18.03.2013 Views

Estrategia para el Abordaje de la Cronicidad en el Sistema Nacional de Salud

Estrategia para el Abordaje de la Cronicidad en el Sistema Nacional de Salud

Estrategia para el Abordaje de la Cronicidad en el Sistema Nacional de Salud

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

SANIDAD 2012<br />

MINISTERIO DE SANIDAD, SERVICIOS SOCIALES E IGUALDAD


<strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

SANIDAD 2012<br />

MINISTERIO DE SANIDAD, SERVICIOS SOCIALES E IGUALDAD


Edita y distribuye:<br />

© MINISTERIO DE SANIDAD, SERVICIOS SOCIALES E IGUALDAD<br />

CENTRO DE PUBLICACIONES<br />

PASEO DEL PRADO, 18. 28014 Madrid<br />

NIPO: 680-12-062-1<br />

El copyright y otros <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al Ministerio <strong>de</strong><br />

Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Se autoriza a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria a reproducirlo<br />

total o parcialm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> uso no comercial, siempre que se cite <strong>el</strong> nombre completo d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to, año e<br />

institución<br />

http://publicacionesoficiales.boe.es


<strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>Estrategia</strong> aprobada por <strong>el</strong> Consejo<br />

Interterritorial d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2012<br />

GOBIERNO<br />

DE ESPAÑA<br />

MINISTERIO<br />

DE SANIDAD, SERVICIOS SOCIALES<br />

E IGUALDAD


COMITÉ TÉCNICO<br />

Coordinación Ci<strong>en</strong>tífica<br />

Carm<strong>en</strong> Ferrer Arnedo. Grado <strong>en</strong> Enfermería y Diplomada <strong>en</strong> Fisioterapia. Directora Ger<strong>en</strong>te Hospital<br />

Guadarrama, Madrid<br />

Domingo Orozco B<strong>el</strong>trán. Especialista <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia y Comunitaria. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Alicante-<br />

Cabo Huertas. Unidad Investigación Departam<strong>en</strong>to San Juan<br />

Pi<strong>la</strong>r Román Sánchez. Especialista <strong>en</strong> Medicina Interna. Jefa <strong>de</strong> Servicio <strong>de</strong> Medicina Interna. Hospital <strong>de</strong><br />

Requ<strong>en</strong>a, Val<strong>en</strong>cia<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> Contra <strong>el</strong> Cáncer (AECC). Ana Fernán<strong>de</strong>z Marcos<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Fisioterapeutas (AEF). Rafa<strong>el</strong> Rodríguez Lozano<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria (AEPap). Olga Cortés Rico<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Psicología Clínica y Psicopatología (AEPCP). José López Santiago<br />

Asociación <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Psicólogos Clínicos y Resi<strong>de</strong>ntes (ANPIR). César González-B<strong>la</strong>nch Bosch<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Trabajo Social y <strong>Salud</strong>. Rosario Gualda García<br />

Coalición <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Ciudadanos con Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas. José Antonio Herrada García<br />

Comité Español <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> Personas con Discapacidad (CERMI). Ampar Cuxart Fina<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Enfermería Comunitaria y At<strong>en</strong>ción Primaria (FAECAP). Joan Carlos<br />

Cont<strong>el</strong> Segura<br />

Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Raras (FEDER). Estr<strong>el</strong><strong>la</strong> Mayoral Rivero<br />

Foro Español <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes. María Dolors Navarro Rubio<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria (SEFAP). Arantxa Catalán Ramos<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Farmacia Comunitaria (SEFAC). Mª Dolores Murillo Fernán<strong>de</strong>z<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Farmacia Hospita<strong>la</strong>ria (SEFH). Monserrat Pérez Encinas<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Geriatría y Gerontología (SEGG). José Antonio Serra Resach<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria (SEMFYC). Emilia Bailón Muñoz<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Interna (SEMI). Emilio Casariego Vales<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria (SEMERGEN). José Luis Llisterri Carro<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Médicos G<strong>en</strong>erales y <strong>de</strong> Familia (SEMG). Antonio Fernán<strong>de</strong>z-Pro Le<strong>de</strong>sma<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y Administración Sanitaria (SESPAS). Dolores Cuevas Cuerda<br />

SOCIEDADES CIENTÍFICAS CONSULTADAS<br />

Asociación <strong>de</strong> Enfermería Comunitaria (AEC). José Ramón Martínez Riera<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría (AEP). Fernando Malmierca Sánchez<br />

Grupo <strong>de</strong> Apoyo al Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diálisis Peritoneal <strong>en</strong> España (GADDPE). Rafa<strong>el</strong> S<strong>el</strong>gas Gutiérrez<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería Geriátrica y Gerontológica. Mª Victoria García López<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Geriátrica (SEMEG). Juan José So<strong>la</strong>no Jaurrieta<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Resi<strong>de</strong>ncias Geriátricas (SEMER). Alberto López Rocha<br />

Unión Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> Enfermería (UESCE). Jerónimo Romero Nieva-Lozano<br />

REVISORES EXTERNOS<br />

Merce<strong>de</strong>s Carreras Viñas. Grado <strong>en</strong> Enfermería. Subdirectora Xeral <strong>de</strong> Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to y Seguridad<br />

Asist<strong>en</strong>cial. Servicio Gallego <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Rodrigo Gutiérrez Fernán<strong>de</strong>z. Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Medicina. Técnico <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública<br />

Jefe <strong>de</strong> Servicio <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Primaria. Servicio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha<br />

Roberto Nuño Solinís. Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas y Empresariales. Economista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Director <strong>de</strong> O+berri, Instituto Vasco <strong>de</strong> Innovación Sanitaria. Investigador Kronikgune<br />

Fernando Rodríguez Artalejo. Catedrático <strong>de</strong> Medicina Prev<strong>en</strong>tiva y <strong>Salud</strong> Pública. Universidad Autónoma<br />

<strong>de</strong> Madrid<br />

María <strong>de</strong> <strong>la</strong> Loma Segarra Cañamares. Grado <strong>de</strong> Enfermería. Directora <strong>de</strong> Enfermería Hospital Col<strong>la</strong>do<br />

Vil<strong>la</strong>lba. Servicio Madrileño <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

ESTRATEGIA pARA El AboRdAjE dE lA cRonIcIdAd En El SISTEmA nAcIonAl dE SAlud 5


COMITÉ INSTITUCIONAL<br />

COMUNIDADES AUTÓNOMAS<br />

Andalucía: Manu<strong>el</strong> Ollero Baturone. Aragón: Luis Gómez Ponce. Asturias (Principado): Julio Bruno<br />

Bárc<strong>en</strong>a. Baleares (Is<strong>la</strong>s): Eusebi Castaño Riera. Canarias: Rita Tristancho Ajamil/Consu<strong>el</strong>o Company<br />

Sancho. Cantabria: Manu<strong>el</strong> Francisco Fernán<strong>de</strong>z Miera. Castil<strong>la</strong>-La Mancha: Paloma Leis García.<br />

Castil<strong>la</strong> y León: José María Pino Morales/Siro LLeras Muñoz. Cataluña: Albert Le<strong>de</strong>sma Cast<strong>el</strong>ltort.<br />

Extremadura: José Ignacio Car<strong>de</strong>nal Murillo. Galicia: Félix Rubial Bernár<strong>de</strong>z. Madrid: Ana Miqu<strong>el</strong><br />

Gómez/Juan Carlos Anse<strong>de</strong> Cascudo. Murcia (Región <strong>de</strong>): As<strong>en</strong>sio López Santiago. Navarra (Comunidad<br />

Foral): Ignacio Yurss Arruga. País Vasco: Andoni Arc<strong>el</strong>ay Sa<strong>la</strong>zar. Rioja (La): Fernando Gallo Trébol.<br />

Comunidad Val<strong>en</strong>ciana: Manu<strong>el</strong> Yarza Cañ<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

MINISTERIO DE SANIDAD, SERVICIOS SOCIALES E IGUALDAD<br />

Coordinación Técnica: José M<strong>el</strong>quia<strong>de</strong>s Ruiz O<strong>la</strong>no. Consejero Técnico. SG <strong>de</strong> Calidad y Cohesión. Mª<br />

Áng<strong>el</strong>es López Orive. Jefa <strong>de</strong> Servicio. SG <strong>de</strong> Calidad y Cohesión<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>Salud</strong> Pública, Calidad e Innovación: Mª Merce<strong>de</strong>s Vinuesa Sebastián. Directora G<strong>en</strong>eral<br />

SG <strong>de</strong> Calidad y Cohesión: Sonia García <strong>de</strong> San José. Subdirectora G<strong>en</strong>eral. Yo<strong>la</strong>nda Agra Var<strong>el</strong>a. Jefa <strong>de</strong><br />

Área. Inés Pa<strong>la</strong>nca Sánchez. Consejera Técnica. Isab<strong>el</strong> Peña-Rey Lor<strong>en</strong>zo. Consejera Técnica. Jesús Casal<br />

Gómez. Jefe <strong>de</strong> Servicio. C<strong>el</strong>ia Juárez Rojo. Técnica Superior. José Rodríguez Escobar. Jefe <strong>de</strong> Servicio.<br />

Pi<strong>la</strong>r Soler Crespo. Jefa <strong>de</strong> Servicio. Esther Gran<strong>de</strong> López. Apoyo administrativo y logístico<br />

SG <strong>de</strong> Información Sanitaria e Innovación: Mª Santos Ichaso Hernán<strong>de</strong>z-Rubio. Subdirectora Adjunta.<br />

Pedro Arias Bohígas. Consejero Técnico<br />

SG <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Epi<strong>de</strong>miología: Vic<strong>en</strong>ta Lizarbe Alonso. Jefa <strong>de</strong> Área. Begoña Merino<br />

Merino. Consejera Técnica. María Jiménez Muñoz. Técnica Superior<br />

Observatorio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres: Sonia P<strong>el</strong>áez Moya. Jefa <strong>de</strong> Servicio<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cartera Básica <strong>de</strong> Servicios y Farmacia: Pi<strong>la</strong>r Díaz <strong>de</strong> Torres. Consejera Técnica. SG <strong>de</strong><br />

Cartera Básica <strong>de</strong> Servicios y Fondo <strong>de</strong> Cohesión. Mª Jesús Guilló Izquierdo. Subdirectora Adjunta. SG<br />

<strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos y Productos Sanitarios<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación Profesional: Pi<strong>la</strong>r Carbajo Arias. Subdirectora Adjunta. SG Or<strong>de</strong>nación<br />

Profesional<br />

Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutrición (AESAN): Teresa Robledo <strong>de</strong> Dios. Vocal Asesora<br />

<strong>Estrategia</strong> NAOS<br />

Instituto <strong>de</strong> Mayores y Servicios Sociales (IMSERSO): José Mª Alonso Seco. SG <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Or<strong>de</strong>nación<br />

y Evaluación<br />

INGESA (Ceuta-M<strong>el</strong>il<strong>la</strong>): Francisco <strong>de</strong> Asís Jove Domínguez-Gil. Subdirector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia<br />

Sanitaria<br />

MINISTERIO DE ECONOMÍA Y COMPETITIVIDAD<br />

Instituto <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Carlos III<br />

José Luis Monteagudo Peña. Jefe <strong>de</strong> Área <strong>de</strong> T<strong>el</strong>emedicina<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos, por su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong>, a:<br />

Ramón Ancochea Soto, Luis Arantón Areosa, Juan Manu<strong>el</strong> Ballesteros Arribas, Martín Caicoya Gómez-<br />

Morán, El<strong>en</strong>a Mª Calvo Val<strong>en</strong>cia, Marisa Carrera Hueso, Adolfo Cestafe Martínez, Silvia Cordomí Saborit,<br />

Alfonso D<strong>el</strong>so Medinil<strong>la</strong>, Joaquim Esperalba Iglesias, María Pi<strong>la</strong>r Fernán<strong>de</strong>z Fernán<strong>de</strong>z, Guillermo<br />

Ferrán Martínez, José Luis Ferrer Aguar<strong>el</strong>es, Juli Fuster Culebras, José Luis Garavís González, Ana<br />

Gil Luciano, Jesús Hernán<strong>de</strong>z Díaz, Mª José Lasanta Sáez, Yo<strong>la</strong>nda Muñoz Alonso, José Ramón Riera<br />

V<strong>el</strong>asco, Gonzalo Sánchez Sánchez, José Luis Poveda Andrés, Laura Pruneda González, Sara Pupato<br />

Ferrari, Adoración Rodríguez Castillo, Roser Romero So<strong>de</strong>vil<strong>la</strong>, Ana Laura Santamaría Fernán<strong>de</strong>z,<br />

Rosario Santao<strong>la</strong>ya, María Santao<strong>la</strong>ya Cesteros, Rafa<strong>el</strong> Sánchez Herrero<br />

Nuestro especial agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a Concha Colomer, impulsora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> esta <strong>Estrategia</strong>. Nos<br />

<strong>de</strong>jó <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 2011 cuando dábamos los primeros pasos pero tuvo tiempo <strong>para</strong> indicarnos <strong>el</strong> camino a<br />

seguir<br />

6 SANIDAD


Índice<br />

Pres<strong>en</strong>tación 9<br />

Introducción 11<br />

Nota técnica: Descripción d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to y proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración 17<br />

1. Análisis <strong>de</strong> situación 18<br />

1.1. La transición <strong>de</strong>mográfica y <strong>la</strong> transición epi<strong>de</strong>miológica 18<br />

1.2. Indicadores <strong>de</strong> salud 24<br />

1.3. Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud 27<br />

1.4. Marco <strong>para</strong> <strong>la</strong> Acción 31<br />

2. Misión, visión, objetivos y principios rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> 36<br />

3. Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas estratégicas 40<br />

3.1. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud 40<br />

3.2. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> carácter crónico 43<br />

3.3. Continuidad asist<strong>en</strong>cial 47<br />

3.4. Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria 52<br />

3.5. Equidad <strong>en</strong> salud e igualdad <strong>de</strong> trato 56<br />

3.6. Investigación e innovación 58<br />

4. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> 63<br />

5. Anexos 65<br />

Anexo 1: Bibliografía consultada 65<br />

Anexo 2: Índice <strong>de</strong> sig<strong>la</strong>s y acrónimos 75<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 7


Pres<strong>en</strong>tación<br />

En España, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> salud pública<br />

y at<strong>en</strong>ción sanitaria, así como <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados estilos <strong>de</strong> vida<br />

han condicionado que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong> patrón epi<strong>de</strong>miológico dominante<br />

esté repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas. Dichas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s son<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> progresión l<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más conllevan<br />

una limitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

cuidadoras, son causa <strong>de</strong> mortalidad prematura y ocasionan efectos<br />

económicos importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> sociedad.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos cambios <strong>de</strong>mográficos y epi<strong>de</strong>miológicos,<br />

<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> ha t<strong>en</strong>ido que dar respuesta a una creci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios y a necesida<strong>de</strong>s cada vez más diversificadas, con <strong>el</strong><br />

consecu<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad sanitaria y <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> recursos.<br />

Sin embargo, continúa c<strong>en</strong>trado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual<br />

a los procesos agudos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, prestada <strong>de</strong> forma reactiva y<br />

fragm<strong>en</strong>tada, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque casi exclusivam<strong>en</strong>te biomédico. La transformación<br />

hacia un mod<strong>el</strong>o mejor pre<strong>para</strong>do <strong>para</strong> afrontar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud crónicas es imprescindible si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

que <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> sea sost<strong>en</strong>ible y pueda seguir cumpli<strong>en</strong>do<br />

su función social <strong>de</strong> forma satisfactoria. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad se están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo difer<strong>en</strong>tes<br />

actuaciones ori<strong>en</strong>tadas a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> vida saludables<br />

que prev<strong>en</strong>gan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y aparición <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

La <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> establece objetivos y recom<strong>en</strong>daciones que permitirán ori<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios hacia <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

sus <strong>de</strong>terminantes, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico y su at<strong>en</strong>ción integral. Ello facilitará un<br />

cambio <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> que pasará <strong>de</strong> estar<br />

c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad a ori<strong>en</strong>tarse hacia <strong>la</strong>s personas, hacia <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> su conjunto y <strong>de</strong> cada individuo <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria resulte a<strong>de</strong>cuada y efici<strong>en</strong>te,<br />

se garantice <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> los cuidados, se adapte a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y favorezca su autonomía personal.<br />

Esta <strong>Estrategia</strong> no se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s concretas, sino que ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración todas <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> carácter crónico y pret<strong>en</strong><strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud abordando sus <strong>de</strong>terminantes sociales. Los problemas<br />

<strong>de</strong> salud crónicos son, al mismo tiempo, causa y consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 9


socioeconómicas, por lo que mejorar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> su<br />

conjunto, disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, ti<strong>en</strong>e repercusiones positivas <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> sociedad.<br />

En <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> cuya <strong>el</strong>aboración se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los p<strong>la</strong>nes y<br />

actuaciones llevados a cabo tanto <strong>en</strong> España como a niv<strong>el</strong> internacional,<br />

han participado repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, coordinados por Carm<strong>en</strong> Ferrer Arnedo, <strong>en</strong>fermera,<br />

Domingo Orozco B<strong>el</strong>trán, médico <strong>de</strong> familia y Pi<strong>la</strong>r Román Sánchez,<br />

médica internista. A<strong>de</strong>más han participado repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Consejerías<br />

con compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

y profesionales d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad.<br />

Quisiera manifestar mi sincero agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a todos <strong>el</strong>los por su <strong>de</strong>dicación<br />

y esfuerzo y f<strong>el</strong>icitarles por este docum<strong>en</strong>to resultado d<strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> todos. Estoy conv<strong>en</strong>cida <strong>de</strong> que permitirá mejorar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas, así<br />

como <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno familiar y social. Este logro redundará <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad, <strong>la</strong><br />

calidad, y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>de</strong> cuidados y <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> su<br />

salud.<br />

Ana Mato Adrover<br />

Ministra <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad<br />

10 SANIDAD


Introducción<br />

El <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> (SNS) se configura como <strong>el</strong> conjunto coordinado<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración G<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> Estado y los<br />

servicios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas (CC.AA.) que integra<br />

todas <strong>la</strong>s funciones y prestaciones sanitarias que, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> ley, son<br />

responsabilidad <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos. 1<br />

El acceso a unos servicios sanitarios públicos, universales y gratuitos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación proporciona gran<strong>de</strong>s b<strong>en</strong>eficios al conjunto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y convierte al SNS <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> equidad y cohesión<br />

social. La calidad y seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria han contribuido, por<br />

otra parte, a <strong>la</strong> progresiva mejora <strong>de</strong> todos los indicadores <strong>de</strong> salud situando<br />

a nuestro sistema sanitario <strong>en</strong>tre los mejores d<strong>el</strong> mundo. En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Unión Europea (UE), <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> España es <strong>de</strong>stacable <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> esperanza <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> resultados clínicos. El estado <strong>de</strong> salud percibido<br />

por los españoles es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, positivo y muestra un valor intermedio <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> contexto europeo. 2<br />

La Sanidad es <strong>el</strong> área <strong>de</strong> mayor interés <strong>para</strong> los ciudadanos y ciudadanas<br />

españoles que conce<strong>de</strong>n <strong>la</strong> mayor nota <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 2002 al sistema sanitario<br />

público: un 6,59 sobre 10. Un 73,1% opinan que <strong>el</strong> sistema sanitario español<br />

funciona bastante bi<strong>en</strong> o bi<strong>en</strong>, aunque precisaría algunos cambios. La proporción<br />

<strong>de</strong> personas que consi<strong>de</strong>ran que son necesarios cambios fundam<strong>en</strong>tales<br />

es d<strong>el</strong> 21,9% y d<strong>el</strong> 4,2% <strong>la</strong> <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es rec<strong>la</strong>man que <strong>el</strong> sistema se rehaga por<br />

completo 3 .<br />

Los cambios necesarios respon<strong>de</strong>n principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

que supon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y <strong>de</strong>berían<br />

ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> SNS a mejorar su prev<strong>en</strong>ción y a mejorar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación<br />

<strong>de</strong> los servicios a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Otros cambios<br />

que interesan a <strong>la</strong>s personas, como seña<strong>la</strong> <strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> Consumidores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Sanidad Europea, estarían r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>de</strong> participación social. 4<br />

1 <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> España 2010. Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria. Ministerio <strong>de</strong><br />

Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad.<br />

2 Informe anual d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> 2010. Observatorio d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad.<br />

3 Barómetro Sanitario 2011. Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios<br />

Sociales e Igualdad.<br />

4 Euro Health Consumer In<strong>de</strong>x 2012. Health Consumer Powerhouse AB, 2012.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 11


La organización actual <strong>de</strong> los servicios, c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong><br />

patologías agudas, favorece una at<strong>en</strong>ción episódica <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud<br />

con un <strong>en</strong>foque curativo, valorando poco los aspectos prev<strong>en</strong>tivos, <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> los cuidados y <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas sobre los<br />

mismos. Existe, a<strong>de</strong>más, variabilidad no justificada <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción prestada<br />

a paci<strong>en</strong>tes con características clínicas simi<strong>la</strong>res y se realizan interv<strong>en</strong>ciones<br />

que no aportan valor <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> salud. La<br />

falta <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria (At<strong>en</strong>ción Primaria-At<strong>en</strong>ción<br />

Especializada) y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sistema sanitario y social es uno <strong>de</strong><br />

los principales condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inefici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión, <strong>de</strong>sarrollo y<br />

gestión <strong>de</strong> los recursos disponibles y conduce a que los servicios no se prest<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más a<strong>de</strong>cuado y por <strong>el</strong> profesional más idóneo.<br />

Las personas con condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

carácter crónico son <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r y circu<strong>la</strong>r<br />

a través d<strong>el</strong> sistema ya que no existe un a<strong>de</strong>cuado ajuste <strong>en</strong>tre sus necesida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que recib<strong>en</strong>, resultando especialm<strong>en</strong>te inapropiada <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>para</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que pres<strong>en</strong>tan pluripatología,<br />

comorbilidad o se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> especial complejidad 5 . Son<br />

precisam<strong>en</strong>te estos paci<strong>en</strong>tes, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mayor edad y limitación<br />

funcional, los que g<strong>en</strong>eran mayor <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

ámbitos asist<strong>en</strong>ciales y utilizan mayor número <strong>de</strong> recursos sanitarios y sociales. 6<br />

El sistema sanitario no pue<strong>de</strong> ofrecer so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un seguimi<strong>en</strong>to y unos<br />

cuidados discontinuos a los paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, ligados <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong>s agudizaciones o <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>saciones <strong>de</strong> sus patologías. El abordaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad requiere fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> equipos interdisciplinares,<br />

formados por los difer<strong>en</strong>tes profesionales <strong>de</strong> los servicios sanitarios y sociales<br />

implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a estos paci<strong>en</strong>tes, que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong><br />

los cuidados con <strong>la</strong> máxima participación d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno.<br />

La mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>para</strong><br />

respon<strong>de</strong>r al reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad no implica necesariam<strong>en</strong>te un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> recursos pero sí precisa <strong>la</strong> adaptación y <strong>la</strong> optimización <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> los medios ya disponibles. Para <strong>el</strong>lo es necesario aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> gestores, profesionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

5 Si coexist<strong>en</strong> dos o más <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas hab<strong>la</strong>ríamos <strong>de</strong> “pluripatología” y <strong>de</strong> “comorbilidad”<br />

cuando se asocia cualquier patología a una <strong>en</strong>tidad nosológica principal, tanto<br />

aguda como crónica, modu<strong>la</strong>ndo su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to.<br />

5 Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por “paci<strong>en</strong>te crónico complejo” aqu<strong>el</strong> que pres<strong>en</strong>ta mayor complejidad <strong>en</strong> su<br />

manejo al pres<strong>en</strong>tar necesida<strong>de</strong>s cambiantes que obligan a revalorizaciones continuas y hac<strong>en</strong><br />

necesaria <strong>la</strong> utilización or<strong>de</strong>nada <strong>de</strong> diversos niv<strong>el</strong>es asist<strong>en</strong>ciales y <strong>en</strong> algunos casos<br />

servicios sanitarios y sociales.<br />

6 Unidad <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes Pluripatológicos. Estándares y Recom<strong>en</strong>daciones. Ministerio <strong>de</strong> Sani-<br />

dad, Servicios Sociales e Igualdad.<br />

12 SANIDAD


Los gestores y administradores d<strong>el</strong> sistema ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que asegurar <strong>la</strong> utilización<br />

más efici<strong>en</strong>te y equitativa <strong>de</strong> los recursos públicos puestos a su disposición<br />

y los profesionales han <strong>de</strong> participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lograr <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica clínica y <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda d<strong>el</strong> equilibro<br />

<strong>en</strong>tre los objetivos <strong>de</strong> calidad y efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> sistema.<br />

Es preciso abordar <strong>el</strong> imprescindible cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los profesionales,<br />

su s<strong>en</strong>sibilización sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> equipo <strong>de</strong> forma<br />

eficaz, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones implicadas. De<br />

igual forma han <strong>de</strong> asumir su corresponsabilidad <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

d<strong>el</strong> sistema mejorando <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria a través d<strong>el</strong> uso<br />

apropiado, ajustado al mejor conocimi<strong>en</strong>to disponible, seguro y proporcionado,<br />

<strong>de</strong> los servicios y tecnologías sanitarias, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos.<br />

Finalm<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s personas, sanas y <strong>en</strong>fermas, <strong>de</strong>berían adquirir una<br />

mayor conci<strong>en</strong>cia sobre su propia salud y sobre <strong>el</strong> uso que hac<strong>en</strong> d<strong>el</strong> sistema<br />

sanitario. Las personas <strong>en</strong>trevistadas <strong>para</strong> <strong>el</strong> Barómetro Sanitario 2011, al<br />

respon<strong>de</strong>r acerca d<strong>el</strong> uso que hac<strong>en</strong> los ciudadanos <strong>de</strong> los servicios y prestaciones<br />

sanitarias, un 41,2% opina que “con cierta frecu<strong>en</strong>cia se utilizan<br />

innecesariam<strong>en</strong>te” y un 29,6% que “existe mucho abuso”.<br />

En los últimos años se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do distintos mod<strong>el</strong>os <strong>en</strong> numerosos<br />

países con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cómo llevar a cabo <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria a paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, rediseñando<br />

sistemas que logr<strong>en</strong> una mejor integración <strong>de</strong> servicios y <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> los<br />

cuidados. Po<strong>de</strong>mos distinguir <strong>en</strong>tre mod<strong>el</strong>os teóricos, cuyo objetivo es proponer<br />

marcos <strong>de</strong> trabajo con vocación universal o global, y mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> provisión, cuya<br />

finalidad es establecer un <strong>en</strong>foque práctico <strong>de</strong> como implem<strong>en</strong>tar los difer<strong>en</strong>tes<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los primeros y por lo tanto, <strong>de</strong> una forma mas cercana al<br />

contexto sanitario especifico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se va a llevar a cabo una experi<strong>en</strong>cia concreta.<br />

7 No existe <strong>en</strong> todos los casos evi<strong>de</strong>ncia sobre <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> estos mod<strong>el</strong>os<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>torno se <strong>de</strong>berían adaptar los mod<strong>el</strong>os<br />

según <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong> necesidad concreta <strong>de</strong> mejoras<br />

organizativas y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo.<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> cuidados crónicos, exist<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ciones organizativas<br />

prioritarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacamos<br />

<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria y <strong>la</strong> reorganización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción. Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>evante y común a todas <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

sería <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> su propia salud.<br />

7 Informe “Innovación TIC <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas mayores. Situación, requerimi<strong>en</strong>tos y soluciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia” coordinado por Carlos Hernán<strong>de</strong>z<br />

Salvador. Unidad <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> T<strong>el</strong>emedicina y e-<strong>Salud</strong>. ISCIII. Ministerio <strong>de</strong> Economía<br />

y Competitividad. Fundación Vodafone.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 13


La At<strong>en</strong>ción Primaria (AP) es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> básico e inicial <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, que<br />

garantiza <strong>la</strong> globalidad y continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida d<strong>el</strong><br />

paci<strong>en</strong>te, actuando como gestor y coordinador <strong>de</strong> casos y regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> flujos. 8<br />

Los profesionales <strong>de</strong> AP ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un perfil <strong>de</strong>finido con un campo asist<strong>en</strong>cial<br />

específico que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> individuo a <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

El objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona como un todo,<br />

sin fragm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre lo físico, lo psíquico y lo social, e integrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno<br />

familiar y social. La continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud lleva a estos<br />

profesionales a preocuparse por sus paci<strong>en</strong>tes antes <strong>de</strong> que llegu<strong>en</strong> a serlo,<br />

realizando activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas, y a permanecer a su <strong>la</strong>do cuando <strong>la</strong> medicina<br />

curativa ha agotado sus recursos proporcionando cuidados paliativos.<br />

Todos los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> AP <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asumir unos objetivos<br />

comunes y establecer <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los vínculos funcionales que posibilit<strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>sarrollo armónico y conjunto <strong>de</strong> sus tareas, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> división funcional<br />

d<strong>el</strong> trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> capacitación técnica <strong>de</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes profesionales que lo integran y no <strong>en</strong> una línea jerárquica vertical.<br />

En especial es preciso pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> medicina<br />

y <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> AP como refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con problemas <strong>de</strong><br />

salud crónicos <strong>para</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus procesos y <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> recursos.<br />

El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo a los autocuidados y <strong>en</strong> <strong>el</strong> acompañami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas es incuestionable,<br />

sobre todo por su perfil clínico y <strong>de</strong> educadores con funciones <strong>de</strong><br />

pre<strong>para</strong>ción y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s personas cuidadoras.<br />

De igual forma, los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria<br />

han <strong>de</strong> coordinar los procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que precisan<br />

At<strong>en</strong>ción Domiciliaria, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que no pue<strong>de</strong>n acudir a<br />

un c<strong>en</strong>tro sanitario <strong>en</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios por razones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

discapacidad física o psíquica, transitoria o perman<strong>en</strong>te, así como por condicionantes<br />

sociofamiliares.<br />

El domicilio es <strong>el</strong> mejor lugar don<strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> control <strong>de</strong> su cuidado y <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno mejora su<br />

bi<strong>en</strong>estar y calidad <strong>de</strong> vida. En estos <strong>en</strong>fermos es importante evitar <strong>la</strong>s hospitalizaciones<br />

ina<strong>de</strong>cuadas y los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos innecesarios a consultas <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

o a servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias, salvo <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>saciones<br />

graves, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> final <strong>de</strong> vida.<br />

La interv<strong>en</strong>ción social es c<strong>la</strong>ve con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er a estos paci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores condiciones posibles, procurándoles a <strong>el</strong>los y a su <strong>en</strong>torno <strong>el</strong><br />

soporte social a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> cada situación. Los profesionales <strong>de</strong> Trabajo Social<br />

Sanitario son responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to<br />

8 Ley 16/2003, <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo, <strong>de</strong> cohesión y calidad d<strong>el</strong> SNS (art. 12.1).<br />

14 SANIDAD


<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática social y <strong>de</strong> facilitar y coordinar <strong>el</strong> acceso a otros recursos<br />

socio-sanitarios.<br />

Los cuidados no profesionales son fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

Los profesionales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> contacto directo y frecu<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s personas<br />

cuidadoras <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> su mayoría mujeres, conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong><br />

trabajo que sufr<strong>en</strong> y <strong>la</strong>s repercusiones que sobre su salud y sobre sus activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>borales, económicas y sociales ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación a los cuidados. Este conocimi<strong>en</strong>to<br />

es básico <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas <strong>de</strong> apoyo y cuidado dirigidos a<br />

<strong>la</strong>s personas cuidadoras, que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> limitarse al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s informativas<br />

y <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to sobre los cuidados, sino que también han <strong>de</strong><br />

incluir aspectos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al propio cuidador, abordando sus<br />

problemas y previni<strong>en</strong>do situaciones patológicas y <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>udicación.<br />

Respecto a <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los cuidados es básico establecer una<br />

estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que permita i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong>s personas con riesgo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar y pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que ya pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong>fermedad crónica, permiti<strong>en</strong>do optimizar los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

at<strong>en</strong>ción. La segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción podrá realizarse <strong>en</strong> base a criterios<br />

<strong>de</strong> complejidad clínica combinados con criterios <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> recursos sanitarios<br />

y precisará ser validada por <strong>el</strong> equipo habitual <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

La estratificación va unida a una valoración integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

médicas, <strong>de</strong> cuidados, funcionales y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y a <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones individualizadas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> dichas necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se proponga <strong>el</strong> recurso más a<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong> situación<br />

clínica, fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y apoyo sociofamiliar exist<strong>en</strong>te. Asimismo<br />

se han <strong>de</strong> priorizar <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones con mayor impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y personas cuidadoras<br />

y garantizando <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to continuo y <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Se trata <strong>de</strong> optimizar recursos llevando a cabo interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce coste-efectividad sea positivo por lo que es básico actuar sobre<br />

una pob<strong>la</strong>ción diana correctam<strong>en</strong>te s<strong>el</strong>eccionada.<br />

Las personas sanas o con factores <strong>de</strong> riesgo conocidos <strong>para</strong> <strong>la</strong> adquisición<br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>berán ser ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>en</strong> su propia salud y recibir formación <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas.<br />

Aqu<strong>el</strong>los paci<strong>en</strong>tes con una <strong>en</strong>fermedad crónica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir apoyo<br />

<strong>para</strong> favorecer su autogestión proponiéndose una gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or complejidad don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> ser más efectiva.<br />

En los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor complejidad y/o pluripatología es necesaria<br />

una gestión integral d<strong>el</strong> caso <strong>en</strong> su conjunto, con cuidados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

profesionales, dirigidos a los paci<strong>en</strong>tes así como a su <strong>en</strong>torno cuidador.<br />

La gestión <strong>de</strong> casos se lleva a cabo mediante un proceso <strong>de</strong> valoración,<br />

p<strong>la</strong>nificación y coordinación, facilitando <strong>la</strong> provisión, monitorización y eva-<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 15


luación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones y recursos profesionales u organizativos que sean<br />

necesarios <strong>para</strong> <strong>la</strong> resolución d<strong>el</strong> caso.<br />

La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> un paci<strong>en</strong>te como pluripatológico es un aspecto<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una estrategia sistemática <strong>para</strong> su at<strong>en</strong>ción.<br />

El hecho <strong>de</strong> que un mismo paci<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga varios procesos crónicos<br />

refuerza <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los profesionales t<strong>en</strong>gan capacidad integradora<br />

y aptitu<strong>de</strong>s <strong>para</strong> conceptualizar <strong>la</strong> complejidad y or<strong>de</strong>nar acciones clínicas.<br />

Los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los que<br />

pres<strong>en</strong>tan un <strong>de</strong>terioro funcional o cognitivo importante, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras.<br />

Los profesionales d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> somos responsables<br />

<strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> sistema asumi<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria supone <strong>el</strong> uso apropiado <strong>de</strong> los recursos y tecnologías<br />

sanitarias. Y no hay que olvidar que <strong>la</strong> tecnología más efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

disponemos, nuestra principal herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> trabajo, es <strong>la</strong> comunicación<br />

personal que favorece <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.<br />

Tratamos con personas, no con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dueños y <strong>la</strong> única manera <strong>de</strong> conocerlos es mediante<br />

una comunicación sincera y honesta, valor fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación clínica.<br />

La compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> comunicación es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional<br />

ya que permite escuchar con at<strong>en</strong>ción, obt<strong>en</strong>er y sintetizar información<br />

pertin<strong>en</strong>te acerca <strong>de</strong> los problemas que aquejan a <strong>la</strong>s personas y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> esa información. Facilita <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con los paci<strong>en</strong>tes y<br />

<strong>la</strong>s personas cuidadoras, mejora incluso aspectos como <strong>la</strong> adher<strong>en</strong>cia a los<br />

tratami<strong>en</strong>tos prescritos y permite ayudar a los paci<strong>en</strong>tes a tomar <strong>de</strong>cisiones<br />

<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> igualdad, aum<strong>en</strong>tando con <strong>el</strong>lo su satisfacción.<br />

Mejorar <strong>la</strong> comunicación con <strong>la</strong>s personas, personalizar <strong>el</strong> trato y humanizar<br />

los cuidados <strong>de</strong>bería ser <strong>el</strong> hilo conductor <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>de</strong>stinadas a mejorar <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad.<br />

Carm<strong>en</strong> Ferrer Arnedo<br />

Domingo Orozco B<strong>el</strong>trán<br />

Pi<strong>la</strong>r Román Sánchez<br />

16 SANIDAD


Nota técnica: Descripción<br />

d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to y proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración<br />

Este docum<strong>en</strong>to consta <strong>de</strong> cinco partes bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciadas:<br />

1. Análisis <strong>de</strong> situación.<br />

2. Misión, visión, objetivos y principios rectores.<br />

3. Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas estratégicas.<br />

4. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong>.<br />

5. Anexos.<br />

El 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011 y <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 tuvieron lugar <strong>la</strong>s reuniones<br />

<strong>de</strong> constitución d<strong>el</strong> Comité Institucional y d<strong>el</strong> Comité Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong><br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

El Comité Institucional está integrado por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 17<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, por <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Carlos III, d<strong>el</strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> Economía y Competitividad y distintos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> MSSSI:<br />

Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Gestión Sanitaria (prestaciones sanitarias <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ceuta y M<strong>el</strong>il<strong>la</strong>), DG <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública,<br />

Calidad e Innovación, DG <strong>de</strong> Cartera Básica <strong>de</strong> Servicios y Farmacia, DG<br />

<strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación Profesional, Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y<br />

Nutrición e Instituto <strong>de</strong> Mayores y Servicios Sociales (IMSERSO).<br />

El Comité Técnico está integrado por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> 16 socieda<strong>de</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, medicina y pediatría <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria, medicina<br />

interna y geriatría, farmacia, fisioterapia, psicología, trabajo social y<br />

salud pública y por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> 4 asociaciones <strong>de</strong> personas afectadas<br />

por problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración.<br />

Formando parte <strong>de</strong> este comité, tres profesionales sanitarios, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

medicina <strong>de</strong> familia y medicina interna, asum<strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia, correspondi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> coordinación técnica a <strong>la</strong> Subdirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Calidad y Cohesión d<strong>el</strong> MSSSI.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> se han mant<strong>en</strong>ido<br />

diversas reuniones pres<strong>en</strong>ciales y no pres<strong>en</strong>ciales con los comités y se ha<br />

utilizado una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> trabajo digital. Las aportaciones <strong>de</strong> los miembros<br />

<strong>de</strong> los comités, complem<strong>en</strong>tadas con <strong>la</strong> consulta realizada a repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> otras 7 socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas, han conformando este docum<strong>en</strong>to, revisado<br />

finalm<strong>en</strong>te por cinco personas expertas <strong>de</strong> reconocido prestigio profesional.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 17


1. Análisis <strong>de</strong> situación<br />

1.1. La transición <strong>de</strong>mográfica y <strong>la</strong> transición<br />

epi<strong>de</strong>miológica<br />

Durante <strong>el</strong> siglo XX se han producido <strong>en</strong> España dos importantes cambios<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad y muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Estos cambios, <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> numerosos<br />

países, se <strong>de</strong>nominan Transición Demográfica y Transición Epi<strong>de</strong>miológica,<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La Transición Demográfica se <strong>de</strong>fine como <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> ruptura <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

continuidad d<strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción hasta un mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>terminado que explica <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es altos <strong>de</strong> mortalidad y fecundidad<br />

a niv<strong>el</strong>es bajos <strong>de</strong> estas variables. En nuestro país nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />

tardía <strong>de</strong> esta transición caracterizada porque <strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> mortalidad es<br />

mayor que <strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> natalidad, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural es negativo y <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to total es cercano o inferior a cero.<br />

El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong><br />

todos los grupos <strong>de</strong> edad han condicionado <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura por<br />

eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Según datos d<strong>el</strong> Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Estadística<br />

(INE), <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011 había 8.092.853 personas mayores, <strong>el</strong> 17,2%<br />

sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 80 y más años<br />

<strong>el</strong> 5,1% <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (Gráfico 1).<br />

Según los datos <strong>de</strong> Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> España a Largo P<strong>la</strong>zo<br />

<strong>el</strong>aborada por <strong>el</strong> INE, <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas actuales llevarían a<br />

una reducción progresiva d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s próximas décadas:<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se haría negativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2020 y <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 64 años se duplicaría <strong>en</strong> 40 años, pasando a constituir <strong>el</strong><br />

31,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2049. Es previsible que <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to sea máximo <strong>en</strong> 2050, pudi<strong>en</strong>do duplicar los niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> 2001, <strong>para</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r ligeram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te década.<br />

18 SANIDAD


Gráfico 1. Pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> según edad y sexo, 2011.<br />

HOMBRES MUJERES<br />

Fu<strong>en</strong>te: ABELLÁN GARCÍA, Antonio; ESPARZA CATALÁN, Cecilia (2011). “Un perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

mayores <strong>en</strong> España, 2011. Indicadores estadísticos básicos”. Madrid, Informes Portal Mayores, nº 127.<br />

El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to se traduce <strong>en</strong> una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional<br />

d<strong>el</strong> individuo que, si bi<strong>en</strong> no implica intrínsecam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermedad, implica<br />

una mayor vulnerabilidad a los cambios y a <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong>sfavorables. A<br />

medida que <strong>la</strong>s personas se van haci<strong>en</strong>do mayores, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los procesos<br />

agudos sobre <strong>la</strong> morbilidad y <strong>la</strong> mortalidad va disminuy<strong>en</strong>do, <strong>de</strong> manera<br />

que los procesos crónicos son cada vez más frecu<strong>en</strong>tes. En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección social <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica han sido <strong>el</strong><br />

empeorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y un increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto sanitario<br />

atribuible al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con más edad y peor salud. El<br />

ratio <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia (número <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> 65 años y más, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a<br />

qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 64 años) pue<strong>de</strong> superar <strong>el</strong> 50% <strong>en</strong> 2050. Por otra<br />

parte, <strong>el</strong> ratio <strong>de</strong> apoyo familiar (número <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> 85 y más años por<br />

cada 100 personas <strong>de</strong> 45 a 65 años) ha ido aum<strong>en</strong>tando progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los últimos años y se estima que seguirá haciéndolo, <strong>de</strong> manera que cada vez<br />

serán m<strong>en</strong>ores los recursos familiares <strong>de</strong> apoyo disponibles.<br />

Por otra parte, conforme se han ido produci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s modificaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>mográfica se han modificado <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y<br />

muerte <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, contribuy<strong>en</strong>do también a este hecho cambios más<br />

amplios <strong>de</strong> carácter socioeconómico, tecnológico, político, cultural y biológico.<br />

Por todo <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> patrón epi<strong>de</strong>miológico dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad está<br />

repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s patologías crónicas, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración<br />

y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> progresión l<strong>en</strong>ta que causan mortalidad prematura, con-<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 19


llevan una limitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas y provocan<br />

efectos económicos, psicológicos y sociales importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias,<br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

En España, según <strong>la</strong> Encuesta Europea <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> (EES) 2009, <strong>el</strong> 45,6%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 16 años pa<strong>de</strong>ce al m<strong>en</strong>os un proceso crónico<br />

(46,5% <strong>de</strong> los hombres y <strong>el</strong> 55,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres) y <strong>el</strong> 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

dos procesos o más, increm<strong>en</strong>tándose estos porc<strong>en</strong>tajes con <strong>la</strong> edad (Gráfico<br />

2).<br />

Aunque <strong>la</strong> longevidad es un factor es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad,<br />

<strong>la</strong>s personas mayores no son <strong>la</strong>s únicas afectadas por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas y no sería correcto por tanto asociar, sin <strong>la</strong> necesaria matización,<br />

persona con <strong>en</strong>fermedad crónica con persona mayor. Se estima que <strong>el</strong> 60%<br />

<strong>de</strong> todos los años <strong>de</strong> vida ajustados por discapacidad (AVAD) 9 atribuidos a<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas lo fueron <strong>en</strong> personas m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 60 años, existi<strong>en</strong>do<br />

sufici<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condiciones crónicas <strong>en</strong> niños,<br />

niñas y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1960. Según <strong>la</strong> Encuesta <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

(ENS) 2006, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 16 años, <strong>el</strong> 11,86% ha sido diagnosticado<br />

<strong>de</strong> alergia crónica, <strong>el</strong> 7% <strong>de</strong> asma, <strong>el</strong> 0,27% <strong>de</strong> diabetes, <strong>el</strong> 0,26% <strong>de</strong><br />

tumores malignos (incluye leucemia y linfoma), <strong>el</strong> 1,09% <strong>de</strong> epilepsia, <strong>el</strong><br />

2,01% <strong>de</strong> trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta (incluye hiperactividad) y <strong>el</strong> 0,73% <strong>de</strong><br />

trastornos m<strong>en</strong>tales.<br />

Si se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios, es muy superior <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

hombres y mujeres que sufr<strong>en</strong> problemas crónicos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

con niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> estudios más bajos.<br />

La ENS 2006 constató que <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 65 a 74 años t<strong>en</strong>ían una<br />

media <strong>de</strong> 2,8 problemas o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, alcanzando un promedio<br />

<strong>de</strong> 3,23 <strong>en</strong> personas mayores <strong>de</strong> 75 años.<br />

En At<strong>en</strong>ción Primaria hasta <strong>el</strong> 40 % <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes pluripatológicos<br />

pres<strong>en</strong>tan tres o más <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, <strong>el</strong> 94% está polimedicado, <strong>el</strong><br />

34% pres<strong>en</strong>ta un Índice <strong>de</strong> Barth<strong>el</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 60, y <strong>el</strong> 37% ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terioro<br />

cognitivo. La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pluripatología se pue<strong>de</strong> estimar <strong>en</strong> un 1,38 %<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral o un 5% <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 65 años <strong>de</strong> edad.<br />

9 El AVAD (DALY <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua inglesa) es una medida compuesta d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se combinan <strong>el</strong> tiempo perdido por mortalidad prematura (años <strong>de</strong> vida perdidos o AVP) y<br />

<strong>el</strong> tiempo vivido con una discapacidad (años vividos con discapacidad o AVD).<br />

20 SANIDAD


Gráfico 2. Preval<strong>en</strong>cia (%) <strong>de</strong> problemas crónicos por edad y sexo<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración a partir <strong>de</strong> EES 2009.<br />

Al analizar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> servicios sanitarios, se observa que <strong>la</strong>s personas<br />

que con más frecu<strong>en</strong>cia acu<strong>de</strong>n a consulta ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y más<br />

problemas <strong>de</strong> salud que produc<strong>en</strong> limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad.<br />

Se calcu<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas son <strong>la</strong> causa d<strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria. Según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EES 2009, <strong>el</strong> 47% <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas mayores <strong>de</strong> 65 años acudió a una consulta médica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro<br />

semanas previas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Las mujeres realizan consultas médicas con<br />

más frecu<strong>en</strong>cia que los hombres (40,9% fr<strong>en</strong>te al 28,6%), y esta difer<strong>en</strong>cia<br />

se hace más notable <strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s intermedias. El 2,1% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 y más años recibió at<strong>en</strong>ción domiciliaria prestada por un<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería o matrona <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año. Esta proporción alcanza<br />

<strong>el</strong> 11,7% <strong>en</strong> personas <strong>de</strong> 75 y más años, si<strong>en</strong>do mayor <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong><br />

mujeres <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> edad.<br />

El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> consultas motivadas por <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad<br />

o problema <strong>de</strong> salud va <strong>de</strong>cay<strong>en</strong>do por <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong> modo que <strong>para</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 65 y 74 años, y <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 75 años, supone <strong>el</strong> 29,4 y <strong>el</strong> 28%,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, fr<strong>en</strong>te a una media <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> 43,1%.<br />

Sin embargo <strong>la</strong>s consultas por revisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad sí se acreci<strong>en</strong>tan con<br />

<strong>la</strong> edad, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 35 años <strong>la</strong> cifra permanece bastante estable <strong>en</strong><br />

torno al 33%, no apreciándose difer<strong>en</strong>cias significativas por los dos grupos<br />

<strong>en</strong>globados <strong>en</strong> los mayores <strong>de</strong> 65 años.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 21


Respecto a <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalización <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> SNS<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2010 <strong>la</strong> edad media <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> 53,9 años, se ha increm<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> casi cuatro años respecto al año 2000, reflejando un c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción hospitalizada. El 42% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s altas correspondieron a<br />

personas <strong>de</strong> 65 y más años. Excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s altas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

al parto, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> 75 y más años es <strong>el</strong> más numeroso <strong>para</strong> <strong>el</strong> total<br />

<strong>de</strong> altas y <strong>el</strong> más numeroso <strong>en</strong> varones (27,6%), seguido muy <strong>de</strong> cerca por <strong>el</strong><br />

grupo <strong>de</strong> 45-64 (25,9%).<br />

Respecto a <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> casos at<strong>en</strong>didos, c<strong>la</strong>sificados a partir <strong>de</strong> los<br />

diagnósticos principales <strong>de</strong> alta correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas Categorías<br />

Diagnósticas Mayores, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to circu<strong>la</strong>torio acumu<strong>la</strong>n<br />

<strong>el</strong> 12,1% <strong>de</strong> altas, seguidas por <strong>la</strong>s d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to respiratorio (11,6%), <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to digestivo (10,9%) y d<strong>el</strong> sistema musculoesqu<strong>el</strong>ético<br />

y conectivas (10,6%).<br />

At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> número y porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> altas por capítulos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación Internacional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

(CIE9MC), <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema circu<strong>la</strong>torio supon<strong>en</strong> <strong>el</strong> 14,1% d<strong>el</strong><br />

total, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to digestivo <strong>el</strong> 12,1% y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to respiratorio <strong>el</strong> 11,5%. Las neop<strong>la</strong>sias agrupan casi <strong>el</strong> 10% d<strong>el</strong><br />

total <strong>de</strong> casos at<strong>en</strong>didos.<br />

Los diagnósticos secundarios registrados con más frecu<strong>en</strong>cia están referidos<br />

a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, factores <strong>de</strong> riesgo y hábitos tóxicos. La hipert<strong>en</strong>sión<br />

arterial, <strong>la</strong> diabetes, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos durante <strong>la</strong>rgo tiempo<br />

y <strong>la</strong> hiperlipi<strong>de</strong>mia, están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> 25%, 12%, 10% y 9% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

altas producidas, respectivam<strong>en</strong>te 10 .<br />

La frecu<strong>en</strong>cia media <strong>de</strong> ingresos por agudización <strong>de</strong> procesos crónicos<br />

es superior a <strong>la</strong> media europea <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> insufici<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

congestiva, y por <strong>de</strong>bajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad pulmonar obstructiva<br />

crónica (EPOC), asma y complicaciones agudas <strong>de</strong> diabetes 11 . Según<br />

datos <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria recogidos <strong>en</strong> los Indicadores<br />

C<strong>la</strong>ve d<strong>el</strong> SNS 2011, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> reingresos urg<strong>en</strong>tes por asma <strong>en</strong><br />

2009 fue d<strong>el</strong> 9,25% y d<strong>el</strong> 11,86% <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> reingresos urg<strong>en</strong>tes<br />

psiquiátricos.<br />

En r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> costes por gran<strong>de</strong>s causas <strong>de</strong> hospitalización,<br />

c<strong>la</strong>sificadas y agrupadas por capítulos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIE9MC, tanto <strong>el</strong><br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> altas (14%) como <strong>en</strong> costes globales (18%), lo ocupa <strong>el</strong> capí-<br />

10 Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria. La hospitalización <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

CMBD-Registro <strong>de</strong> altas. Informe resum<strong>en</strong> 2010. Madrid. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios<br />

Sociales e Igualdad; 2012.<br />

11 Informe anual d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> 2010. Observatorio d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad.<br />

22 SANIDAD


tulo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema circu<strong>la</strong>torio. El segundo le correspon<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s neoplásicas que, aunque sólo reún<strong>en</strong> un 10% <strong>de</strong> los<br />

casos, supon<strong>en</strong> casi <strong>el</strong> 15% <strong>de</strong> los costes <strong>de</strong> hospitalización merced a su<br />

alto coste medio (<strong>el</strong> mayor). En tercer y cuarto lugar están respectivam<strong>en</strong>te<br />

y tanto <strong>en</strong> casos como <strong>en</strong> costes globales, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to<br />

digestivo y d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to respiratorio, ambas con parecido número <strong>de</strong> casos,<br />

pero con difer<strong>en</strong>tes costes medios (mayores costes medios <strong>para</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

digestivas).<br />

El uso <strong>de</strong> recursos hospita<strong>la</strong>rios es mayor y <strong>de</strong> mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> más edad, como muestran los indicadores <strong>de</strong> estancia media y<br />

duración media d<strong>el</strong> último ingreso. En <strong>el</strong> año 2010, casi un 53% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias<br />

hospita<strong>la</strong>rias (personas/camas/días) fueron registradas <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong><br />

64 años. La estancia media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 65 y más años alcanzó <strong>la</strong> cifra<br />

<strong>de</strong> los 9,09 días <strong>para</strong> <strong>el</strong> año 2010, superando <strong>en</strong> casi 2 días a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida por<br />

<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> altas d<strong>el</strong> SNS.<br />

Los mayores <strong>de</strong> 65 años no parec<strong>en</strong> utilizar <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> mayor medida que <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral. Sí se les practica<br />

mayor número <strong>de</strong> pruebas no urg<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> mayor proporción que al<br />

conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, a<strong>de</strong>más con mayor frecu<strong>en</strong>cia, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> pruebas s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s (análisis) o <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Aunque los factores <strong>de</strong>mográficos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> importancia, no son <strong>el</strong><br />

motor d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto sanitario público ni presionan excesivam<strong>en</strong>te<br />

al alza <strong>el</strong> mismo. A pesar <strong>de</strong> un consumo r<strong>el</strong>ativo más alto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s personas mayores, respecto a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> servicios sanitarios y<br />

al consumo <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, los aspectos <strong>de</strong>mográficos sólo explican<br />

una parte muy reducida d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto sanitario público. Así,<br />

<strong>la</strong> contribución d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to al crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto sanitario,<br />

a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong> ocurrir por ejemplo con <strong>el</strong> gasto público<br />

<strong>en</strong> p<strong>en</strong>siones, ha sido mo<strong>de</strong>rada y no existe evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to,<br />

por sí solo y como factor exóg<strong>en</strong>o o inevitable, constituya<br />

una am<strong>en</strong>aza <strong>para</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad financiera <strong>de</strong> los sistemas sanitarios<br />

públicos. Existe cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r, como principales motores d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> gasto sanitario, a los cambios tecnológicos y <strong>la</strong> prestación<br />

real media por paci<strong>en</strong>te 12 .<br />

12 Proyecciones d<strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong> sanidad y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: no sólo <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografía se alim<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto. Jaume Puig-Junoy. Gestión Clínica y Sanitaria. Volum<strong>en</strong> 8.<br />

Número 4. Invierno <strong>de</strong> 2006.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 23


1.2. Indicadores d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud<br />

La esperanza <strong>de</strong> vida (EV) 13 es <strong>la</strong> manera clásica <strong>de</strong> aproximarse al estado<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Se trata <strong>de</strong> un indicador que refleja no sólo <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> salud, sino <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> social, económico y sanitario <strong>de</strong> un lugar concreto. En<br />

España, <strong>la</strong> EV al nacer se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong> tra, tanto <strong>en</strong> hombres como <strong>en</strong> mujeres,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s más altas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y alcanzó <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2010 los 78,9<br />

años <strong>en</strong> hombres y 84,9 años <strong>en</strong> mujeres.<br />

Respecto a <strong>la</strong> mortalidad, <strong>la</strong> continua disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo XX <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos ha<br />

motivado que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles y los acci<strong>de</strong>ntes se conviertan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales causas <strong>de</strong> muerte. Las 15 primeras causas <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> 2009 <strong>en</strong><br />

España <strong>de</strong> acuerdo al número <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones fueron: 1ª) cáncer, 2ª) <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

d<strong>el</strong> corazón, 3ª) <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cerebrovascu<strong>la</strong>res, 4ª) <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías respiratorias inferiores, 5ª) <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Alzheimer, 6ª) acci<strong>de</strong>ntes no<br />

int<strong>en</strong>cionales, 7ª) diabetes m<strong>el</strong>litus, 8ª) neumonía e influ<strong>en</strong>za, 9º) nefritis, nefrosis<br />

y síndrome nefrótico, 10ª) <strong>en</strong>fermedad crónica d<strong>el</strong> hígado y cirrosis hepática, 11ª)<br />

<strong>en</strong>fermedad hipert<strong>en</strong>siva, 12ª) suicidio, 13ª) septicemia, 14ª) <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Parkinson<br />

y 15ª) <strong>en</strong>fermedad vascu<strong>la</strong>r intestinal. Estas causas <strong>de</strong> muerte causaron<br />

<strong>el</strong> 77,8% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones y tres quintas partes d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>funciones se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s primeras cuatro causas <strong>de</strong> muerte 14 (Gráfico 3).<br />

En <strong>el</strong> año 2010, <strong>la</strong> mortalidad por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res constituyó<br />

<strong>la</strong> primera causa <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> España (31,2% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones).<br />

En <strong>la</strong>s mujeres fueron <strong>la</strong> primera causa, con <strong>el</strong> 35,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los hombres fueron <strong>la</strong> segunda causa <strong>de</strong> muerte,<br />

<strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> cáncer, con <strong>el</strong> 27,4%. D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

cardiovascu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s isquémicas d<strong>el</strong> corazón y <strong>la</strong>s cerebrovascu<strong>la</strong>res<br />

ocupan <strong>el</strong> primer y segundo lugar <strong>en</strong> número <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones.<br />

Se observa una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> forma pau<strong>la</strong>tina <strong>en</strong> toda Europa, <strong>de</strong>bido al mejor manejo<br />

agudo y post-agudo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías, <strong>el</strong> mayor control <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong><br />

riesgo y al impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los hábitos cardiosaludables.<br />

En España, <strong>la</strong> mortalidad por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res ha <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dido<br />

<strong>de</strong> 216,9 a 149,9/100.000 habitantes, pres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas más bajas <strong>de</strong> Europa.<br />

13 La esperanza <strong>de</strong> vida a una edad x es <strong>el</strong> promedio d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> años que se espera que<br />

viva un individuo <strong>de</strong> esa edad x, si se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias actuales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas específicas<br />

<strong>de</strong> mortalidad por edad.<br />

14 Regidor E, Gutiérrez Fisac JL. Patrones <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> España, 2009. Madrid: Ministerio<br />

<strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad, 2012.<br />

24 SANIDAD


Gráfico 3. Defunciones según causas <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> España, 2009.<br />

5%<br />

5%<br />

4%<br />

4%<br />

11%<br />

3%<br />

3%<br />

3% 2%<br />

27%<br />

Fu<strong>en</strong>te: Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Estadística<br />

32%<br />

ENFERMEDADES CARDIOVASCULARES<br />

Tumores<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema respiratorio<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema digestivo<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema nervioso y <strong>de</strong> los<br />

órganos <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos<br />

Causas externas <strong>de</strong> mortalidad<br />

Trastornos m<strong>en</strong>tales y d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>docrinas, nutricionales y<br />

metabólicas<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 25<br />

Otras<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema g<strong>en</strong>itourinario<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s infecciosas y <strong>para</strong>sitarias<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema osteomuscu<strong>la</strong>r y d<strong>el</strong><br />

tejido conjuntivo<br />

Enf. <strong>de</strong> sangre y <strong>de</strong> órg. hematopoyéticos y <strong>de</strong><br />

Inmunidad<br />

Afecciones originadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo perinatal<br />

Malformaciones congénitas, <strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s y<br />

anomalías cromosómicas<br />

El cáncer constituyó <strong>en</strong> 2010 <strong>la</strong> segunda causa <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> España. Los fallecimi<strong>en</strong>tos<br />

por tumores malignos repres<strong>en</strong>taron <strong>el</strong> 28% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> muertes<br />

(33,3% <strong>en</strong> hombres y 22,3% <strong>en</strong> mujeres).<br />

Al repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias temporales <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por cáncer<br />

<strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>de</strong> los 15 y com<strong>para</strong>rlos con <strong>la</strong> media europea,<br />

se observa que España permanece por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> estados<br />

miembros y muestra una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad por cáncer<br />

<strong>en</strong> consonancia con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno. Las tasas <strong>de</strong> mortalidad<br />

por cáncer han <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> nuestro país <strong>de</strong> forma pau<strong>la</strong>tina y discreta,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 174,3/100.000 <strong>en</strong> 1999 a los 153,2/100.000 <strong>en</strong> 2009.<br />

Las tasas <strong>de</strong> mortalidad ajustada por edad por EPOC, por diabetes<br />

m<strong>el</strong>litus y por <strong>en</strong>fermedad crónica d<strong>el</strong> hígado son <strong>de</strong> 18,70; 11,70 y 8,70 por<br />

100.000 habitantes, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Entre 1981 y 2009, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad ajustada por edad pres<strong>en</strong>ta<br />

una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, excepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Alzheimer, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

hipert<strong>en</strong>siva, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad vascu<strong>la</strong>r intestinal y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>de</strong> Parkinson. El asc<strong>en</strong>so más espectacu<strong>la</strong>r se ha producido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>de</strong> Alzheimer, ya que <strong>en</strong> 1981 solo se produjeron 21 muertes por esa<br />

<strong>en</strong>fermedad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2009 se produjeron 11.169. Estas cifras supon<strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad ajustada por edad pasara <strong>de</strong> 0,05 por 100.000<br />

habitantes <strong>en</strong> 1981 a 11,6 por 100.000 habitantes 2009.


En cualquier caso, aunque previsiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> mortalidad por<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas continuará <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos,<br />

<strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad que produc<strong>en</strong> podría no <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma<br />

o, incluso, mant<strong>en</strong>erse estabilizada, ya que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s avanzadas y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos grupos <strong>de</strong> edad está aum<strong>en</strong>tando.<br />

Por otra parte, dado que los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> carácter crónico no<br />

se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> mortalidad <strong>de</strong> forma inmediata, <strong>la</strong>s medidas tradicionales <strong>de</strong><br />

mortalidad son actualm<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> evaluar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud y<br />

se hace necesario, por tanto, medir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad a través <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias,<br />

como <strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> actividad o <strong>la</strong><br />

discapacidad.<br />

La evolución temporal asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> EV no implica necesariam<strong>en</strong>te<br />

que todos los años <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> los que se increm<strong>en</strong>ta este indicador sean años<br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> salud. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> índices d<strong>el</strong> estado<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida libre <strong>de</strong> incapacidad<br />

(EVLI) 15 , basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad y <strong>la</strong> incapacidad, permite sintetizar <strong>en</strong> una<br />

so<strong>la</strong> medida no sólo <strong>la</strong> duración sino también <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Según<br />

los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta <strong>de</strong> Discapacidad, Autonomía y Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

(EDAD), <strong>la</strong> EVLI al nacimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2008 era <strong>de</strong> 71,3 años <strong>para</strong> los<br />

hombres y <strong>de</strong> 73,8 años <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres. El número <strong>de</strong> años que viv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

sin discapacidad es superior al <strong>de</strong> los hombres pero <strong>la</strong>s mujeres pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong><br />

discapacidad durante más tiempo <strong>de</strong>bido a su mayor esperanza <strong>de</strong> vida.<br />

La esperanza <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a salud (EVBS) se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior<br />

<strong>en</strong> que los años <strong>de</strong> vida se pon<strong>de</strong>ran por <strong>la</strong> percepción subjetiva d<strong>el</strong><br />

estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>rarlos por los años <strong>de</strong> discapacidad<br />

o <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad crónica. Ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> que <strong>la</strong> información<br />

que se utiliza sobre <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> salud es simi<strong>la</strong>r a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong><br />

tiempo, puesto que <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to que se utiliza <strong>para</strong> su medida se ha mant<strong>en</strong>ido<br />

estable a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo. En España, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2009, los hombres<br />

al nacer viv<strong>en</strong> <strong>el</strong> 79,5% <strong>de</strong> sus años <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a salud fr<strong>en</strong>te al<br />

72,9% <strong>de</strong> los años <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres. El mayor número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> esperanza<br />

<strong>de</strong> vida a todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres va asociado a peores condiciones<br />

<strong>de</strong> salud que los hombres. Otro hecho r<strong>el</strong>evante es que <strong>la</strong> EVBS <strong>en</strong>tre 2002<br />

y 2007 aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> hombres (0,9 años) pero no <strong>en</strong> mujeres, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>la</strong><br />

EVBS disminuyó medio año <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo consi<strong>de</strong>rado.<br />

La discapacidad es un concepto que hace refer<strong>en</strong>cia a un estado <strong>de</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> funcionalidad que ti<strong>en</strong>e como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad personal y <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

15 La EVLI se <strong>de</strong>fine como <strong>el</strong> número medio <strong>de</strong> años que espera vivir sin discapacidad una<br />

persona a una edad <strong>de</strong>terminada.<br />

26 SANIDAD


sociedad. Esta pérdida es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes factores:<br />

cambios fisiológicos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> edad, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas<br />

o procesos agudos o intercurr<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad más avanzada<br />

predomina <strong>la</strong> discapacidad <strong>de</strong> aparición progresiva, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los más<br />

jóv<strong>en</strong>es predomina <strong>la</strong> <strong>de</strong> aparición brusca.<br />

Las tasas <strong>de</strong> discapacidad están aum<strong>en</strong>tando a causa d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y al increm<strong>en</strong>to global <strong>de</strong> los problemas crónicos <strong>de</strong> salud<br />

asociados a discapacidad. Según <strong>la</strong> EDAD <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2008, <strong>el</strong> 8,5 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

españo<strong>la</strong> sufría algún tipo <strong>de</strong> discapacidad, si<strong>en</strong>do mujeres <strong>el</strong> 59,8%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad.<br />

Una persona con discapacidad pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> una actividad, pero no por este motivo necesitar ayuda <strong>de</strong> otra<br />

persona <strong>para</strong> su realización. De los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> discapacidad, son <strong>de</strong><br />

gran r<strong>el</strong>evancia los que afectan a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s básicas que se realizan <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vida diaria, ya que están r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> persona y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te es <strong>de</strong><br />

gran importancia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: una<br />

persona con un <strong>de</strong>terminado niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> discapacidad pue<strong>de</strong> ser autónoma <strong>en</strong><br />

un ambi<strong>en</strong>te con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos facilitadores o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que exist<strong>en</strong> barreras.<br />

En España, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes supon<strong>en</strong> <strong>el</strong> 6,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

total. Las mujeres repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 34,8% <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y repres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>el</strong> 76,3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas i<strong>de</strong>ntificadas como cuidadoras principales<br />

<strong>de</strong> personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

El perfil <strong>de</strong> persona cuidadora principal es una mujer, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 45 y 64<br />

años, que resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo hogar que <strong>la</strong> persona a <strong>la</strong> que presta cuidados.<br />

La persona que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te cuida <strong>de</strong> los hombres mayores <strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

es su cón yuge, seguida <strong>de</strong> su hija. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mu jeres mayores<br />

que necesitan ayuda son <strong>la</strong>s hijas <strong>la</strong>s que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te se hac<strong>en</strong> cargo<br />

<strong>de</strong> los cuidados, seguidas <strong>de</strong> otros familiares y amigos.<br />

Las personas que prestan cuidados manifiestan t<strong>en</strong>er dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>sempeñar sus tareas, viéndose a<strong>de</strong>más afectadas <strong>en</strong> su salud y <strong>en</strong> su vida<br />

personal.<br />

1.3. Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Un aspecto <strong>de</strong> especial r<strong>el</strong>evancia lo constituye <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas más <strong>de</strong>stacadas están r<strong>el</strong>acionadas con <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud comunes, sobre los que se pue<strong>de</strong> actuar mediante medidas <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas. Algunos <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>terminantes<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 27


son <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> tabaco, <strong>el</strong> consumo nocivo <strong>de</strong> alcohol, una dieta ina<strong>de</strong>cuada<br />

y <strong>la</strong> inactividad física. Junto a <strong>la</strong>s conductas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> salud<br />

o estilos <strong>de</strong> vida exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminantes sociales tales como <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> vida y trabajo, <strong>la</strong> educación o <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos, <strong>en</strong>tre otros, que hac<strong>en</strong><br />

necesaria una respuesta multisectorial <strong>para</strong> luchar contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas.<br />

Tabaquismo<br />

Según <strong>la</strong> EES 2009, <strong>en</strong> España <strong>el</strong> 26,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 y más años<br />

afirma fumar a diario y <strong>el</strong> 3,7% es fumador ocasional. La preval<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> hábito<br />

tabáquico es superior <strong>en</strong> los hombres, a excepción d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> edad <strong>de</strong><br />

14-18 años <strong>en</strong> <strong>el</strong> que es más frecu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> consumo <strong>en</strong> mujeres. En hombres<br />

se observa un gradi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> fumadores diario, con m<strong>en</strong>or<br />

preval<strong>en</strong>cia a mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios. En <strong>la</strong>s mujeres no se aprecian patrones<br />

tan seña<strong>la</strong>dos por niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios, aunque <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que pose<strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios más bajo.<br />

El consumo <strong>de</strong> tabaco sigue si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas principales <strong>de</strong><br />

mortalidad prematura aunque muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea han registrado<br />

avances <strong>en</strong> lo que respecta a su reducción. En 2009 se produjeron<br />

<strong>en</strong> España 108.539 <strong>de</strong>funciones r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> tabaquismo y <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> mortalidad ajustada por edad por estas causas <strong>de</strong> muerte experim<strong>en</strong>tó,<br />

<strong>en</strong>tre 2001 y 2009, una reducción d<strong>el</strong> 23% hombres y d<strong>el</strong> 26% <strong>en</strong> mujeres.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> mortalidad por cáncer <strong>de</strong> pulmón, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad<br />

ajustada por edad por esta causa <strong>de</strong> muerte atribuible al tabaquismo<br />

<strong>en</strong> dicho periodo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió un 10% <strong>en</strong> hombres, mi<strong>en</strong>tras que aum<strong>en</strong>tó un<br />

43% <strong>en</strong> mujeres<br />

Alcohol<br />

El consumo <strong>de</strong> riesgo/nocivo <strong>de</strong> alcohol es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras causas prev<strong>en</strong>ibles<br />

<strong>de</strong> morbilidad y mortalidad. La Encuesta Domiciliaria sobre Alcohol<br />

y Drogas <strong>en</strong> España (EDADES) 2009 ofrece por primera vez una aproximación<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s personas que realizan un consumo <strong>de</strong> riesgo y pue<strong>de</strong>n<br />

t<strong>en</strong>er posible <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, al pasar <strong>el</strong> AUDIT a más <strong>de</strong> 18.000 personas que<br />

habían consumido alguna vez. Las estimaciones obt<strong>en</strong>idas son que <strong>el</strong> 7,4%,<br />

unos 2 millones <strong>de</strong> personas, son consumidores <strong>de</strong> riesgo y que un 0,3%,<br />

unas 90.000, sufr<strong>en</strong> una posible <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> consumo int<strong>en</strong>sivo hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s borracheras y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas con los<br />

28 SANIDAD


episodios <strong>de</strong> consumo int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> alcohol o “Binge Drinking”, <strong>de</strong>finidos<br />

como <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> 6 Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Bebida Estándar (UBEs) <strong>en</strong> varones<br />

y 4 UBEs o más <strong>en</strong> mujeres, conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> una ocasión <strong>de</strong> consumo (4-6<br />

horas). Este tipo <strong>de</strong> consumo se realiza fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es,<br />

si<strong>en</strong>do con frecu<strong>en</strong>cia un grupo <strong>de</strong> riesgo que a m<strong>en</strong>udo pasa <strong>de</strong>sapercibido<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> baja percepción d<strong>el</strong> riesgo que se ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> esta conducta. Destacar<br />

que, <strong>en</strong> los jóv<strong>en</strong>es, <strong>el</strong> alcohol es a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al consumo<br />

<strong>de</strong> otras sustancias estando pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> los policonsumos.<br />

El consumo <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> alcohol es <strong>el</strong> tercer factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> muerte<br />

prematura <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> tabaco y <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial, y por d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

hipercolesterolemia y <strong>el</strong> sobrepeso. En España <strong>el</strong> 9% <strong>de</strong> todos los años <strong>de</strong><br />

vida pot<strong>en</strong>ciales perdidos, se atribuy<strong>en</strong> a dicho consumo.<br />

En 2009 se produjeron <strong>en</strong> España 23.788 <strong>de</strong>funciones r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong><br />

consumo <strong>de</strong> alcohol, permaneci<strong>en</strong>do estabilizadas <strong>la</strong>s tasa mortalidad ajustadas<br />

por edad por <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> muerte atribuibles al consumo <strong>de</strong> alcohol.<br />

Sobrepeso y obesidad<br />

Por término medio <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE, un 15,5 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta es obesa. El<br />

índice <strong>de</strong> obesidad se ha duplicado <strong>en</strong> los últimos veinte años <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong> los que se dispone <strong>de</strong> datos.<br />

Según datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EES 2009, más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 18 y más<br />

años está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> su peso recom<strong>en</strong>dado. Un 37,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor<br />

<strong>de</strong> 18 años ti<strong>en</strong>e sobrepeso y un 16% pres<strong>en</strong>ta obesidad. Ambas cifras son más<br />

<strong>el</strong>evadas <strong>en</strong> hombres que <strong>en</strong> mujeres, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>el</strong> sobrepeso (45%<br />

<strong>en</strong> hombres y 30% <strong>en</strong> mujeres). Tanto <strong>en</strong> hombres como <strong>en</strong> mujeres, <strong>la</strong> obesidad<br />

es más frecu<strong>en</strong>te a mayor edad, excepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 75 y más años.<br />

Por niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> difer<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> hombres<br />

y mujeres. En <strong>la</strong>s mujeres se pres<strong>en</strong>ta c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te una mayor preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

sobrepeso y obesidad y <strong>de</strong> ambos por se<strong>para</strong>do, según disminuye <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> estudios alcanzado. El 25,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres con estudios universitarios<br />

o equival<strong>en</strong>tes está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> su peso, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> mujeres sin estudios<br />

o con estudios primarios alcanza un 72,6%. En los hombres no se<br />

aprecia este gradi<strong>en</strong>te.<br />

El sobrepeso y <strong>la</strong> obesidad infantiles son un problema mundial <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to.<br />

En España <strong>la</strong> obesidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s más altas <strong>de</strong> Europa. Según datos d<strong>el</strong> estudio ALADINO (Alim<strong>en</strong>tación,<br />

Actividad física, Desarrollo Infantil y Obesidad), <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong><br />

AESAN durante <strong>el</strong> curso esco<strong>la</strong>r 2010/2011 <strong>en</strong> 7.659 niños y niñas <strong>de</strong> 6 a 9,9<br />

años <strong>de</strong> edad, <strong>el</strong> 44,5% pres<strong>en</strong>taban exceso <strong>de</strong> peso. Tomando como refer<strong>en</strong>cia<br />

los estándares <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (OMS), <strong>la</strong> preva-<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 29


l<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sobrepeso <strong>en</strong> España <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> 6 a 9,9 años ha sido d<strong>el</strong> 26,7 %,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> niñas ha sido d<strong>el</strong> 25,7 %. La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

obesidad ha sido d<strong>el</strong> 20,9 % <strong>en</strong> niños y d<strong>el</strong> 15,5 % <strong>en</strong> niñas. La preval<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> sobrepeso y <strong>la</strong> obesidad infantil es más <strong>el</strong>evada <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es educativos y<br />

socioeconómicos más bajos <strong>de</strong> los prog<strong>en</strong>itores o tutores.<br />

Actividad física<br />

Según <strong>la</strong> EES 2009 <strong>el</strong> 24,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 y más años (34,4% <strong>de</strong> los<br />

hombres y 15,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres) realiza actividad física int<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

o <strong>en</strong> su tiempo libre <strong>de</strong> manera habitual <strong>en</strong> los últimos siete días. El 34,5% <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 y más años (26,0% <strong>de</strong> los hombres y 42,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres)<br />

realiza actividad física mo<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo o <strong>en</strong> su tiempo libre <strong>de</strong> manera<br />

habitual durante los últimos 7 días. Las mujeres hac<strong>en</strong> actividad física mo<strong>de</strong>rada<br />

con mayor frecu<strong>en</strong>cia que los hombres, que realizan más actividad int<strong>en</strong>sa. La<br />

proporción <strong>de</strong> los que no hac<strong>en</strong> ejercicio físico alguno aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad,<br />

alcanzando <strong>el</strong> 22,1% <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años. La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actividad<br />

física int<strong>en</strong>sa aum<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios y es más frecu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> no realizar<br />

ninguna actividad física <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios.<br />

Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada son simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> cualquier niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios.<br />

Riesgo <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />

La salud m<strong>en</strong>tal, según <strong>la</strong> OMS, es un estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> persona<br />

realiza sus capacida<strong>de</strong>s y es capaz <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te al estrés normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida, <strong>de</strong> trabajar <strong>de</strong> forma productiva y <strong>de</strong> contribuir a su comunidad. En este<br />

s<strong>en</strong>tido positivo, <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal es <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar individual<br />

y d<strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to eficaz <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. La salud m<strong>en</strong>tal individual es<br />

<strong>de</strong>terminada por múltiples factores sociales, psicológicos y biológicos.<br />

Según <strong>la</strong> ENS 2006 un 15,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 años o más ti<strong>en</strong>e<br />

riesgo <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal con un mayor riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres que repres<strong>en</strong>tan<br />

un 19,9% fr<strong>en</strong>te a un 11% <strong>de</strong> los hombres. El 11,96% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

infantil pres<strong>en</strong>tó unos índices consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal,<br />

si<strong>en</strong>do éste d<strong>el</strong> 12.9% <strong>en</strong> niños y d<strong>el</strong> 11% <strong>en</strong> niñas.<br />

Las personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un mayor riesgo <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar trastornos <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral, sobre todo<br />

trastornos afectivos como <strong>de</strong>presión y ansiedad. Y como resultado <strong>de</strong> estas<br />

comorbilida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> pronóstico y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida que experim<strong>en</strong>tan pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>teriorarse notablem<strong>en</strong>te. Asimismo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

m<strong>en</strong>tales existe una alta preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> condiciones crónicas.<br />

30 SANIDAD


Los factores <strong>de</strong> riesgo asociados con <strong>el</strong> suicidio <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor<br />

son principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas asociadas, estado<br />

terminal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, trastornos psiquiátricos (sobre todo <strong>de</strong>presión),<br />

conflictos o estrés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones interpersonales, <strong>la</strong> soledad, <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

social y <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias.<br />

1.4. Marco <strong>para</strong> <strong>la</strong> Acción<br />

Según <strong>el</strong> informe Estadísticas Sanitarias Mundiales 2012 <strong>el</strong>aborado por <strong>la</strong><br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (OMS), <strong>de</strong> los 57 millones <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones<br />

que se calcu<strong>la</strong> ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> 2008, 36 millones (63%) se <strong>de</strong>bieron<br />

a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

son <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong> muerte (48%), seguidas d<strong>el</strong> cáncer (21%) y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas (12%). La diabetes es responsable directa<br />

d<strong>el</strong> 3,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones <strong>de</strong>bidas a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles.<br />

Se prevé que <strong>el</strong> número anual <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones <strong>de</strong>bidas a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

cardiovascu<strong>la</strong>res aum<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 17 millones <strong>en</strong> 2008 a 25 millones <strong>en</strong> 2030, y<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas al cáncer asci<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> 7,6 millones a 13 millones.<br />

Se calcu<strong>la</strong> que los factores <strong>de</strong> riesgo, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> tabaco, <strong>el</strong><br />

se<strong>de</strong>ntarismo, <strong>la</strong> dieta malsana y <strong>el</strong> uso nocivo d<strong>el</strong> alcohol, son responsables <strong>de</strong><br />

alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s coronariopatías y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cerebrovascu<strong>la</strong>res.<br />

En lo que se refiere a <strong>de</strong>funciones atribuibles, a esca<strong>la</strong> mundial, los<br />

principales factores <strong>de</strong> riesgo son <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial alta (a <strong>la</strong> que se atribuy<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> 13% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones mundiales), <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> tabaco (9%), <strong>la</strong> hiperglucemia<br />

(6%), <strong>el</strong> se<strong>de</strong>ntarismo (6%) y <strong>el</strong> sobrepeso o <strong>la</strong> obesidad (5%).<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas supon<strong>en</strong> una <strong>en</strong>orme carga sobre los individuos,<br />

<strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y los países <strong>en</strong> su conjunto, sea cual sea<br />

su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En <strong>el</strong> marco internacional, <strong>la</strong> OMS publicó <strong>en</strong> 2005 un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia: “Prev<strong>en</strong>ting Chronic Diseases, a vital investm<strong>en</strong>t”, que instaba<br />

a que los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo diseñaran y establecieran estrategias<br />

a<strong>de</strong>cuadas con medidas eficaces <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>safío <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cronicidad, reori<strong>en</strong>tando sus sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. El objetivo propuesto<br />

es ofrecer una at<strong>en</strong>ción sanitaria y social integral e integrada, con una respuesta<br />

multidisciplinar a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

promoción y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación<br />

y <strong>la</strong> rehabilitación funcional, contribuy<strong>en</strong>do así a su recuperación.<br />

Al mismo tiempo es preciso implicar y corresponsabilizar al paci<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> su propio proceso asist<strong>en</strong>cial, fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> participación,<br />

<strong>la</strong> educación sanitaria y <strong>la</strong> autoayuda. Todo <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>be permitir, a<strong>de</strong>más, me-<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 31


jorar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los sistemas sanitarios mediante <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> importantes<br />

ahorros <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> costes económicos, sanitarios y sociales, a<br />

través <strong>de</strong> un uso más efici<strong>en</strong>te y coste efectivo <strong>de</strong> los recursos.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> Europea <strong>para</strong> <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción y Control <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Enfermeda<strong>de</strong>s No Transmisibles, formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> 2006 como respuesta a <strong>la</strong><br />

<strong>Estrategia</strong> Mundial adoptada por <strong>la</strong> OMS <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2000 y <strong>el</strong> subsigui<strong>en</strong>te<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción 2008-2013.<br />

Este P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Moscú aprobada<br />

por <strong>la</strong> Asamblea Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución WHA64.11 tras <strong>la</strong><br />

Primera Confer<strong>en</strong>cia Ministerial Mundial sobre Estilos <strong>de</strong> Vida <strong>Salud</strong>ables<br />

y Control <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s No Transmisibles que tuvo lugar <strong>en</strong> abril <strong>de</strong><br />

2011, con <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS y los Estados europeos miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los España.<br />

En septiembre <strong>de</strong> 2011, <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

convocó una Reunión <strong>de</strong> Alto Niv<strong>el</strong> <strong>para</strong> abordar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeda<strong>de</strong>s No Transmisibles, con especial at<strong>en</strong>ción a los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración política adoptada por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral<br />

repres<strong>en</strong>ta un hito <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha mundial contra estas afecciones.<br />

Esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración reconoce que <strong>la</strong>s Enfermeda<strong>de</strong>s No Transmisibles repres<strong>en</strong>tan<br />

uno <strong>de</strong> los principales obstáculos <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XXI, subraya que su magnitud esta aum<strong>en</strong>tando rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntifica como factores que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> pobreza<br />

y <strong>el</strong> hambre <strong>en</strong> dichos países. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración expone brevem<strong>en</strong>te formas<br />

<strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s nacionales <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ENT y dar<br />

respuesta a este problema mediante <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo,<br />

<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

evaluación. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración insta específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> OMS a:<br />

— crear un marco mundial <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia g<strong>en</strong>eral y pre<strong>para</strong>r recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>para</strong> establecer un conjunto <strong>de</strong> objetivos mundiales <strong>de</strong><br />

aplicación voluntaria <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s ENT;<br />

— ori<strong>en</strong>tar a los Estados Miembros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los objetivos<br />

y los indicadores nacionales;<br />

— co<strong>la</strong>borar con <strong>el</strong> Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

<strong>de</strong> 2012 <strong>de</strong> un informe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones <strong>para</strong> fortalecer y facilitar<br />

medidas multisectoriales a fin <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s ENT por<br />

conducto <strong>de</strong> una alianza <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración efectiva.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se están <strong>el</strong>aborando <strong>el</strong> marco mundial <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, los<br />

objetivos y los indicadores, con pl<strong>en</strong>a participación <strong>de</strong> los Estados Miembros<br />

32 SANIDAD


<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS y <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con otros organismos, fondos y programas d<strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas y organizaciones internacionales conexas.<br />

Por lo que se refiere a <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010 <strong>el</strong> Consejo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (EPSCO Council) adoptó una serie <strong>de</strong> conclusiones<br />

con r<strong>el</strong>ación al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> actuación que disminuyan <strong>el</strong> impacto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas <strong>en</strong> Europa. Dichas conclusiones se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to “Innovative approaches for chronic diseases in public health and<br />

healthcare Systems”, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Ministerial <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>el</strong> 20<br />

<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2010 <strong>en</strong> Brus<strong>el</strong>as, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que participaron más <strong>de</strong> 300 expertos,<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> numerosas instituciones internacionales vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong><br />

salud y asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, así como responsables políticos.<br />

El Consejo Europeo sitúa a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas como una prioridad<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y d<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> programas<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> Europa, solicitando a los Estados miembros y a <strong>la</strong> Comisión<br />

Europea que implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera urg<strong>en</strong>te medidas concretas y<br />

coordinadas que permitan hacer fr<strong>en</strong>te a este problema.<br />

De manera más específica, <strong>el</strong> Consejo invita a los Estados miembros<br />

a “<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria y secundaria, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, <strong>en</strong> cooperación con los responsables políticos y, especialm<strong>en</strong>te,<br />

con <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes”, así como a i<strong>de</strong>ntificar e intercambiar<br />

información sobre <strong>la</strong>s mejores prácticas <strong>en</strong> este ámbito, y evaluar <strong>la</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia, preval<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

A<strong>de</strong>más invita a los Estados miembros y a <strong>la</strong> Comisión Europea a iniciar<br />

un proceso <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong> diálogo con <strong>la</strong>s partes interesadas (paci<strong>en</strong>tes,<br />

profesionales, responsables sanitarios, etc.), con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> optimizar<br />

<strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los gobiernos al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, a<br />

través principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> actuación:<br />

· Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas:<br />

lo que supone <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción eficaces,<br />

integrar <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res, evaluar los<br />

costes/b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, apoyar <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección temprana y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los factores<br />

<strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, etc.<br />

· At<strong>en</strong>ción sanitaria: i<strong>de</strong>ntificar e intercambiar bu<strong>en</strong>as prácticas que<br />

permitan que los paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas maximic<strong>en</strong><br />

su autonomía y calidad <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas proactivos<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción temprana, facilitar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

<strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes, implem<strong>en</strong>tar mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

primaria y comunitaria), etc.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 33


· Investigación <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, con r<strong>el</strong>ación<br />

a los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción temprana, con <strong>el</strong><br />

objetivo <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s estrategias y recursos <strong>para</strong> que se fom<strong>en</strong>te<br />

un <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to activo y saludable.<br />

· Recogida <strong>de</strong> información a niv<strong>el</strong> europeo que permita com<strong>para</strong>r los<br />

datos <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia y preval<strong>en</strong>cia, así como los factores <strong>de</strong> riesgo y<br />

<strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, etc.<br />

La adopción <strong>de</strong> estas conclusiones supone un importante paso <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sanitarias <strong>de</strong> los Estados miembros, ya que<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas compart<strong>en</strong> factores <strong>de</strong> riesgo prev<strong>en</strong>ibles y r<strong>el</strong>acionados<br />

con los hábitos y estilos <strong>de</strong> vida, como <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> tabaco,<br />

una dieta poco saludable, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> actividad física y <strong>el</strong> consumo excesivo<br />

<strong>de</strong> alcohol. Se da <strong>la</strong> circunstancia, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> que <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong><br />

estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>irse o tratarse mediante interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> bajo coste, alto impacto y basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica. La inversión<br />

<strong>en</strong> estas líneas <strong>de</strong> actuación, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s asociadas a<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria, repres<strong>en</strong>ta un gran ahorro <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> costes<br />

sanitarios y económicos.<br />

En España, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad<br />

se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, <strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Calidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> SNS,<br />

estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s con mayor carga<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad: cáncer, cardiopatía isquémica, ictus, diabetes m<strong>el</strong>litus, salud<br />

m<strong>en</strong>tal, cuidados paliativos, <strong>en</strong>fermedad pulmonar obstructiva crónica y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

raras.<br />

De igual forma, se han <strong>el</strong>aborado estándares y recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong><br />

distintas áreas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, <strong>en</strong>tre<br />

otras, <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes Pluripatológicos y Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tratami<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> Dolor.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Estrategia</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das hasta <strong>la</strong> fecha, <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Calidad<br />

2010 seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> nuevas necesida<strong>de</strong>s, tanto <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a abordar como <strong>de</strong> aspectos comunes a algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, que<br />

se b<strong>en</strong>eficiarían <strong>de</strong> acciones estratégicas transversales como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS.<br />

La <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> esta estrategia se incluyó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas, acordadas<br />

<strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2010 por <strong>el</strong> Pl<strong>en</strong>o extraordinario d<strong>el</strong> Consejo Interterritorial<br />

d<strong>el</strong> SNS, <strong>para</strong> afrontar <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> nuestro<br />

sistema sanitario, reforzando <strong>la</strong> calidad, <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> cohesión por una<br />

parte y optimizando <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los recursos por otra.<br />

Para dar respuesta al reto que supone <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas, los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos han introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas dis-<br />

34 SANIDAD


tintos mod<strong>el</strong>os organizativos y <strong>de</strong> gestión. En España tal respuesta ha sido<br />

diversa, habi<strong>en</strong>do adoptado <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral y los distintos servicios<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s autónomas distintas soluciones adaptadas<br />

al marco socio<strong>de</strong>mográfico, los recursos asist<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> éstos<br />

(<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> integración o coordinación) con los servicios sociales.<br />

Todas <strong>la</strong>s CC.AA. hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes estratégicos al abordaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad, han imp<strong>la</strong>ntado proyectos o programas <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> personas con patologías crónicas o están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo estrategias<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción coordinada a paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, pero es preciso<br />

<strong>de</strong>stacar <strong>en</strong>tre todas estas actuaciones, por su especificidad y grado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> afrontar <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad <strong>en</strong> Euskadi, <strong>el</strong><br />

P<strong>la</strong>n Andaluz <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Integrada a Paci<strong>en</strong>tes con Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas<br />

(2012-2016), <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>de</strong><br />

Cataluña y <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comunidad Val<strong>en</strong>ciana.<br />

Las recom<strong>en</strong>daciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> esta estrategia v<strong>en</strong>drán a complem<strong>en</strong>tar<br />

y pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s iniciativas que ya están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas mediante estrategias, p<strong>la</strong>nes o programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y conformarán un marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> cohesión que<br />

ori<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> torno a objetivos comunes a todo <strong>el</strong> SNS, los cambios a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

por <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>para</strong> abordar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas y garantizar que <strong>la</strong>s personas con problemas <strong>de</strong> salud<br />

crónicos t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> misma at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> territorio español.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 35


2. Misión, visión, objetivos y principios<br />

rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong><br />

Misión<br />

Establecer un conjunto <strong>de</strong> objetivos y recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> que permitan ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios hacia<br />

<strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y sus <strong>de</strong>terminantes, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico 16<br />

y su at<strong>en</strong>ción integral.<br />

Visión<br />

Adaptar <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r a los cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y sociosanitaria que ocasionan <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad, garantizando <strong>la</strong> calidad,<br />

<strong>la</strong> seguridad, <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> los cuidados, <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> participación<br />

social.<br />

Objetivos g<strong>en</strong>erales<br />

Disminuir <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> carácter crónico, reducir <strong>la</strong> mortalidad prematura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

que ya pres<strong>en</strong>tan alguna <strong>de</strong> estas condiciones, prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca-<br />

16 Según <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación Internacional sobre <strong>el</strong> Funcionami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> Discapacidad y <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

(CIF), condición <strong>de</strong> salud es un término g<strong>en</strong>érico que incluye <strong>en</strong>fermedad (aguda o crónica),<br />

trastorno, traumatismo y lesión.<br />

16 Limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad son <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que un individuo pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>para</strong> realizar<br />

activida<strong>de</strong>s. Una “limitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad” abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una <strong>de</strong>sviación leve hasta una<br />

grave <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> cantidad o calidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, comparándo<strong>la</strong><br />

con <strong>la</strong> manera, ext<strong>en</strong>sión o int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> que se espera que <strong>la</strong> realizaría una persona sin esa<br />

condición <strong>de</strong> salud.<br />

16 Las condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico son aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

previsible <strong>la</strong>rga duración y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> progresión l<strong>en</strong>ta que se su<strong>el</strong><strong>en</strong> asociar a distintos<br />

grados <strong>de</strong> discapacidad o <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> forma temporal o perman<strong>en</strong>te, y repercut<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras.<br />

36 SANIDAD


pacidad funcional y <strong>la</strong>s complicaciones asociadas a cada proceso y mejorar<br />

su calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras.<br />

Principios rectores<br />

— Las personas, tanto <strong>en</strong> su esfera individual como social, son <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>: La at<strong>en</strong>ción c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas exige que los sistemas sanitarios pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> estar <strong>en</strong>focados<br />

hacia <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong> forma reactiva, a ori<strong>en</strong>tarse hacia <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción proactiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> su conjunto<br />

y <strong>de</strong> cada individuo <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Las personas <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> cualquier<br />

punto d<strong>el</strong> proceso salud-<strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong>s personas cuidadoras se<br />

incorporarán <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> carácter crónico.<br />

— El abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> salud<br />

pob<strong>la</strong>cional: El <strong>en</strong>foque pob<strong>la</strong>cional supone que <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad está diseñada <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (personas sanas y personas <strong>en</strong>fermas) abordando<br />

un amplio rango <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El <strong>en</strong>foque pob<strong>la</strong>cional reconoce <strong>la</strong> diversidad d<strong>el</strong> ser humano<br />

como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus viv<strong>en</strong>cias particu<strong>la</strong>res y colectivas y ori<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s políticas y <strong>la</strong>s acciones que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos sectores e<br />

instituciones, se formu<strong>la</strong>n y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Son principios ori<strong>en</strong>tadores d<strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>foque pob<strong>la</strong>cional <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias y diversida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>la</strong> equidad, <strong>la</strong> justicia social, <strong>la</strong> inclusión social y <strong>la</strong> interculturalidad.<br />

— Consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: En <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong><br />

salud crónicos es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> perspectiva d<strong>el</strong> ciclo<br />

<strong>de</strong> vida <strong>para</strong> reconocer los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que<br />

actúan a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s etapas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (etapa pr<strong>en</strong>atal,<br />

infancia, niñez, adolesc<strong>en</strong>cia, juv<strong>en</strong>tud, edad adulta y ancianidad)<br />

y <strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y un acceso a<strong>de</strong>cuado a los servicios<br />

sanitarios y sociales, priorizando a los grupos más vulnerables y<br />

<strong>de</strong>sfavorecidos, fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial <strong>en</strong> sa-<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 37


lud con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> lograr resultados favorables <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

— Consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico: En <strong>el</strong> ámbito internacional, <strong>la</strong>s<br />

estrategias <strong>en</strong>caminadas a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas c<strong>en</strong>tran su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s más preval<strong>en</strong>tes<br />

y que causan mayor mortalidad como son <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

cardiovascu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas, <strong>el</strong> cáncer,<br />

<strong>la</strong> diabetes y los problemas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal.<br />

Pero <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad exige t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud que, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma<br />

ais<strong>la</strong>da pue<strong>de</strong>n no ser muy frecu<strong>en</strong>tes o t<strong>en</strong>er m<strong>en</strong>or impacto<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad, repercut<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno.<br />

— La At<strong>en</strong>ción Primaria es <strong>el</strong> eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te con condiciones<br />

<strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico:<br />

Todos los profesionales d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> han<br />

<strong>de</strong> implicarse y trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong> abordaje integrado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cronicidad, si<strong>en</strong>do preciso impulsar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción primaria y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> medicina<br />

<strong>de</strong> familia, pediatría y <strong>en</strong>fermería, como coordinadores <strong>de</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> cronicidad.<br />

— Continuidad asist<strong>en</strong>cial: En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre<br />

los difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es o ámbitos asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los servicios sanitarios<br />

y <strong>la</strong> mejorable coordinación <strong>en</strong>tre éstos y los servicios sociales<br />

dificulta <strong>la</strong> óptima at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas con condiciones <strong>de</strong><br />

salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico. Es necesario,<br />

por <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos y cauces <strong>de</strong> coordinación<br />

<strong>en</strong>tre los servicios sanitarios y los servicios sociales con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> lograr, <strong>de</strong> forma progresiva, una at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> los problemas<br />

crónicos <strong>de</strong> salud.<br />

Es preciso reori<strong>en</strong>tar los circuitos <strong>de</strong> trabajo y dinámicas <strong>de</strong> tránsito<br />

d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong><br />

continuidad asist<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> coordinación efectiva que<br />

se consiga <strong>en</strong>tre los distintos ámbitos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

mismos. Dicha coordinación requiere mejorar <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong><br />

información, acordar y establecer <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> cada profesional <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>cial y optimizar y comple-<br />

38 SANIDAD


m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones sin que se produzcan duplicida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

servicios <strong>para</strong> maximizar los resultados <strong>en</strong> salud.<br />

— Los profesionales d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> han <strong>de</strong> compartir<br />

con toda <strong>la</strong> ciudadanía <strong>la</strong> responsabilidad <strong>en</strong> los cuidados <strong>de</strong> salud<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los servicios sanitarios y sociales.<br />

Para lograr este objetivo es preciso promover actuaciones <strong>en</strong>caminadas<br />

a s<strong>en</strong>sibilizar a los profesionales y a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, garantizando<br />

que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>la</strong> información a<strong>de</strong>cuada y<br />

sufici<strong>en</strong>te que les permita t<strong>en</strong>er una actitud activa y <strong>de</strong> compromiso<br />

con su autocuidado, haciéndoles partícipes <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

sobre su salud.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 39


3. Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas estratégicas<br />

3.1. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud constituye un proceso político y social global que<br />

abarca, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s acciones dirigidas directam<strong>en</strong>te a fortalecer <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

y capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los individuos <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> control sobre<br />

su salud y mejorar<strong>la</strong>, sino también <strong>la</strong>s dirigidas a modificar <strong>la</strong>s condiciones<br />

sociales, ambi<strong>en</strong>tales y económicas, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> mitigar su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud pública e individual.<br />

Las áreas <strong>de</strong> acción que propone <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa 17 <strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son:<br />

— Incorporar <strong>la</strong> salud como eje transversal <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s políticas públicas,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como objetivo <strong>la</strong> ganancia <strong>en</strong> salud, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong>s<br />

fortalezas individuales y comunitarias a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y evitando<br />

<strong>la</strong>s condiciones o procesos que influy<strong>en</strong> negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

— Crear <strong>en</strong>tornos que protejan y favorezcan <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> todos los<br />

ámbitos vitales.<br />

— Reforzar <strong>la</strong> acción comunitaria y pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y<br />

<strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>para</strong> alcanzar un mejor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> salud.<br />

— Fortalecer <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los individuos y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> información y educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar su capacidad <strong>para</strong> ejercer un mayor<br />

control sobre su salud.<br />

— Reori<strong>en</strong>tar los servicios sanitarios hacia <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y <strong>la</strong> equidad.<br />

Una gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud crónicas y <strong>de</strong> sus factores<br />

<strong>de</strong> riesgo pue<strong>de</strong>n ser prev<strong>en</strong>idas. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong><br />

vida saludables es una línea <strong>de</strong> acción es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que implica acciones dirigidas a modificar <strong>la</strong>s condiciones<br />

personales, sociales, ambi<strong>en</strong>tales y económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se vive. Cabe <strong>de</strong>stacar<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia como periodos críticos<br />

17 Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Carta <strong>de</strong> Ottawa. Primera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre<br />

Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Ottawa. Canadá, 17-21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1986. Ontario: OMS; 1986.<br />

40 SANIDAD


<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> individuo, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludables, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a alim<strong>en</strong>tación y a <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> actividad física.<br />

La participación social es también un medio y un instrum<strong>en</strong>to necesario<br />

<strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

sobre los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Facilitar <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su imp<strong>la</strong>ntación y <strong>en</strong> su evaluación es es<strong>en</strong>cial<br />

<strong>para</strong> fortalecer <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y <strong>para</strong> asegurar que<br />

<strong>la</strong>s mismas respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Dado que <strong>la</strong> salud está condicionada por factores sociales, económicos<br />

y ambi<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong>tre otros, <strong>el</strong> trabajo intersectorial d<strong>el</strong> sector salud con<br />

otros sectores es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a través d<strong>el</strong> principio “<strong>Salud</strong> <strong>en</strong> Todas <strong>la</strong>s<br />

Políticas” 18 .<br />

Objetivo 1<br />

Favorecer <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque intersectorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a través d<strong>el</strong><br />

principio “<strong>Salud</strong> <strong>en</strong> Todas <strong>la</strong>s Políticas”.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

1 Establecer mecanismos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sector sanitario y<br />

otros sectores y organizaciones sociales con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> promover <strong>en</strong>tornos<br />

y recursos comunitarios que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> estilos<br />

<strong>de</strong> vida saludables, prestando especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

más vulnerables y <strong>de</strong>sfavorecidas.<br />

2 Promover <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con otros sectores y profesionales, <strong>en</strong><br />

los niv<strong>el</strong>es nacional, autonómico y local, <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

políticas, p<strong>la</strong>nes y programas coordinados <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones<br />

efici<strong>en</strong>tes con recursos proce<strong>de</strong>ntes tanto <strong>de</strong> ámbitos<br />

públicos como <strong>de</strong> instituciones privadas.<br />

3 Desarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong> manera específica, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito local, activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que sean<br />

realizadas conjuntam<strong>en</strong>te por diversos profesionales sanitarios, im-<br />

18 Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Ad<strong>el</strong>aida sobre <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> Todas <strong>la</strong>s Políticas, OMS, Gobierno <strong>de</strong> Australia<br />

Meridional, Ad<strong>el</strong>aida 2010.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 41


plicando <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria y<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública.<br />

4 Impulsar acciones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración d<strong>el</strong> sector sanitario y social con <strong>el</strong><br />

sector <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> trabajo saludables, <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

carácter crónico y <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> los puestos <strong>de</strong> trabajo con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

facilitar <strong>la</strong> actividad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas.<br />

Objetivo 2<br />

Facilitar <strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> priorización, <strong>de</strong>sarrollo, seguimi<strong>en</strong>to y<br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sanitarias r<strong>el</strong>ativas al abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

5 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> creación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los Consejos <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

otros órganos <strong>de</strong> participación como mecanismos <strong>de</strong> interacción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> salud con <strong>la</strong> acción intersectorial<br />

expresa a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

6 Establecer cauces formales <strong>de</strong> participación que garantic<strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

compartido por <strong>el</strong> sistema sanitario y social con asociaciones <strong>de</strong> cuidadores<br />

y paci<strong>en</strong>tes afectados por problemas <strong>de</strong> salud crónicos.<br />

7 Impulsar los programas <strong>de</strong> voluntariado, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio como<br />

<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros asist<strong>en</strong>ciales, que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas y personas cuidadoras.<br />

Objetivo 3<br />

Impulsar y reforzar <strong>la</strong> capacitación 19 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>para</strong><br />

promover <strong>la</strong> autonomía 20 , <strong>el</strong> autocuidado 21 y los estilos <strong>de</strong> vida saludables.<br />

19 Capacitación: proceso p<strong>la</strong>nificado, sistemático y organizado que busca modificar, mejorar y<br />

ampliar los conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s.<br />

20 Autonomía: capacidad física e int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que le permite satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

básicas mediante acciones realizadas por <strong>el</strong><strong>la</strong> misma.<br />

21 Autocuidado: práctica <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que los individuos inician y realizan <strong>para</strong> <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su propia vida, salud y bi<strong>en</strong>estar.<br />

42 SANIDAD


Recom<strong>en</strong>daciones<br />

8 Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los sistemas sanitario y social con <strong>el</strong><br />

sistema educativo, implicando a <strong>la</strong>s familias y al profesorado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

diseño, realización, seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia.<br />

9 Fom<strong>en</strong>tar actuaciones específicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong>caminadas a<br />

lograr un <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to activo y saludable.<br />

10 Garantizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción información <strong>de</strong> calidad, veraz y no sesgada,<br />

sobre <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sobre los aspectos<br />

r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> carácter crónico, fom<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>de</strong>smedicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los cuidados.<br />

11 Impulsar <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud que han <strong>de</strong>mostrado<br />

su efectividad y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que participan <strong>de</strong> forma activa <strong>la</strong>s<br />

propias personas afectadas por problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración<br />

y <strong>la</strong>s personas cuidadoras, con especial at<strong>en</strong>ción al autocuidado.<br />

12 Facilitar mecanismos <strong>para</strong> <strong>el</strong> ejercicio d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<br />

a recibir información sufici<strong>en</strong>te, compr<strong>en</strong>sible y adaptada a sus<br />

necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> acuerdo a mod<strong>el</strong>os y principios <strong>de</strong> alfabetización<br />

sanitaria, así como promover su participación activa <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre cualquier acto r<strong>el</strong>ativo a su salud.<br />

13 Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes, su <strong>de</strong>sarrollo<br />

y capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones dirigidas a conocer su<br />

salud, necesida<strong>de</strong>s y problemas, y a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar, implem<strong>en</strong>tar<br />

y evaluar su at<strong>en</strong>ción.<br />

14 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> creación y <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong> iniciativas y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, programas <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te activo y programas<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te experto, escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> cuidadores, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidadores<br />

profesionales y no profesionales y otras fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> apoyo al autocuidado.<br />

3.2. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y<br />

limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico<br />

La prev<strong>en</strong>ción ti<strong>en</strong>e por objeto reducir <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ciertas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, lesiones y discapacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y at<strong>en</strong>uar<br />

o <strong>el</strong>iminar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible, sus consecu<strong>en</strong>cias negativas mediante<br />

acciones dirigidas a tal fin. Las acciones prev<strong>en</strong>tivas se dirigirán hacia<br />

los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tales los factores sociales,<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 43


económicos, <strong>la</strong>borales, culturales, alim<strong>en</strong>tarios, biológicos y ambi<strong>en</strong>tales, que<br />

influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Exist<strong>en</strong> tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> que se actúe.<br />

La prev<strong>en</strong>ción primaria, que incorpora acciones tanto <strong>de</strong> protección<br />

como <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, va dirigida a evitar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

mediante <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Este tipo <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be fom<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> esta estrategia <strong>para</strong> <strong>el</strong> abordaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad ya que es <strong>la</strong> que más asegurará <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />

prematura <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eraciones futuras; <strong>en</strong>tre estas acciones se <strong>en</strong>contraría<br />

<strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación saludable y <strong>la</strong>s políticas<br />

sobre tabaquismo y consumo nocivo <strong>de</strong> alcohol.<br />

La prev<strong>en</strong>ción secundaria actúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase presintomática: <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

ya existe aunque <strong>la</strong> persona que <strong>la</strong> pa<strong>de</strong>ce lo <strong>de</strong>sconozca porque no han<br />

aparecido síntomas perceptibles y no se haya diagnosticado clínicam<strong>en</strong>te.<br />

Sería <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección, diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to temprano<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

La prev<strong>en</strong>ción terciaria retrasa <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición crónica y<br />

previ<strong>en</strong>e <strong>la</strong> discapacidad causada por <strong>el</strong><strong>la</strong>, una vez que ésta se ha establecido<br />

y ha sido diagnosticada.<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas son, <strong>en</strong> gran medida, prev<strong>en</strong>ibles y g<strong>en</strong>eran<br />

una gran cantidad <strong>de</strong> costes económicos y sociales por lo que su abordaje<br />

constituye una importante responsabilidad social y política por parte <strong>de</strong> los<br />

po<strong>de</strong>res públicos. Sin embargo, <strong>para</strong> abordar eficazm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> amplia gama <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud asociados a <strong>la</strong> cronicidad, es necesario ir más allá<br />

d<strong>el</strong> ámbito sanitario y adoptar un <strong>en</strong>foque transversal <strong>en</strong> su prev<strong>en</strong>ción que<br />

integre <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> otros ámbitos como <strong>la</strong> educación, los servicios sociales, <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>torno <strong>la</strong>boral, <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> investigación y otros.<br />

Objetivo 4<br />

Disminuir <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> aparición<br />

o evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

carácter crónico: tabaquismo, consumo nocivo <strong>de</strong> alcohol, inactividad física,<br />

alim<strong>en</strong>tación no saludable y otros.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

15 Incorporar <strong>de</strong> forma efectiva e integrada <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas <strong>en</strong> todos los<br />

44 SANIDAD


ámbitos y etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, con especial énfasis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> vejez.<br />

16 Analizar y monitorizar los factores <strong>de</strong> riesgo que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter<br />

crónico, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los <strong>de</strong>terminantes sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Objetivo 5<br />

Disminuir <strong>la</strong>s lesiones y acci<strong>de</strong>ntes como causantes <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> salud<br />

y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

17 Impulsar políticas y realizar actuaciones <strong>en</strong>caminadas a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> lesiones y acci<strong>de</strong>ntes: infantiles, domésticos, <strong>la</strong>borales, <strong>de</strong>portivos,<br />

<strong>de</strong> tráfico y <strong>la</strong>s caídas <strong>en</strong> personas mayores.<br />

18 Analizar y monitorizar <strong>la</strong> información r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong>s lesiones<br />

y acci<strong>de</strong>ntes, con objeto <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s actuaciones<br />

<strong>de</strong> salud pública.<br />

Objetivo 6<br />

Detectar, diagnosticar y tratar precozm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

19 Promover que <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, trastornos<br />

o situaciones <strong>de</strong> riesgo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad<br />

asociada a <strong>en</strong>fermedad crónica sean imp<strong>la</strong>ntadas<br />

con <strong>la</strong> máxima calidad y <strong>la</strong> mayor accesibilidad posible a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Los programas <strong>de</strong> cribado pob<strong>la</strong>cional dirigidos a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s se a<strong>de</strong>cuarán a lo dispuesto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 33/2011, <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> octubre, G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Pública.<br />

20 Promover, cuando esté indicado, <strong>el</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to tempranos<br />

basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejor evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica disponible.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 45


21 Fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Temprana 22<br />

por equipos interdisciplinares, <strong>en</strong> supuestos <strong>de</strong> discapacidad, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

o trastornos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Objetivo 7<br />

Prev<strong>en</strong>ir, <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes con condiciones <strong>de</strong> salud crónicas, <strong>la</strong> pérdida funcional,<br />

<strong>la</strong>s complicaciones asociadas a su <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

22 Establecer programas que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

funcional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas apoyados por profesionales que actú<strong>en</strong><br />

como educadores/<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores <strong>en</strong> estrategias <strong>de</strong> autocuidado.<br />

23 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los fisioterapeutas <strong>en</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física, formación <strong>para</strong> los<br />

autocuidados y prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro funcional.<br />

24 Garantizar una a<strong>de</strong>cuada at<strong>en</strong>ción a los aspectos psicológicos y<br />

emocionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas que permita<br />

<strong>la</strong> aceptación, adaptación, modificación <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida y<br />

adher<strong>en</strong>cia al tratami<strong>en</strong>to y garantizar, cuando se consi<strong>de</strong>re necesario,<br />

<strong>el</strong> acceso a at<strong>en</strong>ción psicológica especializada.<br />

25 Realizar actuaciones específicas dirigidas a <strong>la</strong>s personas cuidadoras<br />

<strong>en</strong>caminadas a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> impacto negativo sobre <strong>la</strong><br />

salud física y m<strong>en</strong>tal y sobre <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar que pueda conllevar <strong>el</strong><br />

cuidado <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

26 Facilitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los trabajadores sociales<br />

sanitarios <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección e interv<strong>en</strong>ción sobre los<br />

factores <strong>de</strong> riesgo social que influy<strong>en</strong> negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas.<br />

22 El Libro B<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Temprana (Real Patronato sobre Discapacidad, 2005: Libro<br />

B<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Temprana. Grupo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Temprana. 3ª edición) <strong>de</strong>fine ésta<br />

como “<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones, dirigidas a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>de</strong> 0-6 años, a <strong>la</strong> familia<br />

y al <strong>en</strong>torno, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objetivo dar respuesta lo más pronto posible a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

transitorias o perman<strong>en</strong>tes que pres<strong>en</strong>tan los niños con trastornos <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo o que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cerlos. Estas interv<strong>en</strong>ciones, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> globalidad d<strong>el</strong><br />

niño, han <strong>de</strong> ser p<strong>la</strong>nificadas por un equipo <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación interdisciplinar<br />

o transdisciplinar”.<br />

46 SANIDAD


3.3. Continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

La coordinación asist<strong>en</strong>cial pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como <strong>la</strong> concertación <strong>de</strong> todos<br />

los servicios r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong><br />

lugar don<strong>de</strong> se reciban, <strong>de</strong> manera que se sincronic<strong>en</strong> y se alcance un objetivo<br />

común sin que se produzcan conflictos. Cuando <strong>la</strong> coordinación alcanza<br />

su grado máximo, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se consi<strong>de</strong>ra integrada.<br />

La continuidad asist<strong>en</strong>cial, por su parte, es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y se <strong>de</strong>fine como <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> coher<strong>en</strong>cia y unión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que percibe <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo.<br />

Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial: 1) <strong>de</strong> información, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong> usuario <strong>de</strong> que los proveedores dispon<strong>en</strong> y utilizan <strong>la</strong><br />

información <strong>de</strong> episodios anteriores <strong>para</strong> dar una at<strong>en</strong>ción apropiada a sus<br />

necesida<strong>de</strong>s actuales; 2) <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación, que es <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te sobre<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que establece a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo con uno o más proveedores<br />

y 3) <strong>de</strong> gestión o provisión <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, <strong>de</strong><br />

manera que se complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí y no se dupliqu<strong>en</strong>.<br />

Tras <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> una condición crónica <strong>de</strong> salud comi<strong>en</strong>za un<br />

proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que precisa estar bi<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nificado y organizado <strong>para</strong><br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r tanto <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas<br />

cuidadoras, <strong>de</strong> acuerdo a unos <strong>de</strong>terminados estándares <strong>de</strong> calidad y<br />

evitando <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los cuidados, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

cambio <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> asist<strong>en</strong>cial.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad<br />

asist<strong>en</strong>cial condiciona <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas con condiciones<br />

crónicas <strong>de</strong> salud, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> personas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, si<strong>en</strong>do necesario <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos y cauces<br />

<strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y los servicios<br />

sociales con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> lograr, <strong>de</strong> forma progresiva, una at<strong>en</strong>ción<br />

integral a los problemas <strong>de</strong> salud. A este respecto es preciso <strong>de</strong>stacar que<br />

los trabajadores sociales sanitarios constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> nexo <strong>de</strong> unión <strong>en</strong>tre los<br />

servicios sociales y sanitarios que propicia una at<strong>en</strong>ción social compartida,<br />

pot<strong>en</strong>ciando <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque y <strong>la</strong> participación comunitaria.<br />

La at<strong>en</strong>ción domiciliaria <strong>de</strong>be pot<strong>en</strong>ciarse <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> cuidados y <strong>la</strong> respuesta efectiva a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

sociosanitarias que puedan pres<strong>en</strong>tar los paci<strong>en</strong>tes y resulta es<strong>en</strong>cial hacer<br />

<strong>de</strong>saparecer <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no funcional <strong>la</strong> se<strong>para</strong>ción estructural <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción<br />

Primaria y At<strong>en</strong>ción Especializada, procurando que toda <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sea<br />

compartida y garantizando que se recib<strong>en</strong> los servicios necesarios, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

y lugar a<strong>de</strong>cuados y durante <strong>el</strong> tiempo preciso, evitando duplicida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y maximizando los resultados <strong>en</strong> salud.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 47


Por otra parte es imprescindible <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong> actual rigi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> los<br />

roles profesionales y organizar los recursos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a perfiles profesionales<br />

idóneos <strong>para</strong> dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas.<br />

Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas sanitarias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> coordinarse a<strong>de</strong>más<br />

con otros ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud como los farmacéuticos comunitarios cuya posición<br />

es i<strong>de</strong>al <strong>para</strong> proporcionar una unión <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> prescriptor y <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te<br />

y <strong>para</strong> comunicar información sobre salud y medicam<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Su pap<strong>el</strong> ha evolucionado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>aborador y disp<strong>en</strong>sador<br />

<strong>de</strong> fármacos hacia proveedor <strong>de</strong> servicios y <strong>de</strong> información y,<br />

últimam<strong>en</strong>te, proveedor <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong> salud, contribuy<strong>en</strong>do a mejorar<br />

<strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los<br />

medicam<strong>en</strong>tos 23 .<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> comunicación a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong>tre los propios profesionales<br />

y <strong>de</strong> éstos con <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te favorecerá una at<strong>en</strong>ción más integral e integrada,<br />

más segura, más coste-efectiva y <strong>de</strong> mayor calidad.<br />

Las Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong> Comunicación (TIC) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

importante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los distintos ámbitos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

facilitando y reestructurando <strong>la</strong> comunicación e intercambio <strong>de</strong> información<br />

a través <strong>de</strong> cinco funciones c<strong>la</strong>ve: recopi<strong>la</strong>ción y uso compartido <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

clínica, provisión <strong>de</strong> soporte a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión clínica, mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad clínica, <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones profesional-usuario<br />

y capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Especial r<strong>el</strong>evancia cobra <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia Clínica<br />

Electrónica compartida que supone incorporar <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad sanitaria y que permitirá que toda aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> información<br />

clínica, básica y fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> una at<strong>en</strong>ción sanitaria y social <strong>de</strong><br />

calidad, esté disponible <strong>para</strong> los profesionales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prestar dicha<br />

at<strong>en</strong>ción.<br />

Objetivo 8<br />

Garantizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema y ámbito más a<strong>de</strong>cuado<br />

y por los profesionales que mejor puedan dar respuesta a sus necesida<strong>de</strong>s,<br />

fom<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> equipos interdisciplinares y <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do, <strong>de</strong> forma<br />

flexible y polival<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos los profesionales<br />

implicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad.<br />

23 Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> farmacia c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. FIP/OMS. 2006.<br />

48 SANIDAD


Recom<strong>en</strong>daciones<br />

27 Proporcionar al ámbito <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>la</strong> adaptación organizativa<br />

y los recursos materiales y humanos necesarios <strong>para</strong> coordinar<br />

los procesos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> cronicidad y po<strong>de</strong>r prestar<br />

una mayor <strong>de</strong>dicación al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y at<strong>en</strong>ción continuada a<br />

paci<strong>en</strong>tes con condiciones crónicas <strong>de</strong> salud.<br />

28 Establecer medidas que permitan mejorar <strong>la</strong> capacidad resolutiva<br />

<strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria.<br />

29 Promover <strong>la</strong> implicación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas a <strong>la</strong> hospitalización<br />

conv<strong>en</strong>cional (unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico, hospitalización a<br />

domicilio, hospital <strong>de</strong> día, hospitalización <strong>de</strong> corta estancia, hospitales<br />

<strong>de</strong> subagudos, at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> personas mayores<br />

y otros recursos sociosanitarios), allá don<strong>de</strong> ya existan o don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> ex novo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia integral a <strong>la</strong> cronicidad.<br />

30 Reori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo integrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria<br />

<strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

manera segura, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria.<br />

31 Garantizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción 7x24 (7 días a <strong>la</strong> semana, 24 horas al día) a<br />

todos los paci<strong>en</strong>tes, con resolución proactiva especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con pluripatología o especial complejidad y/o <strong>en</strong><br />

situación paliativa.<br />

32 Favorecer <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> sistemas organizativos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

que permitan consultas y revisiones no pres<strong>en</strong>ciales por parte <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación.<br />

33 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los procesos crónicos, ori<strong>en</strong>tando su responsabilidad<br />

<strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> educadores/<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores <strong>en</strong> autocuidados,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> gestores <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con condiciones <strong>de</strong><br />

especial complejidad y <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce 24 <strong>para</strong><br />

mejorar <strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre ámbitos y unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

24 Los dispositivos <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te superpuestos a estructuras funcionales que agrupan<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales por especialida<strong>de</strong>s y niv<strong>el</strong>es, mejoran <strong>la</strong> coordinación asist<strong>en</strong>cial<br />

cuando actúan <strong>de</strong> conector <strong>en</strong>tre profesionales que <strong>de</strong>sempeñan funciones distintas<br />

<strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> mismo proceso asist<strong>en</strong>cial. Su efectividad <strong>para</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que le atribuye <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, así como <strong>de</strong> su capacidad<br />

<strong>para</strong> integrarse <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión cotidianos y d<strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> información<br />

r<strong>el</strong>evante sobre <strong>el</strong> proceso asist<strong>en</strong>cial.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 49


34 Facilitar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los fisioterapeutas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria<br />

<strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, at<strong>en</strong>ción domiciliaria, formación<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y personas cuidadoras.<br />

35 Establecer medidas que garantic<strong>en</strong> que los profesionales <strong>de</strong> Trabajo<br />

Social Sanitario pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus funciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

sociales <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y personas cuidadoras, p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción social y optimización <strong>de</strong> recursos, <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es individual,<br />

familiar, grupal y comunitario.<br />

36 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

al usuario, unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> admisión y unida<strong>de</strong>s administrativas, como<br />

transmisores <strong>de</strong> información y asesorami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto<br />

al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios sanitarios y sociales.<br />

37 Garantizar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y <strong>la</strong> comunicación a los paci<strong>en</strong>tes y<br />

personas cuidadoras d<strong>el</strong> profesional refer<strong>en</strong>te que actuará como<br />

coordinador <strong>de</strong> su proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Objetivo 9<br />

Garantizar <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> los cuidados <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, evitando<br />

<strong>la</strong> duplicidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones y facilitando <strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong>es asist<strong>en</strong>ciales.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

38 Imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> Historia Clínica Electrónica compartida.<br />

39 Establecer objetivos e indicadores comunes y compartidos por los<br />

distintos ámbitos asist<strong>en</strong>ciales, r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> gestión y mejora<br />

d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

40 <strong>Sistema</strong>tizar los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> evaluación y pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> mando accesibles a todos los profesionales <strong>para</strong> favorecer<br />

<strong>la</strong> gestión y mejora <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> sus interv<strong>en</strong>ciones.<br />

41 Promover mecanismos <strong>de</strong> información y comunicación, pres<strong>en</strong>cial<br />

y no pres<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> un mismo ámbito y <strong>en</strong>tre<br />

los profesionales <strong>de</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria.<br />

42 Favorecer <strong>la</strong> gestión por procesos asist<strong>en</strong>ciales integrados y/o <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> rutas asist<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> <strong>la</strong>s distintas condiciones <strong>de</strong><br />

salud crónicas.<br />

43 En <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a paci<strong>en</strong>tes pluripatológicos o con comorbilidad<br />

que precis<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción hospita<strong>la</strong>ria, establecer rutas asist<strong>en</strong>ciales<br />

50 SANIDAD


que contempl<strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia por especialistas hospita<strong>la</strong>rios g<strong>en</strong>eralistas<br />

(singu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te internistas y geriatras) que actú<strong>en</strong> como<br />

profesionales refer<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su paso por los distintos<br />

circuitos asist<strong>en</strong>ciales y complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que sea necesario,<br />

<strong>la</strong> valoración integral <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes realizada por otros<br />

especialistas.<br />

44 Garantizar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

urg<strong>en</strong>cias (hospita<strong>la</strong>rios y extrahospita<strong>la</strong>rios) con los equipos <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción Primaria.<br />

45 Implem<strong>en</strong>tar estrategias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> ingresos hospita<strong>la</strong>rios<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria tanto <strong>en</strong> sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> hospitalización conv<strong>en</strong>cional<br />

como <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> hospitalización a domicilio o mediante<br />

<strong>la</strong> utilización d<strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> día.<br />

46 Establecer estrategias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación d<strong>el</strong> alta hospita<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes que hayan sido hospitalizados o institucionalizados <strong>para</strong><br />

garantizar que se realice <strong>la</strong> valoración integral <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong>s d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno, se establezca un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cuidados y se proporcione<br />

<strong>el</strong> soporte domiciliario a<strong>de</strong>cuado al alta, i<strong>de</strong>ntificando y<br />

priorizando los paci<strong>en</strong>tes con mayor riesgo <strong>de</strong> reingreso y/o <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación.<br />

47 Mejorar <strong>la</strong> transición d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> edad pediátrica con <strong>en</strong>fermedad<br />

crónica a <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> adultos, flexibilizando e individualizando<br />

<strong>el</strong> límite <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> que se realiza esta transición.<br />

Objetivo 10<br />

Garantizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción continuada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuyas condiciones <strong>de</strong> salud<br />

y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico requieran at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria y social, impulsando <strong>la</strong> integración asist<strong>en</strong>cial a niv<strong>el</strong> estructural y<br />

organizativo.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

48 Pot<strong>en</strong>ciar los mecanismos <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los profesionales<br />

d<strong>el</strong> sistema sanitario y los profesionales <strong>de</strong> los servicios<br />

sociales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>para</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

y evaluación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción resultantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

valoración integral <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas cuidadoras y <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> los pertin<strong>en</strong>tes informes<br />

<strong>de</strong> situación.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 51


49 Incorporar <strong>en</strong> los informes clínicos aspectos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s básicas e instrum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>para</strong> facilitar<br />

<strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

50 Facilitar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> servicios sociales<br />

a los cont<strong>en</strong>idos d<strong>el</strong> historial clínico y social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

internadas <strong>en</strong> instituciones sanitarias y sociales cuyo conocimi<strong>en</strong>to<br />

sea necesario <strong>para</strong> su correcta at<strong>en</strong>ción, garantizando <strong>en</strong> todo<br />

caso <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> carácter personal.<br />

51 Fom<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria, <strong>en</strong> resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> personas mayores<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> servicios sociales, <strong>la</strong> práctica d<strong>el</strong> trabajo<br />

social individualizado por casos (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar)<br />

y <strong>de</strong> grupos (<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los servicios sociales comunitarios),<br />

con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> promover programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria,<br />

secundaria y terciaria.<br />

52 Incorporar <strong>de</strong> forma sistemática <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción familiar, <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

sociales y d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

personas con condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> carácter crónico.<br />

53 Promover e impulsar programas <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to y apoyo <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong>s personas cuidadoras <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con condiciones <strong>de</strong> salud y<br />

limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s<br />

asociadas a discapacidad y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> que sean<br />

también ag<strong>en</strong>tes activos <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> promoción, prev<strong>en</strong>tivas, asist<strong>en</strong>ciales<br />

y recuperadoras.<br />

3.4. Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

La provisión <strong>de</strong> servicios ha <strong>de</strong> estar ori<strong>en</strong>tada a garantizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y personas cuidadoras <strong>de</strong> forma integral, equitativa,<br />

continuada, segura y efici<strong>en</strong>te, haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s complicaciones y <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro funcional y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong> autocuidado y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con<br />

condiciones crónicas <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno.<br />

La at<strong>en</strong>ción integral precisa, <strong>en</strong> primer lugar, estratificar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> cada persona y <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s sanitarias<br />

y sociales con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r diseñar interv<strong>en</strong>ciones coste-efectivas<br />

específicas <strong>para</strong> los distintos grupos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes adaptadas a <strong>la</strong>s referidas<br />

necesida<strong>de</strong>s.<br />

Resulta necesario promover <strong>la</strong> realización sistematizada <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes individualizados<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nece-<br />

52 SANIDAD


sida<strong>de</strong>s médicas, <strong>de</strong> cuidados, funcionales y sociales <strong>de</strong> cada individuo que<br />

serán <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones a llevar a cabo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada<br />

p<strong>la</strong>n individualizado.<br />

Es necesario <strong>de</strong>tectar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones que puedan ser consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> los profesionales o <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> organización,<br />

que no respondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y que no<br />

aña<strong>de</strong>n valor al proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Y por <strong>el</strong> contrario, hay que hacer visibles<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones coste-efectivas que pue<strong>de</strong>n suponer una verda<strong>de</strong>ra<br />

reori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>para</strong> un nuevo abordaje <strong>de</strong> los problemas<br />

crónicos que satisfagan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Objetivo 11<br />

I<strong>de</strong>ntificar <strong>en</strong> cada paci<strong>en</strong>te su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> necesidad y facilitar <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones específicas a<strong>de</strong>cuadas a cada necesidad.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

54 Establecer mecanismos y mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> estratificación y predicción<br />

que permitan <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> subgrupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción con difer<strong>en</strong>tes<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> necesidad y riesgo.<br />

55 Garantizar <strong>la</strong> valoración integral (biomédica, psicológica, funcional<br />

y social) y multidisciplinar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes,<br />

con especial énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> apoyo sociofamiliar.<br />

56 Imp<strong>la</strong>ntar p<strong>la</strong>nes individualizados <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, contando con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y personas cuidadoras <strong>en</strong> su <strong>el</strong>aboración,<br />

adaptados a sus necesida<strong>de</strong>s, valores, <strong>de</strong>seos y prefer<strong>en</strong>cias,<br />

procurando <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> los mismos<br />

y <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos sanitarios y/o sociales que mejor<br />

se a<strong>de</strong>cu<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras.<br />

57 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong> Casos <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas complejas y paci<strong>en</strong>tes pluripatológicos.<br />

Objetivo 12<br />

Garantizar interv<strong>en</strong>ciones sanitarias efectivas, seguras, efici<strong>en</strong>tes, sost<strong>en</strong>ibles<br />

y proporcionadas, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejor evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica disponible.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 53


Recom<strong>en</strong>daciones<br />

58 Adaptar mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> patologías crónicas y experi<strong>en</strong>cias<br />

a <strong>la</strong> realidad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>torno y territorio, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos.<br />

59 E<strong>la</strong>borar e implem<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> todos los ámbitos, protocolos comunes<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, diagnóstico y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías crónicas,<br />

ajustados a estándares <strong>de</strong> calidad.<br />

60 Definir <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias necesarias <strong>de</strong> los profesionales sanitarios<br />

y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s formativas iniciales y <strong>de</strong> formación<br />

continuada <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> especial<br />

complejidad que puedan requerir compet<strong>en</strong>cias avanzadas<br />

<strong>de</strong> los profesionales.<br />

61 Promover y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> seguridad<br />

d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>en</strong> cualquier niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

62 Imp<strong>la</strong>ntar prácticas seguras recom<strong>en</strong>dadas <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong><br />

<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>de</strong> Seguridad<br />

d<strong>el</strong> Paci<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> SNS.<br />

63 A<strong>de</strong>cuar los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> Cuidados Paliativos, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>en</strong> Cuidados Paliativos d<strong>el</strong><br />

SNS, <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas avanzadas y/o <strong>en</strong> situación final <strong>de</strong> vida.<br />

Objetivo 13<br />

Optimizar <strong>la</strong> terapia farmacológica <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes con tratami<strong>en</strong>tos crónicos,<br />

con especial at<strong>en</strong>ción a los paci<strong>en</strong>tes polimedicados 25 .<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

64 Establecer una política <strong>de</strong> prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos con objetivos<br />

comunes <strong>en</strong>tre los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria.<br />

25 Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por polimedicación <strong>en</strong> términos cualitativos, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> tomar más medicam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los clínicam<strong>en</strong>te apropiados, mi<strong>en</strong>tras que los criterios cuantitativos establec<strong>en</strong><br />

un límite <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> fármacos empleados. El número más ext<strong>en</strong>dido parece ser <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

5 medicam<strong>en</strong>tos utilizados <strong>de</strong> forma crónica, cifra a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual, hay una r<strong>el</strong>ación in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

con <strong>el</strong> uso ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos.<br />

54 SANIDAD


65 Garantizar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los profesionales sobre terapéutica<br />

farmacológica basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

individualización <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te.<br />

66 Disponer <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas ori<strong>en</strong>tadas a prev<strong>en</strong>ir acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

adversos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos mediante<br />

alertas <strong>el</strong>ectrónicas integradas <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> información <strong>para</strong><br />

apoyo a <strong>la</strong> prescripción, incorporando suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> alternativas<br />

terapéuticas.<br />

67 Garantizar <strong>la</strong> conciliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s transiciones<br />

asist<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong>es y/o profesionales sanitarios.<br />

68 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> Farmacia Hospita<strong>la</strong>ria<br />

con los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria y con los profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> personas mayores, <strong>para</strong> <strong>la</strong> conciliación<br />

y resolución <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncias r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> medicación, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do<br />

canales o vías rápidas <strong>de</strong> comunicación perman<strong>en</strong>te.<br />

69 Garantizar <strong>la</strong> revisión sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicación con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ir y <strong>de</strong>tectar problemas r<strong>el</strong>acionados con medicam<strong>en</strong>tos, así<br />

como <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> adher<strong>en</strong>cia a los tratami<strong>en</strong>tos.<br />

70 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> Farmacia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Primaria, como g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> mejora d<strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos con carácter pob<strong>la</strong>cional y <strong>en</strong> base comunitaria,<br />

y facilitadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dichas recom<strong>en</strong>daciones<br />

a <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

71 Ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> uso racional d<strong>el</strong> medicam<strong>en</strong>to a paci<strong>en</strong>tes<br />

y personas cuidadoras y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias que pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones compartida y <strong>la</strong> autogestión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicación.<br />

72 Facilitar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> Farmacia Comunitaria a<br />

<strong>la</strong> información necesaria <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus funciones como<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> disp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos a los ciudadanos,<br />

y su cooperación <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to a través<br />

<strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción farmacéutica, contribuy<strong>en</strong>do a<br />

asegurar <strong>la</strong> eficacia y seguridad <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos.<br />

73 Promover <strong>la</strong> información y participación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y personas<br />

cuidadoras <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir posibles efectos adversos r<strong>el</strong>acionados<br />

con <strong>la</strong> medicación y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> isoapari<strong>en</strong>cia 26 <strong>de</strong> los <strong>en</strong>vases <strong>de</strong> un mismo principio activo.<br />

26 Isoapari<strong>en</strong>cia: Los <strong>en</strong>vases que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> un mismo principio activo muestran una apari<strong>en</strong>-<br />

cia común.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 55


74 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> práctica sistematizada y evaluada <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> autocuidado, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción psicológica, <strong>la</strong>s medidas fisioterápicas<br />

y otras medidas no farmacológicas como favorecedoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicalización <strong>de</strong> los procesos crónicos.<br />

3.5. Equidad <strong>en</strong> salud e igualdad <strong>de</strong> trato<br />

Equidad <strong>en</strong> salud significa que todas <strong>la</strong>s personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su máximo pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> salud in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />

posición social u otras circunstancias <strong>de</strong>terminadas por factores sociales.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> salud<br />

implica que los recursos sean asignados según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Aunque es importante garantizar una accesibilidad efectiva <strong>para</strong> todos<br />

a los servicios <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y adaptar los servicios a <strong>la</strong>s mismas, a fin <strong>de</strong> que produzcan<br />

resultados equitativos 27 .<br />

El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud e impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud<br />

crónicas y <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>terminantes, permitirá analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> salud y ori<strong>en</strong>tar los esfuerzos y recursos hacia <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción así como servir <strong>de</strong> soporte <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y <strong>para</strong> <strong>la</strong> investigación, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su repercusión<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Objetivo 14<br />

Disminuir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminantes<br />

sociales <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud crónicos, con especial énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> género.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

75 Analizar y monitorizar <strong>la</strong> magnitud y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> salud y <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>terminantes sociales, mediante <strong>la</strong><br />

a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información disponibles y <strong>de</strong>sagre-<br />

27 Tudor J. The inverse care <strong>la</strong>w. Lancet, 1971; 297 (7696): 405-412.<br />

56 SANIDAD


Objetivo 15<br />

gando por áreas geográficas con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>nificar interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>para</strong> su reducción.<br />

Mejorar <strong>el</strong> acceso (disponibilidad, accesibilidad y aceptabilidad) a los sistemas<br />

sanitarios y sociales y optimizar los procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a fin <strong>de</strong> que se<br />

consigan resultados equitativos <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos sociales.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

76 A<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s estructuras físicas y organizativas <strong>de</strong> los sistemas<br />

sanitarios y sociales, adaptándo<strong>la</strong>s a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>el</strong>iminando o minimizando <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> tipo geográfico,<br />

temporal, económico y cultural que dificultan <strong>el</strong> acceso a dichos<br />

sistemas.<br />

77 Realizar <strong>la</strong> valoración y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión cultural<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a<strong>de</strong>cuar los procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s normas y<br />

valores culturales/espirituales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

78 Evitar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> circuitos asist<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong>l<strong>el</strong>os <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

mayores y <strong>para</strong> los paci<strong>en</strong>tes pluripatológicos.<br />

Objetivo 16<br />

Eliminar cualquier tipo <strong>de</strong> discriminación o trato <strong>de</strong>sigual a personas por <strong>el</strong><br />

hecho <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar cualquier <strong>en</strong>fermedad o problema <strong>de</strong> salud, trastorno <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, discapacidad o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

79 Establecer vías <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sistema sanitario, <strong>el</strong> sistema<br />

social y <strong>el</strong> sistema educativo que posibilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> mejor adaptación<br />

y normalización d<strong>el</strong> proceso educativo <strong>de</strong> niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes<br />

con problemas <strong>de</strong> salud crónicos.<br />

80 Apoyar iniciativas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción e iniciativas <strong>de</strong><br />

apoyo <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas con condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

integración social.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 57


3.6. Investigación e innovación<br />

La investigación <strong>en</strong> salud y <strong>la</strong> innovación sanitaria constituy<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar socioeconómico, garantizar <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección social y mejorar <strong>la</strong> calidad y<br />

expectativa <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

El objeto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> salud es profundizar <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mecanismos molecu<strong>la</strong>res, bioquímicos, c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>res, g<strong>en</strong>éticos,<br />

fisiopatológicos y epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y problemas<br />

r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> salud humana así como establecer estrategias <strong>para</strong> su<br />

predicción, prev<strong>en</strong>ción, tratami<strong>en</strong>to y rehabilitación.<br />

La integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación con <strong>la</strong> práctica clínica favorece una<br />

mayor calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y una mejor y más rápida imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> los avances ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, así como un cuidado más ético y efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> sistema y los servicios <strong>de</strong><br />

salud pública, estarán mejor fundam<strong>en</strong>tados y ori<strong>en</strong>tados a respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los ciudadanos. 28<br />

Resulta fundam<strong>en</strong>tal por tanto que <strong>la</strong> investigación y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

se ori<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a <strong>la</strong> acción tal como refleja <strong>el</strong> “Informe mundial sobre <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

ori<strong>en</strong>tado a mejorar <strong>la</strong> salud. Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas<br />

sanitarios” <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS:<br />

– La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be contribuir a mejorar los sistemas <strong>de</strong> salud. No se<br />

<strong>de</strong>be c<strong>en</strong>trar meram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> avance d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to académico<br />

ni limitarse a producir medicam<strong>en</strong>tos, diagnósticos, vacunas y a<strong>para</strong>tos<br />

médicos.<br />

– Los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos biomédicos no pue<strong>de</strong>n mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te si no se investiga cómo aplicarlos concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los distintos<br />

sistemas <strong>de</strong> salud, grupos pob<strong>la</strong>cionales y <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

contextos políticos y sociales.<br />

– Los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> interactuar estrecham<strong>en</strong>te con los<br />

sistemas <strong>de</strong> investigación sanitaria <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar y utilizar <strong>el</strong> saber<br />

r<strong>el</strong>evante <strong>para</strong> su propia mejora. La base <strong>de</strong> este par<strong>en</strong>tesco <strong>de</strong>be<br />

ser una cultura <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> problemas y <strong>de</strong><br />

innovación.<br />

28 P<strong>la</strong>n <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica, Desarrollo e Innovación Tecnológica. 2008-2011.<br />

58 SANIDAD


La innovación <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales significa un cambio que ac<strong>el</strong>era<br />

y mejora <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> concebir, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, producir y acce<strong>de</strong>r a nuevos<br />

productos, procesos y servicios. La innovación sanitaria compr<strong>en</strong><strong>de</strong> no sólo<br />

<strong>la</strong> innovación tecnológica sino también <strong>la</strong> innovación organizacional y <strong>la</strong><br />

innovación <strong>en</strong> los servicios, y <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un proceso <strong>de</strong> mejora<br />

continua <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>de</strong> los profesionales. Las administraciones sanitarias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> facilitar <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as innovadoras que puedan emerger<br />

<strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier profesional sanitario <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

<strong>de</strong> los procesos clínicos o <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios, así como facilitar <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> difusión y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas<br />

innovadoras.<br />

En innovación sanitaria <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información<br />

y <strong>la</strong> Comunicación (TICs) como impulsoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad<br />

y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los servicios sanitarios y sociales públicos. El valor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TICs <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> se <strong>de</strong>be c<strong>en</strong>trar<br />

<strong>en</strong> su a<strong>de</strong>cuada adaptación a los procesos clínicos y <strong>de</strong>be estar ori<strong>en</strong>tada<br />

a increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos procesos y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los resultados<br />

clínicos, procurar mayor información <strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, permitir<br />

<strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno más favorable y propiciar <strong>el</strong><br />

autocuidado.<br />

No obstante, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to tecnológico<br />

conlleva un importante crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los costes y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías<br />

se acompaña <strong>de</strong> gran variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica asist<strong>en</strong>cial. Por <strong>el</strong>lo<br />

es imprescindible conocer cuál es <strong>la</strong> repercusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />

tecnologías <strong>en</strong> los sistemas sanitarios y sociales.<br />

La evaluación <strong>de</strong> tecnologías sanitarias analiza y evalúa por com<strong>para</strong>ción<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes tecnologías sanitarias 29 , recoge evi<strong>de</strong>ncia sobre su eficacia<br />

y seguridad y valora <strong>el</strong> impacto sanitario, social, ético, organizativo y económico<br />

que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong> utilización apropiada y <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, <strong>para</strong> que esas tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que sabemos<br />

que existe evi<strong>de</strong>ncia que funcionan se apliqu<strong>en</strong> correctam<strong>en</strong>te.<br />

El 29 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>el</strong> Pl<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> Consejo Interterritorial d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong><br />

<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> acordó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ag<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Tecnologías y Prestaciones d<strong>el</strong> SNS <strong>para</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

y difusión <strong>de</strong> información <strong>de</strong>stinada a fundam<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

y que permitirá <strong>la</strong> adaptación y coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras exist<strong>en</strong>tes<br />

29 Tecnologías sanitarias: todo aqu<strong>el</strong> equipami<strong>en</strong>to, dispositivo, fármaco, procedimi<strong>en</strong>to médico<br />

o quirúrgico utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, diagnóstico, tratami<strong>en</strong>to o rehabilitación <strong>de</strong> un<br />

proceso sanitario.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 59


<strong>de</strong> forma más efici<strong>en</strong>te y sost<strong>en</strong>ible, evitando duplicida<strong>de</strong>s, tomando como<br />

base <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to mutuo y <strong>la</strong> credibilidad y pot<strong>en</strong>ciando <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong> red.<br />

Objetivo 17<br />

Promover <strong>la</strong> investigación integral <strong>en</strong> salud 30 que permita profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mecanismos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong><br />

establecer <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción más efectivas <strong>para</strong> su abordaje.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

81 Facilitar <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminantes sociales y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> salud, con especial énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género,<br />

que estén r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

82 Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación sobre políticas sanitarias y no sanitarias<br />

que contribuyan a promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos vitales<br />

saludables y que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas que ya pres<strong>en</strong>tan condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter crónico.<br />

83 Promover <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los factores culturales y procesos<br />

psicológicos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, adaptación y evolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos efectivos<br />

<strong>para</strong> su abordaje.<br />

84 Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> salud <strong>para</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> los mejores mod<strong>el</strong>os organizativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />

cronicidad.<br />

85 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> investigación sobre calidad y seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria a paci<strong>en</strong>tes con problemas <strong>de</strong> salud crónicos.<br />

86 Favorecer <strong>la</strong> investigación sobre <strong>el</strong> impacto que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> autocuidado<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

que éstas proporcionan a los paci<strong>en</strong>tes con problemas <strong>de</strong> salud<br />

crónicos.<br />

30 La investigación integral <strong>en</strong> salud <strong>en</strong>globa <strong>la</strong> investigación básica, <strong>la</strong> investigación clínica, <strong>la</strong><br />

investigación tras<strong>la</strong>cional y <strong>la</strong> investigación epi<strong>de</strong>miológica, <strong>en</strong> salud pública o <strong>en</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

60 SANIDAD


87 Impulsar <strong>la</strong> investigación d<strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> salud y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> recursos<br />

<strong>de</strong> los nuevos mod<strong>el</strong>os organizativos ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> cronicidad,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevas TIC <strong>en</strong> dichos mod<strong>el</strong>os.<br />

Objetivo 18<br />

Promover <strong>la</strong> innovación tecnológica, su evaluación y su utilización práctica,<br />

racional y basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia, <strong>para</strong> soporte <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> abordaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos, los profesionales y<br />

<strong>la</strong>s organizaciones sanitarias.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

88 Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TICs <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición crónica y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

89 Favorecer <strong>la</strong> Investigación, Desarrollo e Innovación (I+D+i) sobre<br />

aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>para</strong> dar soporte a <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas con condiciones <strong>de</strong> salud crónicas evitando<br />

barreras <strong>de</strong> tiempo y localización.<br />

90 Incorporar soluciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tecnología Web, cuyos cont<strong>en</strong>idos<br />

estén ava<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica y/o autorida<strong>de</strong>s<br />

sanitarias, <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> información a paci<strong>en</strong>tes, su participación<br />

y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

91 Favorecer <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión y <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción individualizada <strong>para</strong> los profesionales.<br />

92 Incorporar los avances <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tación biomédica y s<strong>en</strong>sores<br />

personales que posibilitan los sistemas <strong>de</strong> (t<strong>el</strong>e) salud personal y<br />

autocuidados <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> vida cotidiana.<br />

93 Promover <strong>la</strong> estandarización <strong>de</strong> servicios y procesos <strong>para</strong> evitar<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los proveedores con soluciones cerradas con<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> facilitar a los usuarios <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, y facilitar <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión y <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong><br />

soporte a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad.<br />

Objetivo 19<br />

Promover <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> servicios y mod<strong>el</strong>os organizativos que facilite los<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> salud y sociales r<strong>el</strong>acionados<br />

con <strong>la</strong> cronicidad.<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 61


Recom<strong>en</strong>daciones<br />

94 Favorecer <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> integración funcional <strong>de</strong> base territorial<br />

<strong>en</strong>tre los distintos ámbitos asist<strong>en</strong>ciales.<br />

95 Facilitar <strong>la</strong> transformación <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión organizativa interna <strong>de</strong> los<br />

equipos asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> todos los niv<strong>el</strong>es, facilitando su ori<strong>en</strong>tación<br />

hacia un abordaje integral e integrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad.<br />

96 Impulsar <strong>la</strong> capacidad creativa y <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> los profesionales<br />

permiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos innovadores que respondan<br />

a iniciativas <strong>de</strong> los propios profesionales.<br />

Objetivo 20<br />

Promover <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> evaluación, p<strong>la</strong>nificación y provisión<br />

<strong>de</strong> servicios con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> equidad, efici<strong>en</strong>cia y sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los paci<strong>en</strong>tes con condiciones <strong>de</strong> salud crónicas.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

97 Desarrol<strong>la</strong>r, con una perspectiva estatal, un conjunto mínimo común<br />

<strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> evaluación que permitan realizar un seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas,<br />

cons<strong>en</strong>suados con los profesionales.<br />

98 Incorporar una estrategia evaluativa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una triple visión: a)<br />

resultados <strong>en</strong> salud, b) utilización <strong>de</strong> servicios y c) alfabetización<br />

sanitaria, satisfacción y calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y personas<br />

cuidadoras.<br />

99 Promover nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación vincu<strong>la</strong>dos a contratos<br />

programa y con visión transversal y compartida <strong>en</strong>tre proveedores<br />

<strong>de</strong> distintos niv<strong>el</strong>es.<br />

100 Establecer inc<strong>en</strong>tivos compartidos <strong>en</strong>tre ámbitos asist<strong>en</strong>ciales sobre<br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> resultados comunes r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cronicidad.<br />

101 Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> evaluación económica (coste-efectividad, coste-utilidad,<br />

coste-b<strong>en</strong>eficio) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones empr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

d<strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS.<br />

62 SANIDAD


4. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong><br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS <strong>el</strong><br />

Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad (MSSSI) coordinará <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes proyectos y líneas <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> llevar a cabo <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación, <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

A corto p<strong>la</strong>zo está prevista <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes proyectos:<br />

— Proyecto <strong>de</strong> Estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS, cuyos objetivos<br />

son, <strong>en</strong> principio, establecer una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estratificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que permita <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> subgrupos<br />

con difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, y <strong>de</strong>finir recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> dicha estratificación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia clínica <strong>el</strong>ectrónica.<br />

— Proyecto <strong>de</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>de</strong> Indicadores, cuyos objetivos son, <strong>en</strong> principio,<br />

<strong>el</strong>aborar los indicadores que permitan realizar <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> y conocer <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus objetivos y<br />

recom<strong>en</strong>daciones, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, con visión estatal, un conjunto mínimo<br />

común <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> evaluación, que permitan realizar un seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas.<br />

— Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>para</strong> Ciudadanos, con <strong>el</strong><br />

objetivo <strong>de</strong> promover, compartir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos que<br />

facilit<strong>en</strong> <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía mediante <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong> salud y autogestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad lo<br />

que permitirá mejorar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> cuidados y autocuidados, <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, así como los necesarios <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas.<br />

— Incorporación <strong>de</strong> proyectos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> Cro nicidad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Trabajo anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ag<strong>en</strong> cias <strong>de</strong> Evaluación<br />

<strong>de</strong> Tecnologías y Prestaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS.<br />

— Creación <strong>de</strong> una P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Innovación Sanitaria que permita<br />

i<strong>de</strong>ntificar y promover <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación diagnóstica, terapéutica y <strong>de</strong> gestión clínica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia sanitaria.<br />

A medio p<strong>la</strong>zo está prevista <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes proyectos:<br />

— Proyecto <strong>de</strong> Mejora d<strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> d<strong>el</strong> Dolor Crónico <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS.<br />

El dolor crónico es un problema <strong>de</strong> salud cuyo abordaje resulta<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 63


prioritario por su frecu<strong>en</strong>cia y repercusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> por <strong>la</strong> variabilidad asociada a su manejo y<br />

<strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te impacto <strong>en</strong> los resultados <strong>en</strong> salud y otros indicadores<br />

sanitarios<br />

— Actualización d<strong>el</strong> Marco Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Primaria <strong>en</strong> España: 2007-2012 (Proyecto AP-21): La implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> SNS supone una oportunidad <strong>para</strong> actualizar, reforzar los objetivos<br />

y pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción Primaria, como <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> AP21, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> convertir<br />

realm<strong>en</strong>te este ámbito asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

— Proyecto <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> situación y propuestas <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> los<br />

Programas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Domiciliaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> SNS.<br />

— E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una <strong>Estrategia</strong> <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

SNS.<br />

El MSSSI a<strong>de</strong>más, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria<br />

y Nutrición (AESAN), organismo autónomo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

Ministerio, ti<strong>en</strong>e previsto <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Nutrición,<br />

Actividad Física y Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Obesidad (<strong>Estrategia</strong> NAOS), que se<br />

revisará con periodicidad quinqu<strong>en</strong>al, <strong>de</strong> acuerdo a lo establecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo<br />

36 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 17/2011, <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y nutrición.<br />

64 SANIDAD


5. Anexos<br />

Anexo 1: Bibliografía consultada<br />

1 Abadía-Taira MB, Martínez-Lizaga N, García-Armesto S, Ridao-López M, Yañez F, Seral-<br />

Rodríguez M, Peiró-Mor<strong>en</strong>o S, Bernal-D<strong>el</strong>gado E y Grupo VPM-SNS. Variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Hospitalizaciones<br />

Pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te Evitables r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> reagudización <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas. At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Práctica Médica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Diciembre<br />

2011. Volum<strong>en</strong> 4, Nº 2.<br />

http://www.at<strong>la</strong>svpm.org/avpm/<br />

2 Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Tecnologías Sanitarias (AETS). Instituto <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Carlos III.<br />

Revisión <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas. Informe <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Tecnologías Sanitarias Nº 39. Madrid, Diciembre <strong>de</strong> 2003.<br />

http://94.229.161.108/BCP/AEE000036.pdf<br />

3 Ahmed OI, Rak DJ. Hospital Readmission among Participants in a Transitional Case Managem<strong>en</strong>t<br />

Program. The American Journal of Managed Care October 2010; 16 (10).<br />

http://www.ajmc.com/publications/issue/2010/2010-10-vol16-n10/<br />

AJMC_10octOsmAhmed778to783/1<br />

4 Arc<strong>el</strong>ay A, Sá<strong>en</strong>z <strong>de</strong> Ormijana A, Reviriego E, López <strong>de</strong> Argumedo M, Gutiérrez I. Mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te mayor con patología crónica .Proyecto FIS. Vitoria-Gasteiz. Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Sanidad. Gobierno Vasco, 2009. Informe Nº Osteba D-09-01.<br />

http://www9.euskadi.net/sanidad/osteba/datos/d_09_01_at<strong>en</strong>c_paci<strong>en</strong>te.pdf<br />

5 Arc<strong>el</strong>ay A, Martinez C, Iruretagoy<strong>en</strong>a M. L, Aguirreb<strong>en</strong>a J, Gonzalez R. M, Sancho J.A,<br />

O<strong>la</strong>scoaga A, Marques M. L, Ortueta P.J, Sa<strong>en</strong>z <strong>de</strong> Ormijana A, Almeida V, Ezeizabarr<strong>en</strong>a A,<br />

Garcia J. C, Irastorza L, Irurzun J, Lopez <strong>de</strong> Gauna P, Ruiz M. C y D<strong>el</strong> Valle M. L. La coordinación<br />

<strong>en</strong>tre at<strong>en</strong>ción primaria y especializada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los profesionales. Investigacion<br />

Comisionada. Vitoria-Gasteiz. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, Gobierno Vasco,<br />

2009. Informe no: Osteba D-09-07.<br />

http://www9.euskadi.net/sanidad/osteba/datos/d_09_07_coor_at_pries.pdf<br />

6 Barr v, Robinson S, Marin-Link B, Un<strong>de</strong>rhill L, Dotts A, Rav<strong>en</strong>sdale D, Salivaras S. The Expan<strong>de</strong>d<br />

Chronic Care Mod<strong>el</strong>: an integration of concepts and strategies from popu<strong>la</strong>tion health<br />

promotion and the Chronic Care Mod<strong>el</strong>. Hospital Quarterly 2003; 7 (1):73-82.<br />

http://www.longwoods.com/cont<strong>en</strong>t/16763<br />

7 Batres Sicilia JP, Álvarez T<strong>el</strong>lo M, Gal<strong>la</strong>rdo Santos P. De <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong> cuidados a los<br />

cuidados imprescindibles. Las <strong>en</strong>fermeras gestoras <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Andalucía: <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera comunitaria<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce. Rev Adm Sanit 2009; 7(2):313-22.<br />

http://apps.<strong>el</strong>sevier.es/watermark/ctl_servlet?_f=10&pi<strong>de</strong>nt_articulo=13139767&pi<strong>de</strong>nt_<br />

usuario=0&pcontactid=&pi<strong>de</strong>nt_revista=261&ty=127&accion=L&orig<strong>en</strong>=<strong>el</strong>sevier&web=w<br />

ww.<strong>el</strong>sevier.es&<strong>la</strong>n=es&fichero=261v07n02a13139767pdf001.pdf<br />

8 B<strong>en</strong>goa R. Innovaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas. JANO 28 <strong>de</strong> noviem-<br />

bre-4 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2008. Nº 1.718: 49-52.<br />

http://www.jano.es/ficheros/sumarios/1/0/1718/49/00490052_LR.pdf<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 65


9 B<strong>en</strong>goa R, Nuño R (eds). Curar y Cuidar. Innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas:<br />

una guía práctica <strong>para</strong> avanzar. Barc<strong>el</strong>ona: Elsevier-Masson; 2008.<br />

10 B<strong>en</strong>goa R. (2008). Empantanados. Revista <strong>de</strong> Innovación Sanitaria y At<strong>en</strong>ción Integrada:<br />

Vol. 1: Iss. 1, Article 8.<br />

http://pub.bsalut.net/cgi/viewcont<strong>en</strong>t.cgi?article=1006&context=risai<br />

11 Bo<strong>de</strong>nheimer T. Lessons from my Left Foot. Ann Fam Med 2010; 8:550-551.<br />

http://www.annfammed.org/cont<strong>en</strong>t/8/6/550.full.pdf+html<br />

12 Bo<strong>de</strong>nheimer T, Berry-Millett R. Follow the Money - Controlling Exp<strong>en</strong>ditures by Improving<br />

Care for Pati<strong>en</strong>ts Needing Costly Services. N Engl J Med October 15, 2009; 361 (16).<br />

http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp0907185<br />

13 Borkan J, Eaton CB, Novillo-Ortiz D, Rivero P, Jadad A. R<strong>en</strong>ewing Primary Care: Lessons<br />

Learned From The Spanish Health Care System. Health Affairs Aug 2010; 29, 8; 1432-1441.<br />

14 Busse R, Blüm<strong>el</strong> M, Sch<strong>el</strong>ler-Kreins<strong>en</strong> D, Z<strong>en</strong>tner A. Tackling chronic disease in Europe.<br />

Strategies, interv<strong>en</strong>tions and chall<strong>en</strong>ges. European Observatory on Health Systems and Policies.<br />

Observatory Studies Series, Nº 20. 2010.<br />

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/96632/E93736.pdf<br />

15 Casajuana Brunet J. En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> hacer <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r hacer. FMC 2005;<br />

12 (9): 579-81.<br />

http://www.upf.edu/catedragrun<strong>en</strong>thalsemg/_pdf/<strong>de</strong>jar_<strong>de</strong>_hacer.pdf<br />

16 Casalino LP. Practice Disease Managem<strong>en</strong>t and the Organization of Physician. JAMA 2005;<br />

293(4):485-488.<br />

17 C<strong>el</strong>ada Pérez MA, García Escu<strong>de</strong>ro A, González Dura MI, Hernán<strong>de</strong>z Zarzoso P, Ma<strong>de</strong>ro<br />

Fernán<strong>de</strong>z-Baíllo C, Monrós Chancosa MJ. Guía <strong>de</strong> Interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Trabajo Social Sanitario.<br />

2012 Interv<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong>/<strong>la</strong> trabajador/a social <strong>de</strong> APS <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Domiciliaria. Agència Val<strong>en</strong>ciana<br />

<strong>de</strong> Salut.<br />

http://www.san.gva.es/cas/prof/guia_ITSS/capitulo1/Interv<strong>en</strong>cion_d<strong>el</strong>_TSS_at<strong>en</strong>cion_primaria_programa_embarazo_parto_puerperio.pdf<br />

18 Chad Boult G, Wi<strong>el</strong>and D, Compreh<strong>en</strong>sive Primary Care for Ol<strong>de</strong>r Pati<strong>en</strong>ts with Multiple<br />

Chronic Conditions. JAMA 2010; 304(17):1936-1943.<br />

19 Coleman K, Austin BT, Brach C, Wagner EH. Evi<strong>de</strong>nce on the Chronic Care Mod<strong>el</strong> in The<br />

New Mill<strong>en</strong>nium. Health Affairs Jan/Feb 2009; 28 (1): 75-85.<br />

http://cont<strong>en</strong>t.healthaffairs.org/cont<strong>en</strong>t/28/1/75.full.pdf+html<br />

20 Coleman K, Mattke S, Perrault PJ, Wagner EH. Untangling Practice Re<strong>de</strong>sign from Disease<br />

Managem<strong>en</strong>t: how do we best care for chronically ill? Annu Rev of Public Health 2009; 30: 385-<br />

408.<br />

21 Coleman K et al. Implications of reassigning pati<strong>en</strong>ts for the Medical Home: a case study.<br />

Ann Fam Med 2010; 8: 493-498.<br />

http://www.annfammed.org/cont<strong>en</strong>t/8/6/493.full.pdf+html<br />

22 Colom Masfret D. El trabajo social sanitario <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> optimización y sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

d<strong>el</strong> sistema sanitario. Zerbitzuan 2010; 47: 109-119.<br />

http://dialnet.unirioja.es/servlet/listaarticulos?tipo_busqueda=EJEMPLAR&revista_<br />

busqueda=2325&c<strong>la</strong>ve_busqueda=248117<br />

66 SANIDAD


23 Colomer-Revu<strong>el</strong>ta C, Colomer-Revu<strong>el</strong>ta J, Mercer R, Peiró-Pérez R, Rajmil L. La salud <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> infancia. Gac Sanit 2004; 18 (supl.1).<br />

http://sci<strong>el</strong>o.isciii.es/pdf/gs/v18s1/02infancia.pdf<br />

24 Comisión <strong>de</strong> Bioética <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Farmacia Comunitaria. Un sanitario por<br />

<strong>de</strong>scubrir. Situación actual y perspectivas <strong>de</strong> futuro d<strong>el</strong> farmacéutico comunitario: propuestas<br />

<strong>para</strong> su integración real <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema sanitario. SEFAC. 2011.<br />

25 Consejo Económico y Social <strong>de</strong> España. Informe 01/2010. Desarrollo autonómico, competitividad<br />

y cohesión social <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema sanitario. Octubre 2010.<br />

http://www.ces.es/servlet/noxml?id=CesColCont<strong>en</strong>ido%20M01289576171124~S1631733~NI<br />

nf0110.pdf<br />

26 Curry N, Ham C. Clinical and service Integration. The route to improved outcomes. King’s<br />

Fund 2010.<br />

http://www.kingsfund.org.uk/sites/files/kf/Clinical-and-service-integration-Natasha-Curry-<br />

Chris-Ham-22-November-2010.pdf<br />

27 D<strong>el</strong> Pino Casado R., Martínez Riera JR. <strong>Estrategia</strong>s <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> visibilidad y accesibilidad<br />

<strong>de</strong> los cuidados <strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Rev Adm Sanit 2007; 5 (2):<br />

311-37.<br />

28 Doran T, Ro<strong>la</strong>nd M. Lessons from Major Initiatives to Improve Primary Care in the United<br />

Kingdom. Health Affairs May 2010; 29, 5; 1023-1029.<br />

29 Editorial. Nuevas posibilida<strong>de</strong>s organizativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica <strong>el</strong>ectrónica.<br />

Actas Urol Esp 2009; 33(10):1046-1049.<br />

http://sci<strong>el</strong>o.isciii.es/pdf/aue/v33n10/editorial2.pdf<br />

30 Esp<strong>el</strong>t Aluja MP. (2009). La tan mitificada gestión <strong>de</strong> casos. Revista <strong>de</strong> Innovación Sanitaria<br />

y At<strong>en</strong>ción Integrada: Iss. 3, Article 6.<br />

http://pub.bsalut.net/cgi/viewcont<strong>en</strong>t.cgi?article=1024&context=risai<br />

31 Freund T et al. Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of a primary care-based complex care managem<strong>en</strong>t interv<strong>en</strong>tion<br />

for chronically ill pati<strong>en</strong>ts at high risk for hospitalization: a study protocol. Implem<strong>en</strong>tation<br />

Sci<strong>en</strong>ce 2010, 5:70.<br />

http://www.implem<strong>en</strong>tationsci<strong>en</strong>ce.com/cont<strong>en</strong>t/5/1/70<br />

32 Gálvez Ibáñez M. Continuidad asist<strong>en</strong>cial. Análisis conceptual, <strong>de</strong> los actores y am<strong>en</strong>azas.<br />

Propuestas y alternativas. Medicina <strong>de</strong> Familia (And) Febrero 2003; 4 (1): 58-66.<br />

http://www.samfyc.es/Revista/PDF/v4n1/09.pdf<br />

33 García Arnesto S, Abadía Taira B, Durán A, Bernal D<strong>el</strong>gado E. España: Análisis d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong><br />

Sanitario. <strong>Sistema</strong>s sanitarios <strong>en</strong> transición. 2010; 12 (4): 1-240.<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nCalidadSNS/pdf/equidad/observatorioEuropeo/InformeHiT2010_ESP.pdf<br />

34 García-Olmos L, Salvador CH, Alberquil<strong>la</strong> A, Lora D, Carmona M, García-Sagredo P, Pascual<br />

M, Muñoz A, Monteagudo JL, García-López F. (2012) Comorbidity patterns in pati<strong>en</strong>ts<br />

with chronic diseases in g<strong>en</strong>eral practice. PLoS One 7:e32141.<br />

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3281110/pdf/pone.0032141.pdf<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 67


35 Gervás J. La gestión <strong>de</strong> casos y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria <strong>en</strong> España. Informe SESPAS 2008. Gac Sanit 2008; 22 (Supl 1): 163-168.<br />

http://www.<strong>el</strong>sevier.es/es/revistas/gaceta-sanitaria-138/<strong>la</strong>-gestion-casos-<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s-mejoracoordinacion-at<strong>en</strong>cion-13118101-capitulo-4-un-sistema-salud-integrado-c<strong>en</strong>trado-los-usuarios-2008<br />

36 Gervás J. El Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción a Crónicos (Chronic Care Mod<strong>el</strong>) ¿Qué pue<strong>de</strong> aportar y<br />

que inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong>e? <strong>Salud</strong> 2000 2010; 128: 12-15.<br />

http://www.fadsp.org/pdf/revista/128/S2mil128-12-15.pdf<br />

37 Gervás J. La gestión <strong>de</strong> casos (y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s), una organización vertical <strong>de</strong> los servicios<br />

sanitarios. SEMERGEN 2005; 31 (8): 370-374.<br />

38 Gómez Pesquera C. La <strong>en</strong>fermera comunitaria <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce. Jano 2008; 1685: 27-30.<br />

39 Gran<strong>de</strong>s G, Sanchez A, Cortada JM, Cal<strong>de</strong>ron C, Ba<strong>la</strong>gue L, Mil<strong>la</strong>n E et al. <strong>Estrategia</strong>s útiles<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludables <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> salud. Investigación<br />

Comisionada. Vitoria-Gasteiz. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad, Gobierno Vasco, 2008. Informe Nº<br />

Osteba D-08-07.<br />

http://www9.euskadi.net/sanidad/osteba/datos/d_08_07_estilos_vida.pdf<br />

40 Ham C. The t<strong>en</strong> characteristics of the high-performing chronic care system. Health Economics,<br />

Policy and Law page 1 of 20. & Cambridge University Press 2009.<br />

http://journals.cambridge.org/action/disp<strong>la</strong>yFulltext?type=6&fid=6851232&jid=HEP&volume<br />

Id=5&issueId=01&aid=6851228&bodyId=&membershipNumber=&societyETOCSession=&f<br />

ulltextType=RA&fileId=S1744133109990120<br />

41 Hernán<strong>de</strong>z Salvador C et al. Innovación TIC <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas mayores. Situación, requerimi<strong>en</strong>tos<br />

y soluciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronicidad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Ministerio <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia e Innovación - Fundación Vodafone. 2011.<br />

http://www.imsersomayores.csic.es/docum<strong>en</strong>tos/docum<strong>en</strong>tos/vodafone-innovacion-01.pdf<br />

42 Hernansanz Iglesias F, C<strong>la</strong>vería Fontán A, Gervás Camacho J. La At<strong>en</strong>ción Primaria: evi<strong>de</strong>ncias,<br />

experi<strong>en</strong>cias y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> clínica, gestión y política sanitaria. Informe SESPAS 2012.<br />

Gac Sanit 2012; 26 (Supl 1).<br />

http://www.sci<strong>en</strong>cedirect.com/sci<strong>en</strong>ce/journal/02139111/26/supp/S1<br />

43 Hidalgo Vega A et al. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas previsibles <strong>de</strong> utilización futura <strong>de</strong> servicios<br />

sanitarios por mayores, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viabilidad financiera d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> salud. Fundación Gaspar<br />

Casal. Fundación Pfizer. 2011.<br />

https://www.fundacionpfizer.org/publicaciones/coleccion_<strong>de</strong>_docum<strong>en</strong>tos_<strong>de</strong>_trabajo/indice_<br />

coleccion_<strong>de</strong>_docum<strong>en</strong>tos_<strong>de</strong>_trabajo.aspx<br />

44 Horrocks S, An<strong>de</strong>rson E, Salisbury C. Systematic review of whether nurse practitioners<br />

working in primary care can provi<strong>de</strong> equival<strong>en</strong>t care to doctors. BMJ April 2002; 324 (6).<br />

http://www.bmj.com/highwire/filestream/345042/fi<strong>el</strong>d_highwire_article_pdf/0/819<br />

45 Hutt R, Ros<strong>en</strong> R, McCauley J. Case-Managing Long-Term conditions. What impact does it<br />

have in the treatm<strong>en</strong>t of ol<strong>de</strong>r people? King’s Fund. November 2004.<br />

http://www.red-<strong>el</strong>aia.org/adjuntos/192.1-casemanagem<strong>en</strong>t.pdf<br />

46 Instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción ante <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> (IEMAC).<br />

http://www.iemac.org/<br />

68 SANIDAD


47 J<strong>en</strong>cks SF, Williams MV, Coleman EA. Rehospitalizations among Pati<strong>en</strong>ts in the Medicare<br />

Fee-for-Service Program. N Engl J Med 2009; 360:1418-28.<br />

http://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJMsa0803563<br />

48 Kane RL. Finding the Right Lev<strong>el</strong> of Posthospital Care. “We Didn’t Realize There Was Any<br />

Other Option for Him”. JAMA January 19, 2011; 305 (3): 284-293.<br />

49 Levesque JF, F<strong>el</strong>dman D, Dufresne C, Bergeron P, Pinard B. L’imp<strong>la</strong>ntation d’un modèle<br />

intégré <strong>de</strong> prév<strong>en</strong>tion et <strong>de</strong> gestion <strong>de</strong>s ma<strong>la</strong>dies chroniques au Québec. Barrières et élém<strong>en</strong>ts<br />

facilitant. 2007. Ce docum<strong>en</strong>t est disponible sur les sites Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong> DSP (www.santepubmtl.<br />

qc.ca/ESPSS /production.html) et <strong>de</strong> l’INSPQ (www.inspq.qc.ca/publications/)<br />

50 Levesque JF, F<strong>el</strong>dman D, Dufresne C, Bergeron P, Pinard B, Gagné V. Barrières et élém<strong>en</strong>ts<br />

facilitant l’imp<strong>la</strong>ntation <strong>de</strong> modèles intégrés <strong>de</strong> prév<strong>en</strong>tion et <strong>de</strong> gestion <strong>de</strong>s ma<strong>la</strong>dies chroniques.<br />

Pratiques et Organisation <strong>de</strong>s Soins volume 40 n° 4 / octobre-décembre 2009.<br />

http://www.am<strong>el</strong>i.fr/fileadmin/user_upload/docum<strong>en</strong>ts/Pos_094_Integration_<strong>de</strong>_<strong>la</strong>_prev<strong>en</strong>tion_aux_soins.pdf<br />

51 Martos A, García JA, Pérez X et al. Recomanacions <strong>en</strong> l’abordatge d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>t amb patologia<br />

crònica. Consorci <strong>de</strong> Salut i Social <strong>de</strong> Catalunya. Febrero 2012.<br />

http://www.consorci.org/<br />

52 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. La evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Configurando <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> Publica. Un informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong><br />

Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea. Parte Uno y Parte<br />

Dos. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo.2004.<br />

http://www.msc.es/profesionales/saludPublica/prevPromocion/docs/Parte_1.pdf<br />

http://www.msc.es/profesionales/saludPublica/prevPromocion/docs/Parte_2.pdf<br />

53 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Encuesta <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> 2006.<br />

http://www.msssi.gob.es/estadEstudios/estadisticas/<strong>en</strong>cuesta<strong>Nacional</strong>/<strong>en</strong>cuesta2006.htm<br />

54 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad Marco Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>en</strong> España: 2007-2012.Proyecto AP-21 http://www.msc.es/profesionales/<br />

proyectosActivida<strong>de</strong>s/docs/AP21MarcoEstrategico2007_2012.pdf<br />

55 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Regidor E, Gutiérrez-Fisac JL, Alfaro M.<br />

Indicadores <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> 2009. Evolución <strong>de</strong> los indicadores d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> España y su magnitud<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Social, 2009.<br />

http://www.msssi.gob.es/estadEstudios/estadisticas/inforRecopi<strong>la</strong>ciones/indicadores<strong>Salud</strong>.htm<br />

56 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Encuesta Europea <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> España.<br />

Año 2009 http://www.mspsi.es/estadEstudios/estadisticas/EncuestaEuropea/home.htm<br />

57 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Comisión <strong>para</strong> Reducir <strong>la</strong>s Desigualda<strong>de</strong>s<br />

Sociales <strong>en</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> España. Avanzando hacia <strong>la</strong> equidad. Propuesta <strong>de</strong> políticas e interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>para</strong> reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> España. Mayo 2010.<br />

http://www.mspsi.es/profesionales/saludPublica/prevPromocion/promocion/<strong>de</strong>sigualdad<strong>Salud</strong>/<br />

docs/Propuesta_Politicas_Reducir_Desigualda<strong>de</strong>s.pdf<br />

58 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> España<br />

2010 [monografia <strong>en</strong> Internet]. Madrid. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Social, Instituto <strong>de</strong><br />

Información Sanitaria.<br />

http://www.msssi.gob.es/organizacion/sns/docs/sns2010/Principal.pdf<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 69


59 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Informe Anual d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. 2010. Observatorio d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios<br />

Sociales e Igualdad. 2012.<br />

http://www.msssi.gob.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nCalidadSNS/isns2010.htm<br />

60 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria. La<br />

hospitalización <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> CMBD – Registro <strong>de</strong> altas. Informe resum<strong>en</strong><br />

2010 [Publicación <strong>en</strong> Internet]. Madrid. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad;<br />

2012.<br />

http://www.msssi.gob.es/estadEstudios/estadisticas/docs/Hospitalizacion_SNS_CMBD_Informe2010.pdf<br />

61 Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria.<br />

Barómetro Sanitario 2011. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad; 2012.<br />

http://www.msssi.gob.es/estadEstudios/estadisticas/sisInfSanSNS/informeAnual.htm<br />

62 Mor V, Besdine RW. Policy Options to Improve Discharge P<strong>la</strong>nning and Reduce Rehospitalization.<br />

JAMA January 19, 2011; 305 (3): 302-303.<br />

63 National Research Council. Living W<strong>el</strong>l with Chronic Illness: A Call for Public Health Action.<br />

Washington, DC: The National Aca<strong>de</strong>mies Press, 2012.<br />

http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=13272<br />

64 Nolte E, Knai C, McKee M. Managing chronic conditions. Experi<strong>en</strong>ce in eight countries.<br />

European Observatory on Health Systems and Policies. Observatory Studies Series, Nº 15. 2008.<br />

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/98414/E92058.pdf<br />

65 Nolte E, McKee M. Caring for people with chronic conditions. A health system perspective.<br />

European Observatory on Health Systems and Policies. Observatory Studies Series. 2008 http://<br />

www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/96468/E91878.pdf<br />

66 Nuño Solinís R. Bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> gestión sanitaria: <strong>el</strong> caso Kaiser Perman<strong>en</strong>te. Rev Adm<br />

Sanit. 2007; 5(2):283-92.<br />

http://www.<strong>el</strong>sevier.es/es/revistas/revista-administracion-sanitaria-siglo-xxi-261/bu<strong>en</strong>as-practicas-gestion-sanitaria-caso-kaiser-perman<strong>en</strong>te-13107524-originales-2007?bd=1<br />

67 Nuño Solinís, Roberto (2009). At<strong>en</strong>ción innovadora a <strong>la</strong>s condiciones crónicas: más necesaria<br />

que nunca. Revista <strong>de</strong> Innovación Sanitaria y At<strong>en</strong>ción Integrada: Vol. 1: Iss. 3, Article 2.<br />

http://pub.bsalut.net/cgi/viewcont<strong>en</strong>t.cgi?article=1020&context=risai<br />

68 Nutting PA, Miller WL, Crabtree BF, Ja<strong>en</strong> CR, Stewart EE, Stange KC. Initial Lessons From<br />

the First National Demonstration Project on Practice Transformation to a Pati<strong>en</strong>t-C<strong>en</strong>tered<br />

Medical Home. Ann Fam Med 2009; 7:254-260.<br />

http://www.dhcs.ca.gov/provgovpart/docum<strong>en</strong>ts/initial%20lessons%20from%20ndp%20<br />

on%20practice%20transformation%20to%20a%20pcmh.pdf<br />

69 Nutting P et al. Initial lessons from the First national Demonstration project on Practice<br />

Transformation to a Pati<strong>en</strong>t- C<strong>en</strong>tered Medical Home. Ann Fam Med 2009; 7: 254-260.<br />

70 OMS. <strong>Estrategia</strong> mundial <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles.<br />

EB105/42. 16 diciembre1999.<br />

http://apps.who.int/gb/archive/pdf_files/EB105/se42.pdf<br />

70 SANIDAD


71 OMS. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas: una inversión vital. 2005.<br />

http://www.who.int/chp/chronic_disease_report/overview_sp.pdf<br />

72 OMS (WHO Regional Office for Europe). Gaining health. The European Strategy for the<br />

Prev<strong>en</strong>tion and Control of Noncommunicable Diseases. 2006.<br />

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/76526/E89306.pdf<br />

73 OMS. Abegun<strong>de</strong> D, Stanciole A. An estimation of the economic impact of chronic noncommunicable<br />

diseases in s<strong>el</strong>ected countries. 2006. www.who.int/chp/working_paper_growth%20<br />

mod<strong>el</strong>29may.pdf<br />

74 OMS. 2008-2013 Action P<strong>la</strong>n for the Global Strategy for the Prev<strong>en</strong>tion and Control of<br />

Noncommunicable Diseases. 2008.<br />

http://www.who.int/nmh/publications/9789241597418/<strong>en</strong>/in<strong>de</strong>x.html<br />

75 OMS (WHO Regional Office for Europe and European Observatory on Health Systems<br />

and Policies). Sing D. How can chronic disease managem<strong>en</strong>t programmes operate across care<br />

settings and provi<strong>de</strong>rs? 2008.<br />

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/75474/E93416.pdf<br />

76 OMS. The global bur<strong>de</strong>n of disease. 2004 update. 2008. www.who.int/healthinfo/global_bur<strong>de</strong>n_disease/GBD_report_2004update_full.pdf<br />

77 OMS. Informe sobre <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo. La at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> salud, más necesaria que<br />

nunca. 2008.<br />

http://www.who.int/whr/2008/es/in<strong>de</strong>x.html<br />

78 OMS. Global health risks. Mortality and bur<strong>de</strong>n of disease attributable to s<strong>el</strong>ected major<br />

risks. 2009.<br />

http://www.who.int/healthinfo/global_bur<strong>de</strong>n_disease/<strong>en</strong>/<br />

79 OMS. Prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles: aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia<br />

mundial. A63/12. 1 abril 2010. www.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA63/A63_12-sp.pdf<br />

80 OMS. Global status report on noncommunicable diseases 2010.<br />

http://www.who.int/nmh/publications/ncd_report2010/es/in<strong>de</strong>x.html<br />

81 OMS. Noncommunicable diseases country profiles 2011. World Health Organization 2011.<br />

http://www.who.int/nmh/publications/ncd_profiles2011/<strong>en</strong>/in<strong>de</strong>x.html<br />

82 OMS. Estadísticas sanitarias mundiales 2012.<br />

http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/ES_WHS2012_Full.pdf<br />

83 OMS. Directrices conjuntas FIP/OMS sobre Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>en</strong> Farmacia: Estándares<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios farmacéuticos.<br />

http://www.fip.org/www/uploads/database_file.php?id=334&table_id=<br />

84 OPS. <strong>Estrategia</strong> Regional y P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>para</strong> Un <strong>en</strong>foque integrado sobre <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas. 2007.<br />

http://www.paho.org/spanish/ad/dpc/nc/reg-strat-cncds.pdf<br />

85 Pimouguet C, Le Goff M, Thiébaut R, Dartigues JF, H<strong>el</strong>mer C. Effectiv<strong>en</strong>ess of diseasemanagem<strong>en</strong>t<br />

programs for improving diabetes care: a meta-analysis. CMAJ February 8, 2011;<br />

183(2): 115-127.<br />

http://www.cmaj.ca/cont<strong>en</strong>t/183/2/E115.full.pdf<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 71


86 Puig-Junoy J. Proyecciones d<strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong> sanidad y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: no sólo <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografía<br />

se alim<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto. Gestión Clínica y Sanitaria 2006; 8 (4): 149.<br />

http://www.iiss.es/gcs/gestion30.pdf<br />

87 Rajmil L, López-Aguilà S. Desarrollo <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o predictivo <strong>de</strong> ingresos y reingresos<br />

hospita<strong>la</strong>rios no programados <strong>en</strong> Cataluña. Barc<strong>el</strong>ona: Agència d’Avaluació <strong>de</strong> Tecnologia i<br />

Recerca Mèdiques. Servei Català <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut. Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Salut. G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya;<br />

2010.<br />

http://www.g<strong>en</strong>cat.cat/salut/<strong>de</strong>psan/units/aatrm/pdf/mod<strong>el</strong>o_predictivo_ingresos_aatrm2010es.<br />

pdf<br />

88 Rodríguez M, Urbanos R. Desigualda<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> salud. Factores <strong>de</strong>terminantes y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> acción. Barc<strong>el</strong>ona: Elsevier-Masson; 2008.<br />

89 Rodríguez Gómez JA. Una visión <strong>en</strong>fermera. Rev Adm Sanit 2008; 6 (3): 423-38.<br />

90 Rodríguez S<strong>en</strong>dín JJ. La organización d<strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias. Una visión médica.<br />

Rev Adm Sanit 2008; 6 (3): 415-22.<br />

91 Sarabia A. La gestión <strong>de</strong> casos como una nueva forma <strong>de</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

funcional. Zerbitzuan (Revista <strong>de</strong> Servicios Sociales. Gobierno Vasco) 2007; 42: 7-17.<br />

http://www.siis.net/docum<strong>en</strong>tos/zerbitzuan/La%20gestion%20<strong>de</strong>%20casos.pdf<br />

92 Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Directivos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria. Integración Asist<strong>en</strong>cial: ¿Cuestión<br />

<strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os? C<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> un <strong>de</strong>bate. Informe SEDAP 2010.<br />

http://www.sedap.es/docum<strong>en</strong>tos/Informe_SEDAP_2010.pdf<br />

93 Starfi<strong>el</strong>d B, Lemke KW, Bernhardt T, Fol<strong>de</strong>s SS, Forrest CB, Weiner JP. Comorbidity: Implications<br />

for the Importance of Primary Care in ‘Case’ Managem<strong>en</strong>t. Ann Fam Med 2003; 1:8-14.<br />

http://www.annfammed.org/cont<strong>en</strong>t/1/1/8.full.pdf<br />

94 Starfi<strong>el</strong>d B. Reinv<strong>en</strong>ting Primary Care: Lessons from Canada for the United States. Health<br />

Affairs May 2010; 29, 5; 1030- 1036.<br />

http://www.jhsph.edu/research/c<strong>en</strong>ters-and-institutes/johns-hopkins-primary-care-policy-c<strong>en</strong>ter/Publications_PDFs/A249.pdf<br />

95 Strong K, Mathers C, Epping-Jordan J, Beaglehole R. Prev<strong>en</strong>ting chronic disease: a priority<br />

for global health. International Journal of Epi<strong>de</strong>miology Apr 2006; 35(2); 492-494.<br />

http://ije.oxfordjournals.org/cont<strong>en</strong>t/35/2/492.full.pdf+html<br />

96 Terol E, Hamby EF, Minué S. Gestión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (Disease Managem<strong>en</strong>t). Una<br />

aproximación integral a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> cuidados sanitarios. MEDIFAM 2001; 11 (2): 47-54.<br />

http://sci<strong>el</strong>o.isciii.es/pdf/medif/v11n2/articuloespecial.PDF<br />

97 Terraza Núñez R, Vargas Lor<strong>en</strong>zo I, Vázquez Navarrete ML. La coordinación <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong>es<br />

asist<strong>en</strong>ciales: una sistematización <strong>de</strong> sus instrum<strong>en</strong>tos y medidas. Gac Sanit 2006; 20(6):485-95.<br />

http://sci<strong>el</strong>o.isciii.es/pdf/gs/v20n6/revision.pdf<br />

98 The Health Foundation. Evi<strong>de</strong>nce: H<strong>el</strong>ping people h<strong>el</strong>p thems<strong>el</strong>ves. A review of the evi<strong>de</strong>nce<br />

consi<strong>de</strong>ring whether it is worthwhile to support s<strong>el</strong>f-managem<strong>en</strong>t. Mayo 2011.<br />

http://www.health.org.uk/media_manager/public/75/publications_pdfs/H<strong>el</strong>ping%20<br />

people%20h<strong>el</strong>p%20thems<strong>el</strong>ves.pdf<br />

72 SANIDAD


99 The National Transitions of Care Coalition Improving transitions of care. The vision of the<br />

National Transitions of Care Coalition. Mayo 2008.<br />

http://www.ntocc.org/Portals/0/PDF/Resources/NTOCCIssueBriefs.pdf<br />

100 Torres Salinasa M, Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong> Mor<strong>el</strong>b JA, Armario García P, Montull Morerd S y grupo <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Medicina Interna <strong>de</strong> los Hospitales <strong>de</strong> Cataluña. Alternativas a <strong>la</strong><br />

hospitalización conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong> medicina interna. Med Clin (Barc) 2005; 124(16):620-6.<br />

http://www.revespcardiol.org/sites/<strong>de</strong>fault/files/<strong>el</strong>sevier/pdf/2/2v124n16a13074393pdf001.pdf<br />

101 U.S. Departm<strong>en</strong>t of Health and Human Services. Multiple Chronic Conditions—A Strategic<br />

Framework: Optimum Health and Quality of Life for Individuals with Multiple Chronic<br />

Conditions. Washington, DC. December 2010.<br />

http://www.hhs.gov/ash/initiatives/mcc/mcc_framework.pdf<br />

102 Vil<strong>la</strong>faina Barroso A, Gavilán Moral E. Paci<strong>en</strong>tes polimedicados frágiles, un reto <strong>para</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

sanitario. Información terapéutica d<strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Volum<strong>en</strong> 35, Nº 4/2011.<br />

http://www.msc.es/biblioPublic/publicaciones/recursos_propios/infMedic/docs/Completo-<br />

Vol35n4.pdf<br />

103 W<strong>el</strong>ch WP, Bergst<strong>en</strong> C, Cutler C, Bocchino C, Smith RI. Disease Managem<strong>en</strong>t Practices of<br />

Health P<strong>la</strong>ns. Am J Manag Care 2002; 8:353-361.<br />

http://www.familydocs.org/files/AMADiseaseMgmttheOrgofPhysicianPractice_0.pdf<br />

104 Yánez-Ca<strong>de</strong>na D, Sarría-Santamera A y García-Lizana F. ¿Po<strong>de</strong>mos mejorar <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas? At<strong>en</strong> Primaria. 2006; 37(4):221-30.<br />

105 Yarnall KSH, Østbye T, Krause KM, Pol<strong>la</strong>k KI, Gradison M, Mich<strong>en</strong>er JL. Family physicians<br />

as team lea<strong>de</strong>rs: “time” to share the care. Prev Chronic Dis 2009; 6(2).<br />

http://www.cdc.gov/pcd/issues/2009/apr/pdf/08_0023.pdf<br />

Las actuaciones <strong>de</strong> los Organismos Autonómicos <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, Consumo, Servicios Sociales<br />

e Igualdad, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> pue<strong>de</strong>n consultarse <strong>en</strong>:<br />

http://www.msssi.gob.es/organizacion/ccaa/directorio/home.htm<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 73


Anexo 2: Índice <strong>de</strong> sig<strong>la</strong>s y acrónimos<br />

AE At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

AESAN Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutrición<br />

AP At<strong>en</strong>ción Primaria<br />

AVAD Años <strong>de</strong> Vida Ajustados por Discapacidad<br />

CC.AA. Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

CIE C<strong>la</strong>sificación Internacional <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s<br />

CIF C<strong>la</strong>sificación Internacional sobre <strong>el</strong> Funcionami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

Discapacidad y <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

EDAD Encuesta <strong>de</strong> Discapacidad, Autonomía y Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

EDADES Encuesta Domiciliaria sobre Alcohol y Drogas <strong>en</strong> España<br />

EES Encuesta Europea <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

ENS Encuesta <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

EPOC Enfermedad Pulmonar Obstructiva Crónica<br />

EV Esperanza <strong>de</strong> Vida<br />

EVBS Esperanza <strong>de</strong> Vida <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>a salud<br />

EVLI Esperanza <strong>de</strong> Vida Libre <strong>de</strong> Incapacidad<br />

FIP Fe<strong>de</strong>ración Internacional Farmacéutica<br />

I+D+i Investigación, Desarrollo e Innovación<br />

INE Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Estadística<br />

ISCIII Instituto <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Carlos III<br />

MSSSI Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad<br />

OMS Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

OPS Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

SNS <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

TIC Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong> Comunicación<br />

UBE Unidad <strong>de</strong> Bebida Estándar<br />

UE Unión Europea<br />

ESTRATEGIA PARA EL ABORDAJE DE LA CRONICIDAD EN EL SISTEMA NACIONAL DE SALUD 75


Esta <strong>Estrategia</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Abordaje</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cronicidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong><br />

<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> es fruto d<strong>el</strong> acuerdo y cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad, <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas y asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes.<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to establece objetivos y recom<strong>en</strong>daciones que<br />

permitirán ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios hacia <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y sus <strong>de</strong>terminantes, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> carácter<br />

crónico y su at<strong>en</strong>ción integral. Ello facilitará un cambio <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Sistema</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> que pasará <strong>de</strong> estar c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad a ori<strong>en</strong>tarse hacia <strong>la</strong>s personas, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

sanitaria resulte a<strong>de</strong>cuada y efici<strong>en</strong>te y se garantice <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong><br />

los cuidados.<br />

GOBIERNO<br />

DE ESPAÑA<br />

MINISTERIO<br />

DE SANIDAD, SERVICIOS SOCIALES<br />

E IGUALDAD<br />

www.msssi.gob.es

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!