29.03.2013 Views

Filogenia de hongos roya (Uredinales) en la zona andina ...

Filogenia de hongos roya (Uredinales) en la zona andina ...

Filogenia de hongos roya (Uredinales) en la zona andina ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Filog<strong>en</strong>ia</strong> <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> (<strong>Uredinales</strong>) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>andina</strong> colombiana<br />

mediante el uso <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l ADN ribosomal 28S<br />

Catalina Zuluaga 1 , Pablo Buriticá 2 & Mauricio Marín 1<br />

1. Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia se<strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín, Laboratorio <strong>de</strong> Biología Celu<strong>la</strong>r y Molecu<strong>la</strong>r, Cra 64 x Calle 65,<br />

Autopista Norte, Me<strong>de</strong>llín, Colombia; catazuluaga81@gmail.com, mamarinm@unal.edu.co<br />

2. Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia se<strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Agronómicas, Cra 64 x Calle 65,<br />

Autopista Norte, Me<strong>de</strong>llín, Colombia; pburitica@unal.edu.co<br />

Recibido 16-iv-2010. Corregido 10-ix-2010. Aceptado 26-x-2010.<br />

Abstract: Phylog<strong>en</strong>etic analysis of rust fungi (<strong>Uredinales</strong>) from the Colombian An<strong>de</strong>an region using 28S<br />

ribosomal DNA sequ<strong>en</strong>ces. Rust fungi (<strong>Uredinales</strong>, Basidiomycetes) are one of the most diverse and economically<br />

important p<strong>la</strong>nt-obligated parasites. Taxonomy of this group has be<strong>en</strong> un<strong>de</strong>r revision during the <strong>la</strong>st years<br />

using molecu<strong>la</strong>r techniques to <strong>de</strong>fine phylog<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships. in this study we evaluated the phylog<strong>en</strong>etic<br />

affinities of a group of 40 rust fungi obtained from differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nts in the Colombian An<strong>de</strong>an region using<br />

sequ<strong>en</strong>ce analysis of the 28S ribosomal DNA, specifically D1/D2 domains. Comparisons were un<strong>de</strong>rtak<strong>en</strong> with<br />

sequ<strong>en</strong>ces of rust fungi from around the world <strong>de</strong>posited in the G<strong>en</strong>Bank database. An alignm<strong>en</strong>t of sequ<strong>en</strong>ces<br />

was used to build a phylog<strong>en</strong>etic tree through Maximum parsimony analysis. Our results support the taxonomical<br />

validity of families Pucciniaceae, Phakopsoraceae, Phragmidiaceae, Pileo<strong>la</strong>riaceae, Mikronegeriaceae,<br />

Coleosporiaceae and Cronartiaceae, while Pucciniosiraceae repres<strong>en</strong>ts redundant taxa with Pucciniaceae. The<br />

analyses indicated that Uropyxidaceae, Rav<strong>en</strong>eliaceae, Chaconiaceae and Pucciniastraceae correspond to polyphyletic<br />

families. Me<strong>la</strong>mpsoraceae appear to be a basal taxon to the <strong>Uredinales</strong>. information obtained in this<br />

study will be useful to incorporate a higher number of sequ<strong>en</strong>ces from tropical rust fungi within global efforts<br />

to re<strong>de</strong>fine the taxonomy of or<strong>de</strong>r <strong>Uredinales</strong>. Additionally, we propose to give priority to future phylog<strong>en</strong>etic<br />

studies of taxa: Gerwasia, Hemileia, Phragmidium, Prospodium, Puccinia and Uromyces, g<strong>en</strong>era that inclu<strong>de</strong> a<br />

high number of rust fungi from the tropics. Rev. Biol. Trop. 59 (2): 517-540. Epub 2011 June 01.<br />

Key words: maximum parsimony, rDNA, rust fungi, sequ<strong>en</strong>ce analyses.<br />

Los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> (Urediniomycetes, <strong>Uredinales</strong>)<br />

constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> <strong>hongos</strong><br />

más numeroso, diverso y <strong>de</strong> amplia distribución<br />

mundial (Buriticá 2003a); son parásitos obligados<br />

(holobiótrofos) <strong>de</strong> un amplio rango <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ntas incluidas helechos, coníferas y angiospermas,<br />

con <strong>la</strong>s cuales han coevolucionado, que<br />

adaptan su ciclo <strong>de</strong> vida a <strong>la</strong>s condiciones ecológicas<br />

<strong>de</strong>l hábitat <strong>de</strong> sus hospedantes (Buriticá<br />

2001, Buriticá 2003b, Cummins & Hiratsuka<br />

2003, Zuluaga et al. 2009). Los <strong>Uredinales</strong><br />

son conocidos como <strong>roya</strong>s por <strong>la</strong> inducción <strong>de</strong><br />

pústu<strong>la</strong>s que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> esporas con apari<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un polvillo herrumbroso sobre los tejidos <strong>de</strong><br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

sus hospedantes; sin embargo, también pue<strong>de</strong>n<br />

causar hipertrofias e hiperp<strong>la</strong>sias, escobas <strong>de</strong><br />

bruja y formación <strong>de</strong> pseudoflores (Cummins<br />

& Hiratsuka 2003).<br />

El or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong> está conformado por<br />

13 familias, 163 géneros y unas 7 000 especies<br />

(Hawksworth et al. 2001); aunque se<br />

estima que el grupo pue<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er <strong>de</strong> 20 000<br />

a 24 000 especies (Buriticá 2003b). Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

Bauer et al. (2006) <strong>en</strong> su estudio <strong>de</strong> los<br />

Basidiomycetes con septos simples, sugirieron<br />

r<strong>en</strong>ombrar <strong>la</strong>s categorías suprafamiliares <strong>en</strong><br />

que se ubican los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> como or<strong>de</strong>n<br />

Pucciniales <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se Pucciniomycetes. Los<br />

517


<strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> pue<strong>de</strong>n producir hasta cinco estados<br />

espóricos que se <strong>de</strong>signan como: espermogonio<br />

(espermacios e hifas receptivas) (O),<br />

aeciospora (i), uredospora (ii), teliospora (iii)<br />

y basidiospora (iv) (Hahn 2000). Cada estado<br />

espórico es morfológica y funcionalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong><br />

<strong>roya</strong>s (Hawksworth et al. 2001, Cummins &<br />

Hiratsuka 2003).<br />

La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>Uredinales</strong> a nivel<br />

g<strong>en</strong>érico y suprag<strong>en</strong>érico ha sido basada casi<br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> los teliosoros<br />

y teliosporas. inicialm<strong>en</strong>te dos familias<br />

fueron <strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong>s características<br />

morfológicas <strong>de</strong> sus teliosporas: Me<strong>la</strong>mpsoraceae<br />

con teliosporas no pedice<strong>la</strong>das (teliosoros<br />

subepi<strong>de</strong>rmales, cubiertos) y Pucciniaceae con<br />

teliosporas pedice<strong>la</strong>das (teliosoros erump<strong>en</strong>tes)<br />

(Dietel 1928). Posteriorm<strong>en</strong>te, Gaumann<br />

(1949) adicionó <strong>la</strong>s familias Pucciniastraceae<br />

(teliosoros inmersos), Cronartiaceae (teliosoros<br />

columnares), Chrysomyxaceae (teliosoros<br />

cupu<strong>la</strong>res) y Coleosporiaceae (basidio interno).<br />

Cummins & Hiratsuka (1983) propusieron <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> 14 familias para el or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong>,<br />

<strong>la</strong>s cuales luego redujeron a 13, una vez<br />

unidas <strong>la</strong>s familias Rav<strong>en</strong>eliaceae y Sphaerophragmiaceae<br />

(Cummins & Hiratsuka 2003).<br />

La taxonomía <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> se ha fundam<strong>en</strong>tado<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el empleo <strong>de</strong> caracteres<br />

morfológicos. En muchos casos estas<br />

características son variables, que produc<strong>en</strong><br />

información insufici<strong>en</strong>te o poco precisa que<br />

conduce a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificaciones no<br />

naturales. En <strong>la</strong>s últimas décadas, <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>de</strong> regiones ribosomales y funcionales ha<br />

jugado un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones evolutivas <strong>en</strong>tre individuos y<br />

grupos <strong>de</strong> individuos (Sugiyama 1998, B<strong>la</strong>ckwell<br />

et al. 2006). Sin embargo, el número <strong>de</strong><br />

estudios que emplean estas herrami<strong>en</strong>tas molecu<strong>la</strong>res<br />

para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios taxonómicos<br />

<strong>en</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> es muy reducido, <strong>en</strong><br />

comparación con aquellos realizados <strong>en</strong> otros<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> (Zuluaga et al. 2009), si<strong>en</strong>do<br />

son los más <strong>de</strong>stacados aquellos realizados por<br />

Maier et al. (2003, 2007), basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>de</strong> una porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 28S <strong>de</strong>l<br />

518<br />

ADNr <strong>en</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> recolectados principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> Europa y que pusieron <strong>de</strong> manifiesto<br />

que los géneros Puccinia, Pucciniastrum, Thekopsora<br />

y Uromyces son polifiléticos, mi<strong>en</strong>tras<br />

que Chrysomyxa, Coleosporium, Cronartium,<br />

Gymnosporangium, Me<strong>la</strong>mpsora, Phragmidium<br />

y Tranzschelia, repres<strong>en</strong>tan taxones<br />

monofiléticos. La condición polifilética <strong>de</strong> los<br />

géneros Puccinia y Uromyces fue confirmada<br />

posteriorm<strong>en</strong>te por van <strong>de</strong>r Merwe et al.<br />

(2007) qui<strong>en</strong>es usaron análisis <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l factor <strong>de</strong> elongación 1α y<br />

β-tubulina 1. Un estudio simi<strong>la</strong>r fue realizado<br />

por Wingfield et al. (2004), pero mediante análisis<br />

<strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> subunidad pequeña <strong>de</strong>l<br />

ADNr <strong>en</strong> 64 especies <strong>de</strong> 12 familias <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s;<br />

<strong>en</strong> este caso se <strong>en</strong>contró que los géneros que<br />

pres<strong>en</strong>tan estados aeciales sobre gimnospermas<br />

están filog<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te distantes <strong>de</strong> los <strong>hongos</strong><br />

<strong>roya</strong> que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n dicho estado sobre p<strong>la</strong>ntas<br />

angiospermas; a<strong>de</strong>más se <strong>de</strong>terminó que<br />

<strong>la</strong> condición <strong>de</strong> autoicismo/heteroicismo no<br />

repres<strong>en</strong>ta un carácter taxonómico válido y que<br />

familias como Pucciniaceae y Pucciniastraceae<br />

repres<strong>en</strong>tan taxones polifiléticos.<br />

Aime (2006) utiliza <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> combinar<br />

datos <strong>de</strong> ambas subunida<strong>de</strong>s ribosomales,<br />

al realizar un estudio t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a evaluar el<br />

soporte filog<strong>en</strong>ético <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n<br />

<strong>Uredinales</strong> propuestas por Cummins & Hiratsuka<br />

(2003) con base <strong>en</strong> caracteres morfológicos.<br />

De <strong>la</strong>s trece familias propuestas, ocho<br />

(Coleosporiaceae, Me<strong>la</strong>mpsoraceae, Mikronegeriaceae,<br />

Phakopsoraceae, Phragmidiaceaeae,<br />

Pileo<strong>la</strong>riaceae, Pucciniaceae y Rav<strong>en</strong>eliaceae)<br />

están bi<strong>en</strong> soportadas por el análisis basado <strong>en</strong><br />

secu<strong>en</strong>cias, mi<strong>en</strong>tras que tres son redundantes<br />

(Cronartiaceae, Pucciniastraceae y Pucciniosiraceae),<br />

y <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, su condición no pudo<br />

ser <strong>de</strong>finida (Chaconiaceae y Uropyxidaceae).<br />

A pesar <strong>de</strong>l alto número <strong>de</strong> especies <strong>de</strong><br />

<strong>roya</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los trópicos, el nivel <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to que se ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> estos <strong>hongos</strong> <strong>en</strong><br />

esta región es incipi<strong>en</strong>te, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista biológico como <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado a<br />

su c<strong>la</strong>sificación taxonómica. Esta situación<br />

contrasta con <strong>la</strong> gran importancia económica<br />

que pres<strong>en</strong>tan algunas <strong>roya</strong>s <strong>en</strong> diversos<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


agroecosistemas tropicales y con el pot<strong>en</strong>cial<br />

bioprospectivo <strong>de</strong> especies que podrían ser<br />

utilizadas como biorregu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

arv<strong>en</strong>ses. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones neotropicales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se posee m<strong>en</strong>or conocimi<strong>en</strong>to sobre este<br />

grupo <strong>de</strong> organismos, es <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>andina</strong> que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una franja altitudinal <strong>en</strong>tre 2 000 y<br />

4 600m.s.n.m, nicho ecológico que ofrece condiciones<br />

físicas y biológicas muy particu<strong>la</strong>res,<br />

y específicam<strong>en</strong>te para el caso <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong><br />

incluye fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te especies con ciclos<br />

<strong>de</strong> vida reducido, poco abordadas <strong>en</strong> los estudios<br />

micológicos mundiales que utilizan herrami<strong>en</strong>tas<br />

molecu<strong>la</strong>res (Zuluaga et al. 2009),<br />

aunque parcialm<strong>en</strong>te evaluadas <strong>en</strong> estudios<br />

morfológicos (Buriticá 1991, Buriticá 1994,<br />

Buriticá 2000, Pardo-Cardona 2001, Sa<strong>la</strong>zar<br />

2002, Buriticá 2003a).<br />

En esta investigación se llevo a cabo una<br />

recolección <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ntas cultivables y silvestres <strong>de</strong> diversas<br />

regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia, para<br />

el estudio <strong>de</strong> sus características morfológicas<br />

y re<strong>la</strong>ciones filog<strong>en</strong>éticas, como una estrategia<br />

para aum<strong>en</strong>tar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que se<br />

posee <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>en</strong> el trópico, así<br />

como para evaluar <strong>la</strong>s hipótesis taxonómicas<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te apoyadas <strong>en</strong> estudios molecu<strong>la</strong>res<br />

sobre el carácter filog<strong>en</strong>ético <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

familias tradicionalm<strong>en</strong>te propuestas <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong>.<br />

MATERiALES Y MÉTODOS<br />

Recolección <strong>de</strong> muestras: Las muestras<br />

fueron recolectadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones <strong>de</strong><br />

cinco <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>andina</strong> <strong>de</strong><br />

Colombia (Antioquia, Boyacá, Cundinamarca,<br />

Risaralda y Tolima) (Fig. 1), incluye el sistema<br />

<strong>de</strong> páramos y bosques altoandinos <strong>de</strong>l norocci<strong>de</strong>nte<br />

medio antioqueño (Belmira, Yarumal),<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>zona</strong>s <strong>andina</strong>s <strong>de</strong>l surocci<strong>de</strong>nte<br />

antioqueño (Caramanta, Tamésis, valparaíso).<br />

También se incluyeron muestras <strong>de</strong> regiones<br />

montañosas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Boyacá<br />

(Sogamoso, Sora), Cundinamarca (Bojacá,<br />

El Rosal, Pacho, Subachoque, Tausa, vil<strong>la</strong><br />

Pinzón, Zipaquirá) Caldas (Manizales, vil<strong>la</strong><br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

Fig. 1. Departam<strong>en</strong>tos andinos <strong>de</strong> Colombia <strong>en</strong> los cuales se<br />

obtuvieron <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s analizadas <strong>en</strong> este estudio.<br />

Fig. 1. Colombia An<strong>de</strong>an provinces where rust fungi were<br />

collected for this study.<br />

María), Risaralda (Quinchia) y Tolima (Páramo<br />

<strong>de</strong> Letras) (Cuadro 1). Para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras se realizó un recorrido por vías<br />

primarias y secundarias <strong>de</strong> cada uno los sitios<br />

<strong>de</strong>scritos, se evaluó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

con síntomas y signos <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s, ante lo cual se<br />

tomaban los órganos y tejidos afectados (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

al m<strong>en</strong>os una hoja). De esta forma,<br />

cada muestra estaba repres<strong>en</strong>tada por difer<strong>en</strong>tes<br />

pústu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s <strong>en</strong> tejidos <strong>de</strong> una misma<br />

p<strong>la</strong>nta y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> uredobiota pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cada sitio <strong>de</strong> muestreo, el número <strong>de</strong> especím<strong>en</strong>es<br />

recolectados variaba <strong>en</strong>tre <strong>zona</strong>s. Cada<br />

muestra recolectada fue pr<strong>en</strong>sada para evitar su<br />

<strong>de</strong>terioro junto con su respectiva información<br />

refer<strong>en</strong>te al hospedante y a <strong>la</strong>s características<br />

geográficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong>. Las muestras fueron<br />

llevadas al Herbario MEDEL <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Colombia se<strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín, para su<br />

secado e i<strong>de</strong>ntificación botánica y los especím<strong>en</strong>es<br />

así procesados fueron <strong>de</strong>positados <strong>en</strong> el<br />

Museo Micológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional<br />

<strong>de</strong> Colombia Se<strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín (MMUNM).<br />

Caracterización morfológica: La <strong>de</strong>scripción<br />

morfológica <strong>de</strong> los especím<strong>en</strong>es recolectados<br />

incluyó <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes observaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pústu<strong>la</strong>s: posición respecto al tejido <strong>de</strong>l<br />

hospedante, color, forma, agrupación y consist<strong>en</strong>cia.<br />

De cada estado espórico <strong>en</strong>contrado se<br />

realizaron micropreparados para <strong>de</strong>scribir su<br />

519


CUADRO 1<br />

<strong>Uredinales</strong> colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

520<br />

TABLE 1<br />

<strong>Uredinales</strong> collected on differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Ubicación<br />

(Municipio, Departam<strong>en</strong>to, msnm)<br />

Fecha <strong>de</strong><br />

Familia botánica P<strong>la</strong>nta hospedante Especie <strong>de</strong> <strong>roya</strong> Muestra*<br />

colección<br />

Poaceae Zeugites americana var. Mexicana (Kunth) Mc.vaugh. Uredo zeugites Arthur & Holway R6 7/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) R.M. King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R7a 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) R.M. King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R7b 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Fabaceae Trifolium rep<strong>en</strong>s L. Uromyces trifolii (Hedwig. ex DC.) Fuckel R9 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Asteraceae Vernonia sp. Puccinia vernoniae-mollis Mayor R10 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Asteraceae Baccharis <strong>la</strong>tifolia (R.&P.) Pers. Puccinia baccharidis Dietel & Holway R12 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Poligonaceae Muehl<strong>en</strong>beckia tammifolia (H.B.K.) Meisn. Chrysocelis muehl<strong>en</strong>beckiae Lagerheim & Dietel R14a 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Poligonaceae Muehl<strong>en</strong>beckia tammifolia (H.B.K.) Meisn. Chrysocelis muehl<strong>en</strong>beckiae Lagerheim & Dietel R14b 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) R.M. King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R15 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Euphorbiaceae Croton cf. callistanthus Croizat. Arthuria columbiana (Kern & Whetzel) Cummins R18 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2400<br />

Cucurbitaceae Cayaponia sp. Uromyces novissimus Spegazzini R20 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2300<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num aphyo<strong>de</strong>ndron S. Knapp. Pucciniosira so<strong>la</strong>ni Lagerheim, Bert. R21 17/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2300<br />

Poaceae P<strong>en</strong>nisetum c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum Hochst. ex Chiov Phakopsora apoda (Hariot & Patouil<strong>la</strong>rd) Mains R24 17/09/2005 Belmira, Antioquia, 2450<br />

Malpigiaceae Stigmaphyllon bogot<strong>en</strong>se Triana & P<strong>la</strong>nch. Puccinia circinata (Arthur) Winter R25 17/09/2005 Belmira, Antioquia, 2450<br />

D<strong>en</strong>nstaedtiaceae Pteridium sp. Uredinopsis pteridis Dietel & Holway R26 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

Apiaceae Hydrocotyle bonp<strong>la</strong>ndii A.Rich Puccinia hydrocotyles Cooke R27 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

So<strong>la</strong>naceae Cestrum tom<strong>en</strong>tosum L.F. Uromyces cestri Bertero ex Montagne R30 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) R.M. King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R31 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

So<strong>la</strong>naceae Cestrum tom<strong>en</strong>tosum L.F. Uromyces cestri Bertero ex Montagne R33 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

Rosaceae Prunus sherotina E.H.R spp. Capuli Tranzschelia arthurii Tranzschel & Litvinov R38 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) R.M. King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R39a 18/09/2005 Belmira, Antioquia, 2700<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) R.M. King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R39b 18/09/2005 Yarumal, Antioquia, 2700<br />

Verb<strong>en</strong>aceae Lantana camara L. Prospodium tubercu<strong>la</strong>tum (Spegazzini) Arthur R44 15/10/2005 vil<strong>la</strong>maria, Caldas, 2100<br />

Fabaceae Desmodium adsec<strong>en</strong><strong>de</strong>ns (Sw.) DC. Phakopsora meibomiae (Arthur) Arthur R47 15/10/2005 vil<strong>la</strong>maria, Caldas, 2100<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num aphyo<strong>de</strong>ndron S. Knapp. Pucciniosira so<strong>la</strong>ni R49 15/10/2005 vil<strong>la</strong>maria, Caldas 3000<br />

Euphorbiaceae Croton sp. Aeciure sp. R50 15/10/2005 vil<strong>la</strong>maria, Caldas 3000<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


CUADRO 1 (Continuación)<br />

<strong>Uredinales</strong> colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

TABLE 1 (Continued)<br />

<strong>Uredinales</strong> collected on differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Fecha <strong>de</strong><br />

Ubicación<br />

Familia botánica P<strong>la</strong>nta hospedante Especie <strong>de</strong> <strong>roya</strong> Muestra*<br />

colección (Municipio, Departam<strong>en</strong>to, msnm)<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num tuberosum L. Puccinia pittieriana H<strong>en</strong>n. R53 15/10/2005 vil<strong>la</strong>maria, Caldas 3000<br />

Rosaceae Rubus g<strong>la</strong>ucus B<strong>en</strong>th. Gerwasia <strong>la</strong>gerheimii (P.magnus) Buriticá R54 16/10/2005 Manizales, Caldas 2650<br />

Betu<strong>la</strong>ceae Alnus acuminata sbsp. acuminata Kunth Me<strong>la</strong>mpsoridium hiratsukanum (Arthur) Gaeumann R55 16/10/2005 Manizales, Caldas 2650<br />

Asteraceae Ageratina trinifolia (H.B.K.) K.&R. Chardoniel<strong>la</strong> sp. R72 16/10/2005 Alto <strong>de</strong> letras, Tolima, 3600<br />

Poaceae Lolium sp. Puccinia coronata Corda R73 04/07/2006 Bojacá, Cundinamarca, 2598<br />

Rosaceae Prunus sherotina E.H.R spp. Capuli Tranzschelia arthurii Tranzschel & Litvinov R74 04/07/2006 Bojacá, Cundinamarca, 2598<br />

Fabaceae Vicia jaba L. Uromyces viciae-fabae Schroeter R76 04/07/2006 Bojacá, Cundinamarca, 2598<br />

Rosaceae Prunus sherotina E.H.R spp. Capuli Tranzschelia arthurii Tranzschel & Litvinov R79 04/07/2006 El rosal, Cundinamarca, 2600<br />

Poaceae Holcus <strong>la</strong>natus L. Puccinia coronata Corda R83 04/07/2006 Subachoque, Cundinamarca, 3000<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num tuberosum L. Puccinia pittieriana H<strong>en</strong>n. R84 04/07/2006 Subachoque, Cundinamarca, 3000<br />

Betu<strong>la</strong>ceae Alnus acuminata Kunth Me<strong>la</strong>msoridium hiratsukanum S. ito R87 04/07/2006 Subachoque, Cundinamarca, 3000<br />

Polygonaceae Rumex acetosel<strong>la</strong> L. Puccinia acetosae (Schum.) Korn. R89 04/07/2006 Subachoque, Cundinamarca, 2700<br />

Liliaceae G<strong>la</strong>diolus sp. Uromyces g<strong>la</strong>dioli H<strong>en</strong>n. R92 05/07/2006 vil<strong>la</strong> Pinzón, Cundinamarca, 2940<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num tuberosum L. Puccinia pittieriana H<strong>en</strong>n. R95 05/07/2006 Zipaquira, Cundinamarca, 3162<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num tuberosum L. Puccinia pittieriana H<strong>en</strong>n. R97 05/07/2006 Zipaquira, Cundinamarca, 3262<br />

Asteraceae Achyrocline a<strong>la</strong>ta DC. Puccinia investita Schw. R103 24/07/2006 Zipaquirá, Cundinamarca, 2950<br />

Fabaceae Desmodium intortum (Mill) Ubr. Uromyces hedysari-panicu<strong>la</strong>ti (Schweinitz) Farlow. R109 24/07/2006 Zipaquirá-Pacho, Cundinamarca, 2040<br />

So<strong>la</strong>naceae Cestrum sp. Pucciniosira sp. R111 24/07/2006 Zipaquirá-Pacho, Cundinamarca, 2040<br />

Polygonaceae Polygonum sp. Puccinia polygoni-amphibii Persoon R118 25/07/2006 Tausa, Cundinamarca, 2931<br />

Asteraceae Baccharis <strong>la</strong>tifolia (R.&P.) Pers. Uredo sp. R128 26/07/2006 Sora, Boyacá, 2800<br />

Fabaceae Lupinus sp. Chrysocelis lupini Lagerheim & Dietel R131 26/07/2006 Sora, Boyacá, 2880<br />

Poaceae Ca<strong>la</strong>magrostis sp. Puccinia striiformis West<strong>en</strong>d R137 27/07/2006 Sogamoso, Boyacá, 3000<br />

Poaceae Ca<strong>la</strong>magrostis sp. Puccinia striiformis West<strong>en</strong>d R136 27/07/2006 Sogamoso, Boyacá, 3000<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num nigrum L. Puccinia imitans Sydow R150a 27/07/2006 Sogamoso, Boyacá, 3000<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num nigrum L. Puccinia imitans Sydow R150b 27/07/2006 Sogamoso, Boyacá, 3000<br />

Asteraceae Ageratina popayan<strong>en</strong>se (Hieron) King & H. Rob. Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis Kern R156 27/07/2006 Sogamoso, Boyacá, 4000<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

521


CUADRO 1 (Continuación)<br />

<strong>Uredinales</strong> colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

522<br />

TABLE 1 (Continued)<br />

<strong>Uredinales</strong> collected on differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Ubicación<br />

(Municipio, Departam<strong>en</strong>to, msnm)<br />

Fecha <strong>de</strong><br />

Familia botánica P<strong>la</strong>nta hospedante Especie <strong>de</strong> <strong>roya</strong> Muestra*<br />

colección<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num tuberosum L. Puccinia pittieriana H<strong>en</strong>n. R157 27/07/2006 Sogamoso, Boyacá, 4000<br />

Convolvu<strong>la</strong>ceae Ipomoea sp. Puccinia crassipes Berkeley & Curtis R158b 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Rubiaceae Hemidiodia ocymifolia Schum Puccinia <strong>la</strong>teritia Berkeley & Curtis R159 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Asteraceae Mikania micrantha H.B.K. Puccinia spegazzinii De Toni R160 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Poaceae Chusquea sp. Uredo chusqueae Pardo-Cardona R161 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Rubiaceae Coffea arabica L. Hemileia vastatrix Bekeley & Broome R162 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Rubiaceae Coussarea sp. Maravalia guian<strong>en</strong>sis Ono. R164 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Asteraceae Sonchus sp. Puccinia cnici-oleracei Persoon ex Desmazieres R165 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Rubiaceae Spermacoce sp. (=Hemidiodia) Puccinia <strong>la</strong>teritia Berkeley & Curtis R166 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 1420<br />

Poaceae Melinis sp. Uromyces setariae-italicae Yoshino R167 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 1420<br />

Rubiaceae Spermacoce ocymifolia Willd. ex Roem. & Schult. Puccinia <strong>la</strong>teritia Berkeley & Curtis R168 21/11/2006 Támesis, Antioquia, 1200<br />

Asteraceae Baccharis trinervis (Lam.) Pers. Puccinia chardoni<strong>en</strong>sis Pardo-Cardona R177a 20/11/2006 Támesis, Antioquia, 735<br />

Asteraceae Baccharis trinervis (Lam.) Pers. Puccinia chardoni<strong>en</strong>sis Pardo-Cardona R177b 21/11/2006 Támesis, Antioquia, 1200<br />

Asteraceae Elephantopus mollis H.B.K. Coleosporium elephantopodis Berkeley & Curtis R178 21/11/2006 Támesis, Antioquia, 1200<br />

Cannaceae Canna indica L. Puccinia thaliae Dietel R185 21/11/2006 valparaiso, Antioquia, 1360<br />

Fabaceae Aeschynom<strong>en</strong>e sp. Phakopsora meibomiae (Arthur) Arthur R188 21/11/2006 valparaiso, Antioquia, 1360<br />

Asteraceae Mikania micrantha H.B.K. Puccinia spegazzinii De Toni R189 21/11/2006 valparaiso, Antioquia, 1360<br />

Verb<strong>en</strong>aceae Lantana camara L. Puccinia <strong>la</strong>ntanae Farlow R190 21/11/2006 valparaiso, Antioquia, 1360<br />

Oxalidaceae Oxalis sp. Puccinia oxalidis Dietel & Ellis R202 21/11/2006 valparaiso, Antioquia, 1550<br />

Asteraceae Verbesina sp. Uredo sp. R205 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Verb<strong>en</strong>aceae Lantana camara L. Prospodium tubercu<strong>la</strong>tum (Spegazzini) Arthur R207 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Fabaceae Trifolium rep<strong>en</strong>s L. Uromyces trifolii (Hedwig. ex DC.) Fuckel R208 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Rosaceae Rubus urticifolius Poir. Gerwasia rubi-urticifolii (Mayor) Buriticá R209 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Malvaceae Sida poeppigiana (K.Shum) Fryx Puccinia malvacearum Bert. R211 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Asteraceae Liabum sp. Puccinia liabi Mayor R212 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

So<strong>la</strong>naceae Cestrum sp. Pucciniosira sp. R213 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


CUADRO 1 (Continuación)<br />

<strong>Uredinales</strong> colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

TABLE 1 (Continued)<br />

<strong>Uredinales</strong> collected on differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Ubicación<br />

(Municipio, Departam<strong>en</strong>to, msnm)<br />

Fecha <strong>de</strong><br />

Familia botánica P<strong>la</strong>nta hospedante Especie <strong>de</strong> <strong>roya</strong> Muestra*<br />

colección<br />

Lamiaceae Salvia sp. Puccinia impedita Manis & Holway R214 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Poaceae Melinis minutiflora Beauv. Uromyces setariae-italicae Yoshino R215 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Lamiaceae Salvia sp. Puccinia impedita Manis & Holway R216 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 2050<br />

Piperaceae Piper sp. Puccinia peperomiae Lindquist R218 22/11/2006 Caramanta, Antioquia, 1550<br />

Asteraceae Oligacthis sp. Puccinia sp. R219 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Asteraceae Oligacthis sp. Puccinia sp. R220 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Apocynaceae Mesechites sp. Hemileia colombiana Buriticá R221 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Asteraceae Austroeupatorium sp. Puccinia eupatorii-columbiani Mayor R222 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Convolvu<strong>la</strong>ceae Ipomoea sp. Coleosporium ipomoeae Burril R223 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Asteraceae Verbesina sp. Puccinia garcesispora Pardo-Cardona R225 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Asteraceae Oligacthis sp. Puccinia sp. R226 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

So<strong>la</strong>naceae So<strong>la</strong>num sp. Chrysocyclus cestri (Dietel & H<strong>en</strong>nings) Syd. R227 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Euphorbiaceae Croton sp. Aeciure sp. R229 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Fabaceae Desmodium intortum (Mill) Ubr. Uromyces hedysari-panicu<strong>la</strong>ti (Schweinitz) Farlow. R230 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Asteraceae Acmel<strong>la</strong> mutisii (H.B.K) Cassini Puccinia cnici-oleracei Persoon ex Desmazieres R231 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Convolvu<strong>la</strong>ceae Ipomoea sp. Coleosporium ipomoeae Burril R232 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Asteraceae Verbesina sp. Uredo sp. R233 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 2010<br />

Rosaceae Rubus g<strong>la</strong>ucus B<strong>en</strong>th. Gerwasia andinus (P.magnus) Buriticá, Sa<strong>la</strong>zar R234 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 1985<br />

Rosaceae Rubus g<strong>la</strong>ucus B<strong>en</strong>th. Gerwasia andinus (P.magnus) Buriticá, Sa<strong>la</strong>zar R236 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 1985<br />

Euphorbiaceae Croton sp. Arthuria sp. R237 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 1985<br />

Malpighiaceae Stigmaphillon sp. Puccinia circinata (Arthur) Winter R238 23/11/2006 Quinchia, Risaralda, 1985<br />

Oxalidaceae Oxalis sp. Puccinia oxalidis Dietel & Ellis R4U 1/09/2005 Ma<strong>de</strong>llín, Antioquia, 1538<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

* Todos los especím<strong>en</strong>es han sido <strong>de</strong>positados <strong>en</strong> el Museo Micológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia se<strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín (MMUNM).<br />

523


forma, color, ornam<strong>en</strong>tación, número y posición<br />

<strong>de</strong> poros; dim<strong>en</strong>siones; tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared<br />

apical y <strong>la</strong>teral; pres<strong>en</strong>cia, posición, ornam<strong>en</strong>tación<br />

y <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> pedicelos; pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

estructuras estériles como parafisos y peridio.<br />

Cada muestra fue comparada con especím<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l<br />

MMUNM y <strong>la</strong> Colección Nacional <strong>de</strong> Royas <strong>de</strong><br />

Colombia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Agropecuarias.<br />

A<strong>de</strong>más se utilizaron <strong>la</strong>s monografías<br />

taxonómicas <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>Uredinales</strong> (Cummins<br />

1940, 1971, 1978, Buriticá & H<strong>en</strong>n<strong>en</strong> 1980,<br />

H<strong>en</strong>n<strong>en</strong> et al. 1982, Cummins & Hiratsuka<br />

1991, Buriticá 1991, 1994, 1999 a,b, Pardo-<br />

Cardona 1999, Sa<strong>la</strong>zar 2002, H<strong>en</strong>n<strong>en</strong> et al.<br />

2005, Sa<strong>la</strong>zar et al. 2007) y <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos<br />

<strong>de</strong>l In<strong>de</strong>x Fungorum (CABi et al. 2008) y <strong>de</strong>l<br />

catálogo <strong>de</strong> especies tipo <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> <strong>de</strong>l<br />

Jardín Botánico <strong>de</strong> New York (The New York<br />

Botanical Gar<strong>de</strong>n Herbarium 2003).<br />

Extracción <strong>de</strong> ADN: De cada una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>roya</strong>s se realizó <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> ácidos<br />

nucleicos mediante dos metodologías: método<br />

conv<strong>en</strong>cional CTAB 2x/F<strong>en</strong>ol/Cloroformo y<br />

Kit comercial DNAeasy P<strong>la</strong>nt Mini (Qiag<strong>en</strong>,<br />

CA, EEUU), cuyo procedimi<strong>en</strong>to se basó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones <strong>de</strong>l fabricante. En ambos casos se<br />

partió <strong>de</strong> uno o varios soros, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

su tamaño y grado <strong>de</strong> esporu<strong>la</strong>ción, y se toma<br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> tejido vegetal posible<br />

para su ubicación <strong>en</strong> un tubo epp<strong>en</strong>dorf <strong>de</strong><br />

1.8mL. En el método conv<strong>en</strong>cional los tubos<br />

se colocaron <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te con nitróg<strong>en</strong>o<br />

líquido para proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> maceración <strong>de</strong>l tejido<br />

<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 200mL <strong>de</strong>l buffer CTAB 2x<br />

(CTAB 2%, NaCl 1.4M, EDTA 20mM, Tris-<br />

HCl 100mM pH 8.0) y 1% <strong>de</strong> β-Mercaptoetanol,<br />

incubándose a 65°C durante 10min. Luego<br />

se separó <strong>la</strong> fase orgánica mediante 1vol. <strong>de</strong><br />

f<strong>en</strong>ol:cloroformo (1:1) y se c<strong>en</strong>trifugó a 13 000<br />

rpm por 10min. De acuerdo al grado <strong>de</strong> pureza<br />

<strong>de</strong>l sobr<strong>en</strong>adante, este procedimi<strong>en</strong>to se repitió,<br />

pero con el uso <strong>de</strong> un sólo vol <strong>de</strong> cloroformo.<br />

Para precipitar los ácidos nucleicos se emplearon<br />

2vol <strong>de</strong> etanol absoluto y 0.1vol <strong>de</strong> acetato<br />

<strong>de</strong> sodio 3M, y se colocaron los tubos a -20ºC<br />

durante al m<strong>en</strong>os 30min, tiempo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

524<br />

cual se c<strong>en</strong>trifugó a 13 000 rpm por 15min. El<br />

microprecipitado resultante se <strong>la</strong>vó con etanol<br />

al 70% y finalm<strong>en</strong>te se resusp<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> 20mL <strong>de</strong><br />

agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da estéril, para su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

amplificaciones <strong>de</strong> PCR. La cantidad <strong>de</strong> ADN<br />

obt<strong>en</strong>ida se <strong>de</strong>terminó por espectrofotometría<br />

a 260nm <strong>de</strong> longitud para lo cual se utiliza<br />

un espectro Thermo Sci<strong>en</strong>tific, G<strong>en</strong>esys 6<br />

(Waltham, MA, EEUU).<br />

Amplificación y secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l ADNr<br />

28S: Para <strong>la</strong> PCR se emplearon los cebadores<br />

LROR (5’ ACC CGC TGA ACT TAA GC 3’)<br />

y LR6 (5’ CGC CAG TTC TGC TTA CC 3’)<br />

que amplifican una región <strong>de</strong>l extremo 5’ <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> subunidad gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l ADNr que conti<strong>en</strong>e<br />

los dominios D1 y D2, ampliam<strong>en</strong>te utilizados<br />

para estudios filog<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> (Gua<strong>de</strong>t<br />

et al. 1989, Hopple & vilgalys 1999). La<br />

amplificación <strong>de</strong> PCR se realizó <strong>en</strong> un termocic<strong>la</strong>dor<br />

T3 (Biometra, Götting<strong>en</strong>, Alemania)<br />

y consistió <strong>de</strong> una modificación <strong>de</strong>l programa<br />

propuesto por vogler & Bruns (1998), con<br />

una <strong>de</strong>snaturalización inicial a 94°C por 3min,<br />

seguido por 35 ciclos <strong>de</strong> 94°C por 1.30min,<br />

50°C por 1min, 72ºC por 1min y una ext<strong>en</strong>sión<br />

final a 72°C por 7min. Las reacciones se<br />

realizaron <strong>en</strong> un volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> 25 µL, que<br />

conti<strong>en</strong>e 0.5µM <strong>de</strong> cada cebador, 1U <strong>de</strong> Taq<br />

ADN polimerasa recombinante (Ferm<strong>en</strong>tas,<br />

vilnius, Lithuania), 0.2mM <strong>de</strong> cada dNTP,<br />

1x <strong>de</strong> buffer <strong>de</strong> <strong>en</strong>zima (100mM Tris-HCl pH<br />

8.8, 500mM KCl, 0.8% Noni<strong>de</strong>t P40), 1.8mM<br />

MgCl 2, 1µL <strong>de</strong> ADN [100 - 1000ng/µL] y agua<br />

<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da ésteril. Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplificación se<br />

tomaron 5µL <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> reacción para<br />

analizarlos por electroforesis <strong>en</strong> gel <strong>de</strong> agarosa<br />

al 1.5% suplem<strong>en</strong>tado con 0.5 µg/mL <strong>de</strong> bromuro<br />

<strong>de</strong> etidio <strong>en</strong> buffer <strong>de</strong> corrido TBE 0.5x<br />

(45mM Tris-Borato, 1mM EDTA pH 8.0). La<br />

visualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bandas amplificadas se realizó<br />

bajo luz ultravioleta <strong>en</strong> un transiluminador<br />

automático Bio Doc Analyze (Biometra). Una<br />

vez <strong>de</strong>finida <strong>la</strong> especificidad y tamaño <strong>de</strong> los<br />

productos amplificados, se procedió a su purificación<br />

utilizando los kits Wizard PCR Preps<br />

ADN Purification System (Promega, Madison,<br />

EEUU) y QiAquick PCR Purification Kit<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


(Qiag<strong>en</strong>, CA, USA) para proce<strong>de</strong>r a su secu<strong>en</strong>ciación<br />

directa mediante el sistema Big Dye<br />

Terminator Cycle Sequ<strong>en</strong>cing Ready Reaction<br />

(PE Applied Biosystems, Foster City, EEUU)<br />

y su corrido <strong>en</strong> un secu<strong>en</strong>ciador ABi Prism<br />

3730xl (PE Applied Biosystems) <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía<br />

Macrog<strong>en</strong> (Corea <strong>de</strong>l Sur).<br />

Las secu<strong>en</strong>cias obt<strong>en</strong>idas con cada cebador,<br />

fueron editadas mediante el software<br />

BioEdit 6.0.6 y Chromas 1.45, se construyeron<br />

secu<strong>en</strong>cias cons<strong>en</strong>so y se confirmó su vali<strong>de</strong>z<br />

por comparación con <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos<br />

molecu<strong>la</strong>res, mediante el programa BLASTn<br />

(NCBi 2007). Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, se obtuvieron <strong>de</strong>l<br />

G<strong>en</strong>Bank secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> subunidad 28S <strong>de</strong>l<br />

ADNr <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 13<br />

familias propuestas por Cummins & Hiratsuka<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

(2003) (Cuadro 2), para su alineami<strong>en</strong>to con<br />

<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong> este proyecto, mediante el<br />

software Clustal W. Como grupos externos <strong>de</strong><br />

análisis (outgroups) se utilizaron <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los Basidiomycetes: Septobasidium<br />

carestianum Bres. y Eocronartium muscico<strong>la</strong><br />

Pers., seleccionados con base <strong>en</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong> Maier et al. (2003). El análisis filog<strong>en</strong>ético<br />

se realizó utilizando el método <strong>de</strong> Máxima<br />

parsimonia (MP) con búsqueda heurística y<br />

TBR (tree-bisection-reconnection) mediante<br />

el software PAUP 4.0b10 (Swofford 1998) con<br />

base <strong>en</strong> 1 000 remuestreos y tratando los gaps<br />

como quinta base. El soporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> topología<br />

interna <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ndrograma fue evaluado mediante<br />

análisis <strong>de</strong> bootstrap con 1 000 remuestreos o<br />

iteraciones (Fels<strong>en</strong>stein 1985).<br />

CUADRO 2<br />

Especies <strong>de</strong> <strong>Uredinales</strong> cuyas secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 28S <strong>de</strong>l ADN ribosomal se obtuvieron <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>Bank<br />

para el análisis filog<strong>en</strong>ético<br />

TABLE 2<br />

Species of <strong>Uredinales</strong> whose 28S rDNA sequ<strong>en</strong>ces were obtained from G<strong>en</strong>Bank for phylog<strong>en</strong>etic analysis<br />

Especie <strong>de</strong> <strong>roya</strong> P<strong>la</strong>nta hospedante Orig<strong>en</strong> Accesión <strong>de</strong>l<br />

G<strong>en</strong>Bank<br />

Aecidium ka<strong>la</strong>nchoe ka<strong>la</strong>nchoe blossfeldiana AY463163<br />

Batistopsora crucis-filii Annona sp. Guyana DQ354539<br />

B<strong>la</strong>stospora smi<strong>la</strong>cis Smi<strong>la</strong>x sieboldii Japón DQ354568<br />

Chrysomyxa arctostaphyli AY700192<br />

Coleosporium asterum Solidago sp. T<strong>en</strong>nessee, EEUU DQ354559<br />

Cronartium ribico<strong>la</strong> Ribes sp. virginia, EEUU DQ354560<br />

Cumminsiel<strong>la</strong> mirabilissima Mahonia aquifolium Alemania DQ354531<br />

Dietelia portoric<strong>en</strong>sis Mikania micrantha Costa Rica DQ354516<br />

Endocronartium harknessii AY700193<br />

Endoraecium acaciae Acacia koa Hawaii, EEUU DQ323916<br />

Endoraecium hawaii<strong>en</strong>se Acacia koa Hawaii, EEUU DQ323920<br />

Frommeel<strong>la</strong> mexicana Duchesnea sp. Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354553<br />

Gymnoconia peckiana Rubus (Uredo) Massachusetts, EEUU DQ521421<br />

Gymnosporangium juniperi-virginianae Malus domestica virginia, EEUU DQ354547<br />

Hemileia vastatrix Coffea Arabica México DQ354566<br />

Kuehneo<strong>la</strong> uredinis Rubus argutus Carolina <strong>de</strong>l Norte, EEUU DQ354551<br />

Kweilingia divina Bambusa sp. Costa Rica DQ354554<br />

Me<strong>la</strong>mpsora epitea Salix sp. Washington, EEUU DQ354564<br />

Me<strong>la</strong>mpsoridium betulinum Alnus sp. Costa Rica DQ354561<br />

Mikronegeria alba Nothofagus nervosa Arg<strong>en</strong>tina DQ354569<br />

Miyagia pseudosphaeria Sonchus oleraceus California, EEUU DQ354517<br />

525


526<br />

CUADRO 2 (Continuación)<br />

Especies <strong>de</strong> <strong>Uredinales</strong> cuyas secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 28S <strong>de</strong>l ADN ribosomal se obtuvieron <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>Bank<br />

para el análisis filog<strong>en</strong>ético<br />

TABLE 2 (Continued)<br />

Species of <strong>Uredinales</strong> whose 28S rDNA sequ<strong>en</strong>ces were obtained from G<strong>en</strong>Bank for phylog<strong>en</strong>etic analysis<br />

Especie <strong>de</strong> <strong>roya</strong> P<strong>la</strong>nta hospedante Orig<strong>en</strong> Accesión <strong>de</strong>l<br />

G<strong>en</strong>Bank<br />

Naohi<strong>de</strong>myces vaccinii Vaccinium ovatum Washington, EEUU DQ354563<br />

Olivea scitu<strong>la</strong> Vitex doniana Zambia DQ354541<br />

Phakopsora pachyrhizi Glicyne max Zimbabwe DQ354537<br />

Phakopsora tecta Commelina diffusa Costa Rica DQ354535<br />

Pileo<strong>la</strong>ria brevipes Toxico<strong>de</strong>ndron sp. EEUU DQ323924<br />

Pileo<strong>la</strong>ria marginata DQ242594<br />

Pileo<strong>la</strong>ria sp. DQ242597<br />

Pileo<strong>la</strong>ria toxico<strong>de</strong>ndri AY745698<br />

Prospodium lippiae Aloysia polystachya Arg<strong>en</strong>tina DQ354555<br />

Puccinia arundinariae Arundinaria sp. virginia, EEUU DQ415277<br />

Puccinia caricis Grossu<strong>la</strong>ria sp. EEUU DQ354514<br />

Puccinia convolvuli Calystegia sepium Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354512<br />

Puccinia coronata Rhamnus cathartica Dakota <strong>de</strong>l Norte, EEUU DQ354526<br />

Puccinia hemerocallidis Hemerocallis sp. A<strong>la</strong>bama, EEUU DQ354519<br />

Puccinia hor<strong>de</strong>i Poaceae (in<strong>de</strong>terminada) California, EEUU DQ354527<br />

Puccinia kuehnii Saccharum cultivar CP80-1743 Florida, EEUU EU164549<br />

Puccinia malvacearum Alcea (Estado telial) Massachusetts, EEUU EF561641<br />

Puccinia me<strong>la</strong>nocepha<strong>la</strong> Saccharum cultivar CP05-1592 Florida, EEUU EU164548<br />

Puccinia m<strong>en</strong>thae Cuni<strong>la</strong> origanoi<strong>de</strong>s Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354513<br />

Puccinia physalidis Physalis <strong>la</strong>nce<strong>la</strong>ta Dakota <strong>de</strong>l Norte, EEUU DQ354522<br />

Puccinia poarum Tussi<strong>la</strong>go (Asteraceae) New Hampshire, EEUU DQ831028<br />

Puccinia podophylli Podophyllum peltatum Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354543<br />

Puccinia smi<strong>la</strong>cis Smi<strong>la</strong>x rotundifolia Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354533<br />

Puccinia vio<strong>la</strong>e Vio<strong>la</strong> cucul<strong>la</strong>ta Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354509<br />

Pucciniastrum circaeae AY745697<br />

Pucciniosira pallidu<strong>la</strong> Triumfetta semitriloba v<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> DQ354534<br />

Rav<strong>en</strong>elia echinata var. ectypa Calliandra formosa Arg<strong>en</strong>tina DQ323925<br />

Rav<strong>en</strong>elia macrocarpa S<strong>en</strong>na subu<strong>la</strong>ta Arg<strong>en</strong>tina DQ323926<br />

Sph<strong>en</strong>ospora kevorkianii Stanhopea candida Perú DQ354521<br />

Trachyspora intrusa Alchemil<strong>la</strong> vulgaris Suiza DQ354550<br />

Tranzschelia discolor Prunus domestica iran DQ354542<br />

Uredinopsis sp. AF522181<br />

Uredo baru<strong>en</strong>sis Guyana DQ021883<br />

Uromyces app<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>tus AY745704<br />

Uromyces ari-triphylli Arisaema triphyllum Mary<strong>la</strong>nd, EEUU DQ354529<br />

Uromyces viciae-fabae AY745695<br />

Uromyc<strong>la</strong>dium fusisporum Acacia salicina Australia DQ323921<br />

Uromyc<strong>la</strong>dium tepperianum Acacia saligna Sur África DQ323922<br />

Septobasidium taxodii DQ241499<br />

Eocronartium muscico<strong>la</strong> AF014825<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


RESULTADOS<br />

Colección <strong>de</strong> muestras: En total se i<strong>de</strong>ntificaron<br />

100 especím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> con<br />

base <strong>en</strong> sus caracteres morfológicos a partir<br />

<strong>de</strong> 238 muestras <strong>de</strong> hospedantes (Cuadro 1).<br />

Del total <strong>de</strong> muestras i<strong>de</strong>ntificadas, 25 fueron<br />

obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Asteraceae y<br />

14 <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia So<strong>la</strong>naceae. Una so<strong>la</strong> <strong>roya</strong> fue<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias Alstroemeriaceae,<br />

Apiaceae, Apocynaceae, Bromeliaceae,<br />

Cannaceae, Cucurbitaceae, D<strong>en</strong>staedtiaceae,<br />

Liliaceae, Malvaceae, Moraceae y Piperaceae;<br />

dos <strong>de</strong> Betu<strong>la</strong>ceae, Lamiaceae, Malpighiaceae<br />

y Oxalidaceae; tres <strong>de</strong> Convolvu<strong>la</strong>ceae y verb<strong>en</strong>aceae;<br />

cuatro pert<strong>en</strong>ecieron a Euphorbiaceae<br />

y Polygonaceae; seis a Rubiaceae, siete<br />

a Rosaceae y nueve a Fabaceae y Poaceae.<br />

No fue posible i<strong>de</strong>ntificar botánicam<strong>en</strong>te una<br />

muestra por falta <strong>de</strong> material (Cuadro 1).<br />

Caracterización morfológica: Las 100<br />

muestras i<strong>de</strong>ntificadas correspondieron a 61<br />

especies difer<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te distribución:<br />

dos especies <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias Pucciniastraceae,<br />

Coleosporiaceae, Mikronegeriaceae,<br />

Uropixydaceae, Phragmidiaceae; tres especies<br />

<strong>de</strong> Chaconiaceae; cuatro especies <strong>de</strong> Pucciniosiraceae<br />

y Phakopsoracea; 33 especies <strong>de</strong><br />

Pucciniaceae y siete muestras correspondieron<br />

a estados anamórficos i<strong>de</strong>ntificados como<br />

Uredo sp. y Aecidium sp. En el Cuadro 3 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong><br />

los estados espóricos <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> un repres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 61 especies i<strong>de</strong>ntificadas. Las<br />

dim<strong>en</strong>siones correspon<strong>de</strong>n al formato: medición<br />

mínima - medición máxima (promedio;<br />

<strong>de</strong>sviación éstandar). Las <strong>de</strong>scripciones para<br />

cada especie se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong> el<br />

material anexo asociado a este manuscrito.<br />

Amplificación y secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> ADNr<br />

28S: Con <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong><br />

ADN conv<strong>en</strong>cional se obtuvieron 68 amplicones.<br />

En aquel<strong>la</strong>s muestras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que luego<br />

<strong>de</strong> varios int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> amplificación por PCR<br />

no fue posible obt<strong>en</strong>er el fragm<strong>en</strong>to esperado,<br />

se procedió a <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> ADN mediante<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

el kit comercial <strong>de</strong> Qiag<strong>en</strong>, se obtuvieron 32<br />

amplicones adicionales. La secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l<br />

fragm<strong>en</strong>to amplificado se realizó <strong>en</strong> ambas<br />

direcciones <strong>en</strong> reacciones individuales con<br />

cada uno <strong>de</strong> los cebadores utilizados <strong>en</strong> el PCR.<br />

Luego <strong>de</strong> varios int<strong>en</strong>tos, se obtuvieron ambas<br />

secu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> 40 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>roya</strong>s recolectadas, no<br />

se incluyeron <strong>en</strong> el análisis posterior <strong>la</strong>s <strong>roya</strong>s<br />

para <strong>la</strong>s que se g<strong>en</strong>eraron secu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> un sólo<br />

s<strong>en</strong>tido, pues esto implicaba reducir el número<br />

<strong>de</strong> sitios para el análisis <strong>de</strong> MP. Una vez editadas<br />

<strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias y construidos los cons<strong>en</strong>sos,<br />

se <strong>de</strong>terminó que el tamaño <strong>de</strong> este fragm<strong>en</strong>to<br />

osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 1 080 y 1 170 pb, según <strong>la</strong> especie<br />

<strong>de</strong> <strong>roya</strong>. Pero, con el fin <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>izar<br />

los extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias, fue necesaria su<br />

edición, obt<strong>en</strong>iéndose <strong>en</strong>tre 1 000 y 1 100 pb.<br />

Las secu<strong>en</strong>cias fueron <strong>de</strong>positadas <strong>en</strong> el G<strong>en</strong>-<br />

Bank y sus números <strong>de</strong> accesión se registran<br />

<strong>en</strong> el Cuadro 3.<br />

Análisis filog<strong>en</strong>ético: Para el análisis filog<strong>en</strong>ético<br />

se incluyeron secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> 89 especím<strong>en</strong>es,<br />

49 obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>bank y <strong>la</strong>s 40<br />

g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong> esta investigación. El alineami<strong>en</strong>to<br />

final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias alcanzó 1 176 sitios,<br />

<strong>de</strong> los cuales 434 caracteres eran constantes,<br />

236 variables pero no informativos y 506 informativos.<br />

La longitud <strong>de</strong>l árbol filog<strong>en</strong>ético con<br />

máxima parsimonia fue <strong>de</strong> 4 585, con índices<br />

<strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia (iC) y ret<strong>en</strong>ción (iR) <strong>de</strong> 0.315<br />

y 0.53, respectivam<strong>en</strong>te (Fig. 2). En el <strong>de</strong>ndrograma<br />

se pres<strong>en</strong>taron siete c<strong>la</strong>dos bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos,<br />

algunos <strong>de</strong> los cuales conti<strong>en</strong><strong>en</strong> subgrupos<br />

internos, así como ramas individuales (Fig. 2).<br />

El c<strong>la</strong>do i albergó un alto número <strong>de</strong><br />

especím<strong>en</strong>es (29) recolectados <strong>en</strong> esta investigación,<br />

así como secu<strong>en</strong>cias obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>-<br />

Bank que repres<strong>en</strong>tan especies <strong>de</strong> los géneros<br />

Puccinia, Uromyces, Cumminsiel<strong>la</strong> y Miyagia,<br />

razón por <strong>la</strong> cual se infiere que este grupo<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> familia Pucciniaceae. Adicionalm<strong>en</strong>te,<br />

el c<strong>la</strong>do incluyó <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Aecidium ka<strong>la</strong>nchoe, lo que pue<strong>de</strong><br />

implicar que este taxón repres<strong>en</strong>te el estado<br />

anamórfico <strong>de</strong> una especie <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Pucciniaceae.<br />

Un aspecto relevante <strong>de</strong>l análisis, es el<br />

hecho que aquellos especím<strong>en</strong>es i<strong>de</strong>ntificados<br />

527


CUADRO 3<br />

Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> secu<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> su region 28S <strong>de</strong>l ADNr y colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

528<br />

TABLE 3<br />

Measurem<strong>en</strong>ts of spores of 28S rDNA sequ<strong>en</strong>ced rust fungi collected from differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Estado Ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong> espora Longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> espora Pared Lateral<br />

Pared Superior<br />

Especie <strong>de</strong> Roya Muestra<br />

Accesión*<br />

Espórico Min-Max (Prom; Ds) Min-Max (Prom; Ds) Min-Max (Prom; DS) Min-Max (Prom; Ds)<br />

Uredo zeugites R6 Uredo 18.75-22.5 (21.04; 1.66) 22.5-25 (23.75; 1.36) 1.25-2.25 (1.7; 0.4) EU851155<br />

Uromyces trifolii R9 Telio 20-25 (22.5; 2.23) 22.5-27.5 (25; 1.58) 2.25-2.5 (2.37; 0.13) GU936634<br />

Puccinia vernoniae-mollis R10 Telio 22.5-27.5 (23.75; 2.09) 35-42.5 (38.33; 3.02) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) EU851151<br />

Puccinia baccharidis R12 Telio 30-45 (36.66; 4.91) 100-125 (109.58; 8.72) 2.5-3.75 (2.7; 0.51) 5-12.5 (9.58; 2.45)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis R13 Telio 17.5-22.5 (20.41; 1.88) 47.5-55 (50.83; 2.58) 2.5-3.75 (2.70; 0.51) 12.5-17.5 (15.83; 2.04) EU851134<br />

Chrysocelis muehl<strong>en</strong>beckiae R14 Telio 12.5-20 (15.83; 3.02) 62.5-112.5 (83.75; 19.41) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) EU851158<br />

Uromyces novissimus R20 Telio 20-25 (22.91; 1.88) 48-52.5 ( 49.58; 1.88) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) 7.5-10 (8.75 ; 1.36) EU851147<br />

Uredo 20-30 (26.67; 2.04) 28-32.5 (30.41; 1.88) 1.3 - 2.5 (1.583; 0.54)<br />

Pucciniosira so<strong>la</strong>ni R21 Telio 22.5-32.5 (25.83; 3.41) 47.5-65 (56.25; 6.07) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) 5-10 (7.29; 1.66) EU851140<br />

Phakopsora apoda R24 Telio 15-22.5 (17.5; 3.16) 22.5-30 (25.41; 2.92) 1.25-1.75 (1.33; 0.20)<br />

Puccinia circinata R25 Uredo 30-32.5 (31.66; 1.29) 35-47.5 (40; 4.18) 2.5-5 (3.75; 0.79) 7.5-12.5 (9.5; 2.09)<br />

Uredinopsis pteridis R26 Uredo 15-20 (17.91; 2.45) 37.5-52.5 (45.83; 5.16) 1.25-2.5 (2.12; 0.49)<br />

Puccinia hydrocotyles R27 Uredo 20-22.5 (20.41; 1.02) 20-30 (25.41; 3.32) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) GU936635<br />

Uromyces cestri R30 Aecio 22.5-25 (22.91; 1.02) 25-30 (27.91; 1.88) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) EU851136<br />

Tranzschelia arthurii R38 Uredo 15-17.5 (15.83; 1.29) 25-32.5 (29.16; 2.58) 1.25-1.5 (1.29; 0.10) 3.75-5 (4.79; 0.51)<br />

Prospodium tubercu<strong>la</strong>tum R44 Uredo 17.5-22.5 (19.58; 1.88) 17.5-27.5 (22.5; 3.53) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Aeciure sp. R50 Aecio 17.5-25 (22.08; 2.45) 25-30 (27.5; 1.58) 1.75-2.5 (2.37; 0.30)<br />

Gerwasia <strong>la</strong>gerheimii R54 Telio 12.5-17.5 (15.83; 2.04) 57.5-65 (60.41;3.32)<br />

Uredo 20-22.5 (20.83; 1.29) 20-27.5 (23.75; 2.62) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Me<strong>la</strong>mpsoridium hiratsukanum R55 Uredo 12.5-17.5 (14.16; 2.04) 20-27.5 (23.75; 3.44) 2.25-2.5 (2.45; 0.10)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> sp. R72 Telio 25-30 (27.08; 1.88) 55-62.5 (59.58; 3.68) 2.5-5 (2.9; 1.02) 10-12.5 (12.08; 1.02) EU851133<br />

Puccinia coronata R73 Uredo 15-20 (17.91; 1.88) 17.5-22.5 (20.41; 1.88) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) EU851141<br />

Uromyces viciae-fabae R76 Uredo 17.5-20 (19.58; 1.02) 25-30 (27.08; 1.88) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Puccinia acetosae R89 Uredo 20-22.5 (21.66; 1.29) 22.5-30 (26.25; 2.62) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Uromyces g<strong>la</strong>dioli R92 Uredo 15-17.5 (16.66; 1.29) 17.5-22.5 (20.83; 2.04) 2-2.5 (2.41; 0.20) GU936633<br />

Puccinia investita R103 Telio 20-27.5 (25; 2.73) 47.5-55 (51.25; 2.62) 1.25-2.5 (2.29; 0.51) 10-12.5 (10.83; 1.29)<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


CUADRO 3 (Continuación)<br />

Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> secu<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> su region 28S <strong>de</strong>l ADNr y colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

TABLE 3 (Continued)<br />

Measurem<strong>en</strong>ts of spores of 28S rDNA sequ<strong>en</strong>ced rust fungi collected from differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Estado Ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong> espora Longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> espora Pared Lateral<br />

Pared Superior<br />

Especie <strong>de</strong> Roya Muestra<br />

Accesión*<br />

Espórico Min-Max (Prom; Ds) Min-Max (Prom; Ds) Min-Max (Prom; DS) Min-Max (Prom; Ds)<br />

Uromyces hedysari-panicu<strong>la</strong>ti R109b Telio 20-20 (20; 0.0) 22.5-27.5 (24.16; 2.04) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Uredo 17.5-20 (19.58; 1.02) 22.5-25 (24.16; 1.29) 1.25-2 (1.37; 0.30)<br />

Pucciniosira sp. R111 Telio 17.5-27.5 (24.58; 3.68) 45-55 (48.75; 3.44) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) 3.75-5 (4.79; 0.51) EU851145<br />

Puccinia polygoni-amphibii R118 Uredo 22.5-25 (23.33; 1.29) 25-30 (27.08; 1.88) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Uredo sp. R128 Uredo 20-20 (20; 0.0) 22.5-35 (27.5; 4.74) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) EU851161<br />

Chrysocelis lupini R131 Telio 10-17.5 (13.33; 2.58) 42.5-57.5 (51.25; 5.184) 0.5-1.25 (0.62; 0.30)<br />

Aecio 20-32.5 (24.58; 4.30) 25-30 (26.66; 2.041) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Puccinia striiformis R136 Uredo 20-22.5 (21.25; 1.36) 22.5-27.5 (25; 2.23) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) EU851139<br />

Puccinia crassipes R158b Aecio 20-22.5 (20.41; 1.02) 25-30 (26.25; 2.092) 2.5-4.5 (3.12; 0.83)<br />

Puccinia <strong>la</strong>teritia R159 Telio 17.5-20 (19.58-1.02) 25-30 (27.91; 2.45) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Puccinia spegazzinii R160 Telio 10-15 (12.08; 1.88) 45-55 (47.91; 4.0) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) 1.25-2.5 (2.08; 0.64) EU851150<br />

Uredo chusqueae R161 Uredo 15-17.5 (16.66; 1.29) 17.5-27.5 (23.33; 3.41) EU851156<br />

Hemileia vastatrix R162 Uredo 12.5-27.5 (21.66; 5.16) 27.5-30 (29.16; 1.29) 1.25-2.5 (1.87; 0.68)<br />

Maravalia guian<strong>en</strong>sis R164 Uredo 15-17.5 (15.83; 1.29) 17.5- 22.5 (20; 2.23) EU851143<br />

Puccinia cnici-oleracei R165 Telio 12.5-15 (14.58; 1.02) 35-47.5 (42.5; 4.74) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) 3.75-7.5 (5.20; 1.22) GU936637<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

R167 Telio 20-27.5 (23.75; 2.62) 25-27.5 (25.83; 1.29) 1.25-2.5 (2.29; 0.510)<br />

Uromyces setariaeitalicae<br />

Uredo 22.5-25 (22.91; 1.02) 25-32.5 (27.5;3.16) 2.5-2.5 (2.50; 0.0)<br />

Puccinia chardoni<strong>en</strong>sis R177 Telio 17.5-20 (18.75; 1.36) 32.5-50 (41.66; 6.64) 2.5-5 (2.91; 1.021) EU851149<br />

Coleosporium vernoniae R178 Uredo 15-20 (17.5; 2.23) 22.5-30 (25; 3.16) 1.25-2.5 (2.16; 0.540) EU851163<br />

Puccinia thaliae R185 Uredo 17.5-25 (20.83; 3.02) 27.5-37.5 (32.5; 4.74) 2.5-2.5 (2.50; 0.0) EU851154<br />

Phakopsora meibomiae R188 Uredo 12.5-15 (14.16; 1.29) 17.5-20 (18.75; 1.36) EU851164<br />

Puccinia <strong>la</strong>ntanae R190 Telio 12.5-17.5 (14.16; 2.04) 22.5-30 (25; 3.16) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) 2.5-3.75 (2.91; 0.64) EU851144<br />

Puccinia oxalidis R202 Uredo 15-17.5 (16.66; 1.29) 17.5-22.5 (20; 2.23) 1.25-2.5 (1.45; 0.51) EU851130<br />

Uredo sp. R205 Uredo 22.5-27.5 (25; 2.23) 42.5-50 (47.08; 3.32) 1.25-1.25 (1.25; 0.0)<br />

Gerwasia rubi-urticifolii R209 Telio 15-17.5 (15.83; 1.29) 25-35 (30.83; 3.76)<br />

529


530<br />

CUADRO 3 (Continuación)<br />

Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> secu<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> su region 28S <strong>de</strong>l ADNr y colectados sobre difer<strong>en</strong>tes hospedantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>de</strong> Colombia<br />

TABLE 3 (Continued)<br />

Measurem<strong>en</strong>ts of spores of 28S rDNA sequ<strong>en</strong>ced rust fungi collected from differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt hosts in the Colombian An<strong>de</strong>an region<br />

Estado Ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong> espora Longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> espora Pared Lateral<br />

Pared Superior<br />

Especie <strong>de</strong> Roya Muestra<br />

Accesión*<br />

Espórico Min-Max (Prom; Ds) Min-Max (Prom; Ds) Min-Max (Prom; DS) Min-Max (Prom; Ds)<br />

Puccinia malvacearum R211 Telio 17.5-22.5 (20; 2.23) 45-62.5 (51.66; 5.84) 2.5-2.5 (2.50; 0.0) 5-7.5 (5.41; 1.02)<br />

Puccinia liabi R212 Telio 20-22.5 (21.66; 1.29) 37.5-47.5 (42.5; 3.87) 1.25-2.5 (2.29; 0.51) 5-10 (7.08; 1.88)<br />

Puccinia impedita R214 Uredo 17.5-20 (19.16; 1.29) 20-22.5 (22.08; 1.02) 1.25-1.25 (1.25; 0.0) EU851152<br />

Puccinia peperomiae R218 Uredo 15-20 (17; 1.58) 20-30 (23.75; 4.10) EU851146<br />

Puccinia sp. R219 Aecio 20-27.5 (23.75; 2.62) 32.5-42.5 (35; 3.87) 1.25-2.5 (2.29; 0.51)<br />

Hemileia colombiana R221 Uredo 20-25 (23.33; 2.04) 22.5-27.5 (25; 1.58) EU851165<br />

Puccinia eupatorii-columbiani R222 Uredo 25-27.5 (26.25; 1.36) 28-37.5 (31.66; 4.08) 2.5-2.5 (2.5; 0.0) EU851153<br />

Coleosporium ipomoeae R223 Aecio 17.5-20 (19.16; 1.29) 20-32.5 (24.16; 4.37) 1.3-2.5 (1.45; 0.51) EU851160<br />

Puccinia garcesispora R225 Telio 22.5-27.5 (23.75; 2.09) 40-50 (43.33; 4.08) 2.5-2.5 (2.5; 0.0)<br />

Arthuria sp. R237 Uredo 15-22.5 (19.16; 3.41) 22.5-50 (34.16; 10.08) 2-2.5 (2.41; 0.20) EU851162<br />

Puccinia pittieriana Telio 17-25 (21.3; 1.43) 22-37 (29.5; 5.61) 1-2.5 (1.75; 0.3) 2.5-5 (3.75;0.76) EU851138<br />

Chrysocyclus cestri R227 Telio 12-15 (14.5; 1.23) 100-130 (117.5; 6.76) 1-1.5 (1.25; 0) EU851157<br />

* Números <strong>de</strong> accesión <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>Bank para <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>roya</strong> secu<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 28S <strong>de</strong>l ADNr. Los números <strong>de</strong> accesión para especies con varios especím<strong>en</strong>es secu<strong>en</strong>ciados<br />

correspon<strong>de</strong>n a: Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis: EU851131, EU851132, EU851135; Pucciniosira so<strong>la</strong>ni: EU851137; Puccinia striiformis: EU851142; Puccinia spegazzinii: EU851148;<br />

Coleosporium ipomoeae: EU851160.<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


100<br />

98<br />

71<br />

57<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

60<br />

86<br />

61 98<br />

79<br />

97<br />

64<br />

98<br />

98<br />

96<br />

75<br />

100<br />

93<br />

68<br />

100<br />

100<br />

100<br />

100<br />

69<br />

99<br />

73<br />

95<br />

73<br />

72<br />

58<br />

100<br />

64<br />

58<br />

51<br />

94<br />

51<br />

100<br />

53<br />

71<br />

80<br />

98<br />

100<br />

77<br />

Puccinia oxalidis (Col.)<br />

Puccinia pittieriana (Col.)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis (Col.)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis (Col.)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> sp. (Col.)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis (Col.)<br />

Chardoniel<strong>la</strong> gynoxidis (Col.)<br />

Uromyces cestri (Col.)<br />

Pucciniosira so<strong>la</strong>ni (Col.)<br />

Pucciniosira so<strong>la</strong>ni (Col.)<br />

Pucciniosira sp. (Col.)<br />

Uromyces g<strong>la</strong>dioli (Col.)<br />

Puccinia striiformis (Col.)<br />

Puccinia coronata (Col.)<br />

Puccinia coronata<br />

Puccinia striiformis (Col.)<br />

Maravalia guian<strong>en</strong>sis (Col.)<br />

Puccinia peperomiae (Col.)<br />

Puccinia <strong>la</strong>ntanae (Col.)<br />

Aecidium ka<strong>la</strong>nchoe<br />

Uromyces aritriphylli<br />

Puccinia arundinariae<br />

Puccinia hor<strong>de</strong>i<br />

Puccinia malvacearum<br />

Puccinia poarum<br />

Puccinia mirabilissima<br />

Uromyces novissimus (Col.)<br />

Puccinia spegassinii (Col.)<br />

Puccinia spegassinii (Col.)<br />

Puccinia chardoni<strong>en</strong>sis (Col.)<br />

Puccinia impedita (Col.)<br />

Uromyces trifolii (Col.)<br />

Puccinia vernoniaemollis (Col.)<br />

Puccinia eupatorii-columbiani (Col.) IB 2<br />

Pucciniosira pallidu<strong>la</strong> (Col.)<br />

Puccinia hydrocotyles (Col.)<br />

Puccinia cnici-oleracei (Col.)<br />

Puccinia thaliae (Col.)<br />

Uromyces app<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>tus (Col.)<br />

Puccinia convolvuli (Col.)<br />

Uromyces viciae-fabae (Col.)<br />

Puccinia hemerocallidis (Col.)<br />

Puccinia m<strong>en</strong>thae (Col.)<br />

Puccinia vio<strong>la</strong>e (Col.)<br />

Miyagia pseudosphaeria (Col.)<br />

Dietelia portoric<strong>en</strong>sis (Col.)<br />

Uredo zeugites (Col.)<br />

Puccinia physalidis (Col.)<br />

Sph<strong>en</strong>ospora kevorkianii (Col.)<br />

Uredo chusqueae (Col.)<br />

Kweilingia divina (Col.)<br />

Uredo baru<strong>en</strong>sis (Col.)<br />

II<br />

Puccinia podophylli (Col.)<br />

Gymnosporangium juniperi-virginianae (Col.)<br />

Chrysocyclus cestri (Col.)<br />

Chrysocelis muehl<strong>en</strong>beckiae (Col.)<br />

Rav<strong>en</strong>elia echinata var. ectypa (Col.)<br />

Rav<strong>en</strong>elia macrocarpa (Col.)<br />

Uredo sp. (Col.)<br />

Coleosporium ipomoeae (Col.)<br />

Coleosporium ipomoeae (Col.)<br />

Coleosporium elphantopodis (Col.)<br />

Coleosporium asterum (Col.)<br />

Chrysomyxa arctostaphyli<br />

Cronartium ribico<strong>la</strong><br />

Endocronartium harknessii<br />

Pucciniastrum circaeae<br />

Naohi<strong>de</strong>myces vaccinii<br />

Arthuria sp. (Col.)<br />

Phakopsora meibomiae (Col.)<br />

Phakopsora pachyrhizi<br />

Phakopsora tecta<br />

Batistopsora crucis lii<br />

Prospodium lippiae<br />

Hemileia colombiana<br />

Trachyspora intrusa<br />

Frommeel<strong>la</strong> mexicana<br />

Kuehneo<strong>la</strong> uredinis<br />

Puccinia smi<strong>la</strong>cis<br />

Gymnoconia peckiana<br />

Tranzschelia discolor<br />

Endoraecium acaciae<br />

Endoraecium hawaii<strong>en</strong>se<br />

Hemileia vastatrix<br />

Olivea scitu<strong>la</strong><br />

Me<strong>la</strong>mpsoridium betulinum<br />

Me<strong>la</strong>mpsora epitea<br />

Eocronartium muscico<strong>la</strong><br />

Septobasidium taxodii<br />

Fig. 2. Árbol filog<strong>en</strong>ético g<strong>en</strong>erado mediante análisis <strong>de</strong> Máxima parsimonia con <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l ADN ribosomal 28S <strong>de</strong><br />

87 <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> <strong>de</strong> Colombia (Col.) y otras regiones <strong>de</strong>l mundo. Los números romanos indican los c<strong>la</strong>dos principales (ver<br />

texto) y los números ubicados sobre <strong>la</strong>s ramas los valores <strong>de</strong> bootstrap (valores >50%).<br />

Fig. 2. Phyllog<strong>en</strong>etic tree constructed through Maxium parsimony analysis using the 28S ribosomal DNA sequ<strong>en</strong>ces of 87<br />

rust fungi from Colombia (Col.) and other countries. Roman numbers show main c<strong>la</strong><strong>de</strong>s (see text for <strong>de</strong>tails) and numbers<br />

above branches are bootstrap values (values >50%).<br />

V<br />

IA 2<br />

IA 3<br />

IA 4<br />

VI<br />

IA 1<br />

IB 1<br />

IV<br />

VII<br />

III<br />

IA<br />

IB<br />

I<br />

531


morfológicam<strong>en</strong>te como pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los<br />

géneros Chardoniel<strong>la</strong> y Pucciniosira, adscritos<br />

a <strong>la</strong> familia Pucciniosiraceae, fueron incluidos<br />

<strong>en</strong> este c<strong>la</strong>do, al igual que <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies Pucciniosira pallidu<strong>la</strong><br />

y Dietelia portoric<strong>en</strong>sis. El c<strong>la</strong>do i pres<strong>en</strong>tó<br />

dos subgrupos medianam<strong>en</strong>te soportados por el<br />

análisis <strong>de</strong> bootstrap. El subgrupo iA, incluye<br />

cuatro c<strong>la</strong>dos bi<strong>en</strong> soportados estadísticam<strong>en</strong>te:<br />

iA-1: correspon<strong>de</strong> a varios especím<strong>en</strong>es i<strong>de</strong>ntificados<br />

<strong>en</strong> este estudio como Chardoniel<strong>la</strong><br />

gynoxidis y Chardoniel<strong>la</strong> sp.; iA-2: conformado<br />

por <strong>la</strong>s especies i<strong>de</strong>ntificadas como Pucciniosira<br />

so<strong>la</strong>ni y Pucciniosira sp.; iA-3: incluyó<br />

<strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Puccinia coronata y<br />

<strong>la</strong>s especies i<strong>de</strong>ntificadas morfológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

este estudio como P. coronata y P. striiformis;<br />

iA-4: conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s especies Puccinia peperomiae<br />

y una especie <strong>de</strong>l género Maravalia (M.<br />

guian<strong>en</strong>sis). Los <strong>de</strong>más integrantes <strong>de</strong>l subgrupo<br />

iA se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> ramas individuales o<br />

c<strong>la</strong>dos con bajo soporte estadístico.<br />

El subgrupo iB pres<strong>en</strong>ta dos c<strong>la</strong>dos bi<strong>en</strong><br />

soportados, iB-1: incluye <strong>la</strong>s especies Puccinia<br />

spegazzinii, mi<strong>en</strong>tras que iB-2 conti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong>s especies P. vernoniae-mollis, P. eupatorii-colombiani<br />

y Pucciniosira pallidu<strong>la</strong>. Los<br />

<strong>de</strong>más integrantes <strong>de</strong>l subgrupo iB correspon<strong>de</strong>n<br />

a ramas individuales o c<strong>la</strong>dos con bajo<br />

soporte estadístico don<strong>de</strong> están incluidos P.<br />

cnici-oleracei, P. hydrocotyles, P. thaliae, U.<br />

novissimus (recolectados <strong>en</strong> este trabajo) y <strong>la</strong><br />

secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie Dietelia<br />

portoric<strong>en</strong>sis, <strong>en</strong>tre otras.<br />

El c<strong>la</strong>do ii se ubica <strong>en</strong> posición basal con<br />

respecto al c<strong>la</strong>do i e incluye difer<strong>en</strong>tes secu<strong>en</strong>cias<br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> especies repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> familia Pucciniaceae: Gymnosporangium<br />

juniperi-virginianae y Puccinia podophylli,<br />

a<strong>de</strong>más conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s especies anamórficas<br />

Uredo chusqueae y U. baru<strong>en</strong>sis. La secu<strong>en</strong>cia<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>Bank <strong>de</strong> Kweilingia divina,<br />

adscrita a <strong>la</strong> familia Phakopsoraceae está<br />

incluida <strong>en</strong> este grupo, con un fuerte soporte<br />

estadístico y pres<strong>en</strong>ta una gran afinidad con el<br />

espécim<strong>en</strong> U. chusqueae.<br />

El c<strong>la</strong>do iii está conformado por secu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> especies repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

532<br />

Coleosporiaceae, Cronartiaceae y Pucciniastraceae.<br />

Los únicos especím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>do,<br />

colectados <strong>en</strong> este estudio, fueron i<strong>de</strong>ntificados<br />

morfológicam<strong>en</strong>te como Coleosporium ipomoea,<br />

C. vernoniae y una especím<strong>en</strong> anamórfico<br />

<strong>de</strong>terminado como Uredo sp. Cada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias incluidas <strong>en</strong> este c<strong>la</strong>do<br />

pres<strong>en</strong>ta un fuerte soporte estadístico <strong>en</strong> el<br />

análisis <strong>de</strong> bootstrap.<br />

El c<strong>la</strong>do iv repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> familia Phakopsoraceae<br />

con secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> tres géneros:<br />

Phakopsora, Arthuria y Batistopsora. A<strong>de</strong>más,<br />

el grupo incluye los especím<strong>en</strong>es colectados<br />

Phakopsora meibomiae y Arthuria sp.<br />

El análisis asocia este grupo con <strong>la</strong> especie<br />

Prospodium lippiae, que pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong><br />

familia Uropyxidaceae.<br />

El c<strong>la</strong>do v repres<strong>en</strong>ta los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia Phragmidiaceae al incluir secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

los géneros Frommeel<strong>la</strong>, Kuehneo<strong>la</strong>, Trachyspora<br />

y Gymnoconia.<br />

El c<strong>la</strong>do vi esta fuertem<strong>en</strong>te soportado<br />

(100%) e incluye dos especies <strong>de</strong>l género Endoraecium,<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> familia Pileo<strong>la</strong>riaceae.<br />

El c<strong>la</strong>do vii está conformado únicam<strong>en</strong>te<br />

por dos especies <strong>de</strong>l género Rav<strong>en</strong>elia (familia<br />

Rav<strong>en</strong>eliaceae), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los especím<strong>en</strong>es<br />

colectados Chrysocelis muehl<strong>en</strong>beckiae y<br />

Chrysocyclus cestri, que repres<strong>en</strong>tan especies<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias Mikronegeriaceae y Pucciniaceae,<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los c<strong>la</strong>dos m<strong>en</strong>cionados, el<br />

árbol filog<strong>en</strong>ético pres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong> especies<br />

dispersas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ndrograma, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>stacan el grupo formado por <strong>la</strong><br />

especie recolectada Uredo zeugites y <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Puccinia physalidis; a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies Sph<strong>en</strong>ospora kevorkianii<br />

(Rav<strong>en</strong>eliaceae), asociados al c<strong>la</strong>do i; mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong>s especies Hemileia colombiana y H.<br />

vastatrix, no se pres<strong>en</strong>tan re<strong>la</strong>cionadas. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

se <strong>de</strong>staca que <strong>la</strong> ubicación taxonómica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies Tranzschelia discolor (Uropyxidaceae),<br />

Olivea scitu<strong>la</strong> (Chaconiaceae),<br />

Me<strong>la</strong>mpsoridium betulinum y Me<strong>la</strong>mpsora epigea,<br />

no es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida por el análisis<br />

<strong>de</strong> MP realizado.<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


DiSCUSiÓN<br />

En este trabajo se realizó un estudio morfológico<br />

y filog<strong>en</strong>ético basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> subunidad gran<strong>de</strong> (28S) <strong>de</strong>l ADNr <strong>de</strong><br />

40 <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> recolectados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong><br />

<strong>de</strong> Colombia, estableciéndose sus afinida<strong>de</strong>s<br />

con 47 especies (que incluy<strong>en</strong> especím<strong>en</strong>es<br />

tanto <strong>de</strong>l trópico como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> temp<strong>la</strong>da),<br />

cuyas secu<strong>en</strong>cias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong><br />

el G<strong>en</strong>Bank y repres<strong>en</strong>tan al m<strong>en</strong>os un género<br />

<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trece familias propuestas por<br />

Cummins & Hiratsuka (2003). Esta investigación<br />

se realizó con el ánimo <strong>de</strong> incluir información<br />

refer<strong>en</strong>te a <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> neotropicales <strong>en</strong><br />

los estudios reci<strong>en</strong>tes que tratan <strong>de</strong> dilucidar <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones evolutivas <strong>de</strong> los <strong>Uredinales</strong> y que<br />

buscan re<strong>de</strong>finir su sistema taxonómico.<br />

La vali<strong>de</strong>z taxonómica <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong><br />

(Pucciniales) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Subphylum<br />

Puccininiomycotina, ha sido confirmada <strong>en</strong><br />

dos estudio filog<strong>en</strong>éticos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que<br />

utilizaron <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s subunida<strong>de</strong>s<br />

gran<strong>de</strong> y pequeña <strong>de</strong>l ADNr (Aime et al. 2006,<br />

Bauer et al. 2006), y que concluyeron que éste<br />

repres<strong>en</strong>ta un grupo monofilético <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

C<strong>la</strong>se Pucciniomycetes; <strong>la</strong> cual comparte con<br />

los or<strong>de</strong>nes P<strong>la</strong>tygoeales, Heliocobasidiales y<br />

Septobasidiales, grupos <strong>de</strong> los cuales fueron<br />

seleccionados los taxones externos empleados<br />

<strong>en</strong> nuestro estudio filog<strong>en</strong>ético (E. muscico<strong>la</strong><br />

y S. taxodii) y cuya ubicación <strong>en</strong> el análisis<br />

realizado, ocurrió <strong>en</strong> forma externa al grupo <strong>de</strong><br />

los <strong>Uredinales</strong>.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> taxonomía <strong>de</strong> los<br />

<strong>Uredinales</strong> se ha basado <strong>en</strong> el empleo <strong>de</strong><br />

caracteres morfológicos, cuya pon<strong>de</strong>ración ha<br />

variado <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los sistemas<br />

p<strong>la</strong>nteados. Esta situación ha conducido a<br />

propuestas que divi<strong>de</strong>n el or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> dos familias<br />

(Dietel 1928) basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

telioporas (Pucciniaceae: teliosoros erump<strong>en</strong>tes<br />

con teliosporas pedice<strong>la</strong>das y Me<strong>la</strong>mpsoraceae:<br />

teliosoros subepi<strong>de</strong>rmales, cubiertos<br />

y teliosporas sésiles), hasta c<strong>la</strong>sificaciones<br />

más complejas que separan el grupo <strong>en</strong> 13<br />

(Cummins & Hiratsuka 2003), 14 (Cummins<br />

& Hiratsuka 1983) ó 16 familias (Buriticá,<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

1999a,b), <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

teliosporas, el tipo <strong>de</strong> espermogonio, y <strong>en</strong> algunos<br />

casos <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los aeciosoros,<br />

uredosporas y basidios (Hiratsuka & Hiratsuka<br />

1980). Estudios filog<strong>en</strong>éticos reci<strong>en</strong>tes basados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l ADNr y <strong>de</strong> algunos<br />

g<strong>en</strong>es nucleares (Maier et al. 2003, Wingfield<br />

et al. 2004, Aime 2006, Bauer et al. 2006, van<br />

Der Merwe et al. 2007) reve<strong>la</strong>n incongru<strong>en</strong>cias<br />

a todos lo niveles taxonómicos con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

basada <strong>en</strong> caracteres morfológicos. Así<br />

por ejemplo, Maier et al. (2003) indican que<br />

los géneros Puccinia, Pucciniastrum, Thekopsora<br />

y Uromyces son c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te polifiléticos,<br />

mi<strong>en</strong>tras que Aime (2006) <strong>en</strong>contró que <strong>la</strong>s<br />

familias Cronartiaceae, Pucciniastraceae y Pucciniosiraceae<br />

se pres<strong>en</strong>tan como redundantes,<br />

mi<strong>en</strong>tras que Chaconiaceae y Uropyxidaceae<br />

correspon<strong>de</strong>n a taxones no naturales.<br />

En nuestro estudio resultó evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong><br />

separación <strong>de</strong> Pucciniaceae s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to <strong>de</strong>l<br />

linaje Me<strong>la</strong>mpsoraceae s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to (Coleosporaceae,<br />

Pucciniastraceae, Cronartiaceae). Sin<br />

embargo, el primer grupo se pres<strong>en</strong>tó disperso<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ndrograma, mi<strong>en</strong>tras que<br />

Me<strong>la</strong>mpsoraceae s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to sí correspondió a<br />

un solo c<strong>la</strong>do (iii), aunque Me<strong>la</strong>mpsora epigea,<br />

<strong>la</strong> única especie analizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Me<strong>la</strong>mpsoraceae s<strong>en</strong>su stricto, se ubicó por<br />

fuera <strong>de</strong> ambos grupos, <strong>en</strong> posición basal. Esta<br />

situación fue igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrada por Maier<br />

et al. (2003), qui<strong>en</strong>es propon<strong>en</strong> que el género<br />

Me<strong>la</strong>mpsora repres<strong>en</strong>ta un linaje primitivo <strong>de</strong>l<br />

or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong>, caracterizado por su falta <strong>de</strong><br />

especificidad y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones que<br />

sus especies establec<strong>en</strong> con sus hospedantes<br />

(Durrieu 1980). Es c<strong>la</strong>ro que esta hipótesis sólo<br />

pue<strong>de</strong> ser confirmada incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> análisis<br />

posteriores un mayor número <strong>de</strong> especím<strong>en</strong>es<br />

perteci<strong>en</strong>tes a este género y especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> hospedantes tropicales ancestrales, tales<br />

como los helechos.<br />

El linaje Pucciniaceae s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to se caracteriza<br />

por pres<strong>en</strong>tar especies que cuando son<br />

heteroicas, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n aecios sobre angiospermas.<br />

Este grupo ha sido subdividido por<br />

Cummins & Hiratsuka (2003) con base <strong>en</strong><br />

el tipo <strong>de</strong> espermogonio <strong>en</strong> nueve familias:<br />

533


Mikronegeriaceae, Phakopsoraceae, Chaconiacecae,<br />

Uropyxidaceae, Pileo<strong>la</strong>riaceae,<br />

Rav<strong>en</strong>eliaceae, Phragmidiaceae, Pucciniaceae<br />

y Pucciniosiraceae. En nuestro análisis <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes familias correspon<strong>de</strong>n a c<strong>la</strong>dos bi<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>finidos con alto soporte estadístico: Pucciniaceae,<br />

Phakopsoraceae, Phragmidiaceae,<br />

Pileo<strong>la</strong>riacea y Mikronegeriaceae, aunque <strong>en</strong><br />

algunos casos exist<strong>en</strong> especies que no se agrupan<br />

<strong>en</strong> los c<strong>la</strong>dos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> dichas<br />

familias y que por tanto requier<strong>en</strong> un tratami<strong>en</strong>to<br />

taxonómico especial, si<strong>en</strong>do evi<strong>de</strong>nte<br />

esta situación con algunas especies <strong>de</strong>l género<br />

Puccinia. Las familias Uropyxidaceae, Rav<strong>en</strong>eliaceae<br />

y Chaconiaceae se pres<strong>en</strong>tan como<br />

polifiléticas, mi<strong>en</strong>tras que Pucciniosiraceae es<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te un taxón redundante con Pucciniaceae.<br />

Estas conclusiones <strong>de</strong>l análisis concuerdan<br />

con lo <strong>en</strong>contrado por Aime (2006) qui<strong>en</strong><br />

utilizó un grupo difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> y<br />

<strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> dos regiones ribosomales<br />

para su estudio.<br />

El linaje Me<strong>la</strong>mpsoraceae s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to está<br />

conformado por especies <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s que cuando<br />

son heteroicas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su estado aecial<br />

sobre p<strong>la</strong>ntas gimnospermas (Wingfield et al.<br />

2004). Las familias Coleosporiaceae y Cronartiaceae<br />

<strong>de</strong>finidas por Cummins & Hiratsuka<br />

(2003), se muestran como c<strong>la</strong>dos bi<strong>en</strong> soportados<br />

<strong>en</strong> nuestro análisis, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> familia<br />

Pucciniastraceae es polifilética y Me<strong>la</strong>mpsoraceae<br />

se pres<strong>en</strong>ta como un taxón in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

que requiere un análisis posterior, tal como se<br />

m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

A continuación se realiza una discusión<br />

basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias establecidas por Cummins<br />

& Hiratsuka (2003) con re<strong>la</strong>ción a los<br />

hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> los análisis filog<strong>en</strong>éticos y morfológicos<br />

efectuados <strong>en</strong> este estudio y con énfasis<br />

<strong>en</strong> los especím<strong>en</strong>es colectados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>de</strong> Colombia.<br />

534<br />

Pucciniaceae Chevall<br />

Esta familia compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el mayor número<br />

<strong>de</strong> <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n, con cerca <strong>de</strong> 7 000<br />

especies y 16 géneros, los géneros Puccinia<br />

y Uromyces fueron los más numerosos con<br />

3 000 y 600 especies, respectivam<strong>en</strong>te (Kirk<br />

et al. 2001, Cummins & Hiratsuka 2003). El<br />

c<strong>la</strong>do que repres<strong>en</strong>ta esta familia <strong>en</strong> el análisis<br />

filog<strong>en</strong>ético aparece dividido <strong>en</strong> dos subgrupos<br />

(iA y iB), los que a su vez pres<strong>en</strong>tan indistintam<strong>en</strong>te<br />

especies <strong>de</strong> Puccinia y Uromyces<br />

colectadas <strong>en</strong> Colombia y <strong>en</strong> otras regiones <strong>de</strong>l<br />

mundo, y se <strong>de</strong>mostró <strong>la</strong> naturaleza polifilética<br />

<strong>de</strong> dichos géneros. Esta situación fue confirmada<br />

por dos estudios reci<strong>en</strong>tes realizados<br />

con base <strong>en</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es nucleares<br />

EF 1α y β-tub (van Der Merwe et al. 2007)<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> subunidad gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l ADNr (Maier<br />

et al. 2007), <strong>en</strong> los cuales se analizó un alto<br />

número <strong>de</strong> especies y se <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> principal<br />

característica morfológica empleada para<br />

difer<strong>en</strong>ciar dichos géneros (número <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s teliosporas), no correspon<strong>de</strong> a<br />

un carácter filog<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te informativo. En<br />

dichos estudios se <strong>en</strong>contró que efectivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s especies tipo <strong>de</strong> estos géneros (P. graminis<br />

y U. app<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>tus) repres<strong>en</strong>tan linajes difer<strong>en</strong>tes,<br />

situación que coinci<strong>de</strong> <strong>en</strong> esta investigación<br />

con <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> U. app<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>tus<br />

<strong>en</strong> un subgrupo difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong><br />

Puccinia colectadas sobre p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Poaceae (P. coronata, P. striiformis), <strong>la</strong>s cuales<br />

están estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas con P. graminis<br />

(Maier et al. 2007). En el subgrupo iA,<br />

se incluye a<strong>de</strong>más un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong>l género<br />

Cumminsiel<strong>la</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie anamórfica Aecidium<br />

ka<strong>la</strong>nchoe. El primero se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

género Puccinia por pres<strong>en</strong>tar dos poros por<br />

cada célu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teliosporas, sin embargo <strong>la</strong><br />

vali<strong>de</strong>z filog<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> este género requiere <strong>de</strong>l<br />

análisis <strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong> especies.<br />

Una confirmación importante <strong>de</strong> este estudio<br />

con respecto a los trabajos <strong>de</strong> Wingfield<br />

et al. (2004), Aime (2006) y van Der Merwe<br />

et al. (2007), correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> redundancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s familias Pucciniaceae y Pucciniosiraceae.<br />

Según Buriticá & H<strong>en</strong>n<strong>en</strong> (1980), <strong>la</strong>s <strong>roya</strong>s<br />

<strong>de</strong> esta última familia son <strong>de</strong>rivadas principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> especies <strong>de</strong> ciclo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l complejo<br />

Puccinia-Uromyces, géneros que también<br />

resultaron polifiléticos. interesantem<strong>en</strong>te, estos<br />

autores <strong>en</strong> su monografía <strong>de</strong> Pucciniosireae,<br />

sugerían <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> tratar esta familia<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


como una tribu <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> Pucciniaceae, caracterizada<br />

por pres<strong>en</strong>tar <strong>roya</strong>s autoicas con ciclo<br />

reducido, telioporas <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na que asemejan<br />

aeciosporas y que frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tan<br />

célu<strong>la</strong>s interca<strong>la</strong>das o estructuras simi<strong>la</strong>res a<br />

pedicelos. La ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies recolectadas<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> tribu Pucciniosireae<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l árbol, sugiere que estas<br />

<strong>roya</strong>s son uno <strong>de</strong> los grupos más evolucionados<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los <strong>Uredinales</strong> incluidos <strong>en</strong> este análisis,<br />

lo cual también es evi<strong>de</strong>nciado por el alto<br />

nivel evolutivo <strong>de</strong> sus hospedantes (ej. Asteraceae:<br />

Chardoniel<strong>la</strong> spp). La separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

especies <strong>de</strong>l género Pucciniosira recolectadas<br />

<strong>en</strong> nuestro estudio con respecto a <strong>la</strong> especie<br />

cuya secu<strong>en</strong>cia se obtuvo <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>Bank (P.<br />

pallidu<strong>la</strong>) pue<strong>de</strong> ser explicada por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

evi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong>tre sus hospedantes, que para<br />

nuestro caso correspon<strong>de</strong>n a p<strong>la</strong>ntas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a los género So<strong>la</strong>num y Cestrum <strong>en</strong>démicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>zona</strong>s alto<strong>andina</strong>s, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

especie P. pallidu<strong>la</strong> es parásita <strong>de</strong> Triumfetta<br />

semitriloba, una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> más ancestral.<br />

De otra parte, <strong>la</strong> similitud morfológica <strong>en</strong>tre<br />

estas <strong>roya</strong>s, pue<strong>de</strong> ser explicada por un proceso<br />

<strong>de</strong> evolución converg<strong>en</strong>te, que hace necesario<br />

re<strong>de</strong>finir los caracteres morfológicos que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

el género Pucciniosira s<strong>en</strong>su stricto.<br />

Por fuera <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>do se ubicó un repres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>de</strong>l género Gymnosporangium (Pucciniaceae)<br />

el cual tradicionalm<strong>en</strong>te se ha incluido<br />

<strong>en</strong> esta familia con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong><br />

su espermogonio, aunque pres<strong>en</strong>ta otras características<br />

que son únicas y que c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te lo<br />

difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> Pucciniaceae:<br />

estado telial <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia ge<strong>la</strong>tinosa<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sobre gimnospermas y estado<br />

aecial tipo Roestelia sobre dicotiledóneas frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Rosaceae (Cummins<br />

& Hiratsuka 2003).<br />

interesantem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> especie Puccinia<br />

podophylli se pres<strong>en</strong>tó asociada con G. juniperi-virginianae,<br />

aunque con un débil soporte<br />

estadístico. Este grupo a su vez, conformó un<br />

c<strong>la</strong>do con dos especies <strong>de</strong>l género anamórfico<br />

Uredo (U. baru<strong>en</strong>sis y U. chusqueae), a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie Kweilingia divina, un miembro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Phakopsoraceae. La formación<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

<strong>de</strong> dicho c<strong>la</strong>do no pres<strong>en</strong>ta ninguna justificación<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista morfológico<br />

y su re<strong>la</strong>ción requiere ser re<strong>de</strong>finida con un<br />

mayor número <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los géneros<br />

involucrados. De especial interés resultó<br />

el hecho que U. chusqueae pres<strong>en</strong>tó una alta<br />

re<strong>la</strong>ción con K. divina, dada <strong>la</strong> gran afinidad<br />

filog<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> sus hospedantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Poaceae: Guadua angustifolia para K. divina y<br />

Chusquea sp. para U. chusqueae.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l análisis filog<strong>en</strong>ético <strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Pucciniaceae recolectados<br />

<strong>en</strong> este estudio, se pres<strong>en</strong>tan situaciones<br />

puntuales que sin duda brindarán un aporte<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l neotrópico<br />

a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un sistema taxonómico<br />

“más natural” <strong>de</strong> los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong>, pero para lo<br />

cual <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser colectados un mayor número<br />

<strong>de</strong> especím<strong>en</strong>es. Entre dichas situaciones se<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> Puccinia oxalidis y<br />

P. pittieriana <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición apical <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>do i<br />

y <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> P. smi<strong>la</strong>cis y P. physalidis<br />

por fuera <strong>de</strong>l grupo que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> familia<br />

Pucciniaceae, pero <strong>en</strong> asocio con Gymnoconia<br />

peckiana y Uredo zeugites, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

así como <strong>la</strong> estrecha asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> especie<br />

Maravalia guian<strong>en</strong>sis y Puccinia peperomiae,<br />

lo que sin duda merece un análisis<br />

futuro, pues morfológicam<strong>en</strong>te estas especies<br />

son bastante difer<strong>en</strong>tes.<br />

Phakopsoraceae<br />

(Arthur) Cummins & Y. Hiratsuka<br />

Esta familia pres<strong>en</strong>ta 13 géneros teliomórficos<br />

(Cummins & Hiratsuka 2003) y al m<strong>en</strong>os<br />

10 formas anamórficas (Buriticá & H<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />

1994) <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s <strong>en</strong> gran diversidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

mono y dicotiledóneas. Se caracterizan por pres<strong>en</strong>tar<br />

espermogonios <strong>de</strong>l Grupo vi, teliosporas<br />

sésiles embebidas <strong>en</strong> el tejido <strong>de</strong>l hospedante y<br />

formadas sobre teliosoros compuestos <strong>de</strong> una<br />

corteza <strong>de</strong> teliosporas con dos o más célu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> profundidad (Cummins & Hiratsuka 2003).<br />

La familia estuvo repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el análisis<br />

por miembros <strong>de</strong> los géneros Phakopsora,<br />

Batistopsora, Arthuria y Kweilingia. Los tres<br />

primeros géneros conformaron el c<strong>la</strong>do iv que<br />

535


pres<strong>en</strong>tó un alto soporte <strong>en</strong> el <strong>de</strong>ndrograma,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual se ubicó el especím<strong>en</strong> colectado<br />

Arthuria sp., mi<strong>en</strong>tras que Kweilingia lo hizó<br />

<strong>en</strong> el c<strong>la</strong>do ii. La situación <strong>de</strong> Kweilingia ya fue<br />

discutida anteriorm<strong>en</strong>te. En este caso su ubicación<br />

por fuera <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Phakopsoraceae<br />

conduce a inferir que <strong>la</strong> asociación<br />

taxonómica <strong>de</strong> este género es incierta, aunque<br />

su posición <strong>en</strong> el <strong>de</strong>ndrograma, no soporta <strong>la</strong><br />

anotación <strong>de</strong> Thiruma<strong>la</strong>char & Narasimhan<br />

(1951) <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido que este hongo no <strong>de</strong>bería<br />

ser consi<strong>de</strong>rado como una <strong>roya</strong>, sino como un<br />

miembro <strong>de</strong> los Auricu<strong>la</strong>res. Una interesante<br />

evaluación que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> este análisis, es<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incluir <strong>en</strong> un estudio posterior<br />

<strong>roya</strong>s <strong>de</strong> esta familia que parasitan pastos tales<br />

como aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género Dasturel<strong>la</strong>, pues es<br />

posible que dichas especies también se ubiqu<strong>en</strong><br />

por fuera <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>do que repres<strong>en</strong>ta Phakopsoraceae<br />

s<strong>en</strong>su stricto, ya que sus características<br />

morfológicas son muy difer<strong>en</strong>tes a aquel<strong>la</strong>s<br />

propias <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> esta familia.<br />

De especial interés resultaron <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre<br />

P. pachyrhizi y P. meibomiae, comúnm<strong>en</strong>te<br />

conocidas como <strong>la</strong> <strong>roya</strong> asiática y americana<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> soya, respectivam<strong>en</strong>te, y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

cuya c<strong>la</strong>sificación existe una polémica mundial<br />

(Fre<strong>de</strong>rick et al. 2002). Nuestros resultados<br />

confirman que estas <strong>roya</strong>s no repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

misma especie y que el especím<strong>en</strong> colectado<br />

<strong>en</strong> Colombia correspon<strong>de</strong> a P. meibomiae.<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te esta difer<strong>en</strong>ciación ha sido<br />

soportada por estudios basados <strong>en</strong> sus teliosoros<br />

(Ono et al. 1992) y <strong>en</strong> los trabajos molecu<strong>la</strong>res<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados por Fre<strong>de</strong>rick et al. (2002) y<br />

Posada (2008), qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>contraron que éstas<br />

pres<strong>en</strong>tan una similitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s regiones iTS <strong>de</strong>l ADNr <strong>de</strong> tan sólo 80%, y<br />

que su g<strong>en</strong>oma mitocondrial pres<strong>en</strong>ta difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> tamaño y % G+C (P. pachyrhizi: 31.8<br />

kb, 34.6% vs P. meibomiae: 32.5 kb, 34.9%).<br />

Finalm<strong>en</strong>te es importante anotar que el análisis<br />

<strong>de</strong> MP ubicó a esta familia <strong>en</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción<br />

con Prospodium lippiae, un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia Uropyxidaceae caracterizado por formar<br />

espermogonios subcuticu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l grupo<br />

vi (tipo 7), los cuales también son típicos <strong>de</strong><br />

536<br />

Phakopsoraceae, pero cuyas teliosporas son<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes: pedice<strong>la</strong>das con dos<br />

célu<strong>la</strong>s y con pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> apéndices basales.<br />

Esta re<strong>la</strong>ción requiere <strong>de</strong> un análisis posterior<br />

con un mayor número <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tates <strong>de</strong>l<br />

género Prospodium.<br />

Phragmidiaceae Corda<br />

Esta familia está repres<strong>en</strong>tada por diez<br />

géneros <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s autoicas que parasitan casi<br />

exclusivam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Rosaceae<br />

y se caracterizan por producir espermogonios<br />

<strong>de</strong>l grupo iv (tipos 6, 8, 10 ó 11) con teliosporas<br />

pedice<strong>la</strong>das con uno a varios septos transversales<br />

y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das sobre telios erump<strong>en</strong>tes<br />

(Cummins & Hiratsuka 2003). Los análisis<br />

filog<strong>en</strong>éticos reci<strong>en</strong>tes (Maier et al. 2003, Aime<br />

2006) han confirmado el carácter monofilético<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> cercanía evolutiva <strong>en</strong>tre los<br />

géneros Kuehneo<strong>la</strong> y Phragmidium. En nuestro<br />

análisis <strong>la</strong> condición filog<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> esta<br />

familia fue igualm<strong>en</strong>te confirmada con base<br />

<strong>en</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los géneros Gymnoconia,<br />

Frommeel<strong>la</strong>, Kuehneo<strong>la</strong> y Trachyspora; sin<br />

embargo, el hecho que ninguna especie recolectada<br />

<strong>de</strong> esta familia <strong>en</strong> Colombia pudo ser<br />

secu<strong>en</strong>ciada, hace necesario su abordaje <strong>en</strong> un<br />

futuro estudio. De gran interés será el análisis<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes especies <strong>de</strong>l género Gerwasia, el<br />

cual afecta p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l género Rubus, es típicam<strong>en</strong>te<br />

tropical y pres<strong>en</strong>ta teliosporas <strong>de</strong> una<br />

so<strong>la</strong> célu<strong>la</strong>, que difier<strong>en</strong> ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> esta familia.<br />

Coleosporiaceae Dietel<br />

Esta familia es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong>l subor<strong>de</strong>n Me<strong>la</strong>mpsorineae (Aime 2006)<br />

que sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes estudios<br />

basados <strong>en</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l ADN, se pres<strong>en</strong>ta<br />

como un linaje filog<strong>en</strong>ético bi<strong>en</strong> soportado,<br />

pero cuyos límites familiares no están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>finidos. Esta situación es evi<strong>de</strong>nte<br />

cuando se consi<strong>de</strong>ran los resultados <strong>de</strong> los<br />

análisis con los dos géneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Coleosporiaceae incluidos <strong>en</strong> nuestro estudio:<br />

Coleosporium y Chrysomyxa. En este caso,<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


ambos se ubican <strong>en</strong> el c<strong>la</strong>do iii y se pres<strong>en</strong>tan<br />

individualm<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> soportados, pero con<br />

Chrysomyxa más re<strong>la</strong>cionado con los géneros<br />

Cronartium y Endocronartium <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Cronartiaceae, que con Coleosporium. Esta<br />

situación soporta los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> Maier et al.<br />

(2003) y Wingfield et al. (2004) <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido<br />

que <strong>la</strong> monofilia <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia no pudo ser <strong>de</strong>finida<br />

y conduce a interpretar que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

morfológicas que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre ambos<br />

géneros: germinación <strong>de</strong> teliosporas interna<br />

(basidiación interna) (Coleosporium) vs germinación<br />

<strong>de</strong> teliosporas que produc<strong>en</strong> basidios<br />

externam<strong>en</strong>te (Chrysomyxa), <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>radas<br />

más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong><br />

este grupo <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s.<br />

Chaconiaceae<br />

Cummins & Y. Hiratsuka y<br />

Mikronegeriaceae<br />

Cummins & Y. Hiratsuka<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> familia Chaconiaceae<br />

se caracteriza por pres<strong>en</strong>tar espermogonios<br />

<strong>de</strong>l grupo vi (tipos 5 ó 7), uredosporas<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te equinu<strong>la</strong>das y teliosporas unicelu<strong>la</strong>res,<br />

<strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te libres, sésiles ó pedice<strong>la</strong>das.<br />

Cummins & Hiratsuka (2003) reconoc<strong>en</strong><br />

diez géneros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta familia, aunque<br />

Ono & H<strong>en</strong>n<strong>en</strong> (1983) no consi<strong>de</strong>ran los géneros<br />

Achrotelium, Botryorhiza, Chaconia y<br />

Maravalia como pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a ésta, <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> teliosporas pedice<strong>la</strong>das. Es<br />

c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> este estudio y <strong>de</strong> aquellos a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados<br />

por Wingfield et al. (2004) y Aime (2006)<br />

que <strong>la</strong> váli<strong>de</strong>z taxonómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Chaconiaceae<br />

no es soportada filog<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te,<br />

si<strong>en</strong>do evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificar <strong>la</strong><br />

afinidad <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> sus g<strong>en</strong>éros con <strong>la</strong> familia<br />

Mikronegeriaceae; familia ésta que sólo<br />

estuvo repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> especie Chrysocelis<br />

muechl<strong>en</strong>beckiae y cuya ubicación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>ndrograma<br />

correspondió a un c<strong>la</strong>do compartido<br />

con Chrysocyclus cestri (Pucciniaceae) y dos<br />

especies <strong>de</strong> Rav<strong>en</strong>elia (Rav<strong>en</strong>eliaceae).<br />

La afinidad <strong>de</strong>l género Hemileia con esta<br />

familia es igualm<strong>en</strong>te problemática, pues ya<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo pasado Thiruma<strong>la</strong>char<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

& Mundkur (1949) habían sugerido que este<br />

taxón estaba re<strong>la</strong>cionado con el género B<strong>la</strong>stospora,<br />

hoy <strong>en</strong> día consi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Mikronegeriaceae (Cummins & Hiratsuka<br />

2003). Esta cercana asociación fue reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

confirmada por Aime (2006), qui<strong>en</strong><br />

con base <strong>en</strong> análisis <strong>de</strong>l ADNr sugiere que<br />

Hemileia y al m<strong>en</strong>os una especie <strong>de</strong>l género<br />

Maravalia (M. cryptostegiae) <strong>de</strong>berían ser<br />

ubicadas <strong>en</strong> Mikronegeriaceae, <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más<br />

repres<strong>en</strong>ta un grupo ancestral <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n<br />

<strong>Uredinales</strong>. Esta situación se vió reflejada<br />

<strong>en</strong> nuestro estudio mediante MP. El análisis<br />

a<strong>de</strong>más no permitió establecer una cercana<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre H. vastatrix (ag<strong>en</strong>te causal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>roya</strong> <strong>de</strong>l café) y H. colombiana (<strong>roya</strong> <strong>de</strong> Apocynaceae);<br />

así como tampoco fueron <strong>de</strong>finidas<br />

afinida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre éstas <strong>roya</strong>s y <strong>la</strong>s otras especies<br />

estudiadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Chaconiacae (Olivea<br />

scitu<strong>la</strong> y Maravalia guian<strong>en</strong>sis); pues <strong>la</strong> primera<br />

especie aparece <strong>en</strong> posición basal <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>ndrograma, mi<strong>en</strong>tras que M. guian<strong>en</strong>sis se<br />

ubicó <strong>en</strong> el c<strong>la</strong>do iA, que repres<strong>en</strong>ta un linaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Pucciniaceae.<br />

A partir <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> esta investigación,<br />

que incluyó un alto número <strong>de</strong> <strong>hongos</strong><br />

<strong>roya</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes géneros,<br />

se propone priorizar <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong> este<br />

estudio con base <strong>en</strong> el análisis filog<strong>en</strong>ético <strong>de</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes taxones: Gerwasia, Hemileia,<br />

Phragmidium, Prospodium, Puccinia y Uromyces.<br />

Dichos grupos conti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran cantidad <strong>de</strong><br />

<strong>roya</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el trópico que requier<strong>en</strong> ser<br />

estudiadas más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te.<br />

AGRADECiMiENTOS<br />

Esta investigación se realizó gracias al<br />

apoyo económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> investigaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Colombia se<strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín a través <strong>de</strong>l proyecto<br />

20201005428. La i<strong>de</strong>ntificación taxonómica <strong>de</strong><br />

los hospedantes se realizó con apoyo <strong>de</strong> Jorge<br />

Pérez <strong>de</strong>l Herbario Me<strong>de</strong>l y el análisis filog<strong>en</strong>ético<br />

con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Andrés López<br />

Rubio y Sandra Uribe Soto <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> sistemática<br />

molecu<strong>la</strong>r UNAL-MED. Se agra<strong>de</strong>ce a<br />

537


Mauricio Sa<strong>la</strong>zar Yepes por <strong>la</strong> revisión crítica<br />

<strong>de</strong>l manuscrito.<br />

538<br />

RESUMEN<br />

Los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong> (<strong>Uredinales</strong>, Basidiomycetes) repres<strong>en</strong>tan<br />

uno <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> fitoparásitos más diversos y<br />

con mayor importancia económica agríco<strong>la</strong> mundial. Su<br />

taxonomía se ha basado <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> caracteres morfológicos,<br />

que resulta <strong>en</strong> muchos casos <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

taxones polifiléticos. Sin embargo, <strong>en</strong> los últimos años se<br />

han tratado <strong>de</strong> incorporar herrami<strong>en</strong>tas molecu<strong>la</strong>res que<br />

conduzcan a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

basados <strong>en</strong> afinida<strong>de</strong>s evolutivas. Este trabajo pret<strong>en</strong>dió<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> uredobiota<br />

tropical, mediante el estudio <strong>de</strong> características morfológicas<br />

y filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> <strong>roya</strong>s <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Colombia. Para esto se secu<strong>en</strong>ció parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 28S <strong>de</strong>l<br />

ADNr y se realizó un análisis <strong>de</strong> agrupami<strong>en</strong>to mediante<br />

Máxima parsimonia. Los resultados confirmaron <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias Pucciniaceae, Phakopsoraceae, Phragmidiaceae,<br />

Pileo<strong>la</strong>riaceae, Mikronegeriaceae, Coleosporiaceae y<br />

Cronartiaceae, mi<strong>en</strong>tras que Pucciniosiraceae es un taxón<br />

redundante con Pucciniaceae. Por su parte, Uropyxidaceae,<br />

Rav<strong>en</strong>eliaceae, Chaconiaceae y Pucciniastraceae<br />

se muestran como familias polifiléticas. Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

Me<strong>la</strong>mpsoraceae se pres<strong>en</strong>ta como un taxón basal al grupo.<br />

La información que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> este estudio se espera sea<br />

incorporada <strong>en</strong> los estudios mundiales que buscan re<strong>de</strong>finir<br />

el sistema taxonómico <strong>de</strong> los <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong>.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: ADNr, <strong>hongos</strong> <strong>roya</strong>, máxima parsimonia,<br />

Puccinia, secu<strong>en</strong>ciación.<br />

REFERENCiAS<br />

Aime, M.C. 2006. Toward resolving family-level re<strong>la</strong>tionships<br />

in rust fungi (<strong>Uredinales</strong>). Mycosci<strong>en</strong>ce 47:<br />

112-122.<br />

Aime, M.C., M.P. Brandon, D.A. H<strong>en</strong>k, E.M. Frie<strong>de</strong>rs,<br />

R.H. Nilson, M. Piep<strong>en</strong>bring, D.J. Mc<strong>la</strong>ughlin, L.J.<br />

Szabo, D. Begerow, J.P. Sampaio, R. Bauer, M. Weib,<br />

F.Y. Oberwinkler & D. Hibbert. 2006. An overview<br />

of the higher level c<strong>la</strong>ssification of Pucciniomycotina<br />

based on combined analyses of nuclear <strong>la</strong>rge<br />

and small subunit rDNA sequ<strong>en</strong>ses. Mycologia 98:<br />

896-905.<br />

Bauer, R., D. Begerow, J.P. Sampaio, M. Weiß & F.<br />

Oberwinkler. 2006. The simple-septate basidiomycetes:<br />

a synopsis. Mycol. Progr. 5: 41-66.<br />

B<strong>la</strong>ckwell, M., D. Hibbert, J.W. Taylor & J.W. Spatafora.<br />

2006. Research Coordination Networks: a phylog<strong>en</strong>y<br />

for kingdom Fungi (Deep Hypha). Mycologia 98:<br />

829-837.<br />

Buriticá, P. 1991. Familias <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong> con ciclo<br />

<strong>de</strong> vida completam<strong>en</strong>te reducido. Rev. Acad. Col.<br />

Ci<strong>en</strong>c. 18: 131-148.<br />

Buriticá, P. 1994. Cambios taxonómicos y nuevos registros<br />

<strong>de</strong> <strong>Uredinales</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora <strong>andina</strong>. Rev. i.C.N.E. 5:<br />

173-190.<br />

Buriticá, P. 1999a. Familia Phakopsoraceae (<strong>Uredinales</strong>) <strong>en</strong><br />

el Neotrópico iii, géneros Batistopsora y Phakopsora.<br />

Rev. Acad. Col. 23: 272.<br />

Buriticá, P. 1999b. Familia Phakopsoraceae (<strong>Uredinales</strong>)<br />

<strong>en</strong> el Neotrópico iv, Géneros Cropssopsora, Cerotelium,<br />

Phragmidiel<strong>la</strong> y Cat<strong>en</strong>ulopsora. Rev. Acad.<br />

Col. 23: 407.<br />

Buriticá, P. 2000. Adaptación al ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>Uredinales</strong><br />

neotropicales. O Biol. 62: 127-141.<br />

Buriticá, P. 2001. Descubri<strong>en</strong>do ancestros <strong>de</strong> los <strong>Uredinales</strong>.<br />

Rev. Acad. Col. Ci<strong>en</strong>. 25: 395-401.<br />

Buriticá, P. 2003a. C<strong>en</strong>tros naturales <strong>de</strong> diversificación <strong>en</strong><br />

el or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong> (Fungi, <strong>roya</strong>s). Rev. Fac. Nal.<br />

Agr. Me<strong>de</strong>llín 56: 1999-2019.<br />

Buriticá, P. 2003b. Estado <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to universal sobre<br />

el or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong> (Fungi, <strong>roya</strong>s). Rev. Fac. Nal.<br />

Agr. Me<strong>de</strong>llín 56: 1813-1838.<br />

Buriticá, P. & J. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 1980. Familia Phakopsoraceae<br />

(<strong>Uredinales</strong>). Géneros anamórficos y teliomórficos.<br />

Rev. Acad. Colomb. Ci<strong>en</strong>c. Ex. Fis. Nat. 19: 47-62.<br />

Buriticá, P. & J. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 1980. Pucciniosireae (<strong>Uredinales</strong>,<br />

Pucciniaceae). Flora Neotropica Monograph<br />

24: 1-50.<br />

Buriticá, P. & J. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 1994. Familia Phakopsoraceae<br />

(<strong>Uredinales</strong>). 1. Géneros anamórficos y teliomórficos.<br />

Rev. Acad. Colomb. Ci<strong>en</strong>c. Ex. Fis. Nat.<br />

19:47-62.<br />

CABi, CBS & Landcare Research. 2008. in<strong>de</strong>x Fungorum.<br />

(Consultado: Diciembre 2007, http://www.<br />

in<strong>de</strong>xfungorum.org).<br />

Cummins, G. 1940. The g<strong>en</strong>us Prospodium (<strong>Uredinales</strong>).<br />

Lloydia 3: 1-78.<br />

Cummins, G. 1971. The rust fungi of cereals, grasses and<br />

bamboos. Springer-ver<strong>la</strong>g, Nueva York, EEUU.<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011


Cummins, G. 1978. Rust fungi on legumes and composites<br />

in North America. University of Ari<strong>zona</strong> Tucson,<br />

Tucson, EEUU.<br />

Cummins, G. & Y. Hiratsuka. 1983. illustrated g<strong>en</strong>era of<br />

rust fungi. American Phytophatological Society, San<br />

Pablo, EEUU.<br />

Cummins, G. & Y. Hiratsuka. 1991. illustrated g<strong>en</strong>era of<br />

rust fungi. American Phytophatological Society, San<br />

Pablo, EEUU.<br />

Cummins, G. & Y. Hiratsuka. 2003. illustrated g<strong>en</strong>eral of<br />

rust fungi. American Phytophatological Society, San<br />

Pablo, EEUU.<br />

Dietel, P. 1928. Hemibasidii (Usti<strong>la</strong>ginales and <strong>Uredinales</strong>),<br />

p 24-98. In A. Engler & K. P<strong>la</strong>ntl (eds). Die<br />

Natürlich<strong>en</strong> Pf<strong>la</strong>nz<strong>en</strong>famili<strong>en</strong>, vol 2. Engelmann,<br />

Leipzig, Alemania.<br />

Durrieu, G. 1980. Phylog<strong>en</strong>y of <strong>Uredinales</strong> on Pinaceae.<br />

Rep. Tottori Mycol. inst. 18: 283-290.<br />

Fels<strong>en</strong>stein, J. 1985. Confi<strong>de</strong>nce limits on phylog<strong>en</strong>ies: an<br />

approach using the bootstrap. Evolution 39: 783-791.<br />

Fre<strong>de</strong>rick, R.D., C.L. Sny<strong>de</strong>r, G.L. Peterson & M.R.<br />

Bon<strong>de</strong>. 2002. Polymerase chain reaction assays for<br />

the <strong>de</strong>tection and discrimination of the soybean rust<br />

pathog<strong>en</strong>s Phakopsora pachyrhizi and P. meibomiae.<br />

Phytopathology 92: 217-227.<br />

Gaumann, E. 1949. Die Pilze. Grundzüge ihrer Entwicklungsgeschichte<br />

und Morphologie. Birkhauser,<br />

Basilea, Suiza.<br />

Gua<strong>de</strong>t, J., J. Juli<strong>en</strong> & J. Francois. 1989. Phylog<strong>en</strong>y of<br />

some Fusarium species, as <strong>de</strong>termined by <strong>la</strong>rgesubunit<br />

rRNA sequ<strong>en</strong>ce comparison. Mol. Biol. Evol.<br />

6: 227-242.<br />

Hahn, M. 2000. The rust fungal, p. 267-306. In J. Kronstand<br />

(ed.). Fungal pathology. Kluwer, Ho<strong>la</strong>nda.<br />

Hawksworth, D.L., P.M. Kirk, B.C. Sutton & D.N. Pegler.<br />

2001. Ainswork & Bisby´s dictionary of the fungi. 8 th<br />

ed. int. Mycol. inst., CAB int., Egham, Reino Unido.<br />

H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, J., M. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong> & M. Figueiredo. 1982. indice das<br />

ferrug<strong>en</strong>s (<strong>Uredinales</strong>) do Brasil. Arq. inst. Biol. (Sao<br />

Paulo) 49: 1-201.<br />

H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, J., M. Figueiredo, A. De Carvalho & P.G. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />

2005. Catalogue of the species of p<strong>la</strong>nt rust<br />

fungi (<strong>Uredinales</strong>) of Brazil. (Consultado: Octubre<br />

2007, http://www.jbrj.gov.br/publica/uredinales/Brazil_Catalogue1drevisado.pdf).<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011<br />

Hiratsuka, Y. & N. Hiratsuka. 1980. Morphology of spermogonia<br />

and taxonomy of rust fungi. Rep. Tottori<br />

Mycol. inst. 18: 257-268.<br />

Hopple, J. & R. vilgalys. 1999. Phylog<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships<br />

in the mushroom g<strong>en</strong>us Coprinus and darkspored<br />

allies based on sequ<strong>en</strong>ce data from the nuclear<br />

g<strong>en</strong>e coding for the <strong>la</strong>rge ribosomal subunit RNA:<br />

diverg<strong>en</strong>t domains, outgroups, and monophyly. Mol.<br />

Phylog<strong>en</strong>et. Evol. 13: 1-19.<br />

Kirk, P.M., P.F. Cannon, J.C. David & J.A. Stalpers. 2001.<br />

Dictionary of the fungi. CABi, Wallingford, Reino<br />

Unido.<br />

The New York Botanical Gar<strong>de</strong>n Herbarium. 2003. Catalog<br />

of Rust Types. (Consultado: Abril 2008, http://www.<br />

nybg.org/bsci/hcol/rust).<br />

Maier, W., D. Begerow, M.Y. Wei & F. Oberwinkler. 2003.<br />

Phylog<strong>en</strong>y of the rust fungi: An approach using<br />

nuclear <strong>la</strong>rge subunit ribosomal DNA sequ<strong>en</strong>ces.<br />

Can. J. Bot. 81: 1-12.<br />

Maier, W., B.D. Wingfield & M. M<strong>en</strong>nick<strong>en</strong>. 2007.<br />

Polyphyly and two emerging lineages in the rust<br />

g<strong>en</strong>era Puccnia and Uromyces. Mycol. Res. 176-185.<br />

Ono, Y., P. Buriticá & J.F. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 1992. Delimitation of<br />

Phakopsora, Physopel<strong>la</strong> and Cerotelium and their<br />

species on Leguminosae. Mycol. Res. 96: 825-850.<br />

Ono, Y. & J.F. H<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 1983. Taxonomy of the Chaconiaceous<br />

g<strong>en</strong>era (<strong>Uredinales</strong>). Trans. Mycol. Soc. Jpn.<br />

24: 369-402.<br />

Pardo-Cardona, v. 1999. Notas técnicas especies <strong>de</strong> <strong>Uredinales</strong><br />

(Royas) con rara formación <strong>de</strong>l estado teliomórfico<br />

<strong>en</strong> Colombia. Rev. Fac. Nal. Agr. Me<strong>de</strong>llín<br />

52: 755-764.<br />

Pardo-Cardona, v. 2001. Historia, estado actual y perspectivas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los <strong>Uredinales</strong> <strong>en</strong> Colombia.<br />

Rev. Fac. Nal. Agr. Me<strong>de</strong>llín 54: 1333-1350.<br />

Posada, M.L. 2008. Soybean rust, a rising star in phytopathology.<br />

(Consultado: Abril 2008, http://www.osti.gov/<br />

bridge/servlets/purl/860744-7ClNx8/860744.PDF).<br />

Sa<strong>la</strong>zar, M. 2002. <strong>Uredinales</strong> (<strong>roya</strong>s) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> cafetera<br />

colombiana. Tesis Maestría, Universidad <strong>de</strong> Caldas,<br />

Manizales, Colombia.<br />

Sa<strong>la</strong>zar, M., v. Pardo-Cardona & P. Buriticá. 2007. Especies<br />

<strong>de</strong> Colombia, Ecuador y Perú pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al<br />

género Gerwasia Raciborski <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>Uredinales</strong>.<br />

Caldasia 29: 105-120.<br />

539


Sugiyama, J. 1998. Re<strong>la</strong>tedness, phylog<strong>en</strong>y, and evolution<br />

of the fungi. Mycosci<strong>en</strong>ce 39: 487-511.<br />

Swofford, D.L. 1998. PAUP: Phylog<strong>en</strong>etic analysis using<br />

parsimony (* and other methods). versión: 4. Sinauer<br />

Associates, Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, EEUU.<br />

Thiruma<strong>la</strong>char, M.J. & B.B. Mundkur. 1949. G<strong>en</strong>era of rust<br />

ii. ind. Phytopathol. 2: 65-101.<br />

Thiruma<strong>la</strong>char, M.J. & M.J. Narasimhan. 1951. Critical<br />

notes on some p<strong>la</strong>nt rusts. iii. Sydowia 5: 476-483.<br />

van Der Merwe, M., L. Ericson, J. Walker, P.H. Thrall &<br />

J.J. Burdon. 2007. Evolutionary re<strong>la</strong>tionships among<br />

540<br />

species of Puccinia and Uromyces (Pucciniaceae,<br />

<strong>Uredinales</strong>) inferred from partial protein coding g<strong>en</strong>e<br />

phylog<strong>en</strong>ies. Mycol. Res. 111: 163-175.<br />

vogler, D. & T. Bruns. 1998. Phylog<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships<br />

among the pine stem rust fungi (Cronartium and<br />

Peri<strong>de</strong>rmium spp.). Mycologia 99: 244-257.<br />

Wingfield, B., L. Ericson, T. Szaro & J. Burdon. 2004.<br />

Phylog<strong>en</strong>etic patterns in the <strong>Uredinales</strong>. Austra<strong>la</strong>s.<br />

P<strong>la</strong>nt Pathol. 33: 327-335.<br />

Zuluaga, C., P. Buriticá & M. Marín. 2009. G<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los <strong>Uredinales</strong> (Fungi: Basidiomycota) y <strong>de</strong> sus<br />

re<strong>la</strong>ciones filog<strong>en</strong>éticas. Acta Biol. Colomb. 14: 39-54.<br />

Rev. Biol. Trop. (Int. J. Trop. Biol. ISSN-0034-7744) Vol. 59 (2): 517-540, June 2011

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!