09.03.2013 Views

Oteiza Laboratorio de papeles Paper laborategia

Oteiza Laboratorio de papeles Paper laborategia

Oteiza Laboratorio de papeles Paper laborategia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Oteiza</strong><br />

<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> <strong>papeles</strong><br />

<strong>Paper</strong> <strong>laborategia</strong><br />

FRANCISCO JAVIER SAN MARTÍN<br />

JUAN LUIS MORAZA


OTEIZA<br />

LABORATORIO DE PAPELES<br />

PAPER LABORATEGIA


<strong>Oteiza</strong><br />

<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> <strong>papeles</strong><br />

<strong>Paper</strong> <strong>laborategia</strong><br />

FRANCISCO JAVIER SAN MARTÍN<br />

JUAN LUIS MORAZA


Esta publicación ha sido editada con motivo <strong>de</strong> la exposición <strong>Oteiza</strong>. <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> <strong>papeles</strong>.<br />

<strong>Paper</strong> <strong>laborategia</strong>, celebrada en la Fundación Museo Jorge <strong>Oteiza</strong> entre el 14 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 2006 y el 26 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2007.<br />

Producción: Fundación Museo Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

Comisariado: Francisco Javier San Martín<br />

Diseño <strong>de</strong> montaje: Javier Balda<br />

OTEIZA<br />

LABORATORIO DE PAPELES<br />

PAPER LABORATEGIA<br />

Primera edición: diciembre, 2006<br />

© <strong>de</strong> la edición<br />

Fundación Museo <strong>Oteiza</strong> Museo Fundazioa, 2006<br />

Textos: Francisco Javier San Martín, Juan Luis Moraza<br />

Traducciones: TISA (Luis Mari Larrañaga)<br />

Diseño y puesta en página: KEN<br />

Impresión: Litografía Ipar. Orkoien, Navarra<br />

Impreso en España<br />

ISBN 978-84-922768-9-9<br />

ISBN 978-84-922768-9-4<br />

Depósito Legal: NA. 3.063-2006<br />

La reproducción total o parcial <strong>de</strong> este libro, no autorizada por el editor, viola <strong>de</strong>rechos<br />

reservados. Cualquier utilización <strong>de</strong>be ser previamente solicitada y aprobada.<br />

La presente edición ha contado con el patrocinio <strong>de</strong> la Fundación Caja Navarra<br />

y con la colaboración <strong>de</strong>l Ayuntamiento <strong>de</strong> Egüés y el Concejo <strong>de</strong> Alzuza


<strong>Oteiza</strong>. <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> <strong>papeles</strong>


OTEIZA. LABORATORIO DE PAPELES<br />

ÍNDICE<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />

Francisco Javier San Martín<br />

Economía doméstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18<br />

Contra el pincel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />

Francisco Javier San Martín<br />

Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37<br />

Musée Imaginaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />

Archivo <strong>Oteiza</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />

Alberto Sánchez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48<br />

Ángel Ferrant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />

Joaquín Torres-García . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54<br />

Mathias Goeritz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />

Lucio Fontana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62<br />

Pablo Picasso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66<br />

Henry Moore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70<br />

Vassily Kandinsky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72<br />

Theo Van Doesburg, microbios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76<br />

Autor <strong>de</strong>sconocido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79<br />

Piet Mondrian / Theo van Doesburg . . . . . . . . . . . . . . . . 82<br />

Gropius / Van Doesburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85<br />

Alexan<strong>de</strong>r Rodchenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93<br />

Malévich, <strong>de</strong>bilitamiento <strong>de</strong> la expresión . . . . . . . . . . . . 96<br />

Malévich, iconos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98<br />

Tatlin y Malévich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100<br />

Rodchenko y Malévich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101<br />

Liubov Popova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105<br />

Mauricio Flores Kaperotxipi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107<br />

Piet Mondrian, incurvación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110


Bart van <strong>de</strong>r Leck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114<br />

Malévich / Duchamp / De Chirico / <strong>Oteiza</strong> . . . . . . . . . . 117<br />

Mondrian / De Chirico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120<br />

Henri Matisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122<br />

Max Bill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124<br />

Ellsworth Kelly . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127<br />

Frenhofer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129<br />

Zeuxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132<br />

Salvador Dalí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133<br />

Marcel Duchamp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137<br />

Warhol / Beuys / <strong>Oteiza</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143<br />

Juan Luis Moraza<br />

1. Tiza y pizarra (el sujeto y el tiempo) . . . . . . . . . . . . . 149<br />

1.1. La tiza como laboratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157<br />

2. Mito, dibujo, proyecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165<br />

2.1. Matria <strong>de</strong> Midas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172<br />

3. Transmisión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177


OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO


12 LABORATORIO DE PAPELES<br />

12 .1<br />

12 .1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T. [Autorretrato]<br />

Tinta negra sobre papel, 27,8 x 22,2 cm.


OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO<br />

Francisco Javier San Martín<br />

«Yo no dibujo», <strong>de</strong>cía enfáticamente el artista, a pesar <strong>de</strong> que<br />

la Fundación Museo Jorge <strong>Oteiza</strong>, que acoge la exposición<br />

«<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> <strong>papeles</strong>», atesora más <strong>de</strong> ochocientas piezas<br />

sobre papel. «Yo no dibujo», insistía <strong>Oteiza</strong>, porque conjeturaba,<br />

al contrario que Ingres, que el dibujo no es «probidad»,<br />

sino una <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>l arte. El creador construye con<br />

su obra una realidad entera y la escultura es su más eficaz<br />

materialización. El artista está obligado a generar una realidad<br />

para sí mismo. También un trabajo <strong>de</strong> filiación escultórica en<br />

arquitectura, cine, poesía o política, en todo un abanico <strong>de</strong><br />

disciplinas hacia las que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>slizarse, pero nunca dibujo,<br />

esa forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sfallecimiento en la intimidad. <strong>Oteiza</strong> dice<br />

que no dibuja porque no quiere expresarse, sino expresar.<br />

Cuando afirma que no dibuja, quiere dar a enten<strong>de</strong>r que<br />

no pier<strong>de</strong> el tiempo a la luz <strong>de</strong> una vela para ver nacer las<br />

formas <strong>de</strong> su subjetividad, para dar forma gráfica a su<br />

melancolía o a sus arrebatos <strong>de</strong> luci<strong>de</strong>z. Por el contrario,<br />

<strong>de</strong>sconfía <strong>de</strong> ese tópico que comenzó a formarse ya en los<br />

primeros años <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>de</strong> «dibujo <strong>de</strong> escultor», una<br />

especie <strong>de</strong> subgénero que él consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>spreciable. <strong>Oteiza</strong><br />

supone que el mero dibujo es un <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong> estética sin<br />

materialidad, <strong>de</strong> grafismo sin intencionalidad, <strong>de</strong> trabajo sin<br />

política. Pero dibuja incansablemente, dibuja durante toda<br />

su vida, quizás porque la hoja vacía es la forma más pura<br />

<strong>de</strong> un proyecto en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> no existir nunca. Dibujando<br />

no existe la posibilidad <strong>de</strong> materializar un vacío activo, porque<br />

el dibujo no hace espacio, solo pue<strong>de</strong> mostrarlo como<br />

fantasma. El dibujo siempre es aportación a la visibilidad <strong>de</strong><br />

un proyecto que aún no existe, contribución a la <strong>de</strong>mora que<br />

propone la hoja vacía.<br />

13.1<br />

13.2<br />

13.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T. [Autorretratos]<br />

Lápiz sobre papel, 27,9 x 22,2 cm.<br />

13.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T. [Autorretrato como<br />

esfera cóncava-convexa simultánea]<br />

Lápiz sobre papel, 27,9 x 22,2 cm.<br />

La línea vertical que divi<strong>de</strong> el rostro<br />

a la altura <strong>de</strong>l ojo <strong>de</strong>recho señala el límite<br />

<strong>de</strong> la simultaneidad picassiana.


14 LABORATORIO DE PAPELES<br />

14.1 14.2<br />

14.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T.<br />

[Módulos anatómicos]<br />

Bolígrafo y lápiz sobre papel, 21 x 15,4 cm.<br />

Desnudamiento <strong>de</strong> la estatua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

naturaleza-anatomía hasta el esquema<br />

modular geométrico. Silencio <strong>de</strong>l hombre<br />

y ruido <strong>de</strong> la geometría.<br />

14.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T.<br />

[Estatua <strong>de</strong>snudada]<br />

Bolígrafo y lápiz sobre papel, 21 x 15,4 cm.<br />

Esquemas <strong>de</strong> estatua simplificada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los ritmos <strong>de</strong>l vestuario epidérmico hasta<br />

el ADN anatómico.<br />

En sus últimos años y, especialmente, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1992, cuando<br />

publica Itziar: elegía y otros poemas, siempre hablaba <strong>de</strong><br />

la «hoja vacía» para referirse a la poesía. Frente a la ignorancia<br />

<strong>de</strong>l artista cabal que mi<strong>de</strong> su reconocimiento en toneladas<br />

métricas <strong>de</strong> acero instaladas en la vía pública, el dibujo<br />

pue<strong>de</strong> llegar a ser —en la mitología <strong>de</strong>l héroe herido y reeducado<br />

en su <strong>de</strong>rrota— ni siquiera proyecto, sólo fuerza <strong>de</strong>l<br />

pensamiento, batalla <strong>de</strong>l artista contra el artista, reconocimiento<br />

en el espejo y rechazo <strong>de</strong> la visión: obra sin espectador,<br />

realizada en la intimidad, pero rechazando cualquier<br />

forma <strong>de</strong> intimismo.<br />

En un terreno más práctico, es interesante señalar que<br />

los momentos álgidos <strong>de</strong> actividad escultórica, Aránzazu en<br />

1952-53, o en los Nuevos Ministerios en 1956-57, la producción<br />

<strong>de</strong> dibujos se enrarece, pues aparece el <strong>Oteiza</strong> que<br />

piensa exclusivamente en términos <strong>de</strong> espacio y <strong>de</strong> acción,<br />

alejado <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> mediación. También, en este<br />

sentido <strong>de</strong> inteligencia <strong>de</strong>l espacio tridimensional, el hecho<br />

<strong>de</strong> que sus dibujos preparatorios o especulativos sean rela-


tivamente abundantes en el caso <strong>de</strong> los relieves y más escasos<br />

en el <strong>de</strong> las esculturas<br />

¿Qué relación existe entre el laboratorio <strong>de</strong> tizas y el corpus<br />

<strong>de</strong> dibujos que presentamos en esta exposición? La<br />

base <strong>de</strong>l proyecto artístico, aquello que está en la experimentación<br />

<strong>de</strong>l arte pero no se incluye en su conclusión como<br />

objeto artístico. Lo que queda en el camino como material<br />

especulativo. <strong>Oteiza</strong> convive con la convicción <strong>de</strong> un artista<br />

que huye <strong>de</strong> la proliferación <strong>de</strong> objetos, un escultor que<br />

escon<strong>de</strong> las esculturas, un operador combinatorio, que<br />

prueba siempre las soluciones secundarias, pero que evita,<br />

cuidadosamente, darlas a la luz. Los centenares <strong>de</strong> carpetas<br />

que acumuló en su estudio son <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as no<br />

necesariamente visibles. El llamado <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas es<br />

un espacio <strong>de</strong> proximidad vital —por sus reducidas dimensiones<br />

y carácter experimental, un studiolo renacentista—<br />

en el que <strong>Oteiza</strong> se posicionó por la investigación <strong>de</strong> base<br />

y contra la luz cegadora <strong>de</strong> los focos, contra el artista que<br />

se <strong>de</strong>ja llevar, el ambicioso o el simple funcionario <strong>de</strong> la «creación»,<br />

a favor <strong>de</strong> un escurridizo escultor sin escultura. El<br />

tiempo no dio la razón a nadie, simplemente habló.<br />

Tanto como su abandono ético <strong>de</strong> la escultura con el fin<br />

<strong>de</strong> no contaminar el mundo con más muebles espirituales,<br />

<strong>de</strong>be resaltarse la integridad <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> para conservar su<br />

patrimonio experimental reunido y conseguir una reunión<br />

post mortem. No disgregar las «familias» que formaban sus<br />

esculturas. Otros ejemplos clásicos <strong>de</strong> esta actitud son<br />

Duchamp, que recompró cuando tuvo recursos sus obras<br />

para donarlas al Museo <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong> Fila<strong>de</strong>lfia; o el <strong>de</strong>nostado<br />

Giorgio Morandi, el anti-héroe <strong>de</strong> Sao Paulo, 1 y la Fundación<br />

Morandi <strong>de</strong> Bolonia, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su obra, se atesora<br />

su particular laboratorio <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los: centenares <strong>de</strong><br />

vasos, botellas, cajas, jarras, utensilios <strong>de</strong> cocina, etc., cuidadosamente<br />

or<strong>de</strong>nadas por «familias» en estanterías, con<br />

los que el artista también realizaba secuencias <strong>de</strong> proposiciones<br />

combinatorias. <strong>Oteiza</strong> dilapidó todo lo que tenía, pero<br />

conservó una cultura <strong>de</strong> archivo que reunió obras incapaces<br />

<strong>de</strong> explicarse solas, expresivas solo «en familia».<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 15<br />

1. El premio a Morandi suponía,<br />

para <strong>Oteiza</strong> una injusticia con Ben<br />

Nicholson. Ver el célebre telegrama<br />

a Juan Huarte recién<br />

obtenido el premio: «Somos Gran<br />

Premio, pero renuncié. Injusticia<br />

Nicholson…» Pero ¿qué tipo <strong>de</strong><br />

afinidad mantenía <strong>Oteiza</strong> con<br />

Nicholson? Una es clara: haber<br />

sido discípulo <strong>de</strong> Moore y abandonar<br />

la figuración por un lenguaje<br />

abstracto tomado <strong>de</strong> la tradición<br />

constructivista, aunque en realidad<br />

Nicholson nunca abandonó la figuración,<br />

sino que la simultaneó<br />

hasta su muerte con trabajos figurativos.<br />

Exceptuando el hecho <strong>de</strong><br />

que trabajara algunos años con<br />

relieves monocromos, a Nicholson<br />

podía <strong>Oteiza</strong> objetarle todo lo que<br />

había achacado a Mondrian. Sobre<br />

el telegrama y sus inci<strong>de</strong>ncias ver<br />

La operación H, catálogo citado;<br />

también Juan Huarte, «Acerca <strong>de</strong>l<br />

mecenazgo», en Alberto Rosales<br />

(ed.), Jorge <strong>Oteiza</strong>. Creador integral,<br />

Universidad Pública <strong>de</strong><br />

Navarra/Fundación Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

Pamplona, 1999, pp. 156-157.


16 LABORATORIO DE PAPELES<br />

16.1 16.2 16.3<br />

16.4


17.1<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 17<br />

16.1, 16.2, 16.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Maclas conjuntivas.] c.1957.<br />

Tinta sobre papel, 27,1 x 20,7 cm. Ocho<br />

esquemas <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> maclas y su<br />

respuesta unida al espacio exterior.<br />

16.4. <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> Tizas <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>. Alzuza.<br />

17.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T.<br />

[Serie Muere Euzkadi]. 1974<br />

Témpera, pastel y tinta sobre papel<br />

21,5 x 31,5 cm.<br />

Proyecto general para una serie sobre<br />

la aplicación <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> los Cambios<br />

en la expresión artística a la política vasca.<br />

Las tres fases se or<strong>de</strong>nan, en código<br />

suprematista, <strong>de</strong>l negro al gris y al blanco.


18 LABORATORIO DE PAPELES<br />

2. En el procedimiento homeopático<br />

el preparado se fabrica a<br />

través <strong>de</strong> dinamización, que consiste<br />

en la disolución <strong>de</strong>l principio<br />

activo en agua pura y su posterior<br />

choque contra una membrana<br />

elástica. Se trata <strong>de</strong> obtener disoluciones<br />

con una mínima cantidad<br />

<strong>de</strong> principio activo. Trabajando con<br />

hojalata, ma<strong>de</strong>ra o tiza, <strong>Oteiza</strong><br />

emplea gran<strong>de</strong>s dosis <strong>de</strong> principio<br />

activo, esfuerzo, material y ocupación<br />

<strong>de</strong> espacio, pero en los<br />

dibujos y su combinatoria en familias<br />

que ayudan a configurar una<br />

pieza, el factor <strong>de</strong> disolución es<br />

realmente alto: es un procedimiento<br />

saludable <strong>de</strong> trabajar como<br />

escultor sin producir escultura.<br />

18.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T.<br />

[Examen <strong>de</strong> dibujo técnico <strong>de</strong>l Colegio<br />

<strong>de</strong> Lekaroz]<br />

Tinta sobre papel, 36,7 x 26,7 cm.<br />

18.1<br />

ECONOMÍA DOMÉSTICA<br />

Pero es cierto también que <strong>Oteiza</strong> abriga una loable contención,<br />

una acertada estrategia <strong>de</strong> retardo. Sin la inalcanzable<br />

dictadura <strong>de</strong>l Álgebra, el escultor hizo suya una última ecuación<br />

estética <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n ecológico: no contaminar el arte con<br />

soluciones parciales, alumbrar solo proposiciones viables.<br />

<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas, economía doméstica. Tantos dibujos<br />

ahorran otras tantas toneladas <strong>de</strong> hierros frágiles, tentativas<br />

que el orgullo <strong>de</strong>l artista y la voracidad <strong>de</strong>l mercado aspiran<br />

a ver realizados. En buena medida, el <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> <strong>papeles</strong>,<br />

como el <strong>de</strong> tizas, suponen dos disoluciones diferentes<br />

<strong>de</strong> un mismo procedimiento homeopático. 2 Hacer proliferar<br />

el trabajo gráfico para curarse <strong>de</strong> la enfermedad <strong>de</strong> hacer<br />

«dibujos <strong>de</strong> escultor», <strong>de</strong> hacer esculturas como simple<br />

escultor. Construir centenares <strong>de</strong> pequeñas esculturas para<br />

luchar contra la infección <strong>de</strong>l monumento. Todo lo anterior se<br />

produce en <strong>Oteiza</strong>, como el lector seguramente conoce, con<br />

altas dosis <strong>de</strong> erratismo, contradicciones y retornos, producto<br />

<strong>de</strong> una personalidad <strong>de</strong>sbordante que, si bien construyó<br />

un complejo dispositivo estratégico para la producción <strong>de</strong>l<br />

artista, tendía a confundirla a menudo con los impulsos <strong>de</strong><br />

una táctica recién alumbrada.<br />

Su proyecto está marcado por diminutas variantes, truncadas<br />

en el momento <strong>de</strong> su nacimiento, abortos felices.<br />

<strong>Oteiza</strong>, por su moral <strong>de</strong> trabajo y su ética <strong>de</strong> las variantes,<br />

gusta <strong>de</strong> la metáfora y <strong>de</strong> la parábola <strong>de</strong>l sembrador. A


Miguel Pelay Orozco le confiesa que trabaja en el laboratorio<br />

«a veces sin ninguna finalidad, por inercia, produciendo<br />

como zonas o campos <strong>de</strong> cultivo a vigilar». 3 <strong>Oteiza</strong> construye<br />

un mito sobre la ética <strong>de</strong>l trabajo, un esfuerzo sin<br />

remuneración. El vacío no es un ente previo, sino producto<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>socupación. El vacío no es algo previamente dado<br />

que se pueda alcanzar, como insinúa el zen; no existe, dice<br />

<strong>Oteiza</strong>, hasta que el artista lo construye, y marca con esta<br />

i<strong>de</strong>a y esta práctica, su fetichismo <strong>de</strong>l trabajo.<br />

El papel, en este sentido, es un ejercicio espiritual con<br />

el que <strong>Oteiza</strong> se libra <strong>de</strong> la tentación <strong>de</strong> objeto, <strong>de</strong> los placeres<br />

<strong>de</strong> la construcción y el vicio <strong>de</strong>l monumento. O la<br />

inversa: la progresiva rarefacción <strong>de</strong> su obra escultórica es<br />

un hueco lleno <strong>de</strong> <strong>papeles</strong>, dibujos, esquemas y sentencias<br />

que no salen a la luz, que alimentan una intensidad sin<br />

forma, una exactitud <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> la servidumbre <strong>de</strong><br />

explicarse con i<strong>de</strong>as.<br />

Quizás algún lector se <strong>de</strong>silusione con esta obra, porque<br />

no encuentre el aspecto pintoresco que acompaña irremediablemente<br />

a cualquier muestra <strong>de</strong> dibujo. Pero la<br />

culpa no es <strong>de</strong> los que han trabajado en ella, sino <strong>de</strong>l hallazgo<br />

<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong> una expresión sin imagen. Estatuas mal<br />

dibujadas. Por el contrario, si no bellos dibujos acabados<br />

con los a<strong>de</strong>rezos <strong>de</strong>l oficio, encontrará documentos insustituibles<br />

para compren<strong>de</strong>r los mecanismos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ación <strong>de</strong><br />

un artista tan raro como excepcional. Por otra parte, <strong>Oteiza</strong><br />

nunca dibuja a posteriori, no hace «retratos» <strong>de</strong> sus piezas<br />

acabadas, un recurso <strong>de</strong> gran plasticidad que adorna la<br />

práctica tan extendida <strong>de</strong> «falsos bocetos». Y no las retrata<br />

porque cuando sus formas se han abierto al espacio no<br />

hay posibilidad <strong>de</strong> retorno: el laboratorio solo entien<strong>de</strong> la<br />

posibilidad <strong>de</strong>l avance.<br />

Muchos dibujos <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> muestran una composición<br />

<strong>de</strong>smañada, un evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>sinterés por la valoración <strong>de</strong>l<br />

bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l papel y el sentido equilibrado <strong>de</strong> la relación entre<br />

las formas, como si antes que objetos <strong>de</strong> arte fueran motivos<br />

<strong>de</strong> investigación científica. Aparecen como cultivo <strong>de</strong><br />

seres unicelulares observados en el microscopio, situados<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 19<br />

3. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>…<br />

obra citada, pág. 168.<br />

19.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. 1960<br />

Tinta china, sobre papel, 27,7 x 38,2 cm.<br />

19.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. 1960<br />

[Vacíos en dirección. Escritura en tobogán]<br />

Tinta china sobre papel, 26,5 x 36,7 cm.<br />

Tinta china, realizado antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir<br />

la técnica <strong>de</strong> cartulinas pegadas.<br />

Espacio <strong>de</strong>socupado <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte primero,<br />

luego ascen<strong>de</strong>nte y horizontal.<br />

19.1<br />

19.2


20 LABORATORIO DE PAPELES<br />

20.1<br />

20.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudios <strong>de</strong> formas]. 1948<br />

Lápiz sobre papel, 21,9 x 15,8 cm.<br />

Estudios <strong>de</strong> composición<br />

<strong>de</strong> tres puntos + velocidad.<br />

«Los poliedros se convierten en peces».<br />

20.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Actividad en el centro].<br />

Lápiz sobre papel, 28,4 x 22 cm.<br />

Cilindros dinámicos enca<strong>de</strong>nados<br />

en el interior <strong>de</strong> la esfera en movimiento<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>salojo.<br />

20.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Desocupación <strong>de</strong> la esfera],<br />

Lápiz sobre papel, 18,6 x 15,2 cm.<br />

Fuerza gravitatoria en torno a la esfera en<br />

su <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong>l núcleo.<br />

20.2 20.3


21.1<br />

21.2<br />

21.3<br />

21.4<br />

21.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Desocupación <strong>de</strong> la esfera]. c.1958<br />

Lápiz <strong>de</strong> color sobre papel, 27 x 20,7 cm.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> automatismo racional.<br />

Cuatro esquemas lineales para<br />

<strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> la esfera como<br />

campos magnéticos constructivos.<br />

21.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Desocupación<br />

<strong>de</strong> la esfera. Apertura y retorno].<br />

Lápiz sobre papel, 14 x 9 cm.<br />

La masa a<strong>de</strong>lgazada con un orificio llama<br />

al movimiento que ha surgido <strong>de</strong> ella.<br />

El movimiento no retorna, sino que se<br />

reproduce con esquema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sdoblamiento<br />

celular. (Peine <strong>de</strong> los <strong>de</strong> vendavales).<br />

21.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Circulación orbital en la esfera],<br />

Lápices <strong>de</strong> colores y lápiz sobre papel<br />

14 x 10,2 cm. Antropología para curación:<br />

rojo tien<strong>de</strong> a sol activo y azul luna regresivo.<br />

Esquema conclusivo <strong>de</strong>l inicio.<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 21<br />

21.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Desocupación <strong>de</strong> la esfera]. 1957.<br />

Lápiz <strong>de</strong> color y tinta, 27 x 20,7 cm.<br />

Diferentes soluciones para <strong>de</strong>socupación<br />

<strong>de</strong> la esfera con una variante perforada<br />

<strong>de</strong> la estela al Padre Donosti.


22 LABORATORIO DE PAPELES<br />

22.1<br />

22.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Proyecto para escultura lineal vacía]<br />

Lápiz sobre papel, 16,4 x 11,8 cm.<br />

Elementos forjados curvos y livianos<br />

interrumpen su dirección para <strong>de</strong>socupar<br />

espacios esféricos<br />

22.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Macla]<br />

Lápiz sobre papel, 21,9 x 15,8 cm.<br />

Fusión <strong>de</strong> poliedros con diferentes<br />

con<strong>de</strong>nsaciones <strong>de</strong> luz.<br />

22.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Maclas abiertas]<br />

Tinta sobre papel, 21,6 x 15,6 cm.<br />

Agregación <strong>de</strong> maclas como sistema <strong>de</strong><br />

ca<strong>de</strong>nas moleculares. El 5 se refiere al<br />

plano oculto que es también polígono<br />

irregular.<br />

22.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Masa y dirección].<br />

Lápiz sobre papel, 14 x 10,2 cm.<br />

Esquema <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong> pieza con masa y<br />

fuerzas dinámicas <strong>de</strong>l tipo Piedra para jardín<br />

con muro ciego <strong>de</strong> 1956. Por la seguridad<br />

con la que está trazado, posiblemente sea<br />

posterior a la realización <strong>de</strong> una o varias<br />

piezas <strong>de</strong>l tipo.<br />

22.5. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Masa y dirección].<br />

Lápiz sobre papel, 14,1 x 10,1 cm.<br />

La misma pieza, pero en vista más elevada.<br />

Escultor separado <strong>de</strong> la escultura, levitando.<br />

23.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio <strong>de</strong> formas y prometeo]<br />

Tinta y lápiz sobre papel, 27,5 x 20,5 cm.<br />

22.2 22.3<br />

22.4<br />

22.5


23.1<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 23


24 LABORATORIO DE PAPELES<br />

24.1<br />

24.3<br />

24.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Mapa <strong>de</strong><br />

cuadrados en formación <strong>de</strong> diedros]<br />

Collage sobre papel gris, 11,1 x 16,4 cm.<br />

Estudio <strong>de</strong> la posibilidad espacial<br />

<strong>de</strong>l cuadrado convertido en poliedro<br />

irregular en relación con otro poliedro.<br />

Collage relacionado con las unida<strong>de</strong>s<br />

espaciales <strong>de</strong> la Pared luz<br />

24.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Posición espacial <strong>de</strong>l color]<br />

Collage sobre papel gris, 15,9 x 10,6 cm.<br />

El muro es gris. El negro es la pared<br />

anterior, la posterior es blanca. «Los tres<br />

colores <strong>de</strong>snudos, fundamentalmente<br />

espaciales, abstractos, <strong>de</strong>socupados<br />

… el Muro futuro es un corte <strong>de</strong> luz<br />

fundado en el gris para la creación formal,<br />

con<strong>de</strong>nsación y vacío».<br />

24.4<br />

24.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Posición espacial <strong>de</strong>l color]<br />

Collage sobre papel gris, 10,6 x 15,9 cm.<br />

En la parte superior, el muro muestra<br />

su secreta profundidad. En la inferior,<br />

a la izquierda, hueco para observar el cielo,<br />

con luna menguante, y a la izquierda,<br />

salida <strong>de</strong>l sol.<br />

24.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Construcción dinámica con huecos]<br />

Collage sobre papel gris, 10,6 x 15,9 cm.<br />

Collage con fotos <strong>de</strong> piezas propias<br />

en construcción giratoria con evacuación<br />

centrífuga <strong>de</strong> huecos.<br />

24.2


25.1<br />

en un espacio que no les pertenece. Esta sensación se<br />

hace explícita en la serie Pared-luz, en la que el espacio,<br />

tanto plano como tridimensional, ha terminado <strong>de</strong>sapareciendo<br />

en el terreno <strong>de</strong> una observación <strong>de</strong>l comportamiento».<br />

<strong>Oteiza</strong> trata muchos <strong>de</strong> las formas que aparecen en los<br />

dibujos y collages como si no hubieran sido trazadas por<br />

él, como si pertenecieran a un campo <strong>de</strong> estudio ajeno que<br />

él se limita a analizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una distancia que le ofrece<br />

mayor perspectiva.<br />

En otros casos, los dibujos —la hoja <strong>de</strong> papel— aparece<br />

literalmente repleta <strong>de</strong> pequeños esquemas, <strong>de</strong> intentos,<br />

<strong>de</strong> variantes, encerrados <strong>de</strong> manera promiscua en la hoja.<br />

Correspon<strong>de</strong>n al impulso <strong>de</strong>l hacer y comparar. A menudo<br />

entre la maraña <strong>de</strong> diminutos proyectos, uno aparece marcado<br />

con un asterisco. La convivencia en la misma hoja le<br />

permite a <strong>Oteiza</strong> verificar <strong>de</strong> manera correcta la solución<br />

óptima. Especialmente diversas series <strong>de</strong> esculturas lineales<br />

en varilla <strong>de</strong> hierro, cuya inmensa mayoría quedaron en<br />

estado <strong>de</strong> minúsculas maquetas <strong>de</strong> alambre, en las que<br />

<strong>Oteiza</strong> realiza ejercicios <strong>de</strong> puntos en movimiento libre en<br />

el espacio. La trayectoria meteórica <strong>de</strong>l punto móvil aparece<br />

entera, encerrada y a la vez construyendo su esqueleto<br />

espacial, a diferencia <strong>de</strong>l «dinamismo espacio-plástico» <strong>de</strong><br />

los futuristas, en el que se intenta representar una visión<br />

naturalista <strong>de</strong>l movimiento como fases sucesivas que el<br />

tiempo —casi el instante— comienza a <strong>de</strong>svanecer en el<br />

espacio.<br />

25.2<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 25<br />

25.1, 25.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudios <strong>de</strong> formas]<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,8 cm.


26 LABORATORIO DE PAPELES<br />

26.1 26.2 26.3<br />

26.1, 26.2, 26.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Proyectos para construcción <strong>de</strong> maclas]<br />

Tinta sobre papel, 28,1 x 20,8 cm.<br />

Dibujados durante la Bienal <strong>de</strong> Sao Paulo<br />

en improvisado <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> viaje. Las<br />

manos siempre pue<strong>de</strong>n estar ocupadas<br />

porque el estudio se encuentra en cualquier<br />

lugar: manos ocupadas, cabeza <strong>de</strong>spierta.<br />

Diferentes soluciones improvisadas y nerviosas<br />

para apertura y combinación <strong>de</strong> bloques<br />

en mármol portátil.<br />

Uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates más interesantes <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad<br />

en el campo <strong>de</strong> la estética analítica se produjo en torno a<br />

1955, en los EE. UU., respecto a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> composición<br />

relacional —el sistema clásico <strong>de</strong> la vanguardia europea en<br />

el que la obra forma un sistema en el que cualquiera <strong>de</strong> sus<br />

elementos toma y acepta su valor <strong>de</strong> la relación con el<br />

resto— frente a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> obra como unidad no fragmentada,<br />

<strong>de</strong> composición no basada en las partes, sino en la<br />

presencia <strong>de</strong> un conjunto unitario, capaz <strong>de</strong> configurar un<br />

objeto artístico a partir <strong>de</strong> una sola <strong>de</strong>cisión. Aunque Greenberg<br />

se refería sobre todo a las composiciones no jerárquicas<br />

<strong>de</strong> Pollock, la primacía <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a cayó por su propio<br />

peso cuando Frank Stella realizó sus primeros cuadros<br />

<strong>de</strong> bandas, en los que la obra no era una relación <strong>de</strong> partes.<br />

<strong>Oteiza</strong>, siempre próximo, estética y afectivamente, a las<br />

vanguardias históricas, reniega <strong>de</strong> esta mo<strong>de</strong>rnidad, permaneciendo<br />

en un campo <strong>de</strong> pruebas, un cultivo cuyos frutos<br />

él i<strong>de</strong>ntifica con arquetipos.


27.1, 27.2, 27.3<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 27<br />

27.1, 27.2, 27.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Alfabeto y aplicación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s lineales]<br />

Tinta sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

La actividad <strong>de</strong> la estatua se constituye<br />

a partir <strong>de</strong>l funcionamiento sintáctico <strong>de</strong><br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dirección. Mapa <strong>de</strong> carreteras<br />

en espacio no euclidiano. Estudios <strong>de</strong><br />

variantes lineales en predominio vertical,<br />

diagonal y <strong>de</strong> superposición. Gramática<br />

y sintaxis, espacio en modo subjuntivo.


28 LABORATORIO DE PAPELES<br />

28.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Felicitación <strong>de</strong> Navidad]<br />

Collage y lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

Felicitación con esquema en dibujo<br />

<strong>de</strong>l «Misterio», Niño Jesús como enca<strong>de</strong>namiento<br />

<strong>de</strong> formas abiertas y Ángel<br />

aeroplano. A la <strong>de</strong>recha, Rey Mago, paje<br />

y estrella <strong>de</strong> dirección en collage-reciclaje<br />

<strong>de</strong> un cuadro flamenco.<br />

28.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Formas en contacto inminente]<br />

Collage sobre papel, 23,4 x 18,6 cm.<br />

Collage <strong>de</strong> fotografía abstracta con<br />

masas a<strong>de</strong>lgazadas a punto <strong>de</strong> unirse<br />

28.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Apertura a los extremos]<br />

Collage sobre papel, 23,4 x 18,6 cm.<br />

Collage <strong>de</strong> fotografía abstracta con formas<br />

a<strong>de</strong>lgazadas, dándose la espalda o, más<br />

exactamente, abiertas al exterior.<br />

28.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Apertura alterna]<br />

Collage sobre papel, 23,4 x 18,6 cm.<br />

Collage <strong>de</strong> fotografías abstractas en tono <strong>de</strong><br />

color cobre con formas verticales atentas en<br />

apertura a izquierda y <strong>de</strong>recha<br />

29.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage sobre papel, 18,6 x 23,4 cm.<br />

29.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Formas a<strong>de</strong>lgazadas]<br />

Collage sobre papel, 18,6 x23,4 cm.<br />

Collage <strong>de</strong> fragmentos abstractos <strong>de</strong><br />

fotografía formando frisos <strong>de</strong> figuras<br />

unidas. En la superior una dirección hacia el<br />

cielo; en la inferior, <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> tumba<br />

como hueco blanco.<br />

29.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage y lápiz sobre papel, 23,4 x 18,5 cm.<br />

29.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage y lápiz sobre papel, 23,4 x 9 cm.<br />

CONTRA EL PINCEL<br />

Hay todo un grupo <strong>de</strong> dibujos, fundamentalmente <strong>de</strong> los<br />

años cincuenta, realizados pegando sobre el soporte pequeños<br />

fragmentos <strong>de</strong> fotografías en blanco y negro o<br />

color recortados <strong>de</strong> fotografías impresas. Estos fragmentos<br />

son lo suficientemente pequeños como para que el objeto<br />

fotografiado no resulte reconocible. A menudo son vistas<br />

<strong>de</strong> interiores o primeros planos. Nunca aparecen personas.<br />

Se trata <strong>de</strong> que estos fragmentos pierdan su sustancia figurativa<br />

y aparezcan como planos abstractos. <strong>Oteiza</strong> incluye<br />

28.1<br />

28.2 28.3 28.4


29.1 29.2<br />

29.3 29.4<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 29


30 LABORATORIO DE PAPELES<br />

30.1


imágenes para, inmediatamente, suprimirlas. Pero, frente a<br />

los collages realizados con cartulinas o con papel carbón,<br />

en los que se <strong>de</strong>finen planos uniformes, con un acusado<br />

contraste figura/fondo, en el caso <strong>de</strong> los fragmentos <strong>de</strong><br />

fotografías obtiene planos <strong>de</strong>gradados, con una enorme<br />

variedad <strong>de</strong> matices <strong>de</strong> gris o <strong>de</strong> color. Y con ello, el artista<br />

obtiene objetos <strong>de</strong> acusada materialidad escultórica en<br />

sus proyectos. A través <strong>de</strong> este procedimiento, <strong>Oteiza</strong> evita<br />

el pincel, y con ello, la aparición <strong>de</strong> la temida expresión<br />

subjetiva. Anteriormente había probado a realizar planos<br />

<strong>de</strong>gradados con barras <strong>de</strong> grafito manejadas en plano,<br />

pero este sistema hacía aflorar precisamente la gestualidad<br />

<strong>de</strong> una escritura que las fotos recortadas suprimen<br />

31.1 31.2<br />

31.3 31.4<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 31<br />

30.1, Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage, lápiz y témpera<br />

sobre papel, 21,9 x 15,9 cm.<br />

31.1, 31.2, 31.3, 31.4.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudios <strong>de</strong> composición]<br />

Lápiz sobre papel, 21,9 x 15,8 cm.


32 LABORATORIO DE PAPELES<br />

33.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c.1956-57<br />

Collage sobre papel, 31 x 51, 5 cm.<br />

33.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1956-57<br />

Lápiz sobre papel, 22,9 x 32,3 cm.<br />

radicalmente. <strong>Oteiza</strong> siente pánico a la subjetividad expresada<br />

en la obra —en <strong>de</strong>finitiva, a la expresión <strong>de</strong> sentimientos—<br />

que técnicamente se traduce como horror al pincel,<br />

a la herramienta que admite un alto grado <strong>de</strong> aleatoriedad.<br />

En algunas ocasiones, las menos, <strong>Oteiza</strong> dibuja con<br />

lápiz una urdimbre sobre la que posteriormente pega los<br />

fragmentos fotográficos o cartulinas <strong>de</strong> color plano, pero el<br />

procedimiento empleado generalmente en esta serie tien<strong>de</strong><br />

a consi<strong>de</strong>rar estos fragmentos como unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información<br />

plástica: primero recorta una buena provisión <strong>de</strong><br />

pedazos —<strong>de</strong> hecho en la Fundación <strong>Oteiza</strong> se custodia<br />

una estuche con centenares <strong>de</strong> fragmentos no empleados—<br />

y posteriormente les asigna una posición provisional<br />

sobre el papel. Este sistema le permite trabajar con formas<br />

previas provistas <strong>de</strong> un rico abanico <strong>de</strong> matices y variar en<br />

tiempo real la disposición <strong>de</strong> las formas. Una vez que ha<br />

<strong>de</strong>cidido la configuración a emplear, fija los fragmentos<br />

con cola en el papel. Una vez más, economía, en este caso<br />

<strong>de</strong> verificación.<br />

El <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas es un estudio <strong>de</strong> escultor liliputiense<br />

porque <strong>Oteiza</strong> prima la operatividad. Alejarse <strong>de</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s problemas <strong>de</strong> la realización para habitar una<br />

cueva <strong>de</strong> creatividad permanente en la que las respuestas<br />

son casi instantáneas. En una anotación <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong><br />

los cincuenta escribe, junto a esquemas <strong>de</strong> láminas metálicas<br />

recortadas: «Desarrollo <strong>de</strong> la lámina en el espacio.<br />

Llegar a resolver el más complejo problema espacial con<br />

más sencillez que recortar una pajarita <strong>de</strong> papel». Economía<br />

doméstica <strong>de</strong> las tijeras. El propósito no solo es brillante,<br />

sino incluso perfectamente operativo, aunque olvida<br />

que el origami —arte <strong>de</strong>l plegado, <strong>de</strong>l cual su admirado<br />

Miguel <strong>de</strong> Unamuno era un consumado practicante—<br />

excluye la posibilidad <strong>de</strong> las tijeras.<br />

También los materiales y soportes, como en el precario<br />

<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas, son <strong>de</strong> circunstancias. <strong>Oteiza</strong> no<br />

emplea papel <strong>de</strong> dibujo, sino simplemente papel, <strong>papeles</strong><br />

<strong>de</strong> todo tipo, nunca <strong>de</strong> calidad. Es el soporte que corres-


33.1<br />

33.2<br />

OTEIZA, PROYECTO, DIBUJO 33


34 LABORATORIO DE PAPELES<br />

34.1<br />

34.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel<br />

27,9 x 21,3 cm.<br />

pon<strong>de</strong> a una experimentación que <strong>de</strong>secha los pasos intermedios.<br />

Lápiz, bolígrafo y pluma, raramente pincel, collages<br />

<strong>de</strong> cartulinas en los momentos <strong>de</strong> máxima <strong>de</strong>finición<br />

espacial. Escasas las notas <strong>de</strong> color. Los dibujos casi<br />

siempre van acompañados <strong>de</strong> anotaciones, tareas pendientes,<br />

direcciones y teléfonos, hasta formar un diario <strong>de</strong><br />

hojas sueltas, en el que la biografía ha sido sustituida por<br />

la obra.


OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS


OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS<br />

Francisco Javier San Martín<br />

37.1<br />

«Los nombres <strong>de</strong> los artistas que pertenecemos a la nueva<br />

generación que caracterizará el comienzo <strong>de</strong> la postguerra,<br />

no pue<strong>de</strong>n hoy ser conocidos, pero el tiempo en que suce<strong>de</strong>rá<br />

todo lo contrario se acerca. Nacimos en los primeros<br />

años 20 <strong>de</strong> este siglo, y cuando nos disponíamos a añadir<br />

nuestra contribución original al lado <strong>de</strong> nuestros maestros<br />

<strong>de</strong> generación anterior —los artistas nacidos en los últimos<br />

20 años <strong>de</strong>l siglo pasado—, fuimos silenciados, muertos…»<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, Carta a los artistas <strong>de</strong> América sobre el arte nuevo<br />

en la postguerra, Popayán, Colombia, 1944<br />

INTRODUCCIÓN<br />

Buen número <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>dicados a la obra <strong>de</strong> Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong> se pliegan sobre ella misma, bajo la sombra omnipresente,<br />

incluso amenazadora, <strong>de</strong> su figura. La tan fre-<br />

37.1. Jorge <strong>Oteiza</strong> en Popayán,<br />

Colombia, a mediados <strong>de</strong> la década<br />

<strong>de</strong> los cuarenta.


38 LABORATORIO DE PAPELES<br />

1. Respecto a las opiniones que<br />

mantiene <strong>Oteiza</strong> sobre muchos<br />

artistas hay que valorar, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

sus i<strong>de</strong>as, la información <strong>de</strong> la que<br />

disponía en los años cincuenta y<br />

sesenta, cuando escribió el grueso<br />

<strong>de</strong> su obra. Especialmente en lo<br />

referente a las vanguardias holan<strong>de</strong>sas<br />

o rusas, la Historiografía<br />

mo<strong>de</strong>rna ha realizado avances<br />

espectaculares en los últimos<br />

cincuenta años, cambiando en<br />

muchos casos la secuencia <strong>de</strong><br />

los acontecimientos o valoraciones<br />

sobre ciertos aspectos. En el caso<br />

<strong>de</strong> Jorge <strong>Oteiza</strong>, contamos con<br />

la ventaja <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r<br />

a su biblioteca personal en la<br />

Fundación <strong>de</strong> Alzuza, lo que<br />

nos permite conocer no solo sus<br />

lecturas, sino las fechas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

las que disponía <strong>de</strong> ciertos libros<br />

y catálogos.<br />

cuentemente citada «fuerte» o «arrolladora» personalidad<br />

<strong>de</strong>l creador vasco funciona como un agujero negro que precipita<br />

en su campo gravitatorio todo tipo <strong>de</strong> información<br />

sobre su obra, en la misma medida, en que tien<strong>de</strong> a <strong>de</strong>jar<br />

<strong>de</strong> lado su relación con otros artistas. Estos estudios tien<strong>de</strong>n<br />

a consi<strong>de</strong>rar a <strong>Oteiza</strong> como un universo en sí mismo,<br />

un cosmos autoexplosionado que, durante su existencia,<br />

pudo generar sus propios límites <strong>de</strong> expansión.<br />

Y sin embargo, <strong>Oteiza</strong> no es, en absoluto, un artista ensimismado.<br />

Al contrario, sus textos, <strong>de</strong>claraciones y su obra<br />

están cuajados <strong>de</strong> referencias, contactos, colaboraciones<br />

y confrontaciones con todo tipo <strong>de</strong> artistas. A las referencias<br />

<strong>de</strong> juventud, en las que fundamentalmente se muestra<br />

solo receptivo —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las <strong>de</strong>cisivas en Madrid, con Alberto<br />

Sánchez o Ángel Ferrant y otros miembros <strong>de</strong> la vanguardia<br />

en la República, a las anecdóticas como la <strong>de</strong>l ruso<br />

Dimitri Tsapline — pasando por las que hiló en sus años <strong>de</strong><br />

estancia en Sudamérica con artistas plásticos y escritores,<br />

se unen aquellas que experimentó en su primera madurez<br />

—Picasso y el cubismo, Boccioni, Giacometti, Henry<br />

Moore— en las que el contacto y la referencia tienen ya un<br />

marcado carácter crítico o polémico. Por último, la relación<br />

<strong>de</strong>cisiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años cuarenta, con el suprematismo<br />

y el constructivismo rusos, el neoplasticismo <strong>de</strong><br />

Mondrian y especialmente el elementarismo <strong>de</strong> Theo van<br />

Doesburg, Laszlo Moholy-Nagy y la amplia estela <strong>de</strong> la Bauhaus<br />

o la variedad <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l arte concreto en los<br />

años cincuenta y sesenta. 1 <strong>Oteiza</strong> ha sido siempre un artista<br />

en contexto, a menudo contra el contexto. En Propósito<br />

experimental, refiriéndose a la línea <strong>de</strong> investigación realmente<br />

importante en la creación contemporánea, advierte<br />

que «nuestra lista <strong>de</strong> nombres queda muy reducida: Kandinsky,<br />

Mondrian y Malevich». Son pocos los justos, aquellos<br />

que observan escrupulosamente la Ley. Y aún más. En<br />

uno <strong>de</strong> los párrafos más provocativos <strong>de</strong>l texto, corta toda<br />

genealogía para reconocer exclusivamente al Padre Malévich:<br />

«De Kandinsky y Mondrian, y <strong>de</strong> Mondrian y Doesburg…<br />

se llega por el Bauhaus a Max Bill. Pero no a mí,


pues yo llego <strong>de</strong> Malévich directamente, y <strong>de</strong> mí, <strong>de</strong> mi propia<br />

conciencia metafísica». 2<br />

En su madurez, encerrado en su propio proceso, <strong>Oteiza</strong><br />

no quiso seguir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l arte contemporáneo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l éxito en Sao Paulo. Al comienzo <strong>de</strong> su carrera<br />

acu<strong>de</strong> a Madrid como una esponja, dispuesto a impregnarse<br />

<strong>de</strong> cualquier influencia, solo con el requisito <strong>de</strong> que sea<br />

vanguardia avanzada. A Sudamérica va a apren<strong>de</strong>r, aunque<br />

acu<strong>de</strong> como alumno resabiado: lleva el programa <strong>de</strong><br />

estudio en la maleta; solo quiere apren<strong>de</strong>r lo que ya sabe:<br />

una teoría <strong>de</strong>l renacimiento vasco. 3 A mediados <strong>de</strong> los cincuenta,<br />

cuando estabiliza relativamente su vida y la continuidad<br />

<strong>de</strong> su trabajo en el taller <strong>de</strong> los Nuevos Ministerios,<br />

investiga obsesivamente en las vanguardias para hallar<br />

consuelo, confirmación y respuesta. Y cuando alcanza el<br />

reconocimiento, abandona el análisis <strong>de</strong>l arte contemporáneo<br />

para centrarlo obsesivamente en sus propias i<strong>de</strong>as. Le<br />

interesa únicamente su propósito, encerrado en la caverna<br />

platónica en la que no entra la luz <strong>de</strong> otra inteligencia. Él lo<br />

ha repetido machaconamente: proyecto conclusivo, proyecto<br />

concluido. No más interferencias. Pero el arte continuaba<br />

y el solo siguió rehaciendo lo que ya había hecho.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 39<br />

2. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito<br />

experimental. 1956-57», catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición individual<br />

en la IV Bienal <strong>de</strong> Sao Paulo, 1957.<br />

Reproducción fascísmil en<br />

La operación H, Ministerio <strong>de</strong><br />

Asuntos Exteriores / Fundación<br />

Museo Jorge <strong>Oteiza</strong>, Madrid, 2004.<br />

3. «Intentaremos completar, con<br />

el estudio <strong>de</strong> las civilizaciones<br />

precolombinas —Perú y México<br />

principalmente, y en la medida<br />

que podamos— una teoría <strong>de</strong> los<br />

renacimientos que hemos iniciado.<br />

Queremos a la vuelta, contribuir<br />

mejor, y <strong>de</strong>cididamente, a nuestro<br />

renacimiento artístico en el cual<br />

hemos <strong>de</strong> estar <strong>de</strong> acuerdo, y con<br />

cuyo pensamiento andaremos<br />

todos los pasos <strong>de</strong> este viaje»,<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, Discurso <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong><br />

en la <strong>de</strong>spedida organizada por<br />

los miembros <strong>de</strong>l grupo GU con<br />

motivo <strong>de</strong> la marcha <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> y<br />

Balenciaga a Sudamérica, cit. en<br />

A<strong>de</strong>lina Moya, «El arte guipuzcoano<br />

entre la renovación y la innovación»,<br />

en Arte y artistas vascos<br />

<strong>de</strong> los años 30, catálogo <strong>de</strong> la<br />

exposición en el Museo <strong>de</strong> San<br />

Telmo, San Sebastián, octubre<br />

<strong>de</strong> 1986, pág. 155.


40 LABORATORIO DE PAPELES<br />

40.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Fotocopia <strong>de</strong> un original dibujado<br />

sobre papel <strong>de</strong> periódico, 21 x 29,6 cm.<br />

40.1<br />

MUSÉE IMAGINAIRE<br />

Después <strong>de</strong> la victoria artística y política <strong>de</strong> Sao Paulo, <strong>Oteiza</strong><br />

se recoge para elaborar un discurso fundamental sobre<br />

la escultura y los comportamientos en arte. En Quousque<br />

tan<strong>de</strong>m…! concluyó la teoría que acompañaba a las pequeñas<br />

piezas mostradas en Brasil. En este texto premeditadamente<br />

caótico y <strong>de</strong> variadas lecturas hay un apartado en el<br />

que el artista concedió una gran importancia: las ilustraciones,<br />

que no son ilustraciones sino láminas en las que se<br />

<strong>de</strong>spliega una teología <strong>de</strong> seducción y proximidad. Son 66<br />

imágenes, ampliamente comentadas, que comienzan por el<br />

Friso <strong>de</strong> las manos en la Cueva <strong>de</strong> El Castillo, Santan<strong>de</strong>r, y<br />

acaban, como epílogo <strong>de</strong> hermandad, en una comida<br />

popular en el País Vasco, «emocionante reunión», que es<br />

prefiguración <strong>de</strong>l crómlech, aunque los comensales han<br />

perdido su «apetito espiritual».


Entre estas dos imágenes extemporáneas se encuentran<br />

otras 64 que configuran una suerte <strong>de</strong> Museo Imaginario<br />

en el que <strong>Oteiza</strong> convoca a amigos y enemigos,<br />

intercalando su obra entre las <strong>de</strong> ellos: Umberto Boccioni,<br />

Wassily Kandinsky, Pablo Picasso, Jackson Pollock, Jean-<br />

Robert Ipousteguy, Emilio Vedova, Alberto Giacometti,<br />

Hans Hartung, Lucio Fontana, Lazslo Moholy-Nagy, Piet<br />

Mondrian, Mark Rotkho, Kasimir Malévich. Artistas españoles<br />

contemporáneos como Equipo 57, (que cita como Ibarrola<br />

y rectifica luego en Ejercicios espirituales), Antonio<br />

Saura, Antoni Tàpies o los contemporáneos más próximos,<br />

41.1<br />

41.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 41<br />

41.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Bosque <strong>de</strong> figuras funerarias]<br />

Tinta sobre papel, 21,5 x 31,5 cm.<br />

Repertorio <strong>de</strong> figuras en crecimiento<br />

vegetal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la muerte. Propone,<br />

frente a las Venus esteatopígicas<br />

<strong>de</strong>l neolítico, una fertilidad a<strong>de</strong>lgazada.<br />

41.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Proyecto <strong>de</strong> crecimiento]<br />

Lápiz sobre papel, 19,2 x 29,2 cm.<br />

Proyectos <strong>de</strong> estatua tótem sobre las<br />

cuatro estaciones en <strong>de</strong>sarrollo vertical,<br />

más animal <strong>de</strong> tierra y <strong>de</strong> agua, más<br />

proporción canónica <strong>de</strong> 1/4 entre cabeza,<br />

pies y tronco. El sol, <strong>de</strong>scrito como<br />

«fuerza industrial» y la lluvia como<br />

«fuerza <strong>de</strong>l cielo», concluyen en la<br />

«inteligencia [<strong>de</strong>l] invierno».


42 LABORATORIO DE PAPELES<br />

como Eduardo Chillida, Remigio Mendiburu, Juan Antonio<br />

Sistiaga, Néstor Basterretxea. Todos tienen, en los comentarios,<br />

su cara y su cruz. Generalmente la cara respon<strong>de</strong> al<br />

trabajo <strong>de</strong>l escultor, mientras que la cruz es solo una forma<br />

sutil <strong>de</strong> lejanía, un <strong>de</strong>sacuerdo con los postulados que<br />

<strong>de</strong>fien<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>. La amplitud <strong>de</strong> las referencias las hace<br />

menos operativas. <strong>Oteiza</strong> planea por el arte contemporáneo<br />

sabiéndose arcano <strong>de</strong> una interpretación y un juicio:<br />

aquellos que investigaron sean bien acogidos en la casa;<br />

aquellos que dilapidaron su ingenio o su habilidad, sean<br />

pasto <strong>de</strong> las llamas.<br />

Junto a las obras <strong>de</strong> los artistas, <strong>de</strong>stacan otras tantas<br />

imágenes tomadas <strong>de</strong> la prehistoria, pinturas y grabados<br />

rupestres o construcciones megalíticas, junto a otras, las<br />

más estratégicas, imágenes que podríamos llamar <strong>de</strong><br />

carácter «antropológico», que <strong>Oteiza</strong> toma <strong>de</strong> la vida rural<br />

y los juegos populares vascos: or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> barcas en el<br />

puerto <strong>de</strong> San Sebastián, juego <strong>de</strong> la pelota, txalaparta, etc.<br />

Entre ellas, atendiendo a diferentes sugerencias, siempre<br />

respondiendo a su obra, otra serie <strong>de</strong> imágenes variadas:<br />

un «torero <strong>de</strong>sarmado por el toro», residuo petrificado <strong>de</strong>l<br />

cazador paleolítico y <strong>de</strong>l laberinto, dos imágenes <strong>de</strong> nebulosas<br />

lejanas, muestras <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> jardinería japonés y los<br />

arbotantes <strong>de</strong> la catedral gótica <strong>de</strong> Reims. Sesenta y seis<br />

imágenes minuciosamente escogidas para ilustrar la Ley <strong>de</strong><br />

los Cambios: prehistoria y contemporaneidad forman cubierta<br />

y contracubierta <strong>de</strong> un libro —el <strong>de</strong> la Historia <strong>de</strong>l<br />

arte— vacío o <strong>de</strong>socupado, en todo caso, ausente. El resto<br />

<strong>de</strong> imágenes no correspon<strong>de</strong>n a un arte materializado, sino<br />

al comportamiento antropológico, a la vida realizada estéticamente.


43.1<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Mapa <strong>de</strong>l arte contemporáneo tomado<br />

<strong>de</strong> un artículo <strong>de</strong> Le Mon<strong>de</strong>]<br />

Lápiz sobre papel, 20,9 x 26,9 cm.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 43


44 LABORATORIO DE PAPELES<br />

4. Juan Luis Moraza,<br />

«Antropomaquia y Ley. Tres fragmentos<br />

sobre el vacío, a propósito<br />

<strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>», Arte y Parte,<br />

núm. 54, diciembre 2004-enero<br />

2005, pp. 24-47, pág. 46.<br />

44.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage <strong>de</strong> papel carbón<br />

y cartulina negra sobre papel<br />

27,8 x 21,9 cm.<br />

44.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel negro sobre papel<br />

27,2 x 21,2 cm.<br />

44.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel negro sobre papel<br />

27,2 x 21,2 cm.<br />

45.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel carbón sobre papel<br />

21 x 27,2 cm.<br />

45.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel negro sobre papel<br />

14 x 11,8 cm.<br />

45.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel carbón sobre papel<br />

10,5 x 8,3 cm.<br />

ARCHIVO OTEIZA<br />

En un ensayo sobre <strong>Oteiza</strong> en el que indaga sobre el tema<br />

<strong>de</strong> los recuerdos infantiles <strong>de</strong>l hueco en la playa <strong>de</strong> Orio, y<br />

sobre todo en su materialización adulta como escultura <strong>de</strong><br />

normalización <strong>de</strong>l artista-aprendiz, Juan Luis Moraza argumenta<br />

que el vacío, el hueco, no es <strong>de</strong>jación <strong>de</strong> un espacio,<br />

sino el papel blanco sobre el que habrá <strong>de</strong> escribirse<br />

la Ley. 4 Un vacío instaurador, situado al comienzo; no como<br />

«conclusión experimental», sino como renacer <strong>de</strong> una mitología<br />

<strong>de</strong> nación. Pero para hacer esto <strong>de</strong> forma verosímil,<br />

tiene que enseñar y, mientras tanto, escon<strong>de</strong>r. Sobre todo<br />

escon<strong>de</strong>r, ya que es el vacío escultórico el que está en<br />

juego. Un vacío que necesita ocuparse. Cuando <strong>Oteiza</strong><br />

concluyó en sus cajas vacías tenía todo un trabajo por<br />

<strong>de</strong>lante; llenarlas, llenarlas <strong>de</strong> conciencia, <strong>de</strong> política, <strong>de</strong><br />

civilidad, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprecio incluso. Porque en <strong>de</strong>finitiva, el<br />

hueco <strong>de</strong> la escultura es algo que solo adquiere sentido<br />

cuando pue<strong>de</strong> convertirse en almacén, en ese armario,<br />

don<strong>de</strong> Cézanne daba espacio a sus manzanas. Cuando<br />

pue<strong>de</strong> proyectarse como persona <strong>de</strong> una inminente ocupación.<br />

Paradójicamente, <strong>Oteiza</strong> aborrecía el vacío y mantuvo<br />

una mitología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito, una religión <strong>de</strong>l almacén.<br />

Pero volvamos más atrás. <strong>Oteiza</strong> ha dicho, a menudo,<br />

que es un escultor sin escultura, ampliando el concepto técnico<br />

<strong>de</strong> vacío no solo al objeto sino a su actividad. No acu-<br />

44.1 44.2 44.3


mulación, paradigma <strong>de</strong>l capitalismo y <strong>de</strong>l barroco, su<br />

expresión artística, sino pérdida, la i<strong>de</strong>a luminosa. «Una<br />

página que vuela por la ventana… —escribió en un poema—<br />

vale más que todos los libros». 5 En escultura quiere<br />

<strong>de</strong>cir abandono <strong>de</strong> la acumulación <strong>de</strong> la estatua y una técnica<br />

<strong>de</strong> perforación que permita esa pérdida. En la mitología<br />

elaborada por el escultor, la creación artística no surge<br />

tanto <strong>de</strong> una voluntad constructiva como <strong>de</strong> un sentimiento<br />

<strong>de</strong> insatisfacción. Abandonada la escultura, el escultor<br />

aborda un abanico <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s capaz <strong>de</strong> llenar ese<br />

hueco. El or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los factores —Tatlin o Van Doesburg—<br />

no es lo prioritario.<br />

<strong>Oteiza</strong> adoraba la palabra carpeta. Era para él una i<strong>de</strong>a<br />

irresistible, el fetiche <strong>de</strong> un artista que se aleja <strong>de</strong>l taller <strong>de</strong>l<br />

escultor a medida que se aproxima al estudio <strong>de</strong>l pensador,<br />

una suerte <strong>de</strong> liberación en lo portátil. Pero el sustantivo<br />

«carpeta» iba siempre acompañado <strong>de</strong>l adjetivo «perdida» 6<br />

—prácticamente un epíteto— porque las carpetas <strong>de</strong>l pensador<br />

son lugares efímeros don<strong>de</strong> se guardan las cosas<br />

con el fin <strong>de</strong> abandonarlas a su suerte. 7 En las carpetas <strong>de</strong><br />

<strong>Oteiza</strong> no solo hay textos sino también dibujos y todo tipo<br />

<strong>de</strong> documentos. No solo escribió sobre lo que estaba <strong>de</strong>stinado<br />

a «mutilarse en carpetas», sino que en conversaciones<br />

con gente diversa aparece obsesivamente esta herramienta<br />

<strong>de</strong> archivo y <strong>de</strong> retaguardia <strong>de</strong> la obra, lo cual parece<br />

lógico en un artista siempre apremiado por la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

45.1<br />

45.2 45.3<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 45<br />

5. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «(para una<br />

o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una Metafísica <strong>de</strong> la<br />

Corrupción)», en Poesía, Fundación<br />

Museo <strong>Oteiza</strong>, Pamplona, 2006,<br />

pág. 433.<br />

6. En «Quiero justificar este libro»,<br />

prefacio a Existe Dios al noroeste,<br />

<strong>Oteiza</strong> hace una dolida recapitulación<br />

<strong>de</strong> sus <strong>papeles</strong> perdidos<br />

a lo largo <strong>de</strong> los años. Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

Poesía, pág. 657.<br />

7. En una nota preliminar a<br />

Androcanto y sigo <strong>de</strong> comienzos<br />

<strong>de</strong> 1954, habla <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong> la imposibilidad<br />

<strong>de</strong>l artista para crear en un<br />

ambiente hostil a la experimentación,<br />

<strong>de</strong> su condición aislada y su<br />

con<strong>de</strong>na a «comenzar solo lo que<br />

no podrá concluir solo, a mutilarse<br />

en carpetas, a guardarse».<br />

De forma retórica en esta ocasión,<br />

<strong>Oteiza</strong> habla <strong>de</strong> las carpetas<br />

no como maquinaria experimental,<br />

sino como órganos mutilados,<br />

pensamientos amputados al<br />

organismo <strong>de</strong> la obra. Ver Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong>, Poesía, pág. 141.


46 LABORATORIO DE PAPELES<br />

46.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel negro sobre papel<br />

21,4 x 16,8 cm.<br />

46.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Formas <strong>de</strong>sprendidas] c. 1958<br />

Collage <strong>de</strong> papel carbón sobre papel<br />

21,1 x 14,8 cm.<br />

Planos <strong>de</strong> residuo <strong>de</strong> lo natural paisajístico.<br />

Unida<strong>de</strong>s Malévich flotando en el espacio,<br />

en in<strong>de</strong>finición gris y temblorosa <strong>de</strong> Rotkho.<br />

proyecto. En el taller —el laboratorio— lleva a cabo la operación<br />

teórico-práctica <strong>de</strong> las formas, que está precedida<br />

por un cúmulo <strong>de</strong> documentos que, a su vez, dará lugar a<br />

otros documentos <strong>de</strong> balance, <strong>de</strong> verificación o <strong>de</strong> apertura<br />

a nuevas soluciones respecto al problema planteado. En<br />

esas carpetas, que confiesa luego no encontrar, que extravía<br />

o entrega al azar; que <strong>de</strong>sperdicia —porque el proyecto<br />

<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> es tan científico en su planteamiento como<br />

errático y emotivo en su <strong>de</strong>sarrollo—, se guardan notas y<br />

textos, esquemas y dibujos, cartas y manifiestos, fórmulas<br />

químicas, poemas homéricos, todo aquello que <strong>de</strong>be or<strong>de</strong>narse<br />

junto a las tizas apiladas en estanterías pero que<br />

necesita también una cierta distancia respecto a ellas. Esa<br />

distancia sirve para precipitar las i<strong>de</strong>as sobre el fondo activo<br />

<strong>de</strong>l pensamiento básico, para purificare le parole, como<br />

señala Gilberto Zorio, un artista que ha empleado también<br />

profusión <strong>de</strong> conceptos químicos en su obra, no solo como<br />

metáfora, sino en dispositivos <strong>de</strong> filtro y <strong>de</strong> catálisis colocados<br />

en sus piezas.<br />

<strong>Oteiza</strong> «perdía» también todo tipo <strong>de</strong> dibujos y documentos<br />

con los que sembraba las hojas <strong>de</strong> sus libros. Algunos,<br />

situados en una página concreta, junto a un texto o una imagen<br />

con la que guardaban relación, otros muchos, simplemente<br />

colocados al azar. Desconozco si <strong>Oteiza</strong> perdió verda<strong>de</strong>ramente<br />

documentos importantes, pero tengo la impre-<br />

46.1 46.2


sión <strong>de</strong> que diseminaba a propósito muchos trabajos para<br />

gozar retrospectivamente <strong>de</strong>l momento <strong>de</strong> reencuentro.<br />

<strong>Oteiza</strong> no pier<strong>de</strong> sus carpetas por <strong>de</strong>sidia, sino porque<br />

sospecha que no tienen <strong>de</strong>stinatario. Escribe sin lector,<br />

piensa sin interlocutor, esculpe sin galería don<strong>de</strong> exponer,<br />

en un vacío <strong>de</strong>sastroso, sin <strong>de</strong>coro. Y aún, cuando el encargo<br />

parece sellado —Aránzazu por ejemplo— la catástrofe<br />

es aún mayor y se resuelve en «ballet <strong>de</strong> apóstoles en la<br />

carretera». Desanotaciones escritas para per<strong>de</strong>rlas, para<br />

alimentar la figura <strong>de</strong> un artista incapaz <strong>de</strong> abrigarse <strong>de</strong> la<br />

intemperie <strong>de</strong>l azar.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 47


48 LABORATORIO DE PAPELES<br />

8. Ver Josefina Alix, Toda la escultura<br />

entre sus manos», en <strong>Oteiza</strong>:<br />

Paisajes. Dimensiones, catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición Fundación<br />

Eduardo Capa/Fundación Museo<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, Alicante, octubrenoviembre<br />

<strong>de</strong> 2000, pp. 45-46.<br />

9. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>:<br />

su vida, su obra, su pensamiento,<br />

su palabra, La Gran Enciclopedia<br />

Vasca, Bilbao, 1978, pág. 413.<br />

10. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>…<br />

obra citada, pág. 265.<br />

48.1. Alberto Sánchez<br />

Cazador <strong>de</strong> raíces, 1960-62<br />

48.1<br />

ALBERTO SÁNCHEZ<br />

En los años <strong>de</strong> Madrid, cuando <strong>Oteiza</strong> encuentra su vocación<br />

<strong>de</strong> escultor, la figura importante que encuentra en la<br />

ciudad es Alberto, referencia ineludible <strong>de</strong> un panorama<br />

escultórico realmente pobre en comparación con la vitalidad<br />

<strong>de</strong> la pintura. Sin embargo, la influencia <strong>de</strong> Alberto no<br />

es tanto formal como <strong>de</strong> ejemplo humano y <strong>de</strong> oficio. No es<br />

la mecánica <strong>de</strong> fluidos o la bioquímica, como <strong>de</strong>clara <strong>Oteiza</strong>,<br />

las que le impulsan a abandonar los estudios <strong>de</strong> medicina<br />

para <strong>de</strong>dicarse a la escultura, sino el po<strong>de</strong>roso atractivo<br />

<strong>de</strong> ver la transmutación <strong>de</strong> la materia, la magia <strong>de</strong> barro<br />

convertido en tótem que pudo apreciar en las piezas <strong>de</strong><br />

Alberto Sánchez.<br />

En un primer momento no sigue el sinuoso y surrealizante<br />

mundo <strong>de</strong> Alberto, ni sus referencias concretas a la tierra<br />

castellana, que eran un punto programático <strong>de</strong> la Escuela<br />

<strong>de</strong> Vallecas, sino que se orienta hacia un primitivismo <strong>de</strong><br />

ídolo prehistórico más general y en el que la sombra <strong>de</strong> las<br />

vanguardias europeas, el primer Brancusi o Epstein, queda<br />

patente. 8 Pero la influencia <strong>de</strong> su escultura se incuba en<br />

<strong>Oteiza</strong> durante años. La investigación estética y el contacto<br />

real con el ídolo prehistórico le permiten avanzar y es<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su vuelta a España cuando retorna Alberto, a<br />

«los espacios abiertos <strong>de</strong> su escultura que crecía vegetalmente».<br />

9 Podríamos <strong>de</strong>cir que cuando <strong>Oteiza</strong> entró en contacto<br />

con Alberto, aunque fascinado por su potencial simbólico,<br />

no estaba preparado para coger el testigo. Y el reencuentro<br />

se produce especialmente en Unidad triple y<br />

liviana, sin duda las primera obra importantes <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>, en<br />

la que muestra su <strong>de</strong>uda al maestro, pero también su in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia,<br />

pues no sigue el fluido vegetal <strong>de</strong> Alberto, que<br />

hace <strong>de</strong> la estatua un recorrido, sino que la concibe como<br />

unidad sometida a una operación geométrica <strong>de</strong> corte, una<br />

«masa <strong>de</strong>socupada y abierta» cuyo procedimiento es el<br />

«<strong>de</strong>bilitamiento <strong>de</strong>l cilindro al abrirlo al exterior y transformarlo<br />

en hiperboloi<strong>de</strong>». 10 La observación <strong>de</strong> esta pieza<br />

junto a la célebre El pueblo español tiene un camino que


conduce a una estrella <strong>de</strong> Alberto, muestra tanto la influencia<br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong>n general como la <strong>de</strong>cidida y radical separación<br />

<strong>de</strong> competencias establecida por <strong>Oteiza</strong>. Alberto Sánchez<br />

manejaba un tiempo <strong>de</strong> la escultura en órbita surrealista,<br />

basado en el recorrido y en los hallazgos inesperados,<br />

mientras que <strong>Oteiza</strong> comienza a promover la unidad estructural<br />

<strong>de</strong> la escultura.<br />

49.1.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 49<br />

49.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[De la Unidad triple y liviana]. 1949.<br />

Collage sobre papel, 23 x 32,7 cm.<br />

Unida<strong>de</strong>s liviana y sus correspondientes<br />

<strong>de</strong>clinaciones: presentación <strong>de</strong> tres formas<br />

<strong>de</strong> «raíz verbal» y sus diferentes flexiones<br />

<strong>de</strong> caso; serie or<strong>de</strong>nada <strong>de</strong> todas las<br />

formas que presenta una palabra como<br />

manifestación <strong>de</strong> los diferentes casos.


50 LABORATORIO DE PAPELES<br />

50.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estatua liviana compuesta]<br />

Lápiz sobre papel, 31,6 x 21,4 cm.<br />

Esquemas que muestran<br />

la lógica combinatoria <strong>de</strong><br />

una alineación <strong>de</strong> figuras y la<br />

conciliación <strong>de</strong> lo diferente: «A<br />

y B <strong>de</strong>siguales [y] combinados».<br />

50.2. Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

Jesús en el Monte Tabor.<br />

La Transfiguración.<br />

Lápiz sobre papel, 22 x 28,9 cm.<br />

Regreso <strong>de</strong> la Muerte con figura<br />

<strong>de</strong> luz obtenida por <strong>de</strong>socupación<br />

<strong>de</strong> las adyacentes.<br />

50.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Fórmula <strong>de</strong> agregación<br />

con formas livianas] c. 1955.<br />

Lápices <strong>de</strong> colores y lápiz<br />

sobre papel, 20 x 16,2 cm.<br />

Dos ensayos <strong>de</strong> agregación<br />

<strong>de</strong> formas <strong>de</strong>lgadas para crear<br />

espacio inmóvil con solución<br />

subrayada.<br />

50.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Fórmula <strong>de</strong> agregación<br />

con formas livianas] c. 1955.<br />

Lápices <strong>de</strong> colores,<br />

rotulador y lápiz sobre papel<br />

27,4 x 20,9 cm.<br />

Solución <strong>de</strong> estatua, abajo<br />

a la <strong>de</strong>recha, y dos postulados<br />

<strong>de</strong> formas dinámicas en<br />

el espacio con los tres módulos<br />

<strong>de</strong> formas a<strong>de</strong>lgazadas.<br />

50.5. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Tres mordiscos = tres<br />

manzanas] c. 1950<br />

Lápiz sobre papel, 21 x 31,2 cm.<br />

Esquemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación:<br />

la manzana mordida no es trampa<br />

<strong>de</strong> la serpiente sino <strong>de</strong>pósito<br />

<strong>de</strong> energía acumulada.<br />

50.1 50.2<br />

50.3<br />

50.5<br />

50.4


ÁNGEL FERRANT<br />

Sobre los torsos abiertos <strong>de</strong> los Apóstoles <strong>de</strong> Aránzazu han<br />

corrido ríos <strong>de</strong> tinta, aunque al final, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tantas batallas<br />

en las que también corría la sangre, los huecos abiertos<br />

aparecen acogedores, más refugio que herida abierta. Uno<br />

<strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> generación, Ángel Ferrant, fue mentor<br />

suyo a su regreso a España 11 y con él compartió numerosas<br />

exposiciones antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la Guerra civil, especialmente<br />

una <strong>de</strong> gran importancia para la escultura<br />

española <strong>de</strong> postguerra: Cuatro escultores (Serra, Ferreira,<br />

<strong>Oteiza</strong> y Ferrant), que itineró por Galerías Layetanas <strong>de</strong> Barcelona,<br />

Galería Studio <strong>de</strong> Bilbao y Galería Buchholz <strong>de</strong><br />

Madrid. En 1948, año <strong>de</strong> vuelta <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> a España, Ferrant<br />

entra en contacto con el pintor Mathias Goeritz, promotor <strong>de</strong><br />

la Escuela <strong>de</strong> Altamira y con el que le unirá una estrecha<br />

amistad. Junto a Goeritz publica el libro Figuras <strong>de</strong>l mar, con<br />

texto <strong>de</strong>l pintor y dibujos <strong>de</strong>l escultor.<br />

Ferrant habla <strong>de</strong> «estatuas bien o mal dibujadas». En<br />

una conferencia <strong>de</strong> 1936 titulada La escultura, dibujo en el<br />

espacio, i<strong>de</strong>ntifica, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista proyectivo,<br />

dibujo y escultura: «Dibujar no es solamente distribuir trazos<br />

en un plano o representar las formas <strong>de</strong>l espacio por<br />

medio <strong>de</strong> líneas sobre una superficie. Dibujar es, igualmente,<br />

llevar al mismo espacio esas líneas por medio <strong>de</strong> formas;<br />

ajustar el volumen que la imaginación crea o la razón or<strong>de</strong>na<br />

[…] el dibujo se extien<strong>de</strong> en el espacio. La escultura es<br />

dibujo en el espacio y por eso pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que una estatua<br />

está bien o mal dibujada». 12 En Aránzazu, entonces,<br />

<strong>de</strong>bería haber dibujo, bueno o malo, para analizar a los<br />

apóstoles, pero no lo hubo. <strong>Oteiza</strong> consiguió, en contra <strong>de</strong><br />

lo que propone Ferrant, hacer sólo esculturas. Esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

líneas sobre el papel que acaban en configuraciones <strong>de</strong><br />

tres dimensiones, por otra parte nada original, es algo que<br />

<strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>saprueba rotundamente. No le interesan este tipo<br />

<strong>de</strong> traducciones. La escultura ha <strong>de</strong> surgir <strong>de</strong> un imaginario<br />

espacial, <strong>de</strong> una inteligencia estereométrica. Frenar<br />

ingerencias y acotar la labor. Frente a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> «escultu-<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 51<br />

11. Fue Ángel Ferrant quien<br />

propuso a Eugenio D’Ors la participación<br />

<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> en el VII Salón <strong>de</strong><br />

los Once, inaugurado en febrero <strong>de</strong><br />

1950 en la galería Biosca <strong>de</strong><br />

Madrid. Y meses <strong>de</strong>spués, será<br />

Ferrant también quien organice la<br />

exposición <strong>de</strong> los «Cuatro<br />

Escultores Abstractos».<br />

12. María Dolores Jiménez-Blanco,<br />

texto en el catálogo Maestros españoles<br />

Siglo XX. Dibujos, Colección<br />

Fundación Mapfre Vida, Fundación<br />

Picasso, Málaga, octubre-noviembre<br />

<strong>de</strong> 2001, pág. 30.<br />

51.1<br />

Ángel Ferrant<br />

Sin título, 1955


52 LABORATORIO DE PAPELES<br />

13. Recuerdo, en mi adolescencia,<br />

ver a <strong>Oteiza</strong> dibujando en una<br />

mesa <strong>de</strong> la Cafetería Avenida 3<br />

<strong>de</strong> San Sebastián, acompañado<br />

<strong>de</strong> Amable, <strong>de</strong> Sistiaga, <strong>de</strong> Carlos<br />

Sanz, <strong>de</strong> Santiago Aizarna y otros.<br />

Mientras argumentaba en voz alta,<br />

dibujaba o hacía esquemas.<br />

52.1<br />

52.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Esquema <strong>de</strong> dos formas<br />

interactuando en un ticket]<br />

Tinta sobre papel, 7,7 x 3,4 cm.<br />

52.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio <strong>de</strong> dos figuras<br />

en el reverso <strong>de</strong> una invitación]<br />

Lápiz sobre papel, 15,3 x 10,5 cm.<br />

ra como dibujo en el espacio», <strong>de</strong> larga tradición mo<strong>de</strong>rna,<br />

el friso <strong>de</strong> Aránzazu propone que la escultura sea escultura<br />

en el espacio. La escultura parte <strong>de</strong> la escultura, material<br />

construido con material, aunque su vocación sea, paradójicamente,<br />

el vacío.<br />

Ésta es la razón <strong>de</strong>l tan publicitado eslogan «yo no dibujo»,<br />

y la paradoja <strong>de</strong> los centenares <strong>de</strong> dibujos que atesora<br />

la Fundación <strong>de</strong> Alzuza. <strong>Oteiza</strong> dice secamente: yo no hago<br />

dibujos, y menos dibujos <strong>de</strong> escultor, como Ferrant, hojas<br />

para <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> muros ciegos. Los <strong>papeles</strong> <strong>de</strong> Alzuza<br />

son esquemas, diagramas, esbozos, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> variantes.<br />

Siempre como grafismo <strong>de</strong> situación, a menudo como iluminación<br />

sobrevenida en un lugar inesperado. Algunos, y no lo<br />

digo como anécdota, tienen todo el aspecto <strong>de</strong> haber sido<br />

trazados sobre las rodillas o en reuniones <strong>de</strong> ocio 13 o <strong>de</strong> trabajo,<br />

en conciertos <strong>de</strong> música o incluso en tren o automóvil.<br />

«Yo no dibujo» tiene su explicación en algo que es bien<br />

conocido y que en buena medida ha propiciado el perfil <strong>de</strong><br />

<strong>Oteiza</strong> como experimentador: el llamado <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong><br />

tizas. Sus dibujos están hechos en escayola o pequeñas<br />

ma<strong>de</strong>ras, tizas, alambre y hojalata. Su po<strong>de</strong>rosa inteligencia<br />

espacial le permite ahorrarse una traducción <strong>de</strong>l papel<br />

al espacio tridimensional, <strong>de</strong>l dibujo a la escultura. Con<br />

52.2


materiales frágiles, maleables y modificables hasta el infinito.<br />

Trabajando formas que acu<strong>de</strong>n a su mente en forma tridimensional<br />

en un taller <strong>de</strong> materiales exactos. El <strong>Laboratorio</strong><br />

<strong>de</strong> tizas es un manifiesto contra el color y contra la pintura.<br />

<strong>Oteiza</strong> se refiere siempre a los pintores, incluso a los<br />

que más ama, como inválidos <strong>de</strong>l espacio, seres limitados<br />

en el plano <strong>de</strong>l lienzo. Cuando dice que no dibuja no está<br />

haciendo el papel <strong>de</strong> embaucador, <strong>de</strong> artista que guarda un<br />

secreto, como Ingres —«el dibujo es la probidad <strong>de</strong>l<br />

arte»— cuando <strong>de</strong>cía «yo no fotografío» mientras empleaba<br />

fotografías en secreto. Incisivo y resolutorio, <strong>Oteiza</strong> dibuja<br />

en el espacio, pero no como manida metáfora <strong>de</strong> escultor<br />

o como efecto <strong>de</strong> cara a la galería, sino como práctica<br />

<strong>de</strong> laboratorio. Un laboratorio sin mediaciones, urgente, animado<br />

por «un <strong>de</strong>spertar lleno <strong>de</strong> violencia creadora». 14<br />

Dibuja en el espacio con material fungible, en las antípodas<br />

<strong>de</strong> la parodia picasiana <strong>de</strong>l dibujo con linterna, en la que no<br />

hay dibujo, ni pensamiento ni ética. <strong>Oteiza</strong> se apropia <strong>de</strong>l<br />

triedro euclidiano para <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> lado cualquier equívoco<br />

moral.<br />

Es interesante observar que mientras <strong>Oteiza</strong> muestra un<br />

inusitado interés por el crómlech microlítico, que coloca<br />

como piedra angular <strong>de</strong> su estética <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación, tien<strong>de</strong><br />

a ignorar el dolmen, en cuyo interior se escon<strong>de</strong> precisamente<br />

un vacío activo, fertilizador. 15 Paralelamente, muestra<br />

un inusitado interés por el plano dinámico <strong>de</strong> Malévich, que<br />

él convierte en poliedro base <strong>de</strong> su trabajo final, mientras<br />

tien<strong>de</strong> a ignorar el trabajo <strong>de</strong> artistas como El Lissitzki,<br />

Moholy-Nagy, Sophie Taeuber-Arp o Katarzina Kobro. Es<br />

<strong>de</strong>cir, hay en <strong>Oteiza</strong> una marcada ten<strong>de</strong>ncia a basarse en<br />

mo<strong>de</strong>los bidimensionales que él es capaz <strong>de</strong> conducir al<br />

espacio en base a una indudable pericia <strong>de</strong> espacialidad.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 53<br />

14. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Una aclaración<br />

<strong>de</strong>l escultor <strong>Oteiza</strong>, carta a Jayme<br />

Mauricio, Sao Paulo, octubre <strong>de</strong><br />

1957, recogida en La operación<br />

H, Ministerio <strong>de</strong> Asuntos<br />

Exteriores/Fundación Museo Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong>, Madrid, 2004, pp. 78-79.<br />

Más a<strong>de</strong>lante, en la misma carta<br />

<strong>Oteiza</strong> señala que «el agudo juicio<br />

selectivo <strong>de</strong> González Robles<br />

[Comisario seleccionador <strong>de</strong><br />

los artistas para la IV Bienal]<br />

ha permitido que España inicie<br />

la muestra <strong>de</strong> sus valores por<br />

ten<strong>de</strong>ncias y en toda su verda<strong>de</strong>ra<br />

unidad espiritual».<br />

15. Aunque no hay que olvidar que<br />

en caso <strong>de</strong>l dolmen resultaba más<br />

difícil para el escultor obviar su<br />

carácter <strong>de</strong> ritual funerario característico<br />

<strong>de</strong> asentamientos <strong>de</strong><br />

agricultores. De esta manera,<br />

<strong>Oteiza</strong> divi<strong>de</strong> las funciones: al<br />

dolmen le asigna «la vida material,<br />

doméstica y funeral», mientras que<br />

al crómlech le reserva la actividad<br />

«metafísica, simbólica y espiritual»,<br />

Quousque tan<strong>de</strong>m…! Ensayo <strong>de</strong><br />

interpretación estética <strong>de</strong>l alma<br />

vasca, Auñamendi, San Sebastián,<br />

1963.


54 LABORATORIO DE PAPELES<br />

16. Ya en 1947 pronuncia una<br />

conferencia en la Casa <strong>de</strong> la Cultura<br />

<strong>de</strong> Quito sobre «Investigación <strong>de</strong> la<br />

estatuaria megalítica americana».<br />

17. Pedro Manterola,<br />

«Introducción», en Ana María<br />

Guasch, Arte e i<strong>de</strong>ología en el País<br />

Vasco, Akal, Madrid, 1985, pág. 11.<br />

54.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>.<br />

Paulino Uzkudun.<br />

Cemento. 1935<br />

54.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>.<br />

Adán y Eva, Tangente S: E/A, 1931.<br />

Cemento. 42x 47 x15 cm.<br />

JOAQUÍN TORRES-GARCÍA<br />

Es sabido que la estancia <strong>de</strong> casi catorce años en Sudamérica,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1934 hasta 1948, reorientó profundamente<br />

la dirección artística <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>. Recién llegado con<br />

Balenciaga a Buenos Aires muestra en su primera exposición<br />

un brutal retrato <strong>de</strong> Paulino Uzkudun como forma <strong>de</strong><br />

permanecer en el Adán y Eva <strong>de</strong> cemento con el que había<br />

obtenido su primer reconocimiento como escultor. A pesar<br />

<strong>de</strong> que en esta época ya había asumido su papel como reivindicador<br />

<strong>de</strong>l renacimiento artístico vasco, <strong>Oteiza</strong><br />

empren<strong>de</strong> un giro que le aleja <strong>de</strong>l monstruoso rostro <strong>de</strong>l<br />

boxeador nativo para comenzar a internarse en una visión<br />

universalista que resulta, retrospectivamente, una suerte<br />

<strong>de</strong> globalización en positivo: todo pueblo es propietario y<br />

portador <strong>de</strong> un pathos y todos parten <strong>de</strong> un único principio<br />

estético y antropológico: el misterio <strong>de</strong>l universo enfrentado<br />

a la evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la muerte inevitable. Así, la interpretación<br />

estética <strong>de</strong> la estatuaria megalítica americana, no<br />

publicada hasta 1952 como libro, pero elaborada trabajosamente<br />

durante aquellos años, 16 forma parte <strong>de</strong> un comercio<br />

intermetafísico entre un pequeño país —una «cultura<br />

antigua e inocente 17 — y el patrimonio universal que, en<br />

este caso, toma como base las gran<strong>de</strong>s piedras talladas<br />

por culturas precolombinas. Metafísica intercambiable,<br />

54.1 54.2


<strong>Oteiza</strong> opta por convertirse en un traductor universal con<br />

la intención <strong>de</strong> elaborar un particular diccionario estético<br />

<strong>de</strong>l «alma vasca». 18<br />

Cuando por fin, en 1944, pudo tener un contacto directo<br />

con la estatuaria megalítica en San Agustín, enclave<br />

arqueológico próximo a Popayán, exclama: «Yo no he venido<br />

a San Agustín a medir estatuas, sino a abrazarlas, a permanecer<br />

un tiempo a su lado, para saludar y reconocer a<br />

los que las construyeron». 19 No tomar contacto sino reconocer,<br />

porque ya había dialogado con ellos en las figuras <strong>de</strong><br />

otros escultores que forman ese substrato antropológico <strong>de</strong><br />

ese continuo y «único escultor que cambia <strong>de</strong> nombre». 20<br />

Uno <strong>de</strong> los publicistas más señalados en el contexto latinoamericano<br />

<strong>de</strong> este universalismo, era Joaquín Torres-<br />

García; uruguayo <strong>de</strong> nacimiento, también había probado el<br />

veneno cosmopolita en París y en España, y tras la experiencia<br />

europea retornó a su país don<strong>de</strong>, entre una <strong>de</strong>sbordante<br />

actividad, organizó una burocrática aca<strong>de</strong>mia en la<br />

55.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 55<br />

18. Recor<strong>de</strong>mos que Quousque<br />

tan<strong>de</strong>m…! lleva como subtítulo<br />

«Ensayo <strong>de</strong> interpretación estética<br />

<strong>de</strong>l alma vasca con breve diccionario<br />

crítico comparado <strong>de</strong>l arte<br />

prehistórico y el arte actual».<br />

19. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Interpretación <strong>de</strong><br />

la estatuaria megalítica americana,<br />

Cultura Hispánica, Madrid, 1952,<br />

pág. 47.<br />

20. Ver más a<strong>de</strong>lante, el parágrafo<br />

«Autor sesconocido», pág. 79.<br />

55.1. Joaquín Torres-García<br />

Lámina <strong>de</strong> Universalismo constructivo, 1942


56 LABORATORIO DE PAPELES<br />

21. Ver La Escuela <strong>de</strong>l Sur. El taller<br />

<strong>de</strong> Torres-García y su legado, catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición en el<br />

MNCARS, Madrid, julio-agosto <strong>de</strong><br />

1991.<br />

22. Joaquín Torres García,<br />

Universalismo Constructivo, Alianza<br />

Editorial, Madrid 1984 (2 vols.);<br />

también Joaquín Torres-García,<br />

Universalismo constructivo, catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición en la<br />

Fundación Picasso, Málaga, junioagosto<br />

<strong>de</strong> 2001.<br />

23. Joaquín Torres-García, «La liberación<br />

<strong>de</strong>l artista», citado en<br />

Universalismo constructivo, catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición en la<br />

Fundación Picasso, cit., pág. 97.<br />

57.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Retrato]<br />

Lápiz sobre papel, 31,2 x 21,3 cm.<br />

Estudio para escultura con piezas<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra torneada y esquemas<br />

<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> esculturas <strong>de</strong> formas<br />

esenciales: figura, cabeza, llave, reloj,<br />

ancla, corazón, escalera y botella.<br />

que los postulados universalistas pasaban siempre por el<br />

tamiz <strong>de</strong>l prolífico profesor y conferenciante. 21 En los escritos<br />

<strong>de</strong> Torres García, el arte es primordialmente una actividad<br />

universal y eterna, una forma <strong>de</strong> Weltsprache, <strong>de</strong><br />

lenguaje planetario, aunque por medio <strong>de</strong> una pirueta conceptual,<br />

se convierte también, simultáneamente, en herramienta<br />

privilegiada para el renacimiento cultural y artístico<br />

<strong>de</strong>l Cono Sur. Torres García escribió el correspondiente<br />

Manifiesto <strong>de</strong>l Sur, victimista y genéricamente anticolonial,<br />

en el que incluso el lenguaje sincopado recuerda la escritura<br />

discontinua <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>.<br />

<strong>Oteiza</strong> recibió una fuerte impronta <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as<br />

en la que se une una metafísica <strong>de</strong>l hombre universal y la<br />

recuperación <strong>de</strong>l acerbo mitológico local. Algunos aspectos<br />

<strong>de</strong> este corpus teórico que Torres-García compiló en su<br />

Universalismo constructivo, 22 llegarían a formar una base<br />

conceptual en <strong>Oteiza</strong>, especialmente a través <strong>de</strong> Gonzalo<br />

Fonseca, escultor y arqueólogo uruguayo, y <strong>de</strong>l propio<br />

Edgar Negret, con el que mantuvo una profunda amistad <strong>de</strong><br />

años. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un yacimiento universal <strong>de</strong> la<br />

creación, en Torres-García hay una sugerencia que sin<br />

duda interesó a <strong>Oteiza</strong>: el valor expansivo y triádico <strong>de</strong>l<br />

artista como poeta, sabio y arquitecto. En 1934, Torres García<br />

había escrito: «Partiendo <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l Hombre, y estudiando<br />

su íntima naturaleza, po<strong>de</strong>mos encontrar un equilibrio.<br />

Y si queremos hallar ese mismo equilibrio en el arte,<br />

tenemos que ver reunidos, en cada obra, al poeta, al sabio<br />

y al arquitecto. Y cualquiera <strong>de</strong> las artes pue<strong>de</strong> darnos esto,<br />

pues sus bases y fundamentos, sus leyes y estructura, la<br />

parte humana que pueda informarlas, es siempre la misma<br />

en cualquiera <strong>de</strong> ellas, variando solo los medios <strong>de</strong> que se<br />

valdrá el artista». 23 Es cierto que <strong>Oteiza</strong> amplió, matizó e<br />

investigó sobre estos planteamientos tan generales, pero<br />

también lo es que permanecieron en un substrato estético<br />

durante toda su trayectoria.


57.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 57


58 LABORATORIO DE PAPELES<br />

58.1 58.2<br />

58.3<br />

58.4<br />

58.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. Oposición <strong>de</strong> un diedro a un triedro.<br />

Homenaje a Torres García, A. 1958.<br />

Hierro, 91 x 58 x 51 cm. Colección Fundación Museo Jorge <strong>Oteiza</strong>.<br />

58.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

58.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. Homenaje a T.G.<br />

Lápiz sobre papel, 31,2 x 21,4 cm.<br />

58.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>.S.T. [Homenaje a T. García ]<br />

Lápiz y tinta sobre papel, 21,1 x 27,6 cm.


MATHIAS GOERITZ<br />

Un somero repaso a la biografía <strong>de</strong> este artista, nacido en<br />

Danzig, actual Gdansk, en 1915, muestra paralelismos evi<strong>de</strong>ntes<br />

y en planos diferentes con la trayectoria artística <strong>de</strong><br />

<strong>Oteiza</strong>. Antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicarse al arte, Goeritz inició estudios<br />

<strong>de</strong> medicina. En 1949, un año <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la partida <strong>de</strong><br />

<strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Buenos Aires, Goeritz acu<strong>de</strong> a Guadalajara,<br />

México, invitado por arquitectos para dar clases en la<br />

recientemente creada Facultad <strong>de</strong> Arquitectura. Antes<br />

había vivido en el Marruecos español y posteriormente en<br />

la Península, don<strong>de</strong> fue uno <strong>de</strong> los artífices <strong>de</strong> la Escuela<br />

<strong>de</strong> Altamira y <strong>de</strong> la menos conocida «Hermandad <strong>de</strong> los<br />

Prehistóricos». Allí conoció, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> a <strong>Oteiza</strong>, al arquitecto<br />

turinés Alberto Sartoris, otro artista extranjero que tuvo<br />

un papel señalado en la recuperación <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> vanguardia<br />

en el arte español. 24<br />

Arquitecto, pintor, escultor, urbanista, filósofo, poeta,<br />

teórico <strong>de</strong>l arte, profesor, conferenciante y promotor <strong>de</strong> múltiples<br />

iniciativas artísticas <strong>de</strong> carácter colectivo y experimental,<br />

en su museo experimental El Eco, Goeritz introdujo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años cincuenta la i<strong>de</strong>a heterodoxa<br />

respecto al Movimiento Internacional <strong>de</strong> una «arquitectura<br />

59.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 59<br />

24. Ver Alberto Sartoris. La concepción<br />

poética <strong>de</strong> la Arquitectura,<br />

IVAM-Centre Julio González,<br />

Valencia, julio-septiembre <strong>de</strong> 2000.<br />

59.1. Mathias Goeritz<br />

Gente, 1948


60 LABORATORIO DE PAPELES<br />

25. AA. VV., Los Ecos <strong>de</strong> Mathias<br />

Goeritz. Ensayos y Testimonios,<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />

estéticas-Universidad Nacional<br />

Autónoma <strong>de</strong> México, 1997,<br />

pág. 116.<br />

26. íbid., pág. 99<br />

emocional» en la que formas cargadas <strong>de</strong> simbolismo sirven<br />

<strong>de</strong> soporte a pintura y escultura. «Sólo recibiendo <strong>de</strong> la<br />

arquitectura emociones, el hombre pue<strong>de</strong> volver a consi<strong>de</strong>rarla<br />

como un arte». 25 Esta frase, tan cargada <strong>de</strong> anti-corbusierismo,<br />

pue<strong>de</strong> atribuirse a <strong>Oteiza</strong>.<br />

Goeritz es otro candidato a precursor <strong>de</strong>l minimalismo,<br />

aunque sus intenciones estéticas le sitúan aún más lejos, lo<br />

cual muestra, en clave oteiziana, la superficialidad o los<br />

intereses que se encuentran en la base <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> calificaciones.<br />

De una «máquina para habitar» en la que el propio<br />

mecanismo espacial <strong>de</strong>stierra el añadido simbólico <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>coración, la arquitectura <strong>de</strong> Goeritz pasa a ser una<br />

máquina para sentir, en la que el edifico se concibe como<br />

un agregado <strong>de</strong> aportaciones simbólicas. El espacio no<br />

basta. Como veremos mas a<strong>de</strong>lante, aunque <strong>Oteiza</strong> participó<br />

<strong>de</strong> estas i<strong>de</strong>as y las puso en práctica en el contexto<br />

español, terminaría por abandonarlas.<br />

La obra <strong>de</strong> Goeritz en torno a la arquitectura surgió <strong>de</strong><br />

su estrecha colaboración con arquitectos, especialmente<br />

Luis Barragán. Buena parte <strong>de</strong> su trabajo en arquitectura se<br />

orientó hacia la renovación <strong>de</strong> la imaginería religiosa en el<br />

contexto <strong>de</strong> las ten<strong>de</strong>ncias contemporáneas, especialmente<br />

las que <strong>de</strong>fendían el aporte simbólico —y por añadidura<br />

religioso— <strong>de</strong>l arte abstracto. A pesar <strong>de</strong> que en Alemania<br />

su formación artística se había producido en los ambientes<br />

<strong>de</strong> vanguardia anteriores a la primera Guerra, se hizo partícipe<br />

<strong>de</strong> la dimensión mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> las pinturas paleolíticas.<br />

«Esas pinturas me convirtieron en un artista». 26 En un contexto<br />

artístico tan pobre como el español <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los<br />

cuarenta, sin una tradición realmente constructivista, quizás<br />

resultaba imprescindible una referencia al paleolítico para<br />

«justificar» estéticamente cualquier tipo <strong>de</strong> arte abstracto.<br />

Mathias Goeritz, como <strong>Oteiza</strong>, vivió incómodo en todos<br />

los lugares, pero <strong>de</strong>sarrolló una estética viajera, en cierto<br />

sentido misionera. En México fue animador <strong>de</strong>l primer arte<br />

abstracto e inició los estudios visuales. Su obra, aunque relativamente<br />

oculta, hubo <strong>de</strong> tener cierta trascen<strong>de</strong>ncia en los<br />

años cincuenta, especialmente en el terreno <strong>de</strong>l «arte públi-


co», pues obligó a dos artistas-comisarios políticos como<br />

Diego Rivera y David Alfaro Siqueiros a enviar una carta<br />

abierta al Rector <strong>de</strong> la Universidad Nacional <strong>de</strong> México en<br />

la que le <strong>de</strong>lataban como «un impostor carente <strong>de</strong>l más mínimo<br />

talento o preparación para ser el artista que <strong>de</strong>clara<br />

ser». 27 No sé que es lo que más me impresiona <strong>de</strong> esta frase<br />

terrible, si la <strong>de</strong>scalificación intelectual y profesional <strong>de</strong> un<br />

activista <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad o el profundo odio <strong>de</strong> la avanzadilla<br />

estalinista por el arte nuevo. Cuando <strong>Oteiza</strong> proyectó su<br />

gran obra <strong>de</strong> arte público en Aránzazu, no tuvo que enfrentarse,<br />

evi<strong>de</strong>ntemente, a este tipo <strong>de</strong> comisarios, pero tropezó<br />

con su grupo <strong>de</strong> inquisidores vernáculos.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 61<br />

27. Olivia Zúñiga, Mathias Goeritz,<br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> México,<br />

1963.


62 LABORATORIO DE PAPELES<br />

28. Sobre las relaciones <strong>de</strong> Lucio<br />

Fontana con el arte emergente en<br />

Milán a mediados <strong>de</strong> los años cincuenta<br />

ver Francisco Javier San<br />

Martín, Piero Manzoni Nerea,<br />

Madrid, 1998.<br />

62.1. Lucio Fontana<br />

Naturaleza, 19159-60<br />

62.1<br />

LUCIO FONTANA<br />

Al parecer <strong>Oteiza</strong> tuvo algún contacto lateral con Lucio<br />

Fontana en Buenos Aires. El artista nacido en Rosario, había<br />

vuelto a Milán en un viaje inverso al <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>, pero retornó<br />

a la Argentina entre 1939 y 1946, don<strong>de</strong> publicó su célebre<br />

Manifiesto blanco, un documento importante para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l arte abstracto argentino, especialmente para las<br />

corrientes ligadas al concretismo. Ambos artistas coincidían<br />

en su valoración <strong>de</strong>l espacio como lugar para el arte,<br />

aunque lo habitaron <strong>de</strong> manera diferente. <strong>Oteiza</strong> es analítico<br />

y <strong>de</strong>socupador, mantiene respecto al espacio la distancia<br />

requerida para algo relativo a lo sagrado, mientras que<br />

Fontana tien<strong>de</strong> a invadirlo, ocuparlo y hacerlo lugar <strong>de</strong> una<br />

experiencia más vital que metafísica. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>fine un muro<br />

<strong>de</strong> complejidad espacial, con un antes y un <strong>de</strong>spués que<br />

se concretan en escultura que supera la pared, y lo hace<br />

con el procedimiento analítico <strong>de</strong> la investigación; mientras<br />

que Fontana entra en el muro con <strong>de</strong>cisión militar, sable en<br />

mano, rasgando una pared —el lienzo, la esfera o el huevo<br />

<strong>de</strong> barro— que le impi<strong>de</strong> ver lo que se encuentra tras la<br />

frontera. Ambos comparten un sentido político <strong>de</strong>l espacio<br />

y una estrategia para ocuparlo. La diferencia se establece,<br />

creo, en el modo <strong>de</strong> habitarlo.<br />

Lucio Fontana encontró su estetisema en la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rribar el muro y la metáfora política <strong>de</strong> atravesar fronteras.<br />

Una vez asentado en Italia, su país mental, <strong>de</strong>dicó<br />

buena parte <strong>de</strong> su esfuerzo a promover las corrientes emergentes<br />

<strong>de</strong>l arte milanés, con una generosidad que no buscaba<br />

contrapartidas personales. Enrico Castellani, Gianni<br />

Agnetti, Piero Manzoni, grupo <strong>de</strong> Padua… Fontana alentó<br />

el arte <strong>de</strong> otros sin buscar una plusvalía que revertiera en<br />

su trabajo, invirtió su energía argentina en promover arte<br />

europeo. 28 A <strong>Oteiza</strong>, visto en perspectiva, quizás no podamos<br />

verlo en la misma dimensión. Como él mismo ha insistido<br />

tan a menudo, sus iniciativas —grupos <strong>de</strong> la escuela<br />

vasca, escuela <strong>de</strong> arte <strong>de</strong> Deva, educación <strong>de</strong>l niño para el<br />

renacimiento vasco— se cuentan como fracasos, pero su


figura permanece in<strong>de</strong>mne, abierta a la construcción <strong>de</strong><br />

otra <strong>de</strong>rrota que muestre nuevamente su condición <strong>de</strong><br />

héroe solitario. <strong>Oteiza</strong> había imprecado a Dios por haber<br />

«creado el mundo para estar más solo», 29 mientras que sus<br />

iniciativas colectivas conducían a condición semejante. Sus<br />

iniciativas públicas son otras tantas propuestas <strong>de</strong> socialización<br />

estética cuyo <strong>de</strong>stinatario era Prometeo, el «prisionero<br />

político <strong>de</strong>sconocido», pero cuyo resultado fue, ante<br />

todo, proyectar luz sobre un artista que confesaba trabajar<br />

en la oscuridad.<br />

63.1<br />

63.3<br />

63.2<br />

63.4<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 63<br />

29. En el poema (para una o <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una Metafísica <strong>de</strong> la Corrupción),<br />

en Jorge <strong>Oteiza</strong>, Poesía, pág. 427.<br />

63.1. Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

Colisiones y <strong>de</strong>splazamientos. 1955<br />

Collage y lápiz sobre papel, 23,2 x 32,7 cm.<br />

Proyecto <strong>de</strong> mural con formas abiertas<br />

que salen <strong>de</strong>l plano por efecto <strong>de</strong> fuerzas<br />

<strong>de</strong> choque e inercia. Billar metafísico<br />

<strong>de</strong> colisión, atracción y repulsión.<br />

63.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para mural en Colmenar] 1955<br />

Collage y lápiz sobre papel, 23,2 x 32,7 cm.<br />

Solución en un solo plano <strong>de</strong> relieve<br />

con formas en circulación horizontal<br />

<strong>de</strong> atracción y absorción<br />

63.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para mural en Colmenar]<br />

Collage y lapiz sobre papel, 23,2 x 32,7 cm.<br />

Sobre retícula bidimensional,<br />

dos estratos <strong>de</strong> formas en relieve<br />

con circulación espacial completa.<br />

63.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para mural en Colmenar]<br />

Collage y lapiz sobre papel, 23,2 x 32,7 cm.<br />

Plan oculto <strong>de</strong> sub-mediciones<br />

en el mural <strong>de</strong> Colmenar.


64 LABORATORIO DE PAPELES<br />

64.1<br />

64.2<br />

64.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Fórmula <strong>de</strong> salvación], 1955-56<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

«Las 3 moradas, los 3 <strong>de</strong>sequilibrios,<br />

3 equilibrios inestables = armonía<br />

<strong>de</strong> salvación» . Esquemas para salvación<br />

<strong>de</strong>l hombre conociendo a Dios en formas<br />

dinámicas ascen<strong>de</strong>ntes siguiendo<br />

esquemas gráfico-simbólicos <strong>de</strong> ortodoxia<br />

kandinskyana.<br />

64.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Esquema <strong>de</strong> salvación],<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

Diversos circuitos <strong>de</strong> interacción <strong>de</strong> tres<br />

poliedros —Dios, Muerte, Salvación—<br />

para huída <strong>de</strong> la muerte conociendo a Dios<br />

64.3, 64.4, 64.5. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Plantillas <strong>de</strong> salvación],<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

Rotación <strong>de</strong> poliedros<br />

con plantilla-módulo <strong>de</strong> salvación.<br />

64.3<br />

64.4, 64.5


65.1<br />

65.3<br />

65.2<br />

65.4<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 65<br />

65.1, 65.2, 65.3, 65.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Columnas a<strong>de</strong>lgazadas],<br />

Lápiz y lápiz <strong>de</strong> color sobre papel<br />

20,6 x 27,5 cm.<br />

Unida<strong>de</strong>s verticales emparejadas<br />

en ascensión vertical y <strong>de</strong>socupaciónerosión<br />

espacial.<br />

Proyectos <strong>de</strong> escultura monumental.


66 LABORATORIO DE PAPELES<br />

30. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Escultura dinámica»,<br />

intervención en el Congreso<br />

Internacional <strong>de</strong> Arte Abstracto,<br />

Santan<strong>de</strong>r, 1953, recogido en<br />

<strong>Oteiza</strong>: Paisajes. Dimensiones,<br />

catálogo citado, pág. 72.<br />

66.1<br />

66.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel. Detalle <strong>de</strong>l dibujo.<br />

[Estudio <strong>de</strong>l caballo <strong>de</strong>l Guernica<br />

<strong>de</strong> Picasso]<br />

66.2. Pablo Picasso<br />

El estudio, 1927-28<br />

PABLO PICASSO<br />

Respecto a sus maestros <strong>de</strong> la vanguardia, <strong>Oteiza</strong> tien<strong>de</strong> a<br />

unir la admiración por sus hallazgos con toda una serie <strong>de</strong><br />

críticas, referidas a menudo a su falta <strong>de</strong> actitud experimental,<br />

a la conclusión necesaria <strong>de</strong> sus planteamientos o su<br />

actitud ética frente al trabajo. Revisando al arte <strong>de</strong> vanguardia,<br />

escribe en 1953 «Por el lado <strong>de</strong> la continuidad experimental,<br />

los propios fundadores entraron prematuramente en<br />

confusión». 30<br />

A Picasso achaca <strong>Oteiza</strong> precisamente lo que suele<br />

constituir una <strong>de</strong> las más repetidas alabanzas, su tensión<br />

hacia una búsqueda continua, su capacidad <strong>de</strong> reinventarse<br />

permanentemente. <strong>Oteiza</strong> exige una experimentación<br />

que sea más que una permanente búsqueda <strong>de</strong> cambio o<br />

<strong>de</strong> novedad, para ajustarse a los plazos y los objetivos <strong>de</strong><br />

una auténtica investigación: hipótesis, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la<br />

investigación, conclusión. Escribe en el mismo artículo: «No<br />

<strong>de</strong>ja herencias Picasso tampoco, porque él ha arrasado con<br />

todas, invirtiéndolas en brillantes empresas personales;<br />

pero no todas ajustadas a una línea progresivamente experimental.<br />

Picasso ha subido siempre <strong>de</strong>spegado <strong>de</strong> sus<br />

perseguidores, que cuando le han visto volver se le han<br />

pegado a su rueda. Y Picasso volvía sin haber llegado<br />

muchas veces al objetivo verda<strong>de</strong>ro. La historia <strong>de</strong> las pri-<br />

66.2


meras etapas <strong>de</strong>l arte nuevo es la historia <strong>de</strong> las victorias<br />

<strong>de</strong> Picasso. Pero pronto reconoceremos lo incompleto y<br />

engañoso <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> estas victorias». Para añadir inmediatamente<br />

que la obra <strong>de</strong>l artista ha <strong>de</strong> ser concluida con<br />

un trabajo fuera <strong>de</strong> los focos <strong>de</strong> la fama y la complacencia<br />

<strong>de</strong>l mercado: «Completar algunas <strong>de</strong> ellas en silencio, en<br />

soledad y sin aparente premio, será la tarea más dura pero<br />

más meritoria <strong>de</strong> la conciencia creadora actual o próxima».<br />

31 Son palabras sinceras y provocativas en 1953. Pero<br />

<strong>Oteiza</strong>, en esta época, tenía ya una i<strong>de</strong>a perfectamente formada<br />

<strong>de</strong> los recorridos en arte contemporáneo, <strong>de</strong> los revivals<br />

y <strong>de</strong>l rebote <strong>de</strong> la pelota contra el frontis. Aunque carecía<br />

<strong>de</strong> la imaginación estratégica <strong>de</strong> Picasso y <strong>de</strong> la inteligencia<br />

radical <strong>de</strong> Duchamp, <strong>Oteiza</strong> supo ver y prever los<br />

peligros <strong>de</strong> la continuación <strong>de</strong>l arte contemporáneo sin un<br />

punto <strong>de</strong> llegada.<br />

67.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 67<br />

31. íbid., pág. 72<br />

67.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>.<br />

Botella que piensa en el exterior.<br />

(Homenaje a Picasso).<br />

Lápiz, tinta y lápiz <strong>de</strong> color<br />

sobre papel mecanografiado<br />

20,8 x 21,4 cm.<br />

<strong>Oteiza</strong> cita en el texto su Retrato <strong>de</strong> Cristino<br />

Mallo, 1951, y alu<strong>de</strong> al hecho <strong>de</strong> que esta<br />

botella rechaza «su cerrada y egoísta<br />

intimidad cavidad». La apertura geométrica<br />

es un (a)brazo ético al exterior.


68 LABORATORIO DE PAPELES<br />

68.1<br />

68.2<br />

68.3


69.1<br />

69.2<br />

69.3<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 69<br />

68.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Bo<strong>de</strong>gón con mujer<br />

en la ventana] c. 1952<br />

Lápiz y lápices <strong>de</strong> colores sobre papel<br />

21,2 x 31,2 cm.<br />

Proyecto para ensamblado <strong>de</strong> formas<br />

y proyecto <strong>de</strong> policromía.<br />

Ver<strong>de</strong> en paisaje y rosa en sexo.<br />

68.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Bo<strong>de</strong>gón con mujer<br />

en la ventana] c. 1952<br />

Lápiz y lápices <strong>de</strong> colores sobre papel<br />

31,2 X 21,2 cm.<br />

«Homenaje a Balenciaga». Análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>spiece <strong>de</strong> formas y dos esquemas<br />

<strong>de</strong> proporciones internas y composición<br />

con predominio diagonal.<br />

68.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Bo<strong>de</strong>gón con mujer<br />

en la ventana] c. 1952<br />

Lápiz y lápiz <strong>de</strong> colores sobre papel<br />

31,2 x 21,3 cm.<br />

Estudio <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> poliedros<br />

en relación a la espacialidad <strong>de</strong>l relieve<br />

e inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la luz.<br />

69.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Bo<strong>de</strong>gón con mujer<br />

en la ventana] c. 1952<br />

Lápiz sobre papel, 21,3 x 31,2 cm.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>de</strong>spiece <strong>de</strong> figuras y objetos<br />

<strong>de</strong>sprendidos.<br />

69.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Bo<strong>de</strong>gón con mujer<br />

en la ventana] c. 1952<br />

Lápiz, témpera y tinta sobre papel<br />

15,4 x 21,2 cm.<br />

Aplicación <strong>de</strong> formas <strong>de</strong>l relieve<br />

con intrusión abrupta <strong>de</strong> color<br />

69.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Bo<strong>de</strong>gón con mujer<br />

en la ventana] c. 1952<br />

Lápiz sobre papel, 15,4 x 21,2 cm.<br />

Detalle <strong>de</strong> la figura femenina y el frutero con<br />

esquema <strong>de</strong> a<strong>de</strong>lgazamiento-<strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la dama.


70 LABORATORIO DE PAPELES<br />

32. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Fragmentos <strong>de</strong><br />

unas notas inéditas», Nueva Forma,<br />

núm. 110, abril-mayo <strong>de</strong> 1975,<br />

pág. 254.<br />

70.1. Henry Moore<br />

Grupo familiar, 1948-49<br />

70.1<br />

HENRY MOORE<br />

<strong>Oteiza</strong> alaba los dibujos que realizó Moore durante la II<br />

Guerra Mundial sobre los refugios antiaéreos improvisados<br />

en el suburbano <strong>de</strong> Londres. Posiblemente, lo que <strong>Oteiza</strong><br />

admira no es tanto una épica <strong>de</strong> la actualidad, como una<br />

lírica <strong>de</strong>l dolor compartido, es <strong>de</strong>cir, la capacidad <strong>de</strong>l<br />

escultor por compartir la tragedia <strong>de</strong> su pueblo. Antes que<br />

nada, alaba los dibujos para obviar las esculturas que era<br />

su problema.<br />

También está, en el origen, el impacto <strong>de</strong> la expresividad<br />

<strong>de</strong>l hueco, la perforación completa, la maestría indudable,<br />

la versatilidad <strong>de</strong>l escultor británico, y luego, inevitablemente,<br />

la sospecha y el <strong>de</strong>sdén. Cuando ha superado<br />

su atracción por el maestro, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> asignarle el papel nada<br />

heroico <strong>de</strong> divulgador. Moore habría «popularizado» —<br />

dicho en jerga <strong>de</strong> física nuclear— la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> «volar el núcleo<br />

<strong>de</strong> la estatua por perforación, fisión <strong>de</strong>l cuerpo tradicional<br />

pesado», y en lenguaje ordinario, hacer agujeros en la estatua<br />

con un único fin <strong>de</strong>corativo, «agusanarla». Por otra<br />

parte, <strong>Oteiza</strong> no quiere enten<strong>de</strong>r a un buen escultor que<br />

tiene éxito. Mirándose al espejo, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que Henry Moore<br />

es un traidor. La línea secreta la custodiaban Malévich y<br />

Popova. Lo <strong>de</strong>más es mistificación.<br />

Henry Moore fue en cierto momento un problema para<br />

<strong>Oteiza</strong>. Un problema para su crecimiento como autor. En<br />

sus últimos años en Sudamérica sintió el impacto <strong>de</strong> su<br />

apertura <strong>de</strong> la estatua y «<strong>de</strong>sganado por el tremendo<br />

impacto <strong>de</strong> Moore. Reacciono pronto, hay que analizar a<br />

Moore y replantearme toda la escultura». 32 Ni el tono ni la<br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> «replanteamiento» muestran a Moore como un<br />

ejemplo a analizar y superar, tal como realiza con Mondrian<br />

o con Malévich, héroes lejanos y muertos, con los que<br />

pue<strong>de</strong> trabajar como fuente, que no realizaron «engañosas<br />

rupturas», sino a un escultor solo diez años mayor que él,<br />

que es preciso sortear, al que ni siquiera <strong>de</strong>be atacar, sino<br />

simplemente apartar <strong>de</strong> su camino aunque, <strong>de</strong>sgraciadamente,<br />

en su vejez se lo volvería a encontrar en Guernica.


Moore no era un problema, puesto que <strong>Oteiza</strong> pronto <strong>de</strong>cidió<br />

que las aperturas que Moore practicaba en sus figuras<br />

eran arbitrariamente orgánicas, apegadas al cuerpo, y no<br />

tenían el sentido <strong>de</strong> «aligerar» la estatua, <strong>de</strong> producir la<br />

ansiada liviandad, sino constituían simples recursos retóricos<br />

con los que el escultor inglés pretendió limpiar la cara<br />

<strong>de</strong> un arte como la escultura que no atravesaba sus mejores<br />

momentos. Evitarlo en su camino e ignorarlo como artista<br />

fue la alternativa que tomó <strong>Oteiza</strong>.<br />

71.1<br />

71.2<br />

71.3<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 71<br />

71.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Hombre montaña]<br />

Tinta sobre papel, 21,3 x 13,7 cm.<br />

Ilustra la fase primera <strong>de</strong> la Ley<br />

<strong>de</strong> los Cambios: hombre-Naturaleza<br />

que a duras penas se distingue <strong>de</strong> ella,<br />

aunque comienza a atisbar con su ojo<br />

el paisaje para diferenciarse <strong>de</strong> él.<br />

71.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Reunión <strong>de</strong> cazadores]<br />

Lápiz sobre papel, 21,1 x 27,6 cm.<br />

Grupo <strong>de</strong> hombres y mujeres frente<br />

a una cueva. En otros dibujos se <strong>de</strong>scubre<br />

que la cueva que es un paisaje-animal<br />

y que los personajes <strong>de</strong>l dibujo<br />

son cazadores <strong>de</strong>scansando.<br />

71.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Paisaje animal]<br />

Lápiz graso sobre papel, 21,1 x 27,6 cm.<br />

Conjunción <strong>de</strong> animal y paisaje<br />

con <strong>de</strong>sprendimiento ascen<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> luna en el lomo.


72 LABORATORIO DE PAPELES<br />

33. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», citado.<br />

72.1. Vassily Kandinsky<br />

Lámina <strong>de</strong> la carpeta para<br />

el 41 cumpleaños <strong>de</strong> Gropius, 1924<br />

VASSILY KANDINSKY<br />

<strong>Oteiza</strong> ve a Mondrian como un artista <strong>de</strong>scaminado, que<br />

alcanzó en 1917, con su malla <strong>de</strong> signos + y -, un punto <strong>de</strong><br />

contacto con el vacío <strong>de</strong> Malévich que no supo aprovechar.<br />

El lugar <strong>de</strong> a<strong>de</strong>ntrarse en el <strong>de</strong>sierto metafísico, <strong>de</strong> introducirse<br />

en al «armario <strong>de</strong> Cézanne» para extraer su conclusión<br />

espacial, prefirió continuar con su espiritualista búsqueda<br />

<strong>de</strong> la armonía como equilibrio <strong>de</strong> contrarios y construir<br />

su «verja in<strong>de</strong>pendiente, que no cierra ni abre nada». 33<br />

Aún así, <strong>Oteiza</strong> concibe a Mondrian fundamentalmente<br />

como un artista equivocado, <strong>de</strong>sorientado, capaz <strong>de</strong> rozar<br />

un estadio <strong>de</strong> conclusión que no supo aprovechar.<br />

Mondrian no fue capaz <strong>de</strong> aceptar la lógica conclusiva<br />

<strong>de</strong> su planteamiento. ¿Cuántas veces hemos oído este<br />

reproche? Así enunciado, señala una carencia, pero escon<strong>de</strong><br />

un reproche más duro: encontraste algo, pero no supiste<br />

verlo; por lo tanto, tu hallazgo no te pertenece. Aunque<br />

las invectivas no son solo <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>. El propio Mondrian<br />

escribe lo mismo sobre el cubismo, <strong>de</strong>l que tanto le costó<br />

<strong>de</strong>spren<strong>de</strong>rse a él mismo: «Poco a poco me di cuenta <strong>de</strong><br />

72.1


que el cubismo no aceptó las consecuencias lógicas <strong>de</strong> sus<br />

propios hallazgos». 34<br />

Kandinsky, por el contrario, no es el artista que ha perdido<br />

el buen camino, sino un auténtico obstáculo para la experimentación<br />

en arte contemporáneo. <strong>Oteiza</strong> se duele a finales<br />

<strong>de</strong> los cincuenta <strong>de</strong> que todavía se siga empleando las<br />

i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Kandinsky para justificar el arte abstracto y, en<br />

general, la actitud experimental en arte, cuando en realidad,<br />

cuando en realidad son «una grave limitación para nosotros»,<br />

ya que al no compren<strong>de</strong>r la espacialidad <strong>de</strong>l muro,<br />

solo constituye «una engañosa ruptura con el cubismo».<br />

Así pues, Mondrian es el <strong>de</strong>sorientado y Kandinsky un<br />

obstáculo, aunque la trascen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> uno y otro artista<br />

haya sido muy dispar. Mondrian continuó en Holanda, en<br />

París y Nueva York, una obra solitaria, <strong>de</strong> transformaciones<br />

paulatinas y casi in<strong>de</strong>tectables, mientras que Kandinsky<br />

prolongó sus errores a través <strong>de</strong>l altavoz <strong>de</strong> la Bauhaus,<br />

contaminando a más <strong>de</strong> una generación <strong>de</strong> creadores, <strong>de</strong>sarmados<br />

y confundidos por sus i<strong>de</strong>as. No abordando una<br />

problematización <strong>de</strong>l plano pictórico, Kandinsky con<strong>de</strong>nó a<br />

sus seguidores a la imposibilidad <strong>de</strong> «a<strong>de</strong>lantarse al<br />

plano», algo que el cubismo ya intuyó y Tatlin —levantando<br />

una esquina <strong>de</strong> un papier collé— realizó por primera vez en<br />

la materialidad <strong>de</strong> las tres dimensiones. 35<br />

Pero a<strong>de</strong>más, Kandinsky basó buena parte <strong>de</strong>l espacio<br />

pictórico en torno a la dinámica perceptiva <strong>de</strong>l color, las<br />

correspon<strong>de</strong>ncias entre color y forma y, más genéricamente,<br />

en una gramática <strong>de</strong> los elementos pictóricos que <strong>de</strong>sarrolló<br />

durante años en la Bauhaus. 36 Con la doctrina <strong>de</strong><br />

expansión y contracción <strong>de</strong> los colores y su flotación o hundimiento<br />

en el plano, Kandinsky impidió —opina <strong>Oteiza</strong>—<br />

una verda<strong>de</strong>ra investigación sobre el espacio pictórico. La<br />

<strong>de</strong>savenencia <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> alcanza a la célebre correspon<strong>de</strong>ncia<br />

entre colores primarios y planos elementales: triángulo-amarillo,<br />

cuadrado-rojo, círculo-azul. Esta doctrina<br />

tuvo en Oskar Schlemmer un lúcido opositor en el interior<br />

<strong>de</strong> la Bauhaus. Schlemmer escribió: «Siempre doy, <strong>de</strong><br />

forma inconsciente, el color rojo al círculo y el azul al cua-<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 73<br />

34. Piet Mondrian, «Arte plástico y<br />

arte plástico puro», reproducido en<br />

Piet Mondrian. Óleos, acuarelas y<br />

dibujos, catálogo <strong>de</strong> la exposición<br />

en la Fundación Juan March,<br />

Madrid, enero-marzo <strong>de</strong> 1982, s.p.<br />

35. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito<br />

experimental. 1956-57», citado.<br />

36. Punto y línea sobre el plano.<br />

Contribución al análisis <strong>de</strong> los elementos<br />

pictóricos, el texto más<br />

divulgado <strong>de</strong> esta gramática, fue<br />

publicado por primera vez en la<br />

serie <strong>de</strong> Libros <strong>de</strong> la Bauhaus en<br />

1925.


74 LABORATORIO DE PAPELES<br />

37. Oskar Schlemmer, Carta a Otto<br />

Meyer, 3 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1926, en<br />

Escritos sobre arte: pintura, teatro,<br />

danza. Cartas y diarios, Paidós,<br />

Barcelona, 1987. pág. 86.<br />

38. Oskar Schlemmer, Diario,<br />

octubre <strong>de</strong> 1923, en Cartas y<br />

diarios, citado, pág. 70.<br />

39. Sobre correspon<strong>de</strong>ncia entre<br />

color y forma y esta divergencia<br />

entre Kandinsky y Schlemmer, ver<br />

Francisco Javier San Martín,<br />

Figuración pictórica y espacio<br />

teatral: Oscar Schlemmer y el taller<br />

teatral <strong>de</strong> la Bauhaus, tesis doctoral,<br />

1991, inédita, pp. 77-83.<br />

40. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», citado.<br />

41 Jorge <strong>Oteiza</strong>, Hacia un arte<br />

receptivo, Montevi<strong>de</strong>o, 1959, reproducido<br />

en Espacialato, catálogo <strong>de</strong><br />

la exposición en la Sala García<br />

Castañón, Pamplona, febrero-abril<br />

<strong>de</strong> 2000, pp. 123-124.<br />

drado». 37 En su diario, <strong>de</strong> forma humorística y bajo el epígrafe<br />

«Sentencias <strong>de</strong> contemporáneos famosos» coloca,<br />

entre otras, las siguientes: «Kandinsky: «el círculo es azul».<br />

/ Schlemmer: «el círculo es rojo», 38 lo que <strong>de</strong>muestra hasta<br />

qué punto esta divergencia era vivida por Schlemmer como<br />

un enfrentamiento entre dos visiones contrapuestas. 39<br />

<strong>Oteiza</strong>, no matiza las correspon<strong>de</strong>ncias, sino que<br />

enmienda la plana —aunque le da la razón a Schlemmer en<br />

un esquema en el que aplica los colores primarios a formas<br />

espaciales— <strong>de</strong> la doctrina <strong>de</strong> Kandinsky. La <strong>de</strong>nsidad<br />

espacial <strong>de</strong>l muro está construida precisamente por lo que<br />

Kandinsky llamaba «no colores». Según el axioma <strong>de</strong> la<br />

pared-luz, el muro es gris. El negro es la pared anterior,<br />

mientras que la posterior es blanca. «Los tres colores <strong>de</strong>snudos,<br />

fundamentalmente espaciales, abstractos, <strong>de</strong>socupados<br />

… el Muro futuro es un corte <strong>de</strong> luz fundado en el gris<br />

para la creación formal, con<strong>de</strong>nsación y vacío, calculada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n exterior». 40 <strong>Oteiza</strong> no quiere hablar <strong>de</strong>l color<br />

excepto como no color, <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ña un cromatismo carente <strong>de</strong><br />

profundidad y, especialmente, no concibe espacio ni color<br />

sin tiempo. El propio hueco obtenido en la estatua está<br />

hecho <strong>de</strong> tiempo: «Necesito romper la conexión <strong>de</strong>l tiempo<br />

con el espacio, esto es, transformar el espacio <strong>de</strong> la realidad<br />

exterior en espacio <strong>de</strong> realidad interna, en espacialidad<br />

inmóvil, que quiere <strong>de</strong>cir viviente en el tiempo». 41<br />

Pero no es solo el color. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>stierra a Kandinsky <strong>de</strong><br />

su panteón <strong>de</strong>l arte —paradójicamente— por pura proximidad<br />

experimental. El artista ruso fue uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stacados<br />

iniciadores <strong>de</strong> un propósito experimental que se expresaba<br />

a la manera científica —Punto y línea sobre el plano. Análisis<br />

<strong>de</strong> los elementos pictóricos— pero realmente sustentado<br />

en una base espiritualista <strong>de</strong> hondas raíces irracionales,<br />

que el artista <strong>de</strong>nominaba «necesidad interior».<br />

También mantiene diferencias <strong>de</strong> principio en torno a la<br />

integración <strong>de</strong>l arte. Kandinsky, al menos el Kandinsky <strong>de</strong><br />

1908-1928, concibe la pintura como imán que atrae y cohesiona<br />

diferentes disciplinas. La «necesidad interior» <strong>de</strong> las<br />

que habla en su manifiesto De lo espiritual en el arte, funcio-


naría como una fuerza gravitacional capaz <strong>de</strong> integrar en su<br />

núcleo los fragmentos dispersos <strong>de</strong> la Gesamtkunstwerk; 42<br />

mientras que <strong>Oteiza</strong> mantiene una versión contrapuesta, en<br />

la que la actividad artística no solo no integra, sino que ella<br />

misma huye <strong>de</strong> sí, en un proceso <strong>de</strong> fisión nuclear cuya<br />

energía se emplea fuera <strong>de</strong>l arte, «en la vida».<br />

75.1<br />

75.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 75<br />

42. «Los medios <strong>de</strong> las diferentes<br />

artes son … aparentemente<br />

diferentes. ¡Sonido, color,<br />

palabra…! Pero, a fin <strong>de</strong> cuentas,<br />

en profundidad, estos medios son<br />

perfectamente semejantes: su<br />

finalidad última borra las diferencias<br />

aparentes y pone al <strong>de</strong>snudo su<br />

i<strong>de</strong>ntidad íntima», Vassily<br />

Kandinsky, «De la composition<br />

scenique», en Écrits complets,<br />

Denoël-Gonthier, París, 1975, vol. III,<br />

pp. 43-44.<br />

75.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Desocupación <strong>de</strong> la esfera]<br />

Collage sobre papel gris, 10,6 x 15,8 cm.<br />

Versión lineal <strong>de</strong> apertura <strong>de</strong> espacio por<br />

dinamismo centrífugo. Cartulinas con trazos<br />

esgrafiados.<br />

75.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Correspon<strong>de</strong>ncia<br />

forma color plano color profundo]<br />

Tinta sobre papel, 11,1 x 15,8 cm.<br />

Clasificación <strong>de</strong> formas y colores, volúmenes<br />

primarios y <strong>de</strong>rivados, direcciones<br />

<strong>de</strong>l espacio y posición <strong>de</strong>l observador.<br />

Contra la correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Kandinsky<br />

en Bauhaus y con Schlemmer.


76 LABORATORIO DE PAPELES<br />

76.1<br />

76.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[La forma y su sombra]<br />

Tinta sobre papel, 16,3 x 22 cm.<br />

Menhir tumbado (sombra) y erecto<br />

(naturaleza) como símbolo <strong>de</strong> vuelta<br />

<strong>de</strong> la muerte en espacio neolítico.<br />

76.2. Theo van Doesburg,<br />

Contraconstrucción<br />

<strong>de</strong> la Maison particulière, 1924.<br />

THEO VAN DOESBURG, MICROBIOS<br />

Dejando aparte las habladurías más o menos interesadas<br />

sobre <strong>Oteiza</strong> como precursor <strong>de</strong>l minimalismo o las especulaciones<br />

sobre su <strong>de</strong>sinterés patológico por el color, sí es<br />

cierto que en sus proyectos po<strong>de</strong>mos ver, tanto o mejor que<br />

en sus esculturas, la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un artista que se preocupa por<br />

mantener una distancia respecto a su obra, aunque esta<br />

distancia sea ínfima y emotiva, aunque tienda a trabajar<br />

como si la obra no fuera parte <strong>de</strong> su cuerpo y su <strong>de</strong>cisión,<br />

sino sólo <strong>de</strong> su conciencia.<br />

<strong>Oteiza</strong> se interesó y utilizó en su trabajo variados elementos<br />

<strong>de</strong> la estética precolombina, especialmente su potencial<br />

mitológico. Pero llegó, al final <strong>de</strong> su trayectoria experimental,<br />

a un lugar que había acariciado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus primeros<br />

intentos artísticos, <strong>de</strong>l que no pudo sospechar su<br />

trascen<strong>de</strong>ncia: distancia entre autor y obra, escultura como<br />

objeto separado, irremediablemente huérfano. Sin artista.<br />

76.2


Pero antes, en los dibujos o proyectos, ya había entrevisto<br />

formas como moléculas enca<strong>de</strong>nadas, un sistema <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cir fuera <strong>de</strong> toda expresión compositiva. <strong>Oteiza</strong> es antiexpresionista,<br />

o quizás más, ignora al expresionismo como<br />

enfermedad ajena al arte. <strong>Oteiza</strong> rechaza «las verda<strong>de</strong>s<br />

personales <strong>de</strong>l artista», a favor <strong>de</strong> una in<strong>de</strong>finida «verdad<br />

<strong>de</strong>l Arte». 43 Es significativo que ni siquiera algunas <strong>de</strong> sus<br />

piezas más expresivas —la Pietà <strong>de</strong> Aránzazu por ejemplo—<br />

sea producto <strong>de</strong>l instante mágico <strong>de</strong> la inspiración,<br />

sino <strong>de</strong> un meticuloso trabajo <strong>de</strong> exploración y <strong>de</strong> análisis<br />

en el que pone a punto técnicas <strong>de</strong> variantes y combinatoria,<br />

prueba y error, es <strong>de</strong>cir, un método alejado <strong>de</strong>l impulso<br />

irracional <strong>de</strong>l expresionismo. Pero también, como en un sistema<br />

<strong>de</strong> contrabalanceo, <strong>de</strong> inestabilidad, su proyecto<br />

racionalista <strong>de</strong>senca<strong>de</strong>na i<strong>de</strong>as telúricas o celestes <strong>de</strong>l<br />

artista, erigido en médium <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res sobrenaturales.<br />

En los años cincuenta, cuando <strong>Oteiza</strong> realiza el núcleo<br />

central <strong>de</strong> su obra, se aleja premeditadamente <strong>de</strong>l efecto<br />

emocional y psicológico <strong>de</strong> la estatua. El pesimismo existencialista,<br />

cuya mejor representación escultórica la constituye<br />

Alberto Giacometti, centraba su interés en la soledad<br />

<strong>de</strong>l ser humano y la presencia insalvable <strong>de</strong> la muerte; 44<br />

<strong>Oteiza</strong>, si no incurable optimista es, ante todo, un insistente<br />

generador <strong>de</strong> metodologías para «volver <strong>de</strong> la muerte»,<br />

es <strong>de</strong>cir, para construir una escultura que no fuera solo testimonio<br />

<strong>de</strong> la tragedia sino voluntad <strong>de</strong> escapar a ella a través<br />

<strong>de</strong> la luci<strong>de</strong>z <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as.<br />

Expresado <strong>de</strong> manera esquemático y, por lo tanto reductora,<br />

podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>Oteiza</strong> aborda temas intensamente<br />

expresivos con la distancia <strong>de</strong>l científico, mientras<br />

que el laboratorio don<strong>de</strong> pone a punto esa metodología es<br />

puro <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n y no se encuentra esterilizado, <strong>de</strong> forma que<br />

<strong>de</strong>ja que penetren en él todo tipo <strong>de</strong> elementos capaces <strong>de</strong><br />

erosionar la racionalidad <strong>de</strong>l proyecto. No sigue, en ningún<br />

aspecto, los provocativos consejos <strong>de</strong> Van Doesburg,<br />

quien, poco antes <strong>de</strong> morir, escribió: «El pintor tiene que ser<br />

blanco, esto es, sin drama y sin mancha. La paleta tiene<br />

que ser <strong>de</strong> cristal y el pincel cuadrado y duro, sin una mota<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 77<br />

43. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», citado.<br />

44. Margit Rowell, «Sentido <strong>de</strong>l sitio<br />

/ sentido <strong>de</strong>l espacio: la escultura<br />

<strong>de</strong> Jorge <strong>Oteiza</strong>», en <strong>Oteiza</strong>. Mito<br />

y mo<strong>de</strong>rnidad, citado, pág. 35.<br />

77.1<br />

77.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Debilitamiento <strong>de</strong> la expresión figurativa]<br />

Lápiz sobre papel, 21,9 x 15,8 cm.


78 LABORATORIO DE PAPELES<br />

45. Theo van Doesburg,<br />

«Elementarismo», De Stijl, último<br />

número, enero <strong>de</strong> 1932.<br />

46. «Iriarte también fue un pintor<br />

vasco (era <strong>de</strong> Azcoitia, siglo 17,<br />

a 72 abuelas-memoria <strong>de</strong> distancia<br />

<strong>de</strong> su origen en que se <strong>de</strong>fine<br />

espiritualmente y a 8 abuelasmemoria<br />

<strong>de</strong> la nuestra, Pascuala<br />

<strong>de</strong> Iruarrízaga ya <strong>de</strong>finida como<br />

unidad <strong>de</strong> recuerdo, o <strong>de</strong> olvido)»,<br />

Quousque tan<strong>de</strong>m…! 19.<br />

<strong>de</strong> polvo, puro como un instrumento quirúrgico... Su taller<br />

tiene que tener la atmósfera fría <strong>de</strong> la montaña a 3.000<br />

metros <strong>de</strong> altura. El frío mata los microbios». 45<br />

El expresionismo quiere adormecer la razón y excitar los<br />

sentidos, mientras que su proyecto racional pone las cartas<br />

sobre la mesa, con el pequeño <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> que nunca las<br />

pone plenamente. Un racionalismo que no solo emplea los<br />

procedimientos científicos, sino que los enuncia –sal estética,<br />

biología espacial, etc.— para escamotear un pensamiento<br />

irracional, en sentido nietzscheano, y huérfano <strong>de</strong><br />

cualquier regla que lo mo<strong>de</strong>re. <strong>Oteiza</strong> emplea profusamente<br />

la autoridad <strong>de</strong>l campo científico, incluso parodiándola,<br />

como en su insólita unidad «abuelas-memoria» 46 <strong>de</strong> medida<br />

<strong>de</strong>l recuerdo, pero su conclusión experimental rechaza<br />

toda comprobación y muestra la retórica <strong>de</strong> un cientifismo<br />

vencido por la fuerza <strong>de</strong> la voluntad creadora.


AUTOR DESCONOCIDO<br />

Dice <strong>Oteiza</strong> que «La historia <strong>de</strong> la escultura la hace un solo<br />

escultor, que cambia <strong>de</strong> nombre personal». 47 Nadie hace<br />

esculturas, porque la escultura existe fuera <strong>de</strong> los escultores;<br />

estos solo siguen un camino hecho <strong>de</strong> migas <strong>de</strong> pan<br />

que les lleva hacia un lugar que <strong>de</strong>sconocen, un territorio<br />

impersonal e intemporal en el que ser artista es carta <strong>de</strong><br />

ciudadanía. Según este postulado, la escultura —o el arte—<br />

duermen admirablemente en el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> un legado ininterrumpido.<br />

El arte es la casa <strong>de</strong> los artistas, un refugio contra<br />

la insolencia <strong>de</strong> la realidad y la insolvencia <strong>de</strong> sus practicantes.<br />

Un refugio en el espacio y en el tiempo. En <strong>de</strong>finitiva,<br />

estas i<strong>de</strong>as no son sino una prolongación tardía, muy<br />

difundida en los años cincuenta, <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a post-romántica<br />

<strong>de</strong> Kunstwollen acuñada por Alois Riegl, quien realizó la<br />

pirueta conceptual <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar las «intenciones particulares»<br />

<strong>de</strong> los pueblos con un «Estilo» que superaba esa condición<br />

local para insertarse en la corriente general. Otro<br />

tanto con el pasado: la expresión arcaica era coetánea y<br />

coinci<strong>de</strong>nte con la actual, en el flujo común <strong>de</strong> la «voluntad<br />

artística». En ese flujo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, Mondrian escribía en 1937:<br />

«El arte es fundamentalmente siempre el mismo». 48<br />

Auguste Comte, un investigador cuya inverosímil capacidad<br />

<strong>de</strong> generalizar y clasificar le condujo a la maison <strong>de</strong><br />

santé, imaginó un ser supremo constituido como «conjunto<br />

<strong>de</strong> los seres pasados, futuros y presentes que concurren<br />

libremente a perfeccionar el or<strong>de</strong>n universal». En su Système<br />

<strong>de</strong> Politique Positive, publicado en París en 1851, el creador<br />

<strong>de</strong> la sociología insinúa que el artista carece <strong>de</strong> espacio<br />

y <strong>de</strong> tiempo y vive en un «flujo». En este contexto, el artista<br />

podría lanzarse a un <strong>de</strong>senfrenado proyecto experimental,<br />

ya que tras él se asentaba el «principio interno constante»<br />

que se manifiesta en el ritmo y se adapta a una amplia gama<br />

<strong>de</strong> moléculas universales. ¿A quién le inquieta la indagación<br />

experimental cuando la vigila y protege un principio constante?<br />

Piet Mondrian, veinte años antes que <strong>Oteiza</strong>, advertía a<br />

sus escasos lectores: «El arte está fundamentalmente en<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 79<br />

47. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», citado.<br />

48. Piet Mondrian, «Arte plástico y<br />

arte plástico puro», citado, s.p.


80 LABORATORIO DE PAPELES<br />

49. Piet Mondrian, «Arte plástico y<br />

arte plástico puro», 1937, reproducido<br />

en el catálogo Piet Mondrian.<br />

Óleos, acuarelas y dibujos,<br />

Fundación Joan March, Madrid,<br />

enero-marzo <strong>de</strong> 1982,<br />

50. «La elección <strong>de</strong> los ready ma<strong>de</strong><br />

nunca fue dictada por la <strong>de</strong>lectación<br />

estética. Esa elección se basó<br />

en una reacción <strong>de</strong> indiferencia<br />

visual, con una ausencia total <strong>de</strong><br />

buen o mal gusto, en realidad, una<br />

anestesia completa».<br />

51. Aunque también muestra la<br />

opinión contraria. En un artículo<br />

publicado inmediatamente <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> la Bienal <strong>de</strong> Sao Paulo, <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> comentar las inabarcables<br />

dimensiones <strong>de</strong> la muestra, valora<br />

que «artistas <strong>de</strong> 43 países aparecían<br />

como un solo país, como una<br />

sola familia, como un solo grupo<br />

humano y espiritual en busca <strong>de</strong><br />

una nueva expresión para nuestro<br />

tiempo», citado en Pilar Muñoa,<br />

<strong>Oteiza</strong>. La vida como experimento,<br />

Alberdania, Irún, 2006, pág. 148.<br />

52. «Laberinto como encerrado en<br />

edifcio es el <strong>de</strong> Borges no es el<br />

mío», escribe <strong>Oteiza</strong> en «Laberinto<br />

o el asombro <strong>de</strong> una tumba para<br />

dos», Poesía, pág. 333. En <strong>Oteiza</strong>,<br />

Maiakovski, Vallejo, Huidobro,<br />

excluyen a Borges, una concepción<br />

<strong>de</strong> la escritura basada en el <strong>de</strong>pósito<br />

<strong>de</strong> la Biblioteca, que mantiene<br />

conflictivas relaciones con lo real.<br />

todas partes y es siempre el mismo». 49 No es fácil expresar<br />

una i<strong>de</strong>a tan banal <strong>de</strong> manera más elegante y conclusiva.<br />

Mondrian, como <strong>de</strong>spués <strong>Oteiza</strong>, especula con la i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> un paraíso perdido en el que el artista era un colectivo<br />

anónimo capaz <strong>de</strong> expresar con extraordinaria precisión el<br />

«espíritu» <strong>de</strong>l arte. Después <strong>de</strong>l largo proceso <strong>de</strong> subjetivación<br />

<strong>de</strong>l arte, comenzado en el primer Renacimiento y<br />

culminado en la época <strong>de</strong> la Revolución industrial, Mondrian,<br />

como tantos artistas <strong>de</strong> su época, incluido el propio<br />

Walter Gropius, sueñan con un artista impersonal capaz <strong>de</strong><br />

materializar en el mundo mo<strong>de</strong>rno una actualización <strong>de</strong>l<br />

Espíritu Universal. Pero, como es sabido, el proceso <strong>de</strong><br />

disolución <strong>de</strong> la autoría en la vanguardia, no se <strong>de</strong>sarrolló<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta vía espiritual y trascen<strong>de</strong>nte, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

anestesia estética <strong>de</strong> los ready ma<strong>de</strong>. 50<br />

Así que los cambios, en el fondo, son solo pequeños<br />

manejos <strong>de</strong> superficie, estrategias parciales o <strong>de</strong>sviaciones<br />

aleatoriamente proyectadas. Los artistas traicionan la casa<br />

común, el patrimonio colectivo <strong>de</strong>l arte, y buscan un relieve,<br />

una manera <strong>de</strong> distanciarse <strong>de</strong> la plana superficie; un<br />

estilo personal, una figura separada <strong>de</strong>l resto, un autor. Un<br />

lugar en el que no haya más arte, sino Artista. «La historia<br />

<strong>de</strong> la escultura la hace un solo escultor», y esa i<strong>de</strong>a planea,<br />

no solo contra el flujo <strong>de</strong> obras que no aña<strong>de</strong>n nada a lo ya<br />

dicho, sino también contra el mercado y el star system <strong>de</strong>l<br />

arte. Sin embargo —continúa <strong>Oteiza</strong>— «La escultura <strong>de</strong> hoy<br />

quiere tener <strong>de</strong>masiados nombres, distintos e importantes<br />

a la vez». 51 <strong>Oteiza</strong> añora la síntesis gráfica y espacial <strong>de</strong>l<br />

neolítico, así como el legado antropológico <strong>de</strong> las estatuas<br />

precolombinas. El abandono <strong>de</strong>l anonimato y la construcción<br />

<strong>de</strong> la figura <strong>de</strong>l artista coincidían —en una especie <strong>de</strong><br />

adaptación <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> los Cambios a la diferenciación<br />

autoral— con la fase <strong>de</strong> acumulación. Mientras que las<br />

cajas vacías, en su aspecto conclusivo y <strong>de</strong> retorno al origen<br />

adoptarían, en su <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z estilística y su expresión<br />

metafísica, una forma <strong>de</strong> anonimato conclusivo.<br />

Jorge Luis Borges cita ejemplos precisos e incisivos <strong>de</strong><br />

este espíritu universalista pre-autoral. 52 Paul Valery en La flor


<strong>de</strong> Coleridge escribió que «La historia <strong>de</strong> la literatura no<br />

<strong>de</strong>bería ser la historia <strong>de</strong> los autores y <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

su carrera, sino la Historia <strong>de</strong>l Espíritu como productor o<br />

consumidor <strong>de</strong> literatura. Esta historia podría llevarse a término<br />

sin mencionar un solo escritor». 53 Nuevamente, el arte<br />

camina por llanuras <strong>de</strong>sconocidas y el artista parece disolverse<br />

y rehacerse en el mismo movimiento <strong>de</strong> idéntica <strong>de</strong>saparición.<br />

El filósofo norteamericano Ralph Emerson había<br />

escrito casi un siglo antes: «Diríase que una persona ha<br />

redactado cuantos libros hay en el mundo, tal unidad hay<br />

en ellos que es innegable que son obra <strong>de</strong> un caballero<br />

omnisciente». <strong>Oteiza</strong>, situado en la órbita platónica o más<br />

propiamente pitagórica, también insinúa que todas las estatuas,<br />

más allá <strong>de</strong> sus acci<strong>de</strong>ntes formales, sus diferencias<br />

<strong>de</strong> superficie, su posición en la imperfecta cronología <strong>de</strong>l<br />

Arte, tienen en común el pertenecer a la casa común <strong>de</strong> la<br />

Escultura. También Shelley intuyó que los textos <strong>de</strong>l pasado,<br />

el presente y el porvenir son episodios o fragmentos <strong>de</strong><br />

un solo poema infinito escrito por todos los poetas. Toda<br />

estatua pertenece a una línea genética <strong>de</strong> la Escultura. Y la<br />

labor <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la expresividad mítica <strong>de</strong> Aránzazu<br />

hasta el silencio <strong>de</strong> su conclusión, constituiría una salida <strong>de</strong><br />

esa casa para buscar su nombre, su i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> escultor<br />

particular y el consiguiente retorno a la casa común, su apagamiento<br />

personal.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 81<br />

53. Jorge Luis Borges, «La flor <strong>de</strong><br />

Coleridge», en Obras completas,<br />

vol. I, Emecé, pág. 639.


82 LABORATORIO DE PAPELES<br />

54. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «El arte como<br />

escuela política <strong>de</strong> tomas <strong>de</strong> conciencia»,<br />

en Ejercicios espirituales<br />

en un túnel, 2ª ed., Hordago, San<br />

Sebastián, 1984, pág. 45.<br />

82.1. Piet Mondrian<br />

Composición, 1927<br />

PIET MONDRIAN / THEO VAN DOESBURG<br />

Imagino a <strong>Oteiza</strong>, en sus momentos más lúcidos, en Madrid<br />

o en Irún, pensando el arte como un estado mental al que<br />

se llega a través <strong>de</strong> diferentes procedimientos. La distancia<br />

<strong>de</strong>l filósofo, la proximidad <strong>de</strong>l científico, la creencia <strong>de</strong>l<br />

sacerdote; o a la inversa, le imagino también en esa falta<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición —esa extensión <strong>de</strong>l conocimiento por el arte—<br />

en la que se fundamenta la amplitud y diversidad <strong>de</strong> su<br />

legado. El arte ha ayudado a las ciencias y ya es hora <strong>de</strong><br />

que comience a enriquecerse <strong>de</strong> las ciencias en un laboratorio<br />

<strong>de</strong> experimentación. «El artista, el arte, está situado en<br />

el sitio panóptico, en la zona central <strong>de</strong> convergencia, <strong>de</strong><br />

todas las zonas <strong>de</strong> la realidad y <strong>de</strong> los conocimientos». 54<br />

No solo el dibujo, especialmente aquellos que parten <strong>de</strong><br />

dos dimensiones para hacerse posteriormente escultura,<br />

<strong>Oteiza</strong> rechazó la propia existencia <strong>de</strong> la pintura —a sus<br />

ojos, Malévitch se convirtió en escultor o arquitecto, Popova<br />

en un mito <strong>de</strong> humanidad y Velázquez en puro aire—,<br />

<strong>de</strong>socupó los órganos y su palpitación, para conseguir,<br />

como en el Friso <strong>de</strong> los Apóstoles <strong>de</strong> Aránzazu, que la<br />

autopsia sea la imagen plena <strong>de</strong> un cuerpo que confía en<br />

82.1


la curación <strong>de</strong> la muerte. Con excepciones, como Velázquez,<br />

que <strong>Oteiza</strong> convierte en i<strong>de</strong>a, <strong>de</strong>sconfió <strong>de</strong> los pintores<br />

que siempre lo fueron, que no encontraron la puerta <strong>de</strong><br />

salida <strong>de</strong> la pintura para rastrear en otros espacios <strong>de</strong> conocimiento.<br />

Aunque tuvo aprecio a su obra y a su dimensión espiritual<br />

como artista, <strong>Oteiza</strong> rechazó a Mondrian como proyecto<br />

sin dirección, <strong>de</strong>sorientado. Fundamentalmente, por dos<br />

aspectos, ambos bien conocidos: la falta <strong>de</strong> dimensión<br />

espacial <strong>de</strong> sus planos <strong>de</strong> color, incapaces <strong>de</strong> tomar distancia<br />

<strong>de</strong>l muro, y la falta <strong>de</strong> dinamismo —<strong>de</strong> dimensión<br />

temporal— <strong>de</strong> sus formas. Falacias: la distancia que toma<br />

respecto a Mondrian se <strong>de</strong>be más a su persistencia como<br />

pintor, su insistencia en mantener un código que, aunque<br />

reductivo, se convierte en una maquinaria que le permite<br />

seguir elaborando cuadros hasta una muerte <strong>de</strong> la que no<br />

pue<strong>de</strong> volver. O dicho <strong>de</strong> manera más cruda: al hecho <strong>de</strong><br />

que no se parezca a él, <strong>de</strong> que no hubiera seguido un proceso<br />

creativo en el que uno <strong>de</strong> los elementos introducidos<br />

como variable sea la posibilidad <strong>de</strong> final <strong>de</strong> la obra.<br />

A pesar <strong>de</strong> que empleó un mecanismo duplicador en<br />

muchas <strong>de</strong> sus operaciones, <strong>Oteiza</strong> abominó <strong>de</strong> los espejos,<br />

<strong>de</strong>l reflejo insinuante y <strong>de</strong> las imágenes fugaces que<br />

pueblan los sueños. De hecho, tan fanáticamente apegado<br />

a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Utopía, aborreció las imágenes <strong>de</strong>licuescentes<br />

<strong>de</strong> los sueños.<br />

Van Doesburg aparece en los escritos <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> como<br />

innovador <strong>de</strong> la nada, creador <strong>de</strong> una falsa ruptura <strong>de</strong> diagonalidad<br />

dinámica que permanecía atada al plano. Resumiendo<br />

su visión, en el elementarismo <strong>de</strong> Van Doesburg<br />

todo gira pero no penetra en nada, no <strong>de</strong>spega hacia nada.<br />

Solo los pies <strong>de</strong> Malévich, manchados aún <strong>de</strong>l barro campesino,<br />

perdieron contacto con el suelo para elevarse al infinito.<br />

Pero, respecto al editor <strong>de</strong> la revista De Stijl, <strong>Oteiza</strong><br />

olvida, posiblemente con premeditación, que supo concluir<br />

en la práctica su trabajo artístico para abrirlo a una intemperie<br />

fuera <strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> caballete, y que lo hizo en más<br />

<strong>de</strong> un campo, fundamentalmente su actividad arquitectóni-<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 83


84 LABORATORIO DE PAPELES<br />

55. Sobre la actividad <strong>de</strong> Theo Van<br />

Doesburg en De Stijl ver Carsten-<br />

Peter Warncke, De Stijl. 1917-1931,<br />

citado. Sobre su activismo dadaísta,<br />

un buen resumen se encuentra en<br />

Laurent Le Bon (dir.), Dada, catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición en el Centro<br />

Pompidou, octubre <strong>de</strong> 2005-enero<br />

<strong>de</strong> 2006, París, 2005, pp. 968-971.<br />

ca, primero junto a Cornelis Van Esteren y luego en solitario;<br />

en la re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración arquitectónica,<br />

especialmente junto a Hans Arp y Sophie Taueuber-<br />

Arp, tipografía, teoría <strong>de</strong>l arte, etc., pero también en el activismo<br />

dadaísta, con su alter ego I.K. Bonset para las artes<br />

plásticas y Aldo Camini para la poesía dada, con publicaciones,<br />

giras y actividad subversiva <strong>de</strong> todo tipo. 55 Esta biografía<br />

recuerda más a la <strong>Oteiza</strong> que la <strong>de</strong>l propio Malévich,<br />

pero parece que el escultor vasco en el proceso <strong>de</strong> santificación<br />

necesita la figura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>monio, en la construcción<br />

<strong>de</strong>l héroe, otra paralela construcción <strong>de</strong>l antihéroe, el villano<br />

<strong>de</strong> la falsa experimentación.


GROPIUS / VAN DOESBURG<br />

Más que una escuela <strong>de</strong> arte, la Bauhaus funcionó como un<br />

polo <strong>de</strong> atracción, una i<strong>de</strong>a, para artistas <strong>de</strong> toda Europa.<br />

Si bien la gran mayoría <strong>de</strong> los profesores eran pintores, no<br />

fue, estrictamente hablando, una escuela <strong>de</strong> pintura, ni tampoco<br />

<strong>de</strong> arquitectura o diseño. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que la aportación<br />

<strong>de</strong>cisiva <strong>de</strong> la Bauhaus estriba en una reflexión plástica<br />

que llevó a cabo respecto a la configuración formal y<br />

su empleo en los diferentes campos <strong>de</strong> la actividad artística.<br />

Gropius fundó una cofradía que observaba a<br />

la Arquitectura como meta final y, sin embargo,<br />

sólo eligió a pintores para el claustro<br />

<strong>de</strong> profesores. La razón es sencilla:<br />

pensaba que la pintura, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el cubismo y, sobre todo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los comienzos <strong>de</strong> la abstracción,<br />

había planteado en forma <strong>de</strong><br />

imagen plana, el conjunto <strong>de</strong><br />

problemas lingüísticos que se<br />

presentaban en las restantes<br />

artes. Durante toda su existencia<br />

y, sobre todo hasta 1928, la enseñanza<br />

<strong>de</strong> la Bauhaus estuvo condicionada<br />

por la práctica pictórica, a<br />

pesar <strong>de</strong> que sus tres directores, Walter<br />

Gropius, Hannes Meyer y Mies Van <strong>de</strong>r Rohe,<br />

han sido consi<strong>de</strong>rados entre los más gran<strong>de</strong>s arquitectos<br />

<strong>de</strong>l movimiento mo<strong>de</strong>rno. Durante los ocho primeros<br />

años <strong>de</strong> su existencia, ni siquiera hubo un taller <strong>de</strong> Arquitectura.<br />

Y sin embargo todo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio, se dirigía a<br />

la Arquitectura, primero como catedral cristalina <strong>de</strong> Feinninger<br />

y al final como edificio <strong>de</strong> apartamentos <strong>de</strong> Mies. Primero<br />

como símbolo <strong>de</strong> futuro, luego como máquina para el<br />

presente.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>Oteiza</strong> jamás pintó un cuadro propiamente<br />

dicho y <strong>de</strong> que su obra gira obsesivamente en torno<br />

a las propieda<strong>de</strong>s físicas y metafísicas <strong>de</strong>l espacio, sus<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 85<br />

85.1. Walter Gropius<br />

Esquema <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> los estudios<br />

<strong>de</strong> la Bauhaus, 1922<br />

85.1


86 LABORATORIO DE PAPELES<br />

56. Ver Theo Van Doesburg y<br />

Antony Kok, «La Bauhaus conquistada<br />

por De Stijl, en Jeannine<br />

Fiedler y Peter Feierabend (eds.),<br />

Bauhaus, Könemann, Colonia,<br />

1999, pp. 15 y 19. El propio Van<br />

Doesburg explicita su posición en<br />

un texto <strong>de</strong> balance, «La lucha por<br />

un estilo nuevo» (1929), recogido<br />

en Principios <strong>de</strong>l Nuevo arte plástico<br />

y otros escritos, Colección <strong>de</strong><br />

Arquilectura, Murcia, 1985, pág.<br />

189.<br />

57. «La nueva arquitectura ha sustituido<br />

la expresión particular <strong>de</strong> la<br />

pintura, es <strong>de</strong>cir, la expresión imaginaria<br />

e ilusionista <strong>de</strong> la armonía, por<br />

la expresión más directa <strong>de</strong> planos<br />

coloreados», estibe Van Doesburg<br />

en su manifiesto «La evolución <strong>de</strong><br />

la arquitectura mo<strong>de</strong>rna en<br />

Holanda», para añadir posteriormente,<br />

«La nueva arquitectura es<br />

anti-<strong>de</strong>corativa. En ella el color no<br />

tiene un valor ornamental, sino que<br />

es un medio elemental <strong>de</strong> la expresión<br />

arquitectónica», ver Principios<br />

<strong>de</strong>l Nuevo arte plástico y otros<br />

escritos, Colección <strong>de</strong> Arquilectura,<br />

Murcia, 1985, pp. 117 y 118.<br />

58. Ver Francisco Javier San Martín,<br />

«La escultura en la época <strong>de</strong> las<br />

vanguardias, un objeto fuera <strong>de</strong><br />

lugar», en Juan Antonio Ramírez y<br />

Jesús Carrillo (eds.), Ten<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l<br />

arte y arte <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>ncias a principios<br />

<strong>de</strong>l siglo XXI, Cátedra, Madrid,<br />

2004, pp. 13-52. En el catálogo <strong>de</strong><br />

la reciente Arquiescultura. Diálogos<br />

entre la arquitectura y la escultura<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII hasta el presente,<br />

Guggenheim Bilbao, octubre<br />

<strong>de</strong> 2005-febrero <strong>de</strong> 2006, se<br />

muestra un <strong>de</strong>tallado repaso <strong>de</strong>l<br />

problema.<br />

mo<strong>de</strong>los clave fueron siempre pintores: Cézanne, Mondrian,<br />

Malévich, Popova. Y escultores, como Moore, Vantongerloo<br />

o Max Bill, más bien obstáculos para evitar que verda<strong>de</strong>ra<br />

fuente <strong>de</strong> conocimiento. Porque era consciente,<br />

como Gropius, que los avances <strong>de</strong> los pintores eran extrapolables<br />

a una investigación espacial.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pintura como laboratorio <strong>de</strong> formas<br />

susceptible <strong>de</strong> aplicarse posteriormente a la construcción<br />

—una posición que Van Doesburg, a pesar <strong>de</strong> las<br />

agrias polémicas <strong>de</strong> 1921-22, 56 compartía plenamente—,<br />

hay otro elemento que ayuda a explicar esta anomalía disciplinar<br />

en el interior <strong>de</strong> la institución: se trata <strong>de</strong>l <strong>de</strong>slizamiento<br />

<strong>de</strong> los saberes y las habilida<strong>de</strong>s —pintura, escultura,<br />

objetos, mobiliario, escenografía, diseño textil, arquitectura,<br />

etc.— en torno a un repertorio formal que les era<br />

común. El arte abstracto estaba empeñado en la edificación<br />

<strong>de</strong> un nuevo lenguaje formal apto para hacer habitable un<br />

nuevo or<strong>de</strong>n social, y <strong>de</strong> esta investigación <strong>de</strong> base habrían<br />

<strong>de</strong> surgir las formas concretas <strong>de</strong> los espacios y los objetos<br />

para la vida. Van Doesburg llevó esta i<strong>de</strong>a hasta su extremo<br />

radical y lógico. Del laboratorio <strong>de</strong> la vieja disciplina pictórica<br />

surgía un registro <strong>de</strong> formas que habrían <strong>de</strong> aplicarse<br />

a la nueva arquitectura, pero a cambio <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong>l cuadro<br />

<strong>de</strong> caballete. 57 La pintura se convertiría en muro coloreado<br />

haciendo innecesario y superfluo su encierro en los límites<br />

tradicionales <strong>de</strong>l marco. Ni que <strong>de</strong>cir tiene que otro tanto<br />

habría <strong>de</strong> ocurrir con la escultura. La investigación espacial<br />

propiciaría el surgimiento <strong>de</strong> una nueva dimensión <strong>de</strong> colaboración<br />

entre las artes y <strong>de</strong>sterrarían la enfermedad <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>coración en los edificios mo<strong>de</strong>rnos. Después <strong>de</strong>l violento<br />

panfleto <strong>de</strong> Adolf Loos sobre la <strong>de</strong>coración arquitectónica<br />

como residuo <strong>de</strong>l salvajismo y la <strong>de</strong>lincuencia, el propio <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> nuevos materiales y, especialmente, el impacto <strong>de</strong><br />

la investigación en el laboratorio <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> la vanguardia,<br />

con su modulación <strong>de</strong> espacios, muros y huecos, hacía<br />

innecesaria cualquier forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración escultóricas,<br />

pues el edificio en su conjunto se construía como here<strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong> su investigación espacial. 58


87.1<br />

87.3<br />

87.4<br />

87.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 87<br />

87.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Confesionario]<br />

Lápiz <strong>de</strong> color y lápiz sobre papel.<br />

15,8 x 21,9 cm.<br />

Mobiliario para renovación <strong>de</strong> culpas<br />

y penitencia.<br />

87.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Confesionario]<br />

Tinta sobre papel, 24,2 x 18,4 cm.<br />

Variantes para mobiliario <strong>de</strong> confesión.<br />

En la parte mediana <strong>de</strong>recha,<br />

una secuencia <strong>de</strong> dos viñetas<br />

con abrazo <strong>de</strong> confesor y confesado.<br />

87.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Tinta sobre papel, 18,4 x 24,4 cm.<br />

87.4. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Escultura + cristal = mesa]<br />

Tinta sobre papel, 18,4 x 24,3 cm.<br />

Proyectos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> la estatua<br />

a<strong>de</strong>lgazada y tumbada para espacios<br />

<strong>de</strong> convivencia.


88 LABORATORIO DE PAPELES<br />

59. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Del espacio al<br />

tiempo. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>ja la escultura y<br />

entra en el cine», en Noray, núm. 1,<br />

San Sebastián, mayo <strong>de</strong> 1963, pp.<br />

47-49, reproducido en José Julián<br />

Baquedano, «<strong>Oteiza</strong>, cineasta», en<br />

Alberto Rosales (ed.), Jorge <strong>Oteiza</strong>.<br />

Creador integral, Universidad<br />

Pública <strong>de</strong> Navarra/Fundación<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, Pamplona, 1999, pp.<br />

106-110.<br />

88.1. Jorge <strong>Oteiza</strong> en X Films.<br />

Madrid, 1963.<br />

88.2. Colocación <strong>de</strong> la Piedad<br />

<strong>de</strong> Arantzazu. 1969.<br />

88.3. Fotomontaje <strong>de</strong>l Monumento a Batlle,<br />

proyectado por Roberto Puig y Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

en 1959 en Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay.<br />

88.1<br />

<strong>Oteiza</strong> era un <strong>de</strong>fensor a ultranza <strong>de</strong> este <strong>de</strong>slizamiento<br />

<strong>de</strong> los saberes, <strong>de</strong> la ubicuidad <strong>de</strong>l conocimiento estético:<br />

<strong>de</strong> la química y la física a la estética, <strong>de</strong> la pintura a la escultura,<br />

<strong>de</strong> la estatua al cine. En 1963, con motivo <strong>de</strong> su primer<br />

experimento cinematográfico en X Films, en Madrid, <strong>de</strong>clara:<br />

«Voy a intentar contar algo <strong>de</strong> lo mucho que falta por contar.<br />

Algo <strong>de</strong> lo que yo puedo personalmente contar, y que<br />

con la estatua no podría. Y contarlo <strong>de</strong> una manera que he<br />

aprendido con la estatua». Transmisión <strong>de</strong> saberes, ampliación<br />

<strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> batalla, aunque, sigue diciendo, con una<br />

condición que invalida en la práctica otros proyectos: «Solamente<br />

el artista que concluye su experimentación, sabe<br />

enteramente que todas las artes son lo mismo». 59<br />

Y sin embargo, en el terreno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>slizamientos, el<br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> en el campo arquitectónico, a pesar <strong>de</strong><br />

su extensión y continuidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Aránzazu a comienzos<br />

<strong>de</strong> los cincuenta hasta el Centro Cultural La Alhóndiga <strong>de</strong><br />

Bilbao, a finales <strong>de</strong> los ochenta, tardó en encontrar esta<br />

lógica vanguardista <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> la <strong>de</strong>coración pictórica<br />

y escultórica en función <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la forma<br />

en torno a reflexión sobre el propio espacio arquitectónico.<br />

Sus primeras colaboraciones en arquitectura — con Sáenz<br />

<strong>de</strong> Oiza y Laorga en Aránzazu, con Fisac en La Capilla <strong>de</strong><br />

Santo Domingo <strong>de</strong> Valladolid, con Sáenz <strong>de</strong> Oiza y Romaní<br />

en la Capilla <strong>de</strong> Santiago, con Garrigues en el Instituto <strong>de</strong><br />

88.2 88.2


Inseminación artificial <strong>de</strong> Madrid, pertenecen al terreno<br />

estricto <strong>de</strong> la <strong>de</strong>coración escultórica <strong>de</strong> la arquitectura. No<br />

será hasta su colaboración con Puig en 1959 en el Monumento<br />

a Batlle en Montevi<strong>de</strong>o, cuando <strong>Oteiza</strong> comienza a<br />

pensar y actuar el proyecto arquitectónico en términos <strong>de</strong><br />

diseño y construcción arquitectónica, don<strong>de</strong>, por primera<br />

vez, prescinda <strong>de</strong> la escultura como añadido o complemento<br />

y abor<strong>de</strong> el trabajo <strong>de</strong> colaboración con un arquitecto en<br />

el plano limpio <strong>de</strong> la arquitectura. Otro tanto pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />

<strong>de</strong> su colaboración en 1989 con Fullaondo y Oiza en el proyecto<br />

para el Centro Cultural La Alhóndiga <strong>de</strong> Bilbao, don<strong>de</strong><br />

<strong>Oteiza</strong> pasa a aplicar alguna <strong>de</strong> sus conclusiones escultóricas<br />

al campo <strong>de</strong> la construcción y don<strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los<br />

resultados sobre <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong>l cubo <strong>de</strong>sarrolladas en<br />

las cajas vacías se convierten en espacio ocupado por la<br />

actividad cultural. 60 Contradicciones y paradojas <strong>de</strong> la poética<br />

oteiziana: la escultura terminal <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> serlo para convertirse<br />

en generatriz <strong>de</strong>l edificio y el «vacío activo» en<br />

soporte <strong>de</strong> actividad humana.<br />

Y el epílogo «arquitectónico» en los años noventa resulta<br />

paradójico cuando no <strong>de</strong>scorazonador: <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>sarrolló<br />

su investigación experimental con tizas y otros materiales<br />

experimentales, y muchas <strong>de</strong> estas piezas han acabado<br />

grotescamente monumentalizadas, adquiriendo dimensiones<br />

arquitectónicas. 61 En 1951, Luis Felipe Vivanco escribió<br />

89.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 89<br />

60. Para el trabajo <strong>de</strong> colaboración<br />

<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> en Arquitectura ver<br />

Concha Lapagesse y Darío<br />

Gazapo, <strong>Oteiza</strong> y la Arquitectura:<br />

múltiple reflejo…, catálogo <strong>de</strong> la<br />

exposición en el Colegio Oficial <strong>de</strong><br />

Arquitectos <strong>de</strong> Madrid, Pamiela,<br />

Pamplona, 1996.<br />

61. Todo ello en contradicción<br />

brutal con las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>.<br />

Miguel Pelay Orozco escribe que<br />

«<strong>Oteiza</strong> siempre ha sido enemigo<br />

<strong>de</strong>l colosalismo en la escultura —yo<br />

le tengo oído <strong>de</strong>cir que las estatuas<br />

muy gran<strong>de</strong>s son para los pueblos<br />

cretinos que al contemplarlas se<br />

ven a sí mismos amplificados ».Ver<br />

Francisco Javier San Martín,<br />

«Pasión y paradoja. <strong>Oteiza</strong>, el<br />

escultor <strong>de</strong> la arquitectura», en<br />

Arquitectura Viva, núm. 89-90,<br />

marzo-junio <strong>de</strong> 2003, pp. 130-133.<br />

89.1. Fotomontaje <strong>de</strong> la Capilla en<br />

el Camino <strong>de</strong> Santiago, proyecto <strong>de</strong> Saénz<br />

<strong>de</strong> Oiza, José Luis Romaní y Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

que obtuvo el Premio Nacional <strong>de</strong><br />

Arquitectura en 1954.


90 LABORATORIO DE PAPELES<br />

62. Luis Felipe Vivanco, Primera<br />

Bienal Hispanoamericana <strong>de</strong> Arte,<br />

Afrodisio Aguado, Madrid, 1951,<br />

pág. 67.<br />

63. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «La investigación<br />

abstracta en la escultura actual»,<br />

RNA, Madrid, 1951, pág. 20.<br />

64. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Agresión cultural<br />

y protesta (a favor <strong>de</strong> Iñurrieta)»,<br />

El Mundo <strong>de</strong>l País Vasco,<br />

19 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1992.<br />

90.1. Carta-boceto <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> a Sáenz<br />

<strong>de</strong> Oiza con dibujos y comentarios<br />

sobre el proyecto <strong>de</strong> la Alhóndiga<br />

<strong>de</strong> Bilbao. c.1988.<br />

90.1<br />

que «Jorge <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> es a pesar <strong>de</strong>l tamaño reducido <strong>de</strong><br />

la mayoría <strong>de</strong> sus obras, un escultor que concibe sus creaciones<br />

en gran<strong>de</strong>». 62 El mismo año, en un texto titulado La<br />

investigación abstracta en la escultura actual, <strong>Oteiza</strong> se<br />

refiere al «coeficiente <strong>de</strong> dilatación en razón directa <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>bilitamiento interior <strong>de</strong> la estatua». 63 Menos no solo es<br />

más, sino que escon<strong>de</strong>, quizás como trampa, la tentación<br />

<strong>de</strong> lo <strong>de</strong>scomunal.<br />

Buena parte <strong>de</strong> sus mejores aportaciones a la arquitectura<br />

quedaron en fase <strong>de</strong> proyecto, mientras que sus proyectos<br />

<strong>de</strong> escultura, como por efecto <strong>de</strong> una metástasis,<br />

han crecido hasta la dimensión <strong>de</strong>l edificio. A pesar <strong>de</strong> sus<br />

admoniciones contra el mal <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s «congestionadas<br />

<strong>de</strong> pedruscos adornos monumentos», 64 el propio<br />

<strong>Oteiza</strong> no supo sustraerse a esa implacable ten<strong>de</strong>ncia polí-


tico-urbanística que asuela las ciuda<strong>de</strong>s. In<strong>de</strong>pendientemente<br />

<strong>de</strong> las justificaciones <strong>de</strong> su edad avanzada, <strong>de</strong> los<br />

malos consejos <strong>de</strong> personas cercanas, etc. en el <strong>Laboratorio</strong><br />

<strong>de</strong> Tizas se encontraba ya una prefiguración <strong>de</strong> este<br />

final, pues el propio <strong>Oteiza</strong> había <strong>de</strong>scrito el laboratorio<br />

como «campo <strong>de</strong> cultivo». También el propio <strong>Oteiza</strong> había<br />

prevenido contra la monumentalización en el mismo<br />

momento en que «sembraba» su campo <strong>de</strong> tizas. En una<br />

nota <strong>de</strong> Quousque tan<strong>de</strong>m…! aborda el problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

propia lógica <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> los cambios: «En la primera fase<br />

en que se elabora estéticamente una cultura la expresión<br />

es hablante y se enfrenta a la Naturaleza. El hombre avanza<br />

<strong>de</strong>trás <strong>de</strong> su expresión. Hay un agigantamiento <strong>de</strong> lo que<br />

se entien<strong>de</strong> entonces por escala monumental. Pero, en la<br />

segunda fase, en la que el hombre está <strong>de</strong> regreso <strong>de</strong> la<br />

Naturaleza y completa su dominio espiritual, escala monumental<br />

se convierte en escala directamente referida al hombre,<br />

en escala íntima silenciosa y personal. Así un muro<br />

91.1 91.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 91<br />

91.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Arbol vacío]<br />

Tinta sobre papel, 21,2 x 15,3 cm.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> jardinería metafísica.<br />

Interacción Hombre-Naturaleza:<br />

«En positivo mano, en negativo árbol».<br />

91.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Tarragona]<br />

Lápiz sobre papel, 24,4 x 18,5 cm.<br />

De la arquitectura ciclópea en dintel<br />

a la creación <strong>de</strong>l hueco: manos, llamas,<br />

hoces, edifican espacio vacío como<br />

medicina tradicional.


92 LABORATORIO DE PAPELES<br />

65. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Quousque<br />

tan<strong>de</strong>m…!, citado, nota<br />

»Monumentalidad y escala humana.<br />

66. Texto escrito por <strong>Oteiza</strong> en torno<br />

a 1975-77, año <strong>de</strong> la instalación <strong>de</strong><br />

su pieza Odiseo o Retrato <strong>de</strong> un<br />

gudari armado llamado Odiseo, en<br />

la Caja <strong>de</strong> Ahorros Provincial <strong>de</strong><br />

Guipúzcoa, Fundación Museo<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, Alzuza. En Miguel<br />

Pelay Orozco, op. cit., pp. 206-207<br />

se reproducen otras reflexiones<br />

sobre el agrandamiento <strong>de</strong> la pieza,<br />

así como imágenes <strong>de</strong> su traslado<br />

e instalación.<br />

67. Rosalind Krauss,<br />

«Echelle/monumentalité.<br />

Mo<strong>de</strong>rnisme/postmodrnisme. La<br />

Ruse <strong>de</strong> Brancusi», en Qu’est-ce<br />

que la sculpture mo<strong>de</strong>rne?, catálogo<br />

<strong>de</strong> la exposición en el Centre<br />

Pompidou, París, julio-octubre <strong>de</strong><br />

1986, pág. 247.<br />

lleno, un altavoz abierto, una amplificada estatua, que en la<br />

primera fase estética <strong>de</strong> nuestra formación, nos ayuda, en<br />

la segunda nos hiere». 65 Pero <strong>Oteiza</strong> es titánico, incluso en<br />

sus contradicciones. En un texto inédito anota: «Como<br />

abandoné la escultura en 1958-59 y como fue con una estatua<br />

vacía como <strong>de</strong>socupación experimental <strong>de</strong>l cubo, la<br />

esfera y el cilindro, cuando he tenido algún compromiso<br />

como ahora o necesidad <strong>de</strong> hacer algo en escultura, no<br />

tengo más que situarme ante alguna <strong>de</strong> esas conclusiones<br />

y las hago retroce<strong>de</strong>r en mi ley <strong>de</strong> los cambios, <strong>de</strong> modo<br />

que vuelvo a cargarla <strong>de</strong> alguna expresión formal, cuidando<br />

<strong>de</strong> no alterar la naturaleza receptiva <strong>de</strong> mi escultura con-<br />

clusiva». 66<br />

Rosalind Krauss habla <strong>de</strong> la «astucia» <strong>de</strong> Brancusi en<br />

el mantenimiento <strong>de</strong> la escala <strong>de</strong> sus esculturas y <strong>de</strong> la realización<br />

absolutamente coherente <strong>de</strong> su única escultura<br />

monumental, la célebre Colonne sans fin (1938) instalada<br />

en el grupo <strong>de</strong> Tirgu Jiu, frente a la «gran <strong>de</strong>rrota» <strong>de</strong> Picasso<br />

que amplió él mismo en 1962 su diminuto proyecto <strong>de</strong><br />

homenaje a Gillaume Apollinaire <strong>de</strong> 1928. Pero, inmediatamente<br />

<strong>de</strong>spués, a partir <strong>de</strong> 1960, autorizó la ampliación <strong>de</strong><br />

múltiples ejercicios que la historiadora estadouni<strong>de</strong>nse<br />

<strong>de</strong>nomina «Monumento-caja <strong>de</strong> cerillas». Efectivamente, el<br />

escultor noruego Carl Nesjar fue encargado por Picasso<br />

para «pasar a hormigón elefantiásicas monumentalizaciones<br />

<strong>de</strong> minúsculas construcciones <strong>de</strong> cartón plegado que<br />

el maestro realizaba en la sobremesa generalmente con<br />

cajas <strong>de</strong> cerillas y pequeños trozos <strong>de</strong> cartón». 67


ALEXANDER RODCHENKO<br />

En <strong>Oteiza</strong>, ¿la <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong>l espacio no es paralela o<br />

equiparable a la <strong>de</strong>l monocromo pictórico y su doble condición<br />

<strong>de</strong> umbral <strong>de</strong> la vanguardista y crítica <strong>de</strong> la representación<br />

naturalista? Hay muchos problemas en esta i<strong>de</strong>ntificación,<br />

tanto <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n general <strong>de</strong> teoría <strong>de</strong>l arte vanguardista,<br />

como <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n particular, referido a la trayectoria<br />

específica <strong>de</strong> nuestro artista. En el primer apartado se<br />

encuentra el problema <strong>de</strong> la representación pictórica, incluyendo<br />

la abstracción o el propio monocromo, frente al espacio<br />

real que propone la escultura. En el segundo, la aversión<br />

manifiesta <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> a toda pictoricidad, comenzando por<br />

el color, que tien<strong>de</strong> a consi<strong>de</strong>rar como añadido sensorial,<br />

como <strong>de</strong>svío. <strong>Oteiza</strong> negaba al color cualquier posibilidad<br />

<strong>de</strong> verdad. El color es maquillaje, trucco, simulación <strong>de</strong><br />

superficie que nada tiene que <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la profundidad espiritual<br />

<strong>de</strong>l espacio. Criticando la Psicología <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> Kandinsky,<br />

como «<strong>de</strong>stino óptico <strong>de</strong> una Física <strong>de</strong> la representación,<br />

a la que él opone una Estética, <strong>de</strong> raíz metafísica,<br />

<strong>Oteiza</strong> escribe en Propósito experimental:<br />

«Ocupaciones amarillas, rosas y azules que<br />

no hemos sabido rectificar. Porque una<br />

investigación abstracta comienza en abstracto<br />

por el vacío. Y el vacío no se ocupa,<br />

no se pinta, se piensa. Se piensa con el nocolor».<br />

68 Seguidor <strong>de</strong> Demócrito, podríamos<br />

adjudicarle esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l pensador griego:<br />

«Lo dulce y lo amargo, lo frío y lo caliente,<br />

el color, no son más que opinión; la única<br />

verdad son los átomos y el vacío».<br />

Por otra parte, el monocromo es extensión,<br />

es siempre producto <strong>de</strong> una adición,<br />

una suma <strong>de</strong> elementos, aunque mínimos,<br />

mientras que la caja vacía es conclusión en<br />

el espacio vacío a través <strong>de</strong> dispositivos <strong>de</strong><br />

privación o, como él, prefiere, <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación.<br />

Así pues, se trata para <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong><br />

93.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 93<br />

68. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Propósito experimental,<br />

citado.<br />

93.1. Alexan<strong>de</strong>r Rodchenko<br />

Círculo blanco, 1918


94 LABORATORIO DE PAPELES<br />

69. Jeff Wall, «Monochrome et photojournalisme<br />

dans la série Today<br />

<strong>de</strong> On Kawara», en Essais et entretiens.<br />

1984-2001, École Nationale<br />

Supérieure <strong>de</strong>s Beaux-Arts, París,<br />

2001, pág. 206.<br />

70. Nikolai Tarabukin, El último<br />

cuadro. Del caballete a la máquina.<br />

Por una teoría <strong>de</strong> la pintura,<br />

Gustavo Gili, Barcelona, 1977.<br />

asegurar un vacío sin color, sin sensibilidad, con trampas<br />

metafísicas, pero radicalmente alejado <strong>de</strong> las trampas <strong>de</strong> la<br />

sensación.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas consi<strong>de</strong>raciones, está también la<br />

dimensión política <strong>de</strong>l monocromo. Alexan<strong>de</strong>r Rodchenko<br />

realizó en 1921 su célebre tríptico Rojo puro, amarillo puro,<br />

azul puro. La utopía <strong>de</strong> Rodchenko se basaba en el lenguaje:<br />

<strong>de</strong>sentrañado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro el secreto <strong>de</strong> la conformación<br />

<strong>de</strong>l cuadro, la pintura quedaba <strong>de</strong>sactivada como<br />

campo <strong>de</strong> investigación, agotada. La pintura abandonaba<br />

completamente la representación y el ilusionismo, ese<br />

«mundo neurótico <strong>de</strong> substitución». 69 Una vez realizado su<br />

tríptico con la <strong>de</strong>finición y acabamiento <strong>de</strong> los colores primarios,<br />

que Nikolai Tarabukin <strong>de</strong>finió como «el último cuadro»<br />

y el «suicidio <strong>de</strong> un pintor», el artista <strong>de</strong>bía avanzar<br />

hacia otros ámbitos. 70 Y Rodchenko centró su trabajo en el<br />

contexto <strong>de</strong>l productivismo, una teoría estética inspirada en<br />

el marxismo <strong>de</strong> izquierda que rechazando la práctica <strong>de</strong>l<br />

arte <strong>de</strong> caballete y dirigía los esfuerzos <strong>de</strong> creación hacia<br />

objetos <strong>de</strong> tipo utilitario. En septiembre <strong>de</strong> 1921 se inauguró<br />

en Moscú la muestra 5x5=25y Popova afirma en un<br />

manifiesto <strong>de</strong>l catálogo: «Todas las pinturas presentadas en<br />

esta exposición <strong>de</strong>ben consi<strong>de</strong>rarse únicamente como<br />

ensayos preparatorios que conducen a construcciones<br />

materiales concretas». Por fin, en noviembre <strong>de</strong>l mismo año,<br />

en un manifiesto promovido por Ossip Brick y que dará<br />

lugar a la escisión «productivista», se promueve: «abandonar<br />

la creación <strong>de</strong> formas puras para <strong>de</strong>dicarse únicamente<br />

a la producción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> objetos utilitarios».<br />

Rodchenko trabajaba con el background <strong>de</strong> la Revolución<br />

soviética y su gesto conclusivo y abierto obe<strong>de</strong>ce a la<br />

dinámica <strong>de</strong> esta revolución. Si <strong>Oteiza</strong> parece inspirarse en<br />

la actitud productivista ¿en la línea <strong>de</strong> qué revolución trabaja?<br />

¿en el marco <strong>de</strong> qué i<strong>de</strong>as se inscribe su abandono<br />

<strong>de</strong> la escultura y su aceptación voluntaria <strong>de</strong> una labor civil?<br />

En el <strong>de</strong> la recuperación <strong>de</strong> la cultura vasca y <strong>de</strong>l propio<br />

País Vasco como entidad, que en ninguna medida es una<br />

revolución. La revolución <strong>de</strong>struye, se basa en la elimina-


ción <strong>de</strong>l antiguo régimen y sus dispositivos culturales, pero<br />

la recuperación se basa en la acumulación <strong>de</strong> objetos e<br />

i<strong>de</strong>as capaces <strong>de</strong> reconstruir una i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Por su parte, el Cuadrado negro <strong>de</strong> Malévich aparece en<br />

las monografías como el primer monocromo mo<strong>de</strong>rno, 71 y<br />

sin embargo no es, evi<strong>de</strong>ntemente, un monocromo. Malévich<br />

pintó un cuadrado negro, no un cuadro negro. Si hubiera<br />

cubierto uniformemente <strong>de</strong> negro, como haría Rodchenko<br />

seis años más tar<strong>de</strong>, la superficie <strong>de</strong> la tela, el cuadro<br />

resultante seguiría siendo un hito <strong>de</strong>l arte vanguardista,<br />

pero no tendría ni la carga hipnótica ni la real importancia<br />

histórica que realmente tiene. En la pieza <strong>de</strong> Malévich, la<br />

función <strong>de</strong>l blanco es construir el negro como una entidad<br />

flotante, sin límites, muda y elocuente al tiempo, <strong>de</strong>socupar<br />

el vacío e iluminar su oscuridad. El blanco es el que construye<br />

el cuadro y sin embargo permanece al margen, <strong>de</strong> la<br />

misma forma que en las cajas vacías <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> la fina<br />

chapa metálica construye la escultura y permanece fuera<br />

<strong>de</strong> ella, pues es solo una caja, un embalaje, que protege la<br />

verda<strong>de</strong>ra escultura. 72<br />

Es sabido que <strong>Oteiza</strong> se apoyó en el Cuadrado negro en<br />

otras figuras <strong>de</strong> polígonos irregulares <strong>de</strong> la pintura suprematista<br />

para construir un sistema <strong>de</strong> maclas poliédricas.<br />

Pero <strong>Oteiza</strong> extrapola el aspecto geométrico <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong><br />

Malévich, un creador que, si bien plantea problemas centrales<br />

<strong>de</strong> la estética vanguardista, es fundamentalmente un<br />

pintor y, en el interior <strong>de</strong> la pintura, especialmente obsesionado<br />

por el color. «La palabra suprematismo señala la<br />

supremacía (esto es, la prioridad) <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong>l color».<br />

«El suprematismo es un sistema en el que todos los elementos<br />

se encuentran subordinados a una nueva ley, a nuevas<br />

construcciones <strong>de</strong> un arte <strong>de</strong>l color en sí mismo, a un sistema<br />

sólido, frío, sin sonrisa». 73<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 95<br />

71. Denys Riout, La peinture<br />

monochrome, Jacqueline Chambon,<br />

Nîmes, 1996; AA. VV., Tableaux<br />

abstraits, catálogo <strong>de</strong> la exposición<br />

en Villa Arson, Niza, 1986; Barbara<br />

Rose y otros, Le monochrome. De<br />

Malevitch à aujourd’hui, Éditions du<br />

Regard, París, 2004.<br />

72. «Las Cajas Metafísicas no son,<br />

como pue<strong>de</strong> parecer a primera<br />

vista, una escultura formada por<br />

planchas o chapas metálicas, sino<br />

un lugar caja don<strong>de</strong> la escultura —<br />

espacio vacío— se guarda», Pedro<br />

Manterola, «Cinco pasos en torno a<br />

la Pasión <strong>de</strong> Jorge <strong>Oteiza</strong>», en<br />

<strong>Oteiza</strong>-Moneo, catálogo <strong>de</strong> la exposición<br />

en el Pabellón <strong>de</strong> Navarra <strong>de</strong><br />

la Exposición Universal <strong>de</strong> Sevilla,<br />

Pamplona, 1992, pág. 23.<br />

73. Kasimir Malévich, citado en<br />

Elena Basner, «La pittura di<br />

Malevich nella colezione <strong>de</strong>l Museo<br />

Statale Russo», en Giorgio<br />

Cortenova y Evgenija Petrova,<br />

Kazimir Malevich e le sacre icone<br />

russe. Avanguardia e tradizione,<br />

catálogo <strong>de</strong> la exposición en la<br />

Galleria d’Arte Mo<strong>de</strong>rna e<br />

Contemporanea <strong>de</strong> Verona, julionoviembre<br />

<strong>de</strong> 2000, pág. 45.


96 LABORATORIO DE PAPELES<br />

96.1. Kazimir Malévich<br />

Suprematismo, 1915-16.<br />

97.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage sobre papel, 21 x 29,6 cm.<br />

96.1<br />

MALÉVICH, DEBILITAMIENTO DE LA EXPRESIÓN<br />

<strong>Oteiza</strong> quiso reconocer en la figura <strong>de</strong> Malévich al artista<br />

superado por su proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitamiento <strong>de</strong> la expresión.<br />

Esto es también lo que le aleja <strong>de</strong> Kandinsky. Malévich significa<br />

para <strong>Oteiza</strong> el impulsor <strong>de</strong> un anhelo espiritual en la<br />

vanguardia, a pesar <strong>de</strong> que la etiqueta <strong>de</strong> «espiritual» parece<br />

que fue patentada por Kandinsky, quien, tras la publicación<br />

<strong>de</strong> su obra De lo espiritual en el arte, y durante todo el<br />

resto <strong>de</strong> su vida, procuró alimentar con este hallazgo un<br />

lugar <strong>de</strong> honor en la Historia <strong>de</strong>l Arte. Malévich vivió una<br />

vida miserable en la Rusia estalinista, negociando con su<br />

propia historia, replegándose en la esfera privada, oscureciendo<br />

el suprematismo o mostrándolo al margen, diminuto,<br />

como <strong>de</strong>safío a la ley <strong>de</strong>l Realismo socialista, y <strong>de</strong>scansando<br />

al final <strong>de</strong> su vida en la exactitud figurativa <strong>de</strong> Piero<br />

<strong>de</strong>lla Francesca. Kandinsky, por el contrario, consiguió su<br />

fama como profesor y como pintor y murió en París, en loor<br />

<strong>de</strong> multitu<strong>de</strong>s, habiendo conseguido que su obra fuera consi<strong>de</strong>rada<br />

el paradigma <strong>de</strong> la abstracción en pintura. En sus<br />

últimos quince años <strong>de</strong> vida, y especialmente en los dos<br />

últimos, Malévich realiza una obra escasa, extemporánea y<br />

<strong>de</strong> lúcida rebeldía. Retorna continuamente a su cuadrado<br />

negro, como reafirmación y como orgullo,<br />

mientras Kandinsky inundaba Europa y<br />

los Estados Unidos con la retahíla vacua<br />

y repetitiva <strong>de</strong> su elegante trabajo. Des<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista estético, <strong>Oteiza</strong> ya había<br />

<strong>de</strong>scartado a Kandinsky, incapaz <strong>de</strong><br />

abandonar los límites <strong>de</strong>l muro, pero es<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la óptica <strong>de</strong> la ética don<strong>de</strong> el alejamiento<br />

es <strong>de</strong>finitivo, mientras que ve<br />

acercarse cada vez más a él a un Malévich<br />

<strong>de</strong>snudo y puro. Potencialmente, una<br />

bomba retardada.


97.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 97


98 LABORATORIO DE PAPELES<br />

98.1<br />

98.1. San Nicolás taumaturgo,<br />

siglo XV<br />

98.2. Kazimir Malévich<br />

Suprematismo, 1920<br />

Litografía, 21,8 x 18 cm.<br />

MALÉVICH, ICONOS<br />

<strong>Oteiza</strong> concibe el arte como situación propicia al conocimiento,<br />

aunque esta orientación experimental, no ha <strong>de</strong><br />

disolverse en su procedimiento <strong>de</strong> análisis autoverificable,<br />

en la mecánica <strong>de</strong> su combinatoria, en su encierro tecnológico,<br />

ni siquiera en su pertinencia teórica, sino que se alimenta<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>sgarro espiritual. Y a su vez, este roto <strong>de</strong>l<br />

espíritu se arregla con la sutura <strong>de</strong>l proyecto o <strong>de</strong>l propósito<br />

<strong>de</strong> Salvación. El arte como mecanismo <strong>de</strong> conocimiento<br />

—en el lenguaje <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> como «tomas <strong>de</strong> conciencia»—<br />

exige que el proceso creativo se encuentre cargado <strong>de</strong> exigencia<br />

ética y trascen<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> lógica interna y <strong>de</strong> apertura<br />

a la realidad.<br />

Este salto mortal entre técnica y atavismo, entre propósito<br />

experimental y ejercicios espirituales, es equivalente al<br />

que él mismo realiza en sus referencias al arte: la inmediata<br />

tradición vanguardista <strong>de</strong> Malévich, frente a la ancestral<br />

vigilancia espiritual <strong>de</strong> los petroglifos o las pequeñas piedras<br />

en círculo <strong>de</strong> la prehistoria vasca. Las referencias —<br />

como las distancias— son significativas. Malévich sueña<br />

con iconos mo<strong>de</strong>rnos, capaces <strong>de</strong> aglutinar lo sagrado sin<br />

necesidad <strong>de</strong> hacer comparecer en ellos las figuras sagradas,<br />

y con ello revivir en el arte contemporáneo la llama que<br />

la espiritualidad eslava había materializado en sus solem-<br />

98.1 98.2


nes imágenes. «El <strong>de</strong>stino provenía <strong>de</strong> lejos, <strong>de</strong> la fabulación<br />

popular, <strong>de</strong>l silencio <strong>de</strong> las gélidas llanuras rusas, <strong>de</strong>l<br />

imposible cromatismo <strong>de</strong> los iconos sagrados». 74 <strong>Oteiza</strong>,<br />

más temerario, realiza un salto mortal y retrotrae sus referencias<br />

al paleolítico, a un lenguaje situado antes <strong>de</strong>l arte, 75<br />

como el dadaísta Schwitters retrotrae su ursonate a un lenguaje<br />

antes <strong>de</strong> Babel.<br />

<strong>Oteiza</strong> siempre trata con el Malévich suprematista, en<br />

torno a 1915-23. Pero su biblioteca estaba bien surtida <strong>de</strong><br />

libros <strong>de</strong>l artista ruso y por lo tanto, estaba al corriente <strong>de</strong>l<br />

conjunto <strong>de</strong> su trayectoria hasta su muerte en 1935. Y <strong>Oteiza</strong><br />

sabía que Malévich había rehecho sus cuadros suprematistas<br />

en diferentes épocas y seguramente este extremo<br />

le diera apoyos, aunque solo fuera morales, para rehacer<br />

viejos proyectos <strong>de</strong>l <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas.<br />

En la estética reduccionista en la que siempre quiso vivir,<br />

el <strong>de</strong>crecimiento <strong>de</strong> la expresión tiene en Malévitch o Mondrian<br />

un sentido <strong>de</strong> exuberancia en la pobreza, un optimismo<br />

ascético, la riqueza <strong>de</strong> una <strong>de</strong>jación que se nutre <strong>de</strong> los<br />

placeres <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto. «Les déserts fournissent», escribió<br />

ese otro explorador <strong>de</strong> un vacío muy diferente que fue<br />

Duchamp. 76 Van Doesburg o Tatlin, y <strong>de</strong>spués Max Bill o<br />

Tomás Maldonado son artífices también <strong>de</strong> ese sistema <strong>de</strong><br />

economía ahorrativa. «Si tres puntos son suficientes para<br />

garantizar la estabilidad material <strong>de</strong> un cuerpo … más <strong>de</strong><br />

tres puntos <strong>de</strong> apoyo representan lo incompleto <strong>de</strong> la victoria<br />

<strong>de</strong>l escultor». 77 No es tanto ascetismo como administración<br />

sabia <strong>de</strong> los recursos, y <strong>de</strong> ella <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> la satisfacción<br />

<strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s que no son siempre espirituales. <strong>Oteiza</strong><br />

sin embargo parece ensañarse en la autoprohibición,<br />

que consi<strong>de</strong>ra no tanto hipótesis experimental, sino fase<br />

necesaria <strong>de</strong>l pensamiento, escritura ética. Encuentro que<br />

en el misticismo materialista <strong>de</strong> Malévitch o en el materialismo<br />

espiritual <strong>de</strong> Van Doesburg se encuentra una efectividad<br />

plástica <strong>de</strong> reducción expresiva, mientras veo a <strong>Oteiza</strong><br />

como un eficaz constructor <strong>de</strong> conclusiones, un minucioso<br />

estratega <strong>de</strong> una <strong>de</strong>saparición que ya ha planeado y que<br />

él mismo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rogar a voluntad.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 99<br />

74. Giorgio Cortenova, «Dall’Oriente<br />

all’Oriente: il sogno <strong>de</strong>llo spirito», en<br />

Giorgio Cortenova y Evgenija<br />

Petrova, Kazimir Malevich e le sacre<br />

icone russe, catálogo citado, pág.<br />

19. Ver también en el mismo catálogo<br />

Tat’jana Valinvachova, «Alfa e<br />

Omega. Dalle icone a Malevich»,<br />

pp. 95-101.<br />

75. Sintomática <strong>de</strong>nominación<br />

elegida por Vicente Aguilera Cerni<br />

para agrupar, en torno a finales <strong>de</strong><br />

los sesenta a artistas que se reclamaban<br />

<strong>de</strong> la tradición<br />

constructivista y cinética. Entre ellos<br />

el Equipo 57. Ver Antes <strong>de</strong>l arte,<br />

catálogo <strong>de</strong> la exposición en el<br />

IVAM, Valencia, 1997.<br />

76. Incisión en la placa <strong>de</strong> latón <strong>de</strong><br />

A bruit secret, 1916. Incluso menos,<br />

ya que realmente escribió «Le.<br />

d.sert. f.ournis.ent». «Ciertas letras<br />

no se encuentran, como en un<br />

rótulo <strong>de</strong> neón cuando una letra<br />

está estropeada y hace la palabra<br />

ininteligible». Cf. Jean Clair, Marcel<br />

Duchamp. Catalogue, vol. II <strong>de</strong>l cat.<br />

<strong>de</strong> la exp. en el Centre Georges<br />

Pompidou, París, 1977.<br />

77. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Informe sobre mi<br />

escultura», Cabalgata, Buenos<br />

Aires, 1947, reproducido parcialmente<br />

en <strong>Oteiza</strong>. Propósito<br />

experimental, catálogo <strong>de</strong> la exposición<br />

en la Fundación Caja <strong>de</strong><br />

Pensiones, Madrid, febrero-marzo<br />

<strong>de</strong> 1988, pág. 218.


100 LABORATORIO DE PAPELES<br />

100.1 100.2<br />

100.1. Vladimir Tatlin<br />

Maqueta para el Monumento<br />

al la III Internacional, 1919<br />

100.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Tinta sobre papel, 15,8x 21,9 cm.<br />

TATLIN Y MALÉVICH<br />

A diferencia <strong>de</strong>l suprematismo promovido por Malévich, en<br />

el que se parte <strong>de</strong> la absoluta autonomía <strong>de</strong> la forma, la<br />

alternativa constructivista, enunciada también en 1914 por<br />

Vladimir Tatlin, hace imprescindible la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sistema, un<br />

enca<strong>de</strong>namiento funcional y constructivo <strong>de</strong> fuerzas inter<strong>de</strong>pendientes,<br />

que da lugar a un artefacto estético que postula<br />

el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la máquina.<br />

Parece haber un talante espiritual y metafísico que orienta<br />

a <strong>Oteiza</strong> hacia la libertad absoluta, al <strong>de</strong>spegue libre, <strong>de</strong><br />

las formas suprematistas, al que se contrapone otro <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n<br />

funcional que le conduce al enunciado <strong>de</strong> una máquina lógica<br />

—una trampa, por ejemplo— en la que los elementos participantes<br />

están sujetos a una lógica estructural <strong>de</strong> conjunto.<br />

En su <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l cuboi<strong>de</strong> Malévich, seccionado y vuelto<br />

a unir, in<strong>de</strong>pendiente e integrado, <strong>Oteiza</strong> quiere<br />

recomponer una síntesis, solitaria y alejada en el tiempo, <strong>de</strong><br />

aquellas posiciones que en el Moscú <strong>de</strong> 1915-17 dieron<br />

lugar a <strong>de</strong>bates y <strong>de</strong>sencuentros realmente virulentos. Desapacible<br />

con sus contemporáneos, <strong>Oteiza</strong> se muestra conciliador,<br />

más exactamente, sincrético, con posiciones que en<br />

la vanguardia rusa resultaban irreconciliables.


RODCHENKO Y MALÉVICH<br />

Malévich siempre aparece en las fotografías con su aspecto<br />

<strong>de</strong> mujik, el cuerpo <strong>de</strong> los campesinos que pintó como ban<strong>de</strong>ra<br />

y como refugio durante los años oscuros <strong>de</strong>l estalinismo.<br />

Es el más ruso <strong>de</strong> los constructivistas, quizá el único<br />

auténtico, ya que el resto se abonaron a una i<strong>de</strong>ología transnacional<br />

—el marxismo revolucionario— que potenciaba el<br />

elemento aglutinador <strong>de</strong> la cultura más que sus diferencias.<br />

Para Malévich, el proyecto suprematista en Unovis, 78 el purificador<br />

<strong>de</strong>spegue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mundo <strong>de</strong> las sensaciones<br />

hasta el infinito cósmico, está irremediablemente ligado a<br />

una relectura <strong>de</strong> la espiritualidad eslava, mientras que su<br />

trabajo en los últimos años suponía un reencuentro y una<br />

reconciliación, entre la vanguardia y el mundo rural, un<br />

nuevo aterrizaje. Por el contrario, en el i<strong>de</strong>ario constructivista<br />

que alienta Vchutemas, 79 proyectado hacia la <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> un nuevo lenguaje <strong>de</strong> formas, no cabe la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> nacionalidad,<br />

<strong>de</strong> particularidad cultural. En un documento colectivo<br />

<strong>de</strong> Vchutemas se pue<strong>de</strong> leer: «El egoísmo es innato en<br />

el ser humano. El nacionalismo es un egoísmo perfeccionado,<br />

un egoísmo que comparten todos aquellos que se sienten<br />

próximos». 80 En este arte nuevo <strong>de</strong>l productivismo, tampoco<br />

cabe cualquier reencuentro con la tradición agraria.<br />

Esta es una <strong>de</strong> las razones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sacuerdo entre Malévitch<br />

101.1 101.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 101<br />

78. Unovis, «Afinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Arte<br />

Nuevo) es el nombre <strong>de</strong>l grupo que<br />

Malévich reunió en 1919 en Vitebsk<br />

con sus alumnos más próximos,<br />

El Lissitzki, Vera Ermolaeva, Nina<br />

Kogan o Nikolai Saetín. Unovis se<br />

constituyó como un grupo teóricopráctico<br />

<strong>de</strong> estudio y difusión <strong>de</strong> las<br />

i<strong>de</strong>as suprematistas. Sobre el trabajo<br />

pedagógico <strong>de</strong> Malévitch ver<br />

Linda Boersma, «On Art, Art Analysis<br />

and Art Education: The Theoretical<br />

Charts of Kazimir Malevich», en<br />

Kazimir Malevich, catálogo <strong>de</strong> la<br />

exposición el Ste<strong>de</strong>lijk Museum,<br />

Ámsterdam, marzo-mayo <strong>de</strong> 1989,<br />

pp. 206-223.<br />

79. Siglas <strong>de</strong>l «Taller Artístico Técnico<br />

Superior», creado en 1920 en<br />

Moscú, fue animado por Alexan<strong>de</strong>r<br />

Rodchenko, Valeria Stepanova,<br />

Alexan<strong>de</strong>r Vesnin o Libov Popova,<br />

entre otros, se orientó <strong>de</strong>cididamente<br />

hacia el productivismo, la<br />

cultura material y la confluencia<br />

entre construcción y datos ofrecidos<br />

por la ciencia. Nikolai Ladowsky fue<br />

el primero que introdujo un laboratorio<br />

<strong>de</strong> percepción visual en un<br />

centro <strong>de</strong> creación artística. Sobre<br />

los proyectos <strong>de</strong> enseñanza productivista,<br />

ver la antología <strong>de</strong> textos<br />

Constructivismo, Alberto Corazón,<br />

Madrid, 1872 y S. Khan-Magovedov,<br />

Vhutemas. Moscou 1920-1930, Éditions<br />

du Regard, 2 vols. París, 1990.<br />

Para las tablas pedagógicas <strong>de</strong><br />

Malévich, ver Margit Rowell y<br />

Deborah Wye, The Russian Avantgar<strong>de</strong><br />

Book.1910-1934, catálogo <strong>de</strong><br />

la exposición en el MoMA, Nueva<br />

York, marzo-mayo <strong>de</strong> 2002.<br />

80. S. Khan-Magovedov, Vhutemas.<br />

Moscou 1920-1930, citado, vol. II,<br />

pág. 49.<br />

101.1. Kazimir Malevich<br />

A cosechar. Martha y Vanka, 1928<br />

101.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Detalle <strong>de</strong> dibujo. Lápiz sobre papel


102 LABORATORIO DE PAPELES<br />

102.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Lleno-vacío y al contrario]<br />

Collage <strong>de</strong> papel carbón sobre papel<br />

27,3 x 21,4 cm.<br />

Aislamiento <strong>de</strong> una cara <strong>de</strong> caja vacía<br />

con papel carbón. Ensayo en plano <strong>de</strong><br />

interactividad <strong>de</strong>l espacio plástico con<br />

máximo contraste <strong>de</strong> color. Dos formas<br />

indisolublemente ligadas en rotación<br />

y alternancia.<br />

103.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Collage con planos grises y blancos<br />

23,2 x 32,7 cm.<br />

103.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Construcción en ca<strong>de</strong>na]<br />

Collage sobre papel, 22,6 x 32,3 cm.<br />

Mapa molecular <strong>de</strong> vacíos en collage <strong>de</strong><br />

cartones y papel <strong>de</strong> periódico con texto<br />

<strong>de</strong> política falangista y resultados <strong>de</strong> la<br />

Lotería Nacional.<br />

102.1<br />

y Tatlin y una <strong>de</strong> las razones <strong>de</strong> la particular importancia<br />

que le conce<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>.<br />

Siempre me llamó la atención el interés <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> por<br />

Malévitch en relación con su relativo olvido <strong>de</strong> Tatlin, el artista<br />

que abandonó los contrarrelieves como conclusión política<br />

y proyectó una máquina para volar, una torre imposible<br />

o incluso un orinal, no como ironía duchampiana sobre los<br />

problemas <strong>de</strong>l gusto, sino para uso cotidiano <strong>de</strong> los habitantes<br />

<strong>de</strong> Moscú. Hasta ahora la explicación me parecía<br />

obvia: <strong>Oteiza</strong> no quiere enseñar sus cartas, <strong>de</strong>svelar sus<br />

fuentes, la obra <strong>de</strong>l artista que verda<strong>de</strong>ramente quiere. Preguntado<br />

a mediados <strong>de</strong> los setenta por un crítico polaco<br />

sobre sus artistas favoritos, <strong>Oteiza</strong> respon<strong>de</strong> que no son


103.1<br />

103.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 103


104 LABORATORIO DE PAPELES<br />

importantes, que los realmente cruciales son sus artistas<br />

malditos: en aquel momento Picasso y Miró. Ahora he pensado<br />

que la explicación es muy diferente: Tatlin, como Rodchenko<br />

y Stepanova, rechazaba la tradición rusa, obsesionado<br />

por el impulso internacionalista <strong>de</strong>l leninismo; Malévitch,<br />

por el contrario, más ligado a la tierra, no concebía un<br />

arte separado <strong>de</strong> su memoria profunda, <strong>de</strong> su tierra y su<br />

entorno. Y para <strong>Oteiza</strong>, la vitalidad <strong>de</strong> la vanguardia ha <strong>de</strong><br />

ligarse a las raíces <strong>de</strong> la cultura popular y nacional.<br />

En los <strong>de</strong>bates que se <strong>de</strong>senca<strong>de</strong>naron en torno a la<br />

exposición 0’10, Última exposición futurista, celebrada en<br />

San Petersburgo en diciembre <strong>de</strong> 1915, en la que comenzó<br />

a gestarse la ruptura entre la ten<strong>de</strong>ncia suprematista, <strong>de</strong>fendida<br />

prácticamente en solitario por Malévitch, y el constructivismo<br />

que impulsaba Tatlin, junto a algunos <strong>de</strong> los protagonistas<br />

claves <strong>de</strong> la vanguardia soviética, ruptura que se materializó<br />

durante la también trascen<strong>de</strong>ntal muestra 5x5=25,<br />

<strong>de</strong> 1921 en Moscú, muchos no conseguíamos enten<strong>de</strong>r la<br />

virulencia <strong>de</strong> las discusiones en torno a aspectos formales<br />

tan inmateriales, tan sutiles que escapaban a nuestro entendimiento.<br />

Dos artistas que realizan una obra tan próxima se<br />

pelean violentamente por algo que parece circunstancial. En<br />

realidad no lo es: no están discutiendo <strong>de</strong> planos curvos, ni<br />

<strong>de</strong> la colocación espacial <strong>de</strong>l color, ni <strong>de</strong> la diferencia entre<br />

faktura y textura, sino <strong>de</strong> la posibilidad <strong>de</strong> un arte ruso. <strong>Oteiza</strong><br />

recondujo este <strong>de</strong>bate a la escena vasca.


LIUBOV POPOVA<br />

Popova fue un encuentro póstumo para <strong>Oteiza</strong>. Él lo relata<br />

así en Utopía y fracaso político <strong>de</strong>l arte contemporáneo<br />

(1988) 81 Pero no solo un encuentro sentimental —«sus gran<strong>de</strong>s<br />

dulces ojos <strong>de</strong> tristeza», «enamorado <strong>de</strong> Popova me<br />

<strong>de</strong>spido»— sino <strong>de</strong> reafirmación retrospectiva <strong>de</strong> su trabajo<br />

con Malévich. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>scubrió en su discípula algunos<br />

presupuestos <strong>de</strong> los que había partido para la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

la nueva espacialidad <strong>de</strong>l muro, especialmente en las obras<br />

que realizó Popova en 1916-17, tras su incorporación al<br />

grupo Supremus, su período más fértil en la prosecución<br />

<strong>de</strong>l suprematismo, en las que los polígonos sufren una<br />

doble presión lateral, plegándose en secciones cilíndricas<br />

y aportando una nueva espacialidad al plano. Perfectamente<br />

claro, Popova hizo lo no que quisieron o no pudieron<br />

hacer ni Mondrian ni Van Doesburg: abandonar la suficiencia<br />

<strong>de</strong> la rejilla pictórica y salir al encuentro <strong>de</strong>l espectador<br />

<strong>de</strong>finiendo un «antes <strong>de</strong>l muro» que serviría como lugar <strong>de</strong><br />

105.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 105<br />

81. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Utopía y fracaso<br />

político <strong>de</strong>l arte contemporáneo»,<br />

en <strong>Oteiza</strong>. Propósito experimental,<br />

catálogo citado, pp. 258-274.<br />

105.1. Liubov Popova<br />

Construcción arquitectónica, 1916-17


106 LABORATORIO DE PAPELES<br />

82. Ver Magdalena Dabrowski,<br />

«Liubov Popova: artistaconstructora»,<br />

en Liubov Popova.<br />

1889-1924, catálogo <strong>de</strong> la exposición<br />

en el Museo Nacional Centro<br />

<strong>de</strong> Arte Reina Sofía, diciembrefebrero<br />

<strong>de</strong> 1992, pág. 23.<br />

106.1<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Nacimiento <strong>de</strong> un diedro]<br />

Collage sobre papel gris, 11 x 15,4 cm.<br />

Collage suprematista blanco y negro<br />

sobre gris como comienzo <strong>de</strong> un espacio,<br />

en versión escultórica <strong>de</strong> Popova.<br />

convivencia entre arte y vida. Digamos <strong>de</strong> pasada, que<br />

estas obras, cuya adscripción suprematista es evi<strong>de</strong>nte,<br />

muestran también la influencia simultánea <strong>de</strong> los Relieves<br />

que Tatlin realizó en 1914-15. 82<br />

Pero, ¿por qué Popova, una artista que recorrió el abanico<br />

completo <strong>de</strong> las vanguardias rusas antes <strong>de</strong> su prematura<br />

muerte en 1924 y no otras artistas que trabajaron en su<br />

época y en el mismo contexto? ¿por qué Popova, y no Alexandra<br />

Exter, que fue quien la introdujo en los círculos<br />

suprematistas, o Na<strong>de</strong>ia Udaltzova o, especialmente, Várvara<br />

Stepanova? Todas ellas, en mayor o menor medida,<br />

trabajaron cerca <strong>de</strong> Popova, entre los círculos suprematistas<br />

y la escisión productivista <strong>de</strong> 1921. Todas ellas condujeron<br />

una línea analítica que no extendió su obra en el tiempo<br />

y la repetición <strong>de</strong> variantes, sino que les condujo a una<br />

conclusión artística y política que supuso el abandono <strong>de</strong><br />

la pintura <strong>de</strong> caballete.<br />

Sospecho que la razón fundamental se encuentra en el<br />

individuo, en la necesidad que parece sentir <strong>Oteiza</strong> en individualizar<br />

una posición estética en la figura <strong>de</strong> un solo artista.<br />

De la misma forma que no habla <strong>de</strong> Gustav Klucis, Ivan<br />

Puni (Jean Pougny), Ivan Kliun y otros miembros <strong>de</strong> UNO-<br />

VIS que siguieron estrechamente los postulados <strong>de</strong> Malévich,<br />

<strong>Oteiza</strong> parece querer resumir o ejemplarizar el legado<br />

suprematista en la figura <strong>de</strong> Popova. Pero a<strong>de</strong>más, <strong>Oteiza</strong><br />

tien<strong>de</strong> a ensalzar <strong>de</strong>smesuradamente a un artista con el fin<br />

<strong>de</strong> atacar a otros. En Malévich, <strong>Oteiza</strong> no solo encontró un<br />

punto <strong>de</strong> partida, sino un escudo contra Tatlin, Rodchenko,<br />

Lissitzki y muchos otros.


MAURICIO FLORES KAPEROTXIPI<br />

Mauricio Flores Kaperotxipi nació en Zarautz, en 1901, siete<br />

años antes que <strong>Oteiza</strong>, a escasos kilómetros <strong>de</strong> Orio. Se<br />

formó en Madrid con el maestro López Mezquita y en 1930<br />

realiza su primer viaje a Argentina, país en el que se instaló<br />

en 1938. Dedicó toda su vida, su arte y sus numerosos<br />

escritos a la recuperación <strong>de</strong> la cultura vasca a través <strong>de</strong> la<br />

representación <strong>de</strong> las costumbres rurales y marineras. 83 El<br />

alejamiento <strong>de</strong> los motivos amados no tiñó, sin embargo,<br />

sus obras <strong>de</strong> melancolía, sino <strong>de</strong> la férrea voluntad <strong>de</strong> materializar<br />

un mundo irremediablemente extinguido.<br />

¿En qué se diferencia su proyecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>? Prácticamente<br />

en todo, excepto en el fin. Kaperotxipi, que fue<br />

corresponsal <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> durante años, quiere recuperar las<br />

formas superficiales <strong>de</strong> una tradición para convertirlas en<br />

política, mientras que <strong>Oteiza</strong> construye un logos capaz <strong>de</strong><br />

dar cuerpo político a esa tradición. En la casa vasca <strong>de</strong><br />

Buenos Aires, Kaperotxipi tiene las <strong>de</strong> ganar con los nostálgicos<br />

exilados, temerosos <strong>de</strong> levantar la voz en su país <strong>de</strong><br />

acogida, pero <strong>Oteiza</strong> juega a fondo, sabiéndose vencedor<br />

por anticipado. El va a crear un logos, más aún, una completa<br />

cosmogonía, no una simple narración. Kaperotxipi es<br />

un perseverante guardián <strong>de</strong> algo que quizás nunca llegó<br />

a nacer, la pintura vasca; mientras que <strong>Oteiza</strong> es investigador,<br />

innovador y <strong>de</strong>moledor, y actualiza la promesa boccioniana<br />

<strong>de</strong> una técnica salvífica. Que por ro<strong>de</strong>o metafísico<br />

—o pirueta <strong>de</strong> equilibrista— se asienta en un pasado antes<br />

que el pasado, en un lugar mental que no solo rechaza<br />

museos y bibliotecas, como el nihilismo futurista <strong>de</strong> Boccioni,<br />

sino que se disuelve en un nihilismo <strong>de</strong> nuevo cuño,<br />

mo<strong>de</strong>rno y vanguardista, que se reclama <strong>de</strong> un país sin<br />

agricultura y sin gana<strong>de</strong>ría: el tiempo mítico <strong>de</strong>l cazador y<br />

la presa. Pero <strong>Oteiza</strong> sabe también argumentar por un<br />

cazador paleolítico y futurista, una contradicción que él procura<br />

resolver con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> renacimiento arcaico.<br />

Y el futuro es suyo, aunque paradójicamente, como Kaperotxipi,<br />

lo que <strong>Oteiza</strong> quiere es el pasado. Comentando<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 107<br />

83. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l conocido Pintores<br />

vascos y no vascos, publicado en<br />

Buenos Aires en 1947, redactó un<br />

libro que fue referencia durante<br />

muchos años: Arte vasco. Pintura-<br />

Escultura. Dibujo-grabado, también<br />

en Buenos Aires, en 1954.<br />

107.1. Mauricio Flores Kaperotxipi<br />

Al<strong>de</strong>ana <strong>de</strong> Pasajes.<br />

107.1


108 LABORATORIO DE PAPELES<br />

84. Jean Clair, La responsabilidad<br />

<strong>de</strong>l artista, Visor, Madrid, 1998, pág.<br />

63.<br />

85. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>: su<br />

vida, su obra, su pensamiento, su<br />

palabra, La Gran Enciclopedia<br />

Vasca, Bilbao, 1978, pág. 410.<br />

las responsabilida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong> la vanguardia en los años<br />

treinta, Jean Clair pone el <strong>de</strong>do en la llaga: «La injusticia<br />

proviene más bien <strong>de</strong> que se haya juzgado <strong>de</strong> forma bien<br />

diferente una supuesta culpabilidad según se tratase <strong>de</strong><br />

corrientes <strong>de</strong>l realismo popular o corrientes elitistas <strong>de</strong> van-<br />

guardia». 84<br />

<strong>Oteiza</strong> y Kaperotxipi parecen irremediablemente enfrentados.<br />

Incluso lo están, en el plano <strong>de</strong> la táctica en los años<br />

cuarenta, en el exilio sudamericano. Pero sus proyectos son<br />

perfectamente compatibles: hacer visible, a través <strong>de</strong>l arte,<br />

a una pequeña comunidad olvidada. Kaperotxipi opta por el<br />

pasado; <strong>Oteiza</strong>, más mo<strong>de</strong>rno, por lo arcaico. Kaperotxipi<br />

quiere rescatar algo que aún recuerda —remendar las<br />

re<strong>de</strong>s, consejos <strong>de</strong> abuelos, dicha primaveral en las campas—<br />

mientras que <strong>Oteiza</strong> propone excavar en lo ancestral,<br />

no con la complacencia en algo adquirido, sino como labor<br />

titánica <strong>de</strong> recuperación futurista. Lo que promueve <strong>Oteiza</strong><br />

es mitología que quiere reencarnarse con los métodos analíticos<br />

<strong>de</strong> la técnica. Con ello se asegura una cierta —y paradójica—<br />

verosimilitud: lo que promueve es in<strong>de</strong>mostrable;<br />

no es un dato, sino una creencia, y por lo tanto, más fácil <strong>de</strong><br />

asumir por un imaginario ansioso <strong>de</strong> pasado. Mientras que<br />

el olvidado Kaperotxipi lidiaba con algo conocido por todos,<br />

un pasado reciente, sujeto a la melancolía <strong>de</strong> los vencidos<br />

en la guerra civil. <strong>Oteiza</strong> elu<strong>de</strong> el <strong>de</strong>bate, no solo con su<br />

escritura apodíctica, sino sobre todo con la lejanía mitológica<br />

<strong>de</strong> sus referencias. Más que nadie, estaba dispuesto a<br />

estetizar la política, como a politizar la estética, aunque fuera<br />

la <strong>de</strong>l huevo, portadora <strong>de</strong> genes, y <strong>de</strong>l laberinto, portadora<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sorientación. Kaperotxipi, patéticamente ajeno a la<br />

mo<strong>de</strong>rnidad, aún pensaba que los robles centenarios eran<br />

el sustento <strong>de</strong> una arquitectura nacional para el futuro y <strong>de</strong><br />

una fuente simbólica inagotable. Uno <strong>de</strong> los méritos <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong><br />

en Sudamérica fue <strong>de</strong>shacer ese lugar común <strong>de</strong>l exilio.<br />

Pero <strong>Oteiza</strong> también flaquea: «Me metí diez días en la<br />

cama». 85 En Santiago <strong>de</strong> Chile enferma física y espiritualmente<br />

<strong>de</strong>bido a ciertos fracasos. Diez días en la cama que<br />

emplea en leer La montaña mágica, mientras busca urgen-


temente recursos para acudir a París. ¿Hay mayor redundancia<br />

en leer las aventuras <strong>de</strong> hamaca <strong>de</strong> Hans Castorp<br />

en la cama <strong>de</strong> un país extraño? <strong>Oteiza</strong> lee <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un sepulcro,<br />

y en otras ocasiones ha hablado o escrito bajo tierra.<br />

En Buenos Aires dormía en la consulta <strong>de</strong> un médico amigo,<br />

en la camilla preparada para clientes que no acudían. Estética<br />

<strong>de</strong>l Ser Enfermo —tengo Parkinson, me voy y no retorno—<br />

que no acaba <strong>de</strong> resolverse en enfermedad sino en<br />

pulsión <strong>de</strong> muerte. También en Buenos Aires, en otra ocasión,<br />

trabajó realizando mascarillas mortuorias, auténtico<br />

epílogo a La montaña mágica que luego daría cuerpo a su<br />

«regreso <strong>de</strong> la muerte». 86<br />

109.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 109<br />

86. Figura para el regreso <strong>de</strong> la<br />

muerte, 1950, en Txomin Badiola en<br />

el catálogo <strong>Oteiza</strong>: mito y mo<strong>de</strong>rnidad,<br />

cit. pág. 117.<br />

109.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Tres figuras en pie]. c. 1950<br />

Tinta y lápiz sobre papel<br />

31,3 x 21,4 cm.<br />

Cuerpos abiertos en regreso <strong>de</strong> la muerte.<br />

Canon <strong>de</strong> anatomía metafísica con cabeza<br />

reducida a Ser Vital, pies como anclaje<br />

provisional en tierra y enorme cuerpo<br />

abierto. Origen <strong>de</strong> la tipología <strong>de</strong> estatuaria<br />

<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>.


110 LABORATORIO DE PAPELES<br />

87. Giordano Bruno, «De la causa,<br />

principio y uno, V», (1584), citado<br />

en Jorge Luis Borges, «La esfera<br />

<strong>de</strong> Pascal», en Otras inquisiciones,<br />

(1952), Obras completas, RBA-<br />

Instituto Cervantes, vol. I, pág. 637.<br />

110.1. Piet Mondrian<br />

New York City, 1941-42<br />

PIET MONDRIAN, INCURVACIÓN<br />

En el Timeo, Platón postula que la esfera es la forma perfecta,<br />

ya que todos los puntos <strong>de</strong> su superficie equidistan<br />

<strong>de</strong>l centro. Platón convierte perfección y regularidad en<br />

sinónimos. Giordano Bruno, siguiendo una tradición clásica<br />

que se remonta a Hermes Trismegisto, postula un Universo<br />

ubicuo en forma <strong>de</strong> esfera infinita —aunque la propia<br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> «esfera infinita» es una contradicción, ya que el infinito<br />

<strong>de</strong>sconoce la forma cuyo centro no se encuentra en<br />

ninguna parte— y dicta, entre ingenuo y arrogante, como<br />

correspon<strong>de</strong> a su siglo: «Po<strong>de</strong>mos afirmar con certidumbre<br />

que el universo es todo centro o que el centro <strong>de</strong>l universo<br />

está en todas partes y su circunferencia en ninguna». 87<br />

<strong>Oteiza</strong>, más técnico, más visual y, sobre todo, profundamente<br />

experimental, a pesar <strong>de</strong> que su especulación se orientaba<br />

hacia el problema filosófico <strong>de</strong> la «<strong>de</strong>socupación», escribe<br />

que la esfera es un cuerpo ambiguo, «satisfecho y per-<br />

110.1


fecto por <strong>de</strong>ntro», pero «inestable y ciego por fuera». Exactas<br />

palabras, que muestran el profundo conocimiento empírico<br />

<strong>de</strong> los cuerpos geométricos. A<strong>de</strong>más avisa, <strong>de</strong> manera<br />

que solo un conocedor <strong>de</strong> la topología, esa forma <strong>de</strong> «geometría<br />

en una página <strong>de</strong> goma», podía señalar: «el centro<br />

nunca está en la mitad», enunciado que materializa en la<br />

versión <strong>de</strong>scentrada <strong>de</strong> Par móvil, cuyo <strong>de</strong>sarrollo no genera<br />

la esfera cósmica, sino un simple huevo. 88<br />

Una <strong>de</strong> las conclusiones <strong>de</strong> la serie, que <strong>de</strong>sarrolló entre<br />

1956 y 1958 —Desocupación <strong>de</strong> la esfera (conclusión B<br />

para Mondrian), 1958— aborda una crítica escultórica al<br />

sistema pictórico <strong>de</strong>l artista holandés, obsesivamente sustentado<br />

en el valor abstracto <strong>de</strong>l plano y la ortogonalidad.<br />

Escribe <strong>Oteiza</strong>: «Si operamos con el Mondrian ortogonal<br />

incurvamos a 3 dimensiones <strong>de</strong>l escultor hasta unirse los<br />

extremos <strong>de</strong> sus ejes <strong>de</strong> separación espacial, convertimos<br />

sus espacios múltiples en uno, redondo y vacío, un espacio<br />

solo y sin tiempo, <strong>de</strong> conclusión experimental». 89<br />

Esta opción <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> en la <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> la esfera<br />

no implica una crítica al sistema experimental <strong>de</strong> Mondrian,<br />

que partía <strong>de</strong>l plano pictórico como base innegociable y,<br />

por lo tanto, elu<strong>de</strong> cualquier forma <strong>de</strong> polémica, sino más<br />

bien un <strong>de</strong>bate manierista en el que presenta la paradoja<br />

<strong>de</strong> un Mondrian curvo, sometido a una proyección cartográfica:<br />

<strong>de</strong> la planimetría <strong>de</strong>l mapamundi a su proyección esférica<br />

en un globo terráqueo. Paradoja <strong>de</strong> un Mondrian curvo.<br />

Precisamente el primer <strong>de</strong>bate importante en el interior <strong>de</strong>l<br />

grupo fundador <strong>de</strong> la revista De Stijl, y que terminó con la<br />

salida <strong>de</strong>l arquitecto Pieter Oud, 90 se produjo en torno a la<br />

exigencia <strong>de</strong> Mondrian y Van Doesburg <strong>de</strong> eliminar en la<br />

composición pictórica o arquitectónica, cualquier elemento<br />

curvo. Se trataba para ellos <strong>de</strong> promover una rectificación<br />

—en el sentido <strong>de</strong> retorno a lo recto— frente a cualquier<br />

«incurvación», sinónimo <strong>de</strong> presencia <strong>de</strong> lo orgánico, <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la realidad.<br />

Lo que en realidad <strong>de</strong>plora <strong>de</strong> Mondrian es la posibilidad<br />

combinatoria <strong>de</strong>l código, aunque extremadamente restringido,<br />

que produce cuadros semejantes pero nunca iguales y,<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 111<br />

88. <strong>Oteiza</strong> pronunció este axioma<br />

con motivo <strong>de</strong> una reunión sobre el<br />

emplazamiento <strong>de</strong> una pieza <strong>de</strong><br />

<strong>Oteiza</strong> junto a los juzgados <strong>de</strong> Irún,<br />

a menos <strong>de</strong> 200 metros <strong>de</strong> la casa<br />

en la que había vivido con Néstor<br />

Basterrechea. Ver José Rodríguez<br />

Salís, <strong>Oteiza</strong> en Irún, Alberdania,<br />

2003, pág. 90.<br />

89. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Estética <strong>de</strong>l<br />

huevo. Huevo y laberinto.<br />

Mentalidad vasca y laberinto,<br />

Pamiela, Pamplona, 1995, pág. 61.<br />

90. Para la fracción mayoritaria <strong>de</strong><br />

De Stijl se trataba <strong>de</strong> «reconducir lo<br />

curvo a lo recto», ver Charo Crego<br />

Castaño, El espejo <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n. El<br />

arte y la estética <strong>de</strong>l grupo holandés<br />

«De Stijl», Akal, Madrid, 1997,<br />

pág. 129.


112 LABORATORIO DE PAPELES<br />

91. La primera obra en la que<br />

emplea esta nueva retícula es<br />

Composition gris-rouge, <strong>de</strong> 1935,<br />

con un solo plano <strong>de</strong> color rectangular,<br />

pero aún con gran<strong>de</strong>s planos<br />

<strong>de</strong> gris. El mismo año terminará<br />

Composition blanc-bleu, en la que<br />

el plano azul está aislado sobre un<br />

fondo uniformemente blanco. Ver<br />

catálogo Piet Mondrian. 1872-1944,<br />

MoMA, Nueva York, octubre <strong>de</strong><br />

1995, enero <strong>de</strong> 1996, cat, núms.<br />

141 y 142.<br />

92. Cit. en Piet Mondrian. 1872-<br />

1944, pág. 291<br />

especialmente el hecho <strong>de</strong> que la serie pueda exten<strong>de</strong>rse<br />

prácticamente hasta el infinito, sin clausura final. Pero hay<br />

que señalar que <strong>Oteiza</strong> etiquetó a Mondrian como un cadáver<br />

y nunca se ocupó <strong>de</strong> estudiar con <strong>de</strong>tenimiento su trayectoria.<br />

Así <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> lado, o más probablemente <strong>de</strong>sconoce, un<br />

elemento clave que Mondrian introdujo en su experimentación<br />

un par <strong>de</strong> años antes <strong>de</strong> morir, especialmente en su<br />

gran obra <strong>de</strong> 1941-42 New York City I. Des<strong>de</strong> 1935, el trabajo<br />

<strong>de</strong> Mondrian había comenzado a dar un salto cualitativo:<br />

partiendo <strong>de</strong> la consabida retícula con planos <strong>de</strong> color,<br />

sus obras comienzan a construirse con una urdimbre <strong>de</strong><br />

abundantes líneas, a menudo paralelas próximas en sentido<br />

vertical u horizontal, con uno o, a lo más, dos pequeños<br />

planos <strong>de</strong> color encerrados en estrechos rectángulos. 91 Este<br />

sistema se hará más complejo en obras como Composition<br />

12 (1939-1942) y en la mencionada New York City I. El salto<br />

cualitativo al que aludíamos se refiere al empleo <strong>de</strong> líneas<br />

coloreadas. Tras un largo proceso en el que la malla <strong>de</strong> líneas<br />

se va haciendo más y más estrecha, en 1941 <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

colorear las líneas —azul, amarillo y rojo— y suprimir los<br />

planos <strong>de</strong> color. En una carta <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> ese año a su amigo<br />

Holtzman, el artista escribe que había seguido trabajando<br />

en un cuadro, había suprimido un plano rojo y añadido líneas<br />

rojas y azules. Y aña<strong>de</strong> que al fin ha encontrado su propia<br />

«expresión pictórica» en el empleo <strong>de</strong> las «líneas colo-<br />

readas». 92<br />

La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l plano y el empleo <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />

color implica que la malla ya no permanece en el plano, sino<br />

que se posiciona en una inestabilidad espacial, hundiéndose<br />

y emergiendo, edificando un espacio en flotación. Colores<br />

claros se superponen a oscuros creando un estrecho<br />

abismo, una profundidad solo insinuada. Las fotografías en<br />

blanco y negro <strong>de</strong> la época muestran las líneas amarillas<br />

como blanco y crean un hermético lenguaje morse. Por otra<br />

parte, en New York City I las líneas coloreadas se apiñan en<br />

los bor<strong>de</strong>s, tanto en horizontal como en vertical, mientras se<br />

enrarecen hacia el centro, creando un espacio curvo <strong>de</strong>


113.1<br />

113.2<br />

enorme eficacia perceptiva. Así pues, fue el propio Mondrian<br />

quien se <strong>de</strong>cidió a «incurvar» sus planos. Observando<br />

sus últimas dos obras, Broadway Boogie Woogie (1942-<br />

1943) y Victory Boogie Woogie (inacabado, 1942-1944),<br />

que tanto anuncian los laberintos espaciales <strong>de</strong> Kenneth<br />

Noland, Larry Poons o el propio Frank Stella, <strong>de</strong>scubrimos<br />

con tristeza en Mondrian a un artista que, al contrario <strong>de</strong><br />

Duchamp o Matisse, Brancusi o Picasso, no pudo terminar<br />

lo que había comenzado.<br />

En Mondrian, <strong>de</strong>plora <strong>Oteiza</strong> la autosuficiencia <strong>de</strong> la pintura<br />

en la autoridad <strong>de</strong> su terreno plano. La quiere ver accediendo<br />

a un espacio extrapictórico, formada por un organismo<br />

esférico en el que el color <strong>de</strong>saparece <strong>de</strong>jando paso<br />

al blanco, negro y gris <strong>de</strong>l muro, y la forma es solo el límite<br />

que configura un vacío activo en su interior. <strong>Oteiza</strong> pi<strong>de</strong> a<br />

Mondrian lo que éste no pue<strong>de</strong> darle: planos sobre la corteza<br />

<strong>de</strong> una manzana, colores reflejados en una pompa <strong>de</strong><br />

jabón. Esa pompa que, en la pesadilla pictórica, es la <strong>de</strong>socupación<br />

<strong>de</strong> la esfera. Una superficie reflectante —capaz<br />

<strong>de</strong> proyectar todo, <strong>de</strong>formándolo en la proyección <strong>de</strong> su<br />

curva superficie— y que en su interior no ha <strong>de</strong>socupado<br />

un vacío sino un espejismo.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 113<br />

113.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Desocupación <strong>de</strong> la esfera]<br />

Collage sobre papel gris, 10, 6 x 15,9 cm.<br />

Constelación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s Malévich<br />

abandonando el centro en explosión<br />

lenta y giratoria.<br />

113.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Desocupación <strong>de</strong> la esfera]<br />

Collage sobre papel gris, 10, 6 x 15,9 cm.<br />

En versión combinada <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />

Malévich abandonando el centro con<br />

secciones circulares inmaculadas.<br />

113.3. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Trío móvil]<br />

Collage sobre papel gris, 15,9 x 10, 6 cm.<br />

Secciones circulares en rotación para<br />

<strong>de</strong>socupación <strong>de</strong>l centro con indicación<br />

<strong>de</strong> color —negro, gris y blanco—<br />

como posición espacial en el muro luz.<br />

113.3


114 LABORATORIO DE PAPELES<br />

114.1. Bart Van Der Leck<br />

Composición, 1918-20<br />

BART VAN DER LECK<br />

Centrado en la figura clave <strong>de</strong> Malévich, al que tanto <strong>de</strong>be<br />

en el terreno <strong>de</strong> una estética general como en lo concreto<br />

<strong>de</strong>l plano dinámico, <strong>de</strong>l empleo simbólico y, en cierto modo<br />

sentimental <strong>de</strong> Popova, <strong>de</strong>l relativo olvido <strong>de</strong> Tatlin y Rodchenko,<br />

buena parte <strong>de</strong> las referencias <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> se refieren<br />

al arte ruso <strong>de</strong> vanguardia. Sin embargo, con excepción<br />

<strong>de</strong> Piet Mondrian, al que valora para con<strong>de</strong>nar, <strong>Oteiza</strong> mantuvo<br />

una relación distanciada con el arte holandés al que<br />

tanto <strong>de</strong>bía. No solo Georges Vantongerloo, por el que se<br />

interesó tardíamente a través <strong>de</strong> Ulm, y al que rechazaba<br />

tanto por la rigi<strong>de</strong>z metodológica como por su falta <strong>de</strong> compromiso<br />

ético, sino artistas claves en la primera senda <strong>de</strong><br />

reducción <strong>de</strong> la forma pictórica como Bart van <strong>de</strong>r Leck o<br />

el holandés <strong>de</strong> origen húngaro Vilmos Huszar.<br />

Van <strong>de</strong>r Leck, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1916, elaboró un lenguaje pictórico<br />

altamente <strong>de</strong>purado en cuanto a forma y color: cuadrados<br />

y rectángulos direccionales <strong>de</strong> colores primarios,<br />

sometidos a una invisible pero <strong>de</strong>ducible cuadrícula subyacente.<br />

No hay que olvidar que el último y <strong>de</strong>cisivo impulso<br />

hacia la abstracción lo recibió Mondrian en abril <strong>de</strong> 1916<br />

cuando visitó el estudio <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Leck, cuatro años más<br />

114.1


joven que él, impresionado por sus composiciones plenamente<br />

abstractas formados por planos ortogonales nítidamente<br />

<strong>de</strong>limitados sobre un uniforme fondo blanco. 93 En realidad,<br />

como ocurrió con otros muchos pintores <strong>de</strong> esa<br />

época que mero<strong>de</strong>aban en los límites <strong>de</strong> la abstracción no<br />

referencial, estas obras abstractas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Leck tenían<br />

su origen en configuraciones tomadas <strong>de</strong> la realidad que el<br />

artista había logrado aligerar <strong>de</strong> referencias naturalistas a<br />

través <strong>de</strong> un código <strong>de</strong> restricción.<br />

Como en el caso <strong>de</strong> Vilmos Huszar, que trabajó con premisas<br />

semejantes, aunque sin abandonar las referencias a<br />

la naturaleza, la escasa fortuna crítica <strong>de</strong> estos dos artistas<br />

se <strong>de</strong>be a su pronto abandono <strong>de</strong>l llamado arte <strong>de</strong> caballete,<br />

y concretamente al hecho <strong>de</strong> que no se trata <strong>de</strong> un abandono<br />

militante, como el <strong>de</strong> Tatlin o Rodchenko o el <strong>de</strong>l propio<br />

<strong>Oteiza</strong>, sino más bien un <strong>de</strong>slizamiento natural y no traumático<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la pintura hasta las artes aplicadas. Ambos<br />

fueron miembros fundadores <strong>de</strong> la revista De Stijl, Huszar<br />

incluso diseñó el emblemático logotipo que ilustró las portadas<br />

<strong>de</strong> los primeros números, pero ya en 1918 entraron en<br />

conflicto con el grupo, especialmente con van Doesburg,<br />

<strong>de</strong>bido a las relaciones entre arte y arquitectura. Ambos<br />

artistas muestran a<strong>de</strong>más que no fue solo la línea Cézannecubismo<br />

la que condujo a estos artistas, y especialmente a<br />

van Doesburg, hacia la abstracción no evocativa, sino también<br />

la familiaridad con el diseño <strong>de</strong> vidrieras, pavimentos,<br />

carteles y mobiliario. 94<br />

Pero hay una penúltima serie <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Leck,<br />

realizados antes <strong>de</strong> su abandono, que nos interesa especialmente<br />

en el contexto <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>. Son las raras y fascinantes<br />

obras que realizó entre 1918 y 1920. Se trata <strong>de</strong> una corta<br />

serie <strong>de</strong> piezas cuadradas <strong>de</strong> 100 centímetros <strong>de</strong> lado, que<br />

<strong>de</strong>muestra su voluntad <strong>de</strong> neutralidad inexpresiva ya en el<br />

propio tamaño y formato, uniformemente cubiertas <strong>de</strong> blanco,<br />

en las que flotan, en un sentido muy próximo a las obras<br />

contemporáneas <strong>de</strong> Malévich, rectángulos o cuadrados sujetos<br />

a una retícula virtual, pero también triángulos o pentágonos<br />

irregulares —que no son sino rectángulos «mordidos»<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 115<br />

93. Ver Carsten-Peter Warncke, De<br />

Stijl. 1917-1931, Taschen, Colonia,<br />

1993, pág. 36.<br />

94. Íbid, pp. 42 y siguientes


116 LABORATORIO DE PAPELES<br />

116.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Proyecto mural]<br />

lápiz sobre papel, 23,9 x 16cm.<br />

En el dorso <strong>de</strong>l dibujo se pue<strong>de</strong> leer: «cae,<br />

se levanta. Esto es buscar la verdad».<br />

o «a<strong>de</strong>lgazados» según las expresiones utilizadas por <strong>Oteiza</strong><br />

respecto a sus manipulaciones <strong>de</strong>l cilindro cézanniano—<br />

que forman un paralelo y alternativo sistema dinámico, giratorio,<br />

<strong>de</strong> circulación inestable en el plano. <strong>Oteiza</strong> alaba en el<br />

cuadrado <strong>de</strong> Malévich la «capacidad <strong>de</strong> trasladarse por<br />

toda la superficie vacía mural, en trayectos diagonales», y<br />

este es precisamente el comportamiento <strong>de</strong> estos planos en<br />

los que un lado sustituye a un vértice <strong>de</strong> primitivo cuadrado.<br />

Van Doesburg tuvo extremo cuidado <strong>de</strong> no citar estas obras<br />

jamás. Y en una última serie <strong>de</strong> obras, como la célebre Naturaleza<br />

muerta con botella <strong>de</strong> vino (1922), estos polígonos<br />

saturados y dinámicos, se reor<strong>de</strong>nan en la reconstrucción <strong>de</strong><br />

motivos figurativos. No cabe duda que van <strong>de</strong>r Leck fue un<br />

artista <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> prejuicios y, sobre todo, un hombre<br />

que transitó por etapas <strong>de</strong> experimentación con una rapi<strong>de</strong>z<br />

y coherencia envidiables.<br />

116.1


MALÉVICH / DUCHAMP / DE CHIRICO / OTEIZA<br />

Estos cuatro nombres forman una buena representación <strong>de</strong>l<br />

patrimonio múltiple que significó la vanguardia a comienzos<br />

<strong>de</strong>l siglo XX. Malévich inventó la pintura conceptual. Duchamp<br />

inventó el arte conceptual. De Chirico pintó la melancolía<br />

<strong>de</strong>l vacío. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>scubrió el vacío activo en el terreno<br />

<strong>de</strong> la escultura. <strong>Oteiza</strong> se aferró fanáticamente a la línea<br />

analítica, <strong>de</strong>spreciando a artistas como Morandi o pretendiendo<br />

ignorar a Duchamp, pero la interacción <strong>de</strong> este patrimonio<br />

va más allá <strong>de</strong> lo que el escultor vasco admitiera o<br />

rechazara.<br />

Los cuatro realizaron sus obras clave en lo que podríamos<br />

llamar su primera madurez. Malévich a los 37 años pintó<br />

su primer cuadrado negro y con ello <strong>de</strong>finió una línea <strong>de</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> la pintura abstracta, una máquina <strong>de</strong> pensar. A los<br />

27 años Duchamp se encontró con su primer ready ma<strong>de</strong> y<br />

planteó la pregunta sobre la relación entre el arte y lo que<br />

no era arte. De Chirico, pintó su Meditazione sull’oracolo a<br />

los 22 años, en plena crisis <strong>de</strong> gastritis y melancolía. <strong>Oteiza</strong><br />

ensambló su serie <strong>de</strong> cajas vacías a los 49, lo que indica que<br />

no fue un artista precoz. Como otros gran<strong>de</strong>s artistas que<br />

re<strong>de</strong>finieron la abstracción en la estela <strong>de</strong> los creadores<br />

—Newman, Rotkho, Still— <strong>Oteiza</strong> abordó el lenguaje abstracto<br />

en un momento relativamente<br />

tardío <strong>de</strong> su carrera. 95<br />

Estos cuatro artistas hicieron<br />

uso <strong>de</strong> su libertad para<br />

<strong>de</strong>socupar el arte, para conducirlo<br />

a un límite sin futuro sucesivo.<br />

Después <strong>de</strong> su obra<br />

clave, <strong>de</strong>saparecen <strong>de</strong>l arte,<br />

entran en un período <strong>de</strong> incubación<br />

o <strong>de</strong> muerte, que les<br />

conduce a no hacer obra. Es la<br />

imagen especular <strong>de</strong> Pablo<br />

Picasso o Vassily Kandinsky,<br />

artistas capaces siempre <strong>de</strong><br />

117.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 117<br />

95. John Golding, Caminos a lo<br />

absoluto, Turner/Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />

Económica, Madrid, 2003,<br />

pág. 171.<br />

117.1. Giorgio De Chirico<br />

Estación <strong>de</strong> Montparnasse,<br />

La melancolía <strong>de</strong> la partida, 1914


118 LABORATORIO DE PAPELES<br />

96. Un texto muy interesante sobre<br />

esta pieza en Juan Luis Moraza<br />

«Culto al eclipse (Meditaciones <strong>de</strong><br />

Malevich en su lecho <strong>de</strong> muerte»)<br />

Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, núm. 165,<br />

1995, pp. 77-92, en el que lo <strong>de</strong>fine<br />

como liberador «<strong>de</strong> una pulsión<br />

higiénica, anulando en el seno <strong>de</strong>l<br />

espíritu ortogonal las impurezas<br />

que afectan y caracterizan a la<br />

vida».<br />

reinventarse pero nunca <strong>de</strong> ser verda<strong>de</strong>ramente nuevos.<br />

Picasso, cuya obra en el futuro será menos valorada que en<br />

la actualidad, no supo encontrar ese espacio <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso,<br />

<strong>de</strong> convalecencia <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l alumbramiento original y<br />

siguió corriendo <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la zanahoria inalcanzable <strong>de</strong> la<br />

reinvención permanente. Pero estos otros cuatro artistas<br />

tuvieron la humanidad <strong>de</strong> mostrar su <strong>de</strong>bilidad, la imposibilidad<br />

<strong>de</strong> que la chispa que encien<strong>de</strong> la creación original ilumine<br />

el espacio <strong>de</strong>l arte más allá <strong>de</strong> unos instantes.<br />

Malévich, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l resplandor oscuro <strong>de</strong>l cuadrado<br />

negro, 96 inicia una fase utópica <strong>de</strong> Arkitektones y <strong>de</strong>spués<br />

vuelve a pintar los campesinos <strong>de</strong> sus primeros años.<br />

Duchamp, luchó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1912 con el Gran vidrio y en 1923,<br />

harto <strong>de</strong> avanzar, sin ir hacia <strong>de</strong>lante, lo abandona «<strong>de</strong>finitivamente<br />

inacabado». La historia <strong>de</strong> De Chirico es más patética:<br />

formado en el clasicismo muniqués, De Chirico se distanció<br />

y realizó cuadros <strong>de</strong> una belleza violenta y <strong>de</strong>sértica.<br />

<strong>Oteiza</strong> concluyó su experimento escultórico en 1957 y <strong>de</strong>jó<br />

unas cajas vacías que aún alimentan la imaginación <strong>de</strong><br />

muchos artistas.<br />

Después <strong>de</strong>l momento <strong>de</strong>l clímax hay un período <strong>de</strong><br />

abandono, aquejados <strong>de</strong>l síndrome Rimbaud, <strong>de</strong> la primera<br />

línea <strong>de</strong> creación, que colman con activida<strong>de</strong>s alternativas.<br />

Malévich <strong>de</strong>dicó los años siguientes al suprematismo a una<br />

intensa actividad pedagógica en Moscú y Vitebsk. Es conocido<br />

que Duchamp abandonó momentáneamente la actividad<br />

artística para <strong>de</strong>dicarse profesionalmente al juego <strong>de</strong>l<br />

ajedrez, don<strong>de</strong> encontraba que la batalla sexual y geométrica<br />

que había <strong>de</strong>senca<strong>de</strong>nado en el Gran vidrio alcanzaba<br />

un mayor grado <strong>de</strong> realidad. En torno a 1925 De Chirico<br />

re<strong>de</strong>scubre la pintura <strong>de</strong>l Trecento y el Quattrocento, abandona<br />

la metafísica y sale <strong>de</strong>l grupo surrealista bretoniano<br />

como un traidor. Después <strong>de</strong> su Propósito experimental <strong>Oteiza</strong><br />

<strong>de</strong>dica toda su energía a la construcción <strong>de</strong> un nuevo tejido<br />

cultural y artístico para el País Vasco. Se diría que en los<br />

cuatro casos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l esfuerzo por alcanzar una meta,<br />

la energía acumulada y no consumida en el proceso creativo,<br />

les conduce a redirigirla a otros terrenos. Pero para todos


ellos resulta difícil la continuación en una disciplina a la que<br />

han sometido a un cambio cualitativo.<br />

Lo que no es tan conocido —o en todo caso recordado—<br />

es el hecho <strong>de</strong> que los cuatro volvieron a su trabajo <strong>de</strong> artistas<br />

rehaciendo obras que les hicieron célebres. Es sabido<br />

que Malévich rehizo sus cuadros suprematistas entre 1923<br />

y 1929, pero no es tan conocido que volvió a pintar en 1928,<br />

cuando el Realismo Socialista enseñaba sin pudor los dientes,<br />

sus cuadros <strong>de</strong>l llamado primer período campesino <strong>de</strong><br />

1908-12 y también <strong>de</strong>l período impresionista <strong>de</strong> 1903-06. Y<br />

lo hizo con motivo <strong>de</strong> su primera gran retrospectiva en la<br />

Galería Tretiakov <strong>de</strong> Moscú. Después <strong>de</strong> su trabajo en el<br />

Gran vidrio y el ciclo <strong>de</strong> ready ma<strong>de</strong>, que termina en 1921<br />

con Why not Sneeze Rose Sélavy?, que es más propiamente<br />

un «objeto surrealista <strong>de</strong> funcionamiento simbólico que un<br />

ready ma<strong>de</strong>, Duchamp <strong>de</strong>dicó el resto <strong>de</strong> su vida a rehacer<br />

su obra, especialmente las dos principales: el Gran vidrio se<br />

reconstruye <strong>de</strong> forma figurativa en Étant donnés… (1946-<br />

1966), realizado prácticamente en secreto y, especialmente<br />

significativo, en la reedición seriada <strong>de</strong> doce <strong>de</strong> sus ready<br />

ma<strong>de</strong> en 1964 con motivo <strong>de</strong>l cincuenta aniversario <strong>de</strong> la<br />

realización <strong>de</strong>l primero. El caso <strong>de</strong> De Chirico es aún más<br />

radical pues sus remakes en los años cincuenta y sesenta<br />

<strong>de</strong> sus cuadros metafísicos, que databa en los años diez y<br />

primeros veinte, le condujo no solo al más agrio <strong>de</strong>scrédito<br />

artístico, sino incluso a acusaciones <strong>de</strong> estafa. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>l seminal Homenaje a Mallarmé <strong>de</strong> 1959, en el que<br />

da por concluido su trabajo como escultor, lo retoma <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1972 acudiendo al formidable <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> su <strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong><br />

tizas, pasando a material y formato <strong>de</strong>finitivo muchas <strong>de</strong><br />

ellas. En 1974 se instala Arri ernai zaitzailea en la Caja Laboral<br />

Popular <strong>de</strong> Mondragón, comenzando su ciclo <strong>de</strong> escultura<br />

monumental.<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 119


120 LABORATORIO DE PAPELES<br />

121.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

Lápiz sobre papel, 21,4 x 31,6 cm.<br />

MONDRIAN / DE CHIRICO<br />

De Chirico y Mondrian proponen un arte <strong>de</strong> espera y conciben<br />

al artista como un vigilante <strong>de</strong>l tiempo dilatado. La obra<br />

es un hueco que <strong>de</strong>be ser colmado, una ausencia que ha<br />

<strong>de</strong> encontrar una presencia misteriosa en el caso <strong>de</strong>l primero<br />

o un vacío armonioso y espiritual en el segundo. Ambos<br />

mantienen un ritmo continuo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ación, un experimentalismo<br />

largos. <strong>Oteiza</strong>, por el contrario, parece habitado por<br />

una ética <strong>de</strong> impaciencia y <strong>de</strong> aceleración que le conduce<br />

inmediatamente a un nuevo objeto <strong>de</strong> análisis. Incapaz <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tenerse, <strong>de</strong> esperar al tiempo o simplemente <strong>de</strong> <strong>de</strong>jarlo<br />

fluir, su propósito <strong>de</strong>ja obsoleto lo inmediatamente realizado.<br />

Y, sin embargo, el poso común <strong>de</strong> la metafísica ilustra con<br />

precisión los afanes <strong>de</strong> los tres artistas. Podríamos <strong>de</strong>cir que<br />

mientras De Chirico se aplica a una metafísica <strong>de</strong> las figuras,<br />

la fascinación <strong>de</strong> las Piazze d’Italia, esos espacios solitarios<br />

flanqueados <strong>de</strong> arcadas simétricas, en las que su imaginario<br />

exaltado sabía <strong>de</strong>scubrir las cualida<strong>de</strong>s ocultas tras<br />

una segunda piel; Mondrian orientó su esfuerzo a una evaluación<br />

<strong>de</strong> relaciones abstractas, en la que la lucha <strong>de</strong><br />

opuestos entre materia y espíritu, horizontal y vertical, color<br />

y gris, da lugar a una nueva armonía plástica, trasunto o<br />

materialización visible <strong>de</strong> la armonía espiritual. <strong>Oteiza</strong>,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva que le da estudiar todo esto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

distancia, inventa una nueva versión <strong>de</strong> la metafísica en la<br />

que el <strong>de</strong>bilitamiento <strong>de</strong> la forma conduce a una <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> la componente física <strong>de</strong> la escultura, pero también<br />

—y paralelamente— <strong>de</strong>l escultor.<br />

De Chirico trabajó siempre acuciado por la angustia,<br />

con avances y retrocesos, creencia en lo mo<strong>de</strong>rno y <strong>de</strong>scrédito<br />

<strong>de</strong> lo actual; Mondrian, por el contrario, aparece<br />

obcecadamente seguro <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>scartes y sus opciones;<br />

<strong>Oteiza</strong>, más próximo al segundo en cuanto a la direccionalidad<br />

<strong>de</strong> la experimentación, difiere <strong>de</strong> él en la voluntad <strong>de</strong><br />

clausura, en la búsqueda <strong>de</strong> un final.


121.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 121


122 LABORATORIO DE PAPELES<br />

97. Ver John Russell, Matisse. Père<br />

& Fils, Éditions <strong>de</strong> la Martinière,<br />

París, 1999, pp. 356 y ss.<br />

122.1. Henri Matisse<br />

La piscina, 1952, <strong>de</strong>talle<br />

122.1<br />

HENRI MATISSE<br />

Cuando Henri Matisse, en los últimos años <strong>de</strong> su vida, se vio<br />

impedido físicamente para pintar cuadros al óleo o realizar<br />

esculturas, comenzó —paradójicamente— una última apoteosis<br />

<strong>de</strong> su sistema pictórico <strong>de</strong> placer y <strong>de</strong>coración: limpios<br />

planos <strong>de</strong> color previamente recortado pudieron seguir<br />

alimentando, aún en la vejez y la enfermedad, su universo<br />

acomodadamente optimista. Esta técnica dictada en parte<br />

por la necesidad, le permitió abordar formatos monumentales<br />

como La piscine (1952) que entró a formar parte en 1975<br />

<strong>de</strong> la colección <strong>de</strong>l MoMA <strong>de</strong> Nueva York y que mi<strong>de</strong> 2’30<br />

metros <strong>de</strong> altura por 16’43 <strong>de</strong> longitud. Respecto a estas piezas<br />

el artista empleó la expresión «dibujar con tijeras» y<br />

escribió a su amigo André Lejard: «El papel cortado me permite<br />

dibujar en el color. Para mí es solo una simplificación.<br />

En lugar <strong>de</strong> dibujar el contorno y rellenarlo luego con color,<br />

dibujo directamente con color». 97 Así pues el collage es<br />

algoritmo, cortes estratégicos que ya habían empleado Hannah<br />

Hoech en su serie <strong>de</strong> fotomontajes Realizado con el<br />

cuchillo e cocina o John Heartfield en su célebre Heartfield<br />

y el prefecto <strong>de</strong> policía Zorgiebel, un autorretrato en el que<br />

el artista emplea las tijeras <strong>de</strong>l fotomontaje como arma.<br />

También Jorge <strong>Oteiza</strong> empleó durante años esta técnica<br />

<strong>de</strong> papel cortado o rasgado, aunque en un sentido muy diferente:<br />

ni lo hizo por motivos <strong>de</strong> salud ni dio lugar, como ocurre<br />

siempre en el trabajo con papel <strong>de</strong> Matisse, a obras <strong>de</strong><br />

gran formato. Este sistema <strong>de</strong> cartulina blanca<br />

sobre cartulina blanca le permitió distanciarse<br />

<strong>de</strong> la pictoricidad <strong>de</strong>l collage cubista y<br />

abordar un trabajo <strong>de</strong> construcción sin color.<br />

<strong>Oteiza</strong> emplea en esta obras la tijera porque<br />

tiene prevención a la línea libre, al dibujo<br />

directo, que le compromete con una expresión<br />

que no controla y le aleja <strong>de</strong> la precisión<br />

<strong>de</strong>l proyecto. Los surrealistas también habían<br />

empleado las tijeras, pero precisamente para<br />

dislocar el mundo, situar en el plano <strong>de</strong> las


imágenes previas lo que el expresionismo abstracto haría<br />

poco <strong>de</strong>spués con el gesto pictórico automático. <strong>Oteiza</strong><br />

reconduce el procedimiento collage a un enunciado <strong>de</strong> precisión<br />

gráfica en el contexto <strong>de</strong> su estética objetiva.<br />

Estos collages monocromos, más exactamente, acromos,<br />

basan la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sus formas en el mínimo relieve<br />

y a menudo en la falsa sombra realzada con lápiz, y<br />

aportan una técnica eficaz para evocar el relieve arquitectónico<br />

o la materialidad corpórea <strong>de</strong> la escultura sin necesidad<br />

<strong>de</strong> recurrir a los protocolos más exactos <strong>de</strong> la geometría<br />

<strong>de</strong>scriptiva. En uno <strong>de</strong> los dibujos presentes en la<br />

muestra junto a diagramas para una escultura, se pue<strong>de</strong><br />

leer «Llevar a resolver el más complejo problema espacial<br />

con más sencillez que recortar una página <strong>de</strong> papel». No<br />

se trata pues, <strong>de</strong> una técnica artística orientada a la visualidad<br />

sino <strong>de</strong> un algoritmo creativo, un atajo.<br />

Otro factor que conduce a <strong>Oteiza</strong> hacia esta técnica <strong>de</strong><br />

cartón recortado es su movilidad y, como resultado <strong>de</strong> ello,<br />

su capacidad <strong>de</strong> respuesta o verificación en tiempo real.<br />

Hay que tener en cuenta que buena parte<br />

<strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> se asienta en el<br />

empleo <strong>de</strong> módulos y <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s base<br />

sobre los que efectúa operaciones combinatorias<br />

cuyo resultado produce un buen<br />

número <strong>de</strong> soluciones <strong>de</strong>sechables. Una<br />

vez elegida la serie <strong>de</strong> planos que se ubicarán<br />

en el soporte, antes <strong>de</strong> adherirlas, el<br />

artista tiene ante sí la posibilidad <strong>de</strong> diferentes<br />

configuraciones. Y comienza el baile <strong>de</strong> 123.1<br />

los planos <strong>de</strong> papel, una coreografía cuyo<br />

fin es la exactitud <strong>de</strong> una posición. No es un<br />

juego sino un sistema económico <strong>de</strong> comprobación<br />

<strong>de</strong> los resultados obtenidos.<br />

Frente a los largos plazos <strong>de</strong> la obra escultórica,<br />

el sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizamiento libre <strong>de</strong><br />

las formas implica una nueva capacidad<br />

combinatoria y la posibilidad <strong>de</strong> verificación<br />

provisional.<br />

123.2<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 123<br />

123.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[En un túnel]<br />

Collage sobre papel gris, 10,6 x 15,9 cm.<br />

Edificación <strong>de</strong> una celda en ejercicio<br />

espiritual <strong>de</strong> color a la que se acce<strong>de</strong><br />

a través <strong>de</strong> un túnel<br />

123.2. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Dos diedros]<br />

Collage sobre papel gris, 10,6 x 15,9 cm.<br />

Construcción <strong>de</strong> pareja <strong>de</strong> diedros<br />

enfrentados por espacialidad <strong>de</strong> color<br />

en pared luz.


124 LABORATORIO DE PAPELES<br />

98. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «para ALBERS<br />

con la vaca en el CUADRADO»,<br />

poema en el que la serie Homenaje<br />

al cuadrado» <strong>de</strong>l artista alemán se<br />

convierte en «mi Réquiem ALBERS<br />

al cuadrado», en el que no explicita<br />

sus críticas al artista, exceptuando<br />

una referencia a la «<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l color al muro», y que termina<br />

con un terceto <strong>de</strong> dudoso gusto:<br />

«pero no me sigas/no me digas/no<br />

me albers», Poesía , cit. pág. 359.<br />

99. <strong>Oteiza</strong> borra <strong>de</strong> un plumazo<br />

toda posibilidad al arte cinético por<br />

su <strong>de</strong>slizamiento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la estatua<br />

hasta un artefacto contaminado con<br />

los procesos <strong>de</strong> la realidad mecánica:<br />

«Lo cinemático, lo móvil, es la<br />

apariencia <strong>de</strong>r vida en la estatua,<br />

no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la estatua sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

vida», Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Escultura<br />

dinámica», intervención en el<br />

Congreso Internacional <strong>de</strong> Arte<br />

Abstracto, Santan<strong>de</strong>r, 1953, recogido<br />

en <strong>Oteiza</strong>: Paisajes.<br />

Dimensiones, catálogo citado,<br />

pág. 63.<br />

124.1. Max Bill<br />

Cinta sin fin, 1935-53<br />

MAX BILL<br />

Uno <strong>de</strong> los méritos <strong>de</strong> la actitud <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> en el contexto <strong>de</strong>l<br />

arte concreto <strong>de</strong> los años cincuenta y sesenta, no consistió<br />

tanto en ligarlo a un arte primigenio, sin estilo y sin autor,<br />

puesto que en España Mathias Goeritz y la Escuela <strong>de</strong> Altamira<br />

lo manejaban como uno <strong>de</strong> sus argumentos clave en<br />

su <strong>de</strong>fensa, entre ingenua y posibilista, <strong>de</strong> la abstracción,<br />

sino por su capacidad <strong>de</strong> manejar el lenguaje <strong>de</strong>l arte concreto<br />

hasta el brillante final <strong>de</strong> su cajas vacías, y relacionarlo<br />

con una pérdida, una mutilación cultural, que se encontraba<br />

muy lejos <strong>de</strong>l optimismo tecno-científico <strong>de</strong> los <strong>de</strong>nostados<br />

Mortensen, Jacobsen o Vasarelly <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> la<br />

galería parisina Denise René, por no hablar <strong>de</strong>l mal<strong>de</strong>cido<br />

Albers, 98 o <strong>de</strong> cualquier forma <strong>de</strong> cinetismo. 99 Un punto conclusivo<br />

—el vacío producto <strong>de</strong> una <strong>de</strong>socupación— se llena<br />

<strong>de</strong> lucha y confrontación, <strong>de</strong> religión, <strong>de</strong> tragedia contemporánea<br />

y <strong>de</strong> lamento por la pérdida <strong>de</strong> una tradición cultural,<br />

con una energía y un <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> intolerancia que<br />

los artistas concretos holan<strong>de</strong>ses, alemanes o nórdicos no<br />

podían siquiera imaginar.<br />

124.1


Escribiendo sobre arquitectura y arte contemporáneos,<br />

Michel Houellebecq se pregunta irónicamente si podríamos<br />

concebir una ciencia <strong>de</strong> «doble sentido», 100 una ciencia<br />

artística que enunciara un texto retórico, <strong>de</strong>jando espacio a<br />

las metáforas y sin pretensión <strong>de</strong> exactitud. <strong>Oteiza</strong> había<br />

respondido hace años: «dos puertas en cada ciencia», una<br />

hacia las ciencias <strong>de</strong> la naturaleza y otra hacia las ciencias<br />

<strong>de</strong>l espíritu. 101 Y este doble trayecto da lugar a escultura <strong>de</strong><br />

doble sentido, alejada <strong>de</strong> autorreferencialidad formal. Esto<br />

es lo que alejaba <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong> proyectos como Ulm y <strong>de</strong> artistas<br />

como Max Bill o Tomás Maldonado, con los que en principio<br />

le unía la misma pasión por el proyecto. Para <strong>de</strong>finir<br />

este doble sentido, <strong>Oteiza</strong> emplea toda su artillería metacientífica:<br />

la reacción científica entre seres i<strong>de</strong>ales y reales<br />

da lugar a valores abstractos que, estéticamente, funcionan<br />

como radical ácido, que al combinarse a su vez con el ser<br />

vital, produce sal estética, 102 una metáfora <strong>de</strong> indudables<br />

resonancias bíblicas.<br />

<strong>Oteiza</strong> valora el trabajo <strong>de</strong>l artista suizo, tanto en su obra<br />

personal como al frente <strong>de</strong> la Hochschule für Gestaltung en<br />

Ulm, pero <strong>de</strong>plora la ausencia <strong>de</strong>l doble sentido, un virus<br />

político y poético que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong> la obra, la contagia<br />

<strong>de</strong> sentido. Hay que precisar que, como here<strong>de</strong>ro<br />

directo <strong>de</strong> la vanguardia histórica, <strong>Oteiza</strong> alimenta una cultura<br />

<strong>de</strong>l conflicto frente posiciones opuestas o alejadas,<br />

pero también y sobre todo, contra las más cercanas. La tentación<br />

irremediable <strong>de</strong> atacar lo próximo.<br />

Nacidos el mismo año, <strong>Oteiza</strong> estudia Medicina en<br />

Madrid, mientras Max Bill se encuentra en Dessau en contacto<br />

directo con algunos <strong>de</strong> los creadores <strong>de</strong>l arte abstracto.<br />

Eso ocurrió en 1927-28, pero acaban confluyendo a finales<br />

<strong>de</strong> los años cincuenta. Trayectos diferentes que conducen<br />

a un mismo lugar: lenguaje geométrico, claridad<br />

estructural, empleo <strong>de</strong> una retórica científica, pasión por la<br />

creación colectiva, mitología <strong>de</strong>l Proyecto, afán pedagógico,<br />

etc. Todo parece indicar que <strong>Oteiza</strong> y Max Bill <strong>de</strong>berían<br />

enten<strong>de</strong>rse. Pero no fue así. Hay que señalar que no hubo<br />

encuentro ni <strong>de</strong>sencuentro. <strong>Oteiza</strong> no manejaba otro idioma<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 125<br />

100. Michel Houellebecq,<br />

«Aproximaciones al <strong>de</strong>sarraigo», en<br />

El mundo como supermercado,<br />

Anagrama, Barcelona, 2000,<br />

pág. 65.<br />

101. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Ejercicios espirituales<br />

en un túnel, citado, pág. 61.<br />

102. Ejercicios Espirituales,<br />

pp. 63-64.


126 LABORATORIO DE PAPELES<br />

que el español, pero es evi<strong>de</strong>nte que podría haber propiciado<br />

contactos con la escuela <strong>de</strong> Ulm y posiciones afines.<br />

Con su escultura concluida, abierto a todas las expectativas<br />

o, más exactamente, propiciando todo tipo <strong>de</strong> expectativas,<br />

ansioso por fundar un espacio pedagógico experimental,<br />

<strong>de</strong>sgraciadamente <strong>Oteiza</strong> solo mantuvo una relación<br />

superficial con Ulm. Es evi<strong>de</strong>nte que le preocupaba<br />

más el frente interior que la ampliación <strong>de</strong> perspectivas:<br />

paradójicamente, más una situación local que una estética<br />

global. A cambio, en el interior, hubo <strong>de</strong> polemizar con discursos<br />

pobres y en consecuencia enrabietarse con una<br />

pobreza a la que él mismo se había limitado.<br />

La historia <strong>de</strong> lo que no ocurrió. Puedo imaginar un<br />

<strong>de</strong>bate apasionante entre posiciones <strong>de</strong> arte contemporáneo<br />

y seguramente más fraternal y productivo que en el<br />

«interior», con interlocutores <strong>de</strong> mayor estatura estética y<br />

moral . El meollo <strong>de</strong> la cuestión: el arte abstracto es autorreferencial<br />

por naturaleza y los impulsos hacia el símbolo<br />

son solo residuos kandinskyanos o, como <strong>de</strong>fendía <strong>Oteiza</strong>,<br />

las formas solo viven para vivir en el imaginario colectivo,<br />

es inútil un arte sin conciencia, es <strong>de</strong>spilfarro <strong>de</strong> formas. El<br />

<strong>de</strong>bate no se produjo, y en su lugar, como colofón triste y<br />

<strong>de</strong>subicado, la ira <strong>de</strong>l escultor contra el político. No es, en<br />

mi opinión, una «ampliación <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> batalla», sino la<br />

renuncia a la lucha, la auténtica y peligrosa, la que se establece<br />

entre iguales, entre artistas.


ELLSWORTH KELLY<br />

En un texto <strong>de</strong> 1969 Ellsworth Kelly, un artista impensable<br />

fuera <strong>de</strong> la línea genética <strong>de</strong> Malévich, relata un recuerdo <strong>de</strong><br />

infancia con el que quiere justificar la primacía <strong>de</strong> una vivencia<br />

y una poética personales antes que la influencia <strong>de</strong> otros<br />

artistas. Cuenta cómo los colores saturados <strong>de</strong> sus cuadros<br />

con forma, así como su condición <strong>de</strong> objetos, <strong>de</strong>ben más a<br />

su observación maravillada <strong>de</strong>l mundo animal, pájaros,<br />

insectos y peces, que a las obras <strong>de</strong>l entorno De Stijl o <strong>de</strong><br />

los constructivistas rusos. Una vez <strong>de</strong>tectadas las referencias<br />

materiales, el artista neoyorquino relata su <strong>de</strong>scubrimiento<br />

<strong>de</strong> una técnica para observar la naturaleza. Como<br />

<strong>Oteiza</strong> en Orio, cuando se <strong>de</strong>dica a perforar pequeños bloques<br />

<strong>de</strong> arenisca para mirar a través <strong>de</strong> ellos y «localizar un<br />

mundo para mí», 103 Kelly relata que aprendió «a fragmentar<br />

y aislar formas únicas a través <strong>de</strong> mirar por agujeros, como<br />

puertas o ventanas. El primer recuerdo que conservo <strong>de</strong><br />

haber observado algo <strong>de</strong> esta forma data <strong>de</strong> cuando tenía<br />

once alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> años. Una tar<strong>de</strong>, cuando pasaba <strong>de</strong>lante<br />

<strong>de</strong> una ventana iluminada, me quedé fascinado por las<br />

formas rojas, azules y negras en el interior <strong>de</strong> la habitación.<br />

Pero al acercarme pu<strong>de</strong> distinguir un sofá rojo, unas corti-<br />

127.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 127<br />

103. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>…,<br />

obra citada, pág. 63.<br />

127.1. Ellsworth Kelly<br />

Panel azul oscuro, 1980


128 LABORATORIO DE PAPELES<br />

104. Ellsworth Kelly, «Notes of<br />

1969», en Kristine Stiles y Peter<br />

Seltz, (eds.), Theories and<br />

Documents of Contemporary Art,<br />

University of California Press,<br />

Berkeley, 1969, pp. 92-93.<br />

128.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Manolete-Malévich.]<br />

Lápiz y tinta sobre fotografía, 11,2 x 12,6 cm.<br />

Autógrafo en diagonal <strong>de</strong> Manuel<br />

Rodríguez, Manolete, que <strong>de</strong>limita<br />

una unidad Malévich que se convierte<br />

en pirámi<strong>de</strong> con vértice en la cabeza<br />

<strong>de</strong>l torero.<br />

nas azules y una mesa negra. Las formas habían <strong>de</strong>saparecido.<br />

Hube <strong>de</strong> retroce<strong>de</strong>r para volver a verlas». 104<br />

En una línea que entronca directamente con Van <strong>de</strong>r<br />

Leck, Ellsworth Kelly convierte el monocromo <strong>de</strong> Malévich<br />

en nuevo ente dinámico, simultáneamente oprimido por<br />

fuerzas <strong>de</strong>l exterior y liberando energía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong>l<br />

cuadro hasta el muro. Si Van <strong>de</strong>r Leck permanece, aunque<br />

atacándola <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los vértices, en lo que <strong>Oteiza</strong> dio en llamar<br />

la jaula <strong>de</strong> Mondrian, Kelly, permanece en el monocromo,<br />

pero al aislar una sola forma poligonal, especula con el<br />

perfil <strong>de</strong>l cuadro, ampliando la forma dinámica obtenida por<br />

intervención en el cuadrado Malévich, hasta el conjunto <strong>de</strong>l<br />

plano pictórico.<br />

Sin duda, <strong>Oteiza</strong> abominaba <strong>de</strong> esa eterna prolongación<br />

<strong>de</strong> las vías abiertas por los fundadores, así como <strong>de</strong> su<br />

empobrecimiento al permanecer en los dominios <strong>de</strong> lo perceptivo<br />

—psicológico antes que estético— pero no cabe<br />

duda <strong>de</strong> que Kelly es uno <strong>de</strong> los más inteligentes y eficaces<br />

actualizadores <strong>de</strong>l suprematismo bajo condiciones pictóricas<br />

radicalmente alejadas. Su trabajo se orientó, en los mismos<br />

años que <strong>Oteiza</strong> escapaba <strong>de</strong> la estatua masa, al cuestionamiento<br />

<strong>de</strong>l plano <strong>de</strong> representación y especialmente a<br />

sus límites móviles en relación con el afuera <strong>de</strong> la pintura.<br />

128.1


FRENHOFER<br />

En ese personaje mitológico que hemos convenido en llamar<br />

<strong>Oteiza</strong>, que es, en sí mismo, un personaje colectivo,<br />

encontramos una balanza invertida entre arte y vida, entre<br />

reconocimiento artístico e interiorización <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> fracaso:<br />

cuando consigue sus objetivos artísticos, no solo<br />

como reconocimiento público, sino también como conclusión<br />

<strong>de</strong> su «propósito experimental», más ahonda su figura<br />

en el abismo <strong>de</strong>l per<strong>de</strong>dor. Y doble inversión —o paradoja—<br />

al asumir su pérdida, aparece como héroe, como<br />

ganador. Per<strong>de</strong>r como agente político estaba inconscientemente<br />

ligado en su estética a ganar en un arte que ya había<br />

abandonado el arte. El fracaso oteiziano es la <strong>de</strong>rrota en<br />

una batalla establecida con él mismo en su aspiración a<br />

construirse como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> futuro. Escribe Pedro Manterola<br />

que «reclamar el fracaso como premio, no era más que<br />

una forma <strong>de</strong> proclamar la magnitud <strong>de</strong> sus aspiraciones».<br />

105 Aspiraciones que <strong>Oteiza</strong> no reserva solo para sí<br />

mismo, sino para una comunidad ancestral, la matria, «su<br />

<strong>de</strong>sgarro existencial, que por un sutil <strong>de</strong>slizamiento significante,<br />

encontrará resolución en una filiación nacional». 106<br />

Por ello, a pesar <strong>de</strong> que su escritura se tensa entre el ensayo<br />

y la lírica, su acento siempre es épico. Porque lo épico<br />

es «el grito que, tradicionalmente, necesita emitir la comunidad<br />

para contrarrestar la amenaza <strong>de</strong> inseguridad que<br />

pesa sobre su i<strong>de</strong>ntidad». 107 Y <strong>Oteiza</strong> no dibuja ni escribe<br />

para un pueblo que existe, sino para uno que ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong><br />

existir «sepultado por sus traiciones y renuncias». Escribe<br />

Deleuze en Crítica y clínica: «La salud como literatura,<br />

como escritura, consiste en inventar un pueblo que falta. Es<br />

propio <strong>de</strong> la función fabuladora inventar un pueblo. No<br />

escribimos con los recuerdos propios, salvo que pretendamos<br />

convertirlos en el origen o el <strong>de</strong>stino colectivos <strong>de</strong> un<br />

pueblo todavía veni<strong>de</strong>ro, todavía sepultado bajo sus traiciones<br />

y renuncias». 108<br />

De la misma forma que la acusada personalidad <strong>de</strong> un<br />

artista nunca será capaz <strong>de</strong> mejorar una obra mediocre, las<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 129<br />

105. Pedro Manterola, La escultura<br />

<strong>de</strong> Jorge <strong>Oteiza</strong>. Una interpretación,<br />

Fundación Museo Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

Pamplona, 2006, pág. 28.<br />

Manterola hace una exhaustiva lista<br />

<strong>de</strong> fracasos: «Aránzazu, las escuelas<br />

<strong>de</strong> Arte Vasco; los institutos<br />

artísticos comparados en sus diferentes<br />

nombres, versiones y<br />

localizaciones: San Sebastián,<br />

Vitoria, Aránzazu, Pamplona; la<br />

Escuela <strong>de</strong> Deva; La Universidad<br />

Vasca <strong>de</strong> las Artes; la nueva<br />

Asociación <strong>de</strong> Artistas Vascos; el<br />

Museo <strong>de</strong> Guernica; las Bienales<br />

<strong>de</strong> Baracaldo; los Encuentros <strong>de</strong>l<br />

72; las Bienales <strong>de</strong> Venecia <strong>de</strong>l 76 y<br />

87 (con la excepción <strong>de</strong> la Bienal<br />

<strong>de</strong> Sao Paulo 57); casi todos los<br />

concursos a los que acudió, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el «Monumento al Prisionero Político<br />

Desconocido» <strong>de</strong> Londres <strong>de</strong> 1953<br />

al <strong>de</strong>l cementerio <strong>de</strong> Ameztagaña;<br />

La Alhóndiga y Sabin Etxea; todos<br />

los partidos; todos los gobiernos;<br />

Euskadi, Navarra; su propia<br />

Fundación Museo en Alzuza, etc.»,<br />

íbid, pág. 27<br />

106. Juan Luis Moraza,<br />

«Antropomaquia y Ley. Tres fragmentos<br />

sobre el vacío, a propósito<br />

<strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>», artículo<br />

citado, pp. 24-47.<br />

107. Édouard Glissant, Introducción<br />

a una poética <strong>de</strong> lo diverso, citado<br />

por Fernando Castro Flórez en<br />

«Relâche (Cuando los idiotas<br />

entran en escena)», en Arte<br />

Contemporáneo, Cultural Rioja,<br />

Logroño, 2005, pág. 159.<br />

108. Gilles Deleuze, Crítica<br />

y clínica, traducción <strong>de</strong> Thomas<br />

Kauf, Anagrama, Barcelona, 1996,<br />

pág. 15.


130 LABORATORIO DE PAPELES<br />

109. Alberto Giacometti, citado en<br />

Denys Riout, L’arte <strong>de</strong>l ventesimo<br />

secolo. Protagonisti, temi, correnti,<br />

Einaudi, Turín, 2002, pág. 245.<br />

110. Samuel Beckett, Cap au pire,<br />

citado en Denys Riout, op. cit.,<br />

pág. 246.<br />

<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otro nunca lograrán <strong>de</strong>teriorar un trabajo<br />

importante, pues la ética pertenece al artista y no a la obra.<br />

La línea invisible que une y a la vez disocia la figura <strong>de</strong>l<br />

artista con su obra no es, como tan a menudo se afirma, un<br />

«residuo romántico», sino precisamente la herencia <strong>de</strong>l origen<br />

<strong>de</strong> lo mo<strong>de</strong>rno en el Romanticismo. La autonomía <strong>de</strong> la<br />

obra tiene como correlato una paralela autonomía <strong>de</strong>l artista,<br />

que le habilita para generar mitos o perpetrar <strong>de</strong>litos.<br />

El arte mo<strong>de</strong>rno ha creado un mo<strong>de</strong>lo prácticamente<br />

estandarizado <strong>de</strong> fracaso, <strong>de</strong> previsible raíz romántica, ligado<br />

a la imposibilidad <strong>de</strong>l artista para completar la obra, a la<br />

necesidad <strong>de</strong> la obra mo<strong>de</strong>rna por quedar abierta. Se da<br />

por supuesto que el artista solo nos hablará <strong>de</strong> su incapacidad,<br />

<strong>de</strong> su fragilidad. El éxito consiste en alcanzar un<br />

estado <strong>de</strong> equilibrio en el que artista y obra se i<strong>de</strong>ntifican<br />

plenamente, <strong>de</strong> manera que la obra se instaura como un<br />

a<strong>de</strong>cuado substituto <strong>de</strong> la figura <strong>de</strong> quien la ha realizado y<br />

también <strong>de</strong> la potencialidad <strong>de</strong> su trabajo. El paradigma <strong>de</strong>l<br />

fracaso es sin duda Le chef-d’oeuvre inconnu <strong>de</strong> Balzac<br />

(1835), aunque en el siglo XX artistas como Alberto Giacometti,<br />

Bram Van <strong>de</strong> Vel<strong>de</strong> o Cy Twombly, entre tantos otros,<br />

han escenificado las paradojas <strong>de</strong> la impotencia. «No, no<br />

lo consigo, pero si llegara a hacerlo <strong>de</strong>bería parar —<strong>de</strong>cía<br />

Giacometti— continúo aún porque no llego a conseguirlo.<br />

Sigo haciendo pruebas, fracaso nuevamente, y retomo mi<br />

trabajo sin <strong>de</strong>scanso, sin finalidad». 109 Posteriormente<br />

Samuel Beckett —¡quién si no!— hace <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota<br />

creativa no solo un resultado <strong>de</strong>l trabajo incompleto, sino<br />

su propia sustancia, en una suerte <strong>de</strong> premeditada catástrofe<br />

<strong>de</strong> la creación. En un texto titulado significativamente<br />

Hacia lo peor, el artista dublinés se reta a sí mismo en la<br />

consecución <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota: «Seguir haciendo pruebas.<br />

Seguir fracasando. Seguir fracasando mejor aún. O cuanto<br />

mejor, peor. Fracasar aún más y más aún. Hasta acabar verda<strong>de</strong>ramente<br />

hastiado. Hasta vomitar». 110<br />

<strong>Oteiza</strong> propone una dialéctica invertida <strong>de</strong> este fracaso:<br />

no continúo porque ya lo he conseguido. Es importante,<br />

tener presente la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> como impertérrito vence-


dor, inmune a la <strong>de</strong>rrota. El fracaso es una ficción que se<br />

invierte. Está en el más presente <strong>de</strong> los relatos, el nuevo testamento:<br />

los últimos serán los elegidos.<br />

¿Po<strong>de</strong>mos imaginar a un <strong>Oteiza</strong> verda<strong>de</strong>ramente cansado,<br />

<strong>de</strong>finitivamente agotado, girando sobre sí mismo, en el sentido<br />

<strong>de</strong> un De Chirico, el pintor fatigado <strong>de</strong> vivir el presente,<br />

que se exila <strong>de</strong> su tiempo y jamás regresa a el? Al contrario,<br />

<strong>Oteiza</strong> se lanza al futuro para tomar nueva fuerza. Él<br />

mismo lo dice: «cansado y giratorio». Por don<strong>de</strong> me voy,<br />

vuelvo otra vez. Proclama también, «escribo que me voy /<br />

portazo / con mi puerta <strong>de</strong> papel», 111 aunque esa puerta se<br />

sale <strong>de</strong>l gozne y por rotación genera un cilindro, un nuevo<br />

refugio, un túnel <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que lanzar cócteles Malévich.<br />

«Siempre salgo malherido, pero cada vez más fuerte». 112<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 131<br />

111. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Poesía,<br />

pág. 315.<br />

112. Flores Kaperotxipi, Arte vasco.<br />

Pintura-Escultura. Dibujo y grabado.<br />

Ekin, Buenos Aires, 1954, pág. 228.


132 LABORATORIO DE PAPELES<br />

ZEUXIS<br />

El mito es un algoritmo, un atajo hasta la médula <strong>de</strong>l pasado.<br />

El mito se opone al mero relato, que solo provee <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>senlace concreto, mientras que él siempre vuelve <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el origen, nunca ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> estar presente. Comodín<br />

para no exponer las i<strong>de</strong>as, el mito es atajo y pérdida.<br />

Des<strong>de</strong> la narración original hasta su formalización, el mito<br />

pier<strong>de</strong> su significado en el camino, erosionado en el trayecto,<br />

hasta convertirse en recuerdo celebratorio. Por lo tanto,<br />

el mito no admite un lector, solo un creyente. Excluye, por<br />

supuesto, la filología, y la sustituye por hagiografía.<br />

Por todo ello, por su aspecto apodíctico, que no admite<br />

discusión, <strong>Oteiza</strong> se siente cómodo en el mito, le da vida,<br />

hasta que su propia vida se instala en él. Y los mitos que<br />

maneja <strong>Oteiza</strong> son lejanos, doblemente mitológicos. Mientras,<br />

<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> lado otros que estaban en el centro mismo <strong>de</strong><br />

su personalidad: el per<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> batallas, vencedor a la postre<br />

(quijote) y el seductor incansable, seducido al final por él<br />

mismo (don juan). <strong>Oteiza</strong> usa las figuras mitológicas no como<br />

ejemplos morales, como en la tradición homérica, sino como<br />

extensiones <strong>de</strong> su personalidad: él es Dédalo, es Acteón, es<br />

Teseo, es Aquiles, es Odiseo, el gudari armado es, también,<br />

antes <strong>de</strong> Adán, el Cazador. No hay un alter ego en el que<br />

<strong>de</strong>legar la tarea <strong>de</strong> suplantación, <strong>Oteiza</strong> es todos los héroes<br />

a la vez y en primera persona: cumple sus hazañas tanto<br />

como sufre sus pérdidas. Para asumir el mito encarnado en<br />

su protagonista, es preciso situarse antes <strong>de</strong> su nacimiento,<br />

en ese período <strong>de</strong> gloriosa inocencia, pero para edificarlo<br />

hace falta dar el salto, escapar al pasado arcaico, ir más allá,<br />

hasta que la historia <strong>de</strong> los hombres se personaliza en un<br />

personaje colectivo. Y <strong>Oteiza</strong>, ante todo, quiso ser un escultor<br />

colectivo, él mismo todo un grupo <strong>de</strong> vanguardia. Futurista<br />

impenitente, boccioniano <strong>de</strong>clarado, pelea por el pasado<br />

más allá <strong>de</strong>l simple pasado, hasta acce<strong>de</strong>r a las fuentes<br />

<strong>de</strong> lo arcaico. Es un utópico regresivo que sueña en una lengua<br />

doblemente extinguida, el preindoeuropeo y que lucha<br />

por el renacimiento <strong>de</strong> una cultura que no existió.


SALVADOR DALÍ<br />

«Las dos cosas más afortunadas que pue<strong>de</strong>n haberle acaecido<br />

a un escultor son, primero, ser vasco y, segundo, llamarse<br />

<strong>Oteiza</strong>. Estas dos cosas afortunadas me han sucedido<br />

a mi». 113 Paragonar a <strong>Oteiza</strong> y Dalí no es recurso a una<br />

historiografía paranoico-crítica, sino establecer coor<strong>de</strong>nadas<br />

<strong>de</strong> dos artistas que trabajaron en la España <strong>de</strong> los cincuenta,<br />

aparentemente alejados, quizás incluso rabiosamente<br />

opuestos, y por lo tanto, irremediablemente próximos.<br />

El lector atento seguramente habrá recordado la frase<br />

que encabeza este párrafo: una provocación daliniana que<br />

encabeza sus 50 secretos mágicos para pintar, precisamente<br />

en un «Claro y breve prólogo en el cual se explica<br />

que el principio <strong>de</strong> este libro solamente se encuentra al<br />

final». Su escritura <strong>de</strong> paradojas, <strong>de</strong> ataques furibundos y,<br />

frecuentemente, arbitrarios, les aproximan. No es disparatado<br />

paragonar a <strong>Oteiza</strong> y Dalí. 114<br />

En 1963 se publicó al fin en París Le mithe tragique <strong>de</strong><br />

l’Angélus <strong>de</strong> Millet: interpretation paranoïaque-critique, el<br />

texto clave <strong>de</strong>l corpus teórico daliniano en lo que se refiere<br />

133.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 133<br />

113. La frase original dice: «Las<br />

dos cosas más afortunadas que<br />

pue<strong>de</strong>n haberle acaecido a un<br />

pintor son, primero, ser español y,<br />

segundo, llamarse Dalí. Estas dos<br />

cosas afortunadas me han sucedido<br />

a mi». Salvador Dalí, 50<br />

secretos mágicos para pintar, en<br />

Obras completas, vol. V Fundación<br />

Gala-Salvador Dalí, Barcelona<br />

2005, pág. 41.<br />

114. No tengo noticia <strong>de</strong> que Dalí<br />

cite a <strong>Oteiza</strong> en ninguno <strong>de</strong> sus<br />

escritos. Éste, por el contrario,<br />

lo cita, que yo conozca, una vez en<br />

el «Índice epilogal» <strong>de</strong> Quousque<br />

tan<strong>de</strong>m…! bajo el epígrafe «Dalí,<br />

payaso v. CARTAS A DIOS, don<strong>de</strong><br />

le i<strong>de</strong>ntifica con Georges Mathieu,<br />

gran amigo <strong>de</strong> Dalí, al que también<br />

califica <strong>de</strong> payaso, aunque inmediatamente<br />

justifica su pintura<br />

rápida como «una <strong>de</strong> las ten<strong>de</strong>ncias<br />

auténticas <strong>de</strong> escritura<br />

irracional», para inmediatamente<br />

i<strong>de</strong>ntificarlo con Juan Antonio<br />

Sistiaga.<br />

133.1. Salvador Dalí, Cubierta<br />

<strong>de</strong> la primera edición <strong>de</strong> Le Mythe tragique<br />

<strong>de</strong> l’Angélus <strong>de</strong> Millet, 1963


134 LABORATORIO DE PAPELES<br />

115. Juan Manuel Bonet,<br />

«Introducción», en Salvador Dalí,<br />

Obras completas, vol. V, pp. 7-8.<br />

134.1<br />

134.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T<br />

[Simultaneísmo en prensa]<br />

Lápiz sobre fotografía en papel<br />

<strong>de</strong> periódico, 15,4 x 12 cm.<br />

A través <strong>de</strong> un método<br />

paranoico-constructivo, el rostro <strong>de</strong> dos<br />

jóvenes hace aparecer un tercero.<br />

a la interpretación paranoica <strong>de</strong> la realidad, coincidiendo<br />

con la aparición en San Sebastián <strong>de</strong> Quousque tan<strong>de</strong>m…!,<br />

un texto clave también para muchos y variados intereses.<br />

Se ha escrito repetidamente que el texto <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> es la<br />

aportación estética más importante al arte español <strong>de</strong> la<br />

postguerra. No se escribe tan a menudo, aunque no <strong>de</strong>ja<br />

<strong>de</strong> ser cierto, que la contribución <strong>de</strong> Dalí a la estética surrealista<br />

o a la estética tout court, ha sido también clave. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> su importancia y <strong>de</strong> la coinci<strong>de</strong>ncia en la fecha <strong>de</strong><br />

publicación, es interesante recordar que el texto <strong>de</strong> Dalí<br />

había sido esbozado en 1933, terminado en 1938 y perdido<br />

<strong>de</strong>finitivamente en Arcachon en 1940, 115 cuando Dalí,<br />

junto a Gala y Duchamp, esperaba un barco que le condujera<br />

a la seguridad <strong>de</strong> los EE.UU, huyendo <strong>de</strong> la misma barbarie<br />

que el militar Breton le acusaba <strong>de</strong> promover. <strong>Oteiza</strong><br />

se lamenta <strong>de</strong> haber perdido<br />

muchos documentos,<br />

especialmente sus textos<br />

sobre cerámica realizados<br />

en Colombia y extraviados<br />

en Irún en 1959.<br />

Ambos artistas, como<br />

tantos otros, se fueron <strong>de</strong><br />

España porque no soportaban<br />

la estrechez y la pobreza<br />

<strong>de</strong>l mundo artístico local.<br />

Dalí fue a París, al centro<br />

mismo <strong>de</strong> la vanguardia, en<br />

la que participó inmediatamente<br />

como protagonista <strong>de</strong><br />

primera línea; <strong>Oteiza</strong> se fue a Sudamérica, a la periferia, más<br />

por experiencia vital que <strong>de</strong> búsqueda, y menu<strong>de</strong>ó entre<br />

diferentes trabajos y países, pero encontró uno <strong>de</strong> los argumentos<br />

que <strong>de</strong>finirían su mundo estético: los estadios primarios<br />

<strong>de</strong>l arte, antes <strong>de</strong> la acumulación <strong>de</strong> la expresión, que<br />

le permitirían diseñar un camino <strong>de</strong> ida y vuelta, <strong>de</strong> comienzo<br />

y <strong>de</strong> final. Ambos regresaron en 1948, aún en la fase más<br />

aislada y cruel <strong>de</strong>l franquismo. <strong>Oteiza</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Buenos Aires,


solemnemente pobre y con sus objetivos fracasados; Dalí<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Nueva York, obscenamente rico, con sus expectativas<br />

puntualmente cumplidas e incluso con una autobiografía<br />

ya publicada en la que podía «<strong>de</strong>sembarazarse <strong>de</strong> la piel<br />

inicial <strong>de</strong> su vida» y comenzar una nueva. 116 Ambos vuelven<br />

con sus esposas —tan diferentes, como ellos mismos— <strong>de</strong><br />

las que no se separarán hasta la muerte.<br />

Ambos cultivaron a su vuelta una forma <strong>de</strong> amargura. En<br />

<strong>Oteiza</strong> era directa, relacionada con el fracaso <strong>de</strong> un periplo<br />

que no le había proporcionado ni notoriedad ni dinero, pero<br />

sobre todo amargado porque ha <strong>de</strong>scubierto que ni en Sudamérica<br />

ni en España hay una justicia para valorar el potencial<br />

<strong>de</strong> un artista y, sobre todo, porque sus iniciativas artísticas<br />

parecen irremediablemente abocadas al <strong>de</strong>sierto. Instalado<br />

en Bilbao, fabrica en una empresa local «los mejores<br />

aislantes cerámicos <strong>de</strong> España», pero su obra sigue siendo<br />

una promesa incumplida. Supera la amargura y se lanza a<br />

una suicida carrera <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> agitación artística. En<br />

Dalí, por el contrario, la amargura latente tiene más que ver<br />

con su fracaso en la reor<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los valores en el arte<br />

contemporáneo y la dramática soledad en la que le ha sumido<br />

su vuelta a los clásicos. Empren<strong>de</strong> otra huída hacia<br />

<strong>de</strong>lante, en este caso reafirmándose en su soledad, en la<br />

imperiosa soledad que ha <strong>de</strong> vivir el genio, aún ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong><br />

su corte.<br />

¿Cuántos artistas españoles en la primera postguerra se<br />

han interesado profunda y continuadamente por la confluencia<br />

entre la creación artística y las ciencias? Realmente<br />

pocos, pues ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los cuarenta la versión<br />

que se propaga <strong>de</strong>l surrealismo es más gráfica y onírica<br />

que interesada en explorar los mecanismos <strong>de</strong> la visión y el<br />

pensamiento y, sobre todo, porque en estos mismos años<br />

comienza una reivindicación goyesca, expresionista y<br />

negra que se convertirá, hasta finales <strong>de</strong> los sesenta, en<br />

absolutamente hegemónica. 117 Pocos artistas, y sin duda,<br />

<strong>Oteiza</strong> y Dalí los que se interesaron con más profundidad y<br />

durante más tiempo. Dalí en física y óptica, <strong>Oteiza</strong>, más<br />

acor<strong>de</strong> con sus intereses vitales, en antropología y semán-<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 135<br />

116. Félix Fanés, «Prólogo», en<br />

Salvador Dalí, Obras completas,<br />

vol. I, pág. 14.<br />

117. Ver Julián Díaz Sánchez, El<br />

triunfo <strong>de</strong>l informalismo. La consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> la pintura abstracta en la<br />

época <strong>de</strong> franco, Metáforas <strong>de</strong>l<br />

Movimiento Mo<strong>de</strong>rno, Universidad<br />

Autónoma <strong>de</strong> Madrid, 2000.


136 LABORATORIO DE PAPELES<br />

118. En interesante constatar, entre<br />

otras, la común pasión por la obra<br />

<strong>de</strong>l místico y filósofo rumano Matila<br />

Ghyka, autor <strong>de</strong> La Geometría en<br />

el arte y la vida, y <strong>de</strong>l influyente<br />

Estética <strong>de</strong> las proporciones en<br />

la Naturaleza y en las Artes. El<br />

número <strong>de</strong> oro. Ambos los estudian<br />

en los años cincuenta, Dalí en Port<br />

Lligat, reconciliándose con Luca<br />

Pacioli y la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> precisión como<br />

puerta a la belleza; <strong>Oteiza</strong> en<br />

Madrid, agobiado por la inestabilidad<br />

y los concursos rechazados,<br />

pero que encuentra también en<br />

la exactitud <strong>de</strong> la geometría un<br />

sosiego que la vida no le proporciona.<br />

tica. Ambos vivieron una llama <strong>de</strong> curiosidad pasional, consultaron<br />

a especialistas y se aplicaron concienzudamente<br />

al estudio. 118 Dalí, más receptivo, mejor alumno, intentando<br />

<strong>de</strong>sentrañar los enigmas <strong>de</strong> la topología y los fractales;<br />

<strong>Oteiza</strong>, alumno rebel<strong>de</strong>, se enfrentó continuamente a sus<br />

mentores y no en aspectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle, sino en el propio<br />

cuerpo <strong>de</strong> la teoría: el Padre Barandiarán, Antonio Tovar o<br />

Koldo Mitxelena encajaron sus invectivas con perplejidad y<br />

a menudo con abierto <strong>de</strong>sprecio. Las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> no<br />

eran formalmente científicas, ni siquiera verosímiles, pero<br />

incluían en el campo <strong>de</strong> la investigación un erratismo —un<br />

<strong>de</strong>lirio— que les <strong>de</strong>sarmaba.<br />

Decíamos que no es extravagante —ni mucho menos<br />

provocativo— paragonar la figura <strong>de</strong> estos dos artistas. Y<br />

no lo es porque los <strong>de</strong>lirios se quieren y se aproximan: <strong>de</strong>lirios<br />

<strong>de</strong> autoproclamación <strong>de</strong> Dalí, orientados a reconstruir<br />

la figura <strong>de</strong> artista que la mo<strong>de</strong>nidad estaba socavando;<br />

<strong>de</strong>lirios intensos <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>, que simula no querer sus propia<br />

gran<strong>de</strong>za, sino el reconocimiento <strong>de</strong> su pueblo y su cultura,<br />

también sepultados. Delirios: percepción intensificada<br />

<strong>de</strong> la realidad, <strong>de</strong>masiado clarivi<strong>de</strong>nte, en <strong>de</strong>finitiva, ciega.


MARCEL DUCHAMP<br />

A <strong>Oteiza</strong> le ocurría con las carpetas; Duchamp adoraba las<br />

cajas. Construyó la primera en 1914 para recoger facsímiles<br />

<strong>de</strong> textos y dibujos relativos al Gran vidrio en el que estaba<br />

trabajando en aquella época. A diferencia <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>, que<br />

guarda sus <strong>papeles</strong> para per<strong>de</strong>rlos, Duchamp, no solo los<br />

guarda sino que los edita, aunque solo en tres ejemplares. 119<br />

Pero el método estaba <strong>de</strong>cidido: la caja pue<strong>de</strong> hacer presente,<br />

pero no mostrar. Una obra en una caja no pue<strong>de</strong> verse.<br />

Ese es el sentido <strong>de</strong>l primer arte conceptual: construir un<br />

pensamiento capaz <strong>de</strong> resistir a la glotonería <strong>de</strong>l retinismo a<br />

pesar <strong>de</strong> estar ahí, tan real como un cuadro <strong>de</strong> Manet.<br />

Durante toda su vida, Duchamp se mantuvo fiel a este mecanismo<br />

<strong>de</strong> obra que es preciso manipular —<strong>de</strong>snudar— para<br />

po<strong>de</strong>r apreciar. La caja se muestra inaccesible, pero en su<br />

interior está el peso real <strong>de</strong>l pensamiento y <strong>de</strong>l trabajo. Cuando<br />

<strong>Oteiza</strong> accedió a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> caja, pensaba más en el vacío<br />

que en la estrategia <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> la obra, más en operaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación que en conceptos <strong>de</strong> invisibilidad.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Trois stoppages étalon, realizado en 1913-14,<br />

encerrado en una caja <strong>de</strong> críquet por motivos <strong>de</strong> medición<br />

aleatoria, 120 Duchamp realizó otras dos cajas llenas. La primera<br />

es clave para compren<strong>de</strong>r la naturaleza <strong>de</strong> su trabajo. Se<br />

titula, como la obra matriz, La Mariée mise à un par ses célibataires,<br />

même, y funciona a modo <strong>de</strong> instrucciones <strong>de</strong> uso.<br />

Corrientemente se la <strong>de</strong>nomina La Boîte Verte, por el color<br />

<strong>de</strong>l tapizado en la portada. Constituye un extraordinario<br />

almacén <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as en incubación, jamás vistas. Un cuadro<br />

mudo y un interminable pie <strong>de</strong> foto que lo explica mientras<br />

lo prolonga hasta <strong>de</strong>sviar el sentido, agotándolo. Después<br />

<strong>de</strong>l Propósito experimental y la dinámica conclusiva <strong>de</strong> dos<br />

años que le siguió, <strong>Oteiza</strong> se encierra para escribir Quousque<br />

tan<strong>de</strong>m…!, también un largo pie <strong>de</strong> foto, un libro sin<br />

paginar, en el que quiere agotar también el sentido antropológico<br />

y estético <strong>de</strong> sus operaciones en el espacio.<br />

La segunda caja <strong>de</strong> Duchamp es conclusiva aunque<br />

tampoco está vacía: los documentos afloran aquí y allá. No<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 137<br />

119. La Boîte <strong>de</strong> 1914 está compuesta<br />

<strong>de</strong> 16 notas manuscritas y<br />

un dibujo, contenidos en una caja<br />

<strong>de</strong> placas fotográficas. Ver Cfr. Jean<br />

Clair, Marcel Duchamp, catálogo <strong>de</strong><br />

la exposición en el Centro<br />

Pompidou, vol. II, París, 1977, pp.<br />

72-73.<br />

120. Trois stoppages étalon enuncia<br />

que la distancia más corta entre<br />

dos puntos no es una línea recta,<br />

sino una curva libre generada por<br />

azar. En la Carta a los artistas <strong>de</strong><br />

América, <strong>Oteiza</strong> enuncia que en la<br />

nueva espacialidad <strong>de</strong>l arte, «realmente,<br />

el camino más corto entre<br />

dos puntos —una línea plástica—<br />

no es una línea recta», reproducido<br />

en el catálogo <strong>Oteiza</strong>. Propósito<br />

experimental, citado, pág. 215.<br />

137.1. Marcel Duchamp<br />

La Mariée mise à un par ses célibataires,<br />

même, (La Boîte verte), 1934.<br />

137.1


138 LABORATORIO DE PAPELES<br />

138.1. Marcel Duchamp<br />

La Boîte en valise, 1936-1941<br />

es una caja, sino una maleta. Al final <strong>de</strong> los años treinta, una<br />

vez abandonado el Vidrio y puesto en marcha el procedimiento<br />

ready ma<strong>de</strong>, agotados los torneos <strong>de</strong> ajedrez y elaborado<br />

el procedé combinatorio <strong>de</strong> producción textual,<br />

Duchamp imaginó una suerte <strong>de</strong> museo prematuro: La Boîte<br />

en valise, muestrario en miniatura y <strong>de</strong>rrota al mismo tiempo,<br />

pero también un artefacto capaz <strong>de</strong> significar su papel<br />

como creador <strong>de</strong> microorganismos que aspiran al sentido.<br />

En la Boîte en valise Duchamp incrustó su pensamiento portátil;<br />

traducción literal: Caja en maleta. Esto ocurría entre<br />

1936 y 1941, cuando prácticamente Duchamp había agotado<br />

su obra y se contentaba con frágiles miniaturas que<br />

<strong>de</strong>safiaban el esplendor retiniano <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> arte.<br />

Duchamp llega hasta una caja; <strong>Oteiza</strong> concluye en ella. El<br />

<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> tiene no solo la misma lógica<br />

portátil <strong>de</strong> la caja <strong>de</strong> Duchamp, sino que comparte con<br />

ella el rechazo <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> gusto, la banal persecución <strong>de</strong><br />

la forma que se justifica a sí misma. <strong>Oteiza</strong> se hartó <strong>de</strong> predicar<br />

que el final <strong>de</strong>l trabajo artístico no concernía a la belleza<br />

<strong>de</strong> las formas, Duchamp, aunque no predicaba, insistió<br />

en el «el gran problema es el gusto. La escultura <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong><br />

surge <strong>de</strong> premisas previamente planteadas a su realización<br />

—la primacía <strong>de</strong>l Proyecto— y el escultor, en cierta medida,<br />

las encuentra y las acepta como soluciones con una cierta<br />

categoría <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z. Duchamp <strong>de</strong>nominó certeramente<br />

esta actitud «como una especie <strong>de</strong> anestesia estética».<br />

138.1


<strong>Oteiza</strong> y Duchamp, tan diferentes, comparten su vocación<br />

por una estética <strong>de</strong> «precisión» y <strong>de</strong> «sequedad». 121<br />

Hagamos un breve repaso. Duchamp aborda su obra a<br />

los 25 años, la termina en precario a los 36 y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> abandonar<br />

—provisionalmente— a los 49, con una caja física<br />

que contiene lo esencial <strong>de</strong> su trabajo. <strong>Oteiza</strong> inicia su obra<br />

<strong>de</strong> Aránzazu a los 42, la termina, también en precario años<br />

<strong>de</strong>spués, y concluye su encargo a los 51, con una caja<br />

metafísica. Duchamp tomó conciencia <strong>de</strong> su rechazo a la<br />

pintura en 1912-13, a raíz <strong>de</strong> los conflictos que provocó<br />

entre sus propios amigos el Nu <strong>de</strong>scendant l’escalier. Y<br />

encontró en el Gran vidrio una revelación don<strong>de</strong> proyectar<br />

un panorama n-dimensional capaz <strong>de</strong> superar la estrechez<br />

<strong>de</strong> la pintura. También <strong>Oteiza</strong> encontró su revelación en el<br />

vidrio. Hacia 1956 colocó unida<strong>de</strong>s Malévich sobre pequeños<br />

cristales planos y curvos y vio maravillado como se<br />

incurvaban, proyectaban sombra, reaccionaban a la inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> la luz, habitando por fin un espacio nuevo. Des<strong>de</strong><br />

la cueva en la que trabaja, el escultor anota maravillado: «El<br />

resultado es impresionante».<br />

Duchamp <strong>de</strong>dicó buena parte <strong>de</strong> su inteligencia a «<strong>de</strong>salentar»<br />

la inquietante exactitud <strong>de</strong> la ciencia positiva —a<br />

través <strong>de</strong> «disten<strong>de</strong>r un poco las leyes <strong>de</strong> la Física»— y, en<br />

particular, <strong>de</strong> la geometría euclidiana. El Gran vidrio es una<br />

puesta al <strong>de</strong>snudo <strong>de</strong> un axioma, tan lógico como in<strong>de</strong>mostrable,<br />

según el cual si un cuerpo en el espacio arroja una<br />

sombra <strong>de</strong> dos dimensiones, es mismo cuerpo tridimensional<br />

pue<strong>de</strong> concebirse como una forma particular <strong>de</strong> sombra<br />

arrojada por un objeto <strong>de</strong> cuatro dimensiones. <strong>Oteiza</strong><br />

también parte <strong>de</strong> un rechazo principista <strong>de</strong> las tres dimensiones<br />

euclidianas, superadas por una geometría curva que<br />

incluía la dimensión espacio-temporal. En la Carta a los<br />

artistas <strong>de</strong> América escribe: «La sección <strong>de</strong> una esfera partida<br />

por un plano es una circunferencia. La sección <strong>de</strong> una<br />

hiperesfera partida por un espacio a 3 dimensiones, es una<br />

esfera. La sección <strong>de</strong> un hiperespacio cortado por un espacio<br />

a 4 dimensiones, es un muro, en el que se explican y<br />

efectúan nuestros nuevos propósitos». 122<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 139<br />

121. Cfr. Jean Clair, Marcel<br />

Duchamp, citado, pág. 77


140 LABORATORIO DE PAPELES<br />

122. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Carta a los artistas<br />

<strong>de</strong> América, reproducido en<br />

<strong>Oteiza</strong>. Propósito experimental,<br />

citado, pág. 216.<br />

123. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Hacia una<br />

pintura instante sin espacio ni<br />

tiempo, catálogo <strong>de</strong>l pintor Novoa,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 1960, parcialmente<br />

reproducido en <strong>Oteiza</strong>. Propósito<br />

experimental, citado, pág. 231.<br />

124. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Hacia una<br />

pintura instante sin espacio ni<br />

tiempo, citado en Alberto Rosales,<br />

«Más allá <strong>de</strong> la escultura», en<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. Creador integral,<br />

citado, pp. 55-56.<br />

En su intento por <strong>de</strong>salentar las ciencias positivas, <strong>Oteiza</strong><br />

proponía una estética objetiva, como un «nuevo territorio<br />

in<strong>de</strong>pendiente». Aunque en 1960 se lamenta: «Pero al indagar<br />

los datos para una nueva visión <strong>de</strong> la realidad, el artista<br />

… se encuentra con una grave contradicción, ya que la<br />

ciencia le retira con su cosmovisión actual, el fundamento y<br />

la posibilidad para su continuidad creadora». 123 Parece que<br />

por una vez se muestra sumiso ante la ciencia positiva, pero<br />

no es así. Se aplica, como Duchamp, a «disten<strong>de</strong>r las leyes».<br />

Sigue escribiendo y, al explicar la naturaleza <strong>de</strong> las Cajas<br />

vacías, construye una bella aporía: «No es lo mismo las tres<br />

dimensiones (2 más una tercera) por adición <strong>de</strong> una vieja realidad<br />

espacial, que esas mismas tres dimensiones (4 menos<br />

una) por reducción <strong>de</strong>l nuevo concepto <strong>de</strong> tiempo». 124<br />

Por último, <strong>de</strong>jados ya atrás estos momentos <strong>de</strong> extrema<br />

intensidad fabuladora, en el último trecho <strong>de</strong> sus vidas,<br />

comienza a oírse el monótono sonido institucional, repetido<br />

hasta la saciedad. El eco ha hecho <strong>de</strong> los héroes <strong>de</strong> vanguardia<br />

pobres sombras incapaces <strong>de</strong> reconocerse en una<br />

fotografía <strong>de</strong> carnet: en el 50 aniversario <strong>de</strong>l primer ready<br />

ma<strong>de</strong>, Duchamp accedió a verificar una edición <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong><br />

sus miserables objetos <strong>de</strong> los años diez y veinte. En los<br />

años ochenta y noventa, Jorge <strong>Oteiza</strong> dio luz ver<strong>de</strong> a la<br />

reproducción salvaje <strong>de</strong> sus maclas y cajas y <strong>de</strong>trás, a<br />

todos los atropellos que seguirían a esta torpe operación.<br />

Duchamp trabajó duro en el relato <strong>de</strong> su novia-virgen, y<br />

cuando <strong>de</strong>scubrió que el asunto le superaba, adoptó la forma<br />

<strong>de</strong>l artista secularizado que, sin embargo, siguió oficiando<br />

entre la clan<strong>de</strong>stinidad y la discreción; <strong>Oteiza</strong>, más apegado<br />

al pasado y anclado en la religiosidad, aborda los<br />

temas clásicos <strong>de</strong> la Pietà o la Madre con su hijo, y vuelca su<br />

creatividad en rehacer los mitos, y aunque cansado, no para<br />

<strong>de</strong> girar en espirales excéntricas que le llevan fuera <strong>de</strong> sí.


WARHOL / BEUYS / OTEIZA<br />

El irre<strong>de</strong>ntismo polémico <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> fue aplacándose con el<br />

tiempo. Si en los años cincuenta y sesenta marca con exacta<br />

precisión su posición en el contexto <strong>de</strong>l arte contemporáneo,<br />

con el transcurrir <strong>de</strong>l tiempo fue perdiendo interés<br />

por los últimos acontecimientos <strong>de</strong>l arte y especialmente<br />

por señalar su posición respecto a ellos. Si algo tiene claro<br />

<strong>Oteiza</strong> es que pertenece al mundo <strong>de</strong> lo mo<strong>de</strong>rno y que ninguna<br />

etiqueta <strong>de</strong> precursor le correspon<strong>de</strong>, <strong>de</strong> que es un<br />

artista conclusivo, no solo <strong>de</strong> su obra personal, sino <strong>de</strong>l<br />

ciclo vanguardista que comenzó con el siglo XX. Respecto<br />

al arte <strong>de</strong> los años setenta en a<strong>de</strong>lante se <strong>de</strong>jaba informar,<br />

y se sentía halagado cuando sus jóvenes seguidores bilbaínos<br />

le colocaban en una posición «ética» paralela a Joseph<br />

Beuys, pero creo que para él resultaba evi<strong>de</strong>nte que pertenecía<br />

a otro ciclo artístico.<br />

Y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la posición <strong>de</strong> vanguardista, uno <strong>de</strong> los intereses<br />

esenciales <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> se centra en <strong>de</strong>finir la figura <strong>de</strong>l<br />

artista, su metodología <strong>de</strong> trabajo, su relación con otros<br />

ámbitos <strong>de</strong> la creación, su papel <strong>de</strong> intermediación en el<br />

terreno general <strong>de</strong> la cultura y <strong>de</strong> la vida. Marcel Duchamp<br />

adopta la postura <strong>de</strong>l indolente y <strong>de</strong>sarrolla un sistema conceptual<br />

para llevar al límite el problema <strong>de</strong> la representación,<br />

en el que el objeto se confun<strong>de</strong> con la obra y vicever-<br />

141.1<br />

OTEIZA ENTRE LOS ARTISTAS 141<br />

141.1. Andy Warhol<br />

Self-portrait in camouflage, 1986<br />

141.2. Joseph Beuys<br />

Elemento, 1982<br />

141.2


142 LABORATORIO DE PAPELES<br />

125. Francisco Javier San Martín,<br />

Dalí Duchamp, una fraternidad<br />

oculta, Alianza, Madrid, 2004,<br />

pág. 28<br />

142.1. Jorge <strong>Oteiza</strong>. S. T.<br />

(Fragmento) Lápiz sobre papel.<br />

142.1<br />

sa y en el que el artista se oculta tras el disfraz <strong>de</strong> la inactividad.<br />

Conforma la otra cara <strong>de</strong> Picasso, obsesionado por<br />

explorar, por avanzar, por producir; Duchamp, preguntándose<br />

si alcanzaría a hacer «una obra que no fuera <strong>de</strong> arte».<br />

Por su parte, Dalí inaugura no solo la autoconciencia <strong>de</strong>l<br />

genio mo<strong>de</strong>rno, sino que la <strong>de</strong>sarrolla a través <strong>de</strong> una frenética<br />

hiperactividad, pública, polémica y expansiva. Pero<br />

Dalí, como Duchamp, hizo la dura travesía <strong>de</strong> los años treinta<br />

a los cincuenta solo, sin ro<strong>de</strong>arse <strong>de</strong> artistas, sin proselitismo,<br />

sin discípulos. 125 Otro tanto ocurrió con De Chirico.<br />

Todos ellos, como <strong>Oteiza</strong>, sin hijos. A pesar <strong>de</strong> que su obra<br />

se convirtió rápidamente en punto <strong>de</strong> referencia para nuevas<br />

generaciones <strong>de</strong> creadores, ninguno <strong>de</strong> ellos tuvo <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia<br />

artística directa. Inauguran mo<strong>de</strong>los. Andy Warhol,<br />

seguidor cercano <strong>de</strong> Dalí, traslada la provocativa i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> genialidad artística hasta el mundo <strong>de</strong> la insignificancia<br />

cotidiana y la tecnología mercantil. Warhol gestiona esta<br />

nueva figura <strong>de</strong> artista bajo los parámetros <strong>de</strong> la naciente<br />

post-mo<strong>de</strong>rnidad, mientras que Joseph Beuys parece volver<br />

a poner las cosas en su sitio e insiste en la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> arte<br />

como religión laica o, más exactamente, <strong>de</strong>splazada. Pero<br />

<strong>Oteiza</strong> ya había conducido todo esto a un tour <strong>de</strong> force:<br />

construir la figura <strong>de</strong> un nuevo artista —sin ready ma<strong>de</strong>s,<br />

sin pompierismo, sin marilyns, sin coyotes— a través <strong>de</strong> una<br />

obra replegada en la geometría, aparentemente silenciosa,<br />

autorreflexiva, contenida, en las antípodas <strong>de</strong> la gestualidad,<br />

pero apoyada en un artista que se ha hecho como<br />

artista solo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> abandonar el arte.


EL REVERSO DEL DIBUJO


EL REVERSO DEL DIBUJO<br />

(NOTAS SOBRE LA NOCIÓN DE PROYECTO, EN 840 ESBOZOS DE OTEIZA)<br />

MIÉRCOLES, 9 DE MARZO, 0: A.M.<br />

Juan Luis Moraza<br />

«Nací para poeta, o para muerto,<br />

… escogí lo difícil» 1<br />

Des<strong>de</strong> la concavidad <strong>de</strong>l reverso, la vida<br />

se contempla otra. 2 Es todo familiar pero<br />

extraño, reconocible pero distinto. Mol<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> la materialidad, el dibujo revela su positivo.<br />

No existe una señal que no llame, que<br />

no reclame atención, que no <strong>de</strong>see <strong>de</strong><br />

nosotros algún saber, algún acto. Pero falta<br />

saber <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong>, qué discurren y qué<br />

fluyen estos gestos <strong>de</strong>svinculados <strong>de</strong> estilo,<br />

estas efusiones sin cauce, sin época,<br />

como sentimientos sin procedimiento.<br />

No son signos, pues un trazo no pue<strong>de</strong><br />

mentir, sino onomatopeyas psíquicas,<br />

realizaciones, anudamientos… En sus<br />

quiebros, en sus ficciones, sus propios fingimientos<br />

<strong>de</strong>svelan <strong>de</strong> forma inmediata,<br />

como osciloscopio o ecografía, una cierta<br />

pulsación, una fuerza y una <strong>de</strong>bilidad, una<br />

pulsión y una entereza. Basta observarlos<br />

con suficiente <strong>de</strong>tenimiento para advertir<br />

esta cualidad inmediata ajena a toda disquisición,<br />

a toda mediación. Ni siquiera las<br />

<strong>de</strong>liberaciones o las estratagemas <strong>de</strong> un<br />

sujeto pue<strong>de</strong>n evitar la sinceridad <strong>de</strong> su<br />

trazo. La <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z <strong>de</strong> las pizarras <strong>de</strong><br />

papel arriesga el saber <strong>de</strong> las entrañas <strong>de</strong><br />

1. Gloria Fuertes (1980) Obras<br />

incompletas. Cátedra: 160. Madrid.<br />

2. «otra escuela <strong>de</strong>clara que ya<br />

ha pasado todo el tiempo y que<br />

nuestra vida es el recuerdo o el<br />

reflejo crepuscular, y sin duda<br />

falseado y mutilado, <strong>de</strong> un proceso<br />

irrecuperable. Otra, que la historia<br />

<strong>de</strong>l universo —y en ella nuestras<br />

vidas y más mínimo <strong>de</strong>talle <strong>de</strong><br />

nuestras vidas— es la escritura que<br />

produce un dios subalterno para<br />

enten<strong>de</strong>rse con un <strong>de</strong>monio. Otra,<br />

que el universo es comprable a<br />

esas criptografías en las que todo<br />

los símbolos no tienen igual valor…»<br />

Jorge Luis Borges.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Autorretratos]<br />

Lápiz sobre papel, 27,9 x 22,2 cm.<br />

(Imagen en negativo).


146 LABORATORIO DE PAPELES<br />

3. O. Wells: F for Fake.<br />

Huellas <strong>de</strong> trazos en la cueva <strong>de</strong> Altamira, Santan<strong>de</strong>r.<br />

una obra que nunca es un mero efecto <strong>de</strong><br />

las <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> su génesis. Y el<br />

frau<strong>de</strong> <strong>de</strong> las falsificaciones no es en el<br />

plano <strong>de</strong>l propio arte, sino <strong>de</strong> su mundo. 3<br />

Lo que queda <strong>de</strong> un hombre no es lo<br />

que su nombre hace pensar, no sólo lo que<br />

sus obras provocan; no lo que permite que<br />

sobre él proyectemos nuestras propias<br />

emociones. Fuera <strong>de</strong>l extenso dominio <strong>de</strong><br />

la interpretación, quedan la proximidad <strong>de</strong><br />

sus rasgos y sus rasguños, sus recuerdos<br />

y sus corduras, lo que estuvo siendo en<br />

ese lapso en el que la eternidad se hizo<br />

tiempo. El dibujo nos iguala a todos; <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la oquedad <strong>de</strong>l ser, al otro lado <strong>de</strong>l límite,<br />

<strong>de</strong> la sutil membrana <strong>de</strong>l estar existiendo,<br />

no se vive lo vivido, se vive para vivir,<br />

no se dibuja lo que se sabe, se dibuja para<br />

saber; sin las cortapisas <strong>de</strong>l modo, <strong>de</strong><br />

acuerdo con un principio <strong>de</strong> proliferación<br />

que <strong>de</strong>ja ser y no ser, que respeta la agonía<br />

tanto como el brote. Cada pliego es un<br />

espectro <strong>de</strong> ese envés <strong>de</strong>l gesto, <strong>de</strong>l seno<br />

eterno <strong>de</strong>l instante <strong>de</strong> una vida: dos mil<br />

ochocientos sesenta y cinco millones <strong>de</strong><br />

segundos; todos reales, todos imprescindibles,<br />

todos originales: en el intervalo <strong>de</strong><br />

su vida, 109,4 instantes, gestos y restos,<br />

movimientos y obras, han <strong>de</strong>jado su huella<br />

sobre la realidad y sobre el recuerdo en<br />

los otros. Ciertos rasgos extranjeros al<br />

sentiente histrión cuya mímica evocaron,<br />

advertían que su apoteosis era antifaz ahogado<br />

en aguas pérfidas <strong>de</strong> un éxito complejo,<br />

anfibio. Sobre las cenizas <strong>de</strong> los<br />

astros y las divisas <strong>de</strong> las familias, más<br />

acá <strong>de</strong> su voluptuoso <strong>de</strong>sasosiego, esos<br />

rasgos emiten —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el dorso <strong>de</strong> sus


cosas—, lo que la generosidad tiene <strong>de</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> generar, cuya prueba es,<br />

precisamente, su existencia póstuma en<br />

nosotros. Todos estos trazos están cerca<br />

<strong>de</strong> la estatua que no es una, o <strong>de</strong> todas<br />

ellas, asombradas, maravillosas o problemáticas,<br />

que señalaron su constelación,<br />

su estela <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos, <strong>de</strong> cálculos, <strong>de</strong> guijarros,<br />

y <strong>de</strong> cantos.<br />

No se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir sobre la valía <strong>de</strong><br />

los restos inéditos, diferente para el<br />

arqueólogo y para el familiar, para el forense<br />

o para el amigo, para el <strong>de</strong>tective o para<br />

el aprendiz… No se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir entre<br />

el valor <strong>de</strong> testimonio <strong>de</strong> una experiencia<br />

(velocidad) y la calidad <strong>de</strong> obra (posición),<br />

criterio cuyo valor oculta su falta <strong>de</strong> neutralidad.<br />

Sobre el papel, los restos marcan,<br />

en presencia <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> quien los<br />

originó, lo intenso <strong>de</strong> la metonimia <strong>de</strong> su<br />

imposibilidad. No son documentos, sino<br />

monumentos <strong>de</strong> diversidad. La heterogeneidad<br />

hace el dibujo numeroso, in<strong>de</strong>pendientemente<br />

<strong>de</strong> su cantidad, como un tejido<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ogramas, <strong>de</strong> injertos. Sin manera,<br />

sin criterio, sin un todo que fuese<br />

organizador <strong>de</strong> la totalidad <strong>de</strong> los trazos.<br />

Pue<strong>de</strong>n reunirse, pero su contigüidad no<br />

permitirá otro principio totalizador que el<br />

propio autor, y sin embargo, ni siquiera él<br />

es uno, ni pue<strong>de</strong> ser un todo a imagen y<br />

semejanza <strong>de</strong> uno u otro recuerdo, <strong>de</strong> uno<br />

u otro mito, aún <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la posteridad.<br />

Como monumento, bajo la estela <strong>de</strong> una<br />

supuesta irresponsabilidad epistémica,<br />

bajo una metafísica <strong>de</strong> la «presencia»,<br />

como un instante material sin mediación<br />

ni retraso, sin la memoria <strong>de</strong> una traduc-<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Formas lentas cayéndose<br />

y levantándose en el laberinto]. 1955-56.<br />

Lápiz sobre papel<br />

15,8 X 21,9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 147


148 LABORATORIO DE PAPELES<br />

4. Deboisser (fr.): grabar sobre<br />

ma<strong>de</strong>ra, rasgar; pero también<br />

<strong>de</strong>forestar, abrir un claro en el<br />

bosque...<br />

5. El garabato (garavata, garavito,<br />

gâraba) es un palito o un gancho<br />

retorcido cuyo trazo coge las<br />

frutas <strong>de</strong> árboles variados.<br />

Negativo <strong>de</strong> Concepto espacial, "esperas". L. Fontana, 1965.<br />

ción, sin la espera <strong>de</strong> una interpretación,<br />

<strong>de</strong> una lectura, cada dibujo <strong>de</strong>ja que las<br />

cosas mismas hagan su acto <strong>de</strong> presencia,<br />

enuncien, formulen. Que sean ellas<br />

quienes interpreten, y no meros signos <strong>de</strong><br />

interpretación.<br />

Dibujar es eminentemente un acto material;<br />

incluso en la virtualidad <strong>de</strong>l dibujo, se<br />

trata <strong>de</strong> un rasgo, <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sgarro. Literalmente,<br />

habrá sido la tarea <strong>de</strong>l escultor: 4<br />

tallar, labrar, marcar, grafiar, escribir, abocetar,<br />

remiten al corte, a la incisión, a la<br />

punción, al <strong>de</strong>sbastado, al bosquejo…<br />

Garabatear 5 es arrancar frutos <strong>de</strong>l árbol, y<br />

dibujar es el placer <strong>de</strong> arañar vida a la vida,<br />

el provecho <strong>de</strong> instantes al tiempo. Y es<br />

danza que agita el pulso <strong>de</strong>l cuerpo y el<br />

espacio. Como el ciego y el danzante, que<br />

mo<strong>de</strong>lan el aire, el escultor escarba y<br />

excava la piedra <strong>de</strong>l cosmos. Como ellos<br />

no ve, prevé. El espacio es esta pizarra<br />

dimensional, esa pared <strong>de</strong> luz sobre la que<br />

el escultor, ciego y bailarín proyecta, inyecta<br />

gestos. No es sólo un impulso <strong>de</strong> alteración,<br />

sino <strong>de</strong> trato con la vida. Cada gesto<br />

traza el eco <strong>de</strong> una existencia. El dibujo<br />

se dibuja como reloj, <strong>de</strong> acuerdo a un<br />

ritmo <strong>de</strong> encrucijadas y vivencias. Cada<br />

instante es una marca en el dibujo que<br />

somos, y cada marca el <strong>de</strong>stello más o<br />

menos brillante <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo. Des<strong>de</strong> el<br />

reverso <strong>de</strong>l dibujo, lo que se cifra es una<br />

pizarra pre<strong>de</strong>stinada a ser ocupada y <strong>de</strong>socupada,<br />

provisional y borrada, provisoria<br />

y <strong>de</strong>seada.


1. TIZA Y PIZARRA (EL SUJETO Y EL TIEMPO)<br />

«Admitamos, para simplificar,<br />

que el cuerpo humano tenga la forma<br />

<strong>de</strong> una esfera…» 6<br />

«La vida pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse una línea<br />

que, <strong>de</strong>scribiendo una serie <strong>de</strong> curvas,<br />

avanza por encima <strong>de</strong> una recta<br />

(el límite <strong>de</strong> la vida). La muerte repentina<br />

es una caída perpendicular sobre esta<br />

recta y la enfermedad se sitúa<br />

en las paralelas a ella» 7<br />

Des<strong>de</strong> el reverso, la figura es el fondo <strong>de</strong>l<br />

dibujo, su punto ciego. La lógica <strong>de</strong> la figura<br />

y el fondo, <strong>de</strong>l texto y el contexto, exige<br />

un principio <strong>de</strong> complementariedad y<br />

contraste. La mirada pue<strong>de</strong> convertir uno<br />

en otro, pero no indiferenciarlos; pue<strong>de</strong><br />

aten<strong>de</strong>r a la marca o al espacio sobre el<br />

que surge, pero la diferencia es imprescindible<br />

para la percepción. Solo existe figura<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa diferencia; solo existe marca<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la marca <strong>de</strong> la diferencia. Uno no<br />

ve que no ve lo que no ve, pero la mirada<br />

pue<strong>de</strong> adiestrarse para aten<strong>de</strong>r al más allá<br />

<strong>de</strong> la imagen, a ese sustrato <strong>de</strong> vínculos,<br />

nada vacío, que se llama propiamente<br />

espacio. Pue<strong>de</strong> mirar lo que no se ve, el<br />

fondo y la estructura, la matriz, la incompletud.<br />

De ahí que dibujar instruye en el<br />

límite <strong>de</strong> la percepción, <strong>de</strong> la concepción<br />

y <strong>de</strong>l afecto, en ver lo que no pue<strong>de</strong> verse,<br />

en ver que no se ha visto lo que vemos.<br />

Antes <strong>de</strong>l trazo, quien dibuja no se<br />

enfrenta a ningún abismo <strong>de</strong> la página en<br />

blanco, a ningún grado cero <strong>de</strong>l rasgo: ese<br />

6. P. L. Chebysev<br />

7. G. Ch. Lichtenberg (1990)<br />

Aforismos 1770, Barcelona.<br />

Edhasa: 27.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. Cuerpos abiertos <strong>de</strong> Pedro<br />

y Pablo, fragmento.<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 149


150 LABORATORIO DE PAPELES<br />

8. «la vida es una línea, el pensamiento<br />

es una línea, la acción es<br />

una línea. Todo es línea. La línea<br />

une dos puntos. El punto es un<br />

instante, la línea comienza y acaba<br />

en dos instantes.» (Manlio<br />

Brusatin (1993) Storia <strong>de</strong>lle linee.<br />

Torino. Einaudi: p. 5)<br />

9. Cfr. Zuccari. cit. por M.<br />

Brusatin: op. cit.: 64.<br />

El mapa tácil <strong>de</strong>l cerebro muestra cómo<br />

cada zona cerebral recoge las marcas<br />

sensoriales <strong>de</strong> los distintos receptores<br />

sensibles <strong>de</strong> todo el cuerpo, trazando el<br />

campo <strong>de</strong> las sensaciones (Penfield).<br />

Trazos sobre el cuerpo como extensiones<br />

y valencias, signos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación, <strong>de</strong><br />

protección y <strong>de</strong> fuerza, entre los massai.<br />

(D. Morris).<br />

es el mito <strong>de</strong>l vacío que oculta la fertilidad<br />

copiosa <strong>de</strong> esa tierra aparentemente blanca,<br />

pero realmente plena e in<strong>de</strong>cidible. El<br />

fondo <strong>de</strong>l dibujo es el lugar, la región, ese<br />

espacio en el que se sitúa y se sitia al sitio,<br />

y que por ello es innombrable, salvo que<br />

existe en tanto hace visible lo que en él<br />

existe como dibujo. Des<strong>de</strong> el reverso, pue<strong>de</strong><br />

apreciarse todo dibujo como trazo<br />

sobre una pizarra. El vacío <strong>de</strong> la pizarra no<br />

es un simple gas al que se ha <strong>de</strong>spojado<br />

<strong>de</strong> aire, sino el lugar <strong>de</strong> las interferencias<br />

sonoras, <strong>de</strong> las miradas, <strong>de</strong>l tacto y la<br />

palabra, que cualifican placer y displacer:<br />

es el cuerpo en su apertura al mundo, en<br />

su apertura a otro cuerpo, el medio sutil<br />

don<strong>de</strong> se gestionan todos los significantes<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo, don<strong>de</strong> un cuerpo dibuja otro<br />

cuerpo con los trazos <strong>de</strong> la caricia, <strong>de</strong> la<br />

temperatura, <strong>de</strong>l olor, <strong>de</strong> la mirada, <strong>de</strong> la<br />

voz... El fondo <strong>de</strong>l dibujo es, en fin, un<br />

cuerpo, y se dibuja siempre sobre el fondo<br />

<strong>de</strong> un dibujo borrado, <strong>de</strong> la marca <strong>de</strong><br />

trazos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el otro lado <strong>de</strong>l papel. Una<br />

sensación no es otra cosa que el dibujo<br />

que la realidad garabatea sobre nuestra<br />

superficie sensible; 8 y conocer es generar<br />

un dibujo interno (invención, mo<strong>de</strong>lo, i<strong>de</strong>a,<br />

percepción, forma). El dibujo externo incluye<br />

un gesto realizado sobre la realidad,<br />

mientras pensar es sólo un dibujo metafórico,<br />

9 una metáfora <strong>de</strong>l dibujo. Así, como<br />

tal, esa pizarra es imborrable, aunque todo<br />

lo que sobre ella se hace y <strong>de</strong>shace existe<br />

como borrón, como borradura, como<br />

borrado… La pizarra es intemporal en tanto<br />

su tiempo no pertenece al tiempo <strong>de</strong><br />

una u otra cronometría: lo es porque extrae


a cada figura un tiempo que sobre ella se<br />

establece, y porque no cesa <strong>de</strong> reenunciarse<br />

como presente. El espacio <strong>de</strong>l fondo<br />

recibe, para darles lugar, todas las<br />

<strong>de</strong>terminaciones, pero él sugiere no poseer<br />

ninguna propia. La pizarra es la espera<br />

contenida en un gesto y el gesto contenido<br />

en una espera, un cúmulo <strong>de</strong> intervalos<br />

correlativos, <strong>de</strong> anticipaciones sin<br />

aplazamientos. Como actualidad extensa,<br />

el dibujo enuncia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el flujo <strong>de</strong> la vivencia,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la mortalidad. Como atemporalidad<br />

intensa, el dibujo enuncia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

perspectiva <strong>de</strong> la muerte, <strong>de</strong> la repetición,<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>tención.<br />

La pizarra es un límite nutricio que<br />

inquieta el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la polaridad y da lugar<br />

a las oposiciones sin ser él mismo oposición.<br />

No porque sea inalterable, sino porque,<br />

conduciendo más allá <strong>de</strong> la polaridad<br />

<strong>de</strong> la interpretación, la pizarra no pertenecería<br />

al horizonte <strong>de</strong>l sentido. La pizarra<br />

es nodriza y cementerio: 10 dormitorio <strong>de</strong>l<br />

sentido, a bordo <strong>de</strong>l fondo, al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />

lenguaje, al filo <strong>de</strong>l otro, al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l nacer,<br />

al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> la tiniebla, al hilo <strong>de</strong>l dibujo.<br />

En su blanca oscuridad, la pizarra apela a<br />

las secuelas <strong>de</strong> todos los signos que no<br />

serán elegidos, a la inestabilidad <strong>de</strong> todos<br />

los arbitrios y arbitrarieda<strong>de</strong>s.<br />

Pues esa incorregible latencia <strong>de</strong> la<br />

pizarra es también el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> todos<br />

los borrados, la resonancia <strong>de</strong> todas las<br />

omisiones, el cuerpo <strong>de</strong> todas las huellas.<br />

De ahí su noche, su abismo, surgidos <strong>de</strong><br />

la saturación y la superposición, y su color,<br />

el <strong>de</strong> la memoria y el olvido, el <strong>de</strong>l crepúsculo<br />

<strong>de</strong> la posteridad y el <strong>de</strong>l albor <strong>de</strong> la<br />

10. cementerio: koimetêrion,<br />

habitación <strong>de</strong> dormir.<br />

Retrato fásico <strong>de</strong> la actividad cerebral <strong>de</strong>l<br />

sistema olfatorio durante la percepción <strong>de</strong><br />

un olor familiar, que muestra un trazado<br />

irregular pero con un or<strong>de</strong>n subyacente<br />

tanto más or<strong>de</strong>nado cuanto el dibujo perceptivo<br />

es más claro. (Walter J. Freeman).<br />

Dibujo <strong>de</strong> las trayectorias <strong>de</strong>l ojo en la<br />

percepción <strong>de</strong> un rostro que muestra las<br />

afluencias y recurrencias, las zonas <strong>de</strong><br />

mayor atracción y <strong>de</strong>finición, así como la<br />

errancia <strong>de</strong> los recorridos <strong>de</strong> exploración.<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 151


152 LABORATORIO DE PAPELES<br />

11. Cfr. Steven Pinker (2002)<br />

La tabla rasa. Barcelona, Paidos.<br />

12. «…si escribo con tiza sobre<br />

una pizarra, dispongo <strong>de</strong> una<br />

superficie <strong>de</strong> recepción que sigue<br />

siendo receptiva sin límite temporal<br />

alguno y cuyos caracteres<br />

puedo <strong>de</strong>struir tan pronto <strong>de</strong>jen<br />

<strong>de</strong> interesarme, sin tener que<br />

<strong>de</strong>sestimar por ello la superficie <strong>de</strong><br />

escritura. La <strong>de</strong>sventaja, en este<br />

caso, consiste en que no puedo<br />

obtener una huella dura<strong>de</strong>ra.<br />

Si quiero registrar nuevas noticias<br />

en la pizarra, me veo obligado<br />

a borrar las que ya la cubren.<br />

Por tanto, capacidad ilimitada<br />

<strong>de</strong> recepción y conservación<br />

<strong>de</strong> huellas dura<strong>de</strong>ras parecen<br />

excluirse en los expedientes<br />

con que sustituimos a nuestra<br />

memoria; o bien es preciso<br />

renovar la superficie receptora,<br />

o bien hay que aniquilar los signos<br />

registrados.» S. Freud: Nota sobre<br />

la «pizarra mágica» (1924)<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Serie <strong>de</strong> estudios para Formas<br />

lentas cayéndose y levantándose<br />

en el laberinto], 1955-56<br />

Lápiz sobre papel<br />

15,8 x 21,9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

posibilidad. El papel blanco y el trazo<br />

negro no permiten apreciar tan fácilmente<br />

esa <strong>de</strong>nsidad, pues el borrado emborrona<br />

el fondo; mientras, por el contrario, el<br />

emborronado <strong>de</strong> la pizarra <strong>de</strong>svela su hondura,<br />

su intimidad, sus espectros. Traza<br />

<strong>de</strong> inscripción <strong>de</strong> todo lo que se marca en<br />

el mundo, el dibujo es una superficie que<br />

conserva el registro <strong>de</strong> las cifras como una<br />

especie <strong>de</strong> porción materializada <strong>de</strong> nuestra<br />

memoria invisible. Pero también la<br />

memoria, más que un papel o una tabula<br />

rasa, 11 es una pizarra mágica, pues en<br />

nuestro aparato psíquico, el dibujo es<br />

simultáneo al borrado, al olvido, y viceversa,<br />

el olvido es una marca. Cuanto más es<br />

borrada una huella mnésica, más intensa<br />

es su marca, como los borrones en la pizarra<br />

son espectros, fantasmas <strong>de</strong>l fantasma;<br />

el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la pizarra habrá remitido<br />

12 al problema <strong>de</strong> las singularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

la memoria histérica y a la inci<strong>de</strong>ncia<br />

estructural <strong>de</strong> la represión, y habrá servido<br />

<strong>de</strong> base a la genealogía <strong>de</strong> las zonas<br />

erógenas, <strong>de</strong> la cual el fenómeno <strong>de</strong>l<br />

borrado amnésico será entonces presentado<br />

como corolario estructural.<br />

Lo que se escribe e inscribe, lo que se<br />

marca y aquello sobre lo que se marca es<br />

un cuerpo: no un papel, no un plano, sino<br />

un pliego: en él el pliegue no es un acci<strong>de</strong>nte,<br />

no sobreviene <strong>de</strong>l exterior, sino que<br />

es su condición, lo que lo convierte en<br />

abierto, en soporte, en marca <strong>de</strong> lo que<br />

será marcado. Pliegue es otro <strong>de</strong> los nombres<br />

<strong>de</strong> crisis, que consiste en la intimi-


dad <strong>de</strong> un sistema, en la internación y<br />

externación <strong>de</strong> un ser. La pizarra <strong>de</strong>svela<br />

su pliegue conforme <strong>de</strong>ja ocultar, conforme<br />

es borrada y borra; <strong>de</strong>svela su pliegue<br />

conforme difiere, conforme es otra y hendida.<br />

La pizarra es el lugar <strong>de</strong> la gestación,<br />

el espacio que, como el Fénix, se inflama<br />

en sus propios fuegos, y se renace en sus<br />

propios restos: la pizarra suscita la multiplicidad<br />

<strong>de</strong> las metáforas y es el crisol <strong>de</strong><br />

todas las imágenes posibles, <strong>de</strong> la potencia.<br />

Como un espejo cóncavo que no<br />

refleja sino la invención, el trazo <strong>de</strong> fuego,<br />

el relámpago <strong>de</strong> la imaginación, la huella<br />

<strong>de</strong>l gesto, la rapi<strong>de</strong>z y la precisión <strong>de</strong>l<br />

anhelo… El trazo viene a mejorar el tiempo<br />

subalterno, ese espacio que ni profiere<br />

ni prefiere, el campo <strong>de</strong> las imágenes…<br />

Como el cuerpo, la pizarra es ese espacio<br />

surtido: 13 El laberinto <strong>de</strong> la elaboración,<br />

el espacio <strong>de</strong> espacios, lo abierto por<br />

excelencia: el espacio <strong>de</strong> la abstracción y<br />

<strong>de</strong> la simbolización, el espacio <strong>de</strong> la emoción<br />

y la transmisión. Es múltiple pues es<br />

el espacio que contiene los tiempos, n<br />

tiempos en n espacios. Superposiciones,<br />

múltiples líneas <strong>de</strong> tierra, horizontes diversificados<br />

a la altura <strong>de</strong> cada víscera, <strong>de</strong><br />

cada pulsión. En esas pizarras pétreas y<br />

corpóreas, se superponen los asentamientos,<br />

las huellas imperceptibles, los tachados<br />

<strong>de</strong>l tiempo, el dibujo <strong>de</strong> las inclemencias<br />

y <strong>de</strong> las <strong>de</strong>liberaciones. En sus<br />

incurvaciones y vaguadas, la pizarra es el<br />

soporte expresivo <strong>de</strong> sorpresas y <strong>de</strong>scubrimientos<br />

que mejor ha conservado la curvatura<br />

espacio-temporal característica <strong>de</strong> la<br />

experiencia vital <strong>de</strong>l humano. Y todo dibu-<br />

13. La pizarra es una piedra<br />

proveniente <strong>de</strong> suelos trastornados<br />

don<strong>de</strong> forman capas que<br />

alternan con lechos <strong>de</strong> gres,<br />

muy resistente. La etimología <strong>de</strong><br />

pizarra remite al vasco pizarri o<br />

bizarri, o también a la agregación<br />

<strong>de</strong> la piedra latina (lapis) y la<br />

piedra vasca (arro). Des<strong>de</strong> la<br />

sonemática oteiziana, sería<br />

sencillo <strong>de</strong>ducir que esta piedra<br />

<strong>de</strong> escritura apunta a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

una piedra cóncava, es <strong>de</strong>cir,<br />

abierta (arra) al signo, al trazo.<br />

Ronda nocturna, Cy Twombly, 1966.<br />

Dibujos dactilares en el Techo <strong>de</strong> la Sala<br />

<strong>de</strong> los jeroglíficos, en Pech-Merle,<br />

Cabrerets, Francia.<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 153


154 LABORATORIO DE PAPELES<br />

14. S. Mallarmé: la vida como libro.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Serie <strong>de</strong> estudios<br />

para Formas lentas cayéndose<br />

y levantándose en el laberinto], 1955-56<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm<br />

(Imagen en negativo).<br />

Exposición <strong>de</strong> K. Malevicth,<br />

San Petersburgo 1915.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Formas lentas cayéndose<br />

y levantándose en el laberinto], 1955-56<br />

Lápiz sobre papel, 18,4 x 24,3 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

jo contiene, aunque sólo sea en su proceso<br />

<strong>de</strong> formación, la dimensión abierta <strong>de</strong> la<br />

pizarra, su torsión espacial, su simultaneidad<br />

temporal, su naturaleza <strong>de</strong> acontecimiento,<br />

su noche.<br />

Siempre se dibuja sobre un pequeño<br />

trozo <strong>de</strong> mundo repleto <strong>de</strong> audacias, él<br />

mismo núcleo y resistencia, obstáculo y<br />

oportunidad. La pizarra es a<strong>de</strong>más esa<br />

piedra que contiene la estructura <strong>de</strong>l libro,<br />

14 que con facilidad se abre en pliegos,<br />

en hojas planas y <strong>de</strong>lgadas que apelan a<br />

una escritura: Filosofal o angular, el universo<br />

es un gran pliego, un cuerpo, una<br />

extensa y carnosa piedra mezcla <strong>de</strong> predicado<br />

y <strong>de</strong> sujeto, <strong>de</strong> acción y <strong>de</strong> aquello<br />

sobre lo que se ejerce, advirtiendo que<br />

la creación es recíproca: la piedra es<br />

hecha por el acto <strong>de</strong> intervenir sobre ella,<br />

al mismo tiempo que ese acto <strong>de</strong> la piedra<br />

haciéndose, hace al sujeto como agente,<br />

como efecto <strong>de</strong> la acción… con ella nace,<br />

y en ella muere y sobrevive. Y quien dibuja,<br />

perfora, lanza, graba, coloca y <strong>de</strong>scoloca,<br />

come y <strong>de</strong>vuelve esa piedra <strong>de</strong>l<br />

universo: negra pizarra multicolor sobre<br />

cuya oscuridad brilla el <strong>de</strong>stello <strong>de</strong> un gesto<br />

que graba, escan<strong>de</strong>, organiza… Pliego<br />

<strong>de</strong> mundo, gruta y tregua, mina cóncava,<br />

hendidura don<strong>de</strong> la hendidura <strong>de</strong>l dibujo<br />

se apoya, sobre el que se dibuja el trazo,<br />

el corte <strong>de</strong> cada existencia: el dibujo es<br />

fisura sobre resquicio, intervalo sobre el<br />

intervalo: es trabajo <strong>de</strong> irrealización y <strong>de</strong><br />

vaporización.<br />

…Irrealización que realiza y distribuye<br />

el y en el espacio: La composición no es<br />

otra cosa que el ensayo <strong>de</strong> administración


y <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> comportamiento<br />

<strong>de</strong> esas instancias, <strong>de</strong> esos límites.<br />

Entre el espacio real <strong>de</strong>l espectador, el<br />

espacio imaginario, y el espacio simbólico<br />

<strong>de</strong> los nombres. La pizarra es la figura anicónica<br />

<strong>de</strong>l centro <strong>de</strong>l eros y la gestación.<br />

Es el tiempo y el espacio <strong>de</strong> la cultura, <strong>de</strong><br />

la cocción, el crisol inacabado <strong>de</strong> un ser<br />

sin hacerse, incompleto, plural. Por eso la<br />

pizarra <strong>de</strong>l dibujo se <strong>de</strong>svela como la<br />

membrana que materializa un límite, un<br />

antro y un entre que <strong>de</strong>safía cualquier lógica<br />

<strong>de</strong> no-contradicción. Los dibujos no<br />

son sensibles o inteligibles; unas veces<br />

parecen no ser ni esto ni lo otro, otras, ser<br />

esto y lo otro… Son un trazo <strong>de</strong>l ser, <strong>de</strong>l<br />

estar siendo, y también un rasgo sobre el<br />

género, sobre la generación, sobre los<br />

diferentes géneros <strong>de</strong> género, sobre el<br />

género <strong>de</strong> las generaciones…<br />

La pizarra no es, pues, en ningún sentido<br />

<strong>de</strong> esa palabra (metafísico, físico, químico,<br />

alquímico), una sustancia, sino una<br />

diseminación ambivalente, por constituir<br />

el medio en el que se oponen los opuestos,<br />

el movimiento y el juego que los relaciona<br />

mutuamente, los vuelve y los hace<br />

pasar una a otro (claro/oscuro, cóncavo/<br />

convexo, anterior/interior, memoria/olvido,<br />

habla/escritura, etc.). Es a partir <strong>de</strong> ese<br />

cuerpo, como los opuestos o los diferentes<br />

son <strong>de</strong>tenidos. La pizarra es el movimiento,<br />

el lugar y el juego <strong>de</strong> colisiones y<br />

<strong>de</strong>splazamientos, el laberinto <strong>de</strong> la producción<br />

<strong>de</strong> la diferencia, <strong>de</strong> la diferencia<br />

<strong>de</strong> la diferencia. Por eso el dibujo se<br />

encuentra entre lo arbitrario y lo necesario,<br />

entre el mito y el proyecto, entre dios y la<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel<br />

19,3 x 15,3 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 155


156 LABORATORIO DE PAPELES<br />

Coreografías <strong>de</strong> las abejas. Distintas<br />

danzas indican a sus congéneres la<br />

naturaleza y la posición <strong>de</strong>l alimento<br />

y otras informaciones valiosas.<br />

Un par electrón-positrón <strong>de</strong>ja una<br />

traza en forma <strong>de</strong> espiral bifurcada.<br />

muerte], entre per<strong>de</strong>r y encontrar, entre lo<br />

muerto y lo vivo, y entre la serpiente y el<br />

jaguar, entre madre y padre, entre luna y<br />

sol, entre río y piedra, entre la sombra y el<br />

umbral.


1.1. La tiza como laboratorio<br />

«El aire está lleno <strong>de</strong> infinitas líneas<br />

rectas y resplan<strong>de</strong>cientes, entrecruzadas<br />

y entretejidas sin que una obstruya jamás<br />

el recorrido <strong>de</strong> otra, y representan<br />

para cada objeto la verda<strong>de</strong>ra forma<br />

<strong>de</strong> su razón» 15<br />

«El dibujo, padre <strong>de</strong> nuestras tres artes,<br />

arquitectura, escultura y pintura,<br />

proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l intelecto, extrae <strong>de</strong> la<br />

pluralidad <strong>de</strong> aspectos <strong>de</strong> las cosas,<br />

un juicio universal, semejante<br />

a una fórmula o i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> todo<br />

lo existente en la naturaleza» 16<br />

Sobre el fondo fértil <strong>de</strong> la realidad, los<br />

seres trazan su existencia, los astros<br />

trayectorias <strong>de</strong> energía, los vivos una estela<br />

<strong>de</strong> cuerpos y <strong>de</strong> vínculos. Incluso lo más<br />

sólido plasma el pulso <strong>de</strong> una vibración,<br />

el secreto y la secreción <strong>de</strong> un gesto, 17 <strong>de</strong><br />

una gestación, <strong>de</strong> un espacio. El trazo es<br />

la línea <strong>de</strong> continuidad que atraviesa especies<br />

y estilos, volunta<strong>de</strong>s y volutas. Si el<br />

mundo es una pizarra, el sujeto es tiza 18 y<br />

tizo, 19 que sobre ese soporte oscuro o claro,<br />

son lo que hace mancha: La tiza antropométrica<br />

y antropomórfica, como cuerno<br />

<strong>de</strong> unicornio, segrega imaginaciones,<br />

inventos, ocurrencias… Se estremecen las<br />

tizas como se agitan los dados, <strong>de</strong>volviendo<br />

azar al azar, blanco al blanco, polvo al<br />

polvo, cenizas a las cenizas, en un movimiento<br />

<strong>de</strong> trazo en el que queda absuelta<br />

su ambigüedad.<br />

15. Leonardo da Vinci.<br />

Manuscrito A, fol. 2<br />

16. Girogio Vasari, cit. por<br />

M. Brusatin: op. cit.: 16.<br />

17. Cfr. Jenny, H. (1967) Cymatics,<br />

Basilea, Basilius Press.<br />

18. La tiza es una arcilla terrosa<br />

blanca, su nombre proviene <strong>de</strong>l<br />

nahuatl mejicano «tizatl» mezcla<br />

<strong>de</strong> ceniza y agua usado para<br />

blanquear.<br />

19. El tizo es un pedazo <strong>de</strong> leña mal<br />

carbonizada, que tizna, que mancha<br />

<strong>de</strong> hollín, <strong>de</strong> tizne o palo <strong>de</strong> humo,<br />

tizón <strong>de</strong> hollín, carboncillo. Tiza y<br />

tizo son instrumentos tizianos que<br />

comparten esa vocación macular.<br />

Cal<strong>de</strong>r dibujando constelaciones móviles.<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 157


158 LABORATORIO DE PAPELES<br />

20. Cfr. J. Derrida (1995) Khôra.<br />

Córdoba, Alción: 28.<br />

Espacio lineal abierto, <strong>Oteiza</strong> (1957)<br />

Espacio lineal abierto, <strong>Oteiza</strong> (1957)<br />

La materia es apenas lo que muestra el<br />

espacio, la mordida <strong>de</strong>l espacio que así se<br />

muestra agente, activo, visible en su ausencia<br />

material. De modo que cada escultura<br />

no es más que ese mol<strong>de</strong> en negativo<br />

<strong>de</strong>l espacio, tal y como el espacio es la matriz<br />

<strong>de</strong> la materia. En la estatua, tiza y pizarra<br />

intercambian sus funciones. La piedra<br />

es tiza, la tiza es piedra, y la piedra es el<br />

material <strong>de</strong>l mundo, el mundo como con<strong>de</strong>nsación<br />

metafórica <strong>de</strong> una tiza. Y el dibujo<br />

establece un lugar, introduce un extrañamiento,<br />

una distinción, un corte o una<br />

señal, un agujero en lo real o un agujero <strong>de</strong><br />

lo real. No consiste sólo en hacer aparecer,<br />

en presentarse como figura sobre lo que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese instante se relega a fondo originario<br />

<strong>de</strong>l papel; el dibujo disloca esas disociaciones,<br />

como tal es in<strong>de</strong>cidible respecto<br />

al hacer aparecer o hacer <strong>de</strong>saparecer.<br />

Como rasgo, la forma <strong>de</strong>l dibujo, en el trazo<br />

<strong>de</strong> la tiza y en la presencia <strong>de</strong> la pizarra,<br />

se afirma como un atisbo <strong>de</strong> abandono,<br />

como vestigio <strong>de</strong> lo informe; como no-figura<br />

y como no-fondo. Manifestación <strong>de</strong> un<br />

gesto aún no hecho, cuando el dibujo mismo<br />

es el gesto que se adivina en él, por él<br />

como su propio efecto, y no como su causa.<br />

El gesto que creó el dibujo, el gesto que,<br />

en el dibujo, marca otro trazo, otra estela.<br />

Sobre esa oscura matriz, 20 los trazos y<br />

las trizas blancas <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo, el rasgo <strong>de</strong><br />

un riesgo. No somos máquinas <strong>de</strong>spiezadas<br />

y <strong>de</strong>spiezables cuyos componentes<br />

puedan ser intercambiados sin consecuencias.<br />

En nuestros afectos, en nuestras<br />

pasiones, en nuestros vínculos, cada hecho,<br />

cada palabra dicha o no dicha, cada


mirada, cada pequeño <strong>de</strong>talle, todo lo<br />

importante, es para bien o para mal, irreparable.<br />

Nada <strong>de</strong> lo sucedido es eludible, tal<br />

y como no existe trazo sin marca. En el<br />

dibujo no hay nada evitable, pero todo está<br />

sujeto a enmiendas y remiendos: reversible,<br />

sin repeticiones, sin expresión, la pizarra<br />

el espacio don<strong>de</strong> se disculpa el error,<br />

como una existencia proyectiva don<strong>de</strong> lo<br />

irreparable pue<strong>de</strong> ser implementado, don<strong>de</strong><br />

ni siquiera lo irremediable resulta gravoso,<br />

pues se atien<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el afecto comprensivo.<br />

Es siempre acci<strong>de</strong>nte, singularidad,<br />

lugar don<strong>de</strong> la teoría colapsa.<br />

Incluso aunque se trate <strong>de</strong> un boceto o<br />

<strong>de</strong> una planificación, cuando el dibujo se<br />

hun<strong>de</strong> en su propio proceso, esto es, cuando<br />

es pensante, cuando no se dibuja lo que<br />

se sabe, sino para saber, el dibujo es el<br />

espacio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lirio, sin las cortapisas <strong>de</strong> ninguna<br />

norma, sin juicios previos, como pura<br />

preparación, como existencia sin finalidad.<br />

Formar es entonces droga y remedio, veneno<br />

y contraveneno, trastorno y alivio, encierro<br />

y salida. Por eso no hay bálsamo <strong>de</strong> arte;<br />

ni por el arte ni para el arte; ni para el ser<br />

humano (con todas sus fantasmagorías)<br />

que el artista estará siendo; ni para el artista<br />

(con sus elaboraciones sintomáticas) que<br />

el ser humano estará siendo. La imagen<br />

extraordinaria se produce normalmente <strong>de</strong><br />

forma poco normal, en el instante <strong>de</strong>l giro <strong>de</strong><br />

uno a otro, siguiendo el eje <strong>de</strong>l límite, <strong>de</strong>l<br />

invento, <strong>de</strong>l sueño, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lirio, <strong>de</strong>l error, <strong>de</strong>l<br />

obstáculo, y <strong>de</strong>l ruido... <strong>de</strong> todos los ecos<br />

<strong>de</strong> la corrección y <strong>de</strong>l azar infinito <strong>de</strong> las<br />

conjunciones y las coyunturas <strong>de</strong> la probabilidad<br />

y la improbabilidad…<br />

Movimiento browniano.<br />

Dibujo <strong>de</strong> las trayectorias aleatorias<br />

<strong>de</strong> partículas en el aire.<br />

Negativo <strong>de</strong> Estudio sobre<br />

formaciones <strong>de</strong> agua, <strong>de</strong> Leonardo<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 159


160 LABORATORIO DE PAPELES<br />

Marcas realizadas por osos sobre el<br />

tronco <strong>de</strong> los árboles y sobre la piedra<br />

<strong>de</strong> sus cuevas.<br />

Trazo <strong>de</strong> Picasso (Gjon Mili, 1949)<br />

Dibujo realizado por Sophie, mostrando<br />

su característico estilo <strong>de</strong> trazos en zigzag<br />

<strong>de</strong> la orangutan (Desmond Morris).<br />

Un dibujo es la fijación <strong>de</strong> un gesto que<br />

pue<strong>de</strong> ser tomada como un fin en sí o<br />

como una preparación psicoperceptiva y<br />

mental. Pero sobre todo es una marca, un<br />

acontecimiento <strong>de</strong> acontecimientos, un<br />

lugar <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> imposibilida<strong>de</strong>s.<br />

De las huellas territoriales <strong>de</strong>l oso a<br />

los rasgos con los que el niño <strong>de</strong>sarrolla su<br />

inteligencia hasta el infinito… se trata en<br />

todo caso <strong>de</strong> una doble expansión, un<br />

doble pliegue: hacia sí, la marca intensifica<br />

la experiencia y genera tejidos <strong>de</strong> complejidad<br />

interna; hacia fuera, expan<strong>de</strong> el<br />

cuerpo más allá <strong>de</strong> la presencia y <strong>de</strong> la<br />

percepción: marcas materiales o mnémicas.<br />

El trazo es rastro <strong>de</strong>l cuerpo, <strong>de</strong> su<br />

anhelo y su titubeo, aquello que no sólo<br />

remite a las i<strong>de</strong>as y los proyectos, sino a lo<br />

más real <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> un sujeto, incluso a<br />

su pesar, incluso en sus vertientes más<br />

<strong>de</strong>structivas o auto<strong>de</strong>structivas, perversas,<br />

incoherentes, <strong>de</strong>lirantes, insulsas o<br />

insufribles… De hecho, las marcas son<br />

anteriores a lo humano: lo vivo existe en<br />

una red <strong>de</strong> marcas químicas, gráficas,<br />

territoriales, gestuales. Ni en el oso ni en el<br />

graffitero, ni en el activista ni en el muralista,<br />

se reduce el rasgo a una función indicial<br />

que <strong>de</strong>muestre una ausencia significativa,<br />

o a un propósito <strong>de</strong> presencia<br />

espacial y temporal. No es sólo una huella,<br />

una inscripción en su estado puro, no<br />

es sólo esa disyunción temporal <strong>de</strong> un<br />

alguien que estuvo allí, ni tampoco <strong>de</strong> la<br />

marca <strong>de</strong> una diferencia establecida, sino<br />

<strong>de</strong>l movimiento diferenciado previo a toda<br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> contenidos. Existe en el<br />

rasgo algo más que el gesto o la grafía, en


tanto es un lugar privilegiado en el que se<br />

evi<strong>de</strong>ncian procesos esenciales, operaciones<br />

que sirven <strong>de</strong> resonancia para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> un proyecto: Un saber instantáneo<br />

mediante el que nos medimos con la<br />

realidad, y compren<strong>de</strong>mos, fabricamos<br />

nuestra percepción y nuestras i<strong>de</strong>as. El<br />

dibujo revela la fábrica <strong>de</strong>l pensamiento y<br />

la emoción, la estructura <strong>de</strong> un saber.<br />

Literalmente, un laboratorio <strong>de</strong> tizas es una<br />

pizarra, un muro multidimensional 21 <strong>de</strong>liberadamente<br />

abierto a hacer y <strong>de</strong>shacer.<br />

La tiza dibuja, pero es apenas la extensión<br />

<strong>de</strong>l sujeto, su voz blanca convertida en trazo.<br />

La tiza es un cuerpo <strong>de</strong> rasgos, blanda<br />

y rígida, líquida en el trazo y consistente<br />

en la figura. Como extensión <strong>de</strong>l cuerpo,<br />

apunta a lo que el cuerpo mismo tiene<br />

<strong>Laboratorio</strong> <strong>de</strong> tizas como gran pizarra y partitura.<br />

21. «La sección <strong>de</strong> una esfera<br />

partida por un plano, es una<br />

circunferencia, la sección <strong>de</strong> una<br />

hiperesfera cortada por un espacio<br />

a 3 dimensiones, es una esfera.<br />

La sección <strong>de</strong> un hiperespacio<br />

cortado por un espacio a 4 dimensiones<br />

es un muro en el que se<br />

explican y efectúan nuestros<br />

nuevos propósitos». Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

Carta a los artistas <strong>de</strong> América.<br />

Popayán, Colombia, 1944.<br />

Maquetas en vidrio para el estudio<br />

<strong>de</strong> la pared-luz, <strong>Oteiza</strong> (1956)<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 161


162 LABORATORIO DE PAPELES<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Bolígrafo y lápiz sobre papel<br />

21 x 15,4 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

Bastón <strong>de</strong> mando grabado y<br />

perforado <strong>de</strong>l magdaleniense,<br />

<strong>de</strong> El Pendo, Santan<strong>de</strong>r.<br />

San Jorge (1951). <strong>Oteiza</strong><br />

advierte la complejidad<br />

al convertir monstruo<br />

y santo, tiza y trazo,<br />

hombre y materia,<br />

en un único ser.<br />

<strong>de</strong> surtidor <strong>de</strong> trazos. Y cuando las tizas<br />

dan cuerpo a las estatuas, las estatuas<br />

<strong>de</strong>signan al escultor como tiza <strong>de</strong> un trazo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>seo. Antropomórfica o antropométrica,<br />

escultura y escultor existen como<br />

encrucijada. La pizarra <strong>de</strong>l espacio es el<br />

formato que correspon<strong>de</strong> a un cuerpo<br />

diseminado que se activa como generación.<br />

Y cada escultura un rasgo, un trazo<br />

multidimensional que se <strong>de</strong>spliega sobre el<br />

fondo <strong>de</strong>l espacio.<br />

Las esculturas dibujan al hombre; el hombre<br />

dibuja su propósito; el <strong>de</strong>seo dibuja<br />

sus esculturas que lo dibujan como ser…<br />

Organizar el espacio, organizarse el tiempo,<br />

son la búsqueda <strong>de</strong> la sensación <strong>de</strong><br />

que todo funciona, <strong>de</strong> que existen acuerdos<br />

y encuentros en la maraña <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacuerdos<br />

y <strong>de</strong>sencuentros que <strong>de</strong>sgranan<br />

el flujo <strong>de</strong> la vida. Es la herida <strong>de</strong>l paso a<br />

distancia, la soledad espacial, en su<br />

inquebrantable aplomo, quien dicta ese<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> composición, <strong>de</strong> borrado y marca,<br />

como si en su celda por pequeña y<br />

asilada que fuera, sí cupiese, con todo,<br />

mover <strong>de</strong> sitio el camastro y la silla, el<br />

papel blanco y la zozobra. Y en ese remover<br />

y componer, el propio espacio quedase<br />

abierto a la ilimitación <strong>de</strong> lo posible, a<br />

la ilimitación <strong>de</strong>l vínculo, y la soledad fuese<br />

rebelión y revelación. Llenar así, con<br />

imágenes y posiciones, el agujero <strong>de</strong> la<br />

falta y <strong>de</strong>l exceso. Cada dibujo ocluye esa<br />

valencia sin vínculo con los espectros <strong>de</strong><br />

la posibilidad.<br />

Este es el cuerpo, abierto en canal por<br />

una valencia <strong>de</strong> vínculo sin cumplir, por un<br />

espacio faltante y palpitante <strong>de</strong> pulsión, y


cuyos encuentros son la confirmación <strong>de</strong><br />

la imposibilidad <strong>de</strong> completud. Un cuerpo<br />

abierto que en su encuentro materializa su<br />

distancia, hasta corporalizarla, transformando<br />

ese tercer cuerpo —el intervalo<br />

entre uno y otro— en rostro, en un tercero<br />

otro que es simultáneamente división y<br />

sutura. Un cuerpo <strong>de</strong>masiado agujereado<br />

en su tacto abrasivo con el mundo, sin la<br />

protección <strong>de</strong> un cierre simbólico, convertido<br />

en tiza que se emborrona, se erosiona,<br />

se <strong>de</strong>sgasta, se abrasa en su contacto<br />

con el mundo, en su frotarse con la vida,<br />

en su dibujo. Si la tiza se i<strong>de</strong>ntifica a sí<br />

misma como luminoso surtidor <strong>de</strong> trazos<br />

sobre el fondo oscuro <strong>de</strong> un universo<br />

extrañado, su soledad espacial, sus trazos<br />

<strong>de</strong> búsqueda, su hacerse en el trato<br />

con el mundo, son los abismos <strong>de</strong> su estar<br />

siendo, los gestos y las palabras, las <strong>de</strong>cisiones<br />

y las acciones, los pensamientos y<br />

las aventuras en las que sus vínculos son<br />

dibujos, erosión recíproca que genera signos<br />

y estelas, que afirman y abrasan. Su<br />

vida consiste en hacerse polvo, en <strong>de</strong>saparecer<br />

al hacerse dibujo, rastro, polvo<br />

<strong>de</strong> estrellas en el universo. El dibujo <strong>de</strong>ja<br />

restos, las sobras que separan a la tiza <strong>de</strong>l<br />

dibujo tal y como el escultor <strong>de</strong>secha la<br />

piedra que le separa <strong>de</strong> la estatua. Ese<br />

polvo <strong>de</strong> estrellas, ese polvo <strong>de</strong> extrañezas,<br />

es el resto que queda fuera <strong>de</strong> la posición<br />

y <strong>de</strong> la trayectoria, que no pertenece<br />

<strong>de</strong>l todo ni al sujeto ni al tiempo.<br />

Los trazos avanzan hasta atrapar la<br />

imagen, en una tarea <strong>de</strong> acecho y captura.<br />

22 Son esbozo, boceto, bosquejo, apunte,<br />

esquicio, borrón, borrador, tanteo, estu-<br />

22. En la casa <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>, proliferaban<br />

las pizarras: <strong>de</strong>spacho,<br />

estudio, pasillo, sala… cada lugar<br />

era un lugar <strong>de</strong> ocurrencias, un<br />

surtidor <strong>de</strong> notas… Tal urgencia<br />

era para el escultor un modo <strong>de</strong><br />

vivir por triplicado: recordar, sentir<br />

y prever, con la conciencia<br />

<strong>de</strong> lo efímero <strong>de</strong>l encuentro,<br />

con la vocación <strong>de</strong> un más allá<br />

<strong>de</strong>l instante, con la pretensión<br />

<strong>de</strong> convertir cada atisbo en signo.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel, 21,1 x 27,7 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 163


164 LABORATORIO DE PAPELES<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel, 21,1 x 27,7 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

G. Morandi. Naturaleza muerta, 1958<br />

Pizarra borrada<br />

dio, encaje, nota, estudio, esbozo, boceto,<br />

encaje, encuadre, croquis, esquemas, gráficos,<br />

trazas, manchas, siluetas, contorno…<br />

Sean analíticos, <strong>de</strong>scriptivos, naturalistas,<br />

realistas, conceptuales, esquemáticos,<br />

poéticos, técnicos, sean pruebas,<br />

ensayos, titubeos, o cálculos, todos ellos<br />

cuentan y mi<strong>de</strong>n, registran una actividad<br />

perceptiva, mental y emocional, el esfuerzo<br />

realizado para configurar; muestran<br />

cómo el caos <strong>de</strong> las impresiones y las sensaciones,<br />

se or<strong>de</strong>na sólo cuando lo formamos,<br />

cuando sobre la nebulosa opaca <strong>de</strong>l<br />

pliego, el rasgo avanza como la línea <strong>de</strong><br />

una enunciación, que no representa lo invisible,<br />

sino genera lo visible.<br />

Y una vez instituido, lo que el dibujo<br />

adquiere <strong>de</strong> figura, la convierte en intocable,<br />

como si sobre la literalidad <strong>de</strong>l soporte<br />

quedase no sólo <strong>de</strong>positada la marca<br />

<strong>de</strong> un trazo, sino también otra membrana<br />

protectora que la cierra como figura. De<br />

nuevo, la convención <strong>de</strong>l dibujo <strong>de</strong>svía la<br />

atención <strong>de</strong> su naturaleza abierta, <strong>de</strong> su<br />

condición <strong>de</strong> pizarra.


2. MITO, DIBUJO, PROYECTO<br />

«¿Dón<strong>de</strong> se originó la superstición<br />

<strong>de</strong> que la verdad se abre camino<br />

por sí misma?» 23<br />

«¿Para qué queremos una revolución si<br />

no conseguimos un hombre nuevo?» 24<br />

«El futuro pertenece a los fantasmas» 25<br />

«Un pensamiento que se estabiliza, cualquiera<br />

que sea, cobra las características<br />

<strong>de</strong> una hipnosis y se transforma, en el<br />

lenguaje lógico, en un ídolo» 26<br />

La pizarra no es una metáfora, sino el paradigma<br />

<strong>de</strong> la metáfora, figura el proceso<br />

metafórico <strong>de</strong> un modo más preciso que<br />

los habituales mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> la moneda, <strong>de</strong>l<br />

oro y sus modos <strong>de</strong> intercambio, <strong>de</strong> transferencia,<br />

<strong>de</strong> circulación... Frente a esa lógica<br />

<strong>de</strong> circulación e intercambio, la metáfora<br />

como pizarra remite al espectro y la<br />

saturación. La metáfora es la metáfora <strong>de</strong>l<br />

mito por cuanto la pizarra es la metáfora <strong>de</strong><br />

la metáfora. La superposición <strong>de</strong> borrados,<br />

la marca <strong>de</strong> la elipsis, marca la impregnación<br />

<strong>de</strong> la metáfora. Si la metáfora es la<br />

transferencia a una cosa <strong>de</strong> un nombre que<br />

<strong>de</strong>signa a otra, la elipsis <strong>de</strong>l mito es así<br />

metáfora <strong>de</strong> la metáfora, analogía <strong>de</strong> la significación,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l espectro, <strong>de</strong>l fantasma.<br />

El mito <strong>de</strong>l origen es la fantasía <strong>de</strong>l<br />

comienzo, <strong>de</strong>l retorno <strong>de</strong>l inicio, <strong>de</strong> la repetición<br />

<strong>de</strong> la génesis… y ahí, <strong>de</strong> nuevo, la<br />

noción <strong>de</strong> borrado inherente a la pizarra,<br />

que viene a auxiliar esa añoranza filosófica,<br />

con la ilusión <strong>de</strong> una constante revelación,<br />

<strong>de</strong> un eterno comienzo...<br />

23. Bloch, E. (1972) Vom Hazard<br />

zur Katastrophe. Politische<br />

Aufsätze aus <strong>de</strong>n Jharen, 1934 bis<br />

1939; Frankfurt, Suhrkamp: 103<br />

24. Marcuse, H. (1978)<br />

Conversaciones con H. Marcuse,<br />

Barcelona, Gedisa: 33.<br />

25. Derrida, J. (1998) Ecografías <strong>de</strong><br />

la televisión, Buenos Aires,<br />

Eu<strong>de</strong>ba: 143.<br />

26. Valery, P (1987): Notas<br />

sobre Leonardo da Vinci, Madrid,<br />

Visor: 24<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudios para Formas lentas cayéndose<br />

y levantándose en el laberinto], 1955-56<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 165


166 LABORATORIO DE PAPELES<br />

Las piedras <strong>de</strong> la Ley. Detalle<br />

<strong>de</strong> Moisés, Rembrandt (1659).<br />

27. «La importancia social <strong>de</strong>l artista<br />

resi<strong>de</strong> en la proporción en que le<br />

correspon<strong>de</strong> ser creador <strong>de</strong> mitos,<br />

o si reproductor <strong>de</strong> ellos, <strong>de</strong> las<br />

condiciones en que ha <strong>de</strong> realizarlos.<br />

Mito es invención <strong>de</strong> arte en<br />

proyección social sobre los pueblos.<br />

Es imagen <strong>de</strong> un mundo y guía histórica<br />

<strong>de</strong> una sociedad. Es la<br />

fábula, las necesida<strong>de</strong>s religiosas<br />

proyectadas en las geometrías<br />

espaciales y activas <strong>de</strong>l artista».<br />

J. <strong>Oteiza</strong>: Carta a los artistas <strong>de</strong><br />

América. Sobre el arte nuevo en la<br />

postguerra, Popayán 1944.<br />

28. «El mito podría ser como una<br />

explicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito (posiblemente<br />

eran <strong>de</strong>litos cometidos por los<br />

reyes, gobernantes) para explicarlos,<br />

justificarlos, atribuidos a los<br />

dioses, y así quedaban estas historias<br />

almacenadas y transmisibles<br />

como un código penal […] El mito<br />

como una explicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito y<br />

como una vuelta atrás, en la<br />

moviola, para ser analizado, sicoanalizado.<br />

[…] La mitología como un<br />

código penal, como una memoria<br />

penal para recordar ocultando a los<br />

culpables; y para recordar, puesta<br />

en mito, en el plano <strong>de</strong> lo sagrado,<br />

<strong>de</strong> lo divino» Jorge <strong>Oteiza</strong>. Carta<br />

mecanografiada con notas manuscritas<br />

a Juan Luis Moraza. 1984.<br />

El filo <strong>de</strong>l dibujo, el hilo <strong>de</strong>l relato, el<br />

mito <strong>de</strong> la razón… Por sí solos, los rasgos<br />

ur<strong>de</strong>n mitos. 27 Pues el mito otorga<br />

continuidad, es un hilo que une, que liga,<br />

un filamento y un filo cuyo trazo muta,<br />

trashila, teje. Y el dibujo enreda, fabula,<br />

hace sentir, ver y pensar… Lo propio <strong>de</strong><br />

esas texturas, tejidos y textos es reunir,<br />

juntar, poner en or<strong>de</strong>n, instituir y transmitir,<br />

28 aunque <strong>de</strong> una manera polivalente,<br />

ambigüa, 29 resistente, pues se trata <strong>de</strong><br />

imaginaciones para contar escondiendo, 30<br />

cifras y marcas <strong>de</strong> un más allá <strong>de</strong> la ley.<br />

Entre todos los ídolos, el <strong>de</strong>seo y el fantasma<br />

eligen —para instituir un rigor— un<br />

programa, convirtiendo la libertad en<br />

orientación; <strong>de</strong> tal modo que las operaciones<br />

acaban <strong>de</strong>duciéndose y <strong>de</strong>duciendo<br />

un objeto, un objetivo, un propósito.<br />

El diseño es <strong>de</strong>signio. Cada <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> unificación<br />

y concierto simbólico, surge<br />

sobre un fondo diabólico <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconcierto<br />

y división, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarreglo, y <strong>de</strong>lito. El<br />

dibujo es un proyecto (cada dibujo planea<br />

sobre el futuro, proyecta como proyectil),<br />

Tablilla sumeria con escritura cuneiforme,<br />

y escrituras <strong>de</strong> la ley <strong>de</strong> la calle. Territorios <strong>de</strong>l logos.


pero también, y sobre todo, el proyecto<br />

es un dibujo: especulaciones, ilusiones,<br />

figuraciones sobre un futuro, trazos <strong>de</strong> un<br />

plan, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la opacidad <strong>de</strong>l futuro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el miedo, la angustia, el asco <strong>de</strong> lo que se<br />

siente como insoportable, intolerable,<br />

mejorable. El trazo proyectivo se obsesiona<br />

con una meta que se aleja como el<br />

horizonte, que no es un lugar sino la lejanía<br />

impertérrita <strong>de</strong> la asíntota. Como la<br />

filosofía, cada proyecto es, en realidad,<br />

nostalgia, 31 impulso a sentirse en casa en<br />

todas partes, intolerancia al exilio, a la<br />

existencia. Se trata <strong>de</strong> evitar, bien por<br />

exclusión o por domesticación, a toda<br />

costa, lo extraño y lo oscuro. Así, en su<br />

creatividad, cobija un impulso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sahucio,<br />

<strong>de</strong> negación.<br />

El dibujo es un modo <strong>de</strong> establecer<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> realidad; 32 Las i<strong>de</strong>as a mediohacer,<br />

el pensamiento, la intencionalidad,<br />

la sensación… son «proyecciones» nuestras<br />

sobre el mundo. 33 La proyección consiste<br />

en pensar que algo tiene propieda<strong>de</strong>s<br />

que no tiene, pero que po<strong>de</strong>mos imaginar;<br />

Proyectar es proyectarse: «voluntad<br />

artística», 34 «pequeña sensación», 35 «necesidad<br />

interior», 36 «propósito experimental»<br />

37 … más que motivaciones, o estímulos,<br />

habrán sido principios generativos,<br />

rasgos <strong>de</strong> orientación <strong>de</strong>l movimiento<br />

imparable <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>signio. Cada<br />

proyecto surge como enunciación <strong>de</strong> esa<br />

pulsación <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo, pero también como<br />

voluntad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, 38 como atolondrado<br />

surtidor <strong>de</strong> apetitos. El proyecto es proyecto<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, esto es, empeño en una<br />

transformación exterior cierta supeditada<br />

29. «El mito pone en juego una<br />

forma <strong>de</strong> lógica que po<strong>de</strong>mos llamar,<br />

en contraste con la lógica <strong>de</strong><br />

la no-contradicción <strong>de</strong> los filósofos,<br />

una lógica <strong>de</strong> lo ambigüo, <strong>de</strong> lo<br />

equívoco, <strong>de</strong> la polaridad. ¿Cómo<br />

formular, incluso formalizar esas<br />

operaciones <strong>de</strong> báscula que invierten<br />

un término en su contrario,<br />

manteniéndolas a distancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

otros puntos <strong>de</strong> vista?» Jean-Pierre<br />

Vernant (1974) Raisons du mythe,<br />

en Mythe et société en Gréce<br />

ancienne: 250.<br />

30. Cfr. <strong>Oteiza</strong>: Filología Vasca <strong>de</strong><br />

nuestro preindoeuropeo, p. 38<br />

31. Lukacs, (1975) El alma y las formas,<br />

1916, Barcelona, Grijalbo: 297.<br />

32. John Ruskin<br />

33. Hilary Putman, el realismo<br />

interno o realismo pragmático.<br />

34. O. Riegl<br />

35. P. Cézanne<br />

36. V. Kandinsky<br />

37. J. <strong>Oteiza</strong><br />

38. Hacer creer, hacer saber, hacer<br />

sentir, hacer hacer… Al otro lado <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>signio, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo, existe la<br />

aspiración a un horizonte <strong>de</strong><br />

acontecimientos favorables, a-propiados,<br />

domésticos, dominados…<br />

Trazo <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo para una sociedad no<br />

peor. Monumento a la III Internacional,<br />

<strong>de</strong> Tatlin (1920).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 167


168 LABORATORIO DE PAPELES<br />

39. Morton Schoolman, (1976),<br />

«Marcuse’s Aesthetics and the<br />

Displacement of Critical Theory»,<br />

en New Generation Critique,<br />

nº 8: p. 75.<br />

40. H. Marcuse (1967) «El futuro<br />

<strong>de</strong>l arte», en Convivium, nº 26: 78.<br />

41. H. Marcuse (1968), El final<br />

<strong>de</strong> la utopía, Barcelona, Ariel: 22.<br />

Negativo <strong>de</strong> Dibujo, Mondrian (1921)<br />

Negativo <strong>de</strong> Formula <strong>de</strong> la<br />

revolución, Pavel Filonov (1920)<br />

a una modificación interior consciente.<br />

Construir existe entre un proyecto y una<br />

mirada, y consiste en sustituir un mundo<br />

por otro, lo inicial por lo inaugural.<br />

En sus versiones frías, centradas en el<br />

análisis <strong>de</strong> las condiciones objetivas <strong>de</strong><br />

las socieda<strong>de</strong>s pre-revolucionarias… y en<br />

sus versiones ardorosas, centradas en las<br />

intenciones revolucionarias… el Proyecto<br />

es proyección antropológica. Entendido<br />

como gesto reactivo <strong>de</strong> emancipación, o<br />

bien como gesto unilateral <strong>de</strong> apropiación<br />

y dominio, el proyecto es el relato <strong>de</strong> legitimación<br />

<strong>de</strong> cierta estrategia, una especie<br />

<strong>de</strong> exterioridad a la acción: la adopción,<br />

en la propia acción <strong>de</strong> su exterioridad<br />

en el plano <strong>de</strong>l pensamiento, <strong>de</strong> la<br />

intención y el proyecto. Más allá <strong>de</strong> cualquier<br />

ilusión <strong>de</strong> progreso, conduzca o no<br />

a algún <strong>de</strong>stino más o menos <strong>de</strong>terminado,<br />

el proyecto <strong>de</strong>linea un movimiento,<br />

traza la contribución, con cierta fuerza<br />

estética, para diseñar las posibilida<strong>de</strong>s<br />

que se abren <strong>de</strong> alcanzar una existencia<br />

humana regida por la razón, la libertad y<br />

la felicidad… La mo<strong>de</strong>rnidad llegó a<br />

enten<strong>de</strong>r la estética como proyecto y<br />

como utopía antropológica, concibiendo<br />

la forma como el lenguaje que habla el<br />

contenido <strong>de</strong> una sociedad no represiva, 39<br />

y la sociedad como obra <strong>de</strong> arte, 40 contra<br />

la ausencia o la represión <strong>de</strong> la necesidad<br />

<strong>de</strong> transformación. 41 Con todo, esa fuerza<br />

utópica <strong>de</strong>l arte residiría, en último término,<br />

en la fuerza <strong>de</strong> un eros, <strong>de</strong> una apertura<br />

y fractura dividual, interdividual. Así,<br />

todo proyecto sería mo<strong>de</strong>rno, y toda<br />

mo<strong>de</strong>rnidad proyectiva. Antes y <strong>de</strong>spués,


Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. Lápiz sobre papel, 21,9 x 15,8 cm. (Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 169


170 LABORATORIO DE PAPELES<br />

42. Cfr. F. Lyotard (1987)<br />

La condición postmo<strong>de</strong>rna.<br />

Madrid, Cátedra: 30.<br />

Desocupación <strong>de</strong> la esfera, <strong>Oteiza</strong> (1957)<br />

Esfera armilar <strong>de</strong> Girolamo<br />

<strong>de</strong>lla Volpia (1571)<br />

existirán tácticas, estrategias, añazagas,<br />

sistemas, controles, pero no proyecto. En<br />

el proyecto cada gesto inci<strong>de</strong> y exce<strong>de</strong><br />

su estar siendo, para acogerse a la misión<br />

creativa <strong>de</strong> un mundo que no sea peor.<br />

Por eso todo proyecto es aporía, falta <strong>de</strong><br />

recursos, boceto. Des<strong>de</strong> esa falta <strong>de</strong><br />

recursos, la ilusión <strong>de</strong>l progreso se convertirá<br />

en una condición para la constitución<br />

<strong>de</strong> lo simbólico, <strong>de</strong>l vínculo cultural<br />

que podría conseguir que este sentiente<br />

extremo pudiera tener un interlocutor, un<br />

dialogante, un prójimo, otro.<br />

El mito no es lo que indica una ficción,<br />

sino lo consi<strong>de</strong>rado como revelación <strong>de</strong><br />

la verdad, inopinable, irrefutabe, al consi<strong>de</strong>rar<br />

su evi<strong>de</strong>ncia como prueba <strong>de</strong> verdad.<br />

En todas sus variantes, la subordinación<br />

<strong>de</strong>l mito al significado <strong>de</strong>l relato es<br />

lo que en sí pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado mitológico.<br />

Por eso no cabe preguntarse sobre<br />

si el mito es originario, o bien si el origen<br />

es mítico. Es un lenguaje <strong>de</strong> legitimación:<br />

el mito busca la legitimidad en un acto originario<br />

fundacional; el proyecto busca la<br />

legitimidad en la Razón <strong>de</strong> un futuro porvenir.<br />

Pero en tanto relato <strong>de</strong> función legitimadora,<br />

al i<strong>de</strong>ntificarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su distancia<br />

con respecto al pensamiento mítico,<br />

la Ilustración y la mo<strong>de</strong>rnidad convirtieron<br />

el proyecto en mito. Su narración se fundaba<br />

sobre la disociación entre la propia<br />

narración y los géneros <strong>de</strong>l discurso. Así,<br />

en su mitificación, ausente <strong>de</strong> complicidad<br />

social, <strong>de</strong> co-relación, y <strong>de</strong> contexto,<br />

convertido en atemporal, el Proyecto<br />

mo<strong>de</strong>rno quedaba liquidado 42 …Dibujar


entonces sobre un sustrato, sobre el <strong>de</strong>tritus<br />

mítico, sobre el humus lógico, en un<br />

mundo <strong>de</strong>sublimado; dibujar con y sobre<br />

los restos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s relatos, urdiendo un<br />

relato sin correlato en el que personas<br />

nada ejemplares cometen <strong>de</strong>litos que son<br />

reivindicados como gestas heróicas... La<br />

reivindicación <strong>de</strong> la perversión y la locura,<br />

suponen la victoria <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito convertido<br />

en mito, lo que coinci<strong>de</strong> con la conversión<br />

<strong>de</strong>l mito en <strong>de</strong>lito. El héroe mo<strong>de</strong>rno es un<br />

<strong>de</strong>lincuente reivindicado por los <strong>de</strong>lincuentes,<br />

es quien dibuja <strong>de</strong>sdiciéndose,<br />

quien oculta su dibujar, quien teje un relato<br />

a pesar <strong>de</strong> sus exegetas. Y para quien<br />

la realidad entera —hombres, paisajes,<br />

construcciones, espacios— pue<strong>de</strong> mostrarse<br />

como un material mitificable más o<br />

menos reductible o irreductible, como un<br />

botín infinito.<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 171


172 LABORATORIO DE PAPELES<br />

43. B. Franklin, 1748<br />

44. J. <strong>Oteiza</strong>.<br />

45. J. Genet (1997) El objeto invisible,<br />

Barcelona, Thasalia: 35<br />

46. Schöenberg, citado por John<br />

Cage (1981) Para los pájaros,<br />

Caracas, Monte Avila: 79.<br />

47. «Si vivimos soberanamente,<br />

la representación <strong>de</strong> la muerte es<br />

imposible, pues el presente ya no<br />

está sometido a la exigencia <strong>de</strong>l<br />

futuro. Por eso, <strong>de</strong> una manera<br />

fundamental, vivir soberanamente<br />

es escapar, sino <strong>de</strong> la muerte, al<br />

menos <strong>de</strong> la angustia <strong>de</strong> la<br />

muerte.» G. Bataille (1996) Lo que<br />

entiendo por soberanía.<br />

Barcelona. Paidos: 83.<br />

Is it about a Bicycle? Pizarra nº 15,<br />

Joseph Beuys (1984).<br />

2.1. Matria <strong>de</strong> Midas<br />

«Recordad que el tiempo es oro» 43<br />

«Todo lo que toco lo convierto en mito»<br />

(el mito como programa <strong>de</strong> salvación)<br />

lo extraigo como las abejas<br />

lo que segrega <strong>de</strong> religioso» 44<br />

«Cualquier obra <strong>de</strong> arte, si <strong>de</strong>sea alcanzar<br />

las más grandiosas proporciones,<br />

<strong>de</strong>be, con una paciencia, una aplicación<br />

infinita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los instantes <strong>de</strong> su elaboración,<br />

<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r los milenios, unirse si<br />

le es posible a la inmemorial noche<br />

poblada <strong>de</strong> muertos que van a reconocerse<br />

en esta obra.» 45<br />

«Mi propósito, el objetivo <strong>de</strong> mi enseñanza,<br />

es imposibilitarles a uste<strong>de</strong>s<br />

escribir música» 46<br />

Si se dibuja sobre un fondo <strong>de</strong> angustia,<br />

<strong>de</strong> miedo, <strong>de</strong> incertidumbre, <strong>de</strong> carencia,<br />

<strong>de</strong> la experiencia intensa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sencuentro,<br />

<strong>de</strong> la guerra, <strong>de</strong> la vivencia insoportable <strong>de</strong><br />

todos los ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n, y si <strong>de</strong><br />

ese fondo surge todo proyecto, toda i<strong>de</strong>alidad,<br />

entonces el dibujo mítico intentaría<br />

invertir la necesidad <strong>de</strong> lo irremediable, el<br />

<strong>de</strong>stino en origen, en un «propósito experimental»<br />

como fantasía <strong>de</strong> restitución <strong>de</strong><br />

un paraíso perdido anterior al origen, <strong>de</strong> la<br />

reparación <strong>de</strong> la muerte. Un dibujo libre 47<br />

supondría la instalación en un presente no<br />

sometido a la exigencia <strong>de</strong>l futuro. En la<br />

vida, esto parece sólo posible en el trance<br />

heróico o en el <strong>de</strong>lirio. En el arte, es apenas<br />

un instante imprescindible <strong>de</strong>l acto<br />

creativo. Un paso al acto <strong>de</strong> ese instante


torna el dibujo en un gesto cuyo tacto lo<br />

convierte todo en mito, y el arte en una<br />

estetificación difusa, 48 omnipotente, omnipresente,<br />

omnisciente… dibujar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

más allá <strong>de</strong>l código, en una «zona <strong>de</strong> ley<br />

in<strong>de</strong>pendiente», <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la virtual irresponsabilidad<br />

<strong>de</strong>l gobernante, <strong>de</strong>l niño o <strong>de</strong>l<br />

loco, con la osadía <strong>de</strong> un «experimentum<br />

mundi», 49 con la temeridad <strong>de</strong>l mártir, <strong>de</strong>l<br />

mesías o <strong>de</strong>l farsante… su trazo es la proyección<br />

unilateral <strong>de</strong> un <strong>de</strong>signio que se<br />

supone necesario, mítico: convertir todo<br />

lo que toque en <strong>de</strong>stino, en relato, en oro,<br />

en tiempo, en mito, en razón… el signo <strong>de</strong><br />

Midas, 50 imagen <strong>de</strong> la ambición atolondrada<br />

y <strong>de</strong> la acalorada ilusión <strong>de</strong>l progreso y<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo (I+D), es la aversión al encuentro,<br />

una alergia que se expresa en<br />

voluntad <strong>de</strong> alteración, pues alterar es contrario<br />

al encuentro con otro: es no <strong>de</strong>jar<br />

que la alteridad <strong>de</strong>l otro sea por sí. Su<br />

<strong>de</strong>seo es no alterarse, cuando alterarse es<br />

la emoción <strong>de</strong> sentirse alterado por el/lo<br />

otro. En su po<strong>de</strong>r se aprecia la marca <strong>de</strong> lo<br />

imposible, <strong>de</strong>l empeño en encontrarse con<br />

la imposibilidad, o bien con la imposibilidad<br />

<strong>de</strong> sustraerse a ella. Se trata <strong>de</strong> un<br />

juego viviente que consiste en mostrarse<br />

invulnerable, en situarse en una posición<br />

ajena a la vida y la muerte. Con este fin, el<br />

dibujante mítico se consagrará a un proyecto<br />

que condicione todos los contactos<br />

con los <strong>de</strong>más; en una especie <strong>de</strong> exhibición<br />

con la que se trataría <strong>de</strong> mostrar hasta<br />

dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> llegar en ese ejercicio<br />

que tiene todas las características <strong>de</strong> un<br />

laboratorio y <strong>de</strong> un juego: hasta dón<strong>de</strong> se<br />

podría llegar con los otros.<br />

48. Cfr. Alvarez, Lluís (1992)<br />

La estética <strong>de</strong>l rey Midas.<br />

Barcelona, Península.<br />

49. E. Bloch (1975) Experimentum<br />

Mundi; Frankfurt, Suhrkamp.<br />

50. Cfr. Anthony Sampson (1990)<br />

El toque <strong>de</strong> Midas, Barcelona,<br />

Ariel.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel, 36,5 x 23,3 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T. [Estudio para Formas<br />

lentas cayéndose y levantándose en el<br />

laberinto], 1955-56<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 X 21,9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 173


174 LABORATORIO DE PAPELES<br />

51. «Merecería con toda seriedad<br />

el nombre <strong>de</strong> una pulsión <strong>de</strong><br />

muerte, mientras que las pulsiones<br />

eróticas representan los afanes <strong>de</strong><br />

la vida». S. Freud. Obras completas.<br />

Volumen 22. Carta. 1932.<br />

Gráfico <strong>de</strong>l hueco vacío como símbolo<br />

arquetípico cosmogónico <strong>de</strong> la tierra<br />

atada al cielo. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Nociones<br />

para una filología vasca <strong>de</strong> nuestro<br />

preindoeuropeo, 1995.<br />

Nota <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong> en la puerta <strong>de</strong> su<br />

caserío, en Alzuza.<br />

El mitologizador organiza su sintomatología<br />

no para afirmar su subjetividad, ni para<br />

salvarla, ni para sublimarla, ni para <strong>de</strong>shacerse<br />

<strong>de</strong> ella, sino para exten<strong>de</strong>rla, para<br />

extrapolarla, para que sea en otros, para<br />

alterar. Un sujeto abiertamente consciente<br />

<strong>de</strong> su eternidad, <strong>de</strong> la vida como póstuma,<br />

como un sujeto que habla ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

reverso <strong>de</strong> la existencia, que ofrece su<br />

obra al innumerable pueblo <strong>de</strong> los muertos,<br />

a su prójimo próximo. Y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa<br />

posición irreferente, actúa retroactivamente<br />

<strong>de</strong> modo que todas las posiciones,<br />

todos los sujetos, están ya siendo significantes<br />

<strong>de</strong> la propia muerte. Este presentimiento<br />

<strong>de</strong> la muerte se traza como el hilo<br />

blanco <strong>de</strong>l mito, extrañado <strong>de</strong>l fondo histórico<br />

<strong>de</strong> la pizarra. Situarse en el lugar <strong>de</strong>l<br />

mito es enunciar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la posición <strong>de</strong> la<br />

muerte, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la eternidad,<br />

por encima <strong>de</strong> la vida y sus avatares,<br />

en el centro <strong>de</strong> un universo total, el <strong>de</strong><br />

los hombres <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino, el lugar <strong>de</strong> los<br />

héroes, <strong>de</strong> los «gran<strong>de</strong>s hombres». Cada<br />

uno <strong>de</strong> sus rasgos no vive en una angustia<br />

susceptible <strong>de</strong> someterlo, <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir en<br />

él el movimiento <strong>de</strong> huida ante la muerte<br />

que es el inicio <strong>de</strong> la servidumbre. No yace<br />

huyendo, no pue<strong>de</strong> consentir que la amenaza<br />

<strong>de</strong> la muerte le entregue al horror <strong>de</strong><br />

una loca huida. Así, en tanto vive el instante,<br />

escapa <strong>de</strong> la muerte, pero a costa<br />

<strong>de</strong> estar completamente sumergido en los<br />

procesos primarios, en un nirvana ajeno a<br />

todo principio <strong>de</strong> realidad.<br />

Si la pulsión <strong>de</strong> muerte 51 es el esfuerzo<br />

por llevar lo vivo a la condición <strong>de</strong> inerte,<br />

ello no significa que no haya existido <strong>de</strong>s-


<strong>de</strong> antes <strong>de</strong> la aparición <strong>de</strong> la vida. La<br />

aspiración <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>seo mortífero no es<br />

la condición <strong>de</strong> lo inorgánico, sino la in<strong>de</strong>terminación<br />

parasitaria anterior al nacimiento,<br />

la indiferencia y la posesión, el<br />

absoluto <strong>de</strong> un cuerpo materno <strong>de</strong>l que<br />

aún se es parte… Arrebatadora pulsión<br />

caníbal que prometería a los ojos <strong>de</strong> una<br />

perversión polimorfa, eludir toda angustia,<br />

toda incertidumbre, toda falta <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> la singularidad y la subjetividad: una<br />

arcaica nostalgia <strong>de</strong> la humanidad, la ilusión<br />

metafísica <strong>de</strong> la armonía universal, la<br />

sima mítica <strong>de</strong> la fusión afectiva, la utopía<br />

social <strong>de</strong> una tutela totalitaria, todas las<br />

formas <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong>l paraíso perdido<br />

anterior al nacimiento y <strong>de</strong> la más oscura<br />

aspiración a la muerte: 52 Filiaciones, fascinaciones,<br />

i<strong>de</strong>ntificaciones, alimentan ese<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> absoluto, y patrias, sectas, son<br />

apenas actualización <strong>de</strong> la pulsión <strong>de</strong><br />

muerte, por un pasaje al acto.<br />

El sentimiento matriótico, el matriotismo,<br />

el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> convertirlo todo en mito,<br />

en madre, en 1, parece provenir <strong>de</strong> la soledad,<br />

<strong>de</strong> la dolora vivencia <strong>de</strong> la singularidad<br />

subjetiva asociada a la nostalgia <strong>de</strong><br />

la pérdida <strong>de</strong>l objeto absoluto, <strong>de</strong> la continuidad<br />

<strong>de</strong> la vida parasitaria, prenatal,<br />

matrial. La soledad, que te invita a trabajar<br />

mientras te mata, te invita a llorar mientras<br />

te seca, te hace consciente mientras<br />

te duerme, es causa y consecuencia <strong>de</strong><br />

una continuidad narcisista, <strong>de</strong> una mismidad<br />

in<strong>de</strong>cidible, la fantasía <strong>de</strong> omnipotencia,<br />

cuando el mundo entero es apenas<br />

extensión <strong>de</strong> un anhelo sin límite, un absoluto,<br />

el fantasma metafísico <strong>de</strong> una matria<br />

52. J. Lacan (1978)<br />

La familia. 1938, Argonauta.<br />

Buenos Aires: 43.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 x 21,9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para Formas lentas cayéndose y<br />

levantándose en el laberinto]. 1955-56<br />

Lápiz sobre papel, 15,8 X 21,9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 175


176 LABORATORIO DE PAPELES<br />

Trazos sobre la piedra. Tú eres Pedro,<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, 1957.<br />

prometida. Ausencia <strong>de</strong> imposibilidad y <strong>de</strong><br />

límites, fusión totalizadora, fantasía <strong>de</strong> un<br />

radical <strong>de</strong>salojo <strong>de</strong> la soledad, <strong>de</strong> la otredad<br />

radical <strong>de</strong> uno. El <strong>de</strong>salojo <strong>de</strong> la falta<br />

<strong>de</strong>l Otro, en el doble sentido: la falta presencial<br />

<strong>de</strong>l otro, la falta simbólica <strong>de</strong> otro…<br />

Este habrá sido el litigio entre esa<br />

regresión fantasmática a una indiferenciación<br />

parasitaria en una matriz, en una<br />

matria mítica… y una voluntad <strong>de</strong> ser —en<br />

la insistencia para transformar esas aperturas<br />

inertes en acto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo—, en signo<br />

constitutivo <strong>de</strong> un sujeto.


3. TRANSMISIÓN<br />

«Igitur, niño, lee su tarea a sus<br />

antepasados» 53<br />

«Uno no hereda la tierra <strong>de</strong> sus<br />

antepasados, la toma prestada<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>scendientes» 54<br />

«Algún Tracio se ufana con mi escudo,<br />

arma excelente que abandoné mal <strong>de</strong><br />

mi grado junto a un matorral. Pero salvé<br />

mi vida: ¿Qué me importa aquel escudo?<br />

Váyase enhoramala: ya me procuraré<br />

otro que no sea peor» 55<br />

«Po<strong>de</strong>mos aspirar a ser excelentes<br />

ancestros» 56<br />

Las consecuencias <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> la magia<br />

<strong>de</strong> la metamorfosis son a<strong>de</strong>más las causas<br />

<strong>de</strong> su fracaso. Cuando el trato con el<br />

mundo lo convierte en mito, en oro, en<br />

madre, en Uno, la existencia es con<strong>de</strong>na:<br />

la negación <strong>de</strong>l tacto, máxima con<strong>de</strong>nsación<br />

<strong>de</strong>l cierre narcisista, <strong>de</strong>l goce autoerótico,<br />

<strong>de</strong>l ensimismamiento y la ausencia<br />

<strong>de</strong>l otro, <strong>de</strong> la clausura <strong>de</strong> lo simbólico…<br />

El anhelo fantasmático con<strong>de</strong>nsa<br />

en oro o en mito la fijación <strong>de</strong> una escena<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, pero a través, a pesar <strong>de</strong> ese<br />

cierre, el dibujo, la obra, ofrecen algo <strong>de</strong> lo<br />

real <strong>de</strong> la vida que se abre paso. Los dibujos<br />

no dicen, muestran, enseñan. Pues<br />

a pesar incluso <strong>de</strong>l fantasma <strong>de</strong> la posición<br />

eterna, existe un más allá <strong>de</strong> la solución<br />

clarifinante 57 <strong>de</strong> Midas. Su tragedia<br />

encuentra en el relato 58 una salida, referida<br />

a la renuncia al fantasma: la renuncia a<br />

cualquier po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> transformación ligado<br />

a una entelequia, a una abstracción. Vol-<br />

53. S. Mallarmé: Igitur o la locura<br />

<strong>de</strong> Elbehnon, p. 87<br />

54. Proverbio massai.<br />

55. Arquíloco, fragmento 12 <strong>de</strong><br />

«Elegias y fragmentos dactílicos»,<br />

traducción <strong>de</strong> Francisco R.<br />

Adrados, en Líricos griegos.<br />

Elegíacos y yambógrafos arcaicos<br />

(siglos VII-V a.C.) vol. 1, CSIC,<br />

Madrid, 1990.<br />

56. Laurie An<strong>de</strong>rson: The end<br />

of the Moon, 2006<br />

57. Cfr. Watzlawick, P. (1990)<br />

Lo malo <strong>de</strong> lo bueno, Barcelona,<br />

Her<strong>de</strong>r.<br />

58. Cfr, Ovidio: Metamorfosis.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

Lápiz sobre papel, 14 x 9 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 177


178 LABORATORIO DE PAPELES<br />

59. Cfr. Ranciere (2003) El maestro<br />

ignorante, Barcelona, Laertes.<br />

Fotografía <strong>de</strong>l planeta Eros.<br />

ver a tocar las cosas <strong>de</strong>l mundo, volver a<br />

acariciar a los amados, volver a saborear<br />

y a alimentarse, volver a gozar con los<br />

<strong>de</strong>más, a dibujarse en el espacio <strong>de</strong>l vínculo<br />

y la transmisión. Pues inscribirse en<br />

lo otro no es proyectar su alteración, ni<br />

alterarlo, sino <strong>de</strong>jar que se produzca la<br />

hospitalidad <strong>de</strong> su extrañeza.<br />

El dibujo concebido como un género artístico<br />

aspira a una posición, a una estabilidad<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo. Pero este estatus<br />

es apenas el resultado final <strong>de</strong> un acontecimiento<br />

ajeno a la pretensión misma <strong>de</strong>l<br />

ser un dibujo como dibujo. Es más bien<br />

cuando el acto <strong>de</strong>sdibuja la preocupación<br />

por el estilo, el resultado, o el <strong>de</strong>stino. El<br />

dibujo no vive para el futuro, pero conserva<br />

la profundidad <strong>de</strong> una vocación <strong>de</strong><br />

transmisión: preten<strong>de</strong> fijar el instante <strong>de</strong><br />

una intuición tan frágil que <strong>de</strong> otro modo<br />

quedaría absorta en los flujos tormentosos<br />

<strong>de</strong> la conciencia; pero preten<strong>de</strong> también<br />

marcar esa intensidad para otro, preten<strong>de</strong><br />

enseñar sin explicar, sin hacer compren<strong>de</strong>r.<br />

59 Y transmitir es transmitificar,<br />

<strong>de</strong>construir el mito, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>sinterpretar,<br />

poner a trabajar la capacidad <strong>de</strong> la obra<br />

para obrar en nosotros, para hacer <strong>de</strong> nosotros<br />

otros. Dibujar antes <strong>de</strong> abstraer o <strong>de</strong><br />

construir, antes <strong>de</strong> saber, dibujar <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> olvidar y <strong>de</strong> admitir, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> sustraer<br />

y <strong>de</strong>struir… Es así que un dibujo obra.<br />

Dejar que el dibujo nos obre no es tratar <strong>de</strong><br />

restituir lo que ha podido ser pensado,<br />

querido, encarado, experimentado, <strong>de</strong>seado<br />

por el autor en el instante mismo en<br />

que profería su línea; no se propone reco-


ger ese núcleo fugitivo en el que el autor y<br />

la obra intercambian su i<strong>de</strong>ntidad; no es<br />

un cúmulo <strong>de</strong> significado. No es nada más<br />

y ninguna otra cosa que un acontecimiento<br />

garabato que nos pone a dibujar. No es<br />

la vuelta al secreto mismo <strong>de</strong>l origen, es el<br />

retrato, el retrazo <strong>de</strong>l dibujo.<br />

Como pizarra, el dibujo es a<strong>de</strong>más un<br />

lugar <strong>de</strong> transmisión y <strong>de</strong> olvido, <strong>de</strong> creación<br />

y <strong>de</strong> aca<strong>de</strong>mia, <strong>de</strong>l borrón y <strong>de</strong> la<br />

cuenta nueva. Es el espacio <strong>de</strong> la proyección.<br />

En la blancura filosófica <strong>de</strong> la pizarra<br />

surgen las resonancias <strong>de</strong>l retablo <strong>de</strong>l aula<br />

bajo cuya autoridad se habrán oficiado los<br />

episodios <strong>de</strong> simbolización <strong>de</strong> cada niño<br />

en cada lenguaje. Sus posibilida<strong>de</strong>s e<br />

imposibilida<strong>de</strong>s, sus aperturas y sus clausuras<br />

se reenuncian. El usufructo niega<br />

todo culto y toda posesión, lanzando una<br />

<strong>de</strong>uda hacia el futuro no en forma <strong>de</strong> gratuidad,<br />

sino <strong>de</strong> gratitud —lo que escapa al<br />

círculo <strong>de</strong> la transacción—. Este ánimo se<br />

encuentra en cada impulso didáctico; <strong>de</strong><br />

ahí que el mejor maestro sea siempre alumno,<br />

60 y <strong>de</strong> ahí que la mejor forma <strong>de</strong> homenaje<br />

sea la transmisión —elaboración y<br />

colaboración— bien diferente <strong>de</strong> la repetición<br />

<strong>de</strong>l clon, <strong>de</strong>l clan. Quedan fuera lo<br />

<strong>de</strong>masiado humano <strong>de</strong> las patentes, las afiliaciones<br />

y las competiciones, las pruebas<br />

<strong>de</strong> paternidad cultural, los apostolados y<br />

los oportunismos. Lejos las histerias herencias<br />

<strong>de</strong> una u otra genealogía, importa lo<br />

vivencia, el estar siendo vivido. Pues cada<br />

persona es patrimonio <strong>de</strong> la humanidad,<br />

enésima maravilla <strong>de</strong>l mundo; y el gozo <strong>de</strong><br />

serlo equivale al agra<strong>de</strong>cimiento <strong>de</strong> la reciprocidad.<br />

La herencia no se hereda, se<br />

60. Sólo un psicologismo barato y<br />

nada <strong>de</strong>sinteresado respecto al<br />

ascenso y la institucionalización<br />

<strong>de</strong> discurso <strong>de</strong>l capitalismo, es<br />

capaz <strong>de</strong> reducir la maestría a<br />

patronazgo. Un maestro es lo<br />

contrario <strong>de</strong> un gurú, <strong>de</strong>l mismo<br />

modo que un aprendiz es lo contrario<br />

<strong>de</strong> un a<strong>de</strong>pto. El aprendiz<br />

no adopta las enseñanzas <strong>de</strong>l<br />

maestro; maestro es más bien<br />

quien pone a trabajar y aten<strong>de</strong>r;<br />

por el contrario, el a<strong>de</strong>pto adopta<br />

al gurú <strong>de</strong>l que extrae una verdad<br />

adormecedora; y el gurú coloca<br />

su saber en el lugar <strong>de</strong> un po<strong>de</strong>r<br />

que al fascinar, <strong>de</strong>tiene.<br />

Bosquejo pedagógico <strong>de</strong> Paul Klee, <strong>de</strong>finiendo<br />

los conceptos activo, intermedio y pasivo.<br />

EL REVERSO DEL DIBUJO 179


180 LABORATORIO DE PAPELES<br />

61. Cfr. J. Derrida (1975) La diseminación,<br />

Madrid, Espiral: 123.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. S.T.<br />

[Estudio para hiperboloi<strong>de</strong>], ca. 1950<br />

Lápiz sobre papel, 21 x 31,2 cm.<br />

(Imagen en negativo).<br />

genera en el saber <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>sea olvidar<br />

y recordar.<br />

Des<strong>de</strong> el reverso, lo razonable es bestial,<br />

monstruoso, pues se <strong>de</strong>svela su naturaleza<br />

unilateral, única, obcecada. El dibujo es<br />

resistencia a <strong>de</strong>jarse manejar por el logos,<br />

por el sentido, por la fascinación misma<br />

<strong>de</strong>l dibujo. En efecto, en su flui<strong>de</strong>z, la pizarra<br />

es un recurso al logos, 61 ante el miedo<br />

a quedar cegado por la intuición directa<br />

<strong>de</strong>l rostro <strong>de</strong>l padre, <strong>de</strong>l bien, <strong>de</strong>l capital,<br />

<strong>de</strong>l origen <strong>de</strong>l ser en sí, <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong> las<br />

formas… su liqui<strong>de</strong>z curva nos mantiene a<br />

resguardo <strong>de</strong>l logos. Pizarra y tiza son los<br />

dispositivos <strong>de</strong>l dialogos: No es suficiente<br />

la conversación, pues el diálogo sólo es<br />

posible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perturbación <strong>de</strong> la unicidad<br />

<strong>de</strong>l logos, que queda, hacia fuera<br />

abierto a otro, y hacia <strong>de</strong>ntro discontinuo,<br />

dividido, abierto. El dibujo es dialógico<br />

porque supone la apertura <strong>de</strong>l logos al<br />

otro, y porque supone la fractura interna<br />

<strong>de</strong>l logos, su apertura interna: sólo existe<br />

diálogo si el discurso y la lógica se quiebran,<br />

si la razón se pliega, si se rasga. El<br />

dibujo es un rasgo <strong>de</strong>l logos, un rasguño,<br />

una rasgadura <strong>de</strong>l logos a través <strong>de</strong> la cual<br />

la razón, el lenguaje, el signo, el mundo<br />

…quedan abiertos, erotizados, enriquecidos,<br />

disponibles, disposibles.


<strong>Oteiza</strong>. <strong>Paper</strong> <strong>laborategia</strong>


OTEIZA. PAPER LABORATEGIA<br />

AURKIBIDE<br />

OTEIZA, PROIEKTUA, MARRAZKIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187<br />

Francisco Javier San Martín<br />

Etxeko ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188<br />

Pintzelaren aurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190<br />

Oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192<br />

Francisco Javier San Martín<br />

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192<br />

Musée Imaginaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193<br />

<strong>Oteiza</strong> artxiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194<br />

Alberto Sánchez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195<br />

Ángel Ferrant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196<br />

Joaquín Torres-García . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197<br />

Mathias Goeritz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198<br />

Lucio Fontana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199<br />

Pablo Picasso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200<br />

Henry Moore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201<br />

Wassily Kandinsky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202<br />

Theo Van Doesburg, mikrobioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203<br />

Autore ezezaguna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204<br />

Piet Mondrian / Theo van Doesburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206<br />

Gropius / Van Doesburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207<br />

Alexan<strong>de</strong>r Rodchenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209<br />

Malevitx, espresioaren ahultzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211<br />

Malevitx, ikonoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211<br />

Tatlin eta Malevitx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212<br />

Rodchenko eta Malevitx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213<br />

Liubov Popova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214<br />

Maurizio Flores Kaperotxipi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214<br />

Piet Mondrian, inkurbazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216<br />

Bart Van <strong>de</strong>r Leck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217<br />

Malevitx / Duchamp / De Chirico / <strong>Oteiza</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . 219<br />

Mondrian / De Chirico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220<br />

Henri Matisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221


Max Bill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222<br />

Ellsworth Kelly . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223<br />

Frenhofer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224<br />

Zeuxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225<br />

Salvador Dalí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226<br />

Marcel Duchamp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227<br />

Warhol / Beuys / <strong>Oteiza</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229<br />

Oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230<br />

MARRAZKIAREN IFRENTZUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237<br />

Juan Luis Moraza<br />

1. Klariona eta arbela (subjektua eta <strong>de</strong>nbora) . . . . . . . . . . . . 238<br />

1.1. Klariona laborategi gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241<br />

2. Mitoa, marrazkia, proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244<br />

2.1. Midasen matria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246<br />

3. Transmisioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248<br />

Oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250


OTEIZA, PROIEKTUA, MARRAZKIA<br />

Francisco Javier San Martín<br />

«Nik ez dut marrazten», esan ohi zuen modu enfatikoan<br />

artistak, erakusketa hau hartzen duen Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong> Fundazio Museoak paper gaineko zortziehun<br />

pieza baino gehiago baditu ere. «Nik ez<br />

dut marrazten», errepikatzen zuen <strong>Oteiza</strong>k, zeren<br />

eta, Ingresez zeharo bestela, haren iritziz marrazkia<br />

ez baita «zintzotasuna», baizik eta artearen<br />

ahulda<strong>de</strong>a. Sortzaileak bere obraz errealitate oso<br />

bat eraikitzen du, eta eskultura da horren materializaziorik<br />

eraginkorrena. Artista behartuta dago<br />

beretzako errealitate bat sortzera. Eta baita eskultura<br />

filiazioko lana ere egitera arkitektura, zine,<br />

poesia edo politikan, horiek guztiek artista lerra<br />

daitekeen diziplina sorta zabala eratzen baitute,<br />

sekula ez or<strong>de</strong>a marrazkian, hau intimitateko ahulda<strong>de</strong><br />

suerte bat baita. <strong>Oteiza</strong>k dio ez duela<br />

marrazten ez duelako bere burua aditzera eman<br />

nahi, baizik eta zerbait adierazi.<br />

Ez duela marrazten dioenean, adierazi nahi du<br />

ez duela kan<strong>de</strong>la baten argipean astirik galtzen<br />

bere subjektibotasunaren formak sortzen ikusteko,<br />

bere malenkoniari edo bere argitasun uneei<br />

forma grafikoa emateko. Aitzitik, XX. men<strong>de</strong>ko lehen<br />

urteetan jada eratzen hasi zen topiko horren,<br />

«eskultore marrazki» horren aurrean mesfidati<br />

ageri da, arbuiatzen duen azpigenero suertetzat<br />

baitu. <strong>Oteiza</strong>ren iritziz, marrazki hutsa materialtasunik<br />

gabeko estetika xahutze bat da, inolako<br />

asmorik gabeko grafismo bat, politikarik gabeko<br />

lan bat. Etengabe marrazten du baina, bere bizitza<br />

osoan zehar, beharbada orri hutsa <strong>de</strong>lako<br />

sekula ez izatearen muga-mugan dagoen proiektu<br />

baten formarik garbiena. Marraztean ez dago<br />

huts aktibo bat materializatzeko aukerarik, zeren<br />

eta marrazkiak ez baitu espaziorik egiten, baizik<br />

eta mamu gisa erakutsi, besterik ez. Marrazkia,<br />

beti, oraindik ez <strong>de</strong>n proiektu baten ikusgarritasunari<br />

egin ekarpena da, orri hutsak proposatzen<br />

duen atzerapenari ekarpena.<br />

Bere azken urteetan, eta batez ere 1992an<br />

Itziar: elegía y otros poemas argitaratu zuenez<br />

geroztik, beti «orri hutsa» aipatzen zuen poesiari<br />

buruz aritzean. Bere ezagutza kalean instalatutako<br />

altzairu tonatan neurtzen duen artista zentzudunaren<br />

ezjakintasunaren aurrean, marrazkia<br />

—heroi zauritu eta bere porrotean berreziaren<br />

mitologian— proiektu izatera ere ez, baizik eta<br />

bakar-bakarrik pentsamenduaren indarra izatera<br />

irits daiteke, artistaren borroka artistaren aurka,<br />

ispilu aurreko ezagutza eta ikuspegiaren arbuioa:<br />

ikuslerik gabeko obra, intimitatean baina intimismo<br />

forma oro arbuiatuz egina.<br />

Maila praktikoago batean, oso interesgarria da<br />

eskultura jardueraren une gorenetan, Arantzazun<br />

1952-53an, edota Nuevos Ministerios-en 1956-<br />

57an, marrazki produkzioa gauza bitxi bihurtu zela<br />

adieraztea, ezen agertu egingo zaigu bakar-bakarrik<br />

espazio eta ekintza baldintzetan pentsatzen<br />

duen <strong>Oteiza</strong>, bitartekaritza mota orotatik at dagoena.<br />

Ildo beretik, hiru dimentsioko espazioaren<br />

inteligentzia zentzu honetan, baita egiten zituen<br />

prestakuntza edo espekulazio marrazkiak ugari<br />

samarrak zirela ere erliebeen kasuan, eta urriagoak,<br />

berriz, eskulturenean.<br />

Zein harreman omen dago klarion <strong>laborategia</strong>ren<br />

eta erakusketa honetan aurkezten dugun<br />

marrazki corpusaren artean? Proiektu artistikoaren<br />

oinarria, artearen esperimentazioan dagoen baina<br />

konklusioan objektu artistiko gisa ageri ez <strong>de</strong>na.<br />

Espekulazio material gisa bi<strong>de</strong>an geratzen <strong>de</strong>na.


188 PAPER LABORATEGIA<br />

<strong>Oteiza</strong> objektu ugalketatik ihes egiten duen artista<br />

baten konbentzimenduarekin bizi da, eskulturak<br />

ezkutatzen dituen eskultorea baita, konbinazio<br />

eragile bat, bigarren mailako soluzioak beti probatzen<br />

baina hauek argitara ateratzea saihesten<br />

duena. Bere estudioan pilatu zituen ehunka karpetak<br />

i<strong>de</strong>ia gordailuak dira, ezinbestean ikusgarriak<br />

zertan izan ez duten i<strong>de</strong>ienak alegia. Klarion<br />

Laborategia <strong>de</strong>itutakoa bizitza hurbiltasuneko<br />

espazio bat da —bere neurri txiki eta izaera esperimentala<br />

direla eta, Errenazimenduko studiolo<br />

bat—, eta horretan <strong>Oteiza</strong>k oinarrizko ikerkuntzara<br />

jo zuen, fokuetako argi itsugarriaren kontra,<br />

besteen joairak eraman <strong>de</strong>zan uzten duen, handizale<br />

edo «sorkuntzaren» funtzionario hutsa <strong>de</strong>n<br />

artistaren kontra, eskulturarik gabeko eskultore<br />

iheskor baten al<strong>de</strong>. Eta <strong>de</strong>nborak ez zion inori<br />

arrazoirik eman, hitz egin besterik ez zuen egin.<br />

Mundua espirituzko altzari gehiagoz ez kutsatzearren<br />

eskulturaren baztertze etiko hura bezala,<br />

<strong>Oteiza</strong>k bere ondare esperimental bildua gor<strong>de</strong>tzeko<br />

eta post mortem bilkura bat lortzeko erakutsi<br />

zintzotasuna azpimarratu behar da. Bere eskulturek<br />

osatzen zituzten «familiak» ez sakabanatzea<br />

alegia. Jarrera beraren eredu klasikoak genituzke,<br />

besteak beste, Duchamp, modua izan zuenean<br />

bere obrak atzera erosi zituen-eta Fila<strong>de</strong>lfiako Arte<br />

Museoari emateko; edota Giorgio Morandi laidoztatua,<br />

Sao Pauloko anti-heroia, 1 eta Boloniako<br />

Morandi Fundazioa, artistaren obraz gain haren<br />

eredu laborategi berezia ere gor<strong>de</strong>ta baitago bertan:<br />

ehunka edalontzi, botila, kutxa, pitxar, sukal<strong>de</strong>ko<br />

tresna, etab., kontu handiz apaletan «familiaka»<br />

antolatuta, artistak konbinazio proposamenetako<br />

sekuentziak ere egiten zituen eta horien<br />

bi<strong>de</strong>z. <strong>Oteiza</strong>k xahutu egin zuen zeukan guztia,<br />

gor<strong>de</strong> egin zuen, or<strong>de</strong>a, adierazkortasuna bakarbakarrik<br />

«familian» duten eta bakarrean azaltzerik<br />

ez dagoen obrez osatutako artxibo kultura bat.<br />

ETXEKO EKONOMIA<br />

Baina egia da, era berean, <strong>Oteiza</strong>k asmo laudagarria<br />

zuela baitan, atzeratze estrategia egokia<br />

baitzen. Algebraren diktadura eskuraezina gabe,<br />

eskultoreak bereganatu egin zuen maila ekologikoko<br />

azken ekuazio estetiko bat: artea soluzio<br />

partzialez ez kutsatzea, bakar-bakarrik proposamen<br />

bi<strong>de</strong>ragarriak argitaratzea. Klarion Laborategia,<br />

etxeko ekonomia. Hainbeste marrazkik tona<br />

pila bat aurrezten dute burdina hauskorretan,<br />

hauek artistaren harrotasunak eta merkatuaren<br />

irentsi nahiak gauzatuta ikusi nahi dituzten ahaleginak<br />

baitira. Neurri batean paper <strong>laborategia</strong>k<br />

eta klarion <strong>laborategia</strong>k prozedura homeopatiko 2<br />

baten beraren bi disoluzio <strong>de</strong>sberdin dakarzkigute.<br />

Lan grafikoa ugaltzea «eskultore marrazkiak»<br />

egiteko gaitzetik sendatzeko, eskultore huts gisa<br />

eskulturak egitetik osatzeko. Ehunka eskultura -<br />

txiki eraikitzea monumentuaren infekzioaren kontra<br />

borrokatzeko. Aurreko guztia erreproduzitzen<br />

da <strong>Oteiza</strong>gan, irakurleak izango du horren berri,<br />

noragabe, kontraesan eta itzulera dosi handiez,<br />

horiek guztiak gainezka egiten duen nortasun<br />

baten produktu baitira ezen, nahiz estrategi dispositibo<br />

konplexu bat eraiki zuen artistaren produkziorako,<br />

sarritan nahastu egiten zuen sortu<br />

berriko taktika baten bultza<strong>de</strong>kin.<br />

Bere proiektuak aldaera txiki-txikien arrastoak<br />

ditu, jaio ziren unean zapuztu baitziren, abortu<br />

zoriontsuak izan baitziren. <strong>Oteiza</strong>k, bere laneko<br />

moralagatik eta aldaeren etikagatik, ereilearen<br />

metafora eta parabola ditu gustuko. Miguel Pelay<br />

Orozcok aitortu bezala, <strong>laborategia</strong>n «batzuetan<br />

inolako helbururik gabe» egiten zuen lan, «inertzia<br />

hutsez, zaindu beharreko soro suerteak produzituz».<br />

<strong>Oteiza</strong>k lanaren etikari buruzko mito bat eraikiko<br />

zuen, ordainsaririk gabeko esfortzu bat. Hutsa<br />

ez baita aurretik dagoen ente bat, <strong>de</strong>sokupazioaren<br />

produktu bat baizik. Hutsa ez da irits<br />

daitekeen eta aurrez emanda dagoen zerbait,<br />

zen-ek hori iradokitzen badu ere; ez da existitzen,<br />

diosku <strong>Oteiza</strong>k, harik eta artistak eraikitzen duen


arte; eta i<strong>de</strong>ia eta praktika honen bi<strong>de</strong>z markatuko<br />

zuen bere lanaren fetitxismoa.<br />

Ildo honetatik, papera gogo jardun moduko bat<br />

da, <strong>Oteiza</strong>k objektuaren tentaziotik, eraikuntzaren<br />

plazeretatik eta monumentuaren biziotik askatzeko<br />

erabiltzen duena bera. Edo al<strong>de</strong>rantziz bestela:<br />

bere eskultura lanaren pitinkako arrarotzea<br />

argitara atera gabeko paper, marrazki, eskema<br />

eta sententziaz beteriko hutsune bat da, eta horiek<br />

guztiek formarik gabeko bizitasun bat elikatzen<br />

dute, i<strong>de</strong>ia bi<strong>de</strong>z azaldu beharretik libre dagoen<br />

zorroztasun bat.<br />

Beharbada ikusleren batek <strong>de</strong>silusioa hartuko<br />

du erakusketa honetan, beharbada ez du marrazki<br />

erakusketa orok berekin dakarren al<strong>de</strong>rdi pintoreskoa<br />

aurkituko. Errua ez da, or<strong>de</strong>a, horretan lan<br />

egin dutenena, baizik eta <strong>Oteiza</strong>k irudirik gabeko<br />

adierazpen modu bat aurkitu izanarena. Gaizki<br />

marraztutako estatuak. Aitzitik, ofizioaren e<strong>de</strong>rgarriez<br />

amaitutako marrazki dotoreak aurkitu ez<br />

arren, artista bitxi bezain paregabeko baten i<strong>de</strong>iatze<br />

mekanismoak ulertzeko or<strong>de</strong>zkaezinak diren<br />

agiriak aurkituko ditu. Osterantzean, <strong>Oteiza</strong>k ez du<br />

inoiz a posteriori marrazten, ez du bere pieza<br />

amaituen «erretratorik» egiten, «zirriborro faltsuen»<br />

praktika izugarri zabaldua apaintzen duen<br />

plastizitate handiko baliabi<strong>de</strong> bat bada ere hori.<br />

Eta ez ditu erretratatzen, bere formak dagoeneko<br />

espaziora ireki direnean ez dagoelako atzera egiteko<br />

aukerarik: <strong>laborategia</strong>k ulertzen duen bakarra<br />

aurrera egiteko aukera da.<br />

<strong>Oteiza</strong>ren marrazki askok konposizio antzekabea<br />

erakusten dute, paper ertzaren balorazioaren<br />

gaineko interes falta begi-bistako bat eta<br />

formen arteko harreman orekatuaren zentzua, arte<br />

objektu baino lehenago ikerkuntza zientifikoaren<br />

gaiak balira bezala. Mikroskopioan behatutako<br />

izaki zelulabakarren kultibo baten antzera ageri<br />

dira, ez dagokien espazio batean kokatuta. Sentsazio<br />

hau ageri-agerikoa da Argi-horma sortan,<br />

honetan espazioa, hala laua nola hiru dimentsiokoa,<br />

<strong>de</strong>sagertu egin baita azkenean portaeraren<br />

behaketaren eremuan». <strong>Oteiza</strong>k, marrazki eta<br />

OTEIZA, PROIEKTUA, MARRAZKIA 189<br />

collageetan ageri diren formetako asko, berak eginak<br />

ez balira bezala tratatzen ditu, berari ez dagokion<br />

azterketa eremu batekoak balira bezala, eta<br />

bera ikuspegi zabalago bat eskaintzen dion<br />

distantzia batetik analizatzera mugatzen da.<br />

Beste kasu batzuetan, marrazkiak —paperezko<br />

orria— eskema txikiz, ahaleginez, aldaerez<br />

zeharo beterik ageri dira, hauek guztiak orrian bertan<br />

itxita eta nahasirik baleu<strong>de</strong> bezala. Egin eta<br />

al<strong>de</strong>ratzeko bultzadari dagozkio. Sarritan, proiektu<br />

ñimiñoen nahaspilan, asterisko batez adierazitako<br />

bat ageri zaigu. Orri berean agertzeak soluziorik<br />

egokiena zein <strong>de</strong>n egiaztatzea ahalbi<strong>de</strong>tzen<br />

dio <strong>Oteiza</strong>ri. Bereziki burdin hagaxkaz egindako<br />

eskultura linealen hainbat sorta, gehien-gehienak<br />

alanbrezko maketa txiki-txiki gisa geratu baitziren,<br />

<strong>Oteiza</strong>k horietan espazioan mugimendu askean<br />

dau<strong>de</strong>n puntuei buruzko ariketak egiten ditu eta.<br />

Puntu mugikorraren ibilbi<strong>de</strong> meteorikoa osorik<br />

ageri da, itxirik eta aldi berean bere espazio<br />

hezurdura eraikitzen ari <strong>de</strong>la, futuristen «dinamismo<br />

espazio-plastikoaz» oso bestela, honetan ahalegina<br />

egiten baita mugimenduaren ikuspegi naturalista<br />

bat irudikatzeko, <strong>de</strong>nborak —uneak ia-ia—<br />

espazioan <strong>de</strong>segiten dien segidako fase gisa.<br />

Mo<strong>de</strong>rnitateak estetika analitikoaren esparruan<br />

izandako eztabaida interesgarrienetako bat 1955<br />

inguruan gertatu zen, Estatu Batuetan, erlazio<br />

konposizioaren i<strong>de</strong>ia zegoela batetik —abangoardia<br />

europarraren sistema klasikoa zen, eta honetan<br />

obrak sistema bat eratzen du, bere elementuetako<br />

edozeinek besteekin duen erlazioaren balioa<br />

hartzen eta onartzen duen bat—, eta obra unitate<br />

zatitu gabetzat hartzen duen i<strong>de</strong>ia bestetik, honen<br />

arabera konposizioa ez baitago al<strong>de</strong>rdietan oinarrituta,<br />

baizik eta erabaki bakar batetik abiatuta<br />

arte objektu bat itxuratzeko gai <strong>de</strong>n multzo unitario<br />

baten presentzian. Greenbergek batez ere<br />

Pollocken konposizio ez hierarkikoak aipatzen<br />

bazituen ere, i<strong>de</strong>ia honen nagusitasuna berez erori<br />

zen, Frank Stellak bere lehenbiziko zerrendakoadroak<br />

egin zituenean, horietan obra ez baitzen<br />

al<strong>de</strong>rdien arteko erlazio bat. <strong>Oteiza</strong>k, beti hurreko


190 PAPER LABORATEGIA<br />

agertzen zaielarik, maila estetiko eta afektiboan,<br />

abangoardia historikoei, arbuiatu egiten du<br />

mo<strong>de</strong>rnitate hau, proba eremu batean mantenduz,<br />

eta honetatik ateratzen dituen fruituak arketipo<br />

gisa i<strong>de</strong>ntifikatuz.<br />

PINTZELAREN AURKA<br />

Marrazki multzo bat bada, berrogeita hamarreko<br />

urteetakoak dira batik bat, euskarrian zuri-beltzezko<br />

edo kolorezko argazkien zati txikiak, inprimatutako<br />

argazkietatik moztuak, itsatsiz egina.<br />

Zati hauek nahikoa txikiak dira, argazkia egindako<br />

objektua ezagutzeko modukoa izan ez dadin.<br />

Sarritan barneal<strong>de</strong>en ikuspegiak dira, edo lehen<br />

planoak. Sekula ez dira pertsonak agertzen. Kontua<br />

da zati hauek bere substantzia figuratiboa galtzea<br />

eta plano abstraktu gisa agertzea. <strong>Oteiza</strong>k<br />

irudiak sartzen ditu, une horretan bertan aienaraztearren.<br />

Baina, kartoi mehez edo ikatz-paperaz<br />

egindako collageen aurrean, horrelakoetan plano<br />

uniformeak <strong>de</strong>finitzen baitira figura/hondo kontraste<br />

nabarmen batez, argazki zatien kasuan plano<br />

<strong>de</strong>gradatuak lortzen ditu, gris eta kolorezko<br />

ñabardura sorta itzel batez. Eta, horren bi<strong>de</strong>z,<br />

artistak eskultura materialtasun izugarriko objektuak<br />

lortzen ditu bere proiektuetan. Prozedura<br />

honen bi<strong>de</strong>z, <strong>Oteiza</strong>k pintzela saihesten du eta,<br />

horrela, baita espresio subjektibo beldurgarriaren<br />

agerpena ere. Lehenago saiatua zen planoan erabilitako<br />

grafitozko barrez plano <strong>de</strong>gradatuak egiten,<br />

baina sistema honek aterarazi egiten zion<br />

idazketaren keinua, ebakitako argazkiek keinu<br />

hori errotik erauzten duten bitartean. <strong>Oteiza</strong>ri ikara<br />

sorrarazten dio obran adierazitako subjektibotasunak<br />

—azken batean, sentimenduen adierazpenak—,<br />

eta ikara hori, maila teknikoan, pintzelak,<br />

aleatoriotasun maila altua onartzen duen lanabesak,<br />

eragiten dion izuaz ageri da.<br />

Batzuetan, behintzat, <strong>Oteiza</strong>k irazki bat marrazten<br />

du lapitzez, eta hurrena honen gainean itsatsi<br />

egiten ditu argazki zatiak edo kolore lauko kartoi<br />

meheak, baina sorta honetan normalean erabilitako<br />

prozedurak zati horiek informazio plastikoaren<br />

unitatetzat hartzera jotzen du: lehenik zati sorta<br />

handi bat ebakitzen du —izan ere, <strong>Oteiza</strong> Fundazioak<br />

gor<strong>de</strong>a du erabili gabeko ehunka zati dituen<br />

kutxatila bat—, eta ondoren behin-behineko kokapen<br />

bat ematen die paper gainean. Sistema honek<br />

ñabardura sorta zabal batez hornitutako aurretiazko<br />

formez lan egitea ahalbi<strong>de</strong>tzen dio, eta formen<br />

kokapena <strong>de</strong>nbora errealean aldatu ahal izatea<br />

halaber. Erabiliko duen itxuraketa erabaki duelarik,<br />

zatiak kolaz itsasten ditu paperean. Berriro ere ekonomia,<br />

egiaztapen ekonomia oraingoan.<br />

Klarion Laborategia eskultore liliputiar baten<br />

estudioa da, <strong>Oteiza</strong>k eraginkortasunari ematen<br />

baitio lehentasuna. Errealizazioaren arazo handietatik<br />

urruntzea etengabeko sorkuntzaren kobazuloan<br />

bizi izateko, honetan erantzunak unean bertan<br />

ageri baitira ia-ia. Berrogeita hamarreko erdial<strong>de</strong>ko<br />

urteetako ohar batean, ebakitako metalezko<br />

xaflen eskema batzuen ondoan honakoa idatziko<br />

zuen: «Xaflaren garapena espazioan. Espazio<br />

arazorik konplexuena konpontzera iristea, papertxori<br />

bat ebakitzea baino modu sinpleagoan».<br />

Guraizeen etxeko ekonomia. Asmoa ez da bakarrik<br />

bikaina, baizik eta baita zeharo eraginkorra<br />

ere, nahiz ahantzi egiten duen origamik —tolestearen<br />

artea, miresten zuen Migel <strong>de</strong> Unamuno bera<br />

ere praktikatzaile porrokatua baitzen— baztertu<br />

egiten duela guraizeak erabiltzeko aukera.<br />

Material eta euskarriak ere, Klarion Laborategi<br />

prekarioan bezala, zirkunstantziazkoak dira. <strong>Oteiza</strong>k<br />

ez du marrazteko papera erabiltzen, paper hutsa<br />

baizik, era guztietako papera, inoiz ez, or<strong>de</strong>a,<br />

kalitatezkoa. Tarteko urratsak baztertzen dituen<br />

esperimentazio bati dagokion euskarria da. Lapitza,<br />

boligrafoa eta luma, pintzela oso-oso noizean<br />

behin, kartoi mehezko collageak espazio <strong>de</strong>finizio<br />

handieneko uneetan. Kolore arrastorik ere apenas.<br />

Marrazkiekin batera ia-ia beti oharrak izaten dira,<br />

egitekeko egin beharrekoak, helbi<strong>de</strong> eta telefonoak,<br />

orri soltezko egunkari bat osatu arte, nahiz<br />

honetan biografiaren tokian obra dagoen.


OHARRAK<br />

1. Morandiri eman saria, <strong>Oteiza</strong>ren<br />

iritziz, Ben Nicholson-ekiko bi<strong>de</strong>gabekeria<br />

bat zen. Ikusi Juan Huarteri<br />

igorritako telegrama ospetsua, saria<br />

lortu eta ondorengoa: «Sari Nagusia<br />

gara, baina uko egin nion. Nicholson<br />

bi<strong>de</strong>gabekeria...» Baina, nolako<br />

ki<strong>de</strong>tasuna zuen <strong>Oteiza</strong>k Nicholsonekin?<br />

Bata argia da: Mooreren dizipulua<br />

izana eta figurazioa bazterturik<br />

tradizio konstruktibistatik hartutako<br />

lengoaia abstraktua bereganatu<br />

izana, nahiz egiaz Nicholsonek<br />

sekula ez zuen baztertu figurazioa,<br />

hil artean abstrakzio lanekin batera<br />

landu baitzuen. Urte batzuetan<br />

zehar erliebe monokromoez lan<br />

egingo zuelako kontua al<strong>de</strong> batera<br />

utzirik, Mondriani leporatutako guzti-guztia<br />

egotz ziezaiokeen <strong>Oteiza</strong>k<br />

Nicholsoni. Telegramari eta honek<br />

izan zituen ondorioei buruz, ikusi La<br />

operación H, katalogo aipatua; baita<br />

Juan Huarte ere, «Acerca <strong>de</strong>l mecenazgo»,<br />

Alberto Rosales (arg.),<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>. Creador integral, Nafarroako<br />

Unibertsitate Publikoa/Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong> Fundazioa, Iruñea, 1999,<br />

156-157. orr.<br />

2. Prozedura homeopatikoan prestakina<br />

dinamizazio bi<strong>de</strong>z fabrikatzen<br />

da; hau da, printzipio aktiboa<br />

OTEIZA, PROIEKTUA, MARRAZKIA 191<br />

ur hutsetan disolbatzen da, eta gero<br />

mintz elastiko baten kontra talka<br />

egiten du. Kontua gutxieneko printzipio<br />

aktibo kopuru batez disoluzioak<br />

lortzea da. Latorri, zur edo klarionez<br />

lan eginez, <strong>Oteiza</strong>k printzipio<br />

aktibo, ahalegin, material eta espazioaren<br />

okupazio dosi handiak erabiltzen<br />

ditu, baina marrazkietan eta<br />

pieza bat itxuratzen laguntzen duten<br />

familiakako konbinazioetan disoluzio<br />

faktorea altua da egiaz: prozedura<br />

osasungarria da eskultore gisa lan<br />

egitea eskulturarik produzitu gabe.<br />

3. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>…<br />

lan aipatua, 168. or.


OTEIZA ARTISTEN ARTEAN<br />

Francisco Javier San Martín<br />

«Gerraostearen hasieran nagusi izango <strong>de</strong>n<br />

belaunaldi berrikoak garen artisten izenak<br />

ezin dira gaur ezagunak izan, baina zeharo<br />

bestelakoa gertatuko <strong>de</strong>n garaia hurbiltzen ari<br />

da. Men<strong>de</strong> honetako lehen hogei urteetan jaio<br />

ginen, eta gure ekarpen originala lehenagoko<br />

belaunaldiko gure maisuen —joan zen men<strong>de</strong>ko<br />

azken 20 urteetan jaiotako artisten— ondoan<br />

erantsi nahi izan genuenean, isilarazi egin<br />

gintuzten, hil...»<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, Carta a los artistas <strong>de</strong> América<br />

sobre el arte nuevo en la postguerra,<br />

Popayán, Kolonbia, 1944<br />

SARRERA<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>ren obrari eskainitako azterlan asko<br />

eta asko obraren beraren gainean tolesten dira,<br />

artistaren itzal nonahikoaren, are mehatxagarriaren<br />

pean. Euskal sortzailearen nortasun «sendo»<br />

eta «sutsu» behin eta berriro aipatuak zulo<br />

beltz baten antzera funtzionatzen du, bere grabitate<br />

eremuan erorarazten baitu bere obrari<br />

buruzko informazio mota oro, beste artista batzuekin<br />

duen harremana al<strong>de</strong> batean uztera jotzen<br />

duen neurrian. Azterlan hauek <strong>Oteiza</strong> berez<br />

unibertsotzat hartzera jotzen dute, bere izatean<br />

zehar bere hedapen-mugak sortu ahal izan<br />

zituen auto-leherturiko kosmos baten antzera.<br />

Alabaina, <strong>Oteiza</strong> ez da, inolaz ere, bere baitan<br />

bildutako artista bat. Aitzitik, bere testu, adierazpen<br />

eta obra era guztietako artisten eta artistekiko<br />

erreferentzia, hartu-eman, elkarlan eta<br />

erkatzeez beterik dau<strong>de</strong>. Gazte garaiko erre-<br />

ferentziei, hauetan funtsean harkor ageri baita<br />

—garai hauetakoak dira Alberto Sánchez edo<br />

Ángel Ferrantekin eta abangoardiako beste ki<strong>de</strong><br />

batzuekin Errepublika garaian Madrilen izandako<br />

erabakigarriak, eta baita Dimitri tsapline errusiarrarekiko<br />

pasadizokoak ere—, Hego Amerikako<br />

egonaldiko urteetan artista plastiko eta idazleekin<br />

jorratu zituenak ere tartean, bere lehen heldutasunean<br />

izan zituenak eransten zaizkie —Picasso<br />

eta kubismoa, Boccioni, Giacometti eta Henry<br />

Moore—, hauetan hartu-emanak eta erreferentziak<br />

dagoeneko izaera kritiko eta polemiko garbikoak<br />

baitira. Azkenean, berrogeiko urteen<br />

amaiera al<strong>de</strong>tik aurrera, suprematismo eta konstruktibismo<br />

errusiarrekin, Mondrianen neoplastizismoarekin<br />

eta bereziki Theo Van Doesburg-en<br />

elementarismoarekin, Laszlo Moholy-Nagy eta<br />

Bauhausen lorratz zabalarekin edo berrogeita<br />

hamarreko eta hirurogeiko urteetako arte zehatzaren<br />

joera sorta zabalarekin izandako harreman<br />

erabakigarria. 1 <strong>Oteiza</strong> beti testuinguruko artista<br />

izan da, testuinguruaren aurkakoa sarritan. Propósito<br />

experimental lanean, gaur-gaurko sorkuntzan<br />

benetan garrantzitsua <strong>de</strong>n ikerkuntza ildo<br />

garrantzitsuari buruz ari <strong>de</strong>la, «gure izen zerrenda<br />

oso murriztuta geratzen da» esango digu,<br />

honakoak aipatuz hurrena: «Kandinsky, Mondrian<br />

eta Malevitx». Gutxi baitira justuak, Legea<br />

zorrozki betetzen dutenak. Are gehiago. Testuko<br />

paragraforik probokatzaileenetako batean, genealogia<br />

oro mozten du, bakar-bakarrik Aita<br />

Malevitx errekonozituz: «Kandinsky eta Mondrianengandik,<br />

eta Mondrian eta Doesburgengandik<br />

… Bauhausen bi<strong>de</strong>z Max Billengana iristen da.<br />

Ez or<strong>de</strong>a nigana, ni zuzenean bainator Malevi-


txengandik, eta nire neuregandik, neure kontzientzia<br />

metafisikotik». 2<br />

Bere heldutasunean, bere prozesuan bertan<br />

itxirik, <strong>Oteiza</strong>k ez zion gaur-gaurko artearen garapenari<br />

segitu nahi izan Sao Paulon izandako arrakastaren<br />

ostean. Bere karreraren hasieran Madrila<br />

joko zuen, belaki baten antzera, edozein eraginez<br />

blaitzeko prest, abangoardia aurreratukoa<br />

izatea jartzen zion-eta eragin orori baldintza<br />

bakar. Hego Amerikara ikastera joango zen,<br />

nahiz ikasle haserrekor gisa izan: ikasketa programa<br />

maletan eramango zuen; bakar-bakarrik<br />

dagoeneko badakiena ikasi nahi du: euskal berpizkun<strong>de</strong>aren<br />

teoria bat. 3 Berrogeita hamarreko<br />

urteen erdial<strong>de</strong>an, bere bizitza neurri batean<br />

egonkortu eta Nuevos Ministerios-eko tailerretan<br />

bere lanari halako jarraitasun bat eman ziolarik,<br />

modu obsesiboan ikertu zuen abangoardietan,<br />

kontsolamendu, berrespen eta erantzun bila. Eta<br />

errekonozimendua iritsi zuenean, baztertu egingo<br />

zuen gaur-gaurko arteari buruzko analisia,<br />

hain zuzen analisi hori, modu obsesiboan, bere<br />

i<strong>de</strong>ietara bi<strong>de</strong>ratzearren. Interesatzen zaion<br />

bakarra bere asmoa da, beste inolako inteligentziaren<br />

argirik sartzen ez <strong>de</strong>n leize-zulo platoniarrean<br />

itxirik. Behin eta berriro errepikatu du: konklusio<br />

proiektua, proiektu amaitua. Ez interferentzia<br />

gehiagorik. Arteak jarraitu egiten zuen or<strong>de</strong>a,<br />

eta berak, bakarrik, ordurako eginda zuena<br />

berregiten segitu zuen.<br />

MUSÉE IMAGINAIRE<br />

Sao Pauloko garaipen artistiko eta politikoaren<br />

ostean, <strong>Oteiza</strong> bere baitan bilduko zen, eskulturari<br />

eta arteko portaerei buruzko oinarrizko<br />

diskurtso bat lantzeko. Quousque tan<strong>de</strong>m…!<br />

lanean amaitu egin zuen Brasilen erakutsitako<br />

pieza txikiek berekin zeramaten teoria. Berariaz<br />

kaotikoa <strong>de</strong>n eta era askotako irakurketak dituen<br />

testu honetan, bada artistak oso garrantzi handia<br />

eman zion atal bat: ilustrazioak, ez baitira ilustra-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 193<br />

zioak baizik eta sedukzio eta hurbiltasun teologia<br />

bat zabaltzen <strong>de</strong>n laminak. Guztira 66 irudi dira,<br />

luze eta zabal komentatuak guztiak; hasteko Friso<br />

<strong>de</strong> las manos izenekoa dugu, Santan<strong>de</strong>rko<br />

Cueva <strong>de</strong> El Castillo-koa, eta amaitzeko, berriz,<br />

anaitasunezko epilogo baten antzera, Euskal<br />

Herriko herri bazkari bat, «bilera hunkigarria»<br />

bera, cromlecharen aurre-figurazio gisa, nahiz<br />

mahaiki<strong>de</strong>ek dagoeneko galdu egin duten «espirituzko<br />

apetitua».<br />

Denboraz kanpoko bi irudi hauen artean beste<br />

64 dau<strong>de</strong>; hauek Irudizko Museo suerte bat<br />

osatzen dute, eta <strong>Oteiza</strong>k lagun eta etsaiei <strong>de</strong>itzen<br />

die bertara, Umberto Boccioni, Wassily Kandinsky,<br />

Pablo Picasso, Jackson Pollock, Jean-<br />

Robert Ipousteguy, Emilio Vedova, Alberto Giacometti,<br />

Hans Hartung, Lucio Fontana, Lazslo<br />

Moholy-Nagy, Piet Mondrian, Mark Rotkho, Kasimir<br />

Malevitx baitira, eta bere obra hauen obren<br />

artean kokatzen du. Gaur-gaurko artista espainiarrak<br />

ere badira, hala nola Equipo 57 (‘Ibarrola’<br />

aipatzen du, gero Ejercicios espirituales-en<br />

zuzenduz), Antonio Saura, Antoni Tàpies edo<br />

gaur-gaurko artista hurrekoenak, esaterako<br />

Eduardo Chillida, Remigio Mendiburu, Juan<br />

Antonio Sistiaga eta Nestor Basterretxea. Guztiguztiok,<br />

iruzkinetan, aurkia eta ifrentzua dituzte.<br />

Normalean aurkia eskultorearen lanari dagokio,<br />

ifrentzua, berriz, urruntasun forma zoli bat da, ez<br />

besterik, <strong>Oteiza</strong>k <strong>de</strong>fenditzen dituen postulatuekiko<br />

<strong>de</strong>sadostasuna. Erreferentzien zabaltasunak<br />

eraginkortasuna mugatzen die. <strong>Oteiza</strong> gaurgaurko<br />

artearen gainean dabil, interpretazio eta<br />

epai baten arkanoa <strong>de</strong>la jakinik: ikertu zutenak<br />

ongi etorri etxera; suak jan bitza bere adimena<br />

edo trebetasuna eralgi zutenak.<br />

Artisten obren ondoan, historiaurretik hartutako<br />

beste hainbeste irudi nabarmentzen dira,<br />

labar pintura eta grabatuak edo eraikuntza<br />

megalitikoak, «antropologikoak» direla esan<br />

genezakeen irudien, estrategikoenen ondoan,<br />

<strong>Oteiza</strong>k euskal baserri bizitzatik eta herri jokoetatik<br />

hartu baititu: txalupak Donostiako portuan


194 PAPER LABORATEGIA<br />

kokatuta, pilota jokoa, txalaparta, etab. Horien<br />

artean, hainbat iradokizuni jarraiki, eta beti bere<br />

obrari erantzunez, beste irudi sorta askotariko<br />

bat: «zezenak <strong>de</strong>sarmatutako toreroa», paleolitoko<br />

ehiztariaren eta labirintoaren hondar harritua,<br />

urruneko nebulosetako bi irudi, lorezaintza arte<br />

japoniarraren erakusgarriak eta Reimsko katedral<br />

gotikoko arbotanteak. Hirurogeita sei irudi, zehatz-mehatz<br />

aukeratuak guztiak Aldaketen Legea<br />

irudiz hornitzeko: historiaurreak eta gaur-gaurkotasunak<br />

—artearen Historiaren— liburu huts edo<br />

<strong>de</strong>sokupatu baten, edonola ere absente dagoen<br />

liburu baten azala eta atzeko azala osatzen dute.<br />

Beste irudiak ez dagozkio arte materialdu bati,<br />

baizik eta portaera antropologikoari, estetikoki<br />

gauzatutako bizitzari.<br />

OTEIZA ARTXIBOA<br />

Orioko hondartzako hutsuneari buruzko haur<br />

oroitzapenen gaiaz ari <strong>de</strong>n <strong>Oteiza</strong>ri buruzko saiakera<br />

batean, nagusiki oroitzapen horiek artistaikaslearen<br />

normalizazio-eskultura gisa izan duten<br />

materialtze helduaz ari <strong>de</strong>larik, Juan Luis Morazak<br />

argudiatzen du ezen hutsa, hutsunea, ez<br />

<strong>de</strong>la espazio baten uztea, baizik eta Legea idatzi<br />

beharko <strong>de</strong>n paper zuria. 4 Huts ezarlea, hasieran<br />

kokatua; ez ondorio edo «konklusio esperimental»<br />

gisa, baizik eta nazio mitologia baten<br />

berpizte gisa. Baina hau guztia modu sinesgarrian<br />

egiteko, erakutsi egin behar du eta, bitartean,<br />

ezkutatu. Batez ere ezkutatu, zeren eta eskultura-hutsa<br />

baita jokoan dagoena. Okupatu beharra<br />

dagoen hutsa. <strong>Oteiza</strong>k bere kutxa hutsetan<br />

konklusioa iritsi zuenean, oso lan handia zuen,<br />

artean, egin beharrean; bete egin behar zituen,<br />

kontzientziaz bete, politikaz, gizalegez, are<br />

arbuioz ere. Zeren eta, azken batean, eskulturako<br />

hutsuneak bakar-bakarrik biltegi bihur daitekeenean<br />

baitu zentzua, Cézannek bere sagarrei<br />

espazioa ematen zien armairu hori bihur daitekeenean.<br />

Iristear <strong>de</strong>n okupazioaren pertsona gisa<br />

proiekta daitekeenean. Paradoxikoki, <strong>Oteiza</strong>k<br />

gorrotoa zion hutsari, eta <strong>de</strong>posituaren mitologia<br />

bati eutsi zion, biltegi erlijio bati.<br />

Itzul gaitezen, baina, atzerantz. <strong>Oteiza</strong>k sarritan<br />

esan izan du eskulturarik gabeko eskultorea<br />

<strong>de</strong>la, hutsaren kontzeptu teknikoa ez soilik objektura<br />

eramanez, baizik eta baita bere jarduerara<br />

ere. Metaketarik ez, hori kapitalismoaren eta<br />

honen adierazpen estetikoa <strong>de</strong>n barrokoaren<br />

paradigma baita, baizik eta galera, i<strong>de</strong>ia argizkoa.<br />

«Leihotik hegan atera <strong>de</strong>n orri batek ... —<br />

idatzi zuen olerki batean— liburu guztiek baino<br />

gehiago balio du». 5 Eskulturan estatuaren metaketaren<br />

baztertzea esan nahi du, eta galera hori<br />

ahalbi<strong>de</strong>tuko duen zulatze teknika bat. Eskultoreak<br />

landutako mitologian, arte sorkuntza ez da<br />

hainbeste sortzen eraikuntza borondate batetik,<br />

baizik eta beteezin sentimendutik. Eskultura bazterrean<br />

utzirik, eskultoreak hutsune hori betetzeko<br />

moduko jarduera sorta bati ekiten dio. Faktoreen<br />

hurrenkera —Tatlin edo Van Doesburg—<br />

ez da lehentasunezkoa.<br />

<strong>Oteiza</strong>k maite zuen karpeta hitza. Harentzat,<br />

aurre egin ezin zion i<strong>de</strong>ia zen, pentsalariaren<br />

estudiora hurbiltzen <strong>de</strong>n neurrian eskultorearen<br />

tailerretik urruntzen <strong>de</strong>n artista baten fetixa, eramangarri<br />

<strong>de</strong>neko liberazio suerte bat. Baina «karpeta»<br />

substantiboa beti zihoan «galduta» 6 adjektiboari<br />

loturik —epitetotzat har zitekeen ia-ia—,<br />

zeren eta pentsalariaren karpetak toki galkorrak<br />

baitira, gauzak bere patuaren men<strong>de</strong>an abandonatzearren<br />

gor<strong>de</strong>tzen diren tokia. 7 <strong>Oteiza</strong>ren<br />

karpetetan ez dira soilik testuak, baizik eta baita<br />

marrazkiak eta era guztietako dokumentuak ere.<br />

Ez zuen soilik «karpetetan moztera» bi<strong>de</strong>ratuta<br />

zegoenari buruz idatzi, ezen hainbat jen<strong>de</strong>rekin<br />

izandako solasaldietan modu obsesiboan ageri<br />

baita obraren artxibo eta erretagoardiako lanabes<br />

hori, gauza logikoa, inolaz ere, proiektu i<strong>de</strong>iak<br />

beti-beti premiatu duen artista baten kasuan. Tailerrean<br />

—<strong>laborategia</strong>n— burutu egiten du formen<br />

operazio teoriko-praktikoa; honen aurretik dokumentu<br />

pila bat izango da, eta pila honek, bere


al<strong>de</strong>tik, planteatutako arazoari buruzko balantze,<br />

egiaztapen edo soluzio berrietara zabaltzeko<br />

beste dokumentu batzuk ekarriko ditu. Karpeta<br />

horietan, gero ez dituela aurkitzen aitortuko digu,<br />

galdu edo inori ematen baitizkio, edo alferrik galtzen<br />

bestela —izan ere <strong>Oteiza</strong>ren proiektua bere<br />

planteamenduan zientifikoa <strong>de</strong>n bezala, al<strong>de</strong>rrai<br />

dabil, eta hunkigarria da, bere garapenean—,<br />

oharrak eta testuak gor<strong>de</strong>tzen dira, eskemak eta<br />

marrazkiak, gutunak eta manifestuak, formula<br />

kimikoak, poema homerikoak, apaletan pilatutako<br />

klarionen ondoan antolatu behar <strong>de</strong>n baina, era<br />

berean, halako distantzia batera mantendu behar<br />

<strong>de</strong>n guztia. Distantzia horrek i<strong>de</strong>iak oinarrizko<br />

pentsamenduaren hondo aktiboaren gainean<br />

jalkitzeko balio du; bere obran kontzeptu kimiko<br />

pila itzela ez soilik metafora gisa, baizik eta piezetan<br />

kokatutako iragazki eta katalisi dispositibo<br />

moduan erabili duen Gilberto Zorio artistak dioen<br />

bezala, purificare le parole.<br />

<strong>Oteiza</strong>k «galdu» egiten zituen, halaber, bere<br />

liburuetako orriak betetzen zituzten era guztietako<br />

marrazki eta dokumentuak. Horietako batzuk<br />

orrial<strong>de</strong> jakin batean jartzen zituen, loturaren bat<br />

zuten testu edo irudi baten aldamenean, beste<br />

asko, berriz, aliritzira kokatzen zituen. Jakin ez<br />

dakit <strong>Oteiza</strong>k benetan dokumentu garrantzitsurik<br />

galdu ote zuen; irudipena dut, or<strong>de</strong>a, lan asko<br />

propio sakabanatzen zituela, berriro topatzearen<br />

uneaz halako atzerako begirada batez gozatzeko.<br />

<strong>Oteiza</strong>k ez ditu bere karpetak utzikeriaz galtzen,<br />

baizik eta hartzailerik ez dutelako susmoa<br />

duelako. Irakurlerik gabe idazten du, solaski<strong>de</strong>rik<br />

gabe pentsatzen du, erakusketarik egiteko<br />

galeriarik gabe zizelkatzen du, hondamenezko<br />

hutsunean, ohorerik gabe. Are gehiago, enkarguak<br />

itxirik dagoela ematen duenean —Arantzazun,<br />

esaterako—, hondamendia handiagoa<br />

da, eta «apostolu baleta errepi<strong>de</strong>an» bilakatzen<br />

da. Ez-oharrak, galtzeko idatziak, halabeharraren<br />

lekoretik babesteko gai ez <strong>de</strong>n artista baten figura<br />

elikatzeko.<br />

ALBERTO SÁNCHEZ<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 195<br />

Madrilgo urteetan, <strong>Oteiza</strong>k bere eskultore bokazioa<br />

aurkitu zuenean, hirian aurkitu zuen figura<br />

garrantzitsua Alberto izan zen, pinturaren bizitasunarekin<br />

al<strong>de</strong>ratuz gero benetan pobre ageri<br />

zen eskulturaren panoraman ezinbesteko erreferentzia<br />

bera. Alabaina, Albertoren eragina ez<br />

da nagusiki formala, baizik eta giza eta lanbi<strong>de</strong><br />

eredu gisakoa. Ez dira fluidoen mekanika edo<br />

biokimika, diosku <strong>Oteiza</strong>k, medikuntza ikasketak<br />

baztertu eta eskulturan hastera bultzatu zutena,<br />

baizik eta materiaren transmutazioaren erakarmen<br />

kementsua, Alberto Sánchezen piezetan antzeman<br />

ahal izan zuen totem bihurtutako buztinaren<br />

magia.<br />

Lehen une batean ez du Albertoren mundu<br />

bihurri eta surrealizatzailea segitzen, ezta hark<br />

Gaztelako lurrari egin aipamen zehatzak ere,<br />

Vallecasko Eskolan puntu programatiko bat baziren<br />

ere; hori egin beharrean, historiaurreko idolo<br />

primitibismo orokorrago baterantz bi<strong>de</strong>ratuko da,<br />

abangoardia europarren itzala, lehen Brancusi<br />

edo Epstein, ageri-agerikoa <strong>de</strong>n baterantz. 8 Baina<br />

Albertoren eskulturaren eragina urtetan zehar<br />

inkubatuko da <strong>Oteiza</strong>gan. Ikerkuntza estetikoak<br />

eta historiaurreko idoloarekiko kontaktu errealak<br />

aukera ematen diote aurrera egiteko, eta Espainiara<br />

bueltatu eta gero itzuliko da Alberto, «landare<br />

gisa hazten zen bere eskulturako espazio<br />

irekietara». 9 Esan genezake <strong>Oteiza</strong> Albertorekin<br />

hartu-emanetan hasi zenean, nahiz honen potentzial<br />

sinbolikoaz liluratuta egon, ez zegoela lekukoa<br />

hartzeko prestatuta. Eta atzera topatze hori<br />

batez ere Unidad triple y liviana-rekin gertatuko<br />

da, hauxe baitugu <strong>Oteiza</strong>ren obra garrantzitsuetako<br />

lehena, ezen honetan maisuarekiko<br />

zorra erakusten du, baina baita bere<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntzia ere, zeren eta ez baitio jarraitzen<br />

Albertoren fluido begetalari, honek ibilbi<strong>de</strong> bihurtzen<br />

du eta estatua; oso bestela, ebaketa operazio<br />

geometriko bat jasaten duen unitatetzat sortzen<br />

du <strong>Oteiza</strong>k estatua, «masa <strong>de</strong>sokupatu eta


196 PAPER LABORATEGIA<br />

ireki» gisa, eta honetarako prozedura «zilindroaren<br />

ahultzea» da, «kanporantz zabaldu eta hiperboloi<strong>de</strong><br />

bihurtzearren». 10 Pieza hau Albertoren El<br />

pueblo español tiene un camino que conduce a<br />

una estrella ospetsuaren ondoan behatzean agerikoak<br />

izango ditugu bai maila orokorreko eragina<br />

bai <strong>Oteiza</strong>k ezarritako eskumen bereizketa tinko<br />

eta erabatekoa. Alberto Sánchezek orbita<br />

surrealistako eskulturaren <strong>de</strong>nbora bat erabiltzen<br />

zuen, ibilbi<strong>de</strong>an eta ustekabeko aurkikuntzetan<br />

oinarriturik; <strong>Oteiza</strong>, or<strong>de</strong>a, eskulturaren egiturabatasuna<br />

sustatzen hasiko zen.<br />

ÁNGEL FERRANT<br />

Arantzazuko Apostoluen soin irekiei buruz idatziak<br />

konta ezin ahala orri dira, nahiz azkenean,<br />

odola ere bazen hainbeste borrokaren ostean,<br />

zabaldutako hutsuneak atsegin ageri zaizkigun,<br />

babesleku, zauri ireki gisa baino gehiago. Bere<br />

belaunaldiko ki<strong>de</strong>etako bat, Ángel Ferrant, gidari<br />

izan zuen Espainiara itzuli zenean, 11 eta <strong>Oteiza</strong>k<br />

erakusketa asko partekatu zituen harekin Gerra<br />

Zibilaren aurretik eta ondoren, batez ere gerraosteko<br />

eskultura espainiarrarentzat oso garrantzitsua<br />

izan zen bat: Cuatro escultores (Serra,<br />

Ferreira, <strong>Oteiza</strong> y Ferrant); erakusketa ibiltaria<br />

izan zen, ezen Bartzelonako Galerías Layetanas,<br />

Bilboko Galería Studio eta Madrilgo Galería<br />

Buchholz-en izan zen. 1948an, <strong>Oteiza</strong> Espainiara<br />

itzuli zen urtean, Ferrant Mathias Goeritz pintorearekin<br />

hasi zen hartu-emanetan; hau Altamirako<br />

Eskolako sustatzailea zen, eta adiski<strong>de</strong>tasun<br />

estua izan zen bion artean. Goeritzekin Figuras<br />

<strong>de</strong>l mar liburua argitaratu zuen, pintorearen testuaz<br />

eta eskultorearen marrazkiez.<br />

Ferrantek «ongi edo gaizki marraztutako estatuak»<br />

aipatzen ditu. La escultura, dibujo en el<br />

espacio izeneko 1936ko hitzaldi batean, proiektu<br />

ikuspegitik i<strong>de</strong>ntifikatu egingo zituen marrazkia<br />

eta eskultura: «Marraztea ez da soilik trazuak plano<br />

batean banatzea edo espazioko formak gai-<br />

nazal baten gaineko lerroen bi<strong>de</strong>z irudikatzea.<br />

Marraztea, era berean, lerro horiek formen bi<strong>de</strong>z<br />

espaziora bertara eramatea da; irudimenak sortzen<br />

edo arrazoiak antolatzen duen bolumena<br />

doitzea [...] marrazkia espazioan hedatzen da.<br />

Eskultura espazioan egin marrazkia da, eta<br />

horregatik esan daiteke estatua bat ongi edo<br />

gaizki marraztuta dagoela». 12 Arantzazun,<br />

orduan, marrazkia behar zen, ona edo txarra,<br />

apostoluak analizatzeko, ez zen baina egon.<br />

<strong>Oteiza</strong>k, Ferrantek proposatzen duenaz zeharo<br />

bestela, eskulturak ez besterik egitea lortu zuen.<br />

Hiru dimentsioko konfigurazio gisa amaitzen<br />

diren paper gaineko lerroen i<strong>de</strong>ia hau, originaltasun<br />

arrastorik ez izateaz gain, <strong>Oteiza</strong>k erabat<br />

errefusatzen duen zerbait da. Ez zaizkio horrelako<br />

itzulpenak interesatzen. Eskulturak irudi-mundu<br />

espazial batetik sortu behar du, inteligentzia<br />

estereometriko batetik. Injerentziak bridatzea eta<br />

lana mugatzea. «Eskultura espazioko marrazki<br />

gisa» aurkezten digun i<strong>de</strong>iaren aurrean, tradizio<br />

mo<strong>de</strong>rno luzekoa bestenaz ere, Arantzazuko frisoak<br />

eskultura espazioko eskultura izatea<br />

proposatzen du. Eskultura eskulturatik abiatzen<br />

da, materialez eraikitako materiala da, nahiz bere<br />

bokazioa, paradoxikoa bada ere, hutsa <strong>de</strong>n.<br />

Hauxe da «nik ez dut marrazten» lelo izugarri<br />

publizitatuaren arrazoia, eta Altzuzako Fundazioak<br />

altxor gisa gor<strong>de</strong>rik dituen ehunka marrazkien<br />

paradoxa. <strong>Oteiza</strong>k lehor diosku: nik ez dut<br />

marrazkirik egiten, are gutxiago eskultore marrazkirik<br />

Ferrantek bezala, murru itsuak apaintzeko<br />

orririk. Altzuzako paperak eskemak, diagramak,<br />

zirriborroak, aldaeren garapena dira. Beti kokapen-grafismo<br />

gisa, maiz ustekabeko toki batean<br />

espero gabe iritsitako argiztapen gisa. Batzuen<br />

kasuan, eta ez diot bitxikeria gisa, belaunen gainean<br />

trazatuta dau<strong>de</strong>la ematen du erabat, edo<br />

aisialdiko edo laneko bileretan, 13 edo musika kontzertuetan,<br />

are trenean edo automobilean.<br />

«Nik ez dut marrazten» honek ongi ezaguna<br />

<strong>de</strong>n eta, neurri handi batean, <strong>Oteiza</strong>ren<br />

esperimentatzaile gisako profila eragin duen


gauza batean du oinarria, Klarion Laborategian.<br />

Bere marrazkiak eskaiolaz edo egur txiki, klarion,<br />

alanbre eta latorriz eginda dau<strong>de</strong>. Eta bere<br />

inteligentzia espazial ahaltsuak aukera ematen<br />

dio paperetik hiru dimentsioko espaziorako,<br />

marrazkitik eskulturarako itzulpenik ez egiteko.<br />

Material hauskor, malgu eta mugagabeki aldagarriak<br />

erabiltzen baititu. Eta bere gogora hiru<br />

dimentsiotan iristen diren formak lantzen, material<br />

zehatz akasgabeen tailer batean. Klarion<br />

Laborategia kolorearen eta pinturaren aurkako<br />

manifestu bat da. <strong>Oteiza</strong>k, pintoreei buruz ari<br />

<strong>de</strong>la, are maiteen dituenei buruz ere, espazioko<br />

elbarritzat aipatzen ditu, mihisearen planoan<br />

mugatutako izakitzat. Ez duela marrazten esaten<br />

duenean ez du iruzurti paperik egiten, sekretu<br />

bat gor<strong>de</strong>tzen ari <strong>de</strong>n artistarenik, Ingresek —<br />

«marrazkia artearen zintzotasuna da»— «ez dut<br />

argazkirik egiten» zioenean egiten zuen bezala,<br />

argazkiak erabiltzen baitzituen ezkutuan. Zorrotz<br />

eta erabakigarri, <strong>Oteiza</strong>k espazioan marrazten<br />

du, ez or<strong>de</strong>a eskultore-metafora erabili gisa edo<br />

jen<strong>de</strong>ari begirako efektu gisa, baizik eta laborategiko<br />

praktika gisa. Bitartekaritzarik gabeko<br />

<strong>laborategia</strong> baita, premiazkoa, «bortizkeria sortzaileaz<br />

beteriko esnatze batez» piztua. 14 Material<br />

suntsikorraz marrazten du espazioan, linterna<br />

bi<strong>de</strong>zko marrazkiaren parodia piccasiarraren<br />

antipo<strong>de</strong>tan, horretan ez baitago ez marrazkirik<br />

ez pentsamendu ez etikarik. <strong>Oteiza</strong> triedro eukli<strong>de</strong>arraz<br />

jabetzen da, edozein oker ulertze moral<br />

albo batean uzteko.<br />

Oso interesgarria da ikustea ezen <strong>Oteiza</strong>k<br />

cromlech mikrolitikoarekiko neurri gabeko interesa<br />

erakusten duen bitartean, bere <strong>de</strong>sokupazioaren<br />

estetikaren giltzarritzat jartzen baitu, trikuharria<br />

baztertzera jotzen duela, nahiz honexen<br />

barruan egon, hain justu ere, huts aktibo, huts<br />

emankortzaile bat. 15 Aldi berean, izugarrizko interesa<br />

erakusten du Malevitxen plano dinamikoarekiko,<br />

eta berak bere amaierako lanaren oinarrizko<br />

poliedro bihurtzen du gainera, beste zenbait<br />

artistaren, hala nola El Lissitzki, Moholy-Nagy,<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 197<br />

Sophie Taeuber-Arp edo Katarzina Kobro-ren<br />

lana baztertzera jotzen duen bitartean. Hau da,<br />

<strong>Oteiza</strong>gan bada dimentsio biko ereduak oinarritzat<br />

hartzeko joera garbi-garbi bat, ezen bera gai<br />

baita ereduok espaziora eramateko, espazialtasunerako<br />

trebetasun ukaezin batez baliatuta.<br />

JOAQUÍN TORRES-GARCÍA<br />

Gauza jakina da Hego Amerikan egindako ia-ia<br />

hamalau urteko egonaldiak, 1934tik 1948 arte<br />

han izan baitzen, sakonean birbi<strong>de</strong>ratu zuela<br />

<strong>Oteiza</strong>ren ibilbi<strong>de</strong> artistikoa. Balentziagarekin<br />

Buenos Airesa iritsi berria zelarik, bere lehenbiziko<br />

erakusketan Paulino Uzkudunen erretratu<br />

basa bat aurkeztuko zuen, eskultore gisako lehen<br />

errekonozimendua lortzeko balio izan zion<br />

zementuzko Adan eta Eva hartan mantentzeko<br />

modutzat. Garai honetarako dagoeneko bereganatua<br />

bazuen ere euskal berpizkun<strong>de</strong> artistikoaren<br />

errebindikatzaile gisako papera, <strong>Oteiza</strong>k bira<br />

bati ekingo zion, boxeolari natiboaren aurpegi<br />

beldurgarriarengandik urrunduz ikuspegi unibertsalista<br />

batean murgiltzearren; ikuspegi hau, atzerako<br />

begirada batez, positiboan egin globalizazio<br />

suerte bat da: herri oro da pathos baten<br />

jabe eta eroale, eta herri oro printzipio estetiko<br />

eta antropologiako bakar batetik abiatzen da,<br />

honakoa baita, unibertsoaren misterioa heriotza<br />

saihestezinaren ebi<strong>de</strong>ntziaren aurrez aurre jarria.<br />

Halaz, estatuagintza megalitiko amerikarraren<br />

interpretazio estetikoa, liburu gisa 1952 arte argitaratu<br />

ez baina urte haietan zehar lan eta neke<br />

handiz landua, 16 komertzio intermetafisiko baten<br />

zatia da, herrial<strong>de</strong> txiki baten —«kultura antzinako<br />

eta tolesgabe bat» 17 — eta ondare unibertsalaren<br />

arteko komertzioarena, kasu honetan<br />

kolonaurreko kulturek landutako harri handiak<br />

hartzen baititu oinarritzat. Metafisika trukagarria<br />

da, eta <strong>Oteiza</strong>k itzultzaile unibertsal bihurtzea<br />

aukeratuko du, «euskal arimaren» hiztegi estetiko<br />

partikular bat prestatzeko asmoz. 18


198 PAPER LABORATEGIA<br />

1944an azkenean estatuagintza megalitikoarekin<br />

hartu-eman zuzena izateko aukera izan zuelarik<br />

San Agustinen, hau Popayandik hurbileko<br />

arkeologi gune bat baita, zera esango zuen: «Ni<br />

ez naiz San Agustinera estatuak neurtzera etorri,<br />

besarkatzera baizik, <strong>de</strong>nbora batez horien ondoan<br />

egotera, eraiki zituztenak agurtzeko eta<br />

ezagutzeko». 19 Ez hartu-emanetan sartzea, baizik<br />

eta ezagutzea, zeren eta dagoeneko solasean<br />

aritua baitzen haiekin, «izenaz aldatzen <strong>de</strong>n<br />

eskultore bakar» eta jarraitu horren antropologi<br />

substratua osatzen duten beste eskultore batzuen<br />

figuretan. 20<br />

Unibertsalismo honen testuinguru latinoamerikarreko<br />

publizistarik ospetsuenetako bat Joaquín<br />

Torres-García zen; uruguaiarra jaiotzez, Parisen<br />

eta Espainian pozoi kosmopolita ere dastatua<br />

zuen, eta europar esperientziaren ondotik bere<br />

herrial<strong>de</strong>ra itzuli zen, eta han, gainezka egiten<br />

zuen jarduera batez, aka<strong>de</strong>mia burokratiko bat<br />

antolatu zuen; honetan, postulatu unibertsalistek<br />

beti-beti igaro behar izaten zuten irakasle eta hizlari<br />

emankorraren galbahea. 21 Torres Garcíaren<br />

idazkietan, artea nagusiki jarduera unibertsal eta<br />

betiereko bat da, Weltsprache suerte bat, lengoaia<br />

planetario moduko bat, nahiz, jauzi kontzeptual<br />

baten bi<strong>de</strong>z, aldi berean Hego Konoko<br />

kultur eta arte berpizkun<strong>de</strong>rako pribilegiozko<br />

lanabes ere bihurtzen <strong>de</strong>n. Torres Garcíak Manifiesto<br />

<strong>de</strong>l Sur idatzi zuen, lan biktimista eta oro<br />

har antikoloniala, erabiltzen duen lengoaia sinkopatuan<br />

ere <strong>Oteiza</strong>ren idazkera etena gogorazten<br />

diguna bera.<br />

<strong>Oteiza</strong>k eragin handia jaso zuen i<strong>de</strong>ia mota<br />

honetatik, gizaki unibertsalaren metafisika bat eta<br />

tokian tokiko ondare mitologikoaren berreskuratzea<br />

elkartzen baitira horretan. Torres-Garcíak<br />

bere Universalismo constructivo22 lanean bildu<br />

zuen corpus teoriko honetako al<strong>de</strong>rdietako batzuek<br />

oinarri kontzeptual bat eratuko zuten <strong>Oteiza</strong>rengan,<br />

batez ere Gonzalo Fonseca eskultore<br />

eta arkeologo uruguaiarraren eta Edgar Negreten<br />

beraren bi<strong>de</strong>z, honekin ere oso adiski<strong>de</strong>tasun<br />

handia izan baitzuen urte askoan zehar. Kreazioaren<br />

aztarnategi unibertsal baten i<strong>de</strong>iaz gain,<br />

Torres-Garcíagan bada inolako zalantzarik gabe<br />

<strong>Oteiza</strong>ri interesatu zitzaion iradokizun bat: artistak<br />

poeta, jakintsu eta arkitekto gisa duen hiruko<br />

hedapen balioa. 1934an Torres Garcíak honakoa<br />

idatzi zuen: «Gizakiaren i<strong>de</strong>iatik abiatuta, eta<br />

haren naturaleza barne-barnekoa aztertuta, oreka<br />

bat aurkitu <strong>de</strong>zakegu. Eta oreka hori berori<br />

artean aurkitu nahi badugu, obra bakoitzean<br />

elkartuta ikusi behar ditugu poeta, jakintsua eta<br />

arkitektoa. Eta arteetako edozeinek eskain diezaguke<br />

hori, beren oinarri eta fundamentuak, beren<br />

lege eta egiturak, informa ditzakeen al<strong>de</strong>rdi gizatiarrak,<br />

berberak baitira arteetako edozeinetan,<br />

artistak erabiliko dituen baliabi<strong>de</strong>ak dira eta aldatzen<br />

direnak, besterik gabe». 23 Egia da <strong>Oteiza</strong>k<br />

zabaldu, ñabartu eta ikertu egin zituela planteamendu<br />

hain orokor hauek, baina egia da, halaber,<br />

bere ibilbi<strong>de</strong> osoan zehar substratu estetiko batean<br />

mantendu zituela.<br />

MATHIAS GOERITZ<br />

1915ean Danzig-en, egungo Gdansk-en alegia,<br />

jaiotako artista honen biografiari gainetik eman<br />

errepasoak <strong>Oteiza</strong>ren arte ibilbi<strong>de</strong>arekiko paralelismo<br />

begi-bistakoak erakusten dizkigu, plano<br />

<strong>de</strong>sberdinetan. Artera jo baino lehen, Goeritz medikuntza<br />

ikasten hasi zen. 1949an, <strong>Oteiza</strong> Buenos<br />

Airesetik abiatu eta urtebetera, Goeritz Guadalajara<br />

joan zen, Mexikora, Arkitektura Fakultate<br />

sortu berrian eskolak ematera gonbidatu baitzuen<br />

zenbait arkitektok. Lehenago Maroko espainiarrean<br />

bizi izan zen, eta penintsulan ere bai geroago;<br />

bertan, Altamirako Eskolako egileetako bat<br />

izango zen, eta baita hain ezaguna ez <strong>de</strong>n «Historiaurrekoen<br />

Ermandatekoa» ere. Han, <strong>Oteiza</strong>z<br />

gain, Torinoko Alberto Sartoris arkitektoa ezagutu<br />

zuen; hau ere, arte espainiarrean abangoardia<br />

i<strong>de</strong>ia berreskuratzeko lan garrantzitsua bete zuen<br />

beste artista atzerritar bat zen. 24


Arkitekto, pintore, eskultore, hirigile, filosofo,<br />

poeta, artearen teorialari, irakasle, hizlari eta tal<strong>de</strong><br />

eta izaera esperimentaleko arte ekimen asko<br />

eta askoren sustatzaile, El Eco bere museo esperimentalean<br />

Goeritzek, berrogeita hamarreko<br />

urteen erdial<strong>de</strong>az geroztik, i<strong>de</strong>ia heterodoxo bat<br />

sartu zuen Nazioarteko Mugimenduarekiko,<br />

«arkitektura emozionalaren» i<strong>de</strong>ia alegia, honen<br />

arabera sinbolismoz beteriko formak euskarri baitira<br />

pintura eta eskulturarentzat. «Arkitekturatik<br />

emozioak jasotzea da bi<strong>de</strong> bakarra, gizakiak<br />

hura berriro ere artetzat har <strong>de</strong>zan». 25 Corbusierren<br />

aurkako hainbesteko karga duen esaldi hau<br />

<strong>Oteiza</strong>ri ere atxiki dakioke.<br />

Goeritz minimalismoaren aitzindaritzat hartzeko<br />

beste hautagaietako bat da, nahiz bere<br />

asmo estetikoek are urrunago kokatzen duten,<br />

horrenbestez argi eta garbi utziz, klabe oteitzarrean,<br />

kalifikazio mota honen oinarrian dau<strong>de</strong>n<br />

azalkeria edo interesak. «Habitatzeko makina»<br />

izatetik, honetan mekanismo espazialak berak<br />

baztertu egiten baitu apainduraren erantsi sinbolikoa,<br />

Goeritzen arkitektura sentitzeko makina izatera<br />

igarotzen da, eraikina ekarpen sinbolikoen<br />

multzotzat hartzen <strong>de</strong>na. Espazioa ez baita nahikoa.<br />

Geroago ikusiko dugun bezala, nahiz <strong>Oteiza</strong>k<br />

i<strong>de</strong>ia hauekin bat egin zuen, are testuinguru<br />

espainiarrean praktikara eraman zituelarik, baztertu<br />

egingo zituen azkenean.<br />

Goeritzek arkitekturaren inguruan egin lana<br />

arkitektoekin, batez ere Luis Barragánekin izandako<br />

lanki<strong>de</strong>tza estutik sortu zen. Arkitekturan<br />

egin zuen lanaren zati handi bat erlijio imajinagintzaren<br />

berrikuntzara bi<strong>de</strong>ratu zen, une horretako<br />

joeren, batez ere arte abstraktuaren ekarpen<br />

sinbolikoa —eta, horrenbestez, erlijiosoa—<br />

<strong>de</strong>fenditzen zutenen testuinguruan. Alemanian<br />

bere prestakuntza artistikoa Lehen Gerraren<br />

aurretiko abangoardiako giroetan hartu bazuen<br />

ere, paleolitoko pinturen dimentsio mo<strong>de</strong>rnoen<br />

partai<strong>de</strong> izan zen. «Pintura horiek artista bihurtu<br />

ninduten». 26 Berrogeiko urteen amaiera al<strong>de</strong>ko<br />

espainiar testuinguru artistiko zeharo pobre har-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 199<br />

tan, benetako tradizio konstruktibistarik gabe,<br />

beharbada ezinbestekoa zen paleolitoaren<br />

erreferentzia, edozein arte abstraktu mota estetikoki<br />

«zuritzeko».<br />

Mathias Goeritz, <strong>Oteiza</strong> bezala, <strong>de</strong>seroso bizi<br />

izan zen toki guztietan, baina estetika bidaiari bat<br />

garatu zuen, nolabait misiolaria zen bat. Mexikon<br />

lehen arte abstraktuaren bultzatzailea izan zen,<br />

eta ikusizko ikasketak abiarazi zituen. Eta egin<br />

zuen obrak, ezkutu samarrean egon arren, halako<br />

garrantzi bat izango zuen nonbait berrogeita<br />

hamarreko urteetan, batez ere «arte publikoaren»<br />

esparruan, Diego Rivera eta David Alfaro<br />

Siqueiros artistak/komisario politikoak Mexikoko<br />

Unibertsitate Nazionaleko errektoreari gutun ireki<br />

bat igortzera behartu baitzituen; gutun honetan<br />

«itxuratitzat» salatzen zuten hura, «berak<br />

ba<strong>de</strong>la dioen artista izateko inolako talenturik<br />

edo prestakuntzarik gabekotzat». 27 Ez dakit,<br />

<strong>de</strong>na <strong>de</strong>n, esaldi ikaragarri honetan gehien harritzen<br />

nauena zer <strong>de</strong>n, mo<strong>de</strong>rnitatearen ekintzaile<br />

baten izen ona maila intelektual eta profesionalean<br />

galaraztea edo aitzindari-tal<strong>de</strong> estalinistak<br />

arte berriari zion gorroto sakona. <strong>Oteiza</strong>k Arantzazun<br />

bere arte publikoaren obra handia proiektatu<br />

zuenean ez zuen, noski, horrelako komisarioekin<br />

borrokarik egin behar izan; parean<br />

topatuko zituen, or<strong>de</strong>a, bertako inkisidoreek<br />

osatutako tal<strong>de</strong>a.<br />

LUCIO FONTANA<br />

Dirudienez, <strong>Oteiza</strong>k zeharkako harremanen bat<br />

izan zuen Lucio Fontanarekin Buenos Airesen.<br />

Rosarion jaiotako artista Milanora itzulia zen,<br />

<strong>Oteiza</strong>k egin bidaiaren al<strong>de</strong>rantzizko batez, baina<br />

1939 eta 1946 bitartean Argentinara itzuli zen,<br />

eta hantxe argitaratu zuen bere Manifiesto blanco<br />

ospetsua, arte abstraktu argentinarraren<br />

garapenerako agiri garrantzitsua bera, batez ere<br />

konkretismoari loturiko korronteentzat. Artista<br />

biak bat zetozen espazioa artearentzako toki gisa


200 PAPER LABORATEGIA<br />

baloratzean, modu <strong>de</strong>sberdinetan habitatu bazuten<br />

ere espazio hori. <strong>Oteiza</strong> analitikoa eta<br />

<strong>de</strong>sokupatzailea da, sagaratuari buruzko zerbaitetarako<br />

behar <strong>de</strong>n distantzia mantentzen du<br />

espazioarekiko; bitartean, Fontanak espazio hori<br />

inbaditzera jotzen du, okupatzera eta metafisikoa<br />

baino gehiago bizitzazkoa <strong>de</strong>n esperientzia<br />

baten toki bihurtzeko. <strong>Oteiza</strong>k konplexutasun<br />

espazialeko murru bat <strong>de</strong>finitzen du, pareta<br />

gainditzen duen eskulturan gauzatzen diren<br />

lehen eta gero batez, eta horretarako ikerkuntzaren<br />

prozedura analitikoa baliatzen du; Fontana,<br />

berriz, ausardia militarraz sartzen da<br />

murruan, ezpata eskuan, mugaren atzean dagoena<br />

ikustea eragozten dion pareta —mihisea,<br />

esfera edo buztinezko arrautza— urratuz. Biek<br />

dute espazioaren zentzu politiko bat, eta espazioa<br />

okupatzeko estrategia bat. Bion arteko<br />

al<strong>de</strong>a, or<strong>de</strong>a, hori habitatzeko moduan dago, nik<br />

uste.<br />

Lucio Fontanak murrua botatzeko i<strong>de</strong>ian eta<br />

mugak gainditzeko metafora politikoan aurkitu<br />

zuen bere estetisema. Behin Italian finkatu ondoren,<br />

horixe baitzuen gogo herrial<strong>de</strong>a, bere ahaleginaren<br />

zati handi bat Milanoko artean sortzen ari<br />

ziren korronteak sustatzera bi<strong>de</strong>ratu zuen, ordain<br />

pertsonalik bilatzen ez zuen eskuzabaltasunez<br />

beti. Enrico Castellani, Gianni Agnetti, Piero Manzoni<br />

Paduako n tal<strong>de</strong>a... Fontanak bultzatu egin<br />

zuen besteen artea, bere lanerako inolako gainbaliorik<br />

bilatzeke horretan, bere energia argentinarra<br />

arte europarra sustatzeko erabili zuen. 28<br />

<strong>Oteiza</strong>ren kasuan, berriz, perspektibaz ikusita,<br />

beharbada ezinezkoa izango zaigu dimentsio<br />

berean ikustea. Berak hainbestetan aipatu izan<br />

duen moduan, bere ekimen guztiak —euskal<br />

eskolako tal<strong>de</strong>ak, Debako arte eskola, haurra<br />

euskal berpizkun<strong>de</strong>rako heztea— porrotak dira,<br />

baina bere figura kaltegabe mantentzen da, heroi<br />

bakarti izaera berriro agerian utziko duen beste<br />

porrot bat eraikitzeko prest. <strong>Oteiza</strong>k Jainkoari<br />

errieta egin zion «mundua bakarrago egoteko<br />

sortu» 29 zuelako, baina bere ekimen kolektiboek<br />

egoera berera zeramaten. Bere ekimen publikoak<br />

sozializazio estetikorako beste hainbeste proposamen<br />

dira, eta horien hartzailea Prometeo<br />

zen, «preso politiko ezezaguna», baina emaitza,<br />

batez ere, ilunpean lan egiten zuela aitortzen<br />

zuen artista baten gainean argia proiektatzea<br />

izan zen.<br />

PABLO PICASSO<br />

Abangoardiako bere maisuei dagokienez, <strong>Oteiza</strong>k<br />

haien aurkikuntzekiko mirespena lotu egiten<br />

du, sarritan, erakusten duten jarrera esperimental<br />

ezari, dituzten planteamenduen beharrezko<br />

konklusioari edo lanaren aurrean erakusten duten<br />

jarrera etikoari buruzko kritika sorta batekin.<br />

Abangoardiako artea berrikusiz, 1953an honakoa<br />

idatzi zuen: «Jarraipen esperimentalaren al<strong>de</strong>tik,<br />

fundatzaileak berak goizegi sartu ziren nahasmenduan».<br />

30<br />

Picassori <strong>Oteiza</strong>k alabantzarik errepikatuenetako<br />

bat izan ohi zena leporatzen zion, hain justu<br />

ere, bilaketa etengabe bateranzko tentsioa,<br />

behin eta berriz bere burua atzera asmatzeko<br />

gaitasuna. <strong>Oteiza</strong>k aldaketa edo berrikuntza<br />

etengabe bat baino gehiago izango <strong>de</strong>n esperimentazioa<br />

eskatzen du, benetako ikerkuntza<br />

baten epe eta helburuetara egokitzeko, honakoak<br />

baitira: hipotesia, ikerkuntzaren garapena,<br />

konklusioa. Artikulu berean honakoa idatziko<br />

zuen: «Picassok ere ez du herentziarik uzten,<br />

zeren eta berak <strong>de</strong>nak suntsitu baititu, enpresa<br />

pertsonal distiratsuetarako erabiliz gainera; eta<br />

<strong>de</strong>nak ez dau<strong>de</strong> ildo progresiboki esperimental<br />

bati egokiturik. Picasso bere jazarleetatik aske<br />

igo da, beti, eta hauek, hura bueltan zetorrela ikusi<br />

dutenean, gurpila hartu diote. Eta Picasso<br />

sarritan benetako helburura iristeke itzultzen zen.<br />

Arte berriaren lehen etapen historia Picassoren<br />

garaipenen historia da. Baina laster ikusiko dugu<br />

garaipen horietako batzuk zein osatugabeak eta<br />

gezurrezkoak diren». Eta berehala erantsiko du,


hurrena, artistaren obra amaitu egin behar <strong>de</strong>la<br />

ospearen fokuetatik eta merkatuaren atseginetik<br />

kanpoko lanaz: «Horietako batzuk isilean, bakarda<strong>de</strong>an<br />

eta itxuraz saririk gabe osatzea, egungo<br />

edo hurrengo kontzientzia sortzailearen eginkizun<br />

nekezen baina meritu handienekoa izango<br />

da». 31 Hitz zintzo eta probokatzaileak dira<br />

1953an. <strong>Oteiza</strong>k, or<strong>de</strong>a, garai horretan dagoeneko<br />

erabat eratutako i<strong>de</strong>ia bat zuen gaur-gaurko<br />

arteko ibilbi<strong>de</strong>ei, revival-ei eta pilotak frontisaren<br />

kontra egiten duen erreboteari buruz. Picassoren<br />

irudimen estrategikoa eta Duchampen inteligentzia<br />

erradikala falta bazitzaizkion ere, <strong>Oteiza</strong>k<br />

jakin zuen gaur-gaurko arteak iristeko punturik<br />

gabe aurrera jarraitzeak zituen arriskuak ikusten<br />

eta aurreikusten.<br />

HENRY MOORE<br />

<strong>Oteiza</strong>k laudatu egiten ditu Moorek II. Mundu<br />

Gerran zehar Londresko metroan inprobisatutako<br />

airetiko erasoen aurkako babeslekuez egin zituen<br />

marrazkiak. Seguruenik <strong>Oteiza</strong>k miresten duena<br />

ez da hainbeste gaurkotasunaren epika bat, min<br />

partekatuaren lirika bat baizik, hau da, eskultoreak<br />

bere herriaren zorigaitzarekin bat egiteko<br />

duen ahalmena. Beste ezer baino lehen, marrazkiak<br />

laudatzen ditu, arazo zitzaizkion eskulturak<br />

al<strong>de</strong> batera uztearren.<br />

Sorburuan dago, halaber, hutsunearen adierazkortasunaren<br />

inpaktua, zulatze erabatekoa,<br />

zalantza gabeko maisutza, eskultore britainiarraren<br />

aldakortasuna, eta gero, ezinbestean, susmoa<br />

eta arbuioa. Maisuaz erakarrita sentitzen<br />

<strong>de</strong>n une hori gainditu duenean, hari dibulgatzailearen<br />

eginkizun batere ez heroikoa atxikitzea<br />

erabakitzen du. Moorek «popularizatu» egingo<br />

zuen —fisika nuklearraren jerga erabiliz esanda—<br />

«estatuaren nukleoa zulatuz lehertzeko,<br />

gorputz tradizional astunaren fisiora jotzeko»<br />

i<strong>de</strong>ia; eta hizkera arrunta baliatuta, estatuan<br />

apaindura helburu hutseko zuloak egiteko i<strong>de</strong>ia,<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 201<br />

«harrez» betetzea alegia. Osterantzean, <strong>Oteiza</strong>k<br />

ez du arrakasta duen eskultore on bat ulertu nahi.<br />

Ispilu aurrean jarrita, Henry Moore traidorea <strong>de</strong>la<br />

erabakiko du. Ezkutuko lerroaren zaindariak<br />

Malevitx eta Popova ziren. Beste guztia mistifikazioa<br />

da.<br />

Henry Moore, une jakin batean, arazo bat izan<br />

zen <strong>Oteiza</strong>rentzat. Arazo bat, bere autore gisako<br />

hazkun<strong>de</strong>rako. Hego Amerikan egin zituen azken<br />

urteetan haren estatuaren zabaltze horren inpaktua<br />

sentitu zuen, eta bere burua «gogogabe»<br />

gainera, «Mooreren inpaktu itzelagatik. Bizkor<br />

erreakzionatu dut, Moore analizatu eta eskultura<br />

guztia birplanteatu behar dut». 32 Tonuak eta<br />

«birplanteatzeko» erabakiak ez digute Moore<br />

analizatu eta gainditu beharreko eredutzat aurkezten<br />

—Mondrianekin edo Malevitxekin hori<br />

egin bazuen ere, hauek ere heroi urruneko eta<br />

hilak baitziren, iturri gisa baliatuta lanerako<br />

modua ematen zutenak, eta «gezurrezko hausturarik»<br />

egin ez zutenak gainera—, baizik eta<br />

bakar-bakarrik bera baino hamar urte zaharragoa<br />

zen eskultore gisa, itzuri egin behar zaion<br />

eskultore gisa, eraso ere egin behar ez dion<br />

eskultore gisa, bere bi<strong>de</strong>tik kanpo utzi besterik<br />

ez baitu harekin egin behar, nahiz, zoritxarrez,<br />

bere zahartzaroan atzera topatuko zuen hura<br />

Gernikan. Moore ez zen arazo bat, zeren eta<br />

<strong>Oteiza</strong>k berehala erabaki zuen Moorek bere figuretan<br />

egiten zituen irekidurak arbitrarioki organikoak<br />

zirela, gorputzari atxikiak, eta ez zutela<br />

estatua «arintzeko» zentzurik, lortu nahi zuen<br />

arintasun hura produzitzekorik; oso bestela,<br />

eskultore ingelesak erabilitako baliabi<strong>de</strong> erretoriko<br />

hutsak ziren, bere garairik onenetan ez zegoen<br />

eskultura bezalako arte bati aurpegia garbitzeko<br />

ahalegin soil bat. Hura bi<strong>de</strong>an ez topatzea<br />

eta artista gisa kontuan ez hartzea izan zen <strong>Oteiza</strong>k<br />

egindako aukera.


202 PAPER LABORATEGIA<br />

WASSILY KANDINSKY<br />

<strong>Oteiza</strong>k bi<strong>de</strong>a galdutako artistatzat ikusten du<br />

Mondrian, 1917an, bere + eta - zeinuen bilbeaz,<br />

Malevitxen hutsarekiko hartu-eman puntu bat lortu<br />

baina baliatzen jakin ez zuen artistatzat. Basamortu<br />

metafisikoan sartu beharrean, «Cézanneren<br />

armairuan» sartu eta bertatik bere konklusio<br />

espaziala atera beharrean, nahiago izan zuen<br />

aurkakoen arteko oreka gisako harmoniaren bilaketa<br />

espiritualistarekin jarraitu, eta «ezer ixten eta<br />

zabaltzen ez duen bere burdinsare in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntea»<br />

eraiki. 33 Hala ere, <strong>Oteiza</strong>k funtsean oker<br />

dabilen, bi<strong>de</strong>a galdu duen artistatzat <strong>de</strong>skribatzen<br />

du Mondrian, baliatzen jakin ez zuen konklusio<br />

egoera batera hurbildu baitzen.<br />

Mondrian ez zen bere planteamenduaren konklusio<br />

logika onartzeko gai izan. Zenbat aldiz entzun<br />

ote dugu kexa hori? Horrela esanda, gabezia<br />

bat adierazten du; kexa edo erantzuki gogorragoa<br />

du, or<strong>de</strong>a, baitan gor<strong>de</strong>a: zerbait aurkitu<br />

zenuen, ez zenuen baina ikusten jakin; beraz,<br />

zure aurkikuntza ez dagokizu. Idazki zorrotz<br />

horiek ez dira, hala ere, bakarrik <strong>Oteiza</strong>renak.<br />

Mondrianek berak gauza bera idatzi zuen kubismoari<br />

buruz, berari ere izugarri kostatu bazitzaion<br />

ere hartatik askatzea: «Pixkanaka-pixkanaka<br />

konturatu nintzen kubismoak ez zituela bere<br />

aurkikuntzen beren ondorio logikoak onartu». 34<br />

Kandinsky, aitzitik, ez da bi<strong>de</strong> ona galdu duen<br />

artista, baizik eta benetako oztopo bat gaur-gaurko<br />

artearen esperimentaziorako. <strong>Oteiza</strong>, berrogeita<br />

hamarreko azken urteetan, minduta zegoen<br />

orduan ere Kandinskyren i<strong>de</strong>iak erabiltzen zituztelako<br />

arte abstraktuaren eta, oro har, arteko jarrera<br />

esperimentalaren justifikazio gisa, egiaz «guretzako<br />

muga larria» baitira, zeren eta murruaren<br />

espazialtasuna ez ulertzean, «kubismoarekiko<br />

haustura gezurrezko bat» besterik ez baita.<br />

Beraz, Mondrian nahastua da, eta Kandinsky<br />

oztopoa, nahiz artista hauetako bakoitzak izan<br />

duen transzen<strong>de</strong>ntzia oso bestelakoa izan <strong>de</strong>n.<br />

Mondrianek Holanda, Paris eta New Yorken<br />

bakarkako obra batean jarraitu zuen, pitinkako<br />

eraldaketa ia-ia antzemanezinez; Kandinskyk,<br />

berriz, bere akatsak are iraunarazi zituen Bauhausen<br />

bozgorailua baliatuta, sortzaile belaunaldi<br />

bat baino gehiago kutsatuz gainera, hauek<br />

babesik gabe, eta zeharo nahastuta, baitzeu<strong>de</strong>n<br />

haren i<strong>de</strong>iez. Plano piktorikoaren problematizazioari<br />

ekin ez ziolarik, Kandinskyk «planoari<br />

aurrea» hartzeko ezintasuna ezarri zien bere<br />

jarraitzaileei; kubismoak berak, or<strong>de</strong>a, dagoeneko<br />

sumatzen zuen aukera hori, eta Tatlin-ek<br />

berak, —papier collé baten mutur bat altxatuz—<br />

hiru dimentsioen materialtasunean lehen aldiz<br />

gauzatu zuen gainera. 35<br />

Baina Kandinskyk, gainera, espazio piktorikoaren<br />

zati handi bat kolorearen pertzepzio-dinamikaren,<br />

kolorearen eta formaren arteko korrespon<strong>de</strong>ntzien<br />

eta, modu orokorrago batez, Bauhausen<br />

urteetan zehar garatu zituen elementu<br />

piktorikoen gramatika baten inguruan oinarritu<br />

zuen. 36 Koloreen hedapen eta uzkurduraren eta<br />

planoan duten flotazio edo hondoratzearen doktrinaz,<br />

Kandinskyk galarazi egin zuen —<strong>Oteiza</strong>ren<br />

iritziz— espazio piktorikoari buruzko benetako<br />

ikerkuntza bat. <strong>Oteiza</strong>ren <strong>de</strong>sadostasuna iritsi<br />

egiten da, halaber, kolore primarioen eta oinarrizko<br />

planoen arteko korrespon<strong>de</strong>ntzia ospetsura,<br />

honakoa baitzen: hirukia-horia, laukia-gorria, zirkulua-urdina.<br />

Doktrina honek aurkari buruargiko<br />

bat izan zuen Oskar Schlemmer-en kasuan, Bauhausen<br />

barnean bertan. Izan ere Schlemmerrek<br />

honakoa idatzi zuen: «Beti, modu inkontziente<br />

batez, zirkuluari kolore gorria ematen diot, eta<br />

urdina, berriz, laukiari». 37 Bere egunkarian, umore<br />

puntu batez eta «Garaiki<strong>de</strong> ospetsuen esakuneak»<br />

epigrafeaz, beste batzuen artean honakoa<br />

jarri zuen: «Kandinsky: «zirkulua urdina da». /<br />

Schlemmer: «zirkulua gorria da»; 38 honek argi<br />

erakusten du dibergentzia hau zein mailatan bizi<br />

zuen Schlemmerrek bi ikuspegi kontrajarrien<br />

arteko borrokatzat. 39<br />

<strong>Oteiza</strong>k ez du korrespon<strong>de</strong>ntziei buruzko<br />

ñabardurarik egiten, baizik eta Kandinskyren


doktrinako akatsak moldatzen —nahiz arrazoia<br />

ematen dion Schlemmerri kolore primarioak forma<br />

espazialei atxikitzen dizkien eskema batean.<br />

(OFren 606. marrazkia)—. Murruaren <strong>de</strong>ntsitate<br />

espaziala hain zuzen Kandinskyk «ez kolore»<br />

esaten zien horiez eraikita dago. Argi-horma<br />

axiomaren arabera, murrua grisa da. Beltza<br />

aurreko pareta da, atzekoa zuria <strong>de</strong>n bitartean.<br />

«Hiru kolore biluziak, funtsean espazialak, abstraktuak,<br />

<strong>de</strong>sokupatuak... etorkizuneko Murrua<br />

grisean oinarritutako argi-ebakidura bat da, kanpo<br />

or<strong>de</strong>na batetik kalkulatutako forma sorkuntza,<br />

kon<strong>de</strong>ntsazio eta hutserako». 40 <strong>Oteiza</strong>k koloreaz<br />

bakar-bakarrik ez kolore gisa hitz egin nahi du,<br />

sakontasunik gabeko kromatismoa baztertzen du<br />

eta, batez ere, ez du espaziorik ez kolorerik ikusten<br />

<strong>de</strong>nborarik gabe. Estatuan lortutako hutsa<br />

bera <strong>de</strong>nboraz eginda dago: «Hautsi egin behar<br />

dut <strong>de</strong>nboraren eta espazioaren arteko lotura,<br />

hau da, kanpo errealitatearen espazioa barne<br />

errealitatearen espazio bihurtu behar dut, mugimendu<br />

gabeko espaziotasun, <strong>de</strong>nboran bizi <strong>de</strong>n<br />

espaziotasun alegia». 41<br />

Ez da, or<strong>de</strong>a, bakarrik kolorea. <strong>Oteiza</strong>k bere<br />

artearen panteoitik kanpo utziko du Kandinsky,<br />

paradoxa bada ere hurbiltasun esperimental hutsagatik.<br />

Artista errusiarra izan zen modu zientifikoan<br />

adierazten zen baina, egiaz, sustrai irrazional<br />

sakonak zituen eta artistak berak «barne<br />

behar» esaten zion oinarri espiritualista batean<br />

oinarritutako asmo esperimental baten abiarazle<br />

nabarmenenetako bat —Puntua eta lerroa planoaren<br />

gainean. Elementu piktorikoen analisia—.<br />

Artearen integrazioaren inguruan ere printzipio-al<strong>de</strong>ak<br />

ditu. Kandinskyk, 1908-1928 epeko<br />

Kandinskyk behintzat, hainbat diziplina erakartzen<br />

eta lotzen dituen imana balitz bezala ikusten<br />

du pintura. Bere Arteko espiritualaz manifestuan<br />

aipatzen duen «barne beharrak» grabitate indar<br />

baten gisa funtzionatzen duke, eta gai dateke<br />

Gesamtkunstwerk-en42 zati sakabanatuak bere<br />

nukleoan biltzeko; <strong>Oteiza</strong>k, berriz, kontrajarririko<br />

bertsio bat du, ezen honetan jarduera artistikoak,<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 203<br />

ez integratzeaz gain, bere baitatik beretik ihes<br />

egiten du, fisio nuklearreko prozesu batez, honen<br />

energia artetik kanpo, «bizitzan», erabiltzeko.<br />

THEO VAN DOESBURG, MIKROBIOAK<br />

<strong>Oteiza</strong> minimalismoaren aitzindaritzat aurkezten<br />

diguten erran interesatu samarrak al<strong>de</strong> batera utzirik,<br />

eta kolorearekiko erakutsi zuen interes falta<br />

patologikoari buruzko espekulazioak bazterturik,<br />

egia da haren proiektuetan, are eskulturetan<br />

baino hobeto, bere obrarekiko halako tarte bat<br />

mantendu nahi duen artista baten i<strong>de</strong>ia ikus<br />

<strong>de</strong>zakegula, nahiz tarte hori ezin txikiagoa eta<br />

emoziozkoagoa izan, nahiz obra bere gorputzaren<br />

eta bere erabakiaren zati ez, baizik eta<br />

bakarrik bere kontzientziarena balitz bezala lan<br />

egitera jotzen duen.<br />

<strong>Oteiza</strong>ri, bere lanean, interesatu egin zitzaizkion<br />

kolonaurreko estetikako hainbat elementu,<br />

eta erabili ere egin zituen, ematen zioten potentzial<br />

mitologikoagatik funtsean. Baina, bere ibilbi<strong>de</strong><br />

esperimentalaren amaieran, lehenbiziko ahalegin<br />

artistikoetatik lortu nahi izan zuen tokira iritsi<br />

zen, honen transzen<strong>de</strong>ntziaz jabetu ez zen<br />

arren: autorearen eta obraren arteko tartea, eskultura<br />

objektu bereizi gisa, umezurtz ezinbestean.<br />

Artistarik gabe.<br />

Lehenago or<strong>de</strong>a, marrazki edo proiektuetan,<br />

dagoeneko aurreikusita zituen formak, molekula<br />

kateatu gisa, konposizio adierazpen orotatik kanpo<br />

esateko sistema bat alegia. <strong>Oteiza</strong> espresionismoaren<br />

aurkakoa da, are gehiago, kasu zipitzik<br />

ez dio egiten espresionismoari, artetik kanpoko<br />

gaitzat baitu. <strong>Oteiza</strong>k arbuiatu egiten ditu<br />

«artistaren egia pertsonalak», «Artearen egia»<br />

zehaztugabe baten al<strong>de</strong> eginez. 43 Oso adierazgarria<br />

da besterik ez arren bere pieza adierazgarrienetako<br />

batzuk —Arantzazuko Pietà esate<br />

baterako— inspirazioaren une magikoaren emaitza<br />

ez izatea, baizik eta esplorazio eta analisi lan<br />

zehatz-zehatz batena, honetan findu egiten bai-


204 PAPER LABORATEGIA<br />

titu aldaera teknikak eta konbinaziozkoak, entsegu<br />

eta akatsa, hau da, espresionismoaren bulkada<br />

irrazionaletik zeharo urrun dagoen metodo<br />

bat. Baina, era berean, kontrabalantza, ezegonkortasun<br />

sistema batean bezala, bere proiektu<br />

arrazionalistak artistaren i<strong>de</strong>ia teluriko edo zerutiarrak<br />

aterarazten ditu, bera naturaz gaindiko<br />

botereen mediuma balitz bezala.<br />

Berrogeita hamarreko urteetan, <strong>Oteiza</strong>k bere<br />

obraren nukleo nagusia egin zuenean, ihes egingo<br />

zion, propio, estatuaren efektu emozional eta<br />

psikologikoari. Ezkortasun existentzialistak, honen<br />

eskultura arloko or<strong>de</strong>zkari onena Alberto Giacometti<br />

da, izakiaren bakarda<strong>de</strong>an eta heriotzaren<br />

presentzia saihestezinean biltzen zuen<br />

bere interesa; 44 <strong>Oteiza</strong> ez da optimista sendaezina,<br />

bai or<strong>de</strong>a, eta nagusiki, «heriotzatik itzultzeko»<br />

metodologien sortzaile behin eta berriz<br />

saiatu bat, hau da, eskultura bat eraiki nahi du,<br />

ez soilik tragediaren lekuko izan dadin baizik eta,<br />

batez ere, borondate, i<strong>de</strong>ien argitasunean zehar<br />

tragedia horretatik ihes egiteko.<br />

Modu eskematikoan eta, horrenbestez, murriztailean<br />

adierazita, <strong>Oteiza</strong>k zeharo espresiboak<br />

diren gaiei zientzialariaren distantziaz ekiten diela<br />

esan genezake, metodologia hori prestatzen<br />

eta ontzen duen <strong>laborategia</strong> <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>na hutsa<br />

<strong>de</strong>n bitartean, esterilizatu gabea gainera, halako<br />

moduan ezen proiektuaren arrazionaltasuna<br />

higatzeko gai <strong>de</strong>n elementu sorta zabalari uzten<br />

baitio bertan sartzen. Ez ditu, inondik inora, jarraitzen<br />

Van Doesburgen aholku probokatzaileak, hil<br />

baino lehentxeago honakoa idatzi baitzuen hari<br />

buruz: «Pintoreak zuri izan behar du, hau da, dramarik<br />

zein orbanik gabea. Paletak beirazkoa izan<br />

behar du, eta pintzela karratu eta gogorra, hauts<br />

izpirik gabea, garbia, kirurgiako lanabesek bezala...<br />

Bere tailerrak 3.000 metro garaiko mendiaren<br />

atmosfera hotza eduki behar du. Hotzak akabatu<br />

egiten baititu mikrobioak». 46<br />

Espresionismoak lokartu egin nahi du arrazoia,<br />

eta zentzumenak kitzikatu, bere proiektu<br />

irrazionalak karta guztiak mahai gainean jartzen<br />

dituen bitartean, erabat agerian sekula uzten ez<br />

dituen xehetasunez. Eta arrazionalismo horrek ez<br />

ditu soilik prozedura zientifikoak erabiltzen, are<br />

gehiago, enuntziatu egiten ditu —gatz estetikoa,<br />

biologia espaziala, etab.—, pentsamendu irrazional<br />

—zentzu nietzschearrean— eta apalaraziko<br />

duen arau orotatik zurtz <strong>de</strong>n bat inkaminatzeko.<br />

<strong>Oteiza</strong>k eremu zientifikoaren autoritatea oparo<br />

erabiltzen du, are horren parodia eginez ere, esate<br />

baterako oroimena neurtzeko bere «amamakoroimena»<br />

45 unitate bitxian, baina bere konklusio<br />

esperimentalean errefusatu egiten du egiaztapen<br />

oro, eta borondate sortzailearen indarrak garaitu<br />

duen zientifismo erretoriko bat erakusten du.<br />

AUTORE EZEZAGUNA<br />

<strong>Oteiza</strong>k dio «Eskulturaren historia eskultore bakar<br />

batek egiten» duela, «pertsona izenaz aldatzen<br />

baita». 47 Inork ez du eskulturarik egiten, zeren eta<br />

eskultura eskultoreengandik kanpo existitzen baita;<br />

hauek ogi apurrez egindako bi<strong>de</strong> bat segitu<br />

besterik ez dute egiten, ezagutzen ez duten toki<br />

baterantz doazela, artista izatea hiritar izatea <strong>de</strong>n<br />

lurral<strong>de</strong> inpertsonal eta <strong>de</strong>nbora gabeko baterantz.<br />

Postulatu honen arabera eskultura, edo<br />

artea, miragarriki ari dira lotan etengabeko legatu<br />

baten gordailuan. Artea artisten etxea da, errealitatearen<br />

ozarkeriaren eta praktikatzaileen ozarkeriaren<br />

aurkako babeslekua. Espazio eta <strong>de</strong>nborako<br />

babesleku bat. Azken batean, i<strong>de</strong>ia<br />

hauek Alois Riegl-en Kunstwollen erromantikoosteko<br />

i<strong>de</strong>iaren luzapen berankor bat besterik ez<br />

dira, eta luzapen honek oso hedapen handia lortu<br />

zuen berrogeita hamarreko urteetan zehar;<br />

Rieglek berak egin zuen estreinako jauzi kontzeptuala,<br />

herrien «asmo partikularrak» toki mailako<br />

izate hori gainditu eta korronte orokorrean<br />

txertatzen zen «Estilo» batekin i<strong>de</strong>ntifikatzeko.<br />

Gauza bera iraganarekin ere: adierazpen arkaikoa<br />

egungoaren garaiki<strong>de</strong>a zen, eta egungoarekin<br />

bat zetorren, «arte borondatearen» fluxu


komunean. I<strong>de</strong>ia fluxu horretan, Mondrianek<br />

1937an honakoa idatziko zuen: «Artea funtsean<br />

beti bera da». 48<br />

Auguste Comtek —orokortzeko eta sailkatzeko<br />

zuen ahalmen sinestezinak maison <strong>de</strong> santéra<br />

eraman zuen ikerlaria zen— izaki goren bat<br />

irudikatu zuen, «or<strong>de</strong>na unibertsala hobetzeko<br />

libreki biltzen diren iraganeko, etorkizuneko eta<br />

oraingo izakien multzotzat» eratua. Bere Système<br />

<strong>de</strong> Politique Positive lanean, 1851n argitaratu<br />

zuten Parisen, soziologiaren sortzaileak iradoki<br />

zuen artistak ez duela ez espaziorik ez <strong>de</strong>nborarik,<br />

eta «fluxu» batean bizi <strong>de</strong>la. Testuinguru honetan<br />

artista proiektu esperimental brida gabe<br />

batean abia zitekeen, zeren eta atzean baitzuen<br />

erritmoan ageri <strong>de</strong>n eta molekula unibertsal sorta<br />

zabal bati egokitzen zaion «barne printzipio<br />

konstantea». Nor arduratuko da ikerkuntza esperimentalaz,<br />

printzipio konstante batek zaintzen<br />

eta babesten duenean ikerkuntza hori? Piet Mondrianek,<br />

<strong>Oteiza</strong>k baino hogei urte lehenago, bere<br />

irakurle urriei honako oharra egin zien: «Artea,<br />

funtsean, toki guztietan dago, eta beti berbera<br />

da». 49 Zaila da hain i<strong>de</strong>ia hutsala modu dotore eta<br />

konklusiozkoagoan adierazten.<br />

Mondrianek, gero <strong>Oteiza</strong>k egingo zuen bezala,<br />

galdutako paradisuaren i<strong>de</strong>iaz espekulatzen<br />

du; paradisu horretan artista kolektibo anonimo<br />

bat zen, artearen «espiritua» izugarrizko zehaztasunez<br />

adierazteko gai. Artea subjektibatzeko<br />

prozesu luzearen ondotik, lehen Errenazimenduan<br />

abiatu eta Industri Iraultzaren garaian iritsi<br />

baitzuen bere goia, Mondrianek, bere garaiko<br />

artista askok bezala —Walter Gropius bera ere<br />

tartean—, amets egiten du mundu mo<strong>de</strong>rnoan<br />

Espiritu Unibertsalaren gaurkotze bat gauzatzeko<br />

gai <strong>de</strong>n artista inpertsonalarekin. Baina, dagoeneko<br />

badakigun moduan, autoretza abangoardian<br />

disolbatzeko prozesua ez zen bi<strong>de</strong> espirituzko<br />

eta transzen<strong>de</strong>nte horretatik garatu, baizik<br />

eta ready ma<strong>de</strong>-en anestesia estetikotik. 50<br />

Halaz, sakoneko aldaketak gainazaleko ukitu<br />

hutsak dira, estrategia partzialak edo modu alea-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 205<br />

torioan proiektatutako <strong>de</strong>sbi<strong>de</strong>raketak, ez besterik.<br />

Artistek traizioa egiten diote etxe komunari,<br />

artearen ondare kolektiboari, eta erliebe bat bilatzen<br />

dute, gainazal lautik urruntzeko modu bat;<br />

estilo pertsonal bat, besteengandik bereiziriko<br />

figura bat, autore bat. Arte gehiago ez, baizik eta<br />

Artista izango <strong>de</strong>n leku bat. «Eskulturaren historia<br />

eskultore bakar batek egiten du», eta i<strong>de</strong>ia<br />

hori hortxe dago beti, ez soilik dagoeneko esanda<br />

dagoenari ezer eransten ez dioten obren fluxuaren<br />

kontra, baizik eta baita artearen merkatuaren<br />

eta star system-aren kontra ere. Alabaina<br />

—diosku <strong>Oteiza</strong>k—, «gaurko eskulturak izen <strong>de</strong>sberdin<br />

eta garrantzitsu gehiegi izan nahi ditu aldi<br />

berean». 51 <strong>Oteiza</strong>k neolitoko sintesi grafiko eta<br />

espaziala etsipenez oroitzen du, kolonaurreko<br />

estatuen antropologi legatua bezala. Anonimotasuna<br />

bazterrean uzteak eta artistaren figuraren<br />

eraikuntzak bat egiten zuten —Aldaketen Legea<br />

autore-bereizketari egokitze suerte batez— metaketa<br />

fasearekin. Kutxa hutsek, bitartean, bere konklusio<br />

eta sorbururako itzulera itxuraz, bere estilo<br />

biluztasunez eta adierazkortasun metafisikoaz,<br />

halako konklusio anonimotasun bat bereganatuko<br />

zuten.<br />

Jorge Luis Borgesek autore-aurreko espiritu<br />

unibertsalista horren adibi<strong>de</strong> zehatz eta zorrotzak<br />

aipatzen ditu. 52 Paul Valeryk, La flor <strong>de</strong> Coleridge<br />

lanean, idatzi zuenez, «literaturaren historiak<br />

ez luke autoreen eta hauek karreran izandako<br />

gorabeheren historia izan behar, baizik eta<br />

Espirituaren Historia literatura produktore edo<br />

kontsumitzaile gisa. Historia hau amaierara irits<br />

liteke, idazlerik bat bera ere aipatzeke». 53 Artea,<br />

berriro ere, lautada ezezagunetan barrena dabil,<br />

eta badirudi artista <strong>de</strong>segin eta berregin egiten<br />

<strong>de</strong>la <strong>de</strong>sagertze berdineko mugimendu berean.<br />

Ralph Emerson filosofo iparramerikarrak, ia-ia<br />

men<strong>de</strong> bat lehenago, zera idatzi zuen: «Badirudi<br />

pertsona berak erredaktatu dituela munduan<br />

dau<strong>de</strong>n liburu guztiak, hain dira bat ezen ukaezina<br />

baita zaldun orojakile baten obra direla».<br />

<strong>Oteiza</strong>k, orbita platonikoan edo, hobeto esanda


206 PAPER LABORATEGIA<br />

pitagorikoan kokatuta dagoela, iradoki egiten du,<br />

halaber, estatua guztiek, formazko gorabeherak,<br />

gainazaleko al<strong>de</strong>ak eta Artearen kronologia<br />

akasdunean duten kokapena al<strong>de</strong> batera utzita,<br />

Eskulturaren etxe komunekoak izatea dutela<br />

komunean. Shelleyk ere antzeman zuen iraganeko,<br />

oraineko eta etorkizuneko testuak poeta guztiek<br />

idatzitako olerki mugagabe baten pasadizo<br />

edo zatiak direla. Estatua oro Eskulturaren ildo<br />

genetiko batekoa da. Eta <strong>Oteiza</strong>ren lana, Arantzazuko<br />

espresibotasun mitikotik bere konklusioaren<br />

isiltasuneraino iritsita, etxe horretatiko<br />

irtenbi<strong>de</strong> bat izango litzateke, bere izenaren bila<br />

abiatu baitzen, bere eskultore partikular gisako<br />

nortasunaren bila, hurrena etxe komunera bueltatuz,<br />

itzaltze pertsonalaz.<br />

PIET MONDRIAN / THEO VAN DOESBURG<br />

<strong>Oteiza</strong> ikusten dut, bere unerik argienetan, Madrilen<br />

nahiz Irunen, hainbat prozeduraren bi<strong>de</strong>z iristen<br />

<strong>de</strong>n gogo-egoeratzat pentsatzen artea. Filosofoaren<br />

distantzia, zientzialariaren hurbiltasuna,<br />

apaizaren sinesmena; edo al<strong>de</strong>rantziz, ikusten<br />

dut, halaber, bere legatuaren zabaltasun eta<br />

aniztasunak oinarritzat duen <strong>de</strong>finizio falta horretan<br />

—artearen bi<strong>de</strong>zko ezagutzaren hedapen<br />

horretan— ere. Arteak zientziei lagundu die, eta<br />

bada garaia zientziez ere aberasten has dadin<br />

esperimentazio laborategi batean. «Artista,<br />

artea, errealitatearen eta ezagueren eremu guztien<br />

leku panoptikoan, konbergentziako erdiko<br />

eremuan dago». 54<br />

<strong>Oteiza</strong>k ez zuen bakarrik marrazkia arbuiatzen,<br />

bereziki bi dimentsioetatik abiatzen <strong>de</strong>larik<br />

hurrena eskultura egiten <strong>de</strong>na, baizik eta baita<br />

pinturaren beraren izatea ere —izan ere, <strong>Oteiza</strong>ren<br />

begietan Malevitx eskultore edo arkitekto<br />

bihurtu zen, Popova gizateriaren mito, eta Velazquez<br />

aire huts—; eta organoak eta hauen taupadak<br />

<strong>de</strong>sokupatu zituen, Arantzazuko Apostoluen<br />

Frisoan bezala lortzearren, hain zuzen ere,<br />

autopsia izatea heriotzatik sendatzeko erabateko<br />

konfiantza duen gorputz baten erabateko<br />

irudia. <strong>Oteiza</strong>k i<strong>de</strong>ia bihurtzen dituen salbuespenez<br />

bada ere —Velazquez kasu—, beti pintore<br />

izan ziren pintoreen aurrean mesfidati agertu zen,<br />

ez baitzuten pinturatik irteteko eta ezagutzaren<br />

beste espazio batzuetan arakatzen hasteko atea<br />

aurkitu.<br />

Egin zuen obrari eta artista gisako dimentsio<br />

espiritualari halako estimu bat izan bazion ere,<br />

<strong>Oteiza</strong>k arbuiatu egin zuen Mondrian, norabi<strong>de</strong>rik<br />

gabeko, norabi<strong>de</strong>a galdutako proiektutzat<br />

ikusten zuen eta. Nagusiki oso ongi ezagutzen<br />

ditugun bi al<strong>de</strong>rdi zirela eta, hala nola: egiten<br />

zituen kolore-planoen dimentsio espazialik eza<br />

batetik, ez baitziren gai murrutiko distantzia batera<br />

egoteko, eta formen <strong>de</strong>nbora-dimentsioko<br />

dinamismo falta bestetik. Gezurrak: Mondrianekiko<br />

hartzen duen distantziaren oinarrian gehiago<br />

dago honek pintore gisa irauteko egin ahalegina,<br />

ko<strong>de</strong> bati eusteko ahalegina ezen honek, ko<strong>de</strong><br />

murriztailea izan arren, eta makineria bihurtzen<br />

<strong>de</strong>larik, aukera ematen dio itzultzerik izango ez<br />

duen heriotzara arte koadroak lantzen segitzeko.<br />

Modu gordinago batez esanda: <strong>Oteiza</strong>ren beraren<br />

antzik ez izatea dago distantzia horren oinarrian,<br />

aldagai gisa sartutako elementuen artean<br />

obra amaitzeko aukera duen sorkuntza prozesu<br />

bati jarraitu ez izana.<br />

Bere eragiketetako askotan mekanismo bikoiztaile<br />

bat erabili bazuen ere, <strong>Oteiza</strong>k gorrotoa<br />

izan zien ispiluei, gorrotoa izan zien isla limurtzaileari<br />

eta ametsak betetzen dituzten irudi iheskorrei.<br />

Izan ere, Utopia i<strong>de</strong>iari hain modu fanatikoan<br />

atxikirik zegoela, gaitzetsi egin zituen ametsetako<br />

irudi <strong>de</strong>likueszenteak.<br />

Van Doesburg ezerezaren berritzaile gisa<br />

ageri da <strong>Oteiza</strong>ren idazkietan, planoari lotuta<br />

zegoen diagonaltasun dinamikoaren haustura<br />

gezurrezko baten sortzailetzat. <strong>Oteiza</strong>ren ikuspegia<br />

laburtuz, Van Doesburgen elementarismoan<br />

<strong>de</strong>na biraka ari da, ezertan sartzeke or<strong>de</strong>a, ezertarantz<br />

abiatzeke baina. Bakarrik Malevitxen


oinek, artean nekazariaren lokatzaz zikinduta baitzeu<strong>de</strong>n,<br />

galdu zuten lurrarekiko kontaktua<br />

mugagaberantz igotzeko. Baina, De Stilj aldizkariaren<br />

editoreari buruz, <strong>Oteiza</strong>k ahantzi egiten du,<br />

propio ahantzi seguruenik, hark jakin egin zuela<br />

maila praktikoan bere lan artistikoa amaitzen,<br />

astoko pinturatik kanpoko lekorera zabaltzeko,<br />

eta eremu batean baino gehiagotan egin zuela<br />

gainera, batez ere bere arkitektura jarduerari<br />

zegokionez, Cornelis Van Esterenen ondoan lehenik<br />

eta bakarrean gero; arkitekturako <strong>de</strong>korazio<br />

kontzeptuaren bir<strong>de</strong>finizioan, Hans Arp eta<br />

Sophie Taueuber-Arp-ekin batera batik bat, tipografian,<br />

artearen teorian, etab., baina baita aktibismo<br />

dadaistan ere, bere alter ego I.K. Bonset<br />

zelarik arte plastikoetarako eta Aldo Camini dada<br />

poesiarako, era guztietako argitalpen, bira eta<br />

jarduera subertsiboaz. 55 Biografia honek gehiago<br />

gogorazten digu <strong>Oteiza</strong>rena Malevitxena berarena<br />

baino, baina badirudi euskal eskultoreak santifikazio<br />

prozesuan <strong>de</strong>monioaren figura behar<br />

duela, heroia eraikitzeko unean heroi aurkakoaren<br />

eraikuntza paraleloa behar duen bezala,<br />

esperimentazio faltsuaren doilorra alegia.<br />

GROPIUS / VAN DOESBURG<br />

Arte eskola bat baino gehiago, Bauhausek erakarpen-gune<br />

gisa funtzionatu zuen, i<strong>de</strong>ia gisa,<br />

Europa osoko artistentzat. Irakasle gehienak<br />

pintoreak baziren ere, ez zen, zehazki esanda,<br />

pintura eskola bat izan, ezta arkitektura edo diseinu<br />

eskola bat ere. Bauhausen ekarpen erabakigarria<br />

forma itxuraketari eta honi arte jardueraren<br />

eremu <strong>de</strong>sberdinetan eman dakiokeen erabilerari<br />

buruz egin zuen hausnarketa plastikoa izan<br />

zen. Gropiusek kofradia bat fundatu zuen, Arkitektura<br />

azken helmugatzat ikusten zuen bat; alabaina,<br />

bakar-bakarrik pintoreak aukeratu zituen<br />

irakasle klaustrorako. Arrazoia oso sinplea da:<br />

hark uste zuen ezen pinturak, kubismotik eta,<br />

batez ere, abstrakzioaren hasieratik, irudi lau gisa<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 207<br />

planteatua zuela beste arte guztietan gertatzen<br />

ziren lengoaia arazoen multzoa. Bere existentzia<br />

osoan zehar, eta batez ere 1928 arte, Bauhausen<br />

irakaskuntza praktika piktorikoaz baldintzatuta<br />

egon zen, nahiz izan zituen hiru zuzendariak,<br />

hala nola Walter Gropius, Hannes Meyer eta Mies<br />

Van <strong>de</strong>r Rohe, mugimendu mo<strong>de</strong>rnoko arkitekto<br />

handienen artekotzat hartuak izan diren. Bauhausen<br />

lehenbiziko zortzi urteetan Arkitektura lantegirik<br />

egon ere ez zen izan. Alabaina, hasieratik<br />

beretik <strong>de</strong>na Arkitekturara zegoen bi<strong>de</strong>ratuta,<br />

lehenbizi Feinninger-en katedral gar<strong>de</strong>n gisa eta<br />

azkenean Miesen apartamentu-eraikin gisa.<br />

Lehenik etorkizuneko sinbolo gisa, gero orainerako<br />

makina gisa.<br />

<strong>Oteiza</strong>k sekula ez bazuen ere benetako koadrorik<br />

margotu, eta haren obra obsesiboki mugitu<br />

arren espazioaren ezaugarri fisiko eta metafisikoen<br />

inguruan, funtsezko izan zitzaizkion ereduak<br />

pintoreak izan ziren beti: Cézanne, Mondrian,<br />

Malevitx, Popova. Eta eskultoreak, berriz, hala<br />

nola Moore, Vantongerloo edo Max Bill, batez ere<br />

saihestu beharreko oztopoak, ezagutza iturri<br />

benetakoak baino gehiago. Jakin bazekien eta,<br />

Gropiusek bezala, pintoreen aurrerapenak ikerkuntza<br />

espazial batera ere eraman zitezkeela.<br />

Pintura geroago eraikuntzari aplika dakiokeen<br />

forma laborategi gisa hartzen duen i<strong>de</strong>ia honetaz<br />

gain —Van Doesburgek berak ere, 1921-22 epeko<br />

eztabaida garratzak tartean, 56 goitik behera<br />

egiten zuen bat honekin—, bada instituzioaren<br />

barnean diziplina anomalia hau azaltzen laguntzen<br />

duen beste elementu bat: jakindurien eta trebetasunen<br />

—pintura, eskultura, objektuak, altzariak,<br />

eszenografia, ehungintzako diseinua,<br />

arkitektura, etab.— lerradura da, komuna zitzaien<br />

forma errepertorio baten ingurukoa. Arte abstraktua<br />

buru-belarri zegoen sartuta forma-lengoaia<br />

berri bat eraikitzeko ahaleginetan, gizarte or<strong>de</strong>na<br />

berri bat habitagarri egin nahi baitzuen lengoaia<br />

horren bi<strong>de</strong>z; eta oinarrizko ikerkuntza horretatik<br />

sortuko ziren bizitzarako espazioen eta objektuen<br />

forma zehatzak. Van Doesburgek mutur erradikal


208 PAPER LABORATEGIA<br />

eta logikoraino eraman zuen i<strong>de</strong>ia hau. Diziplina<br />

piktoriko zaharraren laborategitik arkitektura<br />

berriari aplikatu beharko zitzaion forma-erregistro<br />

bat sortuko zen, astoko koadroaren heriotzaren<br />

trukean, baina. 57 Pintura koloreztatutako murru<br />

bihurtuko litzateke, markoaren muga tradizionaletan<br />

ixte horren beharra zeharo aienaraziz. Esan<br />

gabe doa eskulturarekin beste hainbeste gertatuko<br />

zela. Ikerkuntza espazialak arteen arteko<br />

lanki<strong>de</strong>tza-dimentsio berri baten sorrera ekarriko<br />

zuen, eta arteek, horrela, erabat baztertuko zuten<br />

eraikin mo<strong>de</strong>rnoetako apainduraren gaitza. Adolf<br />

Loosek arkitekturako apaindura basakeriaren eta<br />

<strong>de</strong>linkuentziaren hondartzat aipatuz egin panfleto<br />

bortitzaren ondoren, material berrien garapenak<br />

berak eta, bereziki, abangoardiako formen<br />

<strong>laborategia</strong>n ikerkuntzaren izan inpaktuak bere<br />

espazio, murru eta hutsuneen modulazioaz, <strong>de</strong>sagerrarazi<br />

egiten zuen eskulturako apaindura forma<br />

ororen beharra, zeren eta eraikina, oro har,<br />

bere ikerkuntza espazialaren jaraunsle gisa<br />

eraikitzen baitzen. 58<br />

<strong>Oteiza</strong> jakindurien lerratze honen, ezagutza<br />

estetikoaren nonahikotasunaren al<strong>de</strong>ko sutsua<br />

zen: kimika eta fisikatik estetikara, pinturatik eskulturara,<br />

estatuatik zinera. 1963an, Madrilen X<br />

Films-en egin zuen lehen esperimentu zinematografikoa<br />

zela eta, honakoa esan zuen: «Kontatzeko<br />

falta <strong>de</strong>n asko horretako zerbait kontatzen<br />

ahaleginduko naiz. Nik neuk konta <strong>de</strong>zakedan<br />

horretako zerbait, estatuarekin ez bainuke modurik<br />

izango. Eta estatuaz ikasi dudan modu batez<br />

kontatu». Jakindurien transmisioa, gudu zelaia<br />

handitzea, nahiz, diosku hurrena, praktikan beste<br />

proiektu batzuk baliogabetzen dituen baldintza<br />

batez: «Bakarrik bere esperimentazioa amaitzen<br />

duen artista jabetzen da erabat arte guztiak gauza<br />

bera direla». 59<br />

Alabaina, lerraduren eremuan, <strong>Oteiza</strong>k arkitekturaren<br />

eremuan egin lanak, hedapen eta<br />

jarraitasun handikoa izan bazen ere Arantzazutik<br />

—berrogeita hamarreko urteen hasieran— Bilboko<br />

Alon<strong>de</strong>giraino —laurogeikoen amaieran—,<br />

<strong>de</strong>nbora behar izan zuen, espazio arkitektonikoari<br />

berari buruzko gogoetaren inguruko formaren<br />

<strong>de</strong>finizioaren arabera pintura eta eskulturazko<br />

apainduraren <strong>de</strong>sagertze logika abangoardista<br />

hau aurkitzeko. Arkitekturan izan zituen<br />

lehen elkarlanak —Sáenz <strong>de</strong> Oiza eta Laorgarekin<br />

Arantzazun, Fisac-ekin Valladoli<strong>de</strong>ko Santo<br />

Domingoren Kaperan, Sáenz <strong>de</strong> Oiza eta Romaní-rekin<br />

Santiagoko Kaperan, Garriguesekin<br />

Madrilgo Intseminazio Artifizialaren Institutuan—<br />

arkitekturako eskultura-apainduraren eremuan<br />

sartzen dira, zehatz-mehatz. Baina <strong>Oteiza</strong>, Montevi<strong>de</strong>on,<br />

1959an Puig-ekin Monumento a Batlle<br />

hura egin arte ez zen hasiko arkitektura-proiektua<br />

arkitekturazko diseinu eta eraikuntza terminoetan<br />

pentsatzen eta jorratzen; izan ere, Montevi<strong>de</strong>oko<br />

lanean lehen aldiz baztertuko zuen eskultura<br />

erantsi edo osagarri gisa, arkitekto batekiko<br />

lanari arkitekturaren plano garbian ekiteko. Beste<br />

hainbeste esan <strong>de</strong>zakegu 1989an Fullaondo<br />

eta Oizarekin Bilboko Alon<strong>de</strong>giko Kultur Zentroaren<br />

proiektuan izandako elkarlanaz; honetan<br />

<strong>Oteiza</strong>k bere eskultura-konklusioetako batzuk<br />

eraikuntzaren eremuan aplikatuko zituen, eta kutxa<br />

hutsetan garatutako kuboa <strong>de</strong>sokupatzearen<br />

emaitzetako asko kultur jarduerak okupatutako<br />

espazio bihurtuko ziren. 60 Poetika oteitzarraren<br />

kontraesan eta paradoxak: eskultura terminalak<br />

utzi egiten dio horrelakoa izateari, eraikinaren<br />

generatrize bihurtzeko, eta «huts aktiboa»,<br />

berriz, giza jardueraren sostengua izango da.<br />

Eta epilogo «arkitektonikoa», laurogeita hamarreko<br />

urteetan, paradoxikoa izango da, are erdiragarria<br />

ere: <strong>Oteiza</strong>k klarion eta beste material<br />

esperimental batzuez garatu zuen bere ikerkuntza<br />

esperimentala, eta pieza hauetako askok<br />

modu groteskoan instrumentalizatuta bukatu<br />

dute, dimentsio arkitektonikoa hartuta alegia. 61<br />

1951n, Luis Felipe Vivancok idatzi zuen ezen<br />

«Jorge <strong>Oteiza</strong>, bere obra gehienen neurria txikia<br />

bada ere, bere lanak handian sortzen dituen<br />

eskultore bat» zela. 62 Urte berean, La investigación<br />

abstracta en la escultura actual izeneko tes-


tu batean, <strong>Oteiza</strong>k «dilatazio koefizientea, estatuaren<br />

barne-ahultzearekiko arrazoi zuzenaz»<br />

aipatuko du. 63 Gutxiagok, gehiago izateaz gain,<br />

neurriz gainekoaren tentazioa gor<strong>de</strong> <strong>de</strong>zake,<br />

marro gisa agian.<br />

Arkitekturari egin zizkion ekarpen onenetako<br />

asko proiektu fasean geratu ziren, bere eskultura<br />

proiektuak, metastasi baten eraginez bezala,<br />

eraikinaren neurriraino hazi diren bitartean. Gure<br />

hirien gaitzaren kontra kritikak egin bazituen ere<br />

—«harrizko monumentu apaingarriz gainezka<br />

dau<strong>de</strong>» 64 —, <strong>Oteiza</strong>k berak ez zuen jakin hiriak<br />

suntsitzen dituen joera politiko-urbanistiko ikaragarri<br />

horretatik kanpo geratzen. Bere adin urtetsuaren<br />

justifikazioa, inguruan zituen pertsonen<br />

okerreko aholkuak eta abar al<strong>de</strong> batera utzirik,<br />

Klarion Laborategian dagoeneko bazegoen<br />

amaiera honen aurre-itxuratze bat, <strong>Oteiza</strong>k berak<br />

«sorotzat» <strong>de</strong>skribatua baitzuen <strong>laborategia</strong>.<br />

<strong>Oteiza</strong>k berak, halaber, monumentalizazioaren<br />

aurkako abisua emana zuen, bere klarion soroa<br />

«ereiten» zuen une berean. Quousque tan<strong>de</strong>m...!<br />

laneko ohar batean, Aldaketen Legearen beraren<br />

logikatik heltzen dio arazoari: «Kultura bat estetikoki<br />

lantzen <strong>de</strong>n lehen fasean, adierazpena hitzezkoa<br />

da, eta Naturalezaren aurka ageri da.<br />

Gizakia aurrerantz doa bere adierazpenaren atzetik.<br />

Orduan monumentu-eskalatzat hartzen<br />

<strong>de</strong>naren halako erraldoitze bat dago. Bigarren<br />

fasean, aldiz, gizakia Naturalezara itzultzen eta<br />

bere domeinu espirituala osatzen ari <strong>de</strong>larik,<br />

monumentu-eskala zuzenean gizakiari loturiko<br />

eskala bihurtzen da, eskala barne-barneko, isil<br />

eta pertsonala alegia. Halaz, murru bete batek,<br />

bozgorailu ireki batek, estatua anplifikatu batek,<br />

gure prestakuntzaren lehen fase estetikoan<br />

lagungarri dugularik, zauritu egiten gaitu bigarrenean».<br />

65 <strong>Oteiza</strong> titanikoa da, or<strong>de</strong>a, baita bere<br />

kontraesanetan ere. Argitaratzekeko testu batean,<br />

honakoa du jasoa: «Eskultura 1958-59an utzi<br />

nuenez, eta horretarako kuboaren, esferaren eta<br />

zilindroaren <strong>de</strong>sokupazio esperimental gisako<br />

estatua huts bat baliatu nuenez, konpromisoren<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 209<br />

bat izan dudanean, orain bezala, edo eskulturan<br />

zerbait egiteko beharra, konklusio horietako<br />

baten aurrean kokatu besterik ez dut egin behar,<br />

eta nire aldaketen legean hari atzerantz eragin;<br />

horrela berriro eransten diot forma-espresioren<br />

bat, betiere zainduz nire konklusio-eskulturaren<br />

izaera harkorra ez aldaraztea». 66<br />

Rosalind Kraussek aipatu egiten digu Brancusik<br />

bere eskulturen eskala mantendu duenean<br />

eta bere monumentu-eskultura bakarra, Colonne<br />

sans fin (1938) ospetsua, modu zeharo koherentean<br />

egin duenean erakutsitako «zuhurtasuna»;<br />

estatua hau Tirgu Jiu-ren tal<strong>de</strong>an instalatuta<br />

dago, Picassoren «porrot handiaren» parean,<br />

honek, 1962an, handiagotu egin baitzuen Gillaume<br />

Apollinaireri omenaldia eskaintzeko 1928ko<br />

bere proiektu ñimiñoa. Baina handik hurrena,<br />

1960tik aurrera, baimena eman zuen historialari<br />

estatubatuarrak «Pospolo kaxa-monumentu»<br />

esaten dien ariketa asko handitzeko. Halaz, Carl<br />

Nesjar eskultore norvegiarrak Picassoren manua<br />

jaso zuen, «maisuak normalean bazkalostean<br />

pospolo kaxak eta kartoi zati txikiak erabiliz egiten<br />

zituen kartoi tolestuzko eraikuntza txiki-txikien<br />

monumentalizazio elefantezkoak hormigoira eramateko».<br />

67<br />

ALEXANDER RODCHENKO<br />

<strong>Oteiza</strong>gan, espazioaren <strong>de</strong>sokupazioa ez ote<br />

monokromo piktorikoaren eta honek duen abangoardiaren<br />

atalase eta irudikapen naturalistaren<br />

kritika izaera bikoitzaren paralelo edo balioki<strong>de</strong>a?<br />

I<strong>de</strong>ntifikazio honetan arazo asko dago, bai abangoardiako<br />

artearen teoriaren maila orokorrean bai<br />

maila partikularrean, gure artistaren ibilbi<strong>de</strong><br />

espezifikoari dagokionez. Lehen atalean irudikapen<br />

piktorikoaren arazoa dago, barnean harturik,<br />

inolaz ere, abstrakzioa edo monokromoa bera,<br />

eskulturak proposatzen duen espazio errealaren<br />

aurrean. Bigarrenean, <strong>Oteiza</strong>k piktorikotasun orori<br />

dion ageriko gorrotoa, koloretik beretik abiatua,


210 PAPER LABORATEGIA<br />

erantsi sentsorialtzat, <strong>de</strong>sbi<strong>de</strong>raketatzat hartzera<br />

jotzen baitu. <strong>Oteiza</strong>k egia-aukera oro ukatzen<br />

zion koloreari. Kolorea makillajea da, trucco, gainazal<br />

simulazioa, espazioaren sakontasun espiritualaz<br />

ezer esaterik ez duena. Kandinskyren<br />

Artearen Psikologia kritikatuz, berak sustrai metafisikoko<br />

Estetika bat kontrajartzen dion irudikapenaren<br />

Fisika baten ikusizko patutzat hartzen baitu,<br />

<strong>Oteiza</strong>k honakoa idatziko zuen Propósito<br />

experimental lanean: «Zuzentzen jakin ez dugun<br />

okupazio horiak, arrosak eta urdinak. Zeren eta<br />

ikerkuntza abstraktu bat abstraktuan hasten baita,<br />

hutsetik. Eta hutsa ez da okupatzen, ez da<br />

pintatzen, pentsatu egiten da. Ez-koloreaz pentsatzen<br />

da». 68 Demokritoren jarraitzaile izanik,<br />

pentsalari greziarraren i<strong>de</strong>ia hau ere atxiki geniezaioke:<br />

«Gozoa eta garratza, hotza eta beroa,<br />

kolorea, iritzia besterik ez dira; egia bakarra atomoak<br />

eta hutsa dira».<br />

Osterantzean, monokromoa hedapena da,<br />

beti gehitze baten produktua da, elementuen<br />

batura bat, nahiz minimoak izan; bitartean, kutxa<br />

hutsa espazio hutseko konklusioa da, pribazio<br />

edo, berak nahiago duen bezala, <strong>de</strong>sokupazio<br />

dispositiboen bi<strong>de</strong>z lortua. Beraz, <strong>Oteiza</strong>rentzat<br />

kolorerik, sentsibilitaterik gabeko huts bat ziurtatzea<br />

da kontua, horretarako tranpa metafisikoak<br />

baliatuta, erabat urrundurik, inolaz ere, sentsazioaren<br />

tranpetatik.<br />

Baina, kontsi<strong>de</strong>razio hauez gain, monokromoaren<br />

dimentsio politikoa ere hortxe dago. Alexan<strong>de</strong>r<br />

Rodchenkok 1921ean bere Gorri hutsa, hori<br />

hutsa, urdin hutsa triptiko ospetsua egin zuen.<br />

Rodchenkoren utopia lengoaian oinarritzen zen:<br />

koadroaren eraketaren sekretua barren-barrenetik<br />

argitara atera ondoren, pintura <strong>de</strong>saktibatuta<br />

geratzen zen ikerkuntzarako eremu gisa, agortuta<br />

alegia. Pinturak erabat baztertuko zituen irudikapen<br />

eta ilusionismoa, «or<strong>de</strong>zkapen mundu<br />

neurotiko» 69 hori. Bere triptikoa kolore primarioen<br />

<strong>de</strong>finizio eta amaitzeaz egin ostean —Nikolai<br />

Tarabukin-ek «azken koadrotzat» eta «pintore<br />

baten suizidiotzat» <strong>de</strong>finitu zuen—, artistak bes-<br />

te eremu batzuetarantz jo behar zuen. 70 Eta Rodchenkok<br />

produktibismoaren testuinguruan kokatu<br />

zuen bere lana, ezkerreko marxismoan inspiratutako<br />

teoria estetiko bat baitzen, astoko artearen<br />

praktika arbuiaturik sortze ahaleginak<br />

objektu erabilgarrietarantz bi<strong>de</strong>ratzen zituena.<br />

1921eko irailean inauguratu zen Moskun 5x5=25<br />

erakusketa, eta katalogoko manifestu batean<br />

Popovak honakoa esango zuen: «Erakusketa<br />

honetan aurkezten diren pintura guztiak eraikuntza<br />

material zehatzetara garamatzaten prestatze<br />

saiotzat hartu behar dira, ez beste inola». Azkenean,<br />

urte bereko azaroan, Ossip Brick-ek sustatutako<br />

manifestu batean —honek zatiketa «produktibista»<br />

ekarriko zuen—, honakoa bultzatzen<br />

zuten: «forma hutsen sorrera bazterrean uztea,<br />

bakar-bakarrik objektu erabilgarrietarako ereduen<br />

produkzioan aritzearren».<br />

Rodchenkok Iraultza sobietarraren background-az<br />

egiten zuen lan, eta bere konklusio<br />

keinu irekia iraultza horren dinamikaren ildo beretik<br />

zihoan. Eta, <strong>Oteiza</strong>, itxura batean, jarrera produktibistan<br />

oinarritzen bada, zein iraultzaren ildoan<br />

ari da lanean? zein i<strong>de</strong>iaren esparruan kokatzen<br />

da bere eskulturaren abandonatze hori, eta<br />

eginkizun zibil bat bere borondatez onartze hori?<br />

Euskal kulturaren eta Euskal Herriaren beraren<br />

entitate gisako berreskurapenarenean, hau ez<br />

baita iraultza bat, inondik inora. Iraultzak suntsitu<br />

egiten du, antzinako erregimenaren eta honek<br />

zeuzkan kultur dispositiboen <strong>de</strong>useztapenean<br />

oinarritzen da, baina berreskuratzea i<strong>de</strong>ntitate<br />

bat berreraikitzeko gai diren objektuak eta i<strong>de</strong>iak<br />

metatzean oinarritzen da.<br />

Malevitxen Lauki beltza, ostean, monokromo<br />

mo<strong>de</strong>rnoetako lehentzat ageri zaigu monografietan,<br />

71 alabaina ez da, begi-bistako baitugu,<br />

monokromo bat. Malevitxek lauki beltz bat pintatu<br />

zuen, ez koadro beltz bat. Dena beltzez modu<br />

uniformean estali balu oihalaren gainazala, Rodchenkok<br />

sei urte geroago egin bezala alegia, aterako<br />

zen koadroak abangoardiako artearen<br />

mugarri bat izaten jarraituko zukeen; ez zukeen,


or<strong>de</strong>a, benetan duen karga hipnotikoa ez benetako<br />

garrantzi historikoa izango. Malevitxen piezan,<br />

zuriaren eginkizuna beltza flotatzen ari <strong>de</strong>n<br />

entitatetzat eraikitzea da, mugarik gabekotzat,<br />

mutu eta elokuentea aldi berean, hutsa eraikiz eta<br />

iluntasuna argituz. Zuria da koadroa eraikitzen<br />

duena eta, hala eta guztiz ere, al<strong>de</strong> batean<br />

mantentzen da, <strong>Oteiza</strong>ren kutxa hutsetan metalezko<br />

xaflak eskultura eraiki baina, aldi berean,<br />

hartatik kanpo mantentzen <strong>de</strong>n bezala, kutxa bat<br />

besterik ez baita, benetako eskultura bat babesten<br />

duen bilgarri bat. 72<br />

Gauza jakina da <strong>Oteiza</strong>k Lauki beltza hartu<br />

zuela oinarritzat, pintura suprematistako poligono<br />

irregularren beste figura batzuekin batera, makla<br />

poliedrikoen sistema bat eraikitzeko. <strong>Oteiza</strong>k<br />

Malevitxen artearen al<strong>de</strong>rdi geometrikoa extrapolatzen<br />

du or<strong>de</strong>a, sortzaile hau, estetika abangoardistaren<br />

arazo nagusietako batzuk planteatzen<br />

baditu ere, funtsean pintorea baita, eta pinturaren<br />

barnean nagusiki koloreaz obsesionatua. «Suprematismo<br />

hitzak kolorearen arazoaren nagusitasuna<br />

(hau da, lehentasuna) adierazten du». «Suprematismoa<br />

elementu guztiak lege berri baten,<br />

kolorearen beraren arte bateko eraikuntza berrien,<br />

sistema solido, hotz, irribarrerik gabeko baten<br />

men<strong>de</strong>an dau<strong>de</strong>n sistema bat da». 73<br />

MALEVITX, ESPRESIOAREN AHULTZEA<br />

<strong>Oteiza</strong>k bere espresioaren ahultzeko proiektuaz<br />

gainditutako artista ikusi nahi izan zuen Malevitxengan.<br />

Horixe da, halaber, Kandinskyrengandik<br />

urruntzen duen i<strong>de</strong>ia. Malevitx, <strong>Oteiza</strong>rentzat,<br />

abangoardian <strong>de</strong>sira espiritual baten bultzatzailea<br />

da, nahiz badirudien «espiritual» etiketa<br />

hori Kandinskyk patentatu zuela, ezen bere Arteko<br />

espiritualaz obraren argitalpenaren ondotik,<br />

eta bere bizitza osoan zehar, aurkikuntza horren<br />

bi<strong>de</strong>z Artearen Historiako ohorezko toki bat elikatu<br />

nahi izan zuen. Malevitxek bizimodu penagarria<br />

izan zuen Errusia estalinistan, bere buruaz<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 211<br />

negoziatzen zuela, esfera pribatuan ezkutatzen<br />

zela, suprematismoa ilunduz edo bazterrean<br />

erakutsiz, ezin txikiago, Errealismo sozialistaren<br />

legeari egin erronka gisa, eta bere bizitzaren<br />

amaieran Piero <strong>de</strong>lla Francescaren zehaztasun<br />

figuratiboan hartuz atse<strong>de</strong>n. Kandinskyk, aitzitik,<br />

irakasle eta pintore gisako ospea lortu zuen, eta<br />

Parisen hil zen, jen<strong>de</strong> guztia inguruan bildua zuela,<br />

bere obra pinturako abstrakzioaren paradigmatzat<br />

hartzea erdietsi zuen eta. Bere bizitzako<br />

azken hamabost urtean, eta batez ere<br />

azkeneko bi urteetan, Malevitxek obra gutxi egin<br />

zuen, <strong>de</strong>nboraz kanpo, eta hezigaiztasun argitsuaz<br />

horniturik. Behin eta berriz itzultzen da bere<br />

lauki beltzera, berrespen gisa eta harrotasunez<br />

bezala; Kandinskyk, bitartean, Europa eta Estatu<br />

Batuak bere lan dotorearen erretolika hutsal eta<br />

errepikakorraz betetzen zituen. Ikuspegi estetikotik,<br />

<strong>Oteiza</strong>k dagoeneko baztertua zuen Kandinsky,<br />

ez baitzen murruaren mugetatik al<strong>de</strong> egiteko<br />

gai, baina etikaren ikuspegitik gertatuko da<br />

behin betiko urruntzea, Malevitx biluz eta garbia<br />

gero eta hurbilagokoa sentitzen duen bitartean.<br />

Gerorapen mekanismoaz hornitutako lehergai<br />

bat zen.<br />

MALEVITX, IKONOAK<br />

<strong>Oteiza</strong>k jakinduriarako egoera egokitzat ikusten<br />

du artea, nahiz orientazio esperimental hau ez<br />

<strong>de</strong>n <strong>de</strong>segingo analisi auto-egiaztagarriaren<br />

bere prozeduran, bere konbinatoriaren mekanikan,<br />

bere ixte teknologikoan, ezta bere egokitasun<br />

teorikoan ere; oso bestela, espirituzko urradura<br />

batetik elikatzen da. Eta, aldi berean, espirituaren<br />

urratu hori Salbaziorako proiektu edo<br />

asmoaren josturaz sendatzen da. Jakinduriarako<br />

mekanismoa <strong>de</strong>n arteak —<strong>Oteiza</strong>ren lengoaian<br />

«kontzientzia hartzeko arteak»— eskatzen du<br />

sortze prozesua eskakizun etikoz eta transzen<strong>de</strong>ntziaz<br />

beteta egotea, eta baita barne logikaz<br />

ere, errealitatearekiko zabal.


212 PAPER LABORATEGIA<br />

Teknikaren eta atabismoaren, asmo esperimentalaren<br />

eta gogo jardunen arteko jauzi mortal<br />

hau berak arteari buruzko erreferentzietan egiten<br />

duenaren balioki<strong>de</strong>a da, honakoa baita:<br />

Malevitxen berehalako tradizio abangoardista,<br />

petroglifoen edo euskal historiaurreko zirkuluan<br />

jarritako harri txikien espirituzko zaintza antzinakoaren<br />

aurrean. Erreferentziak —eta tarteak—<br />

adierazgarriak dira. Malevitxek ikono mo<strong>de</strong>rnoekin<br />

egiten du amets, gai izan baitaitezke sagaratua<br />

aglutinatzeko bertan irudi sagaratuek agertu<br />

beharrik gabe, eta horrela gaur-gaurko artean<br />

berpiztu egin daiteke espiritualtasun eslaviarrak<br />

bere irudi solemneetan gauzatuta zuen garra.<br />

«Patua urrundik zetorren, herri fabulaziotik, Errusiako<br />

lautada izoztuetako isiltasunetik, ikono<br />

sagaratuen kromatismo ezinezkotik». 74 <strong>Oteiza</strong>k,<br />

ausartago jokatuz inolaz ere, jauzi mortal bat egin<br />

eta bere erreferentziak paleolitora daramatza,<br />

artearen aurretik 75 kokatutako lengoaia batera,<br />

Schwitters dadaistak bere ursonate Babel aurretiko<br />

lengoaia batera atzerarazten duen bezala.<br />

<strong>Oteiza</strong> beti Malevitx suprematistarekin ari da,<br />

1915-23 ingurukoarekin. Baina liburutegia artista<br />

errusiarraren liburuez ongi hornituta zuen eta,<br />

beraz, hark 1935ean hil zen arte egin zuen ibilbi<strong>de</strong><br />

osoaren berri zehatza zuen. Eta <strong>Oteiza</strong>k bazekien<br />

Malevitxek berregin egin zituela bere koadro<br />

suprematistak hainbat garaitan, eta seguruenik<br />

jokamol<strong>de</strong> hau sostengu izango zitzaion, maila<br />

moralean besterik ez arren, Klarion Laborategiko<br />

zenbait proiektu zahar berregiteko.<br />

Beti bizi nahi izan zuen estetika murriztailean,<br />

espresioaren txikiagotzeak pobreziako joritasun<br />

zentzu bat du Malevitx eta Mondrianengan, baikortasun<br />

aszetiko bat, basamortuko plazerez<br />

elikatzen <strong>de</strong>n utzikeria baten aberastasuna. «Les<br />

déserts fournissent», idatzi zuen oso bestelako<br />

huts baten esploratzaile izandako Duchampek. 76<br />

Van Doesburg edo Tatlin, eta gero Max Bill edo<br />

Tomás Maldonado aurrezki ekonomiako sistema<br />

horren egileak dira, halaber. «Hiru puntu nahikoa<br />

baldin badira gorputz baten egonkortasun mate-<br />

riala bermatzeko... sostenguko hiru puntu baino<br />

gehiago izateak eskultorearen garaipenaren erabatekotasunik<br />

eza erakusten du». 77 Ez da hainbeste<br />

aszetismoa, baizik eta baliabi<strong>de</strong>en administrazio<br />

egokia, eta horrexen men<strong>de</strong>an dago<br />

beti espirituzkoak izaten ez diren beharrak asetzea.<br />

Alabaina, badirudi <strong>Oteiza</strong> auto-galarazpenean<br />

grinatzen <strong>de</strong>la, hau ez baitu hainbeste hipotesi<br />

esperimentaltzat hartzen, baizik eta pentsamenduaren<br />

fase beharrezkotzat, idazketa<br />

etikotzat. Malevitxen mistizismo materialistan<br />

edo Van Doesburgen espirituzko materialismoan<br />

espresioa murrizteko eraginkortasun plastiko bat<br />

dagoela ikusten dut; <strong>Oteiza</strong>, aldiz, konklusioen<br />

eraikitzaile eraginkortzat ikusten dut, dagoeneko<br />

planeatu duen eta berak nahi duenean bertan<br />

behera utz <strong>de</strong>zakeen <strong>de</strong>sagertze baten estratega<br />

arduratsutzat.<br />

TATLIN ETA MALEVITX<br />

Malevitxek bultzatutako suprematismoak ez<br />

bezala, honetan formaren erabateko autonomia<br />

baita abiapuntua, alternatiba konstruktibistak,<br />

hau ere 1914an Vladimir Tatlinek enuntziatuak,<br />

ezinbesteko egiten du sistema i<strong>de</strong>ia, elkarren<br />

men<strong>de</strong>ko diren indarren lotura funtzional eta konstruktiboa,<br />

makinaren eredua postulatzen duen<br />

artefaktu estetiko bat ekarriko duena.<br />

Badirudi al<strong>de</strong> batetik halako jarrera espiritual<br />

eta metafisiko bat dagoela, eta honek <strong>Oteiza</strong> forma<br />

suprematistekiko erabateko askatasunerantz,<br />

abiatze librerantz bi<strong>de</strong>ratzen duela; eta bestetik<br />

maila funtzionaleko beste jarrera bat, makina<br />

logiko baten enuntziatura daraman bat —tranpa<br />

bat izan daiteke, esaterako—, eta honetan parte<br />

hartzen duten elementuak multzoaren egituralogika<br />

bati lotuta dau<strong>de</strong>la. Malevitx kuboi<strong>de</strong>az<br />

egin <strong>de</strong>finizioan, ebaki eta berriz lotutzat, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte<br />

eta integratutzat azaltzen baitu, <strong>Oteiza</strong>k<br />

berrosatu egin nahi du 1915-17ko Moskun<br />

eztabaida eta <strong>de</strong>sadostasun benetan bortitzak


eragin zituzten jarrera haien sintesi bakar eta<br />

<strong>de</strong>nboraz urrundu bat. Bere garaiki<strong>de</strong>ekin zakar<br />

ageri bada ere, <strong>Oteiza</strong> adiski<strong>de</strong>tsu ageri da, sinkretiko<br />

zehatzago esanda, abangoardia errusiarrean<br />

elkarrekin inolaz ere agertzerik ez zuten<br />

posizioez.<br />

RODCHENKO ETA MALEVITX<br />

Malevitx beti bere mujik itxuraz —estalinismoaren<br />

urte ilunetan zehar ban<strong>de</strong>ra eta babesleku<br />

gisa pintatu zituen nekazariak— ageri da argazkietan.<br />

Konstruktibista guztien arteko errusiarrena<br />

da, beharbada benetako bakarra, zeren eta<br />

besteak nazioz gaindiko i<strong>de</strong>ologia baten gurdian<br />

igo ziren, hots, al<strong>de</strong>ak baino gehiago kulturaren<br />

elementu aglutinatzailea bultzatzen zuen marxismo<br />

iraultzailearenean. Malevitxentzat, Unovisen<br />

78 proiektu suprematista, sentsazioen mundutik<br />

kosmoseko mugagabetasunerainoko abiatze<br />

garbitzailea, ezinbestez dago espiritualtasun<br />

eslaviarraren berrirakurketa bati lotuta, azken<br />

urteetako bere lana abangoardiaren eta landa<br />

munduaren arteko atzera topatze bat, atzera<br />

adiski<strong>de</strong>tze bat, lur hartze berri bat zen bitartean.<br />

Aitzitik, Vchutemas-ek 79 bultzatzen dituen<br />

i<strong>de</strong>ia konstruktibistetan, forma lengoaia berri<br />

baten <strong>de</strong>finiziorantz proiektatuta baitau<strong>de</strong>, ez<br />

dago nazionalitatearen, kultur berezitasunaren<br />

i<strong>de</strong>iarentzako lekurik. Vchutemasen agiri kolektibo<br />

batean, honakoa irakur <strong>de</strong>zakegu: «Berekoikeria<br />

berezkoa du gizakiak. Nazionalismoa norberekeria<br />

perfekzionatu bat da, elkarren hurbileko<br />

sentitzen diren guztiek partekatzen duten<br />

berekoikeria bat». 80 Produktibismoaren arte berri<br />

honetan ez du tokirik nekazaritzako tradizioarekiko<br />

inolako topaketak. Hauxe da Malevitxen eta<br />

Tatlinen arteko <strong>de</strong>sadostasunaren arrazoietako<br />

bat, eta <strong>Oteiza</strong>k lehenari ematen dion garrantzi<br />

bereziaren arrazoietako bat.<br />

Beti atentzioa eman zidan <strong>Oteiza</strong>k Malevitxekiko<br />

erakusten zuen interesak, ahaztu samartu-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 213<br />

rik izan zuen bitartean, aldiz, Tatlin, konklusio politiko<br />

gisa kontraerliebeak baztertu eta hegan egiteko<br />

makina bat, dorre ezinezko bat, are pixontzi<br />

bat ere —ez gustuaren arazoei buruzko ironia<br />

duchampiar gisa, baizik eta Moskuko biztanleen<br />

eguneroko erabilerarako— proiektatu zituen<br />

artista bera. Orain arte azalpena begi-bistakoa<br />

iruditzen zitzaidan: <strong>Oteiza</strong>k ez ditu bere kartak<br />

erakutsi nahi, ez bere iturriak, benetan nahi duen<br />

artistaren obra, agerian laga nahi. Kritikari poloniar<br />

batek, hirurogeita hamarreko urteen erdial<strong>de</strong>an,<br />

gustukoen zituen artisten gal<strong>de</strong>a egin<br />

ziolarik, <strong>Oteiza</strong>k erantzun zion horiek ez zirela<br />

garrantzitsuak, funtsezkoak bere artista madarikatuak<br />

baitziren, Picasso eta Miró alegia, une<br />

hartan. Orain, berriz, azalpena oso bestelakoa<br />

<strong>de</strong>la pentsatu dut: Tatlinek, Rodchenko eta Stepanovak<br />

bezala, arbuiatu egiten zuen tradizio<br />

errusiarra, obsesionatuta baitzegoen leninismoaren<br />

bultzada internazionalistaz; Malevitxek, aitzitik,<br />

lurrari lotuago baitzegoen, ez zuen inolaz<br />

ere ikusten bere oroimen sakonetik, bere lurretik<br />

eta bere ingurutik bereiziriko arterik. Eta, <strong>Oteiza</strong>rentzat,<br />

abangoardiaren bizitasunak herri eta<br />

nazio kulturaren sustraiei loturik egon behar du.<br />

1915eko abenduan San Petersburgon egindako<br />

0’10 Azken erakusketa futurista izeneko<br />

erakusketaren inguruan sortutako eztabai<strong>de</strong>tan<br />

—erakusketa horretan hasi zen gauzatzen etena,<br />

al<strong>de</strong>ko ia-ia bakarra Malevitx zuen joera suprematistaren<br />

eta Tatlinek, abangoardia sobietarraren<br />

funtsezko protagonistetako batzuekin<br />

batera, bultzatzen zuen konstruktibismoaren<br />

artean, etena erabat gauzatuz, hurrena, lehena<br />

bezala erabakigarria izan zen 5 x 5 = 25 erakusketan,<br />

1921ean Moskun egin hartan—, askok eta<br />

askok ez genuen ulertzen hain al<strong>de</strong>rdi inmaterialen,<br />

gure ulermenetik at geratzen ziren hain kontu<br />

finen inguruko eztabai<strong>de</strong>n bortizkeria. Elkarren<br />

hain hurbileko obra egiten ari diren bi artista<br />

borroka bortitzean, itxura batean zirkunstantziala<br />

<strong>de</strong>n zerbaiten inguruan. Ez da or<strong>de</strong>a: ez dira plano<br />

kurboez eztabaidatzen ari, ezta kolorearen


214 PAPER LABORATEGIA<br />

kokapen espazialaz edo egikeraren eta ehunduraren<br />

arteko al<strong>de</strong>az, baizik eta arte errusiar baterako<br />

aukeraz. <strong>Oteiza</strong>k euskal eszenara ekarri<br />

zuen eztabaida hori.<br />

LIUBOV POPOVA<br />

Popova hil osteko topaketa bat izan zen<br />

<strong>Oteiza</strong>rentzat. Berak horrela kontatzen du Utopía<br />

y fracaso político <strong>de</strong>l arte contemporáneo (1988)<br />

lanean. 81 Ez zen, baina, soilik topaketa sentimentala<br />

izan —«haren tristurazko begi gozo handiak»,<br />

«Popovarekin maiteminduta nagoela<br />

banoa»—, baizik eta hark Malevitxekin egin zuen<br />

lanaren atzera begirako berrespena. <strong>Oteiza</strong>k,<br />

Malevitxen dizipulu harengan, murruaren espazialtasun<br />

berria <strong>de</strong>finitzeko abiapuntu izan zituen<br />

presupostuetako batzuk <strong>de</strong>skubritu zituen, batez<br />

ere Popovak, Supremus tal<strong>de</strong>an sartu eta gero,<br />

1916-17an egin zituen obretan; izan ere, epe<br />

horixe izan zuen emankorrena suprematismoa lotzeko<br />

ahaleginean, poligonoek albo-presio bikoitza<br />

jasaten zutela, sekzio zilindrikoetan tolestuz<br />

eta planoari espazialtasun berri bat emanez. Argi<br />

eta garbi dago, Popovak egin egin zuen Mondrianek<br />

eta Van Doesburgek egin nahi izan ez edo<br />

egiterik izan ez zutena: saretxo piktorikoaren<br />

nahikotasuna baztertu eta ikuslearen bila atera,<br />

artearen eta bizitzaren arteko elkarbizitzarako<br />

tokia izango zen «murruaren aurretiko» bat <strong>de</strong>finituz.<br />

Esan <strong>de</strong>zagun, bi<strong>de</strong> batez, adskripzio<br />

suprematista begi-bistakoa duten obra hauek<br />

erakutsi egiten dutela, halaber, Tatlinek 1914-<br />

15ean egin zituen Erliebeen aldi bereko eragina.<br />

82 Baina, zergatik Popova, artista honek abangoardia<br />

errusiarren sorta osoa zeharkatu zuen<br />

eta 1924an heriotza oso goiz irits zekion baino<br />

lehen, garai eta testuinguru berean lan egin zuten<br />

beste artista batzuk izan beharrean? zergatik<br />

Popova, eta ez Alexandra Exter, hau izan zen eta<br />

hura zirkulu suprematistetan sartu zuena, edo<br />

Na<strong>de</strong>ia Udaltzova edo, bereziki, Varvara Stepa-<br />

nova? Horiek guztiek, neurri <strong>de</strong>sberdinez bada<br />

ere, Popovagandik hurbil egin zuten lan, zirkulu<br />

suprematisten eta 1921eko zatiketa produktibistaren<br />

artean. Horiek guztiek eraman zuten ildo<br />

analitikoak ez zuen beren obra <strong>de</strong>nboran eta<br />

aldaeren errepikapenean luzatu; oso bestela,<br />

astoko pintura baztertzea ekarri zien konklusio<br />

artistiko eta politiko batera eraman zituen.<br />

Nire ustez, horretarako funtsezko arrazoia norbanakoa<br />

da, dirudienez <strong>Oteiza</strong>k jarrera estetiko<br />

bat artista bakar baten figuran bereizteko duen<br />

beharra. Malevitxen postulatuak zorrotz jarraitu<br />

zituzten Gustav Klucis, Ivan Puni (Jean Pougny),<br />

Ivan Kliun eta UNOVISen beste ki<strong>de</strong> batzuk aipatzen<br />

ez dituen bezala, ematen du <strong>Oteiza</strong>k Popovaren<br />

figuraz laburtu nahi duela legatu suprematista,<br />

edo hura honen eredu bihurtu bestela. Baina,<br />

gainera, <strong>Oteiza</strong>k joera du artista bat neurriz<br />

kanpo laudatzeko, beste batzuei eraso egitearren.<br />

Malevitxengan, <strong>Oteiza</strong>k ez zuen soilik abiapuntu<br />

bat aurkitu, baizik eta baita Tatlin, Rodchenko,<br />

Lissitzki eta beste askoren aurkako ezkutu<br />

bat ere.<br />

MAURIZIO FLORES KAPEROTXIPI<br />

Maurizio Flores Kaperotxipi Zarautzen jaio zen,<br />

Oriotik kilometro gutxira, <strong>Oteiza</strong> baino zazpi urte<br />

lehenago. Bere prestakuntza Madrilen jaso zuen,<br />

López Mezquita maisuaren eskutik, eta 1930ean<br />

Argentinarako lehen bidaia egin zuen; 1938an<br />

herrial<strong>de</strong> horretan finkatu zen. Bere bizitza osoa,<br />

bere artea eta bere idazki ugariak euskal kultura<br />

berreskuratzera bi<strong>de</strong>ratu zituen, baserri eta marinel<br />

munduko ohituren irudikapenaren bi<strong>de</strong>z. 83<br />

Maite zituen motiboetatik urrun egoteak ez zien,<br />

baina, bere obrei malenkonia ukiturik eman; oso<br />

bestela, ezinbestean galduta zegoen mundu bat<br />

materializatzeko borondate sendoaz hornitu<br />

zituen.<br />

Zertan bereizten dira, orduan, honen proiektua<br />

eta <strong>Oteiza</strong>rena? Batez ere gauza guztietan,


amaieran izan ezik. Kaperotxipik, <strong>Oteiza</strong>ren<br />

korrespontsala izan zen urtetan zehar, tradizio<br />

baten gainazaleko formak berreskuratu nahi ditu,<br />

politika bihurtzeko; <strong>Oteiza</strong>k, bere al<strong>de</strong>tik, tradizio<br />

horri gorputz politikoa emateko gai izango <strong>de</strong>n<br />

logos bat eraikitzen du. Buenos Airesko euskal etxean,<br />

Kaperotxipik irabazteko guztia du erbesteratutako<br />

nostalgikoekin, beldur baitira hartu<br />

dituen herrial<strong>de</strong>an mintzoa goratzeko; baina <strong>Oteiza</strong>k<br />

<strong>de</strong>na jartzen du jokoan, aurrez badaki eta irabazle<br />

aterako <strong>de</strong>la. Berak logos bat sortuko du,<br />

are gehiago, kosmogonia oso bat, ez narrazio<br />

sinple bat. Kaperotxipi beharbada sekula jaiotzera<br />

iritsi ez zen zerbaiten zaindari porrokatua<br />

da, euskal pinturarena; <strong>Oteiza</strong> ikertzailea da<br />

or<strong>de</strong>a, berritzaile eta suntsitzailea, eta salbamenerako<br />

teknika baten promesa boccioniarra<br />

gaurkotzen du. Hori, izan ere, itzulinguru metafisiko<br />

—edo orekariaren pirueta— batez, iraganaren<br />

aurretiko iragan batean kokatzen da, leku<br />

mental batean, baina leku hau, Boccioniren nihilismo<br />

futurista bezala museoak eta liburutegiak<br />

errefusatzeaz gain, disolbatu egiten da, nekazaritzarik<br />

eta abelazkuntzarik gabekotzat aurkezten<br />

zaigun herrial<strong>de</strong> batekoa <strong>de</strong>la dioen sortu berriko<br />

nihilismo mo<strong>de</strong>rno eta abangoardiako batean:<br />

ehiztariaren eta harrapakinaren <strong>de</strong>nbora mitikoa<br />

da. Baina <strong>Oteiza</strong>k badaki, halaber, paleolitoko eta<br />

futurista <strong>de</strong>n ehiztari baten al<strong>de</strong> argudiatzen,<br />

berak errenazimendu arkaikoaren i<strong>de</strong>iaz bi<strong>de</strong>ratu<br />

nahi duen kontraesanaren bi<strong>de</strong>z.<br />

Eta etorkizuna berea da, nahiz, paradoxikoki,<br />

Kaperotxipik bezala, <strong>Oteiza</strong>k nahi duena iragana<br />

<strong>de</strong>n. Hogeita hamarreko urteetan abangoardiak<br />

zituen erantzukizun politikoak aipatzen ari zela,<br />

Jean Clair-ek benetakoa jarri zuen mahai gainean:<br />

«Bi<strong>de</strong>gabekeriaren sorburua honakoa dugu:<br />

balizko erruduntasun bat epaitzeko unean <strong>de</strong>sberdin<br />

aritzea errealismo popularraren korronteak<br />

edo abangoardiako korronte elitistak direnean». 84<br />

Badirudi <strong>Oteiza</strong> eta Kaperotxipi elkarren aurka<br />

dau<strong>de</strong>la, <strong>de</strong>rrigorrean nolabait. Eta hala da,<br />

berrogeiko urteetako taktikaren planoan, Hego<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 215<br />

Amerikako erbestean ere. Baina dauzkaten proiektuak<br />

zeharo bateragarriak dira: artearen bi<strong>de</strong>z<br />

ikusgarri egitea ahantziriko komunitate txiki bat.<br />

Kaperotxipik iragana aukeratu zuen; <strong>Oteiza</strong>k,<br />

mo<strong>de</strong>rnoagoa izaki, arkaikoa. Kaperotxipik oraindik<br />

gogoratzen duen zerbait erreskatatu nahi du<br />

—sareak jostea, aiton-amonen aholkuak, udaberriko<br />

zelaietako zoriona—, eta <strong>Oteiza</strong>k antzinakoan<br />

industea proposatzen du, ez dagoeneko<br />

eskuratutako zerbaitengatiko atseginez, baizik<br />

eta berreskuratze futuristako eginkizun itzel gisa.<br />

<strong>Oteiza</strong>k sustatzen duena teknikaren metodo analitikoen<br />

bi<strong>de</strong>z haragitu nahi duen mitologia da.<br />

Horrela halako egiantza —paradoxiko— bat<br />

ziurtatzen du beretzat: sustatzen duena ezin da<br />

egiaztatu; ez da datu bat, baizik eta sinesmen<br />

bat, eta beraz, iraganaren grina duen irudi-mundu<br />

batek errazago onar <strong>de</strong>zake. Kaperotxipi<br />

ahantzia, bitartean, <strong>de</strong>nentzat ezaguna zen zerbaitekin<br />

ari zen, igaro berriko iragana baitzen,<br />

gerra zibilean garaituen malenkoniari loturik.<br />

<strong>Oteiza</strong>k ihes egiten dio eztabaidari, ez soilik bere<br />

idazketa apodiktikoarekikoari, baizik eta, batez<br />

ere, bere erreferentzien urruntasun mitologikoarekikoari.<br />

Politika estetizatzeko eta estetika<br />

politizatzeko prest zegoen, beste inor baino<br />

gehiago, gene eroalea dugun arrautzaren estetika<br />

edo <strong>de</strong>sorientazioaren eroale dugun labirintoarena<br />

izan arren. Kaperotxipik, mo<strong>de</strong>rnitatetik at<br />

zegoelarik modu patetikoan, artean uste zuen<br />

ehunka urteko hariztiak zirela etorkizunerako arkitektura<br />

nazional baten eta sinbolo iturri agortezin<br />

baten sostengua. <strong>Oteiza</strong>k Hego Amerikan izan<br />

zuen merituetako bat erbesteko leku komun hori<br />

<strong>de</strong>segitea izan zen.<br />

Baina <strong>Oteiza</strong>k ere izaten zituen bere makalaldiak:<br />

«Hamar egunez ohean sartu nintzen». 85<br />

Txileko Santiagon gaixotu egin zen, gorputzez<br />

eta espirituz, hainbat porroten eraginez. Ohean<br />

eman zituen hamar egun horiek La montaña<br />

mágica irakurtzeko erabili zituen, Parisa joateko<br />

baliabi<strong>de</strong>ak premia handiz bilatzen zituen bitartean.<br />

Erredundantzia handiagoa al dago Hans


216 PAPER LABORATEGIA<br />

Castorp-en hamakako abenturak herrial<strong>de</strong> arrotz<br />

bateko ohean irakurriz gero? <strong>Oteiza</strong>k hilobi batetik<br />

irakurtzen du, eta beste batzuetan lurpean hitz<br />

egin edo idatzi du. Buenos Airesen adiski<strong>de</strong> zuen<br />

mediku baten kontsultan egiten zuen lo, agertzen<br />

ez ziren bezeroentzat prestatutako ohatilan. Izaki<br />

Gaixoaren Estetika —Parkinsonak jota nago,<br />

banoa eta ez naiz itzuliko—, gaixotasun bihurtu<br />

beharrean heriotza irrika bihurtzen <strong>de</strong>na. Buenos<br />

Airesen halaber, beste batean, hilei jartzen zizkieten<br />

mozorroak egiten egin zuen lan, gero bere<br />

«heriotzatiko itzulera» 86 gorpuztuko zuen La montaña<br />

mágicaren benetako epilogotzat.<br />

PIET MONDRIAN, INKURBAZIOA<br />

Timeon, Platonek diosku esfera <strong>de</strong>la forma akasgabea,<br />

gainazaleko puntu guztiak erdigunearekiko<br />

distantziaki<strong>de</strong>ak baitira. Platonek akasgabetasuna<br />

eta erregulartasuna sinonimo egiten ditu.<br />

Giordano Brunok, Hermes Trismegistorenganaino<br />

atzera egiten duen tradizio klasiko bati jarraiki,<br />

esfera mugagabe gisako Unibertso nonahiko<br />

bat <strong>de</strong>fendatzen du —nahiz «mugagabeko esferaren»<br />

i<strong>de</strong>ia bera kontraesana <strong>de</strong>n, zeren eta<br />

mugagabeak ezin baitu inolako formarik izan, forma<br />

horren erdigunea ez bailegoke inon—, eta,<br />

tolesgabe eta harro bitarteko jarrera batez, bere<br />

men<strong>de</strong>ari zegokion moduan bestenaz ere, honakoa<br />

esan zuen: «Ziur-ziur esan <strong>de</strong>zakegu unibertso<br />

osoa erdigunea <strong>de</strong>la, edo unibertsoaren erdigunea<br />

al<strong>de</strong> guztietan dagoela, eta bere<br />

zirkunferentzia, berriz, inon ez». 87<br />

<strong>Oteiza</strong>k, teknikoagoa, ikusizkoagoa eta, batez<br />

ere, zeharo esperimentala izaki, bere orientazioak<br />

«<strong>de</strong>sokupazioaren» arazo filosofikorantz jotzen<br />

bazuen ere, idatzi zuen ezen esfera gorputz<br />

anbiguoa <strong>de</strong>la, «gogobete eta akasgabea<br />

barruan», «ezegonkor eta itsua, berriz, kanpoan».<br />

Hitz zehatzak inolaz ere, gorputz geometrikoei<br />

buruzko jakinduria enpiriko sakona adierazten<br />

dutenak. Gainera ohar bat egingo zigun,<br />

topologia, hots, «gomazko orri bateko geometria»<br />

forma hori ezagutzen duen batek ez beste<br />

inork adieraz zezakeen moduan: «zentroa sekula<br />

ez dago erdian», eta enuntziatu hau Pare mugikorraren<br />

bertsio <strong>de</strong>szentratuan gauzatuko zuen,<br />

ezen honen garapenak ez du esfera kosmikorik<br />

garatzen, arrautza sinple bat baizik. 88<br />

1956 eta 1958 bitartean garatu zuen Desocupación<br />

<strong>de</strong> la esfera (conclusión B para Mondrian)<br />

—1958— sortako konklusioetako batek eskultura-kritika<br />

egiten dio artista holandarraren sistema<br />

piktorikoari, zeharo baitzegoen planoaren eta<br />

ortogonaltasunaren balio abstraktuan oinarrituta.<br />

<strong>Oteiza</strong>k honakoa idatzi zuen: «Mondrian ortogonalarekin<br />

aritzen bagara eskultorearen 3 dimentsioez<br />

inkurbatuko dugu, bere espazio-bereizketarako<br />

ardatzen muturrak batu arte; haren espazio<br />

askotarikoak espazio bakar, borobil eta huts<br />

bihurtzen ditugu, konklusio esperimentalerako<br />

espazio bakar eta <strong>de</strong>nbora gabe». 89<br />

<strong>Oteiza</strong>k esferaren <strong>de</strong>sokupazioaz egiten duen<br />

aukera honek ez dakar berekin Mondrianen sistema<br />

esperimentalaren kritikarik, hau plano piktorikotik<br />

abiatzen baitzen oinarri negoziatu ezintzat,<br />

horrenbestez eztabaida forma orori itzuri<br />

eginez, baizik eta eztabaida manierista bat,<br />

proiekzio kartografiko baten men<strong>de</strong>an dagoen<br />

Mondrian kurbo baten paradoxa aurkezten baitigu:<br />

mapamundiaren planimetriatik honek lur-globo<br />

gisa duen proiekzio esferikora. Mondrian kurbo<br />

baten paradoxa. Hain zuzen ere, De Stijl aldizkaria<br />

sortu zuen tal<strong>de</strong>aren barnean izandako<br />

lehen eztabaida garrantzitsua, Pieter Oud arkitektoaren<br />

irteeraz amaitu zena, 90 Mondrian eta<br />

Van Doesburgek konposizio piktoriko edo arkitektonikoan<br />

elementu kurbo oro kentzeko exijentziaren<br />

inguruan gertatu zen. Haientzat kontua<br />

zuzentze bat sustatzea zen —zuzenerako itzuleraren<br />

zentzuaz—, organikoaren presentziaren,<br />

errealitateko <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>naren sinonimoa <strong>de</strong>n<br />

«inkurbazio» ororen aurrean.<br />

Mondrianengan benetan <strong>de</strong>itoratzen duena<br />

zeharo eta erabat murriztuta egon arren ko<strong>de</strong>ak


duen konbinazio aukera da, koadro antzekoak<br />

sortzen baititu, inoiz ez or<strong>de</strong>a berdinak; eta baita,<br />

eta batez ere, sorta hori ia-ia mugagabeki,<br />

amaierako klausurarik gabe hedatu ahal izatea<br />

ere. Baina adierazi behar da, halaber, <strong>Oteiza</strong>k<br />

gorpu etiketa jarri ziola Mondriani, eta sekula ez<br />

zela arduratu haren ibilbi<strong>de</strong>a behar beste <strong>de</strong>nboraz<br />

aztertzeaz.<br />

Horrela baztertu egingo zuen, edo, seguruenik,<br />

ezagutu ere ez zuen egingo, Mondrianek, hil<br />

baino urte pare bat lehenago, bere esperimentazioan<br />

sartu zuen funtsezko elementu bat, batez<br />

ere 1941-42ko bere New York City I obra handian<br />

agertu zen bat. 1935az geroztik, Mondrianen<br />

lana jauzi kualitatibo bat ematen hasia zen: kolorezko<br />

planoen sare ezagunetik abiatuta, haren<br />

obrak lerro ugariko irazki batez eraikitzen hasten<br />

dira; sarritan paraleloak eta elkarren hurbilekoak<br />

dira, bertikalean edo horizontalean jarriak, laukizuzen<br />

estuetan itxitako kolore-plano txiki batez<br />

edo, asko jota, biz. 91 Sistema hau are konplexuagoa<br />

egingo da, esaterako Composition 12 (1939-<br />

1942) eta aipatutako New York City I obretan.<br />

Aipatzen ari garen jauzi kualitatiboa kolorezko<br />

lineen erabilerari dagokio. Lerro-sareak gero eta<br />

meheago egiten ari <strong>de</strong>n prozesu luze baten ostean,<br />

1941ean lerroei kolorea ematea —urdina,<br />

horia eta gorria— eta kolore-planoak kentzea<br />

erabaki zuen. Urte horretako apirilean bere adiski<strong>de</strong><br />

Holtzmani bidalitako gutun batean, koadro<br />

batean lanean jarraitu zuela idatzi zuen artistak,<br />

eta plano gorri bat kendu eta lerro gorri eta urdinak<br />

gehitu zituela. Eta, hurrena, erantsiko zuen<br />

bere «adierazpen piktorikoa» aurkitua zuela jada,<br />

«kolorezko lerroen» erabileran. 92<br />

Planoaren <strong>de</strong>sagerpenak eta kolorezko lerroaren<br />

erabilerak berekin dakarte sarea, dagoeneko,<br />

planoan ez egotea, baizik eta ezegonkortasun<br />

espazial batean kokatzea, hondoratuz zein atzera<br />

gorantz eginez, flotatzen ari <strong>de</strong>n espazio<br />

baten eraikuntzaz. Kolore argiak ilunen gainean<br />

jartzen dira, amil<strong>de</strong>gi estu bat, bakar-bakarrik iradoki<br />

egiten <strong>de</strong>n sakontasun bat sortuz. Garai har-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 217<br />

tako zuri-beltzezko argazkiek lerro horiak zuri<br />

gisa erakusten dituzte, eta morse lengoaia hermetiko<br />

bat sortzen dute. Osterantzean, New York<br />

City I obran, koloreztatutako lerroak ertzetan pilatzen<br />

dira, hala horizontalean nola bertikalean,<br />

erdial<strong>de</strong>rantz gero eta bakanago ageri diren<br />

bitartean; eta horrela izugarrizko pertzepzio eraginkortasuna<br />

duen espazio kurbo bat sortzen<br />

dute. Halaz, Mondrian bera izan zen bere planoak<br />

«inkurbatzeko» erabakia hartu zuena. Egin<br />

zituen azkeneko bi obrei beha eginez, Kenneth<br />

Noland, Larry Poons edo Frank Stellaren beraren<br />

labirinto espazialak hainbeste iragartzen dizkiguten<br />

Broadway Boogie Woogie (1942-1943) eta<br />

Victory Boogie Woogie (amaitzekea, 1942-1944)<br />

baitira, tristezia handiz <strong>de</strong>skubritzen dugu Mondrianengan<br />

hasita zuena amaitzerik izan ez zuen<br />

artista, Duchamp edo Matisse, Brancusi edo<br />

Picassoren kasuetan ez bezala.<br />

Mondrianengan, <strong>Oteiza</strong>k <strong>de</strong>itoratu egiten du<br />

pinturak bere eremu lauko agintean duen<br />

autosufizientzia. Piktorikotik kanpoko espazio<br />

batera igarotzen ikusi nahi du, kolorea murruko<br />

zuri, beltz eta grisari tokia utziz <strong>de</strong>sagertzen <strong>de</strong>n<br />

organismo esferiko batez osaturik, ezen bere<br />

barneal<strong>de</strong>an huts aktibo bat itxuratzen duen<br />

muga besterik ez baita forma. <strong>Oteiza</strong>k, ematerik<br />

ez duena eskatzen dio Mondriani: sagar baten<br />

azalaren gaineko planoak, xaboi burbuila batean<br />

islatutako koloreak. Amesgaizto piktorikoan esferaren<br />

<strong>de</strong>sokupazioa <strong>de</strong>n burbuila hori. Gainazal<br />

islatzaile bat, <strong>de</strong>na proiektatzeko eta bere gainazal<br />

kurboko proiekzioan <strong>de</strong>na <strong>de</strong>sitxuratzeko gai<br />

<strong>de</strong>n bat, bere barnean huts bat <strong>de</strong>sokupatu<br />

beharrean sorgin-argi bat <strong>de</strong>sokupatu duen bat<br />

alegia.<br />

BART VAN DER LECK<br />

Malevitxen figura nagusian bildurik, izugarri zor<br />

baitio bai estetika orokor baten esparruan bai<br />

maila zehatzean ere, esaterako plano dinami-


218 PAPER LABORATEGIA<br />

koari, Popovaren erabilera sinboliko eta, nolabait,<br />

sentimentalari, eta Tatlin eta Rodchenkoren neurri<br />

bateko ahanzteari dagokienez, <strong>Oteiza</strong>ren<br />

erreferentzia asko eta asko abangoardiako arte<br />

errusiarrari buruzkoak dira. Alabaina, Piet Mondrianen<br />

salbuespenaz, kon<strong>de</strong>natzearren baloratzen<br />

baitu, <strong>Oteiza</strong>k halako urruneko harreman bat<br />

izan zuen zorretan zen arte holandarrarekin.<br />

Georges Vantongerloo aipa genezake, honi<br />

buruzko interes berantiar bat izan baitzuen Ulmen<br />

bi<strong>de</strong>z, erakusten zuen zurruntasun metodologikoagatik<br />

zein konpromiso etikorik ezagatik<br />

arbuiatzeko, eta baita forma piktorikoaren murrizketaren<br />

bi<strong>de</strong>an erabakigarriak izan ziren artistak<br />

ere, hala nola Bart Van <strong>de</strong>r Leck edo jatorri hungariarreko<br />

Vilmos Huszar holandarra ere.<br />

Van <strong>de</strong>r Leckek, 1916az geroztik jada, forma<br />

eta koloreari zegokienez zeharo <strong>de</strong>puratutako<br />

lengoaia piktoriko bat landu zuen: kolore primarioez<br />

eginiko lauki eta laukizuzen direkzionalak,<br />

azpiko koadrikula ikusezin baina <strong>de</strong>duzigarri<br />

baten men<strong>de</strong>an dau<strong>de</strong>nak. Ez dugu ahantzi<br />

behar abstrakziorako azken bultzada, erabakigarria,<br />

1916ko apirilean jaso zuela Mondrianek Van<br />

<strong>de</strong>r Lecken estudioa bisitatu zuenean, hau lau<br />

urte gazteagoa bazen ere; izan ere, hondo zuri<br />

uniforme baten gainean argi eta garbi mugatutako<br />

plano ortogonalez osatutako konposizio zeharo<br />

abstraktuen aurrean liluratuta geratu zen. 93<br />

Egiaz, abstrakzio ez erreferentzialaren mugetan<br />

mugitzen ari ziren garai horretako beste pintore<br />

askorekin gertatu zen bezala, Van <strong>de</strong>r Lecken<br />

obra abstraktu hauek errealitatetik hartutako<br />

konfigurazioetan zuten sorburua, artistak lortua<br />

baitzuen horiek, murrizte ko<strong>de</strong> baten bi<strong>de</strong>z,<br />

erreferentzia naturalistez arintzea.<br />

Vilmos Huszarren kasuan bezala, honek antzeko<br />

premisekin egin baitzuen lan, nahiz naturalezarekiko<br />

erreferentziak baztertzeke izan, artista<br />

bi hauen emaitza kritiko txikiaren arrazoia astoko<br />

arte <strong>de</strong>ituaren abandonu goiztiarra izan zen, ez<br />

baitzen abandonu militante bat izan, esaterako<br />

Tatlin edo Rodchenkoren, are <strong>Oteiza</strong>ren beraren<br />

kasuan bezala, baizik eta pinturatik arte aplikatuetaranzko<br />

lerratze natural eta ez traumatiko bat.<br />

Biak izan ziren De Stijl aldizkariaren ki<strong>de</strong> fundatzaileak,<br />

Huszarrek berak egin zuen lehen zenbakien<br />

azalak ilustratu zituen logotipo gogoangarriaren<br />

diseinua, baina 1918an tal<strong>de</strong>arekiko<br />

gatazkan sartu ziren, Van Doesburgekin batez<br />

ere, artearen eta arkitekturaren arteko harremanak<br />

zirela eta. Artista hauek biek, gainera, erakusten<br />

dute ez zela soilik Cézanne-kubismo ildoa<br />

izan artista hauek, eta bereziki Van Doesburg, ezoroitzapenezko<br />

abstrakziorantz eraman zituena,<br />

baizik eta baita beirate, zoru, kartel eta altzarien<br />

diseinuarekiko trebantzia ere. 94<br />

Bada, or<strong>de</strong>a, bere abandonuaren aurretik<br />

egindako Van <strong>de</strong>r Lecken koadro sorta azkenaurreko<br />

bat, <strong>Oteiza</strong>ren testuinguruan bereziki<br />

interesatzen zaiguna. 1918 eta 1920 bitartean<br />

egin zituen obra bitxi eta liluragarriak dira. Alboak<br />

100 cm-koak dituzten pieza karratu batzuez<br />

osatutako sorta labur bat da, neurrian eta formatuan<br />

bertan dagoeneko agerian uzten duena<br />

halako neutraltasun espresio-gaberako borondate<br />

bat; zuriz estalita dau<strong>de</strong>, modu uniformean, eta<br />

bertan flotatzen ari dira, Malevitxen garai bereko<br />

obrekiko oso hurbil dagoen zentzuaz, sare birtual<br />

bati atxikiriko laukizuzenak edo laukiak, baina<br />

baita hiruki edo pentagono irregularrak ere —<br />

«koska» egindako edo «mehetutako» laukizuzenak<br />

baitira, <strong>Oteiza</strong>k zilindro cezanniarrean egin<br />

bere manipulazioei buruz erabilitako esapi<strong>de</strong>ez—,<br />

planoan dinamikoa, birakaria, zirkulazio<br />

ezegonkorrekoa <strong>de</strong>n sistema paralelo eta alternatibo<br />

bat osatuz. <strong>Oteiza</strong>k, Malevitxen laukian,<br />

laudatu egiten du «murruko gainazal huts osoan<br />

zehar ibilbi<strong>de</strong> diagonalez mugitzeko gaitasuna»,<br />

eta hauxe da, hain justu ere, lauki primitiboko<br />

erpin baten or<strong>de</strong>z albo bat dugun plano hauen<br />

portaera. Van Doesburgek ondo asko zaindu<br />

zuen obra hauek sekula ez aipatzea. Eta azken<br />

obra sorta batean, esaterako Naturaleza hila ardo<br />

botilaz (1922) izeneko ospetsuan, poligono saturatu<br />

eta dinamiko hauek berrantolatu egiten dira,


figurazio motiboen berreraikuntzan. Zalantzarik<br />

ez dago Van <strong>de</strong>r Leck aurreiritzirik gabeko artista<br />

bat eta, batez ere, bizkortasun eta koherentzia<br />

inbidiagarriez esperimentazio etapak igaro zituen<br />

gizon bat izan zela.<br />

MALEVITX / DUCHAMP / DE CHIRICO / OTEIZA<br />

Lau izen hauek XX. men<strong>de</strong>aren hasieran abangoardiak<br />

eskaini zuen ondare askotarikoaren or<strong>de</strong>zkaritza<br />

ona ematen digute. Malevitxek pintura<br />

kontzeptuala asmatu zuen. Duchampek arte<br />

kontzeptuala asmatu zuen. De Chiricok hutsaren<br />

malenkonia pintatu zuen. <strong>Oteiza</strong>k huts aktiboa<br />

<strong>de</strong>skubritu zuen eskulturaren esparruan. <strong>Oteiza</strong>k<br />

tinko heldu zion, oso tinko, ildo analitikoari, Morandi<br />

bezalako artistak arbuiatuz edota Duchamp<br />

kontuan ez hartzen saiatuz, baina ondare honen<br />

elkarrekintza euskal eskultoreak onartzen edo<br />

arbuiatzen zuenetik haratago zihoan.<br />

Laurok bere lehen heldutasun esan diezaiokegun<br />

garaian egin zituzten funtsezko obrak.<br />

Malevitxek 37 urte zituela pintatu zuen bere<br />

lehen karratu beltza, eta honen bi<strong>de</strong>z pintura<br />

abstraktuaren helmuga bat <strong>de</strong>finitu zuen, pentsatzeko<br />

makina bat. 27 urte zituela Duchampek<br />

bere lehen ready ma<strong>de</strong> topatu zuen, eta artearen<br />

eta arte ez zenaren arteko harremanaren gal<strong>de</strong>a<br />

egin zuen. De Chiricok 22 urte zituela pintatu<br />

zuen bere Meditazione sull’oracolo, gastritisak<br />

eta malenkoniak zeharo jota zegoela. <strong>Oteiza</strong> 49<br />

urtekoa genuen bere kutxa hutsak mihiztatu<br />

zituenean, baina honek ez du esan nahi gazterik<br />

hasitako artista izan ez zenik. Abstrakzioa sortzaileen<br />

lorratzean bir<strong>de</strong>finitu zuten beste artista<br />

handi batzuek bezala —Newman, Rotkho, Still—<br />

, <strong>Oteiza</strong>k bere karreraren garai berankor samar<br />

batean ekin zion lengoaia abstraktuari. 95<br />

Lau artista hauek bere askatasuna erabili<br />

zuten artea <strong>de</strong>sokupatzeko, etorkizun jarraiturik<br />

gabeko mugara eramateko. Bere obra funtsezkoaren<br />

ondoren, <strong>de</strong>sagertu egin dira artetik,<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 219<br />

inkubazio edo heriotza epe batean sartuz, eta<br />

honek obrarik ez egitera daramatza. Hauxe dugu<br />

Pablo Picasso edo Wassily Kandinskyren irudi<br />

ikusgarria, artista hauek gai baitira, beti, bere<br />

burua atzera asmatzeko, ez or<strong>de</strong>a benetan berri<br />

izateko. Picassok, etorkizunean honen obra gaur<br />

egun baino gutxiago baloratuko da, ez zuen atse<strong>de</strong>n<br />

espazio hori aurkitzen jakin, ez zuen jatorrizko<br />

erditzearen ondotiko eriondorako espazioa<br />

aurkitzen jakin, eta korrika segitu zuen, etengabeko<br />

berrasmatzearen azenario harrapaezinaren<br />

atzean. Baina beste lau artista hauek gizalegez<br />

jokatu zuten, bere ahulda<strong>de</strong>a erakutsiz, ezinezkoa<br />

baita jatorrizko sorkuntza pizten duen<br />

txinpartak artearen espazioa une labur batzuetatik<br />

aurrera argitzea.<br />

Malevitxek, lauki beltzaren distira iluna eta<br />

gero, 96 Arkitektones-en fase utopikoa abiatuko<br />

zuen, eta gero bere lehen urteetako nekazariak<br />

pintatuko zituen atzera. Duchampek 1912tik<br />

aurrera Beira handiarekin egin zuen borroka, eta<br />

1923an, aurrerantz joan gabe aurrera egiteaz<br />

nazkaturik, «behin betiko amaitzeke» abandonatu<br />

zuen. De Chiricoren historia are patetikoagoa<br />

da: Municheko klasizismoan prestatua, De Chirico<br />

urrundu egin zen, eta e<strong>de</strong>rtasun bortitz eta<br />

basamortukoa zuten koadroak egin zituen. <strong>Oteiza</strong>k<br />

1957an amaitu zuen bere eskultura esperimentazioa,<br />

eta oraindik ere artista askoren irudimenaren<br />

elikagai diren kutxa huts batzuk laga<br />

zituen.<br />

Klimax unearen ondotik lehen sorkuntza ildoaren<br />

abandonu epe bat dago, Rimbaud sindromeak<br />

jota baleu<strong>de</strong> bezala, eta jarduera alternatiboetan<br />

aritzen dira. Malevitxek, suprematismoaren<br />

ondorengo urteak, jarduera pedagogiko<br />

bizian eman zituen Mosku eta Vitebsken. Gauza<br />

jakina da, halaber, Duchampek une batez baztertu<br />

egin zuela jarduera, xake jokoan profesional<br />

gisa aritzeko; izan ere, horretan ikusten zuen Beira<br />

handian piztua zuen sexu eta geometri guduak<br />

errealitate maila handiagoa iristen zuela.<br />

1925ean De Chiricok atzera <strong>de</strong>skubritu zuen Tre-


220 PAPER LABORATEGIA<br />

cento eta Quattrocentoko pintura, metafisika baztertu<br />

eta tal<strong>de</strong> surrealista bretondarretik traidore<br />

baten gisa atera zen. Bere Propósito experimental<br />

haren ondoren, <strong>Oteiza</strong>k bere kemen guztia<br />

Euskal Herrirako kultur eta arte ehun berri baten<br />

eraikuntzara bi<strong>de</strong>ratuko zuen. Beharbada esan<br />

genezake lau kasuetan, helburu bat lortzeko ahaleginaren<br />

ondoren, sortze prozesuan metatu eta<br />

kontsumitzekeko energiak beste esparru batzuetara<br />

bi<strong>de</strong>ratzera eramango zituela. Baina<br />

horientzat guztientzat zaila zen aldaketa kualitatibo<br />

bat eragin dioten diziplina batean jarraitzea.<br />

Ez da, or<strong>de</strong>a, hain ezaguna —edo gogoratua—<br />

laurak bere artista lanera itzuli zirela, ospetsu<br />

egin zituzten obrak berreginez bueltatze<br />

horretan. Gauza jakina da Malevitxek bere koadro<br />

suprematistak 1923 eta 1929 bitartean egin<br />

zituela, baina ez da hain ezaguna 1928an, Errealismo<br />

Sozialistak hortzak erakusten zituen<br />

garaian, berriro pintatu zituela 1908-12ko lehen<br />

nekazari epe <strong>de</strong>itu hartako koadroak, eta baita<br />

1903-06 epe inpresionistakoak ere. Eta Moskuko<br />

Tretiakov galerian egin zuen lehen atzera begirako<br />

handia zela eta pintatu zituen. Beira handian<br />

eta ready ma<strong>de</strong> zikloan egin zuen lanaren ostean<br />

—hau 1921ean amaitu zen Why not Sneeze<br />

Rose Sélavy? lanaz, «ready ma<strong>de</strong> bat baino<br />

gehiago funtzionamendu sinbolikoko objektu<br />

surrealista bat» baita—, Duchampek bere bizitza<br />

osoa bere obra berregitera bi<strong>de</strong>ratu zuen, nagusiki<br />

bi obra behinenetara joz, honakoak baitziren,<br />

batetik Beira handia, ezen modu figuratiboan<br />

berreraiki zuen Étant donnés... (1946-1966) lanean,<br />

sekretupean ia-ia, eta, bestetik, adierazgarritasun<br />

bereziaz, 1964an bere ready ma<strong>de</strong>-etako<br />

hamabiren berrargitalpen seriatuan, lehena egin<br />

zuenetik berrogeita hamar urte betetzen zirela<br />

eta egina. De Chiricoren kasua are erradikalagoa<br />

da, zeren eta bere koadro metafisikoen —hauek<br />

hamarreko eta hogeiko lehen urteetakoak ziren—<br />

berrogeita hamar eta hirurogeiko urteetako remakeek,<br />

artista gisako ospe galerarik garratzenera<br />

eramateaz gain, iruzur salaketak ere ekarri zizkio-<br />

ten. <strong>Oteiza</strong>k, 1959ko Homenaje a Mallarmé<br />

emankorraren ondotik, honen bi<strong>de</strong>z amaitutzat<br />

eman zuen eskultore gisako lana, atzera helduko<br />

zion 1972an, bere Klarion Laborategiko gordailu<br />

egundokora joz, eta horietako asko eta asko<br />

behin betiko material eta formatura eramanez.<br />

1974an Arri ernai zaitzailea jarri zuten Arrasateko<br />

Euskadiko Kutxan, horrela abiaraziz eskultura<br />

monumentalaren zikloa.<br />

MONDRIAN / DE CHIRICO<br />

De Chirico eta Mondrianek itxaroteko arte bat<br />

proposatzen dute, eta <strong>de</strong>nbora dilatatuaren<br />

jagoletzat ikusten dute artista. Obra gainezkarazi<br />

behar zaion hutsune bat da, presentzia<br />

misteriotsu bat aurkitu behar duen absentzia bat<br />

lehenaren kasuan, edo huts harmoniatsu eta<br />

espiritual bat bigarrenarenean. Biok i<strong>de</strong>iatze erritmo<br />

etengabe bat mantentzen dute, epe luzeko<br />

esperimentalismoa. Aitzitik, badirudi <strong>Oteiza</strong>gan<br />

egonezinaren eta azelerazioaren etika bat bizi<br />

<strong>de</strong>la, eta horrek, berehala, analisi objektu berri<br />

batera eramaten duela. Geldialdi bat egiteko gai<br />

ez <strong>de</strong>larik, ezin <strong>de</strong>nez egon <strong>de</strong>nboraren zain,<br />

ezin dionez <strong>de</strong>nborari segi <strong>de</strong>zan utzi, bere<br />

asmoak zaharkitu egiten du une bat lehenago<br />

egindakoa. Alabaina, metafisikaren jalkin komunak<br />

zehaztasun handiz ilustratzen du hiru artisten<br />

ahaleginak. Eta esan genezake ezen De Chirico<br />

figuren metafisikan aritzen <strong>de</strong>n bitartean, Piazze<br />

d’Italia horien, arkuteria simetrikoz inguratutako<br />

bakarda<strong>de</strong>zko espazio horien liluraren pean,<br />

horietan bere irudi-mundu asaldatuak bazekien<br />

eta bigarren azal baten atzean ezkutatutako<br />

ezaugarriak aurkitzen, Mondrianek, bere al<strong>de</strong>tik,<br />

bere ahalegina harreman abstraktuen ebaluazio<br />

batera eraman zuela, eta horretan materiaren eta<br />

espirituaren, horizontalaren eta bertikalaren,<br />

kolorearen eta grisen arteko aurkarien borrokak<br />

harmonia plastiko berri bat sorrarazten duela,<br />

espirituzko harmoniaren irudikapen edo gauza-


tze ikusgarri gisa. <strong>Oteiza</strong>k, hau guztia halako tarte<br />

batetik aztertzeak ematen dion ikuspegitik,<br />

metafisikaren bertsio berri bat asmatuko du, eta<br />

honetan formaren ahultzeak eskulturaren osagai<br />

fisikoaren aienatzea ekarriko du, eta honekin<br />

batera baita —paraleloan— eskultorearena berarena<br />

ere.<br />

De Chiricok beti larritasunaren ziztadaz egin<br />

zuen lan, aurrera eta atzera eginez, mo<strong>de</strong>rnoarekiko<br />

sinesmenaz eta egungoaren ospe galeraz;<br />

Mondrian, aitzitik, bere baztertze eta aukeren<br />

seguru ageri zaigu, itsukeriaz; <strong>Oteiza</strong>, bigarrenarengandik<br />

hurbilago dagoela esperimentazioaren<br />

direkzionaltasunaren kontuan, <strong>de</strong>sadostasunez<br />

azaltzen da klausura borondateari, amaiera<br />

baten bilatzeari dagokionez.<br />

HENRI MATISSE<br />

Henri Matisse, bere bizitzako azken urteetan,<br />

gorputzez ezinean zelarik olio-pinturak edo<br />

eskulturak egiteko, bere bazka eta apaindurazko<br />

sistema piktorikoaren azken apoteosia hasi zen,<br />

paradoxikoki: aurrez ebakitako kolorezko plano<br />

garbiek elikatzen segitu zuten, are zahartzaro eta<br />

gaitzean ere, Matisseren unibertso baikor erosoa.<br />

Neurri batean beharrak eragindako teknika<br />

honek aukera eman zion formatu monumentalei<br />

ekiteko, esaterako La piscine (1952) lanean; 2,30<br />

metro garai eta 16,43 metro luze <strong>de</strong>n lan hau New<br />

Yorkeko MoMAren bilduman sartu zen 1975ean.<br />

Pieza hauei dagokienez, artistak «guraizez<br />

marraztu» esapi<strong>de</strong>a erabili zuen, eta André<br />

Lejard adiski<strong>de</strong>ari honela idatzi zion: «<strong>Paper</strong> ebakiak<br />

kolorez marraztea ahalbi<strong>de</strong>tzen dit. Niretzat<br />

sinplifikazio bat da, ez besterik. Ingerada marraztu<br />

eta gero kolorez bete beharrean, koloreaz<br />

marrazten dut zuzenean». 97 Beraz, collagea<br />

algoritmoa da, ebakidura estrategikoak, dagoeneko<br />

erabiliak alegia Hannah Hoech-ek bere<br />

Sukal<strong>de</strong>ko aiztoaz egina fotomuntaketa sortan<br />

edo John Heartfield-ek bere Heartfield eta Zor-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 221<br />

giebel polizia prefektua ospetsuan; azkeneko<br />

hau autorretratua da, artistak fotomuntaketako<br />

guraizeak arma gisa erabiltzen dituena.<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>k ere urtetan zehar erabili zuen<br />

paper ebaki edo urratuaren teknika hori, oso bestelako<br />

zentzua eman bazion ere: ez zuen osasunak<br />

behartuta egin, eta ez zuen, Matisseren<br />

paperezko lanean beti gertatzen <strong>de</strong>naren kontra,<br />

formatu handiko obrarik eragin. Kartoi mehe zuria<br />

kartoi mehe zuriaren gainean jartzeko sistema<br />

honek collage kubistaren piktorikotasunetik<br />

urrundu eta kolorerik gabeko eraikuntza lan bati<br />

ekitea ahalbi<strong>de</strong>tu zion. <strong>Oteiza</strong>k obra hauetan<br />

guraizeak erabiltzen ditu, lerro libreak edo zuzeneko<br />

marrazkiak hotzikara eragiten diolako,<br />

kontrolatzen ez duen espresio batekin<br />

konprometitzen eta proiektuaren zehaztasunetik<br />

urruntzen duelako. Surrealistek ere erabiliak<br />

zituzten guraizeak, baina mundua dislokatzeko,<br />

hain justu ere, espresionismo abstraktuak geroxeago<br />

keinu piktoriko automatikoarekin egingo<br />

zuena aurretiazko irudien planoan jartzeko. <strong>Oteiza</strong>k<br />

zehaztasun grafikoaren enuntziatu batera birbi<strong>de</strong>ratuko<br />

zuen collagearen prozedura, bere<br />

estetika objektiboaren testuinguruan.<br />

Collage monokromo hauek, zehazki akromo<br />

hauek, bere formen <strong>de</strong>finizioa gutxieneko erliebean<br />

oinarritzen dute, eta sarritan lapitzez egindako<br />

gezurrezko itzalean, eta arkitekturaren erliebea<br />

edo eskulturaren gorputz materialtasuna<br />

gogorazteko teknika eraginkor bat eskaintzen<br />

dute, geometria <strong>de</strong>skriptiboaren protokolo zehatzagoetara<br />

jo beharrik gabe. Erakusketan dagoen<br />

marrazkietako batean, eskultura baterako diagramen<br />

ondoan «Llevar a resolver el más complejo<br />

problema espacial con más sencillez que<br />

recortar una página <strong>de</strong> papel» irakur daiteke. Ez<br />

da, beraz, ikusgarritasunera bi<strong>de</strong>ratutako teknika<br />

artistiko bat, baizik eta sorkuntzarako algoritmo<br />

bat, bi<strong>de</strong>zidor bat.<br />

<strong>Oteiza</strong> kartoi ebakiaren teknika horretarantz<br />

eramango duen beste faktore bat mugikortasuna<br />

da eta, honen ondorioz, <strong>de</strong>nbora errealean eran-


222 PAPER LABORATEGIA<br />

tzuteko edo egiaztatzeko gaitasuna. Izan ere,<br />

kontuan hartu behar da <strong>Oteiza</strong>ren lanaren zati<br />

handi bat oinarrizko modulu eta unitateen erabileran<br />

finkatzen <strong>de</strong>la, eta horien gainean konbinazio<br />

eragiketak egiten dituela, soluzio baztergarri<br />

pila handi bat izanik emaitzatzat. Euskarrian<br />

kokatuko <strong>de</strong>n plano sorta aukeratu ondoren, itsatsi<br />

aurretik, artistak hainbat itxuraketatarako<br />

aukera du parean. Eta paperezko planoen dantza<br />

hasten da, helburutzat kokapen baten zehaztasuna<br />

duen koreografia. Ez da joko bat, baizik<br />

eta lortutako emaitzak egiaztatzeko sistema ekonomiko<br />

bat. Eskulturako obraren epe luzeen<br />

aurrean, formen lerratze librerako sistemak konbinazio<br />

gaitasun berri bat dakar berekin, behinbehineko<br />

egiaztapenerako aukerarekin batera.<br />

MAX BILL<br />

<strong>Oteiza</strong>ren jarrerak berrogeita hamar eta hirurogeiko<br />

urteetako arte zehatzaren testuinguruan izan<br />

zuen merituetako bat ez zen izan arte hori estilorik<br />

zein autorerik gabeko jatorrizko arte bati lotzea,<br />

Espainian Mathias Goeritz eta Altamirako<br />

Eskolak dagoeneko erabiltzen baitzuten bi<strong>de</strong><br />

hori, jarrera tolesgabe eta posibilista bitarteko<br />

batez egiten zuten abstrakzioaren <strong>de</strong>fentsaren<br />

funtsezko argudiotzat, baizik eta arte zehatzaren<br />

lengoaia bere kutxa hutsetako amaiera dotoreraino<br />

erabiltzeko erakutsi zuen gaitasuna, are lengoaia<br />

hori lotu egin zuelarik galera batekin, kultur<br />

mozte batekin, oso urrun, inolaz ere, Denise René<br />

galeria paristarraren inguruko Mortensen, Jacobsen<br />

edo Vasarelly laidoztatuen baikortasun teknozientifikotik,<br />

Albers madarikatua 98 edo edozein<br />

zinetismo forma aipatzen hasi gabe ere. 99 Konklusio<br />

puntu bat —<strong>de</strong>sokupazio baten produktu <strong>de</strong>n<br />

hutsa— borrokaz betetzen da, erlijioz, gaur-gaurko<br />

tragediaz eta kultur tradizio bat galdu izanagatiko<br />

aieneaz, artista zehatz holandarrek, alemaniarrek<br />

edo ipartarrek imajinatu ere ezin zuten<br />

energia eta intolerantzia erakustaldi batez.<br />

Gaur-gaurko arkitekturari eta arteari buruz<br />

idazten ari <strong>de</strong>la, Michel Houellebecq-ek ironiaz<br />

dihardu, gal<strong>de</strong>tzen duelarik ea gai izango ote<br />

ginatekeen «zentzu bikoitzeko» 100 zientzia bat<br />

sortzeko, testu erretoriko bat enuntziatuko lukeen<br />

zientzia artistiko bat eratzeko, metaforei tokia eginez<br />

eta inolako zehaztasun asmorik gabe. <strong>Oteiza</strong>k<br />

duela hainbat urte zion horri erantzun: «bi ate<br />

zientzia bakoitzean», horietako bat naturalezako<br />

zientzietarantz, eta bestea espirituaren zientzietarantz.<br />

101 Eta ibilbi<strong>de</strong> bikoitz honek zentzu<br />

bikoitzeko eskultura sorrarazten du, formazko<br />

auto-erreferentzialtasun orotatik urrun. Hauxe da<br />

<strong>Oteiza</strong> Ulm bezalako proiektuetatik eta Max Bill<br />

edo Tomás Maldonado bezalako artistengandik<br />

urruntzen zuena, printzipioz proiektuarekiko grina<br />

berberak lotzen bazituen ere guztiak. Zentzu<br />

bikoitz hau <strong>de</strong>finitzeko, <strong>Oteiza</strong>k bere artilleria<br />

meta-zientifiko guztia erabiltzen du: izaki i<strong>de</strong>alen<br />

eta errealen ateko erreakzio zientifikoak balio<br />

abstraktuak eragiten ditu eta hauek, maila estetikoan,<br />

erradikal azido gisa funtzionatzen dute, eta<br />

aldi berean izaki bizidunarekin konbinatzean gatz<br />

estetikoa sortzen da; 102 oihartzun bibliko ukaezinez<br />

betetako metafora berau.<br />

<strong>Oteiza</strong>k baloratu egiten du artista suitzarraren<br />

lana, bai bere obra pertsonalean bai Ulmeko<br />

Hochschule für Gestaltung-en buru gisa, baina<br />

<strong>de</strong>itoratu egiten du zentzu bikoitz horren falta,<br />

zentzu hori baita obra, barneal<strong>de</strong>tik bertatik, zentzuz<br />

kutsatzen duen birus politiko eta poetikoa.<br />

Zehaztu egin behar da, <strong>de</strong>na <strong>de</strong>n, abangoardia<br />

historikoaren zuzeneko oinor<strong>de</strong>koa izanik <strong>Oteiza</strong>k<br />

elikatu egiten duela aurkako edo urruneko posizioekiko<br />

gatazka kultura bat, baina hurrekoen<br />

dituenen kontra joz, batez ere. Hurbilekoari eraso<br />

egiteko tentazio bridaezina.<br />

Urte berean jaioak izanik, <strong>Oteiza</strong>k medikuntza<br />

ikasi zuen Madrilen, eta Max Bill, bitartean, Dessaun<br />

zegoen, arte abstraktuaren sortzaileetako<br />

batzuekiko hartu-eman zuzenean. Hori 1927-<br />

28an gertatu zen, baina berrogeita hamarreko<br />

azken urteetan halako elkartze edo bat egite bat


izango zuten. Ibilbi<strong>de</strong> <strong>de</strong>sberdinak toki berera<br />

iristeko: lengoaia geometrikoa, egitura-argitasuna,<br />

erretorika zientifiko baten erabilera, sorkuntza<br />

kolektiboarekiko grina, Proiektuaren mitologia,<br />

ahalegin pedagogikoa, etab. Badirudi <strong>Oteiza</strong>k<br />

eta Max Billek ulertu egin behar ziotela elkarri. Ez<br />

zen, or<strong>de</strong>a, horrela izan. Ez baitzen ez topaketarik<br />

ez urruntzerik gertatu. <strong>Oteiza</strong>k bakar-bakarrik<br />

espainolez hitz egiten zuen, baina begi-bistakoa<br />

da Ulmeko eskolarekin eta antzeko posizioekin<br />

hartu-emanak izan zitzakeela. Bere eskultura<br />

amaiturik, igurikapen guztietara zabalik edo,<br />

hobeto esanda, igurikapen mota oro bultzatuz,<br />

pedagogi espazio esperimental bat fundatzeko<br />

amorratzen, <strong>Oteiza</strong>k, zoritxarrez, oso axaleko<br />

harremana izan zuen Ulmekin, ez besterik. Garbi<br />

dago barneal<strong>de</strong>ko fronteak gehiago kezkatzen<br />

zuela ikuspegien zabaltzeak baino: paradoxikoki,<br />

gehiago egoera lokal batek estetika globalak<br />

bat baino. Horren trukean, barneal<strong>de</strong>an, diskurtso<br />

pobreen aurka jardun behar izan zuen, eta<br />

ondorioz amorratu ere egin behar izan zuen,<br />

berak bere buruari ere mugatzat ezarritako<br />

pobreziarekin.<br />

Gertatu ez zenaren historia. Eztabaida zoragarri<br />

bat pentsa <strong>de</strong>zaket, gaur-gaurko arteko<br />

posizioen artean, seguruenik modu anaitasunezko<br />

eta produktiboago batez «barneal<strong>de</strong>an» baino,<br />

eta maila estetiko eta moral handiagoko<br />

solaski<strong>de</strong>ak izanik gainera. Kontuaren mamia<br />

honakoa: arte abstraktua auto-erreferentziazkoa<br />

da berez, eta sinboloranzko bulkadak hondar<br />

kandinskyarrak dira, ez besterik, edo, <strong>Oteiza</strong>k<br />

zioen moduan, formak bakar-bakarrik irudi-mundu<br />

kolektiboan bizi izateko bizi dira, kontzientziarik<br />

gabeko artea ez da <strong>de</strong>us, formen xahubi<strong>de</strong>a<br />

besterik. Ez zen eztabaidarik izan, eta honen<br />

or<strong>de</strong>z, amaiera triste eta toki gabeko gisa, eskultoreak<br />

politikoaren kontra erakutsi sumindura<br />

izan zen. Nire ustez ez da «gudu-zelaiaren handitze»<br />

bat, baizik eta berdinen artean, artisten artean<br />

egiten <strong>de</strong>n borrokari, benetako eta arriskutsuari,<br />

uko egitea.<br />

ELLSWORTH KELLY<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 223<br />

1969ko testu batean, Ellsworth Kellyk, pentsa<br />

ezineko artista bera Malevitxen ildo genetikotik<br />

at, haurtzaroko oroitzapen bat kontatzen du,<br />

horren bi<strong>de</strong>z justifikatu egin nahi baitu bizipen<br />

eta poetika pertsonal baten nagusitasuna, beste<br />

artista batzuen eraginaren gainetik. Kontatzen<br />

du nola bere koadro formadunetako kolore<br />

saturatuek, eta horien objektu izaerak, gehiago<br />

zor dioten animali munduari, txori, intsektu eta<br />

arrainei liluratuta begiratu izanari, De Stijl edo<br />

konstruktibista errusiarren inguruko obrei baino.<br />

Erreferentzia materialak sumatu orduko, artista<br />

newyorkarrak naturaleza behatzeko teknika<br />

baten bere <strong>de</strong>skubrimendua kontatzen du. <strong>Oteiza</strong>k<br />

Orion bezala —hareharri bloke txikiak zulatzen<br />

zituen, horietatik zehar begiratu eta «niretzako<br />

mundu bat aurkitzeko» 103 —, Kellyk kontatzen<br />

du «zuloetatik zehar, esaterako ate edo<br />

leihoetatik zehar begiratuz» ikasi zuela «forma<br />

bakarrak zatitzen eta isolatzen. Era horretan<br />

zerbaiti begiratu izanaren lehen oroitzapena hamaika<br />

urte ingurukoa nintzenekoa da. Arratsal<strong>de</strong><br />

batean, argiztatutako leiho baten aurretik<br />

igarotzen ari nintzenean, liluratuta geratu nintzen<br />

gela barruan zeu<strong>de</strong>n forma gorri, urdin eta<br />

beltzekin. Hurbiltzean, or<strong>de</strong>a, sofa gorri bat,<br />

gortina urdin batzuk eta mahai beltz bat bereizi<br />

ahal izan nituen. Formak <strong>de</strong>sagertuta zeu<strong>de</strong>n<br />

jada. Atzerantz egin behar izan nuen, berriro<br />

ikustearren». 104<br />

Zuzenean Van <strong>de</strong>r Leckekin bat egiten duen<br />

ildoan barrena, Ellsworth Kellyk ente dinamiko<br />

berria bihurtzen du Malevitxen monokromoa,<br />

kanpoko indarrek zapaldua eta, aldi berean, koadroaren<br />

barneal<strong>de</strong>tik murruraino energia askatzen<br />

ari <strong>de</strong>la. Erpinetatik eraso eginez bada ere<br />

Van <strong>de</strong>r Leck mantentzen <strong>de</strong>n bezala <strong>Oteiza</strong>k<br />

Mondrianen kaiola <strong>de</strong>itu zion hartan, Kelly monokromoan<br />

mantentzen da, baina poligono forma<br />

bakarra isolatzean koadroaren profilarekiko<br />

espekulazioan ari da, Malevitx karratuan jardute-


224 PAPER LABORATEGIA<br />

an lortutako forma dinamikoa handiagotuz, plano<br />

piktorikoaren multzoraino iritsiz.<br />

Inolako zalantzarik gabe, <strong>Oteiza</strong>k arbuiatu egiten<br />

zuen, zeharo, fundatzaileek zabaldutako<br />

bi<strong>de</strong>en luzapen betiereko hori, eta baita pertzepziozkoaren<br />

eremuan —eremu psikologikoa<br />

da, estetikoa baino gehiago— mantentzean<br />

gertatzen <strong>de</strong>n horien pobretzea ere; baina, ezbairik<br />

gabe, Kelly da suprematismoaren gaurkotzaile<br />

bizkorren eta eraginkorrenetako bat, zeharo<br />

urrunduriko baldintza piktorikoez jarduten duela<br />

gainera. Egin zuen lana, <strong>Oteiza</strong>k masa-estatuari<br />

ihes egin zion urte haiexetan zertua, irudikapen<br />

planoa zalantzan jartzera bi<strong>de</strong>ratu zen, batez ere<br />

horrek dituen muga mugikorren eta pinturatik kanpokoaren<br />

arteko harremanari zegokienez.<br />

FRENHOFER<br />

<strong>Oteiza</strong> izena jartzea adostu dugun pertsonaia<br />

mitologiko horrengan, berez pertsonaia kolektiboa<br />

baita, artearen eta bizitzaren, arte ezagumenduaren<br />

eta porrot i<strong>de</strong>ia barneratzearen arteko<br />

balantza al<strong>de</strong>ranztu bat aurkitzen dugu: bere<br />

helburu artistikoak lortzen dituenean, ez soilik<br />

ezagumendu publiko gisa, baizik eta baita bere<br />

«asmo esperimentalaren» konklusio gisa ere, are<br />

sakonagotzen du bere figura galtzailearen amil<strong>de</strong>gian.<br />

Eta al<strong>de</strong>ranzte bikoitza —edo paradoxa—<br />

dugu ezen, bere galera onartzean, heroi<br />

gisa ageri zaigu, irabazle. Agente politiko gisa<br />

galtzea inkontzienteki lotuta zegoen, bere estetikan,<br />

dagoeneko artea abandonatua zuen arte<br />

batean irabaztera. Porrot oteitzarra bere burua<br />

etorkizuneko eredu gisa eraikitzeko asmoa zelaeta<br />

bere buruarekin ezarritako guduan izandako<br />

galera da. Pedro Manterolak dioenez, «porrota<br />

sari gisa erreklamatzea bere nahien neurria<br />

aldarrikatzeko forma bat besterik ez zen». 105 Nahi<br />

horiek <strong>Oteiza</strong>k ez zituen soilik beretzat gor<strong>de</strong>tzen,<br />

baizik eta antzinatiko komunitate batentzat,<br />

matriarentzat, «bere urradura existentzialaren-<br />

tzat, ezen adiera-lerradura sotil baten eraginez<br />

filiazio nazional batean aurkituko du gauzatzeko<br />

modua». 106 Horregatik, bere idazkera saiakeraren<br />

eta lirikaren artean tenkatzen bada ere, azentua<br />

epikoa du beti. Zeren eta epikoa «komunitateak,<br />

tradizionalki, bere i<strong>de</strong>ntitatearen gainean dagoen<br />

segurtasun faltaren mehatxuari kontra egiteko<br />

egin behar duen <strong>de</strong>iadarra» baita. 107 Eta <strong>Oteiza</strong>k<br />

ez du marrazten, ezta idazten ere, izan ba<strong>de</strong>n<br />

herri batentzat, baizik eta «bere traizio eta ukoez<br />

lurperaturik» izateari utzi dion batentzat. Deleuzek<br />

Kritika eta klinika lanean honakoa idatzi digu:<br />

«Osasuna literatura gisa, idazketa gisa, falta <strong>de</strong>n<br />

herri bat asmatzea da. Fabulazio eginkizunak<br />

berezkoa du herri bat asmatzea. Ez dugu geure<br />

oroitzapenez idazten, non eta ez ditugun oraindik<br />

etorkizun <strong>de</strong>n, oraindik bere traizio eta ukoez lurperaturik<br />

dagoen herri baten sorburu edo patu<br />

kolektibo bihurtu nahi». 108<br />

Artista baten nortasun nabarmena sekula<br />

izango ez <strong>de</strong>n bezala erdipurdiko obra bat hobetzeko<br />

gai, beste baten ahuleziak inoiz ez du lortuko<br />

lan garrantzitsu bat hondatzea, etika artistarena<br />

baita, ez obrarena. Artistaren figura bere<br />

obrarekin lotzen duen lerro ikusiezina, aldi berean<br />

obratik bereizten duena, ez da, sarritan esan<br />

izan bada ere, «hondar erromantiko bat», mo<strong>de</strong>rnoaren<br />

sorburuak Erromantizismoan duen herentzia<br />

baizik. Obraren autonomiak artistaren autonomia<br />

paralelo bat du korrelatu gisa, mitoak sortzeko<br />

edo <strong>de</strong>lituak egiteko gaitasuna ematen<br />

dion horixe alegia.<br />

Arte mo<strong>de</strong>rnoak porrotaren eredu ia estandarizatu<br />

bat sortu du, sustrai erromantiko aurreikusgarriko<br />

bat, artistak obra osatzeko duen ezintasunari,<br />

obra mo<strong>de</strong>rnoak zabalik geratzeko duen<br />

beharrari loturik. Artistak bakar-bakarrik bere<br />

ezintasunaz, bere hauskortasunaz hitz egingo<br />

dugula jotzen dugu. Arrakasta oreka egoera bat<br />

lortzea da, honetan artista eta obra erabat<br />

i<strong>de</strong>ntifikatzen baitira, halako moduan ezen obra<br />

agertu egiten baitzaigu egin duenaren figuraren<br />

zein honen lanaren potentzialtasunaren or<strong>de</strong>zko


egokitzat. Porrotaren paradigma, inolako zalantzarik<br />

gabe, Balzacen Le chef-d’oeuvre inconnu<br />

(1835) da, nahiz XX. men<strong>de</strong>an besteak beste<br />

Alberto Giacometti, Bram Van <strong>de</strong> Vel<strong>de</strong> edo Cy<br />

Twombly bezalako artistek eszenaratu dituzten<br />

ezgaitasunaren paradoxak. «Ez, ez dut lortzen,<br />

baina lortuko banu geratu egin beharko nuke —<br />

zioen Giacomettik—, oraindik ez dudalako lortu<br />

jarraitzen dut. Probak egiten segitzen dut, porrota<br />

berriro, eta lanari ekiten diot atzera, atse<strong>de</strong>nik,<br />

helbururik gabe». 109 Geroago Samuel Beckettek<br />

—nork bestela!— sorkuntzazko porrotaren gaia<br />

ez bakarrik osatzekeko lanaren emaitza, baizik<br />

eta lan horrexen substantzia egiten du, al<strong>de</strong>z<br />

aurretik pentsatutako sorkuntzaren hondamendi<br />

suerte batez. Oso modu esanguratsuan<br />

Okerrenerantz izenburua duen testu batean,<br />

artista dublindarrak erronka botatzen dio bere<br />

buruari, porrotaren lorpenerako: «Probak egiten<br />

segitzea. Porrotean segitzea. Are hobeto porrotean<br />

segitzea. Edo zenbat eta hobeto, okerrago.<br />

Porrot gehiago eta gehiago. Benetan nazkatuta<br />

amaitu arte. Gonbitoka hasi arte». 110<br />

<strong>Oteiza</strong>k porrot honen dialektika al<strong>de</strong>ranztu bat<br />

proposatzen du: ez dut segitzen dagoeneko lortu<br />

dudalako. Oso garrantzitsua da garaile<br />

ikaragaitz, galeraren aurrean inmune <strong>de</strong>n <strong>Oteiza</strong>ren<br />

i<strong>de</strong>ia presente izatea. Porrota al<strong>de</strong>ranzten<br />

<strong>de</strong>n fikzio bat da. Kontakizun guztietako presenteenean<br />

dago, itun berrian: azkenak izango dira<br />

hautatuak.<br />

Imajina al <strong>de</strong>zakegu benetan nekatutako <strong>Oteiza</strong><br />

bat, behin betiko akitu bat, bere buruaren<br />

inguruan biraka, De Chirico baten zentzuan, hots,<br />

orainean bizi izateaz unaturik dagoela bere<br />

<strong>de</strong>nboraren erbestera jo eta hartara inoiz itzultzen<br />

ez <strong>de</strong>naren antzera? Aitzitik, <strong>Oteiza</strong>k etorkizunerantz<br />

jotzen du, indarberritzearren. Berak<br />

baitio: «nekatuta eta birakari». Noan toki horrexetatik<br />

itzultzen naiz atzera. Eta, era berean, «banoala<br />

idazten dut / ate danbatekoa / nire paperezko<br />

ateaz» 111 aldarrikatzen du, nahiz ate hori bere<br />

orpotik atera eta errotazioaz zilindro bat sortzen<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 225<br />

duen, babesleku berri bat, Malevitx koktelak jaurtitzeko<br />

tunel bat. «Beti zauriturik ateratzen naiz,<br />

gero eta indartsuago baina». 112<br />

ZEUXIS<br />

Mitoa algoritmo bat da, iraganaren muinerainoko<br />

bi<strong>de</strong>zidor bat. Mitoa kontakizun hutsaren aurka<br />

dago, honek bere amaiera zehatza besterik ez<br />

baitigu ematen, hura, ostean, beti sorburutik itzultzen<br />

<strong>de</strong>n bitartean, presente egoteari inoiz uzteke.<br />

I<strong>de</strong>iak ez azaltzeko komodina, mitoa bi<strong>de</strong>zidorra<br />

eta galera da. Jatorrizko kontakizunetik<br />

formalizatzen <strong>de</strong>n arte, mitoak bi<strong>de</strong>an galtzen du<br />

bere esangura, ibilbi<strong>de</strong>an higatu egiten da, ospakizunezko<br />

oroitzapen bihurtzen <strong>de</strong>n arte. Beraz,<br />

mitoak ez du irakurlerik onartzen, sinestuna baizik.<br />

Filologia kanpoan uzten du, noski, honen<br />

or<strong>de</strong>z hagiografia baliatuz.<br />

Hori guztia <strong>de</strong>la eta, bere itxura apodiktikoa<br />

<strong>de</strong>la eta, ez baitu inolako eztabaidarik onartzen,<br />

<strong>Oteiza</strong> eroso sentitzen da mitoarekin, bizitza<br />

ematen dio, harik eta bere bizitza ere hartan<br />

instalatzen <strong>de</strong>n arte. Eta <strong>Oteiza</strong>k erabiltzen dituen<br />

mitoak urrunekoak dira, maila bikoitzean mitologikoak.<br />

Bitartean, bere nortasunaren erdi-erdian<br />

zeu<strong>de</strong>n beste batzuk baztertuko ditu: gudu galtzailea,<br />

azkenean garaile izango <strong>de</strong>na (Kixote)<br />

eta limurtzaile nekaezina, azkenean bere buruaz<br />

limurtua (don juan). <strong>Oteiza</strong>k ez ditu figura mitologikoak<br />

moral eredu gisa erabiltzen, tradizio<br />

homeroarrean bezala, baizik eta bere nortasunaren<br />

luzapen gisa: bera baita Dedalo, bera baita<br />

Akteon, Teseo, Akiles, Odiseo, gudari armatua<br />

ere, Adan baino lehen, Ehiztaria da. Ez dago<br />

or<strong>de</strong>zte eginkizuna eman ahal izateko moduko<br />

alter egorik —Rrose Sélavyk okulismoan jolas<br />

egin nahi duen Duchamp baten ikusizko espazioa<br />

hartzen duenean bezala—; <strong>Oteiza</strong> heroi guztiak<br />

dira aldi berean, eta lehen pertsonan: <strong>Oteiza</strong>k<br />

haien balentriak betetzen ditu, haien galerak<br />

sufritzen dituen bezala. Bere protagonistarengan


226 PAPER LABORATEGIA<br />

haragitutako mitoa geureganatzeko, haren jaiotzaren<br />

aurretik kokatu beharra dago, inozentzia<br />

loriazkoaren epe horretan, baina hura eraikitzeko<br />

jauzi egin behar da, iragan arkaikora ihes egin,<br />

haratago jo, gizakien historia pertsonaia kolektibo<br />

batean pertsonalizatzen <strong>de</strong>n arte. Eta <strong>Oteiza</strong>k,<br />

batez ere, eskultore kolektibo bat izan nahi izan<br />

zuen, abangoardiako tal<strong>de</strong> oso bat bera izan.<br />

Futurista damugabea, boccioniar <strong>de</strong>klaratua, iraganaren<br />

al<strong>de</strong> borrokatzen da iragan hutsetik<br />

haratago, arkaikoaren iturrietara iristeko ahaleginetan.<br />

Utopiko atzerakor bat da, modu bikoitzean<br />

galdutako lengoaia batez, indoeuropar-aurrekoaz,<br />

amets egiten duen eta inoiz izan ez zen kultura<br />

baten pizkun<strong>de</strong>rako borrokan ari <strong>de</strong>na.<br />

SALVADOR DALÍ<br />

«Eskultore bati gerta dakizkioken gauzarik zorionekoenak,<br />

lehenik, euskalduna izatea eta, bigarrenik,<br />

<strong>Oteiza</strong> izena izatea dira. Zorioneko gauza<br />

hauek biak gertatu zaizkit niri». 113 <strong>Oteiza</strong> eta Dalí<br />

al<strong>de</strong>ratzea ez da historiografia paranoiko-kritiko<br />

batera jotzea, baizik eta berrogeita hamarreko<br />

Espainian, itxuraz elkarrengandik urrun, are<br />

zeharo kontrako jarrerez eta, beraz, ezinbestean<br />

elkarrengandik hurbil lan egin zuten bi artistaren<br />

koor<strong>de</strong>nadak ezartzea.<br />

Erne dagoen irakurleak gogoratuko zuen,<br />

seguruenik, paragrafo honen hasierako esaldia:<br />

probokazio daliar bat da, bere 50 secretos mágicos<br />

para pintar hartan buru <strong>de</strong>na, hain justu «Claro<br />

y breve prólogo en el cual se explica que el<br />

principio <strong>de</strong> este libro solamente se encuentra al<br />

final» testuan. Jorratu zuten paradoxa, eraso<br />

amorratu eta, sarritan, arbitrarioz beteriko idazkerak<br />

elkarrengana hurbilarazten ditu. Eta ez da<br />

batere zentzugabea <strong>Oteiza</strong> eta Dalí al<strong>de</strong>ratzea. 114<br />

1963an azkenean argitaratu zuten Parisen Le<br />

mithe tragique <strong>de</strong> l’Angélus <strong>de</strong> Millet: interpretation<br />

paranoïaque-critique testua, teoria daliarraren<br />

corpuseko funtsezko testua bera, errealitate-<br />

aren interpretazio paranoikoari dagokionez, bat<br />

eginez Donostian Quousque tan<strong>de</strong>m...! testuaren<br />

agerpenarekin, hau ere funtsezko testua baita<br />

era askotako interes askorentzat. Behin eta berriz<br />

idatzi izan da <strong>Oteiza</strong>ren testua <strong>de</strong>la gerra ondoko<br />

arte espainiarrari egindako ekarpen estetikorik<br />

garrantzitsuena. Ez da, or<strong>de</strong>a, hainbestetan<br />

idatzi, nahiz egia <strong>de</strong>n, Dalík estetika surrealistari<br />

edo tout court estetikari egindako ekarpena ere<br />

funtsezkoa izan <strong>de</strong>la. Duen garrantziaz eta argitalpen<br />

datako bat etortze horretaz gain, oso<br />

garrantzitsua da gogoratzea Dalíren testuaren<br />

zirriborroa 1933an egin zela, 1938an amaitu zela,<br />

eta 1940an galdu zela behin betiko Arcachonen,<br />

115 Dalí, Gala eta Duchampekin batera, Estatu<br />

Batuetako segurtasunera eramango zuen ontziaren<br />

zain zegoela, Breton militarrak sustatzea<br />

leporatzen zion basakeria hartatik ihes egin nahirik.<br />

<strong>Oteiza</strong> penatua zen agiri asko galdu izanaz,<br />

batez ere Kolonbian egindako zeramikari buruzko<br />

bere testuak 1959an Irunen galdu izanaz.<br />

Artista biak, beste asko bezala, bertako artearen<br />

munduaren mehartasun eta pobrezia jasanezina<br />

egiten zitzaielako joan ziren Espainiatik.<br />

Dalí Parisa joan zen, abangoardiaren erdigunera<br />

berera, eta bertan lehen mailako partai<strong>de</strong>tza izan<br />

zuen berehala; <strong>Oteiza</strong> Hego Amerikara joan zen,<br />

periferiara, gehiago bizitza esperientzia gisa<br />

bilaketa gisa baino, eta hainbat lan eta herrial<strong>de</strong>tan<br />

ibili zen, baina bere mundu estetikoa<br />

<strong>de</strong>finituko zuten argudioetako bat aurkitu zuen:<br />

artearen estadio primarioak, espresioa metatu<br />

aurretikoak, joan-etorriko bi<strong>de</strong> bat, hasiera eta<br />

amaierako bi<strong>de</strong> bat diseinatzea ahalbi<strong>de</strong>tuko<br />

ziotenak. Biak 1948an itzuli ziren, artean frankismoaren<br />

faserik isolatu eta ankerrenean. <strong>Oteiza</strong><br />

Buenos Airestik, pobrezia gorrian eta bere helburuetan<br />

porrot eginda; Dalí New Yorketik, lotsagarriki<br />

aberats, bere igurikapenak zehatz beterik,<br />

are dagoeneko argitaratuta zegoen autobiografia<br />

batez, non «bere bizitzaren hasierako larruazaletik<br />

askatu» eta bizimodu berri bat abiarazteko<br />

aukera izan zuen. 116 Biak emaztearekin itzuli


ziren —zeharo <strong>de</strong>sberdinak, artistak bezala—,<br />

eta ez ziren horiengandik al<strong>de</strong>nduko, heriotzak<br />

eraman zituen arte.<br />

Biek, itzuli ondoren, halako samindura bat landu<br />

zuten. <strong>Oteiza</strong>gan zuzena zen, osperik ez dirurik<br />

eman ez zion ibilaldi baten porrotarekin lotua;<br />

are gehiago, Hego Amerikan eta Espainian artista<br />

baten potentziala baloratzeko justiziarik ez<br />

zegoela <strong>de</strong>skubritzeak eragindako samindura<br />

zen, nagusiki, ikusten baitzuen bere ekimen<br />

artistikoen patua, halabeharrezkoa, basamortua<br />

zela. Bilbon finkatu zelarik, bertako enpresa<br />

batean «Espainiako isolatzaile zeramikorik onenak»<br />

fabrikatuko zituen, baina bere obrak betetzekeko<br />

promesa bat izaten jarraitzen zuen.<br />

Samindura gainditu eta arte asaldurako ekimen<br />

lasterketa zoro batean abiatuko zen. Dalírengan,<br />

aitzitik, samindura horrek zerikusi handiagoa du<br />

gaur-gaurko artearen balioen berrantolaketan<br />

izan zuen porrotarekin eta klasikoetara itzultzeak<br />

eragin zion bakarda<strong>de</strong> dramatikoarekin. Aurrerantz<br />

egin zuen ihes honek ere, bere bakarda<strong>de</strong>ari<br />

eutsiz, jeinuak, bere gorte osoa inguruan izanagatik,<br />

<strong>de</strong>rrigorrean bizi behar duen bakarda<strong>de</strong>ari<br />

eutsiz.<br />

Lehen gerra osteko zenbat artista espainiarrek<br />

erakutsi du sorkuntza artistikoaren eta zientzien<br />

arteko konfluentziagatiko interes sakon eta jarraiturik?<br />

Gutxi izan dira benetan, zeren eta berrogeiko<br />

azken urteetatik aurrera hedatzen <strong>de</strong>n<br />

surrealismoaren bertsioa grafiko eta onirikoa baita<br />

ikustearen eta pentsamenduaren mekanismoak<br />

esploratzen interesatua baino gehiago; eta,<br />

batez ere, urte horiexetan hasiko zelako errebindikazio<br />

goiar, espresionista eta beltz bat, hirurogeiko<br />

azken urteak arte zeharo hegemoniko izango<br />

zen bat alegia. 117 Artista gutxi inondik ere, eta<br />

zalantzarik ez dago <strong>Oteiza</strong> eta Dalí izan zirela<br />

sakonen eta <strong>de</strong>nbora luzeen interesatu zirenak.<br />

Dalí fisika eta optikan, <strong>Oteiza</strong>, bere bizitza interesei<br />

zegokien moduan, antropologia eta semantikan.<br />

Biek jakinduria grinatsuaren garra bizi izan<br />

zuten, adituei egin zieten kontsulta, eta buru-<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 227<br />

belarri aritu ziren azterketan. 118 Dalí, harkorragoa,<br />

ikasle hobea, topologiaren eta fraktalen enigmak<br />

argitzeko ahaleginetan; <strong>Oteiza</strong>k, ikasle hezigaitza<br />

bera, behin eta berriz egin zien aurre bere irakasleei,<br />

ez xehetasun kontuetan, baizik eta teoriaren<br />

gorputz nagusiari berari zegokionez; Aita Barandiaranek,<br />

Antonio Tovarrek edo Koldo Mitxelenak<br />

harri eta zur hartu zituzten maiz haren idazki<br />

zorrotzak, mesprezu garbiaz zenbaitetan. <strong>Oteiza</strong>ren<br />

i<strong>de</strong>iak, formalki, ez ziren zientifikoak, ezta<br />

sinesgarriak ere, baina argudiorik gabe uzten<br />

zituzten haiek, noragabea —eldarnioa— ikerkuntzaren<br />

eremuan sartzen zutenean.<br />

Artista bi hauen figura al<strong>de</strong>ratzea ez <strong>de</strong>la bitxikeria<br />

—are gutxiago probokatzailea— ari ginen<br />

esaten. Hain zuzen eldarnioek elkar maite dutelako<br />

eta elkarrengana hurbiltzen direlako: autoaldarrikapen<br />

eldarnioak baitira Dalíren kasuan,<br />

mo<strong>de</strong>rnitatea azpia jaten ari zitzaion artistaren<br />

figura berreraikitzera zuzenduak; eldarnio bizibiziak<br />

<strong>Oteiza</strong>renak, bere handitasuna ez, baizik<br />

eta bera bezala lurperatuta dau<strong>de</strong>n bere herriaren<br />

eta kulturaren ezagumendua nahi duela<br />

simulatzen baitu. Eldarnioak: errealitatearen pertzepzio<br />

bizitua, argiegia, itsua azken batean.<br />

MARCEL DUCHAMP<br />

<strong>Oteiza</strong>ri karpetekin gertatzen zitzaion; Duchampek<br />

kutxak maite zituen. Lehena 1914an eraiki zuen,<br />

Beira handiari buruzko testu eta marrazkien faksimileak<br />

jasotzeko, lan horretan ari baitzen garai<br />

hartan. <strong>Oteiza</strong>k ez bezala, honek bere paperak<br />

galtzeko gor<strong>de</strong> baitzituen, Duchampek ez zituen<br />

soilik gor<strong>de</strong>, argitaratu ere egin zituen eta, nahiz<br />

hiru aletan besterik ez. 119 Metodoa erabakita zegoen<br />

or<strong>de</strong>a: kutxak oraina egin <strong>de</strong>zake, baina<br />

ezin du erakutsi. Kutxa batean dagoen obra ezin<br />

da ikusi. Horixe da lehen arte kontzeptualaren<br />

zentzua: hortxe egon arren, Maneten koadro bat<br />

bezain erreal izan arren, erretinismoaren gormandizari<br />

aurre egiteko gai izango <strong>de</strong>n pentsamendu


228 PAPER LABORATEGIA<br />

bat eraiki. Bere bizitza osoan zehar, ikusi ahal izateko<br />

manipulatu —biluztu— behar <strong>de</strong>n obramekanismo<br />

honi leial mantendu zitzaion<br />

Duchamp. Kutxa eskuragaitz agertzen da, baina<br />

barneal<strong>de</strong>an pentsamenduaren eta lanaren pisu<br />

erreala darama. <strong>Oteiza</strong> kutxa i<strong>de</strong>iara heldu zenean,<br />

gehiago zuen gogoan hutsa obraren agertze<br />

estrategia baino, <strong>de</strong>sokupazio operazioak gehiago<br />

ikusezintasun kontzeptuak baino.<br />

1913-14an egindako Trois stoppages étalon<br />

hartaz gain, neurketa aleatorioa zela eta kriketeko<br />

kutxa batean itxirik egina baita, 120 Duchampek<br />

beste bi kutxa bete egin zituen. Lehena da haren<br />

lanaren izaera ulertzeko giltza. Obra matrizearen<br />

antzera, La Mariée mise à un par ses célibataires,<br />

même du izenburutzat, eta erabiltzeko jarraibi<strong>de</strong>en<br />

gisara funtzionatzen du. Normalean La<br />

Boîte Verte esaten zaio, azaleko tapizatuaren<br />

koloreagatik. Inkubatzen ari diren i<strong>de</strong>ien, sekula<br />

ikustekekoen ohiz kanpoko, aparteko biltegi bat<br />

da. Koadro mutu bat eta hau azaltzeko argazkioin<br />

amaigabe bat, luzatu eta luzatu egiten duelarik<br />

hura, are zentzua <strong>de</strong>sbi<strong>de</strong>ratzen, agortzen<br />

duen arte. Propósito experimental haren eta<br />

hurrengo bi urteetako konklusio dinamikaren<br />

ondoren, <strong>Oteiza</strong> itxi egingo zen, giltzapetu nolabait,<br />

Quousque tan<strong>de</strong>m...! idazteko, hau ere<br />

argazki-oin luze bat baita, orriak zenbakirik jarri<br />

gabeko liburua, eta bertan agorrarazi nahi du<br />

espazioan egin dituen operazioen zentzu antropologiko<br />

eta estetikoa ere.<br />

Duchampen bigarren kutxa konklusiozkoa da,<br />

nahiz hau ere ez dagoen hutsik: dokumentuak<br />

han-hemenka agertzen dira. Ez baita kutxa bat,<br />

maleta bat baizik. Hogeita hamarreko azken urteetan,<br />

Beira bazterrean utzi eta ready ma<strong>de</strong> prozedura<br />

abian jarririk, xake lehiaketak agortuta eta<br />

testu-produkziorako konbinazio procedé landua<br />

jada, Duchampek garaiaz aurreko museo suerte<br />

bat irudikatu zuen: Boîte en valise, miniaturazko<br />

erakusgaiak baitira, eta porrota aldi berean, baina<br />

baita zentzua lortu nahi duten mikroorganismoen<br />

sortzaile gisako eginkizunari balioa eman<br />

diezaiokeen artefaktu bat ere. Boîte en valisen,<br />

Duchampek bere pentsamendu eramangarria<br />

txertatu zuen; hitzez hitzeko itzulpena: Kutxa<br />

maletan. Hau 1936 eta 1941 bitartean gertatu<br />

zen, Duchampek bere obra dagoeneko ia-ia<br />

agortuta zuenean eta artelanaren erretinarako<br />

distirari erronka egiten zioten miniatura hauskorrei<br />

nahikoa irizten zienean. Duchamp kutxa bateraino<br />

iritsi zen; <strong>Oteiza</strong>k bertan amaitu zuen. <strong>Oteiza</strong>ren<br />

Klarion Laborategiak, Duchampen kutxaren<br />

logika eramangarri berbera izateaz gain,<br />

gustuaren i<strong>de</strong>iaren errefusa partekatzen du harekin,<br />

bere buruaren justifikazioa <strong>de</strong>n formaren<br />

jazarpen hutsala. <strong>Oteiza</strong>k behin eta berriz predikatu<br />

zuen lan artistikoaren amaiera ez zegokiola<br />

formen e<strong>de</strong>rtasunari; Duchampek, predikatzen<br />

ez bazuen ere, azpimarratu egin zuen zein arazo<br />

handia <strong>de</strong>n gustua. Egin aurretik planteatutako<br />

premisetatik sortzen da <strong>Oteiza</strong>ren eskultura —<br />

Proiektuaren lehentasuna—, eta eskultoreak,<br />

neurri batean, aurkitu eta onartu egiten ditu premisa<br />

horiek, halako balio maila batez atxikiz<br />

horiei. Duchampek, zorrotz, jarrera hori «estetikaanestesia<br />

suertetzat» kalifikatu zuen. <strong>Oteiza</strong>k eta<br />

Duchampek, hain <strong>de</strong>sberdinak badira ere,<br />

«zehaztasun» eta «lehortasun» estetika batekiko<br />

bokazioa partekatzen dute. 121<br />

Laburpentxo bat egin <strong>de</strong>zagun. Duchampek<br />

25 urte zituenean ekin zion bere obrari, 36koa<br />

zelarik amaitu zuen prekarioan, eta abandonatzea<br />

erabaki zuen —behin-behinik— 49 zituenean,<br />

bere laneko funtsezkoa jasotzen duen kutxa<br />

fisiko batez. <strong>Oteiza</strong>k 42 urte zituela abiatu zuen<br />

Arantzazun egin obra, hainbat urte geroago<br />

amaituko zuen, prekarioan honek ere, eta 51<br />

zituela amaitu zuen enkargua, kutxa metafisiko<br />

batez. Duchampek 1912-13an hartu zuen pintura<br />

errefusatzen zuelako kontzientzia, bere lagunen<br />

artean Nu <strong>de</strong>scendant l’escalier-ek eragin<br />

zituen arazoen eraginez. Eta Beira handian ndimentsioko<br />

panorama bat proiektatzeko errebelazio<br />

bat aurkitu zuen, pinturaren mehartasuna<br />

gainditzeko moduaz. <strong>Oteiza</strong>k ere beiran aurkitu


zuen bere errebelazioa. 1956 inguruan Malevitx<br />

unitateak jarri zituen beira lau eta kurbo txikien<br />

gainean, eta liluratuta ikusi zuen nola inkurbatzen<br />

ziren, nola proiektatzen zuten itzala, nola<br />

erreakzionatzen zuten argiaren erasoaz, azkenean<br />

espazio berri bat habitatuz. Lan egiten duen<br />

kobazuloan, eskultoreak, liluratuta, «Emaitza<br />

harrigarria da» idatziko zuen.<br />

Duchampek bere inteligentziaren zati handi<br />

bat zientzia positiboaren zorroztasun kezkagarriari<br />

«etsiarazteko» erabili zuen —«Fisikaren<br />

legeak pixka bat lasaituz»—, bereziki geometria<br />

eukli<strong>de</strong>arrari dagokionez. Beira handia axioma<br />

bat larrugorririk agertzea da, logikoa bezain ezin<br />

egiaztatuzkoa <strong>de</strong>n axioma bat, ezen honen arabera<br />

espazioan dagoen gorputz batek bi dimentsioko<br />

itzal bat egiten badu, hiru dimentsioko<br />

gorputz hori berori lau dimentsioko objektu batek<br />

egindako itzalaren forma partikular gisa har daiteke.<br />

<strong>Oteiza</strong>, halaber, hiru dimentsio eukli<strong>de</strong>arren<br />

printzipio-errefus batetik abiatzen da, espazio<strong>de</strong>nbora<br />

dimentsioa ere jasotzen zuen geometria<br />

kurbo batek gainditu baitzituen haiek. Carta a los<br />

artistas <strong>de</strong> América lanean honakoa idatziko<br />

zuen: «Plano batez zatitutako esfera baten ebakidura<br />

zirkunferentzia bat da. Hiru dimentsioko<br />

espazio batez zatitutako hiperesfera baten ebakidura<br />

esfera bat da. Lau dimentsioko espazio<br />

batez zatitutako hiperespazio baten ebakidura<br />

murru bat da, eta honetan azaltzen eta gauzatzen<br />

dira gure asmo berriak». 122<br />

Zientzia positiboei etsiarazteko bere ahaleginean,<br />

<strong>Oteiza</strong>k estetika objektibo bat proposatzen<br />

zuen, «eremu in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte berri» gisa. Dena<br />

<strong>de</strong>n, 1960an <strong>de</strong>itorez zegoen: «Baina errealitatearen<br />

ikuspegi berri baterako datuak ikertzean,<br />

artista ... oso kontraesan larrian dago, zeren eta<br />

zientziak, bere egungo mundu-ikuskeraz, kendu<br />

egiten baitio sorkuntzaren jarraitasunerako oinarria<br />

eta aukera». 123 Badirudi, behin izan bada ere,<br />

otzan agertzen zaigula zientzia positiboaren<br />

aurrean, baina ez da horrelakorik. Duchamp<br />

bezala, «legeak lasaitzen» saiatzen da. Idazten<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 229<br />

segitu, eta Kutxa hutsen izaera azaltzean, aporia<br />

e<strong>de</strong>r bat eraikiko du: «Ez dira gauza bera errealitate<br />

espazial zahar bat eranstearen ondoriozko<br />

hiru dimentsioak (2 gehi hirugarren bat), eta <strong>de</strong>nbora<br />

kontzeptu berriaren erredukzioaren ondoriozko<br />

hiru dimentsio horiek (4 ken bat)». 124<br />

Azkenean, fabulazio bizitasun izugarriko une<br />

hauek atzean utzita jada, bere bizitzen azken<br />

zatian aspertzeraino errepikatutako soinu instituzional<br />

monotonoa hasiko da aditzen. Oihartzunak<br />

nortasun-agiriko argazki batean bere burua<br />

ezagutzeko gai ez diren itzal pobre hutsak bihurtu<br />

ditu abangoardiako heroiak: lehen ready<br />

ma<strong>de</strong>aren 50. urteurrenean, Duchampek onartu<br />

egin zuen hamarreko eta hogeiko urteetako bere<br />

objektu miserableetako 18ren edizio bat egiaztatzea.<br />

Laurogeiko eta laurogeita hamarreko urteetan,<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>k baimena eman zuen bere<br />

makla eta kutxak modu basatian erreproduzitzeko,<br />

eta hauen atzetik etorriko ziren operazio<br />

trakets honen ondotiko bi<strong>de</strong>gabekeria guztiak.<br />

Duchampek gogotik egin zuen lan bere<br />

ezkongai-birjinaren kontakizunean, eta gaiak<br />

gainditu egiten zuela <strong>de</strong>skubritu zuenean, artista<br />

sekulartuaren forma hartu zuen; alabaina, klan<strong>de</strong>stinitatearen<br />

eta diskrezioaren artean arituz<br />

jarraitu zuen. <strong>Oteiza</strong>k, iraganari atxikiago eta erlijiotasunean<br />

ainguratuta egonik, Pietà edo Ama<br />

bere semearekin horien gai klasikoei ekingo zien,<br />

bere sormena mitoak berregitera irauliz erabat,<br />

eta akituta bazegoen ere, ez zion bere burutik<br />

kanpo eramaten duten kiribil eszentrikoetan biratzeari<br />

lagako.<br />

WARHOL / BEUYS / OTEIZA<br />

<strong>Oteiza</strong>ren irre<strong>de</strong>ntismo polemikoa <strong>de</strong>nborarekin<br />

otzantzen joan zen. Berrogeita hamarreko eta<br />

hirurogeiko urteetan erabateko zehaztasunez finkatu<br />

bazuen gaur-gaurko artearen testuinguruan<br />

zeukan kokapena, <strong>de</strong>nbora igaro ahala galduz<br />

joan zen artearen azken gertakariekiko interesa,


230 PAPER LABORATEGIA<br />

bereziki horiekiko zuen posizioa adierazteari<br />

zegokionez. <strong>Oteiza</strong>k zerbait baldin badu garbi<br />

zera da, mo<strong>de</strong>rnoaren mundukoa <strong>de</strong>la eta ez<br />

dagokiola inolako aitzindari etiketarik, eta konklusio<br />

artista bat <strong>de</strong>la, ez soilik bere obra pertsonalaren<br />

mailan, baizik eta XX. men<strong>de</strong>aren hasierarekin<br />

abiatu zen ziklo abangoardistarenean.<br />

Hirurogeita hamarreko urteetatik aurrerako arteari<br />

buruz informazioa eman ziezaioten uzten<br />

zuen, eta lausengutzat hartzen zuen bere jarraitzaile<br />

bilbotar gazteek Joseph Beuysen paraleloko<br />

jarrera «etiko» batean jartzea, baina, nire<br />

ustez, begi-bistakoa zitzaion bera beste ziklo<br />

artistiko batekoa zela.<br />

Eta, abangoardista posiziotik, <strong>Oteiza</strong>ren funtsezko<br />

interesetako bat artistaren figura <strong>de</strong>finitzea<br />

da, eta lanerako duen metodologia, sorkuntzaren<br />

beste eremu batzuekin duen harremana,<br />

kulturaren eta bizitzaren esparru orokorrean<br />

duen bitartekari eginkizuna. Marcel Duchampek<br />

arduragabearen jarrera hartzen du, eta sistema<br />

kontzeptual bat garatzen du irudikapenaren arazoa<br />

mugara eramateko; sistema horretan objektua<br />

obrarekin nahasten da, eta al<strong>de</strong>rantziz, eta<br />

artista jarduerarik ezaren mozorroaren atzean<br />

ezkutatzen da. Picassoren beste aurpegia, hau<br />

esploratzeko, aurrera egiteko, produzitzeko<br />

obsesionatuta baitago, Duchampek itxuratzen<br />

du, bere buruari «artekoa ez litzatekeen obra<br />

bat» egitera iritsiko ote <strong>de</strong>n gal<strong>de</strong>tzen dionean.<br />

Dalík, bere al<strong>de</strong>tik, jeinu mo<strong>de</strong>rnoaren autokon-<br />

OHARRAK<br />

1. <strong>Oteiza</strong>k artista askori buruz duen<br />

iritziari dagokionez, iritziaz gain baloratu<br />

egin behar da berrogeita hamarreko<br />

eta hirurogeiko urteetan<br />

zuen informazioa, orduan idatzi baitzuen<br />

bere obraren zati nagusia. Batez<br />

ere abangoardia holandar edo<br />

errusiarrari dagokienez, Historio-<br />

grafia mo<strong>de</strong>rnoak aurrerapen ikusgarriak<br />

egin ditu azken berrogeita<br />

hamar urteotan, kasu askotan aldatu<br />

egin baititu gertakarien sekuentzia,<br />

edota zenbait al<strong>de</strong>rdiri buruzko<br />

balorazioak. Jorge <strong>Oteiza</strong>ren kasuan,<br />

bere liburutegi pertsonalera<br />

jotzeko abantaila dugu, Altzuzako<br />

tzientzia inauguratzeaz gain, horren garapena<br />

egingo zuen, hiperaktibitate publiko, polemiko<br />

eta hedakor bridagabe baten bi<strong>de</strong>z. Baina Dalík,<br />

Duchampek bezala, bakarrean egin zuen hogeita<br />

hamarreko urteetatik berrogeita hamarrekoetarako<br />

bidaia, artistaz inguratu gabe, proselitismorik<br />

gabe, dizipulurik gabe. 125 Beste hainbeste gertatu<br />

zen De Chiricorekin. Guztiak, <strong>Oteiza</strong> bezala,<br />

ondorengorik gabeak. Bere obra berehala<br />

erreferentzia bihurtu bazen ere sortzaile belaunaldi<br />

berrientzat, inork ez zuen ondorengo artistiko<br />

zuzenik izan. Ereduak inauguratu zituzten.<br />

Andy Warholek, Dalíren hurbileko jarraitzailea<br />

berau, jeinutasun artistikoaren i<strong>de</strong>ia probokatzailea<br />

eguneroko huskerien eta merkataritzako<br />

teknologiaren munduraino eramango du. Warholek<br />

sortzen ari <strong>de</strong>n post-mo<strong>de</strong>rnitatearen parametroen<br />

pean ku<strong>de</strong>atuko du artista figura berri<br />

hau, Joseph Beuysek gauzak berriro dagokien<br />

tokian jartzen dituela dirudien bitartean, artea<br />

erlijio laikotzat edo, zehatzago esanda, <strong>de</strong>splazatutzat<br />

hartzen duen i<strong>de</strong>iara joz atzera. <strong>Oteiza</strong>k,<br />

or<strong>de</strong>a, hau guztia tour <strong>de</strong> force batera zuen<br />

dagoeneko eramana: artista berri baten figura<br />

eraikitzea —ready ma<strong>de</strong>rik gabe, pompierismorik<br />

gabe, Marilynik gabe, koioterik gabe— geometrian<br />

babestutako obra itxuraz isil, auto-hausnarketako,<br />

eutsi baten bi<strong>de</strong>z, keinuaren antipo<strong>de</strong>tan<br />

hain zuzen, baina, oinarrian, artista gisa<br />

bakar-bakarrik artea abandonatu eta gero egin<br />

<strong>de</strong>n batean oinarrituta.<br />

Fundazioan baitugu eskura, eta horrela<br />

modua dugu ez bakarrik haren<br />

irakurgaiak zein ziren jakiteko, baizik<br />

eta zenbait liburu eta katalogo<br />

zein datatatik zeuzkan jakiteko ere.<br />

2. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», Sao Pauloko IV.<br />

Bienalaren banakako erakusketaren


katalogoa, 1957. Faksimile erreprodukzioa,<br />

La operación H lanean, Kanpo<br />

Gaietako Ministerioa / Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

Fundazio Museoa, Madril, 2004.<br />

3. «Kolonaurreko zibilizazioen azterketaz<br />

—Peru eta Mexiko nagusiki,<br />

eta ahal dugun neurrian— saiatu<br />

egingo gara abiatu dugun berpizkun<strong>de</strong>aren<br />

teoria bat osatzen. Handik<br />

itzultzean, <strong>de</strong>nok ados egon behar<br />

dugun gure berpizkun<strong>de</strong> artistikoari<br />

ekarpen hobea egin nahi<br />

diogu, kementsu, eta berpizkun<strong>de</strong><br />

horren pentsamenduaz egingo ditugu<br />

bidaia honetako pauso guztiak»,<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>, <strong>Oteiza</strong> eta Balentziaga<br />

Hego Amerikara zihoazela-eta<br />

GU tal<strong>de</strong>ko ki<strong>de</strong>ek antolatutako agurreko<br />

<strong>Oteiza</strong>ren diskurtsoa, A<strong>de</strong>lina<br />

Moyaren «El arte guipuzcoano entre<br />

la renovación y la innovación» lanean<br />

aipatua, non: Arte y artistas<br />

vascos <strong>de</strong> los años 30, Donostiako<br />

San Telmo Museoan 1986ko urrian<br />

egindako erakusketaren katalogoa,<br />

155. or.<br />

4. Juan Luis Moraza, «Antropomaquia<br />

y Ley. Tres fragmentos sobre el<br />

vacío, a propósito <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>»,<br />

Arte y Parte, 54. zk., 2004ko<br />

abendua-2005eko urtarrila, 24-47.<br />

orr, 46. or.<br />

5. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «(para una o <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una Metafísica <strong>de</strong> la Corrupción)»,<br />

non: Poesía, <strong>Oteiza</strong> Fundazio<br />

Museoa, Iruñea, 2006, 433. or.<br />

6. Existe Dios al noroeste laneko<br />

«Quiero justificar este libro» hitzaurrean,<br />

<strong>Oteiza</strong>k urteetan zehar<br />

galdutako bere paperen laburpen<br />

mindu bat egiten du. Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

Poesía, 657. or.<br />

7. 1954ko hasierako Androcanto y<br />

sigo-ren aurretiazko ohar batean,<br />

<strong>Oteiza</strong>k aipatu egiten ditu esperimentazioaren<br />

aurkako giro batean<br />

sortzeko artistak duen ezintasuna,<br />

bere izate bakartua, eta «bakarrik<br />

bere kasa amaitzerik izango ez duena<br />

hasteari, karpetetan moztu eta<br />

gor<strong>de</strong>tzeari» ematen dion kon<strong>de</strong>na.<br />

Oraingoan modu erretorikoan, <strong>Oteiza</strong>k<br />

karpetei buruz hitz egiten duenean<br />

ez ditu makineria esperimentaltzat<br />

hartzen, baizik eta organo<br />

moztu gisa, obraren organismoari<br />

anputatutako pentsamendu gisa.<br />

Ikusi Jorge <strong>Oteiza</strong>, Poesía, 141. or.<br />

8. Ikusi Josefina Alix, Toda la escultura<br />

entre sus manos», non: <strong>Oteiza</strong>:<br />

Paisajes. Dimensiones, Fundación<br />

Eduardo Capa/Jorge <strong>Oteiza</strong> Fundazio<br />

Museoaren erakusketaren katalogoa,<br />

Alacant, 2000ko urria-azaroa,<br />

45-46. orr.<br />

9. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>: su<br />

vida, su obra, su pensamiento, su<br />

palabra, La Gran Enciclopedia Vasca,<br />

Bilbo, 1978, 413. or.<br />

10. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>…<br />

lan aipatua, 265. or.<br />

11. Ángel Ferrant izan zen Eugenio<br />

D’Orsi proposatu ziona <strong>Oteiza</strong>k ‘Salón<br />

<strong>de</strong> los Once’ haren VII. edizioan<br />

parte hartzea; hau 1950eko otsailean<br />

inauguratu zuten, Madrilgo<br />

Biosca galerian. Handik hilabete batzuetara,<br />

Ferrantek berak antolatuko<br />

zuen «Cuatro Escultores Abstractos»<br />

erakusketa.<br />

12. María Dolores Jiménez-Blanco,<br />

Maestros españoles Siglo XX. Dibujos<br />

katalogoko testua, Mapfre Vida<br />

Fundazioaren Bilduma, Picasso<br />

Fundazioa, Málaga, 2001eko urriaazaroa,<br />

30. or.<br />

13. Gogoan dut nire gaztaroan ikusi<br />

nuela <strong>Oteiza</strong> marrazten Donostiako<br />

Avenida 3 kafetegiko mahai batean,<br />

Amable, Sistiaga, Carlos Sanz, Santiago<br />

Aizarna eta beste batzuk zituela<br />

lagun. Ozenki argudiatzen zuen<br />

bitartean, marrazten edo eskemak<br />

egiten zituen.<br />

14. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Una aclaración <strong>de</strong>l<br />

escultor <strong>Oteiza</strong>, Jayme Mauriciori<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 231<br />

gutuna, Sao Paulo, 1957ko urria, La<br />

operación H lanean jasoa, Kanpo<br />

Gaietako Ministerioa/Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

Fundazio Museoa, Madril, 2004, 78-<br />

79 orr. Aurrerago, gutun berean <strong>Oteiza</strong>k<br />

adierazten du ezen «González<br />

Roblesek [IV. Bienalerako artistak<br />

aukeratu zituen komisarioa] aukeratzeko<br />

duen irizpi<strong>de</strong> zorrotzak aukera<br />

eman du Espainiak bere balioen<br />

erakusketa joeraka eta bere benetako<br />

espirituzko batasun osoaz abiatzeko».<br />

15. Baina ez da ahantzi behar ezen<br />

eskultorearentzat trikuharriaren kasuan<br />

zailagoa zela nekazarien asentamenduetako<br />

hileta errito izaera hori<br />

al<strong>de</strong> batera uztea. Horrela, <strong>Oteiza</strong>k<br />

eginkizunak banatu egiten ditu:<br />

trikuharriari «bizitza materiala, etxekoa<br />

eta hiletakoa» atxikitzen dio,<br />

eta cromlechari, berriz, jarduera<br />

«metafisiko, sinboliko eta espirituala»,<br />

Quousque tan<strong>de</strong>m…! Ensayo<br />

<strong>de</strong> interpretación estética <strong>de</strong>l alma<br />

vasca, Auñamendi, Donostia, 1963.<br />

16. 1947an jada hitzaldi bat eman<br />

zuen Quitoko Kultur Etxean, «Investigación<br />

<strong>de</strong> la estatuaria megalítica<br />

americana» izenburupean.<br />

17. Pedro Manterola, «Introducción»,<br />

non: Ana María Guasch, Arte<br />

e i<strong>de</strong>ología en el País Vasco, Akal,<br />

Madril, 1985, 11. or.<br />

18. Gogoratu Quousque tan<strong>de</strong>m…!<br />

lanaren azpititulua «Ensayo <strong>de</strong> interpretación<br />

estética <strong>de</strong>l alma vasca<br />

con breve diccionario crítico comparado<br />

<strong>de</strong>l arte prehistórico y el arte<br />

actual» <strong>de</strong>la.<br />

19. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Interpretación <strong>de</strong><br />

la estatuaria megalítica americana,<br />

Cultura Hispánica, Madril, 1952, 47.<br />

or.<br />

20. Ikusi «Anonimo» paragrafoa.<br />

21. Ikusi La Escuela <strong>de</strong>l Sur. El taller<br />

<strong>de</strong> Torres-García y su legado,<br />

MNCARS-eko erakusketaren katalo-


232 PAPER LABORATEGIA<br />

goa, Madril, 1991ko uztaila-abuztua.<br />

22. Joaquín Torres García, Universalismo<br />

Constructivo, Alianza Editorial,<br />

Madril 1984 (2 lib.); honetaz gain, Joaquín<br />

Torres-García, Universalismo<br />

constructivo, Picasso Fundazioaren<br />

erakusketaren katalogoa, Málaga,<br />

2001eko ekaina-abuztua.<br />

23. Joaquín Torres-García, «La liberación<br />

<strong>de</strong>l artista», Universalismo<br />

constructivo lanean aipatua, Picasso<br />

Fundazioaren erakusketaren katalogoa,<br />

aip., 97. or.<br />

24. Ikusi Alberto Sartoris. La concepción<br />

poética <strong>de</strong> la Arquitectura,<br />

IVAM-Centre Julio González, Valentzia,<br />

2000ko uztaila-iraila.<br />

25. Hainbat egile, Los Ecos <strong>de</strong> Mathias<br />

Goeritz. Ensayos y Testimonios,<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigaciones estéticas-Mexikoko<br />

Unibertsitate Nazional<br />

Autonomoa, 1997, 116. or.<br />

26. íbid., 99. or.<br />

27. Olivia Zúñiga, Mathias Goeritz,<br />

Mexikoko Unibertsitate Nazionala,<br />

1963.<br />

28. Lucio Fontanak Milanen sortzen<br />

ari zen artearekin berrogeita hamarreko<br />

urteen erdial<strong>de</strong>an izandako<br />

harremanei buruz, ikusi Francisco<br />

Javier San Martín, Piero Manzoni Nerea,<br />

Madril, 1998.<br />

29. (Ustelkeriaren Metafisika baterako<br />

edo batetik) poeman, Jorge <strong>Oteiza</strong>,<br />

Poesía, 427. or.<br />

30. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Escultura dinámica»,<br />

Arte Abstraktuaren Nazioarteko<br />

Biltzarreko interbentzioa, Santan<strong>de</strong>r,<br />

1953, aipatutako <strong>Oteiza</strong>: Paisajes.<br />

Dimensiones katalogoa, 72. or.<br />

31. íbid., 72. or.<br />

32. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Fragmentos <strong>de</strong><br />

unas notas inéditas», Nueva Forma,<br />

110. zk., 1975eko apirila-maiatza,<br />

254. or.<br />

33. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», aipatua.<br />

34. Piet Mondrian, «Arte plástico y<br />

arte plástico puro», Piet Mondrian.<br />

Óleos, acuarelas y dibujos lanean<br />

erreproduzitua, Juan March Fundazioko<br />

erakusketaren katalogoa, Madril,<br />

1982ko urtarrila-martxoa, or. gb.<br />

35. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», aipatua.<br />

36. Puntua eta lerroa plano gainean.<br />

Elementu piktorikoen analisiari ekarpena,<br />

gramatika honetako testu hedatuena<br />

berau, Bauhausen Liburu<br />

sortan argitaratu zuten lehenbiziko<br />

aldiz 1925ean.<br />

37. Oskar Schlemmer, Otto Meyer-i<br />

gutuna, 1926ko urtarrilak 3, Escritos<br />

sobre arte: pintura, teatro, danza.<br />

Cartas y diarios, Paidós, Bartzelona,<br />

1987. 86. or.<br />

38. Oskar Schlemmer, Diario, 1923ko<br />

urria, Cartas y diarios, aipatua, 70. or.<br />

39. Kolorearen eta formaren arteko<br />

korrespon<strong>de</strong>ntziari eta Kandinsky<br />

eta Schlemmer-en arteko dibergentzia<br />

honi buruz, ikusi Francisco Javier<br />

San Martín, Figuración pictórica<br />

y espacio teatral: Oscar Schlemmer<br />

y el taller teatral <strong>de</strong> la Bauhaus, doktorego<br />

tesia, 1991, argitaratu gabea,<br />

77-83. orr.<br />

40. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», aipatua.<br />

41. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Hacia un arte receptivo,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 1959, Espacialato-n<br />

erreproduzitua, Iruñeko García<br />

Castañón Aretoaren erakusketako<br />

katalogoa, Iruñea, 2000ko otsailaapirila,<br />

123-124. orr.<br />

42. «Arteen baliabi<strong>de</strong>ak... itxuraz<br />

<strong>de</strong>sberdinak dira. Soinua, kolorea,<br />

hitza...! Baina, azken batean, sakonean,<br />

baliabi<strong>de</strong> hauek erabat berdinak<br />

dira: duten azken xe<strong>de</strong>ak ezabatu<br />

egiten ditu itxurazko al<strong>de</strong>ak, eta<br />

beren barne-i<strong>de</strong>ntitatea agerian uzten<br />

du», Wassily Kandinsky, «De la<br />

composition scenique», non: Écrits<br />

complets, Denoël-Gonthier, Paris,<br />

1975, III. lib., 43-44. orr.<br />

43. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», aipatua.<br />

44. Margit Rowell, «Sentido <strong>de</strong>l sitio<br />

/ sentido <strong>de</strong>l espacio: la escultura <strong>de</strong><br />

Jorge <strong>Oteiza</strong>», non: <strong>Oteiza</strong>. Mito y<br />

mo<strong>de</strong>rnidad, aipatua, 35. or.<br />

45. Theo Van Doesburg, «Elementarismo»,<br />

De Stijl, azken zenbakia,<br />

1932ko urtarrila, ........an aipatua.<br />

46. «Iriarte ere euskal pintorea izan<br />

zen (Azkoitikoa zen, 17. men<strong>de</strong>a, espirituz<br />

<strong>de</strong>finitzen <strong>de</strong>n bere sorburutik<br />

72 amama-oroimeneko tartera eta<br />

guretik, dagoeneko oroitzapen, edo<br />

ahanztura, unitatetzat <strong>de</strong>finitutako<br />

Pascuala Iruarrizagagandik, 8 amama-oroimenekora)»,<br />

Quousque tan<strong>de</strong>m…!<br />

19. or.<br />

47. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Propósito experimental.<br />

1956-57», aipatua.<br />

48. Piet Mondrian, «Arte plástico y<br />

arte plástico puro», aipatua, or. gb.<br />

49. Piet Mondrian, «Arte plástico y<br />

arte plástico puro», 1937, Piet Mondrian.<br />

Óleos, acuarelas y dibujos katalogoan<br />

erreproduzitua, Juan<br />

March Fundazioko erakusketa, Madril,<br />

1982ko urtarrila-martxoa, or. gb.<br />

50. «Ready ma<strong>de</strong>en aukeraketa sekula<br />

ez zen gozamen estetikoaren<br />

men<strong>de</strong>an egon. Aukeraketa hori ikusizko<br />

axolagabekeriazko erreakzio<br />

batean oinarritu zen, gustu on edo<br />

txar arrastorik gabe, erabateko<br />

anestesiaz azken batean».<br />

51. Kontrako iritzia ere badu, or<strong>de</strong>a.<br />

Izan ere, Sao Pauloko Bienala amaitu<br />

orduko argitaratutako artikulu batean,<br />

erakusketaren neurri barne<br />

hartu ezinezkoak aipatu ondoren,<br />

baloratzen du ezen «43 herrial<strong>de</strong>tako<br />

artistak herrial<strong>de</strong> bakar gisa ageri<br />

zirela, familia bakar gisa, giza eta<br />

espirituzko tal<strong>de</strong> bakar gisa, gure<br />

<strong>de</strong>nborarako adierazpen berri baten<br />

bila», non: Pilar Muñoa, <strong>Oteiza</strong>. La<br />

vida como experimento, Alberdania,<br />

Irun, 2006, 148. or.


52. «Labirintoa eraikinean itxia bezala<br />

Borgesena da, ez nirea», idatzi<br />

du <strong>Oteiza</strong>k «Laberinto o el asombro<br />

<strong>de</strong> una tumba para dos» lanean,<br />

Poesia, 333. or. <strong>Oteiza</strong>gan, Maiakovski,<br />

Vallejo, Huidobrok kanpoan<br />

uzten dute Borges, Liburutegiko gordailuan<br />

oinarritutako idazkera kontzepzioa<br />

baitu, errealarekiko harreman<br />

gatazkatsuz hornitua.<br />

53. Jorge Luis Borges, «La flor <strong>de</strong><br />

Coleridge», non: Obras completas,<br />

I. lib., Emecé, 639. or.<br />

54. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «El arte como escuela<br />

política <strong>de</strong> tomas <strong>de</strong> conciencia»,<br />

non: Ejercicios espirituales en<br />

un túnel, 2. arg., Hordago, Donostia,<br />

1984, 45. or.<br />

55. Theo Van Doesburgek De Stijlen<br />

izan zuen jarduerari buruz, ikusi<br />

Carsten-Peter Warncke, De Stijl.<br />

1917-1931, aipatua. Haren aktibismo<br />

dadaistari buruz, berriz, laburpen<br />

ona dugu Laurent Le Bon (zuz.),<br />

Dada lanean, Pompidou Zentroak<br />

2005eko urria-2006ko urtarrila bitartean<br />

egindako erakusketaren katalogoan,<br />

Paris, 2005, 968-971. orr.<br />

56. Ikusi Theo Van Doesburg eta Antony<br />

Kok, «La Bauhaus conquistada<br />

por De Stijl», non: Jeannine Fiedler<br />

eta Peter Feierabend (arg.), Bauhaus,<br />

Könemann, Kolonia, 1999, 15<br />

eta 19. orr. Van Doesburgek berak<br />

zehaztu egiten du bere jarrera balantze-testu<br />

batean, «La lucha por un<br />

estilo nuevo» (1929) izenekoan; hau<br />

Principios <strong>de</strong>l Nuevo arte plástico y<br />

otros escritos lanean dago jasota,<br />

Arquilectura Bilduma, Murtzia, 1985,<br />

189. or.<br />

57. «Arkitektura berriak or<strong>de</strong>zkatu<br />

egin du pinturaren espresio berezia,<br />

hau da, harmoniaren espresio irudizko<br />

eta ilusionistaren or<strong>de</strong>z koloreztatutako<br />

planoen espresio zuzenagoa<br />

jarri du», idatzi du Van Doesburgek<br />

bere «La evolución <strong>de</strong> la<br />

arquitectura mo<strong>de</strong>rna en Holanda»<br />

manifestuan, hurrena eransteko<br />

ezen «arkitektura berria apaindurakontrakoa»<br />

<strong>de</strong>la. «Honetan koloreak<br />

ez du apaingarri baliorik, arkitektura<br />

espresioaren beraren oinarrizko baliabi<strong>de</strong><br />

bat baita»; ikusi Principios<br />

<strong>de</strong>l Nuevo arte plástico y otros escritos,<br />

Arquilectura Bilduma, Murtzia,<br />

1985, 117 eta 118. orr.<br />

58. Ikusi Francisco Javier San Martín,<br />

«La escultura en la época <strong>de</strong> las<br />

vanguardias, un objeto fuera <strong>de</strong> lugar»,<br />

non: Juan Antonio Ramírez eta<br />

Jesús Carrillo (arg.), Ten<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l<br />

arte y arte <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>ncias a principios<br />

<strong>de</strong>l siglo XXI, Cátedra, Madril,<br />

2004, 13-52. orr. Duela gutxi egindako<br />

Arquiescultura. Diálogos entre la<br />

arquitectura y la escultura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

siglo XVIII hasta el presente erakusketaren<br />

katalogoan —Guggenheim<br />

Bilbao, 2005eko urria-2006ko otsaila—,<br />

arazo honen gaineko errepaso<br />

zehatz-zehatz bat ageri da.<br />

59. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Del espacio al<br />

tiempo. <strong>Oteiza</strong> <strong>de</strong>ja la escultura y entra<br />

en el cine», non: Noray, 1 zk., Donostia,<br />

1963ko maiatza, 47-49. orr.,<br />

José Julián Baquedanoren «<strong>Oteiza</strong>,<br />

cineasta» lanean erreproduzitua, Alberto<br />

Rosalesen (arg.) Jorge <strong>Oteiza</strong>.<br />

Creador integral lanean, Nafarroako<br />

Unibertsitate Publikoa/Jorge <strong>Oteiza</strong><br />

Fundazioa, Iruñea, 1999, 106-110.<br />

orr.<br />

60. <strong>Oteiza</strong>k Arkitekturan egin zuen<br />

lanki<strong>de</strong>tzarako, ikusi Concha Lapagesse<br />

eta Darío Gazapo, <strong>Oteiza</strong> y la<br />

Arquitectura: múltiple reflejo…, Madrilgo<br />

Arkitektoen Elkargo Ofizialaren<br />

erakusketako katalogoa, Pamiela,<br />

Iruñea, 1996.<br />

61. Hori guztia <strong>Oteiza</strong>ren i<strong>de</strong>iekiko<br />

kontraesan bortitzean. Miguel Pelay<br />

Orozcok idatziko du ezen «<strong>Oteiza</strong><br />

beti eskulturako kolosalismoaren etsai»<br />

izan <strong>de</strong>la, «nik entzun izan diot<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 233<br />

estatua oso handiak herri ergelentzat<br />

direla, horiek ikusten dituztenean<br />

bere burua anplifikatuta ikusten<br />

baitute». Ikusi Francisco Javier San<br />

Martín, «Pasión y paradoja. <strong>Oteiza</strong>,<br />

el escultor <strong>de</strong> la arquitectura», non:<br />

Arquitectura Viva, 89-90. zk.ak,<br />

2003ko martxoa-ekaina, 130-133. orr.<br />

62. Luis Felipe Vivanco, Primera Bienal<br />

Hispanoamericana <strong>de</strong> Arte, Afrodisio<br />

Aguado, Madril, 1951, 67. or.<br />

63. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «La investigación<br />

abstracta en la escultura actual»,<br />

RNA, Madril, 1951, 20. or.<br />

64. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Agresión cultural<br />

y protesta (a favor <strong>de</strong> Iñurrieta)», El<br />

Mundo <strong>de</strong>l País Vasco, 1992ko<br />

abenduaren 19a.<br />

65. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Quousque tan<strong>de</strong>m…!,<br />

aipatua, «Monumentalidad<br />

y escala humana» oharra.<br />

66. <strong>Oteiza</strong>k 1975-77 inguruan idatzitako<br />

testua, Odiseo edo Odiseo<br />

izeneko gudari armatuaren erretratua<br />

pieza Gipuzkoako Aurrezki Kutxa<br />

Probintzialean instalatu zuten garaian,<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong> Fundazio Museoa,<br />

Altzuza. Miguel Pelay Orozcoren<br />

lan aipatuan, 206-207. orrietan, piezaren<br />

handitzeari buruzko beste gogoeta<br />

batzuk jaso dira, trasladoko<br />

eta instalazioko irudiekin batera.<br />

67. Rosalind Krauss, «Echelle/monumentalité.Mo<strong>de</strong>rnisme/postmodrnisme.<br />

La Ruse <strong>de</strong> Brancusi»,<br />

non: Qu’est-ce que la sculpture mo<strong>de</strong>rne?,<br />

Parisko Centre Pompidouren<br />

1986ko uztaila-urria bitarteko<br />

erakusketako katalogoa, 247. or.<br />

68. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Propósito experimental,<br />

aipatua.<br />

69. Jeff Wall, «Monochrome et photojournalisme<br />

dans la série Today <strong>de</strong><br />

On Kawara», non: Essais et entretiens.<br />

1984-2001, École Nationale<br />

Supérieure <strong>de</strong>s Beaux-Arts, Paris,<br />

2001, 206. or.<br />

70. Nikolai Tarabukin, El último cua-


234 PAPER LABORATEGIA<br />

dro. Del caballete a la máquina. Por<br />

una teoría <strong>de</strong> la pintura, Gustavo Gili,<br />

Bartzelona, 1977.<br />

71. Denys Riout, La peinture monochrome,<br />

Jacqueline Chambon,<br />

Nîmes, 1996; Hainbat egile, Tableaux<br />

abstraits, Nizako Villa Arson-eko<br />

erakusketaren katalogoa, 1986; Barbara<br />

Rose eta beste, Le monochrome.<br />

De Malevitch à aujourd’hui, Éditions<br />

du Regard, Paris, 2004.<br />

72. «Kutxa Metafisikoak ez dira, lehen<br />

begiratu batean ikus daitekeen<br />

moduan, metalezko plantxa edo xaflaz<br />

egindako eskultura bat, baizik<br />

eta eskultura —espazio hutsa—<br />

gor<strong>de</strong>tzen <strong>de</strong>n kutxa-toki bat», Pedro<br />

Manterola, «Cinco pasos en torno<br />

a la Pasión <strong>de</strong> Jorge <strong>Oteiza</strong>», non:<br />

<strong>Oteiza</strong>-Moneo, Sevillako Erakusketa<br />

Unibertsaleko Nafarroako Pabilioiaren<br />

erakusketako katalogoa, Iruñea,<br />

1992, 23. or.<br />

73. Kasimir Malevitx, honakoan aipatua:<br />

Elena Basner, «La pittura di Malevich<br />

nella colezione <strong>de</strong>l Museo<br />

Statale Russo», Giorgio Cortenova<br />

eta Evgenija Petrovaren Kazimir Malevich<br />

e le sacre icone russe. Avanguardia<br />

e tradicioni lanean, Veronako<br />

Galleria d’Arte Mo<strong>de</strong>rna e Contemporaneako<br />

erakusketaren katalogoa,<br />

2000ko uztaila-azaroa, 45. or.<br />

74. Giorgio Cortenova, «Dall’Oriente<br />

all’Oriente: il sogno <strong>de</strong>llo spirito»,<br />

non: Giorgio Cortenova eta Evgenija<br />

Petrova, Kazimir Malevich e le sacre<br />

icone russe, katalogo aipatua,<br />

19. or. Ikusi, halaber, katalogo berean<br />

Tat’jana Valinvatxova, «Alfa e<br />

Omega. Dalle icone a Malevich», 95-<br />

101. orr.<br />

75. Vicente Aguilera Cernik aukeratutako<br />

izen sintomatikoa, hirurogeiko<br />

azken urteen inguruan bere burua<br />

tradizio konstruktibista eta zinetikoan<br />

kokatzen zuten artistak<br />

biltzeko. Horien artean Equipo 57 ze-<br />

goen. Ikusi Antes <strong>de</strong>l arte, IVAMeko<br />

erakusketaren katalogoa, Valentzia,<br />

1997.<br />

76. A bruit secret-eko letoizko xaflako<br />

ebakia, 1916. Are gutxiago ere,<br />

zeren eta benetan «Le. d.sert. f.ournis.ent»<br />

idatzi zuen. «Halako hizki<br />

batzuk ez dira aurkitzen, neonezko<br />

iragarki batean bezala hizkietako bat<br />

hondatuta dagoela-eta hitza ulertezina<br />

<strong>de</strong>nean». Cf. Jean Clair, Marcel<br />

Duchamp. Catalogue, Parisko Centre<br />

Georges Pompidoun 1977an<br />

egindako erakusketaren katalogoko<br />

II. lib.<br />

77. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Informe sobre mi<br />

escultura», Cabalgata, Buenos Aires,<br />

1947, neurri batean erreproduzitua<br />

<strong>Oteiza</strong>. Propósito experimental-en,<br />

Caja <strong>de</strong> Pensiones Fundazioaren<br />

erakusketaren katalogoan, Madril,<br />

1988ko otsaila-martxoa, 218. or.<br />

78. Unovis, «Arte Berriaren afinitateak»<br />

da Malevitxek 1919an Vitebsken<br />

bildu zuen tal<strong>de</strong>aren izena; tal<strong>de</strong>an<br />

bere ikasle hurbilenekoak zeu<strong>de</strong>n,<br />

hala nola El Lissitzki, Vera<br />

Ermolaeva, Nina Kogan edo Nikolai<br />

Saetín. Unovis i<strong>de</strong>ia suprematisten<br />

azterketa eta zabalkun<strong>de</strong>rako tal<strong>de</strong><br />

teoriko-praktiko gisa eratu zen.<br />

Malevitxen lan pedagogikoari buruz,<br />

ikusi Linda Boersma, «On Art, Art<br />

Analysis and Art Education: The Theoretical<br />

Charts of Kazimir Malevich»,<br />

non: Kazimir Malevich, Ste<strong>de</strong>lijk Museum-eko<br />

erakusketaren katalogoa,<br />

Amsterdam, 1989ko martxoa-maiatza,<br />

206-223. orr.<br />

79. Goi Mailako Arte Lantegiaren siglak.<br />

1920an sortu zuten Moskun,<br />

eta animatzaile izan zituen Alexan<strong>de</strong>r<br />

Rodchenko, Valeria Stepanova,<br />

Alexan<strong>de</strong>r Vesnin edo Libov Popova,<br />

besteak beste. Produktibismora,<br />

kultura materialera eta eraikuntzaren<br />

eta zientziak eskainitako datuen arteko<br />

konfluentziara jo zuen. Nikolai<br />

Ladowsky izan zen ikusizko pertzepzioaren<br />

laborategi bat arte<br />

sorkuntzarako zentro batean sartu<br />

zuen lehena. Irakaskuntza produktibistaren<br />

proiektuei buruz, ikusi<br />

Constructivismo testu antologia, Alberto<br />

Corazón, Madril, 1872 eta S.<br />

Khan-Magovedov, Vhutemas. Moscou<br />

1920-1930, Éditions du Regard,<br />

2 lib., Paris, 1990. Malevitxen taula<br />

pedagogikoetarako, ikusi Margit Rowell<br />

eta Deborah Wye, The Russian<br />

Avant-gar<strong>de</strong> Book.1910-1934, New<br />

Yorkeko MoMAko erakusketaren katalogoa,<br />

2002ko martxoa-maiatza.<br />

80. S. Khan-Magovedov, Vhutemas.<br />

Moscou 1920-1930, aipatua, II. lib.,<br />

49. or.<br />

81. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «Utopía y fracaso<br />

político <strong>de</strong>l arte contemporáneo»,<br />

non: <strong>Oteiza</strong>. Propósito experimental,<br />

katalogo aipatua, 258-274. orr.<br />

82. Ikusi Magdalena Dabrowski,<br />

«Liubov Popova: artista-constructora»,<br />

non: Liubov Popova. 1889-<br />

1924, Centro <strong>de</strong> Arte Reina Sofia Museo<br />

Nazionaleko erakusketaren katalogoa,<br />

1992ko abendua-otsaila,<br />

23. or.<br />

83. Pintores vascos y no vascos ezagunaz<br />

gain, hau Buenos Airesen argitaratu<br />

zuten 1947an, urte askoan<br />

zehar erreferentzia izan zen beste liburu<br />

bat erredaktatu zuen: Arte vasco.<br />

Pintura-Escultura. Dibujo-grabado,<br />

Buenos Airesen hau ere,<br />

1954an.<br />

84. Jean Clair, La responsabilidad<br />

<strong>de</strong>l artista, Visor, Madril, 1998, 63. or.<br />

85. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>: su<br />

vida, su obra, su pensamiento, su<br />

palabra, La Gran Enciclopedia Vasca,<br />

Bilbo, 1978, 410. or.<br />

86. Figura para el regreso <strong>de</strong> la<br />

muerte, 1950, non: Txomin Badiola,<br />

<strong>Oteiza</strong>: mito y mo<strong>de</strong>rnidad katalogoan,<br />

aipatua, 117. or.<br />

87. Giordano Bruno, «De la causa,


principio y uno, V», (1584), aipatua<br />

Jorge Luis Borgesen «La esfera <strong>de</strong><br />

Pascal» lanean, non: Otras inquisiciones,<br />

(1952), Obras completas,<br />

RBA-Instituto Cervantes, I. lib., 637. or.<br />

88. <strong>Oteiza</strong>k bere piezetako batek<br />

Irungo auzitegien ondoan, Nestor<br />

Basterretxearekin bizi izan zen etxetik<br />

200 metro baino gutxiagora, izango<br />

zuen kokapenari buruzko bilera<br />

bat zela eta adierazi zuen axioma<br />

hau. Ikusi José Rodríguez Salís,<br />

<strong>Oteiza</strong> en Irún, Alberdania, 2003,<br />

90. or.<br />

89. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Estética <strong>de</strong>l huevo.<br />

Huevo y laberinto. Mentalidad<br />

vasca y laberinto, Pamiela, Iruñea,<br />

1995, 61. or.<br />

90. De Stijl-en frakzio nagusiarentzat<br />

kontua «kurboa zuzenera birbi<strong>de</strong>ratzea»<br />

zen, ikusi Charo Crego Castaño,<br />

El espejo <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n. El arte y la<br />

estética <strong>de</strong>l grupo holandés «De<br />

Stijl», Akal, Madril, 1997, 129. or.<br />

91. Saretxo berri hau erabiltzen duen<br />

lehen obra Composition gris-rouge<br />

da, 1935ekoa, kolorezko plano laukizuzen<br />

bakar batez, baina artean<br />

grisezko plano handiak erabiliz. Urte<br />

berean amaituko du Composition<br />

blanc-bleu lana; honetan, plano urdina<br />

bakarrik dago, hondo zuri uniforme<br />

baten gainean. Ikusi Piet Mondrian.<br />

1872-1944 katalogoa, MoMA,<br />

New York, 1995eko urria, 1996ko urtarrila,<br />

141 eta 142. zk.ak.<br />

92. Piet Mondrian. 1872-1944 lanean<br />

aipatua, 291. or.<br />

93. Ikusi Carsten-Peter Warncke, De<br />

Stijl. 1917-1931, Taschen, Kolonia,<br />

1993, 36. or.<br />

94. Íbid, 42. or. eta hurr.<br />

95. John Golding, Caminos a lo absoluto,<br />

Turner/Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica,<br />

Madril, 2003, 171. or.<br />

96. Pieza honi buruzko oso testu interesgarria<br />

da Juan Luis Moraza<br />

«Culto al eclipse (Meditaciones <strong>de</strong><br />

Malevich en su lecho <strong>de</strong> muerte»)<br />

Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, 165. zk.,<br />

1995, 77-92. orr.; honetan askatzailetzat<br />

<strong>de</strong>finitzen du, «irrika higieniko<br />

baten askatzaile, espiritu ortogonalaren<br />

baitan aienarazten baititu<br />

bizitzari eragiten dioten eta berezko<br />

dituen ezpurutasunak».<br />

97. Ikusi John Russell, Matisse. Père<br />

& Fils, Éditions <strong>de</strong> la Martinière,<br />

Paris, 1999, 356. or. eta hurr.<br />

98. Jorge <strong>Oteiza</strong>, «ALBERSentzat<br />

behia LAUKIAN <strong>de</strong>la»; poema honetan,<br />

artista alemaniarraren Laukiari<br />

omenaldia sorta «nire ALBERS requiema<br />

laukiari» bihurtzen da, eta<br />

honetan ez ditu artistari egin kritikak<br />

zehazten, «koloreak murruarekiko<br />

duen men<strong>de</strong>kotasuna» aipamenaz<br />

salbu. Poema amaitzeko gustua<br />

zalantzan uzten duen tertzeto bat<br />

du: «ez nazazu jarraitu baina/ez iezadazu<br />

esan/ez nazazu albers», Poesia,<br />

aip., 359. or.<br />

99. <strong>Oteiza</strong>k bat-batean ezabatzen<br />

du arte zinetikoarentzako aukera<br />

oro, estatuatik errealitate mekanikoaren<br />

prozesuez kutsatutako artefaktu<br />

bateraino izan duen lerraduragatik:<br />

«Zinematikoa, mugikorra, estatuako<br />

bizitza itxura da, ez estatuatik,<br />

baizik eta bizitzatik beretik», Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong>, «Escultura dinámica», Arte<br />

Abstraktuaren Nazioarteko Biltzarreko<br />

interbentzioa, Santan<strong>de</strong>r,<br />

1953, <strong>Oteiza</strong>: Paisajes. Dimensiones<br />

katalogo aipatuan jasoa, 63. or.<br />

100. Michel Houellebecq, «Aproximaciones<br />

al <strong>de</strong>sarraigo», non: El<br />

mundo como supermercado, Anagrama,<br />

Bartzelona, 2000, 65. or.<br />

101. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Ejercicios espirituales<br />

en un túnel, aipatua, 61. or.<br />

102. Ejercicios Espirituales, 63-64.<br />

orr.<br />

103. Miguel Pelay Orozco, <strong>Oteiza</strong>…,<br />

lan aipatua, 63. or.<br />

104. Ellsworth Kelly, «Notes of<br />

OTEIZA ARTISTEN ARTEAN 235<br />

1969», non: Kristine Stiles eta Peter<br />

Seltz, (arg.), Theories and Documents<br />

of Contemporary Art, University<br />

of California Press, Berkeley,<br />

1969, 92-93. orr.<br />

105. Pedro Manterola, La escultura<br />

<strong>de</strong> Jorge <strong>Oteiza</strong>. Una interpretación,<br />

Jorge <strong>Oteiza</strong> Fundazio Museoa, Iruñea,<br />

2006, 28. or. Manterolak porrot<br />

zerrenda zehatza egiten du: «Arantzazu,<br />

Euskal Artearen eskolak; arte<br />

institutu konparatuak bere izen, bertsio<br />

eta kokapen <strong>de</strong>sberdinez: Donostia,<br />

Gasteiz, Arantzazu, Iruñea;<br />

Debako Eskola; Arteen Euskal<br />

Unibertsitatea; Euskal Artisten Elkarte<br />

berria; Gernikako Museoa; Barakaldoko<br />

Bienalak; 72ko Topaketak;<br />

Veneziako 76ko eta 87ko Bienalak<br />

(Sao Pauloko 57ko Bienalaren salbuespenaz);<br />

joan zen lehiaketa gehienak,<br />

Londresko 1953ko «Preso<br />

Politiko Ezezagunari Omenaldia»<br />

hartatik Ametzagañako hilerrikoraino;<br />

Alon<strong>de</strong>gia eta Sabin Etxea;<br />

al<strong>de</strong>rdi guztiak; gobernu guztiak;<br />

Euskadi, Nafarroa; Altzuzako bere<br />

Fundazio Museoa bera, etab.», íbid,<br />

27. or.<br />

106. Juan Luis Moraza, «Antropomaquia<br />

y Ley. Tres fragmentos sobre<br />

el vacío, a propósito <strong>de</strong> la obra<br />

<strong>de</strong> <strong>Oteiza</strong>», artikulu aipatua, 24-47.<br />

orr.<br />

107. Édouard Glissant, Introducción<br />

a una poética <strong>de</strong> lo diverso, Fernando<br />

Castro Flórez-ek aipatua «Relâche<br />

(Cuando los idiotas entran en<br />

escena)» lanean, non: Arte Contemporáneo,<br />

Cultural Rioja, Logroño,<br />

2005, 159. or.<br />

108. Gilles Deleuze, Crítica y clínica,<br />

Thomas Kaufen itzulpena, Anagrama,<br />

Bartzelona, 1996, 15. or.<br />

109. Alberto Giacometti, Denys<br />

Riouten L’arte <strong>de</strong>l ventesimo secolo.<br />

Protagonisti, temi, correnti lanean aipatua,<br />

Einaudi, Torino, 2002, 245. or.


236 PAPER LABORATEGIA<br />

110. Samuel Beckett, Cap au pire,<br />

Denys Riouten lan. aip. aipatua, 246.<br />

or.<br />

111. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Poesía, 315. or.<br />

112. Flores Kaperotxipi, Arte vasco.<br />

Pintura-Escultura. Dibujo y grabado.<br />

Ekin, Buenos Aires, 1954, 228. or.<br />

113. Jatorrizko esaldiak honakoa<br />

dio: «Pintore bati gerta dakizkiokeen<br />

bi gauzarik zorionekoenak, lehenik,<br />

espainola izatea eta, bigarrenik,<br />

Dalí izena izatea dira. Zorioneko<br />

gauza hauek biak gertatu zaizkit niri».<br />

Salvador Dalí, 50 secretos mágicos<br />

para pintar, non: Obras completas,<br />

V. lib., Fundación Gala-Salvador<br />

Dalí, Bartzelona 2005, 41. or.<br />

114. Ez dut Dalík bere idazkietan inon<br />

<strong>Oteiza</strong> aipatzen duen berririk. Honek,<br />

aitzitik, aipatzen du hura, nik dakidala,<br />

Quousque tan<strong>de</strong>m…! laneko<br />

«Índice epilogal» atalean, «Dalí,<br />

payaso» epigrafean —ikusi JAINKO-<br />

ARI GUTUNAK—, honetan Dalíren lagun<br />

handi Georges Mathieurekin<br />

i<strong>de</strong>ntifikatzen baitu, hau ere pailazotzat<br />

jotzeaz batera, nahiz berehala<br />

justifikatzen duen egiten duen pintura<br />

bizkor hori «idazkera irrazionalaren<br />

joerarik benetakoentzat», hurrena,<br />

segidan, Juan Antonio Sistiagarekin<br />

i<strong>de</strong>ntifikatzeko.<br />

115. Juan Manuel Bonet, «Introducción»,<br />

non: Salvador Dalí, Obras<br />

completas, V. lib., 7-8. orr.<br />

116. Félix Fanés, «Prólogo», non:<br />

Salvador Dalí, Obras completas, I.<br />

lib., 14. or.<br />

117. Ikusi Julián Díaz Sánchez, El<br />

triunfo <strong>de</strong>l informalismo. La consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> la pintura abstracta en la<br />

época <strong>de</strong> franco, Metáforas <strong>de</strong>l Movimiento<br />

Mo<strong>de</strong>rno, Madrilgo Unibertsitate<br />

Autonomoa, 2000.<br />

118. Oso interesgarria da besteak<br />

beste agerian uztea La Geometría<br />

en el arte y la vida eta izugarrizko<br />

eragina izango zuen Estética <strong>de</strong> las<br />

proporciones en la Naturaleza y en<br />

las Artes. El número <strong>de</strong> oro lanaren<br />

autore Matila Ghyka mistiko eta filosofo<br />

errumaniarraren obrarekiko pasio<br />

komuna. Biek aztertu zuten berrogeita<br />

hamarreko urteetan, Dalík<br />

Port Lligat-en, Luca Paciolirekin eta<br />

zehaztasuna e<strong>de</strong>rtasunerako atetzat<br />

aurkezten duen i<strong>de</strong>iarekin atzera<br />

adiski<strong>de</strong>tuz; <strong>Oteiza</strong>k Madrilen, ezegonkortasunak<br />

eta atzera botatako<br />

lehiaketek eragindako larritasunez,<br />

baina honek ere geometriaren zehaztasunean<br />

bizitzak eskaintzen ez<br />

zion lasaitasun bat aurkitzen zuen.<br />

119. Boîte <strong>de</strong> 1914 eskuz idatzitako<br />

16 notaz eta marrazki batez osatuta<br />

dago; hauek argazki-plaketarako<br />

kutxa batean dau<strong>de</strong>. Ikusi Cfr. Jean<br />

Clair, Marcel Duchamp, Centre Pompidouko<br />

erakusketaren katalogoa, II.<br />

lib., Paris, 1977, 72-73. orr.<br />

120. Trois stoppages étalon-ek enuntziatzen<br />

duenaren arabera, bi punturen<br />

arteko tarterik laburrena ez da<br />

lerro zuzen bat, baizik eta zoriz sortutako<br />

kurba aske bat. Carta a los artistas<br />

<strong>de</strong> América horretan, <strong>Oteiza</strong>k<br />

enuntziatzen du ezen, artearen espazialtasun<br />

berrian, «egiaz, bi punturen<br />

arteko bi<strong>de</strong>rik motzena —lerro<br />

plastiko bat— ez <strong>de</strong>la lerro zuzen<br />

bat», <strong>Oteiza</strong>. Propósito experimental<br />

katalogo aipatuan erreproduzitua,<br />

215. or.<br />

121. Cfr. Jean Clair, Marcel Duchamp,<br />

aipatua, 77. or.<br />

122. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Carta a los artistas<br />

<strong>de</strong> América; <strong>Oteiza</strong>. Propósito<br />

experimental lan aipatuan erreproduzitua,<br />

216. or.<br />

123. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Hacia una pintura<br />

instante sin espacio ni tiempo, Novoa<br />

pintorearen katalogoa, Montevi<strong>de</strong>o,<br />

1960, neurri batean erreproduzitua<br />

<strong>Oteiza</strong>. Propósito experimental<br />

lan aipatuan, 231. or.<br />

124. Jorge <strong>Oteiza</strong>, Hacia una pintura<br />

instante sin espacio ni tiempo, Alberto<br />

Rosalesen «Más allá <strong>de</strong> la escultura»<br />

lanean aipatua, non: Jorge<br />

<strong>Oteiza</strong>. Creador integral, aipatua,<br />

55-56. orr.<br />

125. Francisco Javier San Martín,<br />

Dalí Duchamp, una fraternidad oculta,<br />

Alianza, Madril, 2004, 28. or.


MARRAZKIAREN IFRENTZUA<br />

(PROIEKTU NOZIOARI BURUZKO OHARRAK, OTEIZAREN 600 ZIRRIBORROTAN)<br />

ASTEAZKENA, MARTXOAK 9, 0: A. M.<br />

Juan Luis Moraza<br />

«Poeta izateko jaio nintzen, edo hila izateko,<br />

...zaila aukeratu nuen» 1<br />

Ifrentzuaren ahurtasunetik, bizitza <strong>de</strong>sberdin<br />

ikusten da. 2 Dena ezaguna baina arrotza da,<br />

ezagutzeko modukoa, <strong>de</strong>sberdina or<strong>de</strong>a. Materialtasunaren<br />

mol<strong>de</strong>a izaki, marrazkiak haren<br />

positiboa erakusten du. Ez dago <strong>de</strong>itzen ez duen,<br />

arreta eskatzen ez duen, gugandik jakinduriaren<br />

bat, ekintzaren bat nahi ez duen seinalerik. Jakin<br />

egin behar, or<strong>de</strong>a, nondik, zer dakarten eta zer<br />

daramaten estilotik askaturiko keinu hauek, ibilgurik<br />

zein garairik gabeko efusio hauek, prozedurarik<br />

gabeko sentimenduen antzekoak baitira.<br />

Ez dira zeinuak, trazu batek ezin du eta gezurrik<br />

esan, baizik eta <strong>de</strong>sirarako arrazoiak, onomatopeia<br />

psikikoak, errealizazioak, korapilatzeak...<br />

Bere iskinetan, bere fikzioetan, bere inkarioek<br />

berek agerian uzten dute, berehala, osziloskopio<br />

edo ekografia baten antzera, halako taupada bat,<br />

indar eta ahulda<strong>de</strong> bat, irrika eta adore bat. Nahikoa<br />

da horiek behar besteko arretaz behatzea,<br />

digresio orotatik, bitartekaritza orotatik kanpoko<br />

berehalako ezaugarri hau antzemateko. Subjektu<br />

baten beraren <strong>de</strong>liberazio edo amarruek berek<br />

ere ezin dute trazuaren zintzotasuna saihestu.<br />

<strong>Paper</strong>ezko arbelen biluztasunak arriskuan jartzen<br />

ditu bere genesiko zehaztapenen eragin hutsa<br />

inoiz ez <strong>de</strong>n obra baten erraiak. Eta faltsifikazioen<br />

iruzurra ez da artearen beraren planoan gertatzen,<br />

baizik eta bere munduarenean. 3<br />

Gizon batengandik geratzen <strong>de</strong>na ez da haren<br />

izenak pentsarazten duena, ez soilik haren obrek<br />

eragiten dutena; ez gure geure emozioak harengan<br />

proiekta ditzagun ahalbi<strong>de</strong>tzen duena. Interpretazioaren<br />

domeinu zabaletik at, haren ezaugarri<br />

eta urratuen, haren oroitzapen eta zentzuen<br />

hurbiltasuna geratzen da, betierekotasuna <strong>de</strong>nbora<br />

egin zen lapsus horretan izan zena. Marrazkiak<br />

<strong>de</strong>nak berdintzen gaitu; izakiaren hutsunetik,<br />

mugaren beste al<strong>de</strong>ra, existitzen izatearen mintz<br />

mehetik, ez da bizi izandakoa bizi izaten, bizi izateko<br />

bizi izaten da, ez da jakinekoa marrazten,<br />

jakiteko marraztu baizik, moduaren mugak gabe,<br />

izaten eta ez izaten lagatzen duen eta hilzoria eta<br />

ernetzea berdin errespetatzen dituen ugaltze<br />

printzipio baten arabera. Toles bakoitza keinuaren<br />

ifrentzu horren espektro bat da, bizitza baten unearen<br />

bular betierekoarena: bi mila zortziehun eta<br />

hirurogeita bost milioi segundo; <strong>de</strong>nak errealak,<br />

<strong>de</strong>nak ezinbestekoak, <strong>de</strong>nak originalak: bere bizitzaren<br />

tartean, 109,4 une, keinu eta hondarrek,<br />

mugimendu eta obrak, bere arrastoa utzi dute<br />

errealitatearen eta oroitzapenaren gainean, besteengan.<br />

Histrioi sentitzaileari arrotz zitzaizkion ezaugarri<br />

batzuek —haren mimika gogorazi zuten—,<br />

agerian utzi zuten haren apoteosia arrakasta konplexu,<br />

anfibio baten ur gaiztoetan itotako mozorroa<br />

zela. Astroen errautsen eta familien dibisen<br />

gainean, bere artegatasun atseginzaletik honantzago,<br />

ezaugarri horiek —bere gauzen aurkitik—<br />

igorri egiten dute eskuzabaltasunak sortzeko gaitasunetik<br />

duena, eta horren froga dugu, hain<br />

zuzen ere, gugan duen hil osteko existentzia. Trazu<br />

hauek guztiak bat ez <strong>de</strong>n estatuatik hurbil dau-


238 PAPER LABORATEGIA<br />

<strong>de</strong>, edo estatua guztietatik hurbil, hauek, liluraturik,<br />

zoragarriak edo arazo sortzaileak direla, adierazi<br />

egin baitzuten bere konstelazioa, bere <strong>de</strong>sira,<br />

kalkulu, hartxintxar eta uharri lorratza.<br />

Kontua ez da hondar argitaragabeen balioaren<br />

gainean erabakitzea, <strong>de</strong>sberdina baita<br />

arkeologoarentzat eta seni<strong>de</strong>arentzat, auzitegiko<br />

medikuarentzat edo lagunarentzat, oportunistarentzat<br />

edo ikaslearentzat... Kontua ez da esperientzia<br />

baten (lastertasuna) lekukotasun balioaren<br />

eta obra kalitatearen (posizioa) artean<br />

erabakitzea, irizpi<strong>de</strong> honek ezkutatu egiten baitu<br />

bere neutraltasun falta. Printzipioz, hondarrek,<br />

sorrarazi zituenaren faltaren presentzian, bere<br />

ezintasunaren metonimiaren bizitasuna adierazten<br />

dute. Ez dira dokumentuak, baizik eta dibertsitate<br />

monumentuak. Heterogeneotasunak, kopurua<br />

<strong>de</strong>na <strong>de</strong>larik, ugari egiten du marrazkia, i<strong>de</strong>ograma-<br />

edo txerto-ehun baten antzera. Modurik<br />

gabe, irizpi<strong>de</strong>rik gabe, trazu guztien antolatzaile<br />

izango zen osotasun bat gabe. Elkartu daitezke,<br />

baina elkarren ondoan egoteak autorea onartuko<br />

du printzipio totalizatzaile bakartzat, ez besterik;<br />

alabaina, hura ere ez da bat, eta ezin da osotasun<br />

bat izan oroitzapen baten edo besteren, mito<br />

baten edo besteren antzera, ezta etorkizunetik<br />

ere. Monumentu gisa, balizko arduragabekeria<br />

epistemiko baten lorratzaren pean, «presentziaren»<br />

metafisika baten pean, bitartekaritzarik zein<br />

luzamendurik gabeko une material baten antzera,<br />

itzulpen baten oroitzapenik gabe, interpretazio<br />

bat zein irakurketa bat espero gabe, marrazkiak<br />

utzi egiten du gauzak berak ager daitezen, enuntzia<br />

<strong>de</strong>zaten, formula <strong>de</strong>zaten. Berak izan daitezela<br />

interpretatzen dutenak, ez interpretazio<br />

zeinu huts.<br />

Marraztea ekintza materiala da, argi eta garbi; are<br />

marrazkiaren fintasun eta birtualitatean ere, trazu<br />

bat da, urradura bat: literalki, eskultorearen lana<br />

izango da: 4 tailatzea, lantzea, markatzea, grafiatzea,<br />

idaztea, zirriborratzea, horiek guztiek mozketara<br />

garamatzate, ebakidurara, arbastatzera,<br />

zirriborrora... Gakoz heltzea 5 zuhaitzetik fruituak<br />

erauztea da, eta marraztea bizitzari bizitza ateratzea<br />

da, <strong>de</strong>nborari uneetako probetxua ateratzea.<br />

Eta gorputzaren eta espazioaren taupada asaldatzen<br />

duen dantza da. Itsuak eta dantzariak bezala,<br />

airea mo<strong>de</strong>latzen baitute, eskultoreak aztaka<br />

egiten du, eta indusi, kosmosaren harrian. Haiek<br />

bezala ez du ikusten, aurreikusten baizik. Espazioa<br />

hiru dimentsioko arbel hau da, eskultoreak,<br />

itsu eta dantzari, proiektatzen duen, keinuak<br />

txertatzen dituen argizko pareta hori. Ez da soilik<br />

alterazio bultzada bat, baizik eta bizitzarekiko traturako<br />

bat. Keinu bakoitzak existentzia baten<br />

oihartzuna trazatzen du. Marrazkia erloju gisa<br />

marrazten da, bi<strong>de</strong>gurutze eta bizipen erritmo<br />

baten arabera. Une bakoitza gu geu garen marrazkiko<br />

marka bat da, eta marka bakoitza <strong>de</strong>sira<br />

gutxi-asko distiratsu baten erlantza. Marrazkiaren<br />

ifrentzutik, zifratzen <strong>de</strong>na okupatua eta <strong>de</strong>sokupatua<br />

izateko patua eman zaion arbel bat da, aldi<br />

baterako eta ezabatu bat, behin-behineko eta<br />

maitatu bat.<br />

1. KLARIONA ETA ARBELA<br />

(SUBJEKTUA ETA DENBORA)<br />

«Onar <strong>de</strong>zagun, sinplifikatze al<strong>de</strong>ra, giza<br />

gorputzak esfera baten forma duela...» 6<br />

«Bizitza lerrotzat har daiteke; honek, hainbat<br />

kurba eginez, lerrozuzen baten (bizitzaren<br />

mugaren) gainetik egiten du aurrerantz.<br />

Bat-bateko heriotza lerrozuzen horren gaineko<br />

erortze perpendikular bat da, eta gaitza<br />

harekiko paraleloetan kokatzen da» 7<br />

Ifrentzutik, figura marrazkiaren hondoa da, bere<br />

puntu itsua. Figura eta hondoaren logikak, testu<br />

eta testuinguruarenak, osagarritasun eta kontraste<br />

printzipio bat eskatzen du. Begiradak bata<br />

bestea izatea eragin <strong>de</strong>zake, ez or<strong>de</strong>a bereiztezin<br />

egin; markari edo hau ateratzen <strong>de</strong>n espazioari<br />

errepara diezaioke, baina <strong>de</strong>sberdintasuna


ezinbestekoa da pertzepziorako. Izan ere, bakarrik<br />

<strong>de</strong>sberdintasun horretatik dago figura; bakarrik<br />

<strong>de</strong>sberdintasunaren markatik dago marka.<br />

Norberak ez du ikusten ikusten ez duena ikusten<br />

ez duela, nahiz begirada treba daitekeen iruditik<br />

haratago joateko, inolaz ere hutsik ez dagoen eta<br />

espazio esaten zaion lotura-substratu horretara<br />

joateko. Ikusten ez <strong>de</strong>na begiratu <strong>de</strong>zake, hondoa<br />

eta egitura, matrizea, osotasunik eza. Horregatik,<br />

marrazteak pertzepzioaren, kontzepzioaren<br />

eta afektuaren mugan trebatzen du, ikusterik ez<br />

dagoena ikusten, ikusten ari garena ikusi ez dugula<br />

ikusten.<br />

Trazuaren aurretik, marrazten duenak ez dio<br />

orri zuriaren inolako amil<strong>de</strong>giri aurre egiten, arrastoaren<br />

inolako zero mailari: horixe da lur horren, itxuraz<br />

zuri baina, benetan, erabateko eta esanezin<br />

horren emankortasun joria ezkutatzen duen<br />

hutsaren mitoa. Marrazkiaren hondoa tokia da,<br />

lurral<strong>de</strong>a, lekua kokatzen <strong>de</strong>n eta setiatzen <strong>de</strong>n<br />

espazio hori, hain zuzen horrexegatik baita aipatu<br />

ezina; izan ere, bertan marrazki gisa existitzen<br />

<strong>de</strong>na ikusgarri egiten duen neurrian existitzen da<br />

espazio hori. Ifrentzutik, marrazki hori arbel baten<br />

gaineko trazutzat ikus daiteke. Arbeleko hutsa ez<br />

da airez gabetutako gas huts bat, baizik eta soinu<br />

interferentzien lekua, begira<strong>de</strong>na, ukitze eta<br />

hitzarena, horiek plazera eta <strong>de</strong>splazera kalifikatzen<br />

baitituzte: gorputza da, mundura zabaltzen<br />

ari <strong>de</strong>la, beste gorputz bati zabaltzen ari zaiola,<br />

<strong>de</strong>siraren adierazle guztiak ku<strong>de</strong>atzen diren<br />

ingurune sotila, gorputz batek laztanen, tenperaturaren,<br />

usainaren, begiradaren, ahotsaren... trazuez<br />

beste gorputz bat marrazten duen gunea.<br />

Marrazkiaren hondoa, azkenean, gorputz bat da,<br />

eta beti marrazki ezabatu baten hondoaren gainean<br />

marrazten da, paperaren beste al<strong>de</strong>tiko trazuen<br />

markaren gainean. Sentsazio bat errealitateak<br />

inoiz neutrala ez <strong>de</strong>n gure gainazal sentikorraren<br />

gainean zirriborratzen duen marrazkia da, 8<br />

ez besterik, eta ezagutzea barne marrazki bat<br />

sortzea da (asmakuntza, eredua, i<strong>de</strong>ia, pertzepzioa,<br />

forma). Kanpo marrazkiak errealitatea-<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 239<br />

ren gainean egindako keinu bat ere jasotzen du,<br />

pentsatzea apenas <strong>de</strong>n bitartean marrazki metaforiko<br />

bat, 9 marrazkiaren metafora bat. Halaz,<br />

berez, arbel hori ezabaezina da, nahiz gainean<br />

egiten eta <strong>de</strong>segiten <strong>de</strong>n guztia orban gisa,<br />

orbandura gisa existitzen <strong>de</strong>n, ezabatu gisa...<br />

Arbela <strong>de</strong>nbora-gabea da, bere <strong>de</strong>nbora ez baitagokio<br />

inongo eta inolako kronometriaren <strong>de</strong>nborari:<br />

<strong>de</strong>nbora-kon<strong>de</strong>ntsadore bat da, zeren eta<br />

figura bakoitzari atera egiten baitio gainean ezarri<br />

zaion <strong>de</strong>nbora, eta behin eta berriz enuntziatzen<br />

<strong>de</strong>lako presente gisa. Hondoko espazioak<br />

jaso egiten ditu, toki bat ematearren, <strong>de</strong>terminazio<br />

guztiak, baina berak iradokitzen du ez duela<br />

berezkorik batere. Arbela keinu batean gor<strong>de</strong>tako<br />

itxarotea da, eta itxarote batean gor<strong>de</strong>tako keinua,<br />

tarte korrelatiboen, gerorapenik gabeko<br />

aurrerapenen metaketa bat. Gaurkotasun zabal<br />

gisa, marrazkiak bizipenaren fluxutik enuntziatzen<br />

du, hilkortasunetik. Denbora-gabetasun bizi gisa,<br />

marrazkiak errepikapenaren, gelditzearen ikuspegitik<br />

enuntziatzen du.<br />

Arbela polaritatearen or<strong>de</strong>na zalantzan jartzen<br />

duen eta, bera aurkaritza izan gabe, aurkaritzak<br />

eragiten dituen muga nutrizioa da. Ez aldagaitza<br />

<strong>de</strong>lako, baizik eta, interpretazioaren polaritatetik<br />

haratago jotzen duela, arbela ez litzatekeelako<br />

zentzuaren horizontekoa izango. Arbela zentzuaren<br />

inu<strong>de</strong> eta logela (zimitorioa 10 ) da, hondoaren<br />

ertzean, lengoaiaren ertzean, bestearen<br />

muga-mugan, jaiotzearen ertzean, ilunpearen ertzean,<br />

marrazkiaren harian. Bere iluntasun zurian,<br />

arbelak hautatuko ez dituzten zeinu guztien ondorioei<br />

egiten die <strong>de</strong>i, aukeramen eta hautamen<br />

guztien ezegonkortasunari.<br />

Ezen arbelaren sortasun konponezin hori, era<br />

berean, ezabatu guztien gordailua da, omisio<br />

guztien erresonantzia, aztarna guztien gorputza.<br />

Horretatik bere gaua, bere amil<strong>de</strong>gia, saturaziotik<br />

eta gainjartzetik sortuak, eta bere kolorea, oroimen<br />

eta ahanzturarena, etorkizuneko ilunsentiarena<br />

eta aukeraren egunsentiarena. <strong>Paper</strong> zuriak<br />

eta trazu beltzak ez dute uzten <strong>de</strong>ntsitate hori


240 PAPER LABORATEGIA<br />

hain erraz antzematen, zeren eta ezabatuak hondoa<br />

orbantzen du; bitartean, aitzitik, arbeleko<br />

orbanak bere sakontasuna, bere intimitatea, bere<br />

espektroak uzten ditu agerian. Munduan markatzen<br />

<strong>de</strong>n guztiaren inskripzio-traza izaki, marrazkia<br />

zifren erregistroa gure oroimen ikusezinaren<br />

zati materialdu gisa gor<strong>de</strong>tzen duen gainazala<br />

da. Baina oroimena bera ere, paper bat edo ezer<br />

pintatzekeko ohol 11 bat baino gehiago, arbel<br />

magiko bat da, gure aparatu psikikoan marrazkia<br />

ezabatzearen aldi berekoa baita, ahanzturaren<br />

aldi berekoa, eta al<strong>de</strong>rantziz, ahanztura marka<br />

bat da. Arrasto mnesiko bat zenbat eta ezabatuagoa<br />

izan, are biziagoa da haren marka, arbeleko<br />

orbanak espektro, mamuaren mamu diren<br />

bezala; arbeleko ereduak oroimen histerikoaren<br />

berezitasunen arazora igorriko gaitu, eta zapalkuntzaren<br />

egitura-eraginarenera, eta eremu erogenoen<br />

genealogiarentzako oinarri izango da,<br />

eta genealogia horretan ezabatze amnesikoaren<br />

fenomenoa, orduan, egitura-korolario gisa aurkeztua<br />

izango da. 12<br />

Izkiriatzen eta inskribatzen <strong>de</strong>na, markatzen<br />

<strong>de</strong>na eta markatua hartzen duen gainazala ez da<br />

paper bat, ez plano bat, baizik eta toles bat: bertan<br />

tolesa ez da arazo bat, ez dator kanpotik, bere<br />

izaera baita, eta horrek ireki bihurtzen du, euskarri,<br />

markatua izango <strong>de</strong>naren marka. Toles da krisian<br />

dagoen izenetako beste bat: sistema baten<br />

intimitatea da, izaki baten barneratze eta kanporatzea.<br />

Arbelak bere tolesa erakusten du ezkutatzen<br />

duen neurrian, ezabatzen duten eta ezabatzen<br />

duen neurrian; bere tolesa erakusten du<br />

<strong>de</strong>sberdina <strong>de</strong>n, beste bat <strong>de</strong>n eta urratua <strong>de</strong>n<br />

neurrian. Arbela gestazioaren tokia da, Fenix<br />

bezala bere suteetan erretzen eta bere hondarretatik<br />

beretatik birsortzen <strong>de</strong>n espazioa bezala:<br />

arbelak metaforen aniztasuna sorrarazten du, eta<br />

irudi posible guztien, potentziaren arragoa da.<br />

Ispilu ahur baten antzera, islatzen dituelarik<br />

asmakuntza, suzko trazua, irudimenaren oinaztargia,<br />

keinuaren arrastoa, <strong>de</strong>siraren bizkortasu-<br />

na eta zehaztasuna... trazuak hobetu egiten du<br />

men<strong>de</strong>ko <strong>de</strong>nbora, jaulkitzen zein hobesten ez<br />

duen espazio hori, irudien eremua... Gorputza<br />

bezala, arbela espazio hornitu hori da: 13 Elaborazioaren<br />

labirintoa, espazioen espazioa, espazio<br />

ireki nagusia: abstrakzioaren eta sinbolizazioaren<br />

espazioa, emozioaren eta transmisioaren espazioa.<br />

Askotarikoa da, zeren eta <strong>de</strong>nborak dituen<br />

espazioa baita, n <strong>de</strong>nbora n espaziotan. Gainjartzeak,<br />

lur-lerro askotarikoak, errai bakoitzaren<br />

mailan dibertsifikatutako horizonteak, irrika bakoitzarenak.<br />

Harrizko eta gorputzezko arbel horretan,<br />

gainjarri egiten dira asentamenduak, aztarna<br />

antzemanezinak, <strong>de</strong>nboraren orbanak, babesgabetasunen<br />

eta <strong>de</strong>liberazioen marrazkia. Bere<br />

inkurbazio eta ibarretan, arbela da gizakiaren bizi<br />

esperientziak berezko duen espazio-<strong>de</strong>nbora<br />

kurbatura ondoen gor<strong>de</strong> duen ustekabe eta<br />

aurkikuntzen espresio-euskarria. Eta marrazki<br />

orok, nahiz bakarrik bere formazio prozesuan<br />

izan, arbelaren dimentsio irekia du, arbelaren tortsio<br />

espaziala, haren <strong>de</strong>nborazko aldiberekotasuna,<br />

haren gertakizun izaera, haren gaua.<br />

Beti ausardiaz beteriko mundu zati txiki baten<br />

gainean marrazten da, zatitxo hori berori nukleo<br />

eta erresistentzia baita, oztopo eta aukera. Arbela,<br />

gainera, liburuaren egitura duen harri hori da, 14<br />

erraz zabaltzen baita tolesetan orri lau eta meheetan,<br />

idaztea eskatzen dutelarik: filosofala edo<br />

angeluarra, unibertsoa toles handi bat da, gorputz<br />

bat, uharri zabal eta mamitsu bat, predikatu eta<br />

subjektu nahasketa <strong>de</strong>n hartxintxarra, ekintza eta<br />

berau egiten <strong>de</strong>n haren nahasketa <strong>de</strong>na, eta<br />

sorkuntza elkarkaria <strong>de</strong>la egiten du ohar: harria<br />

bere gainean jardutearen ekintzaz egiten da, eta,<br />

aldi berean, uharri hori biribiltzen ari da, egiten ari<br />

da, subjektua bera eragile bihurtuz, ekintzaren<br />

ondorio gisa... harekin jaiotzen da, harengan hiltzen<br />

da, harengan dirau bizirik. Eta marrazten,<br />

zulatzen, jaurtitzen, grabatzen, jartzen eta tokitik<br />

ateratzen duenak, unibertsoko harri hori jan eta<br />

bota egiten du: arbel beltz kolore anitzekoa, bere<br />

iluntasunaren gainean dizdiz egiten duena


grabatzen, antolatzen duen keinu baten erlantzak...<br />

Munduren tolesa, leize-zulo eta tregoa,<br />

meazulo ahurra, marrazkiaren urratua oinarritzen<br />

<strong>de</strong>n urratua, trazua, existentzia bakoitzaren ebakia<br />

marrazten <strong>de</strong>n urratua: marrazkia zirrikituaren<br />

gaineko pitzadura da, interbaloaren gaineko<br />

interbaloa: irrealizazio eta lurruntze lana.<br />

...Irrealizazioa, espazioa eta espazioan<br />

errealizatzen eta banatzen duena: konposizioa<br />

instantzia horien, muga horien portaera ereduen<br />

administrazio eta elaborazio saiakera da, ez besterik.<br />

Ikuslearen espazio errealaren, irudizko<br />

espazioaren, eta izenen espazio sinbolikoaren<br />

artean. Arbela erosen eta gestazioaren erdiguneko<br />

irudi anikoikoa da. Kulturaren <strong>de</strong>nbora eta<br />

espazioa da, erreketarena, egitekeko izaki maitekor,<br />

osatugabe, askotariko baten arragoa amaitzekea.<br />

Horregatik marrazkiaren arbela muga bat<br />

gauzatzen duen mintza da, ez-kontraesanaren<br />

logika orori erronka egiten dion zulo eta bitarte<br />

bat da. Marrazkiak ez dira sentiberak edo ulergarriak;<br />

batzuetan badirudi ez direla ez honakoa ez<br />

harakoa, edo honakoa eta holakoa direla... Izakiaren<br />

trazu bat dira, izaten izatearena, eta baita<br />

generoari, sortzeari buruzko arrasto bat ere,<br />

generoaren genero <strong>de</strong>sberdinei buruzkoa, belaunaldien<br />

generoari buruzkoa...<br />

Arbela, beraz, ez da, ez maila metafisiko, fisiko,<br />

kimiko edo alkimikoan, substantzia bat, baizik<br />

eta baliobiko barreiatze bat, aurkariek elkarri aurka<br />

egiten dioten eremua baita, horiek elkarrekin lotzen<br />

dituen mugimendua eta jokoa baita, horiek itzularazten<br />

eta bata beste bihurtzen dituena baita<br />

(argia/iluna, ahurra/ganbila, aurrekoa/atzekoa,<br />

oroimena/ahanztura, mintzoa/idazkera, etab.). Eta<br />

gorputz horretatik abiatuta, aurkariak edo <strong>de</strong>sberdinak<br />

geldiarazi egiten dituzte. Arbela mugimendua<br />

da, talka eta lerraduren lekua eta jokoa, <strong>de</strong>sberdintasunaren<br />

produkzioaren, <strong>de</strong>sberdintasunaren<br />

<strong>de</strong>sberdintasunaren labirintoa. Horregatik<br />

marrazkia arbitrarioaren eta beharrezkoaren artean<br />

dago, mitoaren eta proiektuaren artean, jainkoaren<br />

eta heriotzaren artean, galtzearen eta aurki-<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 241<br />

tzearen artean, hildakoaren eta biziaren artean,<br />

eta sugearen eta jaguarraren, amaren eta aitaren,<br />

ilargiaren eta eguzkiaren, ibaiaren eta harriaren, itzalaren<br />

eta atalasearen artean.<br />

1.1. Klariona laborategi gisa<br />

«Airea lerro zuzen eta distiratsu kopuru mugagabe<br />

batez beteta dago, lerro gurutzatu eta bilbatuez,<br />

batek inoiz ez duelarik beste baten ibilbi<strong>de</strong>a<br />

trabatzen, eta objektu bakoitzarentzat bere izatearen<br />

benetako forma irudikatzen dute» 15<br />

«Marrazkia, gure hiru arteen, arkitektura, eskultura<br />

eta pinturaren aita, en<strong>de</strong>lgutik dator, gauzen<br />

al<strong>de</strong>rdi aniztasunetik juizio unibertsal bat ateratzen<br />

du, naturalezan dagoen guztiaren formula<br />

edo i<strong>de</strong>ia baten antzekoa alegia» 16<br />

Errealitatearen hondo emankorraren gainean, izakiek<br />

bere existentzia trazatzen dute, astroek energia<br />

traiektoriak, biziek gorputz eta lotura lorratz<br />

bat. Solidoenak ere bibrazio baten taupada islatzen<br />

du, keinu baten, gestazio, espazio baten<br />

sekretua eta sekrezioa. 17 Trazua espezieak eta<br />

estiloak, borondateak eta kiribilak zeharkatzen<br />

dituen jarraitasun-lerroa da. Mundua arbel bat<br />

baldin bada, subjektua klariona 18 da, eta halaber<br />

ilintia, 19 euskarri ilun edo argi horren gainean<br />

orbana egiten duena alegia: klarion antropometriko<br />

eta antropomorfoak, adarbakarraren adarraren<br />

antzera, irudi, asmakuntza, burutazioak jariatzen<br />

ditu... Klarionak inarrosi egiten dira, dadoak astintzen<br />

diren moduan, zoriari zoria itzuliz, zuriari<br />

zuria, hautsari hautsa, errautsei errautsa, bere<br />

anbiguotasunak barkazioa jasotzen duen trazu<br />

baten mugimenduan.<br />

Materia apenas <strong>de</strong>n espazioak erakusten duena,<br />

espazioaren hozkada, horrela agente ageri baita,<br />

aktibo, ikusgarri bere absentzia materialean.<br />

Halaz, eskultura bakoitza espazioaren negatiboko<br />

mol<strong>de</strong> hori besterik ez da, espazioa materia-


242 PAPER LABORATEGIA<br />

ren matrizea <strong>de</strong>n bezala. Estatuan, klarionak eta<br />

arbelak trukatu egiten dituzte bere eginkizunak.<br />

Harria klariona da, klariona harria da, eta harria<br />

munduaren materiala da, mundua klarion baten<br />

kon<strong>de</strong>ntsazio metaforiko gisa. Eta marrazkiak toki<br />

bat finkatzen du, arrozte bat sartzen du, bereizgarri<br />

bat, ebaki edo seinale bat, errealeko zulo<br />

bat edo errealaren zulo bat. Ez da soilik agerraraztea,<br />

figura gisa aurkeztea une horrexetatik<br />

aurrera paperaren jatorrizko hondora mugatzen<br />

<strong>de</strong>naren gainean; marrazkiak dislokatu egiten<br />

ditu disoziazio horiek, eta, beraz, adierazezina da<br />

agerrarazteari edo <strong>de</strong>sagerrarazteari dagokionez.<br />

Arrasto gisa, marrazkiaren forma, klarionaren<br />

trazuan eta arbelaren presentzian, abandonu<br />

aztarnatzat berresten da, formagabearen zantzutzat;<br />

ez-figura eta ez-hondo gisa. Oraindik egitekeko<br />

keinu baten adierazpena, marrazkia bera<br />

<strong>de</strong>nean beregan antzematen <strong>de</strong>n keinua, beregatik<br />

antzematen <strong>de</strong>n bere efektua, eta ez bere eragile<br />

gisa. Marrazkia sortu zuen keinua, marrazkian<br />

beste trazu bat markatzen duen keinua, beste<br />

lorratz bat.<br />

Matrize ilun horren gainean, 20 <strong>de</strong>sira baten trazu<br />

eta apur zuriak, arrisku baten arrastoa. Ez gara<br />

bere osagaiak inolako ondoriorik gabe truka daitezkeen<br />

makina <strong>de</strong>spiezatu eta <strong>de</strong>spiezagarriak.<br />

Gure afektuetan, gure grinetan, gure loturetan,<br />

gertakari bakoitza, esandako edo esan gabeko<br />

hitz bakoitza, begirada bakoitza, xehetasun txiki<br />

bakoitza, garrantzitsua <strong>de</strong>n bakoitza, onerako<br />

edo txarrerako, konponezina da. Gertatutakotik<br />

ezer ez da baztergarria, markarik gabeko trazurik<br />

ez dagoen bezala. Marrazkian ez dago saihets<br />

daitekeen ezer, baina <strong>de</strong>na zuzenketa eta konponketei<br />

lotuta dago: itzulgarria, errepikapenik<br />

gabea, adierazpenik gabea, arbela akatsa barkatzen<br />

<strong>de</strong>n espazioa da, konponezina inplementa<br />

daitekeen proiekzio-existentzia baten antzera,<br />

horretan konponezina bera ere ez baita karga,<br />

ulerkuntzaren afektutik jarduten baita. Beti ustekabea<br />

da, berezitasuna, teoria kolapsatzen <strong>de</strong>n<br />

lekua.<br />

Are zirriborro bat edo planifikazio bat izanda<br />

ere, marrazkia bere prozesuan bertan murgiltzen<br />

<strong>de</strong>nean, hau da, eragile <strong>de</strong>nean, dakiguna<br />

marraztu or<strong>de</strong>z jakiteko marrazten <strong>de</strong>nean,<br />

marrazkia eldarnioaren espazioa da, inolako<br />

arauk ezarritako mugarik gabe, aurretiazko iritzirik<br />

gabe, prestakuntza huts gisa, helbururik<br />

gabeko existentzia gisa. Forma ematea droga<br />

eta sendabi<strong>de</strong> da orduan, pozoia eta pozoia kontrakoa,<br />

asaldura eta aringarria, itxialdia eta irteera.<br />

Horregatik ez dago arte baltsamorik; ez arteagatik<br />

ezta arterako ere; ezta artista (bere fantasmagoria<br />

guztiez) izaten ariko <strong>de</strong>n gizakiarentzat<br />

ere; ezta gizakia (bere elaborazio sintomatikoez)<br />

izaten ariko <strong>de</strong>n artistarentzat ere. Aparteko irudia<br />

normalean ez oso modu arruntean gertatzen<br />

da, batetik besterako biraren unean, mugaren,<br />

asmakuntzaren, ametsaren, eldarnioaren, akatsaren,<br />

oztopoaren eta zarataren ardatzari jarraiki...<br />

zuzenketaren oihartzun guztien eta probabilitatearen<br />

eta nekez gertatzekoaren konjuntzio<br />

eta koiunturen zori mugagabearen ardatzari<br />

jarraiki...<br />

Marrazki bat keinu baten finkapena da, eta<br />

berezko helburutzat edo prestakuntza psiko-pertzepziozko<br />

eta mentaltzat har daiteke. Baina,<br />

batez ere, marka bat da, gertakarien gertakari<br />

bat, posibilitateen eta ezintasunen toki bat. Hartzaren<br />

lurral<strong>de</strong>-hatzetatik haurrak bere inteligentzia<br />

mugagabeki garatzen duen arrastoetaraino...<br />

hedapen bikoitza dugu inolaz ere, toles bikoitz<br />

bat: bereganantz, markak biziagotu egiten du<br />

esperientzia, eta barne-konplexutasun handiko<br />

ehunak sortzen ditu; kanporantz, presentziatik eta<br />

pertzepziotik haratago hedatzen du gorputza,<br />

topaketen bi<strong>de</strong>gurutzean: marka materialak edo<br />

mnemikoak baitira. Trazua gorputzaren aztarna<br />

da, haren <strong>de</strong>sira eta zalantzarena, ez soilik i<strong>de</strong>ia<br />

eta proiektuetara, baizik eta subjektu baten <strong>de</strong>siraren<br />

al<strong>de</strong>rdirik errealenera igortzen gaituena<br />

subjektuak nahi ez arren, are bere al<strong>de</strong>rdirik suntsitzaileen<br />

edo auto-suntsitzaileenetan, maltzurrenetan,<br />

koherentziarik gabeenetan, eldar-


niozkoetan, hutsal edo jasanezinetan... Izan ere,<br />

markak gizatiarraren aurretikoak dira: bizia marka<br />

kimiko, grafiko, lurral<strong>de</strong>zko eta keinuzko sare<br />

batean existitzen da. Ez hartzarengan ez graffitigilearengan,<br />

ez ekintzailearengan ez horma-irudigilearengan,<br />

horiengan trazua ez da esangura<br />

absentzia bat erakusten duen arrasto eginkizunera<br />

mugatzen, ezta presentzia espazial eta <strong>de</strong>nborazko<br />

baterako asmo batera ere. Ez da soilik<br />

aztarna bat, inskripzio huts eta garbi bat, ez da<br />

soilik han egon zen norbaiten <strong>de</strong>nbora-disjuntzio<br />

hori, ezta ezarritako <strong>de</strong>sberdintasun baten markarena<br />

ere, baizik eta eduki-zehaztapen ororen<br />

aurretiko mugimendu diferentziatuarena. Arrastoan<br />

bada keinua edo grafia baino zerbait gehiago,<br />

pribilegiozko tokia baita, funtsezko prozesuak eta<br />

proiektu baten garapenerako erresonantzia gisa<br />

balio duten eragiketak agerian geratzen diren<br />

tokia: Jakinduria berehalako bat, eta honen bi<strong>de</strong>z<br />

errealitatearekin neurtzen dugu geure burua, eta<br />

gure pertzepzioa eta gure i<strong>de</strong>iak ulertzen eta<br />

fabrikatzen ditugu. Marrazkiak pentsamenduaren<br />

eta emozioaren lantegia erakusten du, jakinduria<br />

baten egitura.<br />

Literalki, klarion laborategi bat arbel bat da, egiteko<br />

eta <strong>de</strong>segiteko berariaz irekitako dimentsio<br />

anitzeko murru bat. 21 Klarionak marraztu egiten<br />

du, baina apenas <strong>de</strong>n subjektuaren hedapena,<br />

honen ahots zuria trazu bihurtua. Klariona arrasto<br />

gorputz bat da, bigun eta zurruna, likidoa trazuan<br />

eta sendoa irudian. Gorputzaren hedapen<br />

gisa, gorputzak berak trazu hornitzailetik duenera<br />

jotzen du. Eta klarionek estatuei gorputza ematen<br />

dietenean, estatuek eskultorea izendatzen<br />

dute <strong>de</strong>sira-trazu baten klariontzat. Antropomorfoa<br />

edo antropometrikoa, eskultura eta eskultorea<br />

bi<strong>de</strong>gurutze gisa existitzen dira. Espazioko arbela<br />

generazio gisa aktibatzen <strong>de</strong>n gorputz sakabanatu<br />

bati dagokion formatua da. Eta eskultura<br />

bakoitza arrasto bat, espazioaren hondoaren gainean<br />

zabaltzen <strong>de</strong>n dimentsio anitzeko trazu bat.<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 243<br />

Eskulturek gizakia marrazten dute; gizakiak bere<br />

asmoa marrazten du; <strong>de</strong>sirak bere eskulturak<br />

marrazten ditu, eta hauek izaki gisa marrazten<br />

dute bera... Espazioa antolatzea, <strong>de</strong>nboraren<br />

antolatzea, <strong>de</strong>nak funtzionatzen duen sentsazioaren<br />

bilaketa dira, bizitzaren fluxua aletzen<br />

duten <strong>de</strong>sadostasun eta bat ez etortzeen bilbean<br />

adostasunak eta topaketak badirelako sentsazioaren<br />

bilaketa. Distantziako pasoaren zauria<br />

da, espazio bakarda<strong>de</strong>a, bere segurtasun etengabean,<br />

konposizio, ezabatze eta marka <strong>de</strong>sira<br />

hori sortzen duena, bere ziegan, txikia eta isolatua<br />

izan arren, posible balitz bezala kamaina eta<br />

aulkia, leihoa eta argia, paper zuria eta urduritasuna<br />

tokiz mugitzea. Eta eragite eta osatze horretan,<br />

espazioa bera zabalik geratuko balitz bezala<br />

litekeenari mugarik ez jartzeko, loturari mugarik<br />

ez jartzeko, eta bakarda<strong>de</strong>a matxinada eta<br />

errebelazioa balitz bezala. Horrela betez, irudi eta<br />

posizioez, faltaren eta gehiegikeriaren zuloa.<br />

Marrazki bakoitzak butxatu egiten du posibilitatearen<br />

espektroekiko loturarik gabeko balentzia<br />

hori.<br />

Hauxe da gorputza, goitik behera zabaldua<br />

betetzeke dagoen lotura balentzia batez, irrikaespazio<br />

faltako eta taupadakako batez, horien<br />

topaketak osotasunik ezaren berrespena baita.<br />

Gorputz ireki bat, topaketan bere distantzia<br />

gauzatzen duena, are gorputza ematen dion arte,<br />

hirugarren gorputz hori —bataren eta bestearen<br />

arteko tartea— aurpegi bihurtuz, aldi berean zatiketa<br />

eta jostura <strong>de</strong>n beste hirugarren bat bihurtuz.<br />

Munduarekiko bere ukipen urratzailean<br />

gehiegi zulatutako gorputz bat, itxitura sinboliko<br />

baten babesa falta zaiola, orbantzen <strong>de</strong>n klarion<br />

bihurtua, higatu egiten da, gastatu, erre egiten da<br />

munduarekiko hartu-emanean, bizitzarekiko<br />

igurztean, bere marrazkian. Klarionak bere burua<br />

i<strong>de</strong>ntifikatzen badu unibertso arroztu baten hondo<br />

ilunaren gaineko trazu hornitzaile argitsu gisa,<br />

bere bakarda<strong>de</strong> espaziala, bere bilaketa trazuak,<br />

munduarekiko tratuan bere egitea, bere izaten<br />

izatearen leizeak dira, keinu eta hitzen sismoak,


244 PAPER LABORATEGIA<br />

erabakiak eta ekintzak, pentsamenduak eta<br />

abenturak, horietan guztietan bere loturak<br />

marrazkiak baitira, berresten eta kiskaltzen duten<br />

marrazkiak, zeinuak eta lorratzak sorrarazten<br />

dituen elkarrekiko higadura. Bere bizitza da hauts<br />

bihurtzea, marrazki, arrasto, unibertsoko izarren<br />

hautsa egitean <strong>de</strong>sagertzea. Marrazkiak<br />

hondakinak uzten ditu, klariona marrazkitik beretik<br />

bereizten duten hondarrak, eskultoreak estatuatik<br />

bereizten duen harria baztertzen duen<br />

bezala. Izarren hauts hori, arrozte hauts hori,<br />

posiziotik eta traiektoriatik kanpo geratzen <strong>de</strong>n<br />

hondarra da, erabat ez <strong>de</strong>na ez subjektuarena ez<br />

<strong>de</strong>nborarena.<br />

Trazuek aurrera egiten dute irudia harrapatu<br />

arte, zelatatze eta atzemate lan batez. 22 Zirriborroa<br />

dira, estudioa, zertzelada, apuntea, marraketa,<br />

orbana, estudioa, mihiztadura, nota, enkoadrea,<br />

krokisa, eskema, grafikoa, traza, silueta,<br />

ingerada... Bai analitikoak, <strong>de</strong>skriptiboak, naturalistak,<br />

errealistak, kontzeptualak, eskematikoak,<br />

poetikoak, teknikoak izan, bai probak, saioak,<br />

zalantzak edo kalkuluak izan, guzti-guztiek balio<br />

eta neurtzen dute, pertzepzio jarduera mental eta<br />

emozional bat erregistratzen dute, itxuratzeko<br />

egindako ahalegina; erakutsi egiten dute inpresio<br />

eta sentsazioen kaosa eratzen dugunean soilik<br />

or<strong>de</strong>natzen <strong>de</strong>la, tolesaren nebulosa opakoaren<br />

gainean arrastoak enuntziazio baten lerroaren<br />

gisan aurrera egiten duenean, ez ikusiezina irudikatuz,<br />

baizik eta ikusgarria sortuz.<br />

Eta behin egin ondoren, marrazkiak figuratik<br />

hartzen duenak ukiezin bihurtzen du, euskarriaren<br />

literaltasunaren gainean trazu baten marka<br />

geratzeaz gain figura gisa ixten duen beste<br />

babes mintz bat ere geratuko balitz bezala. Berriro<br />

ere, marrazkiaren konbentzioak <strong>de</strong>sbi<strong>de</strong>ratu<br />

egiten du arreta bere naturaleza irekitik, bere<br />

arbel izaeratik.<br />

2. MITOA, MARRAZKIA, PROIEKTUA<br />

«Non sortu zen egiak berez bi<strong>de</strong>a zabaltzen<br />

duelako sineskeria?» 23<br />

«Zertarako nahi dugu iraultza bat gizaki berri<br />

bat lortzen ez badugu?» 24<br />

«Etorkizuna mamuena da» 25<br />

«Egonkortzen <strong>de</strong>n pentsamendu batek,<br />

<strong>de</strong>na <strong>de</strong>larik, hipnosi baten ezaugarriak<br />

hartzen ditu, eta, lengoaia logikoan,<br />

idolo bihurtzen da» 26<br />

Arbela ez da metafora bat, baizik eta metaforaren<br />

paradigma; txanponaren, urrearen eta hauen truke,<br />

transferentzia, zirkulazio... eredu ohikoek baino<br />

zehaztasun handiagoaz irudikatzen du prozesu<br />

metaforikoa. Zirkulazio eta truke logika horren<br />

aurrean, metaforak, arbel gisa, espektrora, saturaziora<br />

eta kon<strong>de</strong>ntsaziora igortzen gaitu. Metafora<br />

mitoaren metafora da, arbela metaforaren metafora<br />

<strong>de</strong>n neurrian. Orbanen gainjartzeak, elipsiaren<br />

markak, metaforaren inpregnazioa markatzen<br />

du. Metafora baldin bada gauza bati beste<br />

bat izendatzen duen izena ematea, mitoaren elipsia,<br />

horrenbestez, metaforaren metafora da, esanguraren<br />

analogia, hau da, espektroarena, mamuarena.<br />

Sorburuaren mitoa hasieraren fantasia da,<br />

hastapenaren itzulerarena, genesiaren errepikapenarena...<br />

eta hor, berriro ere, arbelak berezko<br />

duen ezabatze nozioa, lagundu egiten baitio nostalgia<br />

filosofiko horri, errebelazio etengabe baten,<br />

hasiera betiereko baten ilusioaz.<br />

Marrazkiaren sorbatza, kontakizunaren haria,<br />

arrazoiaren mitoa... Berez, arrastoek mitoak bilbatzen<br />

dituzte. 27 Izan ere mitoak jarraitasuna ematen<br />

du, lotzen duen hari bat, batzen duen bat, bere<br />

trazuaz aldarazten, ehuntzen duen hari eta sorbatz<br />

bat. Eta marrazkiak katigatu egiten du, alegiak<br />

moldatu, sentiarazi, ikusarazi eta pentsarazi egiten<br />

du... Ehundura, ehun eta testu horientzat<br />

berezkoa da biltzea, elkartzea, or<strong>de</strong>natzea, eratzea<br />

eta transmititzea, 28 nahiz modu balio anitzekoan<br />

izan, anbiguoan, 29 erresistentean, zeren


eta ezkutatuz kontatzeko irudipenak baitira, 30<br />

legetik haratago baten zifrak eta markak.<br />

Idolo guztien artean, <strong>de</strong>sirak eta mamuak programa<br />

bat aukeratzen dute —zorroztasun bat eratzeko—,<br />

askatasuna orientazio bihurtuz; halako<br />

moduan ezen eragiketak, azkenean, <strong>de</strong>duzitu<br />

egiten baitira, eta objektu bat, helburu bat, asmo<br />

bat <strong>de</strong>duzitzen baitute. Diseinua jomuga da.<br />

Bateratze eta kontzertu sinbolikorako nahi oro,<br />

nahasmendu eta zatiketa, nahasketa, <strong>de</strong>litu eta<br />

kontrol faltazko hondo <strong>de</strong>abruzko baten gainean<br />

sortzen da. Marrazkia proiektu bat da (marrazki<br />

bakoitzak etorkizunaren gainean planeatzen du,<br />

jaurtigai batek bezala proiektatzen du), baina, era<br />

berean, eta batez ere, proiektua marrazki bat da:<br />

espekulazioak, ilusioak, etorkizun bati buruzko<br />

figurazioak, plan baten trazuak, etorkizuneko<br />

opakotasunetik, beldurretik, larritasunetik, jasanezin,<br />

onartezin, gozakaiztzat sentitzen <strong>de</strong>naren<br />

nazka. Proiektu-trazua obsesionatu egiten da<br />

zeruertza bezala urruntzen <strong>de</strong>n helburu batez,<br />

zeruertza ez baita toki bat, baizik eta asintota<br />

baten urruntasun izukaitza. Filosofia bezala,<br />

proiektu bakoitza, benetan, nostalgia da, 31 toki<br />

guztietan etxean sentitzeko bultzada, erbestearekiko,<br />

existentziarekiko intolerantzia. Kontua zera<br />

baita, bai bazterketaz bai heziketaz saihestea —<br />

kosta ahala kosta— bizitzako arrotz eta iluna, kontrolaezin<br />

eta gorabeheratsua. Halaz, bere sormenean,<br />

kaleratze, ukapen bultzada bat du gor<strong>de</strong>a<br />

bere baitan.<br />

Marrazkia errealitate ereduak ezartzeko modu<br />

bat da; 32 erdi egindako i<strong>de</strong>iak, pentsamendua,<br />

asmoa, sentsazioa... munduaren gaineko gure<br />

«proiekzioak» dira. 33 Proiekzioa zera da, pentsatzea<br />

zerbaitek badituela ez dituen, baina guk irudika<br />

ditzakegun, ezaugarriak; proiektatzea norbera<br />

proiektatzea da: «borondate artistikoa», 34<br />

«sentsazio txikia», 35 «barne beharra», 36 «asmo<br />

esperimentala» 37 ... motibazioak baino gehiago,<br />

edo pizgarriak baino gehiago, sortze printzipioak<br />

dira, <strong>de</strong>siraren, jomugaren mugimendu geldigai-<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 245<br />

tzaren orientazio arrastoak. Proiektu bakoitza<br />

<strong>de</strong>sira pultsazio horren enuntziazio gisa sortzen<br />

da, baina baita botere borondate gisa ere, 38 gurari<br />

hornitzaile zoro gisa. Proiektua botere proiektua<br />

da, hau da, barne aldaketa kontziente baten men<strong>de</strong>an<br />

dagoen kanpo eraldaketa baterako ahalegina.<br />

Eraikitzea proiektu eta begirada baten artean<br />

existitzen da, eta mundu baten or<strong>de</strong>z beste<br />

bat jartzea da, hasierakoa inaugurazioaren or<strong>de</strong>z.<br />

Bere bertsio hotzetan, iraultza-aurretiko gizarteetako<br />

baldintza objektiboen analisian bildurik<br />

dau<strong>de</strong>la... eta bere bertsio beroetan, asmo iraultzaileetan<br />

bildurik dau<strong>de</strong>la... Proiektua proiekzio<br />

antropologikoa da. Emantzipazio keinu erreaktibo<br />

gisa ulerturik, edo jabetze eta domeinu keinu<br />

al<strong>de</strong>bakarreko gisa ulerturik, proiektua estrategia<br />

jakin baten legitimazio kontakizuna da, ekintzatik<br />

kanpokotasun suerte bat: ekintzan bertan<br />

adoptatzea pentsamenduaren, intentzioaren eta<br />

asmoaren planoan duen kanpokotasuna. Aurrerapen<br />

ilusio orotatik at, helmuga gutxi-asko zehaztu<br />

batera ote daraman al<strong>de</strong> batera utzirik, proiektuak<br />

mugimendu bat <strong>de</strong>lineatzen du, ekarpena<br />

trazatzen du, halako indar estetiko batez, arrazoiaz,<br />

askatasunaz eta zorionaz araututako giza<br />

existentzia bat erdiesteko zabaltzen diren aukerak<br />

diseinatzeko... Mo<strong>de</strong>rnitateak estetika proiektu<br />

gisa eta utopia antropologiko gisa ulertu ahal<br />

izan zuen, gizarte ez zapaltzaile baten edukiak hitz<br />

egiten duen lengoaiatzat hartuz forma, 39 eta<br />

gizartea bera artelantzat, 40 eraldaketa beharraren<br />

absentziaren edo zapalkuntzaren aurka. 41 Horrekin<br />

guztiarekin ere, artearen indar utopiko hori,<br />

azken batean, eros baten, dibidual, interdibidual<br />

baten zabaltze eta haustura baten indarrean<br />

dagoke. Halaz, proiektu oro mo<strong>de</strong>rno dateke, eta<br />

mo<strong>de</strong>rnitate oro proiektibo. Lehen eta ondoren,<br />

taktikak egongo dira, estrategiak, amarruak, sistemak,<br />

kontrolak, ez or<strong>de</strong>a proiekturik. Proiektuak<br />

keinu bakoitzak eragiten du, eta bere izanez egote<br />

hori gainditzen du, okerragoa izango ez <strong>de</strong>n<br />

mundu baterako sortze eginkizunean sartzeko.<br />

Horregatik proiektu oro aporia da, baliabi<strong>de</strong> falta,


246 PAPER LABORATEGIA<br />

zirriborroa. Baliabi<strong>de</strong> falta horretatik, aurrerapenaren<br />

ilusioa sinbolikoa eratzeko baldintza bihurtuko<br />

da, muturreko sentitzaile horrek solaski<strong>de</strong><br />

bat, elkarrizketa ki<strong>de</strong> bat, hurko bat, beste bat<br />

eduki ahal izateko kultur lotura eratzeko.<br />

Mitoa ez da fikzio bat adierazten duena, baizik<br />

eta egiaren errebelaziotzat hartua, iritzirik eman<br />

ezin <strong>de</strong>na, eztabaidaezina, bere ebi<strong>de</strong>ntzia egiafrogatzat<br />

hartzen baita. Bere aldaera guztietan,<br />

mitoa kontakizunaren esanguraren men<strong>de</strong>an jartzea<br />

da berez mitologikotzat har daitekeena.<br />

Horregatik ezin diogu geure buruari gal<strong>de</strong>tu mitoa<br />

sorburukoa ote <strong>de</strong>n, edo, bestela, sorburua bera<br />

mitikoa ote <strong>de</strong>n. Legitimazio lengoaia bat da:<br />

mitoak legitimitatea bilatzen du sorburuko fundazio<br />

ekintza batean; proiektuak etortzeko <strong>de</strong>n etorkizun<br />

baten Arrazoian bilatzen du legitimitatea.<br />

Baina legitimazio eginkizuna duen kontakizuna<br />

<strong>de</strong>n neurrian, pentsamendu mitikoarekiko bere<br />

distantziatik i<strong>de</strong>ntifikatzen direlarik Ilustrazioak<br />

eta mo<strong>de</strong>rnitateak mito bihurtu zuten proiektua.<br />

Horien narrazioa narrazioaren beraren eta diskurtsoaren<br />

generoen arteko disoziazioan oinarritzen<br />

zen. Halaz, bere mitifikazioan, gizarte konplizitaterik,<br />

elkarrekikotasunik eta testuingururik gabe,<br />

<strong>de</strong>nbora-gabeko bihurtua jada, Proiektu mo<strong>de</strong>rnoa<br />

likidatuta geratzen zen 42 ...Marraztea orduan<br />

substratu baten gainean, <strong>de</strong>tritus mitikoaren gainean,<br />

humus logikoaren gainean, sublimazioz<br />

gabetutako mundu batean; kontakizun handien<br />

hondarrez eta hondarren gainean marraztea,<br />

korrelatorik gabeko kontakizun bat bilbatuz,<br />

honetan batere eredugarriak ez diren pertsonek<br />

heroien balentriatzat errebindikatzen diren <strong>de</strong>lituak<br />

egiten dituztela... Perbertsioaren eta zoramenaren<br />

errebindikazioa mito bihurtutako <strong>de</strong>lituaren<br />

garaipena dira, eta hau bat dator mitoa <strong>de</strong>litu<br />

bihurtze horrekin ere. Heroi mo<strong>de</strong>rnoa<br />

gaizkileek errebindikatutako gaizkile bat da,<br />

berak esana ukatuz marrazten duena da, bere<br />

marraztea ezkutatzen duena, bere exegetak hor<br />

izan arren kontakizun bat ehuntzen duena. Eta<br />

horrentzat, gainera, errealitate osoa —gizakiak,<br />

paisaiak, eraikuntzak, espazioak— material mitifikagarri<br />

gisa erakuts daiteke, men<strong>de</strong>ragarri edo<br />

men<strong>de</strong>rakaitz samarra bera, ospil mugagabe<br />

baten gisan.<br />

2.1. Midasen matria<br />

«Gogoratu <strong>de</strong>nborak urrea balio duela» 43<br />

«Ukitzen dudan guztia mito bihurtzen dut»<br />

(mitoa salbaziorako programatzat)<br />

erleek bezala ateratzen dut<br />

erlijiosotik jariatzen duena» 44<br />

«Edozein artelanek, neurririk handiosenak<br />

erdietsi nahi baditu, egiten duten unetik<br />

mugagabeko egonarriaz, mugagabeko<br />

arduraz, milurtekoak jaitsi behar ditu,<br />

ahal badu obra honetan bere burua ezagutuko<br />

duten hildakoez beteriko gau oroiz<br />

aurrekoarekin bat egin.» 45<br />

«Nire asmoa, nire irakaskuntzaren helburua,<br />

zuei musika idazten galaraztea da» 46<br />

Angustia, beldur, ziurgabetasun, gabezia hondo<br />

baten gainean marrazten bada, <strong>de</strong>sadostasunaren,<br />

gerraren, <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>naren or<strong>de</strong>na guztietako<br />

bizipen jasanezinaren esperientzia bizitik marrazten<br />

bada, eta hondo horretatik sortzen bada<br />

proiektu eta i<strong>de</strong>altasun oro, orduan marrazki mitikoak<br />

ahalegina egingo du konponezinaren beharra<br />

al<strong>de</strong>ranzteko, sorburuan helburua jartzeko,<br />

sorburuaren aurretiko paradisu galdu bat berregiteko,<br />

heriotzatik sendatzeko fantasia gisako<br />

«asmo esperimental» batean. Marrazki libre<br />

batek 47 etorkizunaren eskakizunen men<strong>de</strong>an ez<br />

legokeen orain batean instalatzea ekarriko luke.<br />

Bizitzan, badirudi hau bakar-bakarrik trantze<br />

heroikoan edo eldarnioan <strong>de</strong>la posible. Artean,<br />

sorkuntza ekintzaren une ezinbesteko bat da apenas.<br />

Une horretako ekintzarako pauso batek keinu<br />

bihurtzen du marrazkia, eta keinu horren ukituak<br />

<strong>de</strong>na mito bihurtzen du, eta artea, halaz,


estetifikazio lauso, 48 ahalguztidun, nonahiko, orojakile...<br />

ko<strong>de</strong>aren haratagotik marraztea, lege<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nteko eremuetan, gobernariaren, umearen<br />

edo zoroaren arduragabekeria birtualetik,<br />

«experimentum mundi» 49 baten ausardiaz, martiriaren,<br />

mesiasen edo iruzurtiaren ausarkeriaz...<br />

bere trazua beharrezkoa, mitikoa <strong>de</strong>la jotzen <strong>de</strong>n<br />

jomuga baten al<strong>de</strong>bakarreko proiekzioa da: ukitzen<br />

duen guztia patu bihurtzea, kontakizun, urre,<br />

<strong>de</strong>nbora, mito, arrazoi ...Midasen zeinua, 50 handinahi<br />

txoroaren eta aurrerapen eta garapen (I+G)<br />

ilusio suminduaren irudia, topaketarekiko gorrotoa<br />

da, alterazio borondate gisa adierazten <strong>de</strong>n<br />

alergia bat, alteratzea beste batekiko topaketaren<br />

aurkakoa baita: bestearen alteritatea berez izan<br />

dadin ez uztea da. Bere nahia ez alteratzea da,<br />

alteratzea besteak alteratzen zaituela sentitzea<br />

bada ere. Bere boterean ezinezkoaren marka antzematen<br />

da, ezintasunarekin topo egiteko ahaleginarena,<br />

edota hartatik ihes egin ahal izateko<br />

ezintasunarekin topo egitekoarena. Bizi-joko bat<br />

da, ezin zaurituzko agertzea baita kontua, bizitzatik<br />

eta heriotzatik at dagoen posizio batean<br />

kokatzea. Helburu honekin, marrazkilari mitikoa<br />

besteekiko hartu-eman guztiak baldintzatzen<br />

dituen proiektu batean murgilduko da; erakusketa<br />

suerte batean, horren helburua laborategi<br />

baten eta joko baten ezaugarri guztiak dituen ariketa<br />

horretan noraino irits daitekeen azaltzea<br />

bailitzateke: besteekin noraino irits litekeen erakusketa<br />

alegia.<br />

Mitologizatzaileak antolatu egiten du bere sintomatologia,<br />

ez bere subjektibotasuna berresteko,<br />

ez hori salbatzeko, sublimatzeko, ezta aienarazteko<br />

ere, baizik eta hedatzeko, extrapolatzeko,<br />

besteengan izan dadin lortzeko, alteratzeko. Bere<br />

betierekotasunaren erabateko kontzientzia duen<br />

subjektu bat, bizitza hil ostekotzat hartzen duena,<br />

dagoeneko existentziaren ifrentzutik hitz egiten<br />

duen subjektu baten antzera, bere obra hildakoen<br />

herri zenbatezinari, bere hurrengo hurrekoari<br />

eskaintzen diona. Eta erreferentziarik gabeko<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 247<br />

posizio horretatik, atzera begira jarduten du, eta<br />

halaz posizio guztiak, subjektu guztiak heriotzaren<br />

beraren adierazle izaten ari dira dagoeneko.<br />

Heriotzaren aurre sentitze hori mitoaren hari<br />

zuria bezala trazatzen da, gorputz-arbelaren hondo<br />

historikotik kanporatuta. Mitoaren tokian jartzea<br />

heriotzaren posiziotik enuntziatzea da, betierekotasunaren<br />

ikuspegitik, bizitzaren eta honen<br />

gorabeheren gainetik, erabateko unibertso baten<br />

erdigunean, patuko gizakienenean, horixe baita<br />

heroien tokia, «gizaki handiena». Bere ezaugarrietako<br />

bakoitza ez da bizi men<strong>de</strong>an hartzeko gai<br />

izan daitekeen angustia batean, beregan heriotzaren<br />

aurreko ihes mugimendua —berau baita<br />

morrontzaren hasiera— erabaki <strong>de</strong>zakeen angustian.<br />

Ez da ihesi jaiotzen, ezin du onartu heriotzaren<br />

mehatxuak ihesaldi zoro baten ikararen<br />

pean utz <strong>de</strong>zan. Halaz, unea bizi duen neurrian,<br />

heriotzari ihes egiten dio, prozesu primarioetan<br />

zeharo murgilduta egon beharrez inolaz ere, errealitate<br />

printzipio orotatik kanpoko nirvana batean.<br />

Heriotza irrika 51 bizirik <strong>de</strong>na bizigabe egoerara<br />

eramateko ahalegina baldin bada, honek ez du<br />

esan nahi bizitza agertu aurretik existitu izan ez<br />

<strong>de</strong>nik. Heriotza <strong>de</strong>sira horren xe<strong>de</strong>a ez da inorganikoaren<br />

izaera, baizik eta jaio aurretiko parasitozehaztugabetasuna,<br />

axolagabetasuna eta jabetza,<br />

artean parte garen ama gorputz baten absolutua...<br />

Irrika kanibal erakargarria, forma anitzeko<br />

perbertsio baten begietan angustia orori, ziurgabetasun<br />

orori, singularitatetik eta subjektibotasunetik<br />

ondorioztatutako akats orori ihes egitea<br />

aginduko liekeena: gizateriaren nostalgia arkaikoa,<br />

harmonia unibertsalaren ilusio metafisikoa,<br />

afektuzko bategitearen leize-zulo mitikoa, zaintza<br />

totalitario baten gizarte utopia, jaiotzaren aurretiko<br />

paradisu galdua bilatzeko forma guztiak eta<br />

heriotzarako aspiraziorik ilunenarenak: 52 Filiazioek,<br />

liluramenduek, i<strong>de</strong>ntifikazioek, hauek guztiek<br />

<strong>de</strong>sira absolutu hori elikatuko dute, eta aberriak,<br />

sektak bezala, apenas izango diren heriotza<br />

irrikaren gaurkotzea, ekintzarako bertsio<br />

kutun edo bortitz guztietarako pasatze batez.


248 PAPER LABORATEGIA<br />

Matria sentimendua, matriotismoa, <strong>de</strong>na mito,<br />

<strong>de</strong>na ama, <strong>de</strong>na 1 bihurtzeko nahiarekin asimilatzen<br />

dira, eta nahi hori, dirudienez, bakarda<strong>de</strong>tik<br />

dator, objektu absolutuaren galeraren nostalgiari<br />

lotutako singularitate subjektiboaren bizipen mingarritik,<br />

parasito-bizitzaren, jaio aurrekoaren,<br />

matrialaren jarraipenetik. Bakarda<strong>de</strong> hori, hiltzen<br />

zaituen bitartean lan egitera gonbidatzen zaitu,<br />

lehortzen zaituen bitartean negar egitera<br />

gonbidatzen zaitu, lotarazten zaituen bitartean<br />

kontziente egiten zaitu, jarraitasun nartzisista<br />

baten eragilea eta ondorioa da, norberetasun<br />

adieraztezin batena, guztiahalduntasunaren fantasia,<br />

mundu osoa apenas bada ere mugarik<br />

gabeko nahikari baten hedapena, absolutu bat,<br />

edo agindutako matria baten mamu metafisikoa.<br />

Ezintasun eta muga absentzia, bategite totalizatzailea,<br />

bakarda<strong>de</strong>aren erabateko kanporatze<br />

baten, norberaren bestetasun erradikalaren fantasia.<br />

Bestearen faltaren kanporatzea, zentzu<br />

bikoitzaz: bestearen presentziazko falta, bestearen<br />

falta sinbolikoa...<br />

Hau izango da matrize mitiko bateko parasitobereizte<br />

baterako atzeratze fantasmatiko horren...<br />

eta irekitze bizigabe horiek <strong>de</strong>sira ekintza, subjektu<br />

baten zeinu eratzaile bihurtzeko behin eta<br />

berriroko ahaleginean izateko borondatearen<br />

arteko auzi zirraragarria.<br />

3. TRANSMISIOA<br />

«Igiturrek, haurrak, bere eginkizuna irakurtzen<br />

die bere arbasoei» 53<br />

«Batek ez du bere arbasoengandik jasotzen<br />

lurra, bere ondorengoengandik maileguz<br />

hartzen baizik» 54<br />

«Traziarren bat harrotzen da nire ezkutuaz,<br />

arma bikaina baita, gogoz kontra sastraka<br />

baten ondoan utzi nuena. Nire bizitza salbatu<br />

nuen or<strong>de</strong>a: Zer axola dit ezkutu hark?<br />

Zoaz ordu gaiztoan: eskuratuko dut txarragoa<br />

ez <strong>de</strong>n beste bat» 55<br />

Metamorfosiaren magiaren arrakastaren ondorioak<br />

haren porrotaren arrazoiak dira, era berean.<br />

Munduarekiko tratuak <strong>de</strong>na mito, <strong>de</strong>na urre, <strong>de</strong>na<br />

ama, <strong>de</strong>na Bat bihurtzen duenean, existentzia<br />

zigorra da: itxitura nartzisistaren kon<strong>de</strong>ntsazio<br />

gorena <strong>de</strong>n ukitzearen ukapena, gozamen autoerotikoarena,<br />

nor bere baitan biltze eta bestearen<br />

absentziarena, sinbolikoaren klausurarena...<br />

Nahikari fantasmatikoak urrez edo mitoz kon<strong>de</strong>ntsatzen<br />

du botere-eszena baten finkapena, baina<br />

itxitura horretatik zehar eta horren gainetik ere,<br />

marrazkiak, obrak, bi<strong>de</strong>a zabaltzen ari <strong>de</strong>n bizitzaren<br />

errealeko zerbait eskaintzen dute. Marrazkiek<br />

ez dute esaten, erakutsi egiten dute, irakatsi.<br />

Ezen, kanpo-posizioaren mamua hor egon<br />

arren, bada Midasen soluzio argitzailetik haratagokorik<br />

ere. 56 Bere tragediak irteera bat aurkitzen<br />

du kontakizunean, 57 mamuari uko egiteari buruzkoa<br />

baita: entelekia bati, abstrakzio bati lotutako<br />

eraldatze botere orori uko egitea. Munduko gauzak<br />

berriro ukitzea, maitatuak berriro laztantzea,<br />

gauzei zaporea berriro hartzea eta elikatzea,<br />

besteekin berriro gozatzea, loturaren eta transmisioaren<br />

espazioan berriro marraztea. Zeren eta<br />

bestearengan inskribatzea ez baita haren alterazioa<br />

proiektatzea, ezta hura alteratzea ere, baizik<br />

eta haren arroztasunaren abegi onari gertatzen<br />

uztea.


Genero artistikotzat sortutako marrazkiak posizio<br />

bat lortu nahi du, eremuaren barneko egonkortasun<br />

bat. Baina estatus hau apenas <strong>de</strong>n marrazki<br />

gisako marrazkia izateko helbururik beretik kanpoko<br />

gertakari baten azkeneko emaitza. Gehiago<br />

da ekintzak estilo, emaitza, edo patuak eragindako<br />

kezka <strong>de</strong>sitxuratzea. Marrazkia ez da<br />

etorkizunerako bizi, baina transmisio bokazio<br />

baten sakontasuna mantentzen du: intuizio baten<br />

unea finkatu nahi du, hain intuizio hauskorra,<br />

inolaz ere, ezen bestela zeharo txundituta geratuko<br />

bailitzateke kontzientziaren fluxu bortitzetan;<br />

baina intentsitate hori beste batentzat ere markatu<br />

nahi du, azaltzeke irakatsi nahi du, ulertarazteke.<br />

58 Eta transmititzea transmitifikatzea da,<br />

mitoa <strong>de</strong>seraikitzea, hau da, <strong>de</strong>sinterpretatzea,<br />

obrak gugan egiteko duen gaitasuna lanean jartzea,<br />

gu beste bihurtzearren. Marraztea abstraitu<br />

edo eraiki baino lehen, jakin baino lehen,<br />

marraztea ahantzi eta onartu ondoren, erauzi eta<br />

suntsitu ondoren... Horrela, marrazki batek obratu<br />

egiten du. Marrazkiak obratu gaitzan uztea ez<br />

da beharbada autoreak, bere lerroa proferitzen<br />

zuen une berean, pentsatu, maitatu, aurre egin,<br />

esperimentatu, <strong>de</strong>siratu izan duena atzera jartzen<br />

ahalegintzea; kontua ez da autoreak eta<br />

obrak i<strong>de</strong>ntitateak elkarrekin trukatzen dituzten<br />

nukleo iheskor hori jasotzea; ez da esangura<br />

metaketa bat. Bizitza marrazten jartzen gaituen<br />

zirriborro gertakari bat da, ez besterik. Ez da sorburuaren<br />

sekretura berera itzultzea, erretratua<br />

da, marrazkiaren erretrazua.<br />

Arbel gisa, marrazkia, gainera, transmisio eta<br />

ahanztura toki bat da, sorkuntza eta aka<strong>de</strong>mia,<br />

berritik hamabira egiteko lekua. Jakinduriaren<br />

transmisiorako espazioa da. Arbelaren zuritasun<br />

filosofikoan gelako erretaulako oihartzunak sortzen<br />

dira; honen agintearen men<strong>de</strong>an gauzatuko<br />

ziren ume bakoitzaren sinbolizazio episodioak,<br />

hizkuntza bakoitzean. Bere aukerak eta ezintasunak,<br />

bere irekidurak eta itxiturak atzera enuntziatzen<br />

dira. Baina arbela loturaren gorputza ere<br />

bada, ikaslearen zalantza eta maisuaren transmi-<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 249<br />

sio borondatea elkartzen diren tokia, baten eskarmentuak<br />

eta bestearen jakin-minak espazio berean<br />

talka egiten duten lekua, konplizitate erradikala<br />

aitortuz belaunaldien eta eskuzabaltasunen<br />

artean. Usufruktuak kultu eta jabetza oro ukatzen<br />

du, etorkizunerantz jaurtikiz zor bat, ez dohaintasun<br />

gisa, baizik eta eskerron gisa —transakzioaren<br />

zirkuluari ihes egiten diona—. Animu hau<br />

berau dago bulkada didaktiko bakoitzean; horretatik,<br />

hain zuzen ere, maisurik onena beti ikasle<br />

izatea, 59 eta horretatik, hain zuzen ere, omenaldi<br />

modurik onena transmisioa —elaborazioa eta<br />

lanki<strong>de</strong>tza— izatea, klonaren, klanaren errepikapenetik<br />

oso bestela, inolaz ere. Kanpoan geratzen<br />

dira patenteetako, afiliazioetako eta lehiaketetako<br />

elementurik gizatiarrena, kultur aitatasunerako<br />

probak, apostolutzak eta oportunismoak.<br />

Urrun dau<strong>de</strong> histeriak, genealogia bateko edo<br />

besteko herentziak, bizipenak axola du, beste batzuek<br />

gu bizi izateak. Zeren eta pertsona bakoitza<br />

gizateriaren ondarea baita, munduaren enegarren<br />

miraria; eta izatearen gozamena elkarrekikotasunaren<br />

eskerronaren parekoa da. Herentzia<br />

ez baita heredatzen, ahaztu eta gogoratu nahi<br />

<strong>de</strong>naren, <strong>de</strong>sira gisa egitean egiten <strong>de</strong>naren<br />

jakindurian sortzen da.<br />

Ifrentzutik, arrazoizkoa egundokoa da, ikaragarria,<br />

zeren eta bere naturaleza al<strong>de</strong>bakar, bakar,<br />

itsutua geratzen baita agerian. Marrazkia<br />

erresistentzia agertzea da logosak, zentzuak, are<br />

marrazkiaren beraren lilurak maneia gaitzan. Izan<br />

ere, bere jario horretan, arbela logoserako<br />

errekurtso bat da, 60 beldur garenean matrizearen,<br />

aitaren, ontasunaren, kapitalaren, izakiaren<br />

berezko sorburuaren, formen formaren aurpegiaren<br />

zuzeneko intuizioak itsutuko ote gaituen...<br />

bere likidotasun kurboak logosetik babestuta<br />

mantentzen gaitu. Arbela eta klariona dira dialogos-aren<br />

dispositiboak: Elkarrizketa ez da nahikoa,<br />

zeren eta dialogoa bakar-bakarrik logosaren<br />

unizitatearen asalduratik baita posible, logosa,<br />

kanporantz, beste batentzat zabalik geratuz


250 PAPER LABORATEGIA<br />

gero, eta barnerantz, berriz, eten, zatitu, ireki.<br />

Marrazkia dialogozkoa da, zeren eta logosa beste<br />

bati zabaltzea baita, eta logosaren barne haustura,<br />

barne irekitzea baitakar: dialogoa bakarbakarrik<br />

diskurtsoa eta logika eteten badira izan-<br />

OHARRAK<br />

1. Gloria Fuertes (1980) Obras incompletas.<br />

Madril, Cátedra: 160.<br />

2. «beste eskola batek dioenez,<br />

dagoeneko igaro da <strong>de</strong>nbora guztia,<br />

eta gure bizitza prozesu berreskuraezin<br />

baten oroitzapen edo ilunsentiko<br />

isla da, faltseatu eta moztua<br />

inolaz ere. Beste baten arabera, unibertsoaren<br />

historia —eta horretan<br />

gure bizitzak eta gure bizitzen xehetasunik<br />

ñimiñoenak— men<strong>de</strong>ko jainko<br />

batek <strong>de</strong>abru batekin harremanetan<br />

izateko sortzen duen idazkera<br />

da. Eta beste batek dioenez, unibertsoa<br />

erosgarria zaie sinbolo guztiei<br />

balio bera ematen dieten kriptografia<br />

horiei...» (Jorge Luis Borges).<br />

3. O. Wells: F for Fake.<br />

4. Deboisser (fr.): zur gainean<br />

grabatzea, urratzea.<br />

5. Gakoa bere trazuaz arboletako<br />

frutak hartzen dituen makila edo<br />

tresna bihurri bat da.<br />

6. P.L. Chebysev.<br />

7. G. Ch. Lichtenberg (1990) Aforismos<br />

1770, Bartzelona. Edhasa: 27.<br />

8. «bizitza lerro bat da, pentsamendua<br />

lerro bat da, ekintza lerro bat da.<br />

Dena lerroa da. Lerroak bi puntu lotzen<br />

ditu. Puntua instante bat da, linea<br />

bi instantetan hasi eta amaitzen<br />

da». Manlio Brusatin (1993) Storia<br />

<strong>de</strong>lle linee. Torino. Einaudi: 5.<br />

9. Cfr. Zuccari. M. Brusatin-ek aipatua:<br />

lan aip.: 64.<br />

10. zimitorioa: koimetêrion, lo egite-<br />

ko gela.<br />

11. Cfr. Steven Pinker (2002) La tabla<br />

rasa. Bartzelona, Paidos.<br />

12. «...klarionez arbelean idazten<br />

badut, errezepzio eremu bat dut<br />

eskura, inolako <strong>de</strong>nbora mugarik<br />

gabe errezepziozkoa izaten jarraitzen<br />

duen bat, eta bere ezaugarriak<br />

suntsitu egin ditzaket interesatzen<br />

ez zaizkidan unean bertan, idazketarako<br />

eremua bazterrean uzteke.<br />

Desabantaila, kasu honetan, aztarna<br />

iraunkorrik lortzeko modurik ez<br />

izatea da. Arbelean albiste berriak<br />

erregistratu nahi baditut, dagoeneko<br />

estaltzen dutenak ezabatu behar<br />

ditut. Beraz, badirudi errezepziorako<br />

gaitasun mugagabea eta aztarna<br />

iraunkorren kontserbazioa<br />

elkarren baztergarriak direla gure<br />

oroipena or<strong>de</strong>zkatzeko erabiltzen<br />

ditugun espedienteetan; edo errezepzio<br />

eremua berritu, edo erregistratutako<br />

zeinuak suntsitu egin beha<br />

dira.» S. Freud: «Arbel magikoari»<br />

buruzko oharra (1924).<br />

13. Arbela lur asaldatuetatik datorren<br />

harri bat da; lur horiek oso erresistentzia<br />

handiko gresezko oheekin<br />

txandakatzen dira. Gaztelaniazko<br />

pizarra hitzaren etimologiak euskal<br />

pizarri edo bizarri-ra garamatza, edo<br />

baita harri latindarra (lapis) euskal<br />

harriari (arro) gehitzera. Sonematika<br />

oteitzarretik, erraza izango litzateke<br />

idazteko harri honek harri ahur ba-<br />

go da, arrazoia tolesten, urratzen bada. Marrazkia<br />

logosaren arrasto bat da, urratu bat, logosaren<br />

urradura bat, eta honen bi<strong>de</strong>z arrazoia, lengoaia,<br />

zeinua, mundua ...irekirik geratzen dira,<br />

erotizatuta, aberastuta, eskuragarri, posible.<br />

ten i<strong>de</strong>ia dakarrela ondorioztatzea,<br />

zeinuarentzat, trazuarentzat irekia<br />

(arra) <strong>de</strong>na alegia.<br />

14. S. Mallarmé: bizitza liburu gisa.<br />

15. Leonardo da Vinci. A eskuizkribua,<br />

2. or.<br />

16. Girogio Vasari, M. Brusatin-ek aipatua:<br />

lan. aip.: 16<br />

17. Cfr. Jenny, H. (1967) Cymatics,<br />

Basilea, Basilius Press.<br />

18. Klariona, gaztelaniazko tiza,<br />

buztin lur zuria da; tiza izena bera<br />

«tizatl» nahualt mexikarretik dator,<br />

zuritzeko erabiltzen <strong>de</strong>n errauts eta<br />

ur nahasketa bat baita.<br />

19. Ilintia gaizki erretako egur zati<br />

bat da; belztu egiten du, kedarrez<br />

zikindu, ikatz-ziria da eta. Klarionak<br />

eta ilintiak orban bokazio hori<br />

partekatzen dute.<br />

20. Cfr. J. Derrida (1995) Khôra. Córdoba,<br />

Alción: 28.<br />

21. «Plano batez zatitutako esfera<br />

baten ebakidura zirkunferentzia bat<br />

da, hiru dimentsioko espazio batez<br />

zatitutako hiperesfera baten ebakidura<br />

esfera bat da. Lau dimentsioko<br />

espazio batez zatitutako hiperespazio<br />

baten ebakidura murru bat da,<br />

eta honetan azaltzen eta gauzatzen<br />

dira gure asmo berriak» . (J.O.: Carta<br />

a los artistas <strong>de</strong> América).<br />

22. <strong>Oteiza</strong>ren etxean, arbelak ugari<br />

ziren: bulegoa, estudioa, korridorea,<br />

aretoa... leku bakoitza burutazio toki<br />

bat zen, ohar hornitzaile bat...


Premia hori hirukoiztuan bizi izateko<br />

modua zen eskultorearentzat: gogoratzea,<br />

sentitzea eta aurreikustea,<br />

topaketaren iheskortasunaren kontzientziaz,<br />

unearen haratagoko baten<br />

bokazioaz, aztarna bakoitza zeinu<br />

bihurtzeko asmoaz.<br />

23. Bloch, E. (1972) Vom Hazard zur<br />

Katastrophe. Politische Aufsätze aus<br />

<strong>de</strong>n Jharen, 1934 bis 1939; Frankfurt,<br />

Suhrkamp: 103.<br />

24. Marcuse, H. (1978) Conversaciones<br />

con H. Marcuse, Bartzelona,<br />

Gedisa: 33.<br />

25. Derrida, J. (1998) Ecografías <strong>de</strong><br />

la televisión, Buenos Aires, Eu<strong>de</strong>ba:<br />

143.<br />

26. Valery, P (1987): Notas sobre Leonardo<br />

da Vinci, Madril, Visor: 24<br />

27. «artistaren gizarte garrantzia mito<br />

sortzailea izatea dagokion proportzioan<br />

dago, edo, mitoen erreproduktore<br />

izatea badagokio, hori egin<br />

behar duen baldintzen proportzioan.<br />

Mitoa herrien gaineko gizarte proiekzioan<br />

artea asmatzea da. Mundu baten<br />

irudia da, eta gizarte baten gida<br />

historikoa. Fabula da, artistaren geometria<br />

espazial eta aktiboetan<br />

proiektatutako behar erlijiosoak» (J.<br />

<strong>Oteiza</strong>: Carta a los artistas <strong>de</strong> América.<br />

Sobre el arte nuevo en la postguerra,<br />

Popayán 1944).<br />

28. «Mitoa <strong>de</strong>lituaren azalpen gisako<br />

bat izan liteke (seguruenik erregeek,<br />

gobernariek egindako <strong>de</strong>lituak ziren),<br />

hain zuzen haiek azaltzeko,<br />

justifikatzeko, jainkoei leporatzeko,<br />

eta horrela geratzen ziren historia<br />

hauek bildurik, zigor ko<strong>de</strong> penal baten<br />

antzera transmititzeko moduan<br />

gainera [...] Mitoa <strong>de</strong>lituaren azalpen<br />

eta atzerantz jotze baten antzera,<br />

mobiolan, analizatua, psikoanalizatua<br />

izateko. […] Mitologia zigor ko<strong>de</strong><br />

penal baten antzera, errudunak<br />

ezkutatuz gogoratzeko zigor memo-<br />

ria baten antzera; eta gogoratzeko,<br />

mitoan jarrita, sagaratuaren, jainkotiarraren<br />

planoan» (J. <strong>Oteiza</strong>. Mitos<br />

y <strong>de</strong>litos).<br />

29. «Mitoak logika forma bat jartzen<br />

du jokoan, eta forma honi filosofoen<br />

ez-kontraesanaren logikarekiko kontrasteaz,<br />

anbiguoaren logika esan<br />

diezaiokegu, nahastearen, polaritatearen<br />

logika. Nola formulatu, are<br />

gehiago, nola formalizatu termino<br />

bat bere aurkako bihurtzen duten<br />

baskula eragiketa horiek, eragiketak<br />

berak beste ikuspegi batzuetatik<br />

urrun mantenduz?» (Jean-Pierre<br />

Vernant (1974) Raisons du mythe,<br />

non: Mythe et société en Gréce ancienne:<br />

250).<br />

30. Cfr. <strong>Oteiza</strong> (1995) Filología Vasca<br />

<strong>de</strong> nuestro preindoeuropeo, Iruñea,<br />

Pamiela: 38.<br />

31 Lukacs, (1975) El alma y las formas,<br />

1916, Bartzelona, Grijalbo:<br />

297.<br />

32. John Ruskin.<br />

33. Hilary Putman, barne errealismoa<br />

edo errealismo pragmatikoa.<br />

34. O. Riegl.<br />

35. P. Cezanne.<br />

36. V. Kandinsky.<br />

37. J. <strong>Oteiza</strong>.<br />

38. Sinestaraztea, jakinaraztea, sentiaraztea,<br />

eragitea... Jomugaren,<br />

<strong>de</strong>siraren beste al<strong>de</strong>an, al<strong>de</strong>ko gertakarien<br />

a-propiatuen, hezien, men<strong>de</strong>ratuen...<br />

horizonte bat izateko nahia<br />

dago.<br />

39. Morton Schoolman (1976), «Marcuse´s<br />

Aesthetics and the Displacement<br />

of Critical Theory», non: New<br />

Generation Critique, 8. zk.: 75. or.<br />

40. H. Marcuse (1967) «El futuro <strong>de</strong>l<br />

arte», non: Convivium, 26. zk.: 78.<br />

41. H. Marcuse (1968), El final <strong>de</strong> la<br />

utopía, Bartzelona, Ariel: 22.<br />

42. Cfr. F. Lyotard: La condición postmo<strong>de</strong>rna.<br />

30. or.<br />

MARRASKIAREN IFRENTZUA 251<br />

43. B. Franklin, 1748.<br />

44. J. <strong>Oteiza</strong>. [433] marrazkia.<br />

45. J. Genet (1997) El objeto invisible,<br />

Bartzelona, Thasalia: 35<br />

46. Schöenberg, John Cage-k aipatua<br />

(1981), Para los pájaros, Caracas,<br />

Monte Avila: 79.<br />

47. «Modu subiranoan bizi baldin<br />

bagara, heriotzaren irudikapena ezinezkoa<br />

da, zeren eta oraina dagoeneko<br />

ez baitago etorkizunaren exijentziaren<br />

men<strong>de</strong>an. Horregatik, funtsezko<br />

modu batean, modu<br />

subiranoan bizi izatea ihes egitea<br />

da, ez heriotzatik, bai behintzat<br />

heriotzaren larritasunetik.» G. Bataille<br />

(1996) Lo que entiendo por soberanía.<br />

Bartzelona. Paidos: 83)<br />

48. Cfr. Alvarez, Lluis (1992) La estética<br />

<strong>de</strong>l rey Midas. Bartzelona, Península.<br />

49. E. Bloch (1975) Experimentum<br />

Mundi; Frankfurt, Suhrkamp.<br />

50. Cfr. Anthony Sampson (1990) El<br />

toque <strong>de</strong> Midas, Bartzelona, Ariel.<br />

51. «Seriotasun osoz heriotza irrika<br />

izena mereziko luke, irrika erotikoek<br />

bizitzako afanak or<strong>de</strong>zkatzen dituzten<br />

bitartean». S. Freud. Obras completas.<br />

22. lib. Carta. 1932.<br />

52. J. Lacan (1978) La familia. 1938,<br />

Argonauta. Buenos Aires: 43.<br />

53. S. Mallarme: «Igitur o la locura<br />

<strong>de</strong> Elbehnon», non: Obra Poética II<br />

(1981) Madril, Hiparión: 87.<br />

54. Massai herriaren esaera.<br />

55. Arquíloco, «Elegias y fragmentos<br />

dactílicos» lanaren 12. zatia,<br />

gaztelaniara Francisco R. Adradosk<br />

itzulia, non: Líricos griegos. Elegíacos<br />

y yambógrafos arcaicos (siglos<br />

VII-V a. C.), 1 lib., CSIC, Madril,<br />

1990.<br />

56. Cfr. Watzlawick, P. (1990) Lo malo<br />

<strong>de</strong> lo bueno, Bartzelona, Her<strong>de</strong>r.<br />

57. Cfr, Ovidio: Metamorfosia.<br />

58. Cfr. Ranciere (2003) El maestro


252 PAPER LABORATEGIA<br />

ignorante, Bartzelona, Laertes.<br />

59. Bakarrik psikologismo merke eta<br />

kapitalismoaren diskurtsoaren igoera<br />

eta instituzionalizazioaren inguruan<br />

batere <strong>de</strong>sinteresatua ez <strong>de</strong>n<br />

bat izan daiteke maisutza patronajera<br />

murrizteko gai. Maisu bat guru<br />

baten kontrakoa da, ikasle bat jarraitzaile<br />

baten kontrakoa <strong>de</strong>n bezalaxe.<br />

Ikasleak ez du bere egiten maisuak<br />

irakatsia; eta maisua lana eta<br />

arreta eragiten dituena da; aitzitik,<br />

jarraitzaileak bereganatu egiten du<br />

gurua, eta honetatik lokartzen duen<br />

egia bat ateratzen du; eta guruak,<br />

ostean, bere jakindurijakinduria liluratzen<br />

duen botere baten tokian jartzen<br />

du, horrenbestez gerarazten<br />

duen botere baten tokian.<br />

60. Cfr. J. Derrida (1975) La diseminación,<br />

Madril, Espiral: 123.


Entidad colaboradora Con la colaboración <strong>de</strong><br />

AYUNTAMIENTO<br />

DEL VALLE DE EGÜÉS

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!