ประวัติศาสตร์ศิลปะกรีก-ทดลองอ่าน

สารบัญ
คำานุำาสำานุักพิมูพ์
vi
คำานุำาผู้เข้ียนุ x
บทนุำา
ปฐ์มักาลขีองโบราณคด่และประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก
และสังเขีปอารยธิ์รรมัสมััยสำาริดในประเที่ศกรีซ
2
ศิลปะกรีกโบราณ 1
สมััยเรขีาคณิติ
40
ศิลปะกรีกโบราณ 2
สมััยอาร์เขีก
66
ศิลปะกรีกโบราณ 3
สมััยคลาสสิก
96
ศิลปะกรีกโบราณ 4
สมััยเฮลเลนิสติิก
128
บทส่งท้าย
ถนนทีุ่กสายมัุ่งส้่กรุงโรมั
150
ภาคผนุวก 158
บรรณานุุกรมู 168
ดัชนุี 175
ที่มูาภาพ 178
ประวัติิผู้เข้ียนุ 180

คำานำาสำานักพิมัพ์

้
[…] รูปเคารพถูกสร้างสรรค์ขึ ้นด้วยงาช้างและทองคำา ตรงกลางหมวกเกราะ
ของเทพีมีรูปสฟิงซ์ […] ขนาบข้างด้วยรูปกริฟฟิน […] รูปเคารพเทพีอธีนา
อยู ่ในท่ายืนตรง ชุดทูนิคยาวกรอมเท้า มีรูปหัวเมดูซ่าทำาจากงาช้างประดับ
หน้าอก เทพีถือรูปเทพีแห่งชัยชนะซึ่งสูงประมาณ 45 เซนติเมตร ส่วน
ในมืออีกข้างถือหอก มีโล่วางอยู่แทบเท้า และใกล้ ๆ กับหอกเป็นงูใหญ่
ซึ่งคงจะเป็นเอริคธอนิอุส ที่ฐานแกะสลักฉากการกำาเนิดของแพนดอรา 1
ข้อความข้างต้นของพอสซาเนียส (Pausanias, ประมาณ 110–180 ปีก่อนคริสตกาล)
นักเดินทางและนักภูมิศาสตร์เชื้อสายกรีกที่มีชีวิตอยู่ในช่วงสมัยจักรวรรดิโรมัน บรรยาย
รายละเอียดของรูปเคารพ Chryselephantine Statue of Athena Parthenos ที่ประดิษฐาน
อยู่ภายในวิหารพาร์เธนอนแห่งเอเธนส์ว่า ผลงานของประติมากรกรีกชื่อดังของยุคคือ
ฟีเดียส (Pheidias, 480–430 ปีก่อนคริสตกาล) ชิ้นนี้เป็นประติมากรรมตกแต่งด้วย
งาช้างและทองคำาบนแกนกลางที่ทำาจากไม้ ข้อความดังกล่าวได้รับการอ้างถึงในบทที่ 3
ศิลปะกรีกโบราณ สมัยคลาสสิก
การอ้างถึงข้อความนี้มีนัยสำาคัญสองประการด้วยกัน ประการแรกคือ การชี้ให้
เห็นว่าประติมากรรมกรีกนั้นไม่ได้เป็น “หินอ่อนสีขาว” ดังที่มักเข้าใจกันทั่วไป หาก
ทว่ามีหลายสี (polychrome) โดยเกิดจากทั้งการทาสีและการประดับประดาด้วยวัสดุ
ต่าง ๆ ถึงแม้ว่าขนบเช่นนี้จะได้รับการสืบทอดโดยศิลปะโรมัน แต่ก็ลบเลือนหายไป
ในสมัยเรอเนสซองส์ที่การหวนกลับไปหางานคลาสสิกโบราณก่อให้เกิดมายาคติเรื่อง
ความขาว (myth of whiteness) ความเข้าใจที ่คลาดเคลื ่อนดังกล่าวส่งผลต่อความรับรู
ของเรา อันที่จริงแล้ว ภาพจำาเกี่ยวกับศิลปะกรีกของเราเป็นส่วนผสมที่เกิดจากสายตา
ของเหล่าศิลปินและปัญญาชนแห่งคริสต์ศตวรรษที่ 16 กับสภาพปัจจุบันของโบราณ
วัตถุตามพิพิธภัณฑ์ (ที่มีการผลิตซำ้าภาพผ่านสื่อสิ่งพิมพ์และสื่อดิจิทัล) ที่สีสันหลุด
ลอกหายไปตามกาลเวลา
1
Pausanias, Description of Ancient Greece (Book I and II), trans. W.H.S. Jones (London:
William Heinemann, 1933), 123–125 ถอดความเป็นภาษาไทยโดยเอกสุดา สิงห์ลำาพอง
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก
vii

ประการที่สองคือ ความสำาคัญของงานเขียนยุคโรมันต่อการทำาความเข้าใจประติ­
มากรรมกรีก ในเมื่อศิลปวัตถุที่เห็นตรงหน้าไม่อาจบอกข้อเท็จจริงได้อย่างครบถ้วน
หรือยิ่งไปกว่านั้นคือ ไม่มีชิ้นงานดั้งเดิมหลงเหลืออยู่แล้ว การสืบค้นทางเอกสารก็
จำาเป็นอย่างยิ่งต่อการเติมเต็มข้อสันนิษฐานและสร้างคำาอธิบาย ในกรณีของประติมา­
กรรมกรีก ทั้งข้อเขียนและงานจำาลองสมัยโรมัน (Roman copy) คือกุญแจสำาคัญใน
การทำาความเข้าใจว่าศิลปะกรีกโบราณนั้นเป็นอย่างไร กล่าวอีกอย่างได้ว่า การศึกษา
ประวัติศาสตร์ศิลปะกรีกโบราณเป็นไปได้ด้วยการพึ่งพางาน “ชั้นรอง” จากพวกโรมัน
ทั้งในเชิงเอกสารและเชิงวัตถุ
ในแง่นี้ การอ้างถึงข้อความในบันทึกของพอสซาเนียสโดยเอกสุดา สิงห์ลำาพอง
อาจารย์ประจำาภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
จึงสะท้อนระเบียบวิธีการทำางานอันเคร่งครัดของนักประวัติศาสตร์ศิลปะ และเผยให้
เห็นการเกาะเกี่ยวกันระหว่างศิลปะกรีกกับจักรวรรดิโรมันเข้าไว้ด้วยกัน ประวัติศาสตร์
ศิลปะกรีก เป็นผลจากการค้นคว้าเพื ่อสร้างตำาราที่รวบรวมข้อมูลพื้นฐานและเสนอการ
ทำาความเข้าใจเบื้องต้นเกี่ยวกับวัฒนธรรมและศิลปกรรมในอารยธรรมกรีกโบราณ โดย
อาศัยมุมมองทางประวัติศาสตร์ศิลปะและโบราณคดีเป็นหลัก ร่วมกับมิติทางสังคม
วัฒนธรรม และปรัชญากรีกอันเป็นพื้นฐานของอารยธรรมตะวันตก ภาคผนวกของ
หนังสือที่ว่าด้วยโลกปกรณัมและทวยเทพกรีกโบราณยังเป็นตัวช่วยเสริมความให้เห็น
ภาพกระจ่างชัดยิ่งขึ้น
สำานักพิมพ์ readtherunes มีความยินดีที่จะนำาเสนอ ประวัติศาสตร์ศิลปะกรีก
โดยเอกสุดา สิงห์ลำาพอง ด้วยเหตุที่เราเชื่อว่า การเรียนรู้โลกที่แตกต่างออกไปทั้งในเชิง
พื้นที่และเชิงเวลานั้นช่วยก่อมุมมองเชิงเปรียบเทียบ กระตุ้นให้เราพิจารณาสรรพสิ่ง
โดยรอบด้าน ในปริมณฑลของศิลปวัฒนธรรม เรามักกล่าวแก่กันว่า “หากบ้านเมืองดี
มีเสรีภาพ ศิลปะจะเบ่งบาน” แต่มันเป็นเช่นนั้นเสมอไปหรือ? การมองในเชิงประวัติ­
ศาสตร์ศิลปะบอกเราอีกอย่างหนึ่ง ยุคคลาสสิกอันเป็นยุคทองของศิลปะกรีกกลับเป็น
ยุคที่เต็มไปด้วยสงคราม การสร้างสรรค์ศิลปกรรมเกิดขึ้นภายใต้บรรยากาศการรบพุ่ง
กันระหว่างนครรัฐต่าง ๆ ในทำานองเดียวกัน ภาพ Liberty Leading the People (1830)
โดยศิลปินฝรั่งเศส เออแฌน เดอลาครัวซ์ (Eugène Delacroix, 1798–1863) ที ่ใคร ๆ ต่าง
รู้จัก ก็เกิดขึ้นด้วยเหตุที่ฝรั่งเศสมีเหตุการณ์ปฏิวัติเดือนกรกฎาคม (July Revolution)
viii
เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

ทั้งนี้ไม่ได้หมายความว่าวิกฤติการณ์เป็นเงื่อนไขจำ าเป็นของการสร้างสรรค์เสมอ ประเด็น
ก็คือ ประวัติศาสตร์ศิลปะมาช่วยกะเทาะมายาคติด้วยการชี้ให้เห็นว่า ศิลปะชั้นยอด
เกิดขึ้นได้ในภาวะต่าง ๆ ไม่ว่าความสัมพันธ์ต่ออำานาจจะเป็นไปในทิศทางใด
“doubt everything” ความสงสัยและการตั ้งคำาถามเป็นหัวใจสำาคัญของการแสวงหา
ความรู้ เป็นทั้งจุดเริ่มต้นและประตูสู่การทำาความรู้จักกับตัวเองและดินแดนอื่น เพราะ
เราเชื่อว่า การเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรมเพื่อสะท้อนย้อนคิดเกี่ยวกับตัวเองนั้นควรเป็น
และเป็นไปได้
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก
ix

คำานำาผู้้เขีียน

หนังสือเล่มนี้เกิดจากการเป็นเอกสารที่ใช้ประกอบการบรรยายในรายวิชาศิลปะกรีก
สำาหรับนักศึกษาระดับปริญญาตรีของภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี
มหาวิทยาลัยศิลปากร จึงมีจุดประสงค์ในการนำาเสนอความเข้าใจเบื้องต้นเกี่ยวกับ
วัฒนธรรมและศิลปกรรมในอารยธรรมกรีกโบราณ ตามที่ได้มีการศึกษามาตั้งแต่อดีต
จนถึงปัจจุบัน ทั้งในด้านประวัติศาสตร์ศิลปะ โบราณคดี และประวัติศาสตร์ การมี
ต้นกำาเนิดเป็นเอกสารประกอบการบรรยายของการเรียนการสอนในระดับปริญญาตรี
ทำาให้ผู้เขียนคัดเลือกเนื้อหาที่เข้าใจง่าย เรียงลำาดับเนื้อหาตามยุคสมัย และคัดเลือก
ตัวอย่างงานศิลปกรรมที่มีข้อมูลแพร่หลายอยู่มากแล้วเป็นหลัก อย่างไรก็ตาม ผู้เขียน
ไม่สามารถใช้คำาว่า “ครบถ้วนสมบูรณ์” ในการแนะนำาหนังสือเล่มนี้ได้ เพราะจาก
ประสบการณ์การสอนและการค้นคว้าด้านประวัติศาสตร์ศิลปะกรีกมาเป็นเวลากว่า
สิบปีนั้น ประวัติศาสตร์ศิลปะกรีกยังมีสิ่งใหม่ ๆ ให้ค้นพบได้เสมอ ไม่ว่าจะเป็นการ
ขุดพบหลักฐานทางโบราณคดีชิ้นใหม่ หรือการนำาเทคโนโลยีและนวัตกรรมของคริสต์
ศตวรรษที่ 21 มาช่วยสร้างความกระจ่างแจ้ง สนับสนุนหรือหักล้างทฤษฎีดั้งเดิม
เป็นต้น สำาหรับการสร้างสรรค์ของมนุษย์ที่เกิดขึ้นเมื่อหลายพันปีก่อนแล้ว ความ
ไม่เป็นที่สิ้นสุดของศิลปะกรีก ดังที่ผู้เขียนได้หยิบยกขึ้นมาพูดคุยไว้ในบทนำาและบท
ส่งท้าย จึงเป็นแง่มุมที่สำาคัญสำาหรับทั้งนักเรียน คนทำางานด้านประวัติศาสตร์ศิลปะ
รวมไปถึงผู้สนใจทั่วไปที่จะได้เห็นว่า ศิลปะกรีกโบราณยังมีลมหายใจและสัมพันธ์กับ
กระแสความเคลื่อนไหวทางสังคมวัฒนธรรมร่วมสมัยอยู่เสมอ
เอกสุดา สิงห์ลำาพอง
กุมภาพันธ์ 2566
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก
xi

ศิลปะกรีกโบราณ 3
สมััยคลาสสิก

ในทางหนึ่ง สมัยคลาสสิกของกรีก (เริ่มต้นราวปลายศตวรรษที่ 5 ก่อนคริสตกาล
และสิ้นสุดลงหลังการสวรรคตของอเล็กซานเดอร์มหาราชในปี 323 ก่อนคริสตกาล)
ได้รับการยกย่องว่าเป็นยุคทอง (The Golden Age) ของอารยธรรมกรีกโบราณ จาก
การบรรลุไปอีกขั้นหนึ่งของความงดงามและสมบูรณ์แบบในงานศิลปะ สถาปัตยกรรม
ละครเวที และปรัชญา แต่อีกด้านหนึ่งนั้น สมัยคลาสสิกเป็นช่วงที่หลายนครรัฐของ
กรีซเผชิญหน้ากับภาวะสงครามอย่างต่อเนื่อง กรณีของนครรัฐเอเธนส์ในช่วง 440–
330 ปีก่อนคริสตกาล แทบจะมีสงครามเกิดขึ้นปีเว้นปี1 บันทึกทางประวัติศาสตร์ชิ้น
สำาคัญที่ทรงอำานาจในฐานะของต้นกำาเนิดสาขาวิชาประวัติศาสตร์ หรือการเขียนทาง
ประวัติศาสตร์ คือ Histories โดยเฮโรโดตัส (Herodotus, 484–425 ปีก่อนคริสตกาล)
และ History of the Peloponnesian War ของธูซิดิดีส (Thucydides, 460–400 ปีก่อน
คริสตกาล) ก็บอกเล่ารายละเอียดของสงครามกรีก-เปอร์เซีย และสงครามเพโลพอนนีส
ตามลำาดับ
บรรยากาศการสร้างงานศิลปกรรมที่เต็มไปด้วยอุดมคติและสุนทรียศาสตร์จึง
ไม่ได้เป็นผลผลิตจากความสงบร่มเย็น แต่การเกิดขึ้นของสงครามหรือผลพวงของ
สงครามถือเป็นจุดเปลี่ยนสำาคัญที่มีต่อการสร้างสรรค์ทางสังคมวัฒนธรรมในสมัย
คลาสสิกอยู่หลายช่วงตอน เช่น ศึกแห่งเธอร์โมพิลี (Battle of Thermopylae, 480 ปี
ก่อนคริสตกาล) ในสงครามกรีก-เปอร์เซีย ทัพเปอร์เซียบุกยึดครองและเผาทำาลาย
นครรัฐเอเธนส์ รวมถึงอะโครโพลิสสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ของเมือง เปิดทางให้อะโครโพลิส
กลายเป็นพื้นที่ประกาศอำานาจและศักดาของกรีกในอีกเกือบ 40 ปีต่อมาภายหลังจาก
ที่เปอร์เซียพ่ายแพ้และหยุดการรุกรานนครรัฐกรีกทั้งในแผ่นดินใหญ่และในเอเชียน้อย
(จะกล่าวโดยละเอียดต่อไป) รวมถึงสงครามเพโลพอนนีสระหว่าง “จักรวรรดิเอเธนส์”
ที่รุ่งเรืองแซงหน้านครรัฐอื่น ๆ หลังสงครามกรีก-เปอร์เซีย กับสันนิบาตเพโลพอนนี­
เซียนที่นำาโดยนครรัฐสปาร์ตา ผลของสงครามซึ่งนครรัฐเอเธนส์เป็นฝ่ายปราชัยตาม
1
Yvon Garland, War in the Ancient World: A Social History, trans. Janet Lloyd (New York:
Norton, 1975), 15 อ้างใน Jaime A. González-Ocaña, War, Peace, and Conflict Resolution
in the Classical World, in War or Peaceful Transformation: Multidisciplinary and International
Perspectives, editors Marek J. Celinski and Kathryn M. Gow, 29–53 (New York : Nova
Science, 2020), 30.
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 97

รูปที่ 1 Raphael Sanzio, The School of Athens, 1509–1511. Fresco. 500 × 770 cm.
The Stanze di Raffaello, the Apostolic Palace, Vatican City
ทรรศนะของเจค็อบ เบิร์คฮาร์ดท์ (Jacob Burckhardt, ค.ศ. 1818–1897) นักประวัติ­
ศาสตร์ศิลปะผู้บุกเบิกการศึกษาแนวประวัติศาสตร์วัฒนธรรม (cultural history) สรุป
ได้ว่า การแพ้สงครามเป็นจุดจบของนครรัฐในฐานะแกนกลางทางการเมืองที่มีต่อสังคม
กรีกโบราณ และความเชิดหน้าชูตาของอารยธรรมกรีกในศตวรรษที่ 5 ก่อนคริสตกาล
คือ นครรัฐ, agon (แปลได้อย่างหลวม ๆ ว่า การแข่งขันเพื่อความเป็นเลิศ) และปัจเจก­
นิยม เป็นแรงขับที่ทำาให้เกิดความพินาศด้วยตัวเอง 2
2
Tobias Joho, “The Internal Commotion of Greek Culture: Jacob Burckhardt on the
Defeat of Athens in the Peloponnesian War,” Ktèma: civilisations de l’Orient, de la Grèce et
de Rome antiques, 42 (2017), 145–146, doi: https://doi.org/10.3406/ktema.2017.1520.
98 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

รูปที่ 2 Portrait bust of Perikles. Roman
copy of a Greek original, 100–199 AD.
Marble, H. 58.42 cm. British Museum,
London (Museum Number: 1805,0703.91)
สมัยคลาสสิกยังผลิตนักปรัชญาคนสำาคัญของกรีกโบราณที่ได้รับการยอมรับ
นับถือว่าเป็นต้นเค้าของหลักปรัชญาตะวันตก ได้แก่ โสกราตีส (Socrates) เพลโต
(Plato, ราว 428–348 ปีก่อนคริสตกาล) และอริสโตเติล (Aristotle, 384–322 ปีก่อน
คริสตกาล) ต่างมีชีวิตและดำาเนินการสอนแนวคิดทางปรัชญาโสกราตีส (Socratic
School) ตัวอย่างของการเชิดชูสำานักปรัชญาของเอเธนส์เหนือสำานักอื่น เห็นได้จาก
The School of Athens (รูปที่ 1) จิตรกรรมฝาผนังตกแต่งห้องส่วนพระองค์ของพระ
สันตะปาปาจูลิอุสที่ 2 (Pope Julius II, ดำารงตำาแหน่งระหว่าง ค.ศ. 1503–1513) ณ
วาติกัน (ปัจจุบันคือห้อง Stanze di Raffaello หรือ Raphael’s Room) โดยศิลปินเรอ­
เนสซองส์ ราฟาเอล (Raphael, ค.ศ. 1483–1520) ที่มีเพลโตและอริสโตเติลยืนเป็น
จุดรวมสายตาที่กึ่งกลางภาพ แวดล้อมด้วยนักคิดและผู้รู้จากช่วงเวลาต่าง ๆ และจาก
หลากหลายนครรัฐของกรีซโบราณที่มาเป็นองค์ประกอบเสริมให้กับปรัชญาสายเอเธนส์
ที่ศูนย์กลางของภาพ
หมุดหมายแห่งความเป็นยุคทองของสังคมกรีกสมัยคลาสสิกมีนครรัฐเอเธนส์เป็น
ศูนย์กลางภายใต้กลไกการดำาเนินงานของเพอริคลีส (รูปที่ 2) บุตรแห่งซานทิปปัส
(Perikles, Son of Xanthippus: 495–429 ปีก่อนคริสตกาล) ผู้ซึ่งดำารงตำาแหน่งแม่ทัพ
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 99

รูปที่ 3 แผนผังอะโครโพลิสแห่งเอเธนส์และสถาปัตยกรรม
(หมายเลข 2–6 สร้างในสมัยของเพอริคลีส)
1. Panathenaic Way 2. Parthenon 3. Propylaia 4. Temple of Athena Nike
5. Statue of Athena Promachos 6. Erectheion 7, Pandroseion 8. Altar of Athena
9. Sanctuary of Zeus Polieus 10. Sanctuary of Artemis Brauroneion 11. Chalkotheke
12. Arrhephroeion 13. Sanctuary of Pandion 14. Odeon of Perikles
15. Sanctuary of Dionysus Eleuthereus 16. Theatre of Dionysus
(strategos) และนักการเมืองของเอเธนส์ ระหว่าง 461–429 ปีก่อนคริสตกาล ระหว่าง
การดำารงตำาแหน่งนักปกครอง เพอริคลีสว่าจ้างสถาปนิกและประติมากรมาสร้างสถา­
ปัตยกรรมและประติมากรรมสำาหรับนครรัฐในหลายโครงการ โดยโครงการที่โดดเด่น
ที่สุดคือ กลุ่มสถาปัตยกรรมบนอะโครโพลิส บันทึกของพลูตาร์ก (Plutarch, ค.ศ.
46–122) นักเดินทางและนักเขียนในสมัยโรมัน ระบุว่าสถาปัตยกรรมบนอะโครโพลิส
ที่อยู่ในโครงการก่อสร้างครั้งใหญ่ของเพอริคลีส ได้แก่ วิหารพาร์เธนอน (The Parthenon)
ซุ้มประตูทางเข้า (The Propylaia) และหอแสดงดนตรีแห่งเอเธนส์ (The Odeon
of Athens) นอกจากนี้ในสมัยของเพอริคลีสยังได้สร้างกำาแพงยาวด้านทิศใต้ที่เชื่อม
ระหว่างเอเธนส์กับท่าเรือที่เมืองพีเรียส (Piraeus) หอจัดพิธีรับเข้าหรือหอบวช (Hall
100 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

of Initiation) และสถานบูชาเทพีดิมีเตอร์ (The Great Demeter Sanctuary) ในเมือง
เอลูซิส (Eleusis) อย่างไรก็ตาม งานสร้างสรรค์บนอะโครโพลิสของนครรัฐเอเธนส์
(รูปที่ 3) ทั้งงานสถาปัตยกรรมและประติมากรรม ถือเป็นตัวอย่างงานศิลปกรรมที่
ยอมรับกันว่าเป็นตัวแทนของยุคสมัยได้อย่างชัดเจนที่สุด 3
อะโครโพลิสแห่งเอเธนุส์: พื้นุที่ศักดิ์สิทธิ์และเกียรติิยศแห่งนุครรัฐ
อะโครโพลิสของนครรัฐเอเธนส์มีพื้นฐานการเป็นป้อมปราการของวัฒนธรรม
ไมซินี ซึ่งยังคงหลงเหลือ cyclopean wall อันเป็นเอกลักษณ์การก่อสร้างของไมซีนีอยู่
จนถึงสมัยคลาสสิก สิ่งก่อสร้างส่วนใหญ่ที่มีอายุสมัยก่อนหน้าสมัยของเพอริคลีสถูก
เผาทำาลายในสงครามกับเปอร์เซียในระหว่างศึกแห่งเธอร์โมพิลีและศึกแห่งอาร์เตมิเซียม
(Battle of Artemisium) ระหว่าง 480–479 ปีก่อนคริสตกาล การที่เพอริคลีสมีคำาสั่ง
ให้สร้างงานสถาปัตยกรรมเป็นจำานวนมากบนอะโครโพลิสและในพื้นที่อื่น ๆ กล่าวได้ว่า
มีจุดประสงค์ในการเฉลิมฉลองและรำาลึกถึงชัยชนะของกรีกเหนือทัพเปอร์เซียของ
เซิร์กซีสที่ 1 แห่งราชวงศ์อาเคมินีด (Xerxes I, ครองราชย์ระหว่าง 486–465 ปีก่อน
คริสตกาล) และยังเป็นการประกาศอำานาจ ความมั่งคั่งของเอเธนส์เช่นกัน การก้าว
ขึ้นมาเป็นผู้นำาด้านศิลปวัฒนธรรมของเอเธนส์เป็นผลประโยชน์โดยตรงที่ได้รับจากการ
ย้ายคลังสมบัติของสันนิบาตดีเลียนจากเกาะดีลอสมาไว้เอเธนส์ ทรัพย์สินที่เอเธนส์
เรียกร้องให้เหล่านครรัฐที่เป็นสมาชิกของสันนิบาตนั้น ส่วนหนึ่งนำามาเป็นงบประมาณ
ในการก่อสร้างสถาปัตยกรรมครั้งใหญ่ของเพอริคลีส
การตั้งตัวขึ้นเป็นผู้นำ าสันนิบาตดีเลียนของเอเธนส์ทำาให้โครงสร้างของกลุ่มสันนิบาต
เปลี่ยนไปจากที่เคยเป็นการผนึกกำาลังรวมกันเพื่อป้องกันการรุกรานจากเปอร์เซีย เมื่อ
ทัพเปอร์เซียพ่ายแพ้ยกทัพกลับไปแล้ว การมีอยู่ของสันนิบาตดีเลียน จึงไม่เป็นไป
ตามจุดมุ่งหมายเดิม แต่กลับกลายเป็นการเสริมฐานอำานาจและความมั่งคั่งให้เอเธนส์
(จากการย้ายคลังสมบัติมาไว้ที่นครรัฐในปี 454 ก่อนคริสตกาล) มีการเรียกร้องให้
3
Ian Jenkins, Greek Architecture and Its Sculpture in the British Museum (London: The British
Museum Press, 2006), 71–74; T. Leslie Shear, Trophies of Victory: Public Building in
Periklean Athens (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2016), 1–3.
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 101

ส่งทรัพย์สินมาตามแต่ที่เอเธนส์เป็นผู้กำาหนด ความสัมพันธ์ระหว่างนครรัฐภายใน
สันนิบาตดีเลียนต่อเอเธนส์เปลี่ยนจากพันธมิตรมาเป็นกึ่งเมืองขึ้นหรือรัฐบรรณาการ
นครรัฐเอเธนส์จึงกลายเป็นจักรวรรดิในทางปฏิบัติ และโครงการสถาปัตยกรรมบน
อะโครโพลิสของเพอริคลีสจึงมีสถานะในการเป็นสัญลักษณ์ให้กับอำานาจแบบจักรวรรดิ
ของเอเธนส์ไปโดยปริยาย
สิ่งก่อสร้างสำาคัญ:
1) วิหารพาร์เธนอน (Parthenon Temple/the Temple of Athena Parthenos)
อาคารที่สร้างขึ้นตามคำาสั่งของเพอริคลีสในศตวรรษที่ 5 ก่อนคริสตกาล ใช้เวลา
ในการก่อสร้างระหว่าง 447–438 ปีก่อนคริสตกาล โดยสร้างทับบนฐานวิหารหลังเดิม
ซึ่งตั้งใจสร้างเพื่อเป็นที่ระลึกถึงชัยชนะของกรีกในศึกแห่งมาราธอน (Battle of Marathon,
490 ปีก่อนคริสตกาล) แต่ถูกเผาทำาลายโดยทัพเปอร์เซียใน 480 ปีก่อนคริสต กาล
ก่อนที่วิหารจะสร้างเสร็จสมบูรณ์ วิหารที่สร้างใหม่นี้ออกแบบโดยสถาปนิกอิกทินอส
(Iktinos) และคัลลิคราตีส (Kallikrates) เป็นวิหารดอริก (Doric Temple) คือการใช้
หัวเสาแบบดอริกลอยตัวเป็นโครงสร้างรับนำ้าหนักภายนอกโดยรอบ (peripteral plan)
แถวเสาด้านหน้าวิหารมีจำานวนแปดต้น จึงเรียกวิหารแบบนี้ว่า Octastyle ตามจำานวน
เสา ส่วนด้านข้างเป็นแถวเสาเรียง 17 ต้น (นับซำ้ากับแถวหน้าที่มุมอาคาร) ฐานวิหาร
(stylobate) มีขนาด 69.5 × 30.8 เมตร ความสูงทั้งหมด 24 เมตร วัตถุดิบการก่อสร้าง
เป็นหินอ่อนสีขาวจากภูเขาเพนเทลิคอน (Mount Pentelikon) อยู่ห่างจากเอเธนส์ราว
16 กม.) 4 (รูปที่ 4–6)
เทคนิคการก่อสร้างวิหารพาร์เธนอนก็เช่นเดียวกับวิหารดอริกอีกหลายหลังทั้ง
ในกรีซและอาณานิคมในอิตาลีตอนใต้ เช่น เมืองโพไซโดเนีย (Poseidonia ต่อมารู้จัก
กันในชื่อ ปาเอสตุม; Paestum ตามชื่อที่ตั้งในสมัยโรมันโบราณ) และบนเกาะซิซิลี
เป็นต้น ที่มีคุณสมบัติของการลวงตา (optical illusion) ด้วยการก่อต้นเสาแต่ละต้น
ให้มีความโค้งเพียงเล็กน้อย ซึ่งแทบมองไม่เห็นด้วยตาเปล่าในการมองเป็นภาพรวม
4
Jenkins, Greek Architecture, 76-80.
102 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

รูปที่ 4 ลายเส้นผังพื้น(ซ้าย) และด้านหน้าอาคาร (façade) (ขวา) ของวิหารพาร์เธนอน
จากระยะไกล เรียกเทคนิคการก่อสร้างที่ลวงตานี้ว่า entasis (ความหมายตรงตัวใน
ภาษากรีกโบราณ εντεινειν แปลว่า ดึง ยืด หรือความตึง การโค้ง) เสาที่มี entasis
จะมีลักษณะป่องตรงกลางเล็กน้อย เทคนิควิธีการเดียวกันนี ้ถูกนำามาใช้ที ่ฐานวิหาร
ของวิหารพาร์เธนอนให้มีความโค้งเล็กน้อยที่บริเวณกึ่งกลางตามความยาวของฐาน
เช่นเดียวกัน 5 พื้นที่ภายในของวิหารมีการแบ่งสัดส่วนตามหน้าที่การใช้งานที่สำาคัญ
เช่น naos เป็นห้องประดิษฐานรูปเคารพเทพีอธีนา พาร์เธนอส (Statue of Athena
Parthenos) หรือเทพีอธีนาพรหมจารี (Athena the Virgin) ในห้องนี้มีการใช้แถวเสา
5
Frank Salmon, “C.R. Cockerell and the Discovery of Entasis in the Columns of the
Parthenon,” in The Persistence of the Classical: Essays on Architecture Presented to David Watkin
(London: Philip Wilson Publisher, 2008), 106–123; Gorham P. Stevens,” Concerning the
Impressiveness of the Parthenon,” American Journal of Archaeology 66, 3 (July, 1962), 337–
338; และ Jennifer Neils, ed., The Parthenon: From Antiquity to the Present (Cambridge:
Cambridge University Press, 2005), 118–122. อ่านการวิเคราะห์ entasis เพิ่มเติมใน Peter
Thomson et. all, “The origins of entasis: illusion, aesthetics or engineering?,” Spatial Vision
20, 6 (2007): 531–543; Jari Pakkanen, “Entasis in Fourth-Century BC Doric Buildings in the
Peloponnese and at Delphi,” The Annual of the British School at Athens 92 (1997), 323–344.
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 103

รูปที่ 5 ภาพลายเส้นแสดงรายละเอียดของการแบ่งพื้นที่ผังพื้นของวิหารพาร์เธนอน
รูปที่ 6 โมเดลจำาลองวิหารพาร์เธนอน จัดแสดงภายในพิพิธภัณฑ์บริติช ลอนดอน
104 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

ดอริกซ้อนสองชั้น (double tier doric) รองรับนำ้าหนักอีกชั้นหนึ่ง ห้องด้านหลังโถง
ประดิษฐานรูปเคารพ (naos) เรียกว่า ádyton แปลแบบตรงตัวว่า ห้ามเข้า ทำาหน้าที่
เป็นห้องคลังหรือห้องบรรจุเครื่องสักการะบูชาเทพเจ้า
ประติมากรรมโดยฟีเดียสที่วิหารพาร์เธนอน
ชื่อเสียงของวิหารพาร์เธนอนไม่ได้อยู่แค่ที่ตัวงานสถาปัตยกรรม แต่ชุดประติมา­
กรรมประดับอาคาร และรูปเคารพที่ประดิษฐานภายในวิหารช่วยเสริมสร้างและทำาให้
ความหมายของวิหารที่เป็นตัวแทนของชัยชนะและเกียรติยศ ความยิ่งใหญ่ของเอเธนส์
ให้ครบถ้วนสมบูรณ์ งานประติมากรรมทั้งหมด ได้แก่ รูปเคารพประธาน คือ Chryselephantine
Statue of Athena Parthenos และประติมากรรมนูนสูงประดับสถาปัตยกรรม
เป็นผลงานของประติมากรชื่อดังของยุคคือ ฟีเดียส (Pheidias, 480–430 ปีก่อน
คริสตกาล)
Chryselephantine คือรูปเคารพที่ตกแต่งด้วยงาช้างและทองคำาบนแกนกลางที่
ทำาจากไม้ นอกเหนือจากรูปเคารพเทพีอธีนา พาร์เธนอส ที่ใช้เทคนิคดังกล่าวแล้ว
ฟีเดียสยังรับผิดชอบสร้างรูปเคารพ chryselephantine อีกหนึ ่งองค์คือ รูปเคารพของซูส
ประทับนั่ง (ขนาดความสูงราว 12–13 เมตร) ที ่วิหารเทพซูสแห่งโอลิมเปีย (Temple of
the Olympian Zeus, ราว 435 ปีก่อนคริสตกาล) 6 สำาหรับรูปเคารพเทพีอธีนาที่วิหาร
พาร์เธนอน น่าจะเริ่มสร้างตั้งแต่ปีแรกของการก่อสร้างวิหารคือในปี 447 ก่อนคริสต­
กาล และคาดว่าเสร็จสมบูรณ์พร้อมทำาพิธีกรรมบวงสรวงถวายในเทศกาลมหาแพน­
อธีเนีย (Greater Pananthenaic Festival) 7 ปี 438 ก่อนคริสตกาล Chryselephantine
Statue of Athena Parthenos อยู่ในท่าประทับยืน ขนาดความสูงราว 13–14 เมตร
(รวมฐาน) เนื่องจากรูปเคารพของดั้งเดิมไม่หลงเหลืออยู่แล้ว รายละเอียดของรูป
เคารพจึงต้องอาศัยบันทึกของพอสซาเนียสและงานจำาลองสมัยโรมันในการสร้างความ
เข้าใจ (รูปที่ 7) โดยพอสซาเนียสบรรยายถึงรูปเคารพไว้ดังนี้
6
ประติมากรรมขนาดยักษ์ฝีมือของฟีเดียสทั้งสององค์ถูกทำาลายและหายสาบสูญไปตั้งแต่ช่วง Antiquity
เหลือเพียงแต่คำาบรรยายในเอกสารชั้นหลังและงานจำาลองที่คาดว่าทำาขึ้นตามต้นแบบอย่างที่ระบุไว้ในเอกสาร
7
ดูรายละเอียดในหัวข้อ The Panathenaic & Greater Panathenaic Festivals
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 105

รูปที่ 7 “Varvakeion Athena” a Roman
marble replica of Pheidias’ Athena
Parthenos, 3 rd century AD. Pentelic
Marble, H. 105 cm. National
Archaeological Museum, Athens
(Inventory Number: 129)
[...]The statue is created with ivory and gold. On the middle of her
helmet is likeness of the Sphinx [...] and on either side of the helmet
are griffins in relief. [...] The statue of Athena is upright, with a tunic
reaching to the feet, and on her breast the head of Medusa is worked
in ivory. She holds a statue of Victory that is approx. four cubits high,
and in the other hand a spear; at her feet lies a shield and near the
spear is a serpent. This serpent would be Erichthonius. On the pedestal
is the birth of Pandora in relief. 8
[…] รูปเคารพถูกสร้างสรรค์ขึ ้นด้วยงาช้างและทองคำา ตรงกลางหมวกเกราะ
ของเทพีมีรูปสฟิงซ์ […] ขนาบข้างด้วยรูปกริฟฟิน […] รูปเคารพเทพีอธีนา
อยู ่ในท่ายืนตรง ชุดทูนิคยาวกรอมเท้า มีรูปหัวเมดูซ่าทำาจากงาช้างประดับ
8
Pausanias, Description of Ancient Greece (Book I and II), trans. W.H.S. Jones (London:
William Heinemann, 1933), 123–125.
106 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

หน้าอก เทพีถือรูปเทพีแห่งชัยชนะซึ่งสูงประมาณ 45 เซนติเมตร ส่วน
ในมืออีกข้างถือหอก มีโล่วางอยู่แทบเท้า และใกล้ๆ กับหอกเป็นงูใหญ่ ซึ่ง
คงจะเป็นเอริคธอนิอุส ที่ฐานแกะสลักฉากการกำาเนิดของแพนดอรา 9
ฟีเดียสและทีมงานเริ่มต้นสลักประติมากรรมนูนสูงประดับวิหารตั้งแต่ 438 ปี
ก่อนคริสตกาล โดยสลักเป็นเรื ่องเล่าในปกรณัมและพิธีกรรมที ่เกี ่ยวข้องกับเทพีอธีนา
ตกแต่งที่บริเวณหน้าบัน (pediment) คานเมโทปี (metope) และหน้ากระดานฟรีซ
(frieze) งานทั้งหมดแล้วเสร็จในปี 432 ก่อนคริสตกาล (รูปที่ 8–9) หัวข้อของงาน
ประติมากรรมออกแบบให้เน้นความสำาคัญไปที่เทพีอธีนา เห็นได้จากประติมากรรม
ตกแต่งบริเวณหน้าบันสองฝั่ง ได้แก่ ตอนกำาเนิดเทพีอธีนา (Birth of Athena) บน
หน้าบันทิศตะวันออก (รูปที่ 10) และภาพเล่าเรื ่องเหตุการณ์การแข่งขันระหว่างอธีนา
และโพไซดอน บนหน้าบันทิศตะวันตก (รูปที่ 11) ซึ่งเป็นปกรณัมท้องถิ่นของเอเธนส์
ว่าด้วยเรื่องการเลือกเทพผู้ปกปักรักษานครรัฐ (patron deity) ตามตำานานที่ระบุใน
Bibliotheca โดยอพอลโลโดรุสเทียม (Pseudo-Apollodorus) 10 ซึ ่งเป็นบันทึกในชั้นหลัง
(ราวคริสต์ศตวรรษที่ 1) กล่าวว่าเทพีอธีนาและเทพโพไซดอนได้แข่งขันกันเพื ่อแย่งชิง
เกียรติยศของการเป็นเทพเจ้าประจำาเมืองเอเธนส์ ในเรื่องเล่าที่ได้รับความนิยมสูงสุด
นั้นระบุว่า เทพและเทพีทั้งสองต่างเสกของขวัญเพื่อโน้มน้าวใจชาวเอเธนส์ โดยจัด
การแข่งขันกันบนอะโครโพลิสของนครรัฐ โพไซดอนใช้ตรีศูลกระทุ้งพื้นจนเกิดรอยแยก
ขึ้นมา และจากรอยแยกนั้น (ซึ่งเชื่อว่าเป็นจุดที่ต่อมาวิหารเอเร็คไธออน (The Erectheion)
ถูกสร้างขึ้น) ได้มีม้าพุ่งทะยานออกมาเป็นของขวัญให้ชาวเมือง ม้าซึ่งมีพละ
กำาลังอันแข็งแรงและปราดเปรียว จะนำาชัยชนะในศึกสงครามมาให้กับนครรัฐเอเธนส์
อย่างไรก็ตาม ท้ายที่สุดแล้วกลับกลายเป็นเทพีอธีนาที่ชาวเมืองยกย่องให้เป็นเทพารักษ์
9
ถอดความเป็นภาษาไทยโดยผู้เขียน
10
การแทรกคำาว่า pseudo ที่มีความหมายว่า ไม่แท้ ปลอม หรือเทียม นำาหน้าชื่อนักเขียน เป็นกฎเกณฑ์
ที่มาจากการตีความแต่ดั้งเดิมว่าเป็นผลงานของนักเขียนคนนั้น ๆ เช่นในกรณีนี้เคยเชื่อว่าเป็นงานของ
อพอลโลโดรุสแห่งเอเธนส์ (Apollodorus of Athens, ราว 180–120 ปีก่อนคริสตกาล) ภายหลังการ
ตรวจสอบเพิ่มเติมพบว่าเป็นของนักเขียนคนอื่น แต่ใม่สามารถสืบค้นหาชื่อที่แท้จริงได้ จึงต้องนำาคำาว่า
Pseudo- มานำาหน้า
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 107

รูปที่ 8 แผนผังแสดงตำาแหน่งและหัวข้องานประติมากรรมตกแต่งวิหารพาร์เธนอน
ที่มา: (After A. Stewart) Richard G. Tansey and Fred S. Kleiner,
Gardner’s Art Through the Ages. 10 th ed. Fort Worth: Harcourt Brace College
รูปที่ 9 ภายลายเส้นแสดง
ตำาแหน่งการตกแต่งภาพสลัก
ที่วิหารพาร์เธนอน
ที่มา: British Museum
108 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

รูปที่ 10 Pheidias, The Three Goddesses (Hestia, Dione and Aphrodite) from The Birth of
Athena scene, the East Pediment, 438–432 BC. Pentelic Marble, H. approx. 123 cm.
L. 233 cm. British Museum, London (Museum Number: 1816,0610.97)
จากการที่เทพีเสกต้นมะกอกให้ชาวเอเธนส์ได้ใช้ประโยชน์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งนำ้ามัน
ที่สกัดได้จากผลมะกอกถือว่าเป็นสิ่งสำาคัญและมีค่าอย่างยิ่งสำาหรับชาวกรีกโบราณ
มะกอกจึงเป็นสัญลักษณ์ของความสงบสุข (ตรงข้ามกับม้าศึกของโพไซดอน) และ
ความสมบูรณ์พูนสุข 11
นอกเหนือจากที่ชุดประติมากรรมประดับวิหารพาร์เธนอนเป็นเครื่องมือแสดง
อำานาจอย่างจักรวรรดิของนครรัฐเอเธนส์ในช่วงกลางศตวรรษที่ 5 ก่อนคริสตกาลแล้ว
ยังสะท้อนความตั้งใจของผู้สร้างในการนำาปกรณัมท้องถิ่นของเอเธนส์มาเล่าล้อไปกับ
เหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ที่เพิ่งสิ้นสุดไปไม่นาน เช่น ฉาก Centauromachia อันว่า
11
อ้างใน András Patay-Horváth, “The Contest between Athena and Poseidon: Myth, History
and Art,” HISTORIKA Studi di storia greca e romana 5, 2015, 353–354, accessed 20 February
2017, http://www.ojs.unito.it/index.php/historika/article/view/1924, doi: http://dx.doi.org/
10.13135/2039–4985/1924
ประวััติิศาสติร์ศิลปะกรีก 109

้
รูปที่ 11 Jacques Carrey, A drawing of West pediment of the Parthenon, 1674.
Pencil on Paper
ด้วยการต่อสู้ระหว่างเซนทอร์ (Centaur) กับชาวลาพิธส์ (Lapiths) ในงานแต่งของพีริธุส
(Peirithous) ประติมากรรมนูนสูงประดับคานเมโทปี (รูปที่ 12) ที่จงใจเทียบเคียงกับ
สงครามกรีก-เปอร์เซีย ทั้งยังแฝงจริยธรรมด้านความเป็นระเบียบแบบแผน (Order)
และความยุติธรรม (Justice) ที ่สามารถมีชัยชนะเหนืออธรรมที ่แทนด้วยความอลหม่าน
วุ่นวาย (Chaos) และการทะนงตน (Hubris) หรืออาจกล่าวได้อีกว่าวิหารพาร์เธนอนนี
เป็นตัวแทนของอัตลักษณ์ของชาวเอเธนส์ เพื่อมุ่งเน้นการเทิดทูนอุดมคตินิยมแห่งยุค
สมัย คือการหลอมรวมและแสดงความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันของชาวเอเธนส์และ
เทพีประจำาเมืองที่ได้รับการเคารพบูชาสูงสุด ผ่านทั้งตัวสถาปัตยกรรม ประติมากรรม
และพิธีกรรมที่ประกอบขึ้นเพื่อบูชาเทพีอธีนา ประการหลังนี้เป็นบทบาทหน้าที่สำาคัญ
ของวิหารพาร์เธนอนในเทศกาลแพนอธีเนีย (Panathenaia) และมหาแพนอธีเนีย (Greater
Panathenaia) ที ่จัดขึ ้นอย่างยิ ่งใหญ่เพื ่อเป็นการบวงสรวงสักการะเทพีอธีนา ดังที ่สะท้อน
ในภาพสลักประดับหน้ากระดานฟรีซของวิหารพาร์เธนอน (รูปที่ 13)
110 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง

ประวััติิผู้้เขีียน
เอกสุดา สิงห์ลำาพอง เป็นอาจารย์ประจำาภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี
มหาวิทยาลัยศิลปากร จบการศึกษาสูงสุดในระดับปริญญาเอกด้านประวัติศาสตร์ศิลปะ
จากมหาวิทยาลัยซัสเซ็ก สหราชอาณาจักร (พ.ศ. 2559) มีภาระงานด้านการสอนใน
หลักสูตรศิลปศาสตรบัณฑิต เป็นรายวิชาที่เกี่ยวกับศิลปะตะวันตก อาทิ ศิลปะกรีก
โบราณ ศิลปะโรมันโบราณ ศิลปะสมัยกลางในทวีปยุโรป ประติมานวิทยาในศิลปะ
ตะวันตก และกระแสนิยมตะวันตกในศิลปกรรมไทย รวมถึงหลักสูตรศิลปศาสตรมหา­
บัณฑิต ในรายวิชาศิลปะสมัยใหม่และร่วมสมัยในประเทศไทย หัวข้อวิจัยครอบคลุม
ประเด็นการสำารวจและวิเคราะห์กระบวนการทำาให้กลายเป็นตะวันตกและวาทกรรม
ภาวะสมัยใหม่ โดยเฉพาะในด้านเพศภาวะ ความนิยมในด้านแฟชั่น การสะสมและ
ความเชี่ยวชาญในงานศิลปะ ที่ผูกพันกับภาวะอาณานิคมและหลังอาณานิคมในวัฒน­
ธรรมทางสายตาของสังคมไทยช่วงต้นสมัยใหม่ โดยมีผลงานวิจัยล่าสุด คือ เครื่องเครา
ตะวันตก: อัตลักษณ์นำาสมัยของชนชั้นนำาไทยช่วงต้นสมัยใหม่ (กองทุนวิจัยและสร้าง
สรรค์ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ประจำาปีงบประมาณ พ.ศ. 2559) และ
บทความ “แนวคิด “หญิงมาดใหม่” ในช่วงเปลี่ยนผ่านศตวรรษ มองจากตะวันตกสู่
สยามสมัยใหม่” (ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ 43 ฉบับที่ 10 เดือนสิงหาคม 2565)
180 เอกสุดา สิงห์์ลำาพอง