.
- një periudh ë të caktuar kohe :-
Kur ke qënë në Amerik ë ? Nga 1990 deri më 1997 .
- përmasa
ose përqindje
: 0,5 m, 50 përqind
etj.
- notat në shkollë :
Cfarë more sot ? - Dhjet ë.
-në domino : katër-treshi
r-treshi, pesë-gjashta
-gjashta.
Kur përdoret
me nyjen e përparme
"të" numërori
ka një kuptim përmbledh
ës:
Erdh ën të dhjetat.
Num ërori
për të mos përs
rsëritur
ritur edhe një herë emrin e dhënë në fjali ose për të
mos e zënë në gojë fare, përdoret
i emërzuar:
C'të bënin
ata tre kund ër dhjetëve
?
Num ërtori
përdoret
i emërzuar
edhe në veprime atematike:
Pesa te dhjeta hyn dy herë.
Rrënja
katrore e nënt
ntës ësht
shtë treshi.
- 5 -

Përdoret
në ëmërtimin
e viteve:
A anëtar
shoqate i nënt
ntëdhjetekat
ërshit
.
Numrat një, dy, tre, emërzohen
me anë të prapashtesës -sh : njësh-i,
dysh-i,
tresh-i.
Num ëror
rorët janë :
- fjalë të parme: zero, një, dy, tre, katër etj.;
- fjalë të përngjitura
: njëmb
mbëdhjet
dhjetë, dymbëdhjet
dhjetë, trembëdhjet
dhjetë etj.;
- fjalë të përb
rbëra
ra: tridhjet ë, pesëdhjet
dhjetë, gjashtëdhjet
dhjetë;
- lokucione : tridhjet ë e një, pesëdhjet
dhjetë e katër etj.
Num ëror
rorët në përgjith
ësi
nuk e kanë kategorin ë gramatikore të gjinis ë: katër
djem, katër vajza.
Bën përjashtim
numërori
tre i cili e ka kategorin ë e gjinis ë: tre djem, tri vajza,
por edhe njëzet
e tre djem dhe njëzet
e tri vajza.
Num ërori
e ka kategorin ë e gjinis ë edhe kur ka kuptim përmbledh
ës:
Sa djem erdhën ? Të dy(të tre).
Sa vajza erdh ën ? Të dyja(të trija) .
Ky dallim ruhet edhe kur numërori
tre/tri përdoret
pa emrin përkat
ës:
Sa djem ishin ? Tre .
Po vajza sa ishin ? Tri .
Num ëror
rorët kur tregohen si tregues të emrave, marrin kategorin ë gramatikore të
rasës:
s:
RASA
Numërori
Mashkullore
Femërore
Emërore
dy
të dy
të dyja
Gjinore
Dhanore
Kallzore
Rrjedhore
i,e, dyve
dyve
dy
dyve
i,e,të dyve
të dyve
të dy
të dyve
i,e, të dyjave
të dyjave
të dyja
të dyjave
4. Përemri
4. PËREMRI
Përemra
quhen fjalët që përdorim
në ligj ërim
në vend të emrave ose mbiemrave:
Në strehën e shtëpis
pisë dallëndyshet
vit për vit bëjn
jnë folenë.
Ato fluturojn ë me shpejtësi
si para shtëpis
pisë.
Vjollca i do shumë dallëndyshet
ndyshet.
Ajo kënaqet
kur i shikon ato duke fluturuar.
Përemrat
janë shtatë llojesh :
- vetorë: unë, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato;
- vetvetorë: vetja, vetvehtja;
- dëftor
ftorë: ky, kjo, këta,
këto,
i këtill
tillë, e këtill
tillë, të këtilla,
i tillë, e tillë, të tillë, të
tilla; ai, ajo, ata, ato, i atillë, e atillë të atillë, të atilla ;
- 6 -

- pronorë:
Veta I. im, ime, ynë, jonë, e mi, e mia, tanë, tona,
Veta II. yt, jote, juaj, juaj, e tu, e tua, tuaj, tuaja
Veta III. i tij, e tij, i saj, e saj, e tij, e tija, e saj, e saja, i tyre, e tyre, e tyre, e
tyre;
- lidhorë: që, i cili, e cila, të cilët,
të cilat, çka,
ç, çfar
farë, kush, sa,
- pyetës: kush, cili, cila, cilët,
cilat, ç, çfar
farë, sa, i sati, (me, për,
nga) se;
- të pacaktuar: dikush, ndokush, gjithkush, kushdo, askush, kurkush; një,
ndonj ë, njëri,
ndonj ëri,
asnjë, asnjëri;
secili, gjithsecili, cilido, çfar
farëdo,
gjith çka,
diçka,
ca, disa, të gjithë etj.
5. Foljet
5.0. Njohuri të përgjithshme
5. FOLJA, Njohuri të përgjithshme
Folje quhen fjalët që tregojn ë se subjekti vepron ose pëson
diçka
ose ndodhet
në një gjendje të caktuar.
Kur themi motra, macja, e kuptojmë se ësht
shtë fjala për njerëz,
kafshë dhe sende,
po nuk dimë se çfar
farë bëjn
jnë ose çfar
farë ndodh me ta. Por kur themi motra punon ,
mollët u poqën, macja fle atëher
herë prej fjalës punon mësojm
sojmë se motra po kryen
një veprim (punon) , prej fjalës u poqën mësojm
sojmë se mollët pësuan
diçka
(u
poqën)
n), prej fjalës fle mësojm
sojmë se macja ndodhet në një gjendje të caktuar (fle) .
Fjalët punon, u poqën,
fle janë folje.
5.1. Foljet kalimtare
5.1. FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE ,
Kalimtare quhen foljet veprimi i të cilave i kalon një personi ose sendi tjetër,
d.m.th. që pranojn ë një kundrinor:
Beni çdo
ditë lexon gazetën.
Foljet që pranojn ë një kundrinor të drejtë janë folje kalimtare të drejta:
Blerta çdo
ditë vadit lulet .
Foljet që mund të marrin kundrinor të zhdrejt ë pa parafjalë janë kalimtare të
zhdrejta:
Iliri i hipi kalit .
Ndodh që një folje të marrë njëkoh
ësisht
një kundrinor të drejtë dhe një
kundrinor të zhdrejtë pa parafjalë, pra të jëtë njëkoh
ësisht
folje kalimtare e
drejtë dhe e zhdrejt ë
Ia dhashë librin Zanës.
Ia afrova Zanës tufën e luleve.
Folje jokalimtare janë ato që nuk pranojn ë kundrinor: fle, eci, rri, qëndroj
, dal
- 7 -

etj.:
Agroni ecte i shqetësuar.
suar.
Dje fjeta gjith ë ditën.
Disa folje përdoren
herë si kalimtare, herë si jokalimtare. për të gjetur se cilit
grup i përkasin
duhet parë se në ç'kuptim
janë përdorur.
5.2. Foljet veprore ...
5.2. FORMAT VEPRORE DHE JOVEPRORE
Foljet kalimtare të drejta kanë dy forma , form ën veprore dhe formën joveprore :
Forma veprore: laj, fshij , thaj
Forma joveprore : lahem, fshihem , thahem
Veprore ( laj, fshij , thaj ) janë foljet që tregojn ë se subjekti vepron ( laj fytyrën,
fshij dhom ën,
thaj rrobat )
kurse joveprore foljet që tregojn ë se subjekti pëson,
d.m.th. i nënshtrohet
nshtrohet
veprimit të një tjetri (lahem
nga dikush) ose tregon se subjekti vepron dhe
veprimi i tij kthehet po tek ai ( lahem = laj vetveten ).
5.3. Kohët e foljes
5.3. Koh ët e Foljes
Koh ët themelore të foljes janë e tashmja, e shkuara , e ardhmja .
E tashmja tregon diçka
që bëhet
tani.
Fryn erë dhe bie shi.
E shkuara ka pesë nëndarje:
ndarje: e pakryera , e kryera e thjeshtë dhe e kryera që
shprehin veprime të kryera para çastit
kur flasim dhe më se e kryera dhe e
kryera e tejshkuar që shprehin veprime para një çasti
të caktuar të së shkuar ës:
Frynte erë dhe binte shi.
Kishte fryrë erë dhe kishte rënë shi.
E ardhmja ka dy kohë të ardhmen
dhe të ardhmen e përparme
rparme.
E ardhmja shpreh një veprim që pritet të kryhet pas çastit
kur flasim ose që do
të kryhet në të ardhmen:
Do të bjerë shi.
E ardhmja e përparme
shpreh një veprim që pritet të kryhet para një veprimi
tjetër në të ardhmen:
Kur do të ktheheni ju, unë do t'i kem mbaruar detyrat.
Përve
rveç përdorimeve
themelore kohët kanë edhe përdorime
të tjera më të
veçanta.
Koh ët e foljeve janë: të thjeshta dhe të përb
rbëra.
ra.
- 8 -

Të thjeshta janë e tashmja, e pakryera ,
e kryera e thjeshtë dhe e ardhmja . Ato formohen kryesisht me mbaresa që i
shtohen foljes: mësoso-j,
mësoso-n,
mësoso-j-a,
mësoso-je
je, mësoso-v-a,
mësoso-v-e
Koh ët e përb
rbëra
ra janë:
e kryera ( kam mësuar
),
më se e kryera ( kisha mësuar
),
e kryera e tejshkuar ( pata mësuar
),
e ardhmja e përparme
( do të kem mësuar
).
Këto
formohen me ndihm ën e foljeve ndihm ëse.
5.4. Mënyra
e foljes
5.4. Mënyrat
e Foljes
Kuptimi i asaj që shprehet nga folja mund të paraqitet prej folësit
në mënyra
të
ndryshme:
- si diçka
e realizuar : Ne punuam.
- si diçka
e dëshirueshme
, e pritshme : Të punojm ë apo të mos punojm ë.
- si urdh ër: Punoni!
- si habi: Punuakan!
Trajtat e ndryshme që merr folja për të shprehur pikërisht
këta
kuptime quhen
mënyra.
Në gjuhën shqipe folja ka gjashtë mënyra:
dëftore
ftore, lidhore, kushtore, habitore , dëshirore
, urdh ërore
rore.
Mënyra
dëftore
e paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si diçka
të vërtet
rtetë ose
reale, qoftë ky pohim, mohim ose pyetje:
Iliri po mëson.
Iliri nuk po mëson.
A po mëson
Iliri ?
Mënyra
lidhore paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si diçkaq
kaqë dëshirojm
ë
ose presim të ndodh ë
Po të punosh do të fitosh.
Mënyra
kushtore e paraqet kuptimin e shprehur të foljes si diçka
të mundshme
që varet (kusht ëzohet)
nga një veprim tjetër:
Po të punoje më shumë, do ta mësoje
më mirë kompjuterin.
Mënyra
habitore paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si diçka
të papritur që
shkakton habi:
Sa qënka
rritur !
Ju mësokeni
shumë !
Mënyra
dëshirore
paraqet kuptimin e shprehur prej foljes në formë urimi ose
mallkimi:
Shkofsh e ardhsh shëndosh
!
U bëfsh
njëqind
vjeç !
Të raft ë pika !
- 9 -

Mënyra
urdh ërore
paraqet kuptimin e shprehur prej foljes në form ë urdh ëri,
kërkes
rkesë, këshill
shillë:
Punoni më mirë.
Mësoni
më shumë.
Dëftorja,
lidhorja, kushtorja, habitorja, dëshirorja
dhe urdh ërorja
kan ë forma të
veçanta
për kohë dhe për veta të ndryshme të çdo
numri.
Veç këtyre
mënyrave
ka edhe forma foljore të pashtjelluara të cilat nuk kanë as
koh ë as vetë as numër.
Format e pashtjelluara të foljeve janë: pjesorja, paskajorja, përcjellorja
dhe
mohorja:
- pjesorja: punuar, mësuar,
blerë, gjetur, tharë etj.;
Foljet kan ë edhe një pjesore të shkurtuar e cila gjendet duke i hequr pjesores
prapashtesën -r, -rë, -ur
ur, -ë,:
punua(r)
- punua, bler(ë)- ble(r
(rë), gjet(ur)
- gjet
thën(ë) - thën.
- paskajorja: për të punuar, për të mësuar,
për të marrë etj.;
- përcjellorja
rcjellorja: duke punuar, duke mësuar,
duke marrë etj.;
- mohorja: pa punuar, pa mësuar,
pa mësuar,
pa marrë etj.;
Në këto
trajta, ajo që shprehet nga folja nuk mund të paraqitet prej folësit
në
mënyra
të ndryshme, prandaj ato nuk merren si mënyra.
5.5. Veta dhe numri i foljes
5.5. Veta dhe Numri i Foljes
Vetë e foljes quhet forma foljore që tregon se kush e kryen veprimin
(unë, ne, ti, ju, ai, ajo, ata, ato):
Veta I njëjës:
unë punoj
Veta II njëjës ti punon
Veta III njëjës ai punon
Veta I shumës:
s: ne punojm ë
Veta II shumës:
s: ju punoni
Veta III shumës:
s: ato punojn ë
Num ër i foljes quhet forma foljore që tregon se veprimi kryhet nga një ose më
shumë qënie
apo sende. Folja ka dy numra, njëjësin
dhe shumësin
sin:
Unë punoj (Veta I njëjës)
Ne punojm ë (Veta I shumës)
s)
6. Ndajfolja
6. NDAJFOLJA
6.1 Ndajfolje quhen fjalët e pandryshueshme që plotësojn
sojnë para së gjithash
foljen , duke treguar mënyr
nyrë, vend, kohë, shak, qëllim
, sasi:
Blendi shkruan bukur, qartë dhe saktë.
- 10 -

Ndajfoljet mund të plot ësojn
sojnë edhe një mbiemër ose ndajfolje tjetër:
Detyra ishte tepër e vështir
shtirë.
Ata u ngrit ën shumë herët atë ditë.
Por nga kuptimi ndajfoljet janë gjasht ë llojesh:
mënyre
nyre, vendi, kohe, shkaku, qëllimi
, sasie .
6.2 NDAJFOLJET E MËNYR
ËS
Ndajfoljet e mënyr
nyrës luajnë rolin e grupeve parafjalore rrethanor mënyre:
Vjollca e Dritani silleshin natyrshëm (=në mënyr
nyrë të natyrshme) me të gjith ë.
Ndajfoljet kryesore të mënyr
nyrës janë:
- mirë, keq, bukur, pastër,
qartë, shkurt, thjesht, që tregojnë cilësin
sinë e veprimit .
Të tilla janë edhe ndajfoljet gëzuesh
zueshëm,
natyrsh ëm,
furish ëm, etj.;
Vjollca flet bukur frëngjisht.
- menjëher
herë, pak nga pak, vazhdimisht, shpesh, papritur, etj. Që tregojn ë
ecurin ë e veprimit:
Dritani u ngrit papritur.
- cekët,
gjerë, gjtë, thellë, ulët që tregojn ë përmasa
rmasa:
Toka duhet punuar thellë.
- bujarisht, trimërisht,
risht, artistikisht, besnikërisht,
teorikisht , që kanë kuptimin e
togut në mënyr
nyrë + mbiemër: bujarisht (në mënyr
nyrë bujare), po edhe shqip,
frëngjisht,
anglisht :
Në Shqip ëri
më pritën dhe më përcoll
rcollën bujarisht (në mënyr
nyrë bujare).
6.3 NDAJFOLJET E VENDIT
Ndajfoljet e vendit luajn ë rolin e grupeve parafjalorë plotës vendi.
Ndajfoljet kryesore të vendit janë:
- afër,
larg, pranë, rreth, djathtas, majtas, aty, atje, diku, gjëkund,
gjithkund,
anembanë, gjithandej, kudo, ngado, asgjëkund,
kurrkund , etj, që tregojn ë
vendin ku kryhet veprimi:
Makina u kthye djathtas (në anën e djathtë).
- ku, nga:
Ku po shkon ?
Nga je edhe pse ke ardhur ?
Në të vërtet
rtetë ku dhe nga janë ndajfolje pyetëse,
po merren edhe si ndajfolje
vendi:
6.4 NDAJFOLJET E KOHËS
Ndajfoljet e koh ës luajn ë rolin e grupeve parafjalore rrethanor kohe.
Ndajfoljet kryesore të kohës janë :
- dje, pardje, nesër,
pasnesër,
paradite, pasdite, sot, sonte, tani, vjet, që
tregojn ë koh ën e saktë të kryerjes së veprimit:
Erdha sot (=ditën e sotme) nga Tirana dhe do të nisem nesër (ditën e nesërme).
- njëher
herë, një herë e një koh ë, gjithmon ë, kurdo, së shpejti, së lashti, që
tregojn ë një kohë të papërcaktuar
:
Së shpejti do të organizohet në Tiranë një konferenc ë për gjuhën shqipe.
- 11 -

6.5 NDAJFOLJET E SHKAKUT
Ndajfoljet e shkakut luajn ë rolin e një grupi parafjalor rrethanor shkaku.
Ndajfoljet e shkakut janë: përse,
pse të cilat përdoren
për të pyetur për shkakun
e kryerjes së një veprimi:
Pse (për çfar
farë arsyeje) nuk punon edhe ti si të tjerët?
t?
Përse
(për çfar
farë qëllimi)
më kërkon?
Këtu
mund të fshihen edhe fjalët prandaj, andaj, (=për këtë shkak, për këtë
arsye, për këtë qëllim)
të cilat funksionojnë edhe si lidh ëza.
6.6 NDAJFOLJET E SASIS Ë
Ndajfoljet e sasisë luajn ë rolin e grupeve emërore
rrethanor sasie.
Ndajfoljet kryesore të sasisë janë:
- shumë, pak, tepër,
fort, së tepërmi,
për së tepërmi,
njëher
herë, dyherë, etj, që
tregojn ë në ç`mas
`masë realizohet veprimi:
E njoh mirë Butrintin, se e kam vizituar tri herë.
Gjeta një libër shumë të vjetër,
të ruajtur shumë mirë.
- fort, tepër,
së tepërmi,
njëfish,
dyfish, trefish, aq, kaq, mjaft, pak, etj. që
shprehin intensitetin ose shkall ën e një veprimi a të një cilësie
sie.
Dëgjom
gjomë, mua plakun, se di më tepër se ti.
6.7 SHKALL ËT E NDAJFOLJEVE
Ndajfoljet përdoren
në shkallën pohore , krahasore dhe sipërore
rore, kryesisht
ndajfoljet e mënyr
nyrës: mirë, bukur, qartë, si edhe disa ndajfolje vendi e kohe : lart,
poshtë, afër,
larg, vonë, herët, etj.
Shkalla krahasore dhe shkalla sipërore
e ndajfoljeve formohen me po ato fjalë
me të cilat formohen shkalla krahasore e shkalla sipërore
e mbiemrave.
- Shkalla pohore
Miri ecën shpejt
- Shkalla Krahasore
e barazis ë : Mirri ecën aq shpejt sa Genti.
e sipëris
risë : Miri ecën më shpejt se Genti.
e ult ësis
sisë : Miri ecën jo aq shpejt sa Genti.
- Shkalla sipërore
Miri ecën shumë shpejt.
7. Parafjala
7. PARAFJALA
Parafjalë janë fjalët e pandryshueshme që qëndrojn
ë përpara
emrave,
përemrave,
numëror
rorëve
dhe ndajfoljeve duke vendosur marrëdh
dhënie
vartësie
ndërmjet
fjalëve
:
Punoj me lopatë.
E njoha nga zëri.
U rreshtuan për tre.
Ka ardhur një ftesë për ty.
Beni ësht
shtë i dashur me të gjithë.
E njohin për mirë.
- 12 -

Parafjalët, sipas strukturës morfologjike, janë të thjeshta, të përngjitura
dhe
shprehje :
- të thjeshta : me, në, nga, afër,
brenda, larg, para etj.;
- të përngjitura
: nëpër,
përmbi,
përve
rveç, sipas, etj.;
- shprehje : ballë për ballë, rreth e qark, në kund ërshtim
me, në lidhje me etj.
Parafjalët sipas lidhjeve sintaksore klasifikohen në :
- parafjalë të rasës emërore
rore: nga, te (tek) :
Ësht
shtë nga Tirana.
U rrëzua
nga lodhja.
Nga darka do të dukemi.
Ësht
shtë i madh nga trupi.
Shtëpit
pitë u ndërtuan
nga vetë banorët.
Në krye doli një nga ish të burgosurit.
Rrinte te pragu i derës dhe vështronte
avionët që fluturonin.
- parafjalë të rasës gjinore : me anë, me anën,
n, në sajë, në vend, për arsye, për
shkak, etj.:
Me anë të një miku arrita ta kapërcej
kufirin.
Ekonomia e vendit mbahet në sajë të kontributit që jep populli.
Ju kemi në vend të prind ërve.
Shtëpia
mbeti përgjys
rgjysëm për shkak të largimit të vëllait.
- parafjalë të rasës kallëzore
zore: në, me, pa, për,
më, mbi, nën,
n, ndër, etj.:
Erdhi vonë në shtëpi.
U takua me vëllain
në Prishtinë.
Nuk rrihet pa punë.
Mira u nis dje për Bruksel.
Më 10 qershor kam ditëlindjen.
Mos u ul mbi divan.
U shkau dheu nën këmb
mbë.
Parisi ësht
shtë një ndër qytetet më të bukura.
- parafjalë të rasës rrjedhore : prej, ndaj, për,
etj.
Ishte prej Durrësi.
Ndaj tij u morën masa të rrepta.
E kapi për gryke.
8. Lidhëza
8. LIDHËZA
Lidh ëzat
janë fjalët e pandryshueshme që shërbejn
rbejnë për të lidhur fjalë, grupe
fjalësh
ose fjali midis tyre:
Kur vdiq Skënderbeu,
Sulltani tha: "Tani Evropa dhe Azia janë të mijat! Mjerë
Evropa, se i humbi shpata dhe mburoja".
Sipas kuptimit që kanë, lidh ëzat
janë:
- shtuese: e, dhe, edhe, si edhe, as…as
as…, a, hem…hem
hem…, si…si
si…, si… ashtu
edhe, jo vetëm… por(edhe), jo vetëm që … por as, le që…
por(edhe), jo që…
ë…po,
jo që…
po(r) edhe, jo veç (që)… por edhe, jo vetëm (që)… por, jo vetëm (që)…
por as, jo vetëm (që)… por edhe, jo vetëm (që)… porse, le që…
por as (që),
le
që…
por edhe;
- 13 -

- kund ërshtore
: po, por, kurse, megjithat ë, megjithkëtë, mirëpo,
ndërsa,
teksa,
porse, veç, veçqë, veçse,
vetëm,
vetëm se etj.;
- veçuese
uese: a, apo, ose, daç…
daç, ja… ja, ndo… ndo, qoftë…
qoftë, ose… ose, o…
o;
- përmbyll
rmbyllëse
se: andaj, ndaj, pa, prandaj, domethënë, etj.
- ftilluese: se, që, në, nëse
se;
- vendore: ku, tek, nga, kudo, ngado, tekdo, deri ku, gjer ku, nga ku, që ku, kudo
që, ngado që, kurdoherë që, para se, posa që, që kur, që se, qysh se, sapo që, sa
herë (që),
sa kohë (që),
përpara
se;
- shkakore : se, sepse, si, pasi (mbasi), derisa, gjersa, përderisa,
kur, që, sapo,
meqenëse,
meqë, ngaqë, ngase, duke qenë se, nga frika se, nga shkaku që, për
arsye se, për shkak se, posa që, sapo që, etj.
- qëllimore
: që, me qëllim
që, në mënyr
nyrë që, me të vetmin qëllim
që;
- krahasore: sa, aq sa, se, sesa, se ç`,
nga ç`,
nga sa.
- mënyrore
nyrore: si, siç, ashtu si(ç),
po(r) si, sikurse, sikund ërse,
etj.;
- kushtore : në, po, nëse,
kur, sikur, në qoftë se, në ësht
shtë se, në rast se, po qe se,
me kusht që etj.;
- rrjedhimore : sa, saqë, që, aq sa, kështu
që;
- lejore: megjith ëse,
megjith ëqe,
ndon ëse,
sado(që),
sido(q ë),
edhe në, edhe në
qoftë se, edhe po, edhe pse, edhe sepse, edhe sikur.
Lidh ëzat
mund të grupohen në dy grupe të mëdha:
lidh ëza
që bashkojnë dy
gjymtyrë ose dy pjesë që kanë të njëjt
jtën vlerë në fjali (lidh ëza
bashkërendit
ëse)
dhe lidh ëza
që bashkojn ë pjesë më vlera të ndryshme, njëra
kryesore dhe tjetra
e varur (lidh ëza
nënrendit
nrendit ëse)
se).
Bashkërendit
ëse
janë lidhëzat
shtuese, veçuese
uese, kund ërshtore
, përmbyll
rmbyllëse
se.
Nënrendit
ëse
janë lidh ëzat
ftilluese , vendore, kohore , shkakore, qëllimore,
krahasore, mënyrore,
kushtore, rrjedhimore, lejore .
9. Pjesëza
9. PJESËZA
Pjesëzat
janë fjalë që plotësojn
sojnë kuptimin e një fjalie.
Pjesëzat,
sipas kuptimit, mund të grupohen si vijon:
- dëftuese
ftuese: ja:
Ja kush erdhi…
- përcaktuese
- saktësuese
suese: mu, pikërisht,
tamam, porsa, sapo, deri etj.:
Pikërisht
ai më ka paditur.
- 14 -

- përforcuese
: vetëm,
veç, bile, sidomos, veçan
anërisht,
madje etj.;
Të gjith ë flasin mirë frëngjisht,
sidomos Mira.
- përafruese
- veçuese
ose kufizuese : vetëm,
veç, veçan
anërisht
:
Vetëm të rinjt ë punonin.
- përafruese
: afërsisht,
afro, aty-aty, nja, gati, rreth, pothuaj etj:
Në stadium ishin rreth 10.000 vetë.
- pohuese: po, posi, po që po, po se po, si urdh ëron
etj:
A do të shkosh në Prishtin ë? Posi.
- mohuese: jo, nuk, s', mos, jo që jo, as që etj.;
Nuk e kam takuar.
- pyetëse
se: a, ë, e:
A erdhi motra nga Vlora?
- dyshuese: ndoshta, mbase, kushedi, sikur, vallë, gjë etj.:
Përse
erdhi vallë?
E keni takuar gjë Mirën?
- zbutëse
se: pa, as, le, para, dot etj.:
Pa shihni kush na ka ardhur.
A nuk e shihni se kush na ka ardhur.
- emocionale shpreh ëse
se: ç`,
de, pa, pra, se, seç, etj.:
Ja pra kështu
ndodhi.
E pse pa, për një fjalë goje u zumë.
Pjesëzat
janë dy llojesh: me vend të ngulitur ose me vend të lirë.
Të parat qëndrojn
ë gjithmon ë para apo pas fjalës ose grupit emëror
a foljor të
dhënë:
- para: nuk, ja, desh, sapo etj.;
- pas: de, dot etj.
Pjesëzat
me vend të lirë mund të vendosen në fillim , në mes dhe në fund të
fjalës:
Vallë, kush erdhi?
Kush erdhi vallë?
Kush të jetë, vallë, ky që erdhi?
10. Pasthirrmat
10. PASTHIRRMAT
Pasthirrmat janë tingujt ose fjalët e pandryshueshme që shërbejn
rbejnë për të
treguar ndjenjat e folësit
ose përdoren
për të tërhequr
vemendjen e dëgjues
gjuesëve:
- O, sa mirë që erdh ët!
Ishim bërë merak për ju.
Ato janë karakteristike për gjuh ën e filur dhe kuptimi i tyre shpesh qartësohet
nga intonacioni.
- 15 -

Pasthirrmat grupohen në pasthirrma emocionale, që shprehin ndjenja, dhe në
pasthirrma urdh ërore,
që shprehin dëshir
shirën ose vullnetin e folësit.
Pasthirrma emicionale që shprehin:
- ndjenja të gëzuara
zuara: o, oh, oho, hoho, ohoho, të lumt ë, urra, ah, sa mirë;
- frikë, tmerr: e zeza, ububu, bobo, korba, kuku, obobo, qyqja;
- habi: au, eu, oj, ou, pa, u, ua, uh;
- mosbesim, mospërfillje,
përbuzje
: aha, bah, ehe, ahu, i, ohu, ptu, y etj.;
- pakënaq
naqësi,
keqardhje, mërzi,
dhembje: a, ah, e, eh, of, oi, uf, etj.;
- nxitje (thirrje, urdh ër,
lutje): ej (hej), o, ore (or, mor, more), moj (ori, mori),
pëst,
o burra, forca, hop, hë, na, sus, shët,
të keqen etj.;
- përsh
rshëndetje,
mirnjohje, mallkime, sharje, ngush ëllime
etj: faleminderit,
lamtumirë, mirëmëngjes,
mirëdita,
mirëmbr
mbrëma,
ma, mirupafshim, mirë se erdhe,
mirë se vjen, mirë mbeç, ditën e mirë, natën e mirë, tungjatjeta, udha e mbarë
etj.
Pasthirrmat vendosen zakonisht në fillim të fjalis ë, por shpesh përdoren
edhe në
mes edhe në fund të saj. Pas tyre vihet presje. Kur shqiptohet me fuqi të veçant
antë
pas tyre vihet pikëç
ëçuditje:
Oh, ç'na
gëzove.
Ua! Paske ardhur!
A! - thirri e habitur.
ONOMATOPETË
Janë fjalë që shërbejn
ë për të riprodhuar tingujt, zërat,
zhurmat, britmat. Në
dallim nga pasthirrmat ato nuk shërbejn
ë për të shprehur ndjenja:
Ha, ha, ha qeshte Linda.
Mjau, mjau bënte
macja.
Ato mund të përfshihen
edhe tek pasthirrmat, po gjithsesi dallohen prej tyre.
11. Rregullat e drejteshkrimit
11.0. Shenjat e pikësimit
11. RREGULLAT E DREJTSHKRIMIT:
SHENJAT E PIKËSIMIT
Shenjat kryesore të pikësimit
janë : pika (.), pikëpyetja
pyetja(?)
(?), pikëç
ëçuditja
(!), tri
pikat (…), presja(,)
(,), pikëpresja
presja(;)
(;), dy pikat (: ), thonj ëzat
zat("
„), viza lidh ëse
se(-)
.
Pika , pikëpyetja
pyetja , pikëç
ëçudit
ësja
, dhe tri pikat përdoren
në fund të fjalis ë për të
shënuar
pushimin që ndan dy fjali në gjuh ën e folur .
- 16 -

Pika shënon
intonacionin zbrit ës që shoqëron
zakonisht fundin e fjalis ë dëftore
:
Gazmendi erdhi vonë në shtëpi
(.)
Pikëpyetja
shënon
gafikisht intonacionin ngjit ës që karakterizon pyetjen gjatë të
folurit :
Nga na vjen o djalë (?)
Pikëç
ëçuditja
shënon
grafikisht intonacionin ngjit ës dhe intensitetin e veçant
antë që
karakterizon shprehjen e një emocioni ( një e papritur , kund ërshtim
, zemërim
,
gëzim
) :
Merre lahut ën dhe na këndo
një këng
ngë trimash (!)
Tri pikat tregojn ë që fjalia përmban
një nëntext
ntext ose që mbetet e pambaruar :
Komandanti i urdh ëroi
ushtarët të dilnin roje se shejtani besë s'ka (…)
Presja , pikëpresja
presja , kllapat përdoren
brenda fjalis ë .
Presja shënon
grafikisht një pushim të shkurtër brenda fjalis ë . Ajo shërben
për
të vënë në dukje :
- një fjalë a një grup fjalësh
në rolin e një gjymtyre të veçuar
:
Artani (,) djali më i madh(,)
punonte në tregëti
ti …
Nj ë fjalë a një grup fjalësh
në rolin e një gjymtyre homogjene :
Skënderbeu
mishëronte
vetitë më pozititve të popullit : urtësin
sinë (,) mençurin
ë e
trimërin
rin ë .
Fjalët e togjet e fjalëve
të ndërmjetme
:
Agimi (,) për çudi
(,) nuk shkoi larg .
Pjesët e një fjalie të përb
rbërë
Sançoja
(,) pasi rregulloi kafsh ët (,) shkoi aty ku zienin ca copa mishi mbi zjarr .
Pikëpresja
shënon
grafikisht një pushim më të gjatë se presja . Ajo ndan në
përgjith
ësi
pjesë të ndryshme të pavarura të një fjalie të përb
rbërë :
Ata që më donin , erdhën (;) ata që s'më donin , nuk erdhën .
Dy pikat shënojn
nojnë një pushim që zgjat pothuajse sa pikëpresja
presja , por ndryshe
prej saj dy pikat kan ë një vlerë , lajmërojn
rojnë një shpjegim , një varg shembujsh
etj .
Ishte paralizuar; nuk lëvizte
dot asgjë (: )as
duart, as këmb
mbët.
Disa pemë p.sh.(:
)
portokallat, limonat , mandarinat i pjekin frutat në dimër .
Kllapat shënojn
ë një pushim të shkurtër si presja e shërbejn
ë për të dalluar ,
shquar dhe veçuar
një grup fjalësh
që shprehin një sqarim ose një mendim të
ndërsht
rshtënë :
Te fusha e kuqe ---( ajo quhej keshtu , se në mes të saj një shkëmb
i kuq )---
Drit ën e priste Agimi .
Thoj ëzat
dhe vizat .
Thonj ëzat
dhe viza shërbejn
ë për të rrethuar fjalët e një ose më shumë
bashkëbiseduesve
biseduesve në një ligj ërat
ratë të drejtë .
(") Zemra e prindit nuk gënjehet
aq kollaj (") , - tha plaku .
Thoj ëzat
shërbejn
rbejnë gjithashtu për të shënuar
emertimet e rrug ëve
,
institucioneve, titujt e librave , revistave , gazetave etj .:
Banon në rrug ën (")Naim
Frashëri
ri(")
(").
11.1. Shkurtime
- 17 -

11. RREGULLAT E DREJTSHKRIMIT
11.1. Shkurtimet
Nj ë numër fjalësh
të gjata që përdoren
shpesh, shkruhen të shkurtuara sipas një
mënyre
të caktuar. Këto
fjalë quhen shkurtime. Shkurtimet më të përdorshme
janë:
emrat e gjatë të shteteve, oganizatave, institucioneve, shoqatave etj. : --RSh
--
(Republika e Shqip ëris
risë),
--PD
PD--
(Partia Demokratike), --ATSh-
- (Agjensia
Telegrafike Shqiptare). Këto
shkurtime shkruhen me shkronja të mëdha,
pa vënë
pikë, as ndërmjet,
as pas tyre;
emrat e personaliteteve të njohura: N.Frash ëri
ri, A.Gj.Fishta , F.Konica etj. Në këto
raste pas shkurtimeve vihet pikë;
Disa fjalë që përdoren
shpesh: d.m.th. (dometh ënë),
p.sh. (për shembull), etj. (e
të tjerë),
fq. (faqe), e.r. (era e re), shek. (shekulli), vëll.
(vëllimi)
etj. Në këtë
rast pas çdo
shkurtimi vihet pikë;
Nj ësit
sitë që tregojn ë masë: 10 cm, 30 m, 70 km, 2 m, 3 m, 20 gr, 40 kg, 56 kv, etj.
Pas shkurtimit në këto
raste nuk vihet pikë.
Fjalët që shkurtohen lexohen të plota. Disa prej tyre mund të lexohen edhe sipas
tingujve të shkurtuar: ATSh (atësh
shëja),
OKB (okëbëja).
11.2. Përdorimi
i ë-s
-së
11.2. PËRDORIMI
I Ë-S
-SË
ë-ja
pa zë, ku perdoret??? Rregullen perkatese.
Shkronja ë ka nje rol shumë të veqantë dhe shumë domethënës në gjuh ën
shqipe.
ë- (pa zë) tregon intonacionin, pra kur në fund të një fjale qëndron
shkronja ë,
atëher
herë zanorja që qëndron
para ë lexohet gjatë.
P.sh. nje mollë- ketu ë ësht
shtë pazë, mirëpo
shkronja o lexohet gjatë (edhe ketu
vërej
- gjatë, ë ësht
shtë pazë, ndërsa
a lexohet gjatë, apo sigurt-këtu
tu u lexohet
shumë shkurt, andaj edhe nuk ka në prapashtesë ë)
ë- tregon gjinin ë femërore,
pra nje emer femëror,
qoftë emër i veqant apo i
pergjithsh ëm,
ne rasën emërore
merr prapashtesën ë, si Elirë, Afërdit
ë. Në raste
kur nuk je e sigurt se cilës gjini i takon një emër atëher
herë e bën një test në rasën
kallxore, pra me pyetjen- kush?
P.sh. Emri lis - kush? Lisi- nga prapashtesa vëren
që ësht
shtë emër mashkullor dhe
shënohet
pa ë në prapavi, pra vetëm LIS.
ë- tregon shumësin.
sin. p.sh. Disa femij ë etj. (natyrisht që ka edhe përjashtime)
Kur ësht
shtë fjala për togëfjal
fjalësh,
atëher
herë ë largohet nga mesi i togëfjal
fjalëshit
vetëm
atëher
herë nesë fjala bashkangjit ëse
fillon me zanore. p.sh. bukëpjek
pjekës-
këtu
ë
qëndron,
sepse fjala pjekës fillon me bashkëting
ëllore.
Në të kund ërt
rtën anulohet
shkronja ë apo zanorja.
- 18 -

11.3. "ç" apo "q"???
11.3. "q" apo "ç",
", "gj" apo "xh"
Ku perdoret ç-ja
e forte dhe ku ajo e bute, njashtu edhe “gj
gj” e “xh
xh” ???
Këtu
fatkeq ësisht
sishtë nuk ka rregulla, sepse në të vërtet
rtetë nuk ka "ç" të fort ë apo
"q" të butë. Thjesht ë ësht
shtë e metë e të parëve
tanë kosovarë, që nuk kanë ditur
të i shqiptojnë fjalët si duhet.
Kjo dukuri ësht
shtë përcjellur
edhe te ne. Kur nuk e shqipton edhe nuk mund të e
dëgjon
tingullin/shkronj ën,
dhe si rrjedhim nuk mund të shënohet
si duhet.
Për këtë problem më së miri të blehet fjalori shqip/shqip. Pra ç dh q, si dhe gj
dhe xh janë shkronja që dallojn ë njëra
me tjetrën sikurse edhe që dallon e me ë.
Pra ësht
shtë problemi që ne kosovarët nuk i shqiptojm ë si duhet.
çdo
=> gjdo, bile edhe ne “xhdo
xhdo” kam hasur dikund!!!!!!
Këtu
ësht
shtë e vetëkuptueshme
që shënohet
me ç, pra çdo,
gjdo dhe xhdo janë
dialekte dhe si të tilla janë gabim.
11.4. "se" apo "te"???
11.4. PËRDORIMI
I "SE" APO "TE", "IU" APO "JU"
Kur apo ku dhe perse perdoret “se
se” dhe “te
te” p.sh. te nenes, se nenes ???
Kjo rrjedh nga fjala që qëndron
para nënës.
Tani nuk kam ndonje ide për ndonj ë shembull. Nëse
më kujtohet do të shënoj.
Perse "iu" dhe jo
"ju"
Kjo nuk vlene cdo herë. Pra ndonjeh ë përdoret
iu dhe ndonj ëher
herë ju.
p.sh.
Ju lutem. (form ë e drejt ëpërdrejt
ë)
Asaj iu errësuan
sytë. (vërej:
sytë - ë tregon shumësin
sin
Pra iu ësht
shtë trajtë/form
ë e shkurtër e përemrit
vetor të vetës së tretë në rasën
dhanore.
- 19 -