1261_Manual_para_el_Manejo_de_Semillas_en_Bancos_de_Germoplasma
1261_Manual_para_el_Manejo_de_Semillas_en_Bancos_de_Germoplasma
1261_Manual_para_el_Manejo_de_Semillas_en_Bancos_de_Germoplasma
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
NORGEN<br />
NPGS<br />
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong><br />
N. Kameswara Rao, Jean Hanson, M. Ehsan Dulloo, Kakoli Ghosh,<br />
David Now<strong>el</strong>l y Micha<strong>el</strong> Larin<strong>de</strong>
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong><br />
N. Kameswara Rao ¹ , Jean Hanson ² , M. Ehsan Dulloo ¹ , Kakoli Ghosh ³ ,<br />
David Now<strong>el</strong>l ³ y Micha<strong>el</strong> Larin<strong>de</strong> ³<br />
¹ Bioversity International<br />
Via d<strong>el</strong> Tre D<strong>en</strong>ari 472a, 00057 Maccarese, Roma, Italia<br />
² International Livestock Research Institute (ILRI)<br />
P.O. Box 5689, Addis Abeba, Etiopía<br />
³ Organización <strong>de</strong> las Naciones Unidas <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación<br />
y la Agricultura (FAO)<br />
Via d<strong>el</strong>le Terme di Caracalla, 00100 Roma, Italia
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Bioversity International es una organización internacional in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico, que busca contribuir<br />
al bi<strong>en</strong>estar actual y futuro <strong>de</strong> la humanidad mejorando la conservación y <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la agrobiodiversidad<br />
<strong>en</strong> fincas y bosques. Es uno <strong>de</strong> los 15 C<strong>en</strong>tros que auspicia <strong>el</strong> Grupo Consultivo <strong>para</strong> la Investigación Agrícola<br />
Internacional (GCIAI), una asociación <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> sector público y privado que apoya la ci<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> disminuir<br />
<strong>el</strong> hambre y la pobreza, mejorar la alim<strong>en</strong>tación y la salud humana, y proteger <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Bioversity ti<strong>en</strong>e<br />
su se<strong>de</strong> principal <strong>en</strong> Maccarese, cerca <strong>de</strong> Roma, Italia, y oficinas <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 20 países. La organización opera a través<br />
<strong>de</strong> cuatro programas: Diversidad al Servicio <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s; Compr<strong>en</strong>sión y <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> la Biodiversidad;<br />
Asociaciones Colaborativas <strong>de</strong> Carácter Mundial; y Cultivos <strong>para</strong> Mejorar Medios <strong>de</strong> Vida.<br />
El carácter <strong>de</strong> organismo internacional <strong>de</strong> Bioversity lo confiere <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Creación <strong>de</strong> la organización, que<br />
a agosto <strong>de</strong> 2006 había sido ratificado por los gobiernos <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes países: Arg<strong>el</strong>ia, Australia, Bélgica, B<strong>en</strong>in,<br />
Bolivia, Brasil, Burkina Faso, Camerún, Chile, China, Congo, Costa Rica, Costa <strong>de</strong> Marfil, Chipre, Dinamarca,<br />
Ecuador, Egipto, Eslovaquia, Etiopía, Ghana, Grecia, Guinea, Hungría, India, Indonesia, Irán, Isra<strong>el</strong>, Italia, Jordania,<br />
K<strong>en</strong>ia, Malasia, Malí, Mauritania, Marruecos, Noruega, Pakistán, Panamá, Perú, Polonia, Portugal, República Checa,<br />
Rumania, Rusia, S<strong>en</strong>egal, Sudán, Suiza, Siria, Túnez, Turquía, Ucrania y Uganda.<br />
Los programas <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> Bioversity recib<strong>en</strong> apoyo financiero <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 150 donantes, incluy<strong>en</strong>do gobiernos,<br />
fundaciones privadas y organismos internacionales. Información adicional sobre los donantes y las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
investigación <strong>de</strong> Bioversity aparece <strong>en</strong> los Informes Anuales <strong>de</strong> la organización, disponibles <strong>en</strong> forma <strong>el</strong>ectrónica <strong>en</strong><br />
la dirección www.bioversityinternational.org, o <strong>en</strong> forma impresa <strong>en</strong> la dirección bioversity-publications@cgiar.org.<br />
Las <strong>de</strong>signaciones geográficas empleadas <strong>en</strong> esta publicación al igual que la pres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> material no expresan<br />
<strong>en</strong> modo alguno opinión <strong>de</strong> Bioversity o d<strong>el</strong> GCIAI sobre <strong>el</strong> estatus legal <strong>de</strong> ningún país, territorio, ciudad o región,<br />
ni acerca <strong>de</strong> sus autorida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> la d<strong>el</strong>imitación <strong>de</strong> sus fronteras. Asimismo, las opiniones expresadas son las <strong>de</strong> los<br />
autores y no necesariam<strong>en</strong>te reflejan los puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> estas organizaciones.<br />
La m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> alguna marca registrada se suministra con fines informativos únicam<strong>en</strong>te, no <strong>de</strong> apoyo al producto.<br />
Cita: Rao, N.K., J. Hanson, M.E. Dulloo, K. Ghosh, D. Nov<strong>el</strong>l y M. Larin<strong>de</strong>. 2007. <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> semillas<br />
<strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma. <strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8. Bioversity International, Roma, Italia.<br />
Publicado inicialm<strong>en</strong>te como:<br />
Rao, N.K., J. Hanson, M.E. Dulloo, K. Ghosh, D. Nov<strong>el</strong>l and M. Larin<strong>de</strong>. 2006. <strong>Manual</strong> of seed handling in g<strong>en</strong>ebanks.<br />
Handbooks for G<strong>en</strong>ebanks No. 8. Bioversity International, Rome, Italy.<br />
ISBN 978-92-9043-757-4 (<strong>para</strong> la versión <strong>en</strong> español)<br />
ISBN 978-92-9043-740-6 (<strong>para</strong> la versión original <strong>en</strong> inglés)<br />
Bioversity International<br />
Via <strong>de</strong>i Tre D<strong>en</strong>ari, 472/a<br />
00057 Maccarese<br />
Roma, Italia<br />
© Bioversity International, 2007<br />
ii
CONTENIDO<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos vi<br />
A nuestros lectores vii<br />
Socios colaboradores <strong>en</strong> esta publicación vii<br />
Revisores d<strong>el</strong> manuscrito original x<br />
Prólogo xi<br />
Prefacio xiii<br />
1. Introducción 1<br />
2. Adquisición y registro d<strong>el</strong> germoplasma 5<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong> germoplasma 5<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong> germoplasma 14<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas 22<br />
4. Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y secado <strong>de</strong> las semillas 31<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas 31<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las semillas 40<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las semillas 56<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong> las semillas 56<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> las semillas 85<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar la introducción inadvertida <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las semillas 91<br />
6. Empaque y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas 95<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las semillas 95<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas 100<br />
7. Distribución d<strong>el</strong> germoplasma 107<br />
8. Monitoreo y reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> germoplasma 115<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong> germoplasma 115<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> germoplasma<br />
Anexo I: Políticas internacionales y marcos <strong>de</strong> trabajo que afectan <strong>el</strong> acceso al germoplasma<br />
121<br />
y <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> germoplasma 132<br />
Anexo II: Métodos serológicos <strong>para</strong> la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os vegetales 135<br />
Anexo III: Glosario 137<br />
Anexo IV: Equipo especializado <strong>para</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong> semillas 146<br />
Anexo V: Acrónimos 164<br />
iii
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
DIAGRAMAS DE FLUJO<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 1.1. Secu<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las operaciones <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong><br />
germoplasma <strong>de</strong> semillas 3<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 2.1. Registro d<strong>el</strong> germoplasma 15<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 3.1. Limpieza <strong>de</strong> las semillas 23<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.1. Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas 32<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.2. Secado <strong>de</strong> las semillas<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.3. Protocolo <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas<br />
41<br />
<strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to 47<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 5.1. Pruebas <strong>de</strong> germinación 58<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 6.1. Empaque <strong>de</strong> las semillas 96<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 7.1. Distribución d<strong>el</strong> germoplasma 108<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 8.1. Monitoreo <strong>de</strong> la viabilidad 117<br />
CUADROS<br />
Cuadro 4.1. Método recom<strong>en</strong>dado <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la humedad <strong>de</strong> cultivos y especies<br />
forrajeras importantes (ISTA, 2005) 34<br />
Cuadro 4.2. Especies que requier<strong>en</strong> maceración (ISTA, 2005) 35<br />
Cuadro 4.3. Registro y <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas<br />
Cuadro 4.4. Cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio (aproximados) <strong>de</strong> algunas semillas <strong>de</strong><br />
36<br />
cultivos comunes, a 25°C<br />
Cuadro 5.1. Normas <strong>para</strong> realizar pruebas <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> las especies cultivadas más<br />
43<br />
comunes 60<br />
Cuadro 5.2. Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> datos <strong>para</strong> registrar los resultados <strong>de</strong> la germinación 78<br />
Cuadro 5.3. Conc<strong>en</strong>tración, temperaturas y período <strong>de</strong> tinción con solución <strong>de</strong> tetrazolio 83<br />
Cuadro 6.1. Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> cuadro <strong>para</strong> registrar información sobre <strong>el</strong> empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
Cuadro 6.2. Temperatura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad sugeridos <strong>para</strong><br />
99<br />
colecciones activas<br />
Cuadro 8.1. Intervalo sugerido <strong>para</strong> monitorear la germinación <strong>de</strong> colecciones base o<br />
102<br />
activas <strong>de</strong> semillas oleaginosas y no oleaginosas 118<br />
Cuadro 8.2. Umbral <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> germinación <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> accesiones<br />
Cuadro 8.3. Plan <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> germinación secu<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> una reg<strong>en</strong>eración estándar<br />
118<br />
<strong>de</strong> 85%, cuando se evalúan semillas <strong>para</strong> germinación <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> 40 119<br />
Cuadro 8.4. Comportami<strong>en</strong>to reproductivo y mecanismos <strong>de</strong> control <strong>de</strong> la polinización<br />
<strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> cultivos importantes 130<br />
iv
FIGURAS<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Figura 2.1. Extracción <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> frutos carnosos 9<br />
Figura 4.1. Isotermas <strong>de</strong> humedad 44<br />
Figura 4.2. Predicción d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> secado 45<br />
Figura 5.1. Prueba <strong>de</strong> germinación sobre pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cajas Petri 67<br />
Figura 5.2. Prueba <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> semillas mediante <strong>el</strong> método <strong>en</strong>tre pap<strong>el</strong> 69<br />
Figura 5.3. Prueba <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a 71<br />
Figura 5.4. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> arveja 74<br />
Figura 5.5. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> maní forrajero 75<br />
Figura 5.6. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> trigo 76<br />
Figura 5.7. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> cebolla 77<br />
Figura 5.8. Escarificación manual <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> las semillas 79<br />
Figura 5.9. Patrón <strong>de</strong> tinción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la prueba con tetrazolio <strong>en</strong> semillas dicotiledóneas<br />
Figura 5.10. Patrón <strong>de</strong> tinción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la prueba con tetrazolio <strong>en</strong> semillas<br />
84<br />
RECUADROS<br />
monocotiledóneas 85<br />
Recuadro 2.1. Unidad base <strong>para</strong> <strong>el</strong> registro 18<br />
Recuadro 4.1. Alternativas <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado inicial 50<br />
Recuadro 5.1. Humidificación <strong>de</strong> semillas secas 59<br />
Recuadro 5.2. Defectos <strong>de</strong> plántulas clasificadas como anormales 73<br />
v
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Para la versión original <strong>en</strong> inglés<br />
Agra<strong>de</strong>cemos <strong>de</strong> manera especial a T. van Hintum, L. <strong>de</strong> Groot, L.<br />
Boukema, A. Borner, S. Linington, C. N. Nkhoma, L. M. Engle, N.<br />
C. Altoveros, M. Mackey, A. W. Ebert, Xiaorong Hu, M. Wetz<strong>el</strong>, V.<br />
Mahalakshmi, H. Kamau y W. Marandu por su valiosa revisión d<strong>el</strong><br />
primer borrador d<strong>el</strong> manuscrito. Expresamos nuestro reconocimi<strong>en</strong>to<br />
por la ayuda <strong>de</strong> Teodardo Calles <strong>en</strong> la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los diagramas<br />
<strong>de</strong> flujo. De manera especial agra<strong>de</strong>cemos <strong>el</strong> auspicio d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro<br />
Técnico <strong>de</strong> Cooperación Agrícola y Rural (CTA) y <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> los<br />
Países Bajos <strong>en</strong> la publicación <strong>de</strong> este manual. Hacemos también<br />
ext<strong>en</strong>sivos nuestros agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos a Tran Hong <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Reading por su experta asesoría <strong>en</strong> algunos temas técnicos <strong>de</strong><br />
esta guía. También agra<strong>de</strong>cemos a todo <strong>el</strong> personal <strong>de</strong> Bioversity<br />
International, <strong>en</strong> especial a Annie Huie, por su colaboración <strong>en</strong> la<br />
pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> este manual, y a Hope Traficanti, por la edición <strong>de</strong><br />
idioma <strong>de</strong> la versión <strong>en</strong> inglés. Asimismo, agra<strong>de</strong>cemos a Nicolás<br />
Muema por las ilustraciones, y a Elizabeth Goldberg, Jefe <strong>de</strong> la<br />
Unidad <strong>de</strong> Apoyo e Investigación <strong>en</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Capacida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> Bioversity International, por su ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong><br />
manual y d<strong>el</strong> módulo <strong>de</strong> autoapr<strong>en</strong>dizaje. Igualm<strong>en</strong>te, agra<strong>de</strong>cemos<br />
a Paul Neate y a su grupo <strong>de</strong> trabajo, <strong>en</strong> particular a Patrizia Tazza<br />
y Frances Ferraiuolo, por <strong>el</strong> diseño y la diagramación <strong>de</strong> esta<br />
publicación.<br />
Para la versión <strong>en</strong> español<br />
La versión <strong>en</strong> español <strong>de</strong> este <strong>Manual</strong> fue posible gracias al aporte<br />
económico d<strong>el</strong> Fondo Mundial <strong>para</strong> la Diversidad <strong>de</strong> los Cultivos, la<br />
Red <strong>de</strong> Recursos G<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Norte (NORGEN) y <strong>el</strong><br />
National Plant Germplasm System (NPGS) <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />
Se agra<strong>de</strong>ce a Marl<strong>en</strong>i Ramírez, Directora Regional <strong>de</strong> Bioversity<br />
International <strong>para</strong> las Américas, por su gestión <strong>en</strong> la consecución<br />
<strong>de</strong> los fondos; a Victoria Eug<strong>en</strong>ia R<strong>en</strong>gifo, Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Programa <strong>de</strong><br />
Bioversity International, por <strong>el</strong> apoyo <strong>en</strong> la traducción <strong>de</strong> los textos al<br />
español; y a N<strong>el</strong>ly Manosalva, editora in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, por la revisión<br />
inicial d<strong>el</strong> manuscrito. Margarita Ba<strong>en</strong>a, Especialista <strong>de</strong> Bioversity<br />
International <strong>en</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Capacida<strong>de</strong>s e Información Pública,<br />
revisó y editó los textos <strong>en</strong> español y coordinó la producción d<strong>el</strong><br />
manual <strong>en</strong> este idioma y d<strong>el</strong> módulo <strong>de</strong> autoapr<strong>en</strong>dizaje que lo<br />
acompaña.<br />
vi
A NUESTROS LECTORES<br />
Los <strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> publicados por<br />
Bioversity International ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objeto proporcionar información<br />
práctica a los curadores y al personal que labora <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma. Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> facilitar su utilización, <strong>el</strong> argollado<br />
permite mant<strong>en</strong>erlos abiertos sobre una mesa; <strong>de</strong> igual manera, las<br />
márg<strong>en</strong>es amplias brindan a los lectores un espacio <strong>para</strong> escribir sus<br />
com<strong>en</strong>tarios o anotaciones sobre <strong>el</strong> texto.<br />
Bioversity agra<strong>de</strong>ce a sus lectores <strong>en</strong>viar com<strong>en</strong>tarios sobre <strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido y <strong>el</strong> formato d<strong>el</strong> manual, que servirán <strong>de</strong> base <strong>para</strong> futuras<br />
revisiones.<br />
SOCIOS COLABORADORES EN ESTA<br />
PUBLICACIÓN<br />
Para la versión <strong>en</strong> inglés<br />
El International Livestock Research Institute (ILRI) trabaja don<strong>de</strong> se<br />
<strong>en</strong>tr<strong>el</strong>azan los temas pecuarios y la pobreza, aportando ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alta<br />
calidad y creando capacidad institucional <strong>para</strong> disminuir la pobreza y<br />
hacer <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. El ILRI es una organización sin ánimo <strong>de</strong><br />
lucro con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Nairobi, K<strong>en</strong>ia, que realiza investigaciones <strong>en</strong> África,<br />
Asia, América Latina y <strong>el</strong> Caribe, y ti<strong>en</strong>e oficinas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur, ori<strong>en</strong>te y<br />
occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> África; <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur y <strong>el</strong> suroeste <strong>de</strong> Asia; <strong>en</strong> China y <strong>en</strong><br />
América C<strong>en</strong>tral. Como uno <strong>de</strong> los 15 C<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> Grupo Consultivo<br />
<strong>para</strong> la Investigación Agrícola Internacional (GCIAI), la estrategia d<strong>el</strong><br />
ILRI se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> tres activida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> área pecuaria <strong>para</strong> combatir<br />
la pobreza: (1) proteger los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> la población <strong>de</strong> escasos<br />
recursos, (2) mejorar la productividad <strong>de</strong> los sistemas pecuarios y<br />
(3) increm<strong>en</strong>tar las oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado ante las cambiantes<br />
<strong>de</strong>mandas y canales <strong>de</strong> un mercado que evoluciona rápidam<strong>en</strong>te. El<br />
portafolio <strong>de</strong> investigaciones d<strong>el</strong> ILRI compr<strong>en</strong><strong>de</strong> temas ori<strong>en</strong>tados<br />
hacia cuatro problemáticas: reconocer las oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
e investigación; increm<strong>en</strong>tar las oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado; utilizar<br />
la biotecnología <strong>para</strong> proteger los bi<strong>en</strong>es pecuarios; y población,<br />
gana<strong>de</strong>ría y medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
La Organización <strong>de</strong> las Naciones Unidas <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación y<br />
la Agricultura (FAO) li<strong>de</strong>ra esfuerzos internacionales <strong>para</strong> combatir<br />
<strong>el</strong> hambre. Prestando su apoyo a países tanto <strong>de</strong>sarrollados como<br />
<strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, la FAO se constituye <strong>en</strong> un foro neutro <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
cual todas las naciones se reún<strong>en</strong> <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones <strong>para</strong><br />
negociar acuerdos y <strong>de</strong>batir políticas. La FAO es también una fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
vii
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> información. La FAO ayuda a los países <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo y <strong>en</strong> transición a mo<strong>de</strong>rnizar y mejorar las prácticas<br />
agrícolas, forestales y pisciculturales, y a asegurar una bu<strong>en</strong>a<br />
alim<strong>en</strong>tación <strong>para</strong> todos. Des<strong>de</strong> su constitución <strong>en</strong> 1945, la FAO ha<br />
brindado especial at<strong>en</strong>ción al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las zonas rurales, que<br />
albergan <strong>el</strong> 70% <strong>de</strong> la población mundial agobiada por <strong>el</strong> hambre<br />
y la pobreza. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la FAO compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n cuatro áreas<br />
principales: hacer accesible la información; compartir conocimi<strong>en</strong>tos<br />
especializados <strong>en</strong> políticas; proveer un lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>para</strong> las<br />
naciones; y llevar conocimi<strong>en</strong>to al campo.<br />
El C<strong>en</strong>tro Técnico <strong>de</strong> Cooperación Agrícola y Rural (CTA) se<br />
estableció <strong>en</strong> 1983 bajo la Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Lomé <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong><br />
Países <strong>de</strong> África, <strong>el</strong> Caribe y <strong>el</strong> Pacífico y los países miembros <strong>de</strong> la<br />
Unión Europea. Des<strong>de</strong> 2000, ha operado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> Acuerdo<br />
ACP-EC <strong>de</strong> Cotonou. El CTA <strong>de</strong>sarrolla y proporciona servicios <strong>para</strong><br />
mejorar <strong>el</strong> acceso a información sobre agricultura y <strong>de</strong>sarrollo rural, y<br />
fortalece la capacidad <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> África, <strong>el</strong> Caribe y <strong>el</strong> Pacífico<br />
<strong>para</strong> producir, adquirir, intercambiar y utilizar información <strong>en</strong> esta área.<br />
Los programas d<strong>el</strong> CTA están diseñados <strong>para</strong> proporcionar un amplio<br />
rango <strong>de</strong> productos y servicios <strong>de</strong> información y <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
conci<strong>en</strong>cia sobre fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información r<strong>el</strong>evantes; promover <strong>el</strong> uso<br />
integrado <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> comunicación apropiados e int<strong>en</strong>sificar los<br />
contactos y <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> información (particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los<br />
países <strong>de</strong> África, <strong>el</strong> Caribe y <strong>el</strong> Pacífico); y <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong> estos países<br />
capacidad <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar y manejar información agrícola y formular<br />
estrategias <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> información y comunicación, incluy<strong>en</strong>do<br />
aqu<strong>el</strong>las r<strong>el</strong>evantes <strong>para</strong> la ci<strong>en</strong>cia y la tecnología. El trabajo d<strong>el</strong> CTA<br />
incorpora nuevos <strong>de</strong>sarrollos <strong>en</strong> metodologías y aspectos <strong>de</strong> alcance<br />
transversal como <strong>el</strong> género y <strong>el</strong> capital social.<br />
Para la versión <strong>en</strong> español<br />
El Fondo Mundial <strong>para</strong> la Diversidad <strong>de</strong> los Cultivos ti<strong>en</strong>e la misión<br />
<strong>de</strong> asegurar la conservación y disponibilidad <strong>de</strong> la diversidad <strong>de</strong> los<br />
cultivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>para</strong> lograr la seguridad alim<strong>en</strong>taria. Aunque<br />
la diversidad <strong>de</strong> los cultivos es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> luchar contra<br />
<strong>el</strong> hambre y <strong>para</strong> <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> la agricultura, <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to es<br />
incierto y la diversidad se está perdi<strong>en</strong>do. El Fondo es un organismo<br />
internacional in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, establecido mediante una asociación<br />
<strong>en</strong>tre la FAO y Bioversity International, a nombre d<strong>el</strong> Grupo Consultivo<br />
<strong>para</strong> la Investigación Agrícola Internacional (GCIAI). El Fondo es<br />
<strong>el</strong> único organismo a niv<strong>el</strong> mundial que trabaja <strong>para</strong> resolver este<br />
problema. Para mayor información, visite <strong>el</strong> sitio www.croptrust.org<br />
viii
NORGEN es la Red Subregional <strong>de</strong> Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos,<br />
que incluye Canadá, los Estados Unidos y México, y opera <strong>en</strong><br />
coordinación y bajo <strong>el</strong> auspicio d<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Cooperación<br />
Técnica d<strong>el</strong> Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong> Agricultura<br />
(IICA) <strong>para</strong> la Región Norte (PROCINORTE). NORGEN promueve<br />
la comunicación y colaboración <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> personal involucrado <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los sistemas nacionales <strong>de</strong> recursos fitog<strong>en</strong>éticos,<br />
i<strong>de</strong>ntifica necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación y educación, promueve la<br />
integración con otras re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recursos fitog<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> América y<br />
d<strong>el</strong> mundo <strong>para</strong> buscar <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos comunes, <strong>de</strong>sarrolla proyectos<br />
sobre recursos fitog<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> los tres países, y promueve<br />
la participación recíproca <strong>de</strong> expertos nacionales <strong>de</strong> cada país y <strong>de</strong><br />
los comités <strong>de</strong> operación y asesoría.<br />
El Agricultural Research Service (ARS) es la ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigación<br />
ci<strong>en</strong>tífica d<strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />
La investigación d<strong>el</strong> ARS soluciona problemas r<strong>el</strong>acionados con la<br />
agricultura, la nutrición humana, la seguridad alim<strong>en</strong>taria, los recursos<br />
naturales y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. El National Plant Germplasm<br />
System (NPGS) es una red <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma y estaciones<br />
<strong>de</strong> campo coordinada por <strong>el</strong> ARS, cuya principal responsabilidad es<br />
conservar, caracterizar y distribuir recursos g<strong>en</strong>éticos vegetales <strong>de</strong><br />
importancia agrícola y alim<strong>en</strong>taria. El NPGS manti<strong>en</strong>e una variedad<br />
<strong>de</strong> colecciones <strong>de</strong> germoplasma con más <strong>de</strong> 475,000 accesiones <strong>de</strong><br />
materiales vegetales que cubr<strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te todas las especies<br />
cultivadas y sus pari<strong>en</strong>tes silvestres. El NPGS es uno <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />
<strong>de</strong> conservación y distribución <strong>de</strong> germoplasma más gran<strong>de</strong>s d<strong>el</strong><br />
mundo. El NPGS participa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> colecta e intercambio <strong>de</strong><br />
germoplasma y distribución <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios, coordinadas por la Oficina<br />
<strong>de</strong> Intercambio Vegetal (ARS Plant Exchange Office) <strong>de</strong> B<strong>el</strong>tsville,<br />
Maryland. La colección base <strong>de</strong> germoplasma d<strong>el</strong> NPGS está ubicada<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> National C<strong>en</strong>ter for G<strong>en</strong>etic Resources Preservation, <strong>en</strong> Fort<br />
Collins, Colorado. Este c<strong>en</strong>tro manti<strong>en</strong>e más <strong>de</strong> 700,000 muestras <strong>de</strong><br />
semillas, realiza más <strong>de</strong> 20,000 pruebas <strong>de</strong> germinación, y apoya <strong>el</strong><br />
uso y la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> técnicas a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> la germinación, <strong>el</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> las semillas.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
ix
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
REVISORES DEL MANUSCRITO ORIGINAL<br />
T. van Hintum, L. Groot y<br />
L. Boukema<br />
C<strong>en</strong>tre for G<strong>en</strong>etic Resources<br />
(CGN)<br />
PO Box 16, 6700 AA<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Países Bajos<br />
A. Borner<br />
Institut für Pflanz<strong>en</strong>g<strong>en</strong>etik und<br />
Kulturpflanz<strong>en</strong>forschung<br />
Corr<strong>en</strong>sstraße 3<br />
D-06466 Gatersleb<strong>en</strong><br />
Alemania<br />
S. Linington<br />
Mill<strong>en</strong>nium Seed Bank Project<br />
Wakehurst Place<br />
Ardingly<br />
Haywards Heath<br />
West Sussex RH17 6TN<br />
Reino Unido<br />
C.N. Nkhoma<br />
SADC Plant G<strong>en</strong>etic Resources<br />
C<strong>en</strong>tre (SPGRC)<br />
Private Bag CH6<br />
Lusaka<br />
Zambia<br />
L.M. Engle<br />
G<strong>en</strong>eticist and Head<br />
G<strong>en</strong>etic Resources and Seed<br />
Unit<br />
AVRDC – The World Vegetable<br />
C<strong>en</strong>ter<br />
60 Yi-Ming Liao 74151<br />
Shanhua, Tainan 741<br />
Taiwán<br />
x<br />
N.C. Altoveros<br />
Deputy Director and Researcher<br />
Institute of Plant Breeding<br />
University of the Philippines<br />
Los Baños<br />
College 4031, Laguna<br />
Filipinas<br />
M. Mackey<br />
Australian C<strong>en</strong>tre for<br />
International Agricultural<br />
Research (ACIAR)<br />
GPO Box 1571<br />
Canberra ACT 2601<br />
Australia<br />
A.W. Ebert<br />
Coordinador<br />
Recursos Fitogéneticos y<br />
Biotecnología<br />
CATIE<br />
7170 Turrialba<br />
Costa Rica<br />
Xiaorong Hu<br />
ICGR, CAAS<br />
12 Zhong Guan Cun South Street<br />
Beijing, 100081<br />
China
PRÓLOGO<br />
Los bancos <strong>de</strong> germoplasma son <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> recursos fitog<strong>en</strong>éticos<br />
que proporcionan la materia prima <strong>para</strong> <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
cultivos. Estos recursos cumpl<strong>en</strong> una función vital <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> la agricultura <strong>en</strong> tanto ayudan a aum<strong>en</strong>tar la producción<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y a combatir <strong>el</strong> hambre y la pobreza. En los cultivos,<br />
se pue<strong>de</strong> producir una resist<strong>en</strong>cia a las plagas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
manera que se reduzca la necesidad <strong>de</strong> usar químicos que puedan<br />
t<strong>en</strong>er efectos d<strong>el</strong>etéreos <strong>en</strong> los agricultores y <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Las semillas que se almac<strong>en</strong>an <strong>en</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma son<br />
un recurso vital e irreemplazable, una her<strong>en</strong>cia que se <strong>de</strong>be conservar<br />
<strong>para</strong> proveer opciones a la agricultura <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, <strong>en</strong> un mundo<br />
que afronta <strong>el</strong> cambio climático y otros <strong>de</strong>safíos. La conservación<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> trabajo eficaz d<strong>el</strong><br />
personal <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma, cuyo pap<strong>el</strong> es crítico <strong>para</strong><br />
garantizar que <strong>el</strong> germoplasma se conserve <strong>de</strong> manera efectiva y<br />
efici<strong>en</strong>te. Este personal <strong>de</strong>be aplicar procedimi<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados al<br />
manejo <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong> garantizar que éstas sobrevivan y estén<br />
disponibles <strong>para</strong> las g<strong>en</strong>eraciones actuales y futuras.<br />
El manual práctico sobre Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Semillas</strong> <strong>en</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> (Hanson, 1985), publicado<br />
por <strong>el</strong> Consejo Internacional <strong>de</strong> Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos (IBPGR,<br />
hoy Bioversity International), ha ayudado a los curadores y técnicos<br />
<strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>en</strong> su labor <strong>de</strong> conservar las semillas.<br />
Los trabajos <strong>de</strong> investigación realizados <strong>en</strong> décadas pasadas han<br />
producido avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre la fisiología <strong>de</strong> las<br />
semillas y su comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
El Conv<strong>en</strong>io sobre la Diversidad Biológica (CDB) <strong>en</strong> 1992, <strong>el</strong> Tratado<br />
Internacional sobre los Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación<br />
y la Agricultura (TIRFGAA) <strong>en</strong> 2004, y otros acuerdos r<strong>el</strong>acionados<br />
han cambiado <strong>el</strong> contexto mundial <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a la propiedad d<strong>el</strong><br />
germoplasma y la distribución <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
organismos modificados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (OMG) y las controversias<br />
asociadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> implicaciones importantes <strong>en</strong> la manera <strong>en</strong> que<br />
los bancos manejan <strong>el</strong> germoplasma, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto<br />
a evitar la introducción involuntaria <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es exóticos, incluy<strong>en</strong>do<br />
los transg<strong>en</strong>es. Todas estas nuevas oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos<br />
llevaron a reconocer la necesidad <strong>de</strong> actualizar <strong>el</strong> manual <strong>para</strong><br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma publicado <strong>en</strong> 1985. La versión actual<br />
aborda los cambios reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong><br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma y busca dar los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> cumplir los<br />
estándares actuales. Está complem<strong>en</strong>tado por un módulo interactivo<br />
<strong>de</strong> autoapr<strong>en</strong>dizaje, <strong>en</strong> CD-ROM, adjunto a esta publicación. Tanto<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
xi
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>el</strong> manual como <strong>el</strong> módulo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje buscan también ayudar a<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío que supone la escasez y frecu<strong>en</strong>te rotación <strong>de</strong><br />
personal calificado <strong>en</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma, particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
El manual y <strong>el</strong> módulo <strong>de</strong> autoapr<strong>en</strong>dizaje ofrec<strong>en</strong> lecciones e<br />
instrucciones sobre la conservación <strong>de</strong> semillas y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> un<br />
banco <strong>de</strong> germoplasma al personal que no ti<strong>en</strong>e la oportunidad<br />
<strong>de</strong> asistir a una capacitación formal sobre estos temas. A través<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>el</strong> personal <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma pue<strong>de</strong><br />
apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre las activida<strong>de</strong>s que se realizan <strong>en</strong> <strong>el</strong>los, y disponer<br />
<strong>de</strong> una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia rápida sobre los principales<br />
procedimi<strong>en</strong>tos. Esperamos que esta publicación ayu<strong>de</strong> al personal<br />
<strong>de</strong> los bancos a mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> germoplasma bajo su cuidado <strong>en</strong> los<br />
más altos estándares <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia y calidad.<br />
xii<br />
Laura Snook<br />
Directora <strong>de</strong> Programa<br />
Compr<strong>en</strong>sión y <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> la Biodiversidad<br />
Bioversity International
PREFACIO<br />
Seguir los procedimi<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> las semillas<br />
<strong>en</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> conservar<br />
los recursos fitog<strong>en</strong>éticos a largo plazo y <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te y<br />
efectiva <strong>en</strong> costos. Estos procedimi<strong>en</strong>tos garantizan que las semillas<br />
almac<strong>en</strong>adas sean <strong>de</strong> la más alta calidad y alcanc<strong>en</strong> la máxima<br />
longevidad. El objetivo <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma es mant<strong>en</strong>er<br />
accesiones <strong>de</strong> alta viabilidad durante períodos prolongados. Los<br />
avances <strong>en</strong> la biología <strong>de</strong> las semillas durante las últimas décadas<br />
han permitido compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor la fisiología <strong>de</strong> las semillas y su<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>el</strong>las <strong>el</strong> medio<br />
más fácil y conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conservación a largo plazo. Esto ha<br />
llevado al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> técnicas <strong>para</strong> manejar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te las<br />
semillas y pre<strong>para</strong>rlas <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
En la década <strong>de</strong> 1980, <strong>el</strong> Consejo Internacional <strong>de</strong> Recursos<br />
Fitog<strong>en</strong>éticos (IBPGR), pre<strong>de</strong>cesor <strong>de</strong> Bioversity International,<br />
publicó una serie <strong>de</strong> manuales <strong>para</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los ‘<strong>Manual</strong>es Prácticos <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong><br />
No. 1: Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong> <strong>en</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Germoplasma</strong>’ <strong>de</strong> Jean Hanson (1985), <strong>para</strong> ayudar a los curadores<br />
y a los técnicos <strong>de</strong> los bancos <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> semillas.<br />
Este manual, cuya edición ya se agotó, es aún una refer<strong>en</strong>cia<br />
estándar <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los bancos y se manti<strong>en</strong>e como una<br />
<strong>de</strong> las pocas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información práctica <strong>para</strong> curadores y<br />
técnicos <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma. En años reci<strong>en</strong>tes, se han<br />
publicado muy pocos libros sobre <strong>el</strong> tema. Las pocas publicaciones<br />
ci<strong>en</strong>tíficas consi<strong>de</strong>radas exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> mismo tema son, con<br />
frecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>masiado complejas <strong>para</strong> ser utilizadas por un técnico<br />
promedio, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Este manual es una<br />
actualización d<strong>el</strong> manual práctico anterior <strong>para</strong> <strong>el</strong> personal nuevo<br />
<strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma que no ha recibido capacitación<br />
formal. Su cont<strong>en</strong>ido se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> los avances <strong>en</strong> la tecnología <strong>de</strong><br />
semillas, <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> semillas y <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> manejo<br />
<strong>de</strong> las semillas ocurridos <strong>en</strong> las últimas dos décadas. Se utiliza<br />
tecnología mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> comunicación <strong>para</strong> hacer que este manual<br />
sea ampliam<strong>en</strong>te accesible.<br />
La necesidad <strong>de</strong> este producto se hizo evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> una reci<strong>en</strong>te<br />
evaluación sobre capacitación y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />
los programas nacionales <strong>de</strong> recursos fitog<strong>en</strong>éticos, realizada por<br />
Bioversity International y la FAO. Como lo expresaron algunos socios<br />
durante varias reuniones y talleres, la falta <strong>de</strong> personal capacitado<br />
es un obstáculo importante <strong>para</strong> que muchos bancos conserv<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
germoplasma <strong>de</strong> manera efectiva y efici<strong>en</strong>te. Para muchos bancos<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
xiii
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> personal <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />
las operaciones <strong>de</strong> rutina carece <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> fisiología <strong>de</strong><br />
semillas y <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> manejo d<strong>el</strong> germoplasma; otro<br />
agravante es la frecu<strong>en</strong>te rotación d<strong>el</strong> personal. Este manual, s<strong>en</strong>cillo<br />
y práctico, ayudará al personal <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma a<br />
realizar sus labores cotidianas.<br />
Esta publicación trata solam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
semillas ortodoxas, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong>las que se pue<strong>de</strong>n secar hasta<br />
alcanzar un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad bajo y mant<strong>en</strong>er a temperaturas<br />
bajo cero <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma. Las principales activida<strong>de</strong>s y<br />
procedimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong> semillas son, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los mismos <strong>para</strong> todos los bancos, a<br />
pesar <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong>n variar <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>ido y alcance.<br />
Des<strong>de</strong> la primera edición d<strong>el</strong> manual práctico <strong>en</strong> 1985, se han<br />
dado nuevos <strong>de</strong>sarrollos que plantean la necesidad <strong>de</strong> revisar los<br />
procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma. La <strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />
vig<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre la Diversidad Biológica (CDB) <strong>en</strong> 1992<br />
y d<strong>el</strong> Tratado Internacional sobre los Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la<br />
Alim<strong>en</strong>tación y la Agricultura (TIRFGAA) <strong>en</strong> 2004 han cambiado la<br />
percepción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo sobre la propiedad d<strong>el</strong> germoplasma y la<br />
distribución <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios. Estos acuerdos proporcionan nuevos<br />
principios <strong>para</strong> ori<strong>en</strong>tar la adquisición, conservación y utilización<br />
<strong>de</strong> la biodiversidad, e influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los bancos<br />
<strong>de</strong> germoplasma. En <strong>el</strong> CDB y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Tratado Internacional sobre los<br />
RFGAA se reconoce que la biodiversidad es un <strong>de</strong>recho soberano<br />
<strong>de</strong> las naciones, que la colecta <strong>de</strong> germoplasma se <strong>de</strong>be hacer<br />
con cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tado previo, y que la adquisición<br />
d<strong>el</strong> germoplasma está sujeta a términos mutuam<strong>en</strong>te acordados<br />
y a la suscripción <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, bilaterales o<br />
multilaterales.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, se creó <strong>el</strong> Fondo Mundial <strong>para</strong> la Diversidad <strong>de</strong><br />
los Cultivos, <strong>para</strong> apoyar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
conservación <strong>de</strong> la diversidad cultivada <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo. Este<br />
Fondo ayuda a mant<strong>en</strong>er las colecciones críticas <strong>para</strong> la seguridad<br />
alim<strong>en</strong>taria y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Para recibir apoyo d<strong>el</strong> Fondo,<br />
los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir con una serie <strong>de</strong> criterios<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad, uno <strong>de</strong> los cuales es que t<strong>en</strong>gan <strong>el</strong> recurso humano<br />
y los sistemas <strong>de</strong> manejo requeridos <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er los recursos<br />
fitog<strong>en</strong>éticos, y puedan comprobar que sus estándares técnicos<br />
y ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> manejo son los aceptados. Por <strong>el</strong>lo, se requier<strong>en</strong><br />
normas <strong>para</strong> ayudar a los bancos a mant<strong>en</strong>er estándares altos <strong>de</strong><br />
manejo.<br />
xiv
Un nuevo y controversial <strong>de</strong>sarrollo que probablem<strong>en</strong>te afecta <strong>el</strong><br />
manejo d<strong>el</strong> germoplasma es <strong>el</strong> <strong>de</strong> los organismos modificados<br />
g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (OMG). En la actualidad, se espera que los bancos<br />
<strong>de</strong> germoplasma tom<strong>en</strong> iniciativas <strong>para</strong> evitar la introgresión<br />
involuntaria <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es exóticos, incluy<strong>en</strong>do los transg<strong>en</strong>es, que aún<br />
no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> las muestras conservadas <strong>en</strong> los<br />
bancos. Por esta razón, <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Políticas <strong>para</strong> los Recursos<br />
G<strong>en</strong>éticos (GRPC) d<strong>el</strong> Grupo Consultivo <strong>para</strong> la Investigación<br />
Agrícola Internacional (GCIAI) ha <strong>de</strong>sarrollado principios ori<strong>en</strong>tadores<br />
que cubr<strong>en</strong> los riesgos <strong>de</strong> introducir transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las colecciones,<br />
particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> puntos críticos <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma. Estos principios y los cambios que se<br />
requier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> protocolo <strong>para</strong> implem<strong>en</strong>tarlos se explican <strong>en</strong> forma<br />
<strong>de</strong>tallada <strong>en</strong> esta nueva edición.<br />
La publicación <strong>de</strong> este manual es una iniciativa conjunta <strong>de</strong><br />
Bioversity International (antes IPGRI), <strong>el</strong> International Livestock<br />
Research Institute (ILRI) y la Organización <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />
<strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación y la Agricultura (FAO), auspiciados <strong>en</strong> parte<br />
por <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Técnico <strong>para</strong> la Cooperación Agrícola y Rural (CTA).<br />
El manual está dirigido al personal <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma, <strong>en</strong><br />
especial a los técnicos que manejan semillas ortodoxas, y ti<strong>en</strong>e por<br />
objeto explicar <strong>de</strong> manera s<strong>en</strong>cilla los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>el</strong> manejo<br />
cotidiano <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> los bancos. Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> valor<br />
<strong>de</strong> este manual <strong>para</strong> la capacitación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s,<br />
los autores lo han adaptado <strong>para</strong> crear un módulo interactivo <strong>de</strong><br />
autoapr<strong>en</strong>dizaje; este módulo es una herrami<strong>en</strong>ta complem<strong>en</strong>taria al<br />
manual y ha sido publicado <strong>en</strong> CD-ROM y <strong>en</strong> internet, por Bioversity<br />
International, con <strong>el</strong> auspicio d<strong>el</strong> CTA.<br />
Cabe anotar que este manual está <strong>en</strong>focado exclusivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos inher<strong>en</strong>tes al manejo <strong>de</strong> las semillas y<br />
no cubre <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle los procesos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación, colecta o<br />
caracterización, <strong>en</strong> tanto son temas que ya se han cubierto <strong>en</strong> otras<br />
publicaciones. Los lectores podrían consultar la literatura disponible<br />
<strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor estas importantes activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los bancos<br />
<strong>de</strong> germoplasma.<br />
Kameswara Rao<br />
Jean Hanson<br />
Ehsan Dulloo<br />
Kakoli Ghosh<br />
David Now<strong>el</strong>l<br />
Micha<strong>el</strong> Larin<strong>de</strong><br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
xv
1. Introducción<br />
1. Introducción<br />
2. Adquisición y registro<br />
d<strong>el</strong> germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar<br />
la introducción inadvertida<br />
<strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las<br />
semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
1. INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> los recursos fitog<strong>en</strong>éticos, <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
fisiológico <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas <strong>de</strong> una especie y su longevidad <strong>de</strong>terminan<br />
cómo conservarlas <strong>para</strong> <strong>el</strong> uso. Por tratarse <strong>de</strong> un<br />
método práctico y económico, <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> semilla es <strong>el</strong> preferido <strong>para</strong> conservar<br />
<strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> los seis millones <strong>de</strong> accesiones mant<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong> colecciones ex situ <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo.<br />
Éste es <strong>el</strong> principal método <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> las<br />
especies que produc<strong>en</strong> semillas ortodoxas, es <strong>de</strong>cir,<br />
que resist<strong>en</strong> la <strong>de</strong>secación a cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad<br />
bajos y <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a temperaturas<br />
muy bajas. La mayoría <strong>de</strong> las especies cultivables<br />
y forrajeras, y muchas especies arbóreas produc<strong>en</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> semilla. Las técnicas <strong>para</strong> conservar<br />
semillas ortodoxas se han v<strong>en</strong>ido perfeccionando<br />
durante varias décadas e incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> secado <strong>de</strong> las<br />
semillas hasta lograr un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
bajo (3-7% <strong>de</strong> peso fresco, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie)<br />
y <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes herméticos,<br />
a bajas temperaturas, preferiblem<strong>en</strong>te a -18 o C<br />
o m<strong>en</strong>os (FAO/IPGRI, 1994).<br />
Muchas especies importantes <strong>de</strong> árboles tropicales<br />
y subtropicales produc<strong>en</strong> semillas que no<br />
sobreviv<strong>en</strong> la <strong>de</strong>secación ni toleran temperaturas<br />
bajas. Por esta razón, estas semillas, conocidas<br />
como recalcitrantes, no son fáciles <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar.<br />
Si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> técnicas <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ar algunas<br />
semillas recalcitrantes, éstas por lo g<strong>en</strong>eral son<br />
<strong>de</strong> corta vida y cada especie requiere su propio<br />
método. Se ha reconocido una tercera categoría<br />
<strong>de</strong> semillas que muestran un comportami<strong>en</strong>to intermedio,<br />
es <strong>de</strong>cir, que toleran combinaciones <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>secación y bajas temperaturas. De hecho, existe<br />
un gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ortodoxa a recalcitrante, sin límites<br />
muy marcados <strong>en</strong>tre las categorías. Sin embargo,<br />
a pesar <strong>de</strong> las investigaciones <strong>para</strong> superar<br />
los problemas asociados con la conservación<br />
<strong>de</strong> las semillas, poco se ha avanzado, más allá<br />
d<strong>el</strong> corto plazo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas<br />
no ortodoxas.<br />
Esta publicación trata d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
las semillas ortodoxas <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma.<br />
Las operaciones básicas <strong>de</strong> un banco<br />
<strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong> semillas incluy<strong>en</strong> la colecta,<br />
1
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to, la conservación, la reg<strong>en</strong>eración y la distribución<br />
d<strong>el</strong> germoplasma. Las principales activida<strong>de</strong>s y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong><br />
<strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma son prácticam<strong>en</strong>te<br />
los mismos <strong>en</strong> todos los bancos, aunque pue<strong>de</strong>n variar <strong>de</strong> alguna<br />
manera. Los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong> semillas pue<strong>de</strong>n ser muy<br />
especializados; por ejemplo, <strong>el</strong> Banco Internacional <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong><br />
<strong>de</strong> Arroz <strong>en</strong> Los Baños, Filipinas, únicam<strong>en</strong>te conserva arroz y sus<br />
pari<strong>en</strong>tes silvestres. Sin embargo, la mayoría <strong>de</strong> los bancos nacionales<br />
<strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong> semillas almac<strong>en</strong>an semillas <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />
cultivos. El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la viabilidad y <strong>de</strong> la integridad g<strong>en</strong>ética<br />
<strong>de</strong> las semillas continúa si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> principio básico <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo<br />
<strong>de</strong> los bancos. La calidad y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> cualquier esfuerzo <strong>de</strong><br />
conservación <strong>de</strong> recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> cómo se procesan<br />
y conservan las semillas. Manejar las semillas con procedimi<strong>en</strong>tos<br />
inapropiados ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> éstas y hace más costosa la conservación.<br />
El funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma involucra una serie<br />
<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s complejas e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo<br />
1.1). El primer paso hacia la conservación ex situ <strong>de</strong> la diversidad<br />
cultivada es la recolección d<strong>el</strong> germoplasma <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> conocida<br />
diversidad g<strong>en</strong>ética o mediante donaciones <strong>de</strong> otros c<strong>en</strong>tros. Una vez<br />
se recib<strong>en</strong> las muestras <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma, las semillas se<br />
registran y se incorporan a la colección, siempre y cuando cumplan<br />
con los estándares requeridos <strong>de</strong> cantidad y calidad, y con la información<br />
asociada a <strong>el</strong>las. El procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> integrar una accesión a<br />
un banco <strong>de</strong> germoplasma implica limpiar, <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad, secar, evaluar la viabilidad y empacar. Las accesiones <strong>de</strong><br />
germoplasma se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er con una alta proporción <strong>de</strong> semillas<br />
viables, lo cual implica almac<strong>en</strong>arlas <strong>en</strong> condiciones a<strong>de</strong>cuadas,<br />
monitorearles periódicam<strong>en</strong>te la viabilidad y reg<strong>en</strong>erarlas cuando la<br />
situación lo amerite. La reg<strong>en</strong>eración se <strong>de</strong>be hacer <strong>en</strong> condiciones<br />
óptimas <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er la integridad g<strong>en</strong>ética y maximizar la longevidad.<br />
Para reducir al mínimo la <strong>de</strong>riva g<strong>en</strong>ética, se <strong>de</strong>be sembrar<br />
un número a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> plantas y muestrearlas. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be<br />
mant<strong>en</strong>er la integridad g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> los cultivos <strong>de</strong> polinización cruzada<br />
mediante <strong>el</strong> aislami<strong>en</strong>to o la polinización controlada. Las semillas<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cosechar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que hayan alcanzado <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />
madurez fisiológica, y acondicionarse y ‘procesarse’ <strong>en</strong> condiciones<br />
óptimas <strong>para</strong> asegurar una alta viabilidad y disponibilidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Para que las semillas t<strong>en</strong>gan bu<strong>en</strong>a calidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la cosecha son también vitales unas condiciones climáticas<br />
favorables durante los períodos <strong>de</strong> precosecha y postmaduración: <strong>el</strong><br />
clima seco ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> secado <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> las plantas a un cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad favorable <strong>para</strong> <strong>el</strong> manejo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> clima<br />
húmedo (con humedad r<strong>el</strong>ativa alta) retrasa <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> secado <strong>de</strong><br />
las semillas <strong>en</strong> las plantas, produci<strong>en</strong>do un <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> éstas incluso<br />
antes <strong>de</strong> la cosecha.<br />
2
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 1.1. Secu<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las operaciones <strong>de</strong> un<br />
banco <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong> semillas<br />
COLECTA EN EL PAÍS INTRODUCCIÓN<br />
EXTRACCIÓN Y LIMPIEZA<br />
DE LAS SEMILLAS<br />
REGENERACIÓN<br />
REGISTRO<br />
LIMPIEZA, SECADO Y<br />
PRUEBAS DE GERMINACIÓN<br />
EMPAQUE<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
CUARENTENA VEGETAL<br />
3<br />
REGENERACIÓN<br />
ALMACENAMIENTO MONITOREO<br />
DOCUMENTACIÓN<br />
DISTRIBUCIÓN<br />
CARACTERIZACIÓN<br />
Y EVALUACIÓN
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
La mayoría <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> mandato <strong>de</strong> distribuir<br />
germoplasma a los usuarios. Por lo g<strong>en</strong>eral, las accesiones <strong>de</strong><br />
germoplasma se distribuy<strong>en</strong> utilizando acuerdos <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
materiales (ATM), que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los términos y condiciones <strong>de</strong> uso, y<br />
las provisiones <strong>para</strong> compartir los b<strong>en</strong>eficios que surjan d<strong>el</strong> uso d<strong>el</strong><br />
germoplasma. En la primera reunión d<strong>el</strong> Órgano Rector d<strong>el</strong> Tratado<br />
Internacional sobre los Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación<br />
y la Agricultura, <strong>en</strong> junio d<strong>el</strong> 2006, se formalizó un acuerdo estándar<br />
<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> materiales (ATM estándar), que constituye un<br />
contrato uniforme <strong>para</strong> todos los intercambios <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong><br />
las especies incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anexo I d<strong>el</strong> Tratado. Éste incluye términos<br />
específicos que rig<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso y la distribución <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios, facilitando<br />
<strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> germoplasma <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo.<br />
El trabajo con recursos g<strong>en</strong>éticos implica manejar una gran cantidad<br />
<strong>de</strong> información que se <strong>de</strong>be docum<strong>en</strong>tar y almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> sistemas<br />
<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> información. El manejo <strong>de</strong> la información no se trata<br />
<strong>en</strong> este manual, pero se recomi<strong>en</strong>da al lector consultar la guía <strong>para</strong><br />
docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> Painting et al. (1993).<br />
El manejo <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma requiere capacidad <strong>para</strong><br />
tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> manera creativa y adaptativa. Dada la creci<strong>en</strong>te<br />
presión a que se v<strong>en</strong> sometidos los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>para</strong><br />
mejorar la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> costos y la efectividad <strong>de</strong> sus operaciones, se<br />
hace necesario <strong>de</strong>sarrollar estrategias <strong>de</strong> manejo coher<strong>en</strong>tes. En una<br />
reci<strong>en</strong>te publicación <strong>de</strong> Eng<strong>el</strong>s y Visser (2003), se analizan <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
importantes <strong>de</strong> manejo tanto a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
como <strong>de</strong> colecciones, y se discut<strong>en</strong> opciones <strong>para</strong> un manejo más<br />
efici<strong>en</strong>te y efectivo <strong>en</strong> cuanto a los costos.<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Eng<strong>el</strong>s, J.M. y Visser, L. (eds.). 2003. Guía <strong>para</strong> <strong>el</strong> manejo eficaz <strong>de</strong> un<br />
banco <strong>de</strong> germoplasma. IPGRI <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong><br />
No. 6. IPGRI, Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> la página www.bioversityinternational.org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=899.<br />
FAO/IPGRI. 1994. Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es. FAO y <strong>el</strong> IPGRI, Roma,<br />
Italia. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.org/publications/pubfile.asp?ID_PUB=1250.<br />
Painting, K.A., Perry, M.C., D<strong>en</strong>ning, R.A. y Ayad, W.G. 1993. Guía <strong>para</strong><br />
la docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> recursos g<strong>en</strong>éticos: Un <strong>en</strong>foque autodidáctico<br />
<strong>para</strong> la compr<strong>en</strong>sión, análisis y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />
recursos g<strong>en</strong>éticos. IBPGR, Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> la página www.<br />
bioversityinternational.org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=507.<br />
4
2. Adquisición y registro<br />
d<strong>el</strong> germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar<br />
la introducción inadvertida<br />
<strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las<br />
semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2. Adquisición1. Introducción<br />
2. ADQUISICIÓN Y REGISTRO<br />
DEL GERMOPLASMA<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
¿En qué consiste la adquisición <strong>de</strong><br />
germoplasma?<br />
Adquirir germoplasma consiste <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er material<br />
g<strong>en</strong>ético <strong>de</strong> una especie cuya conservación es<br />
mandato <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma. Es <strong>el</strong><br />
paso inicial <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> los recursos<br />
g<strong>en</strong>éticos.<br />
¿Por qué se hace?<br />
La principal razón <strong>para</strong> adquirir germoplasma es garantizar<br />
sufici<strong>en</strong>te disponibilidad <strong>de</strong> diversidad <strong>para</strong><br />
suplir necesida<strong>de</strong>s actuales y futuras. Las razones<br />
que justifican la adquisición incluy<strong>en</strong>:<br />
prev<strong>en</strong>ir la erosión g<strong>en</strong>ética: cuando la am<strong>en</strong>aza<br />
<strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> la diversidad g<strong>en</strong>ética está<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada zona y no se<br />
pue<strong>de</strong> conservar in situ;<br />
ll<strong>en</strong>ar vacíos <strong>en</strong> una colección: cuando <strong>en</strong> una<br />
colección hace falta diversidad o ésta está insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong>la;<br />
satisfacer necesida<strong>de</strong>s: cuando se necesita<br />
germoplasma <strong>para</strong> <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to, la investigación<br />
o <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo; y<br />
aprovechar una oportunidad: cuando se pres<strong>en</strong>ta<br />
la oportunidad <strong>de</strong> hacer una colecta fortuita,<br />
no planeada <strong>de</strong> especies <strong>de</strong>finidas como ‘no<br />
objetivo’.<br />
¿Cómo se hace?<br />
El germoplasma se adquiere:<br />
a. colectando <strong>en</strong> campos <strong>de</strong> agricultores, hábitats<br />
silvestres o mercados, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> diversidad conocidos; y<br />
b. consigui<strong>en</strong>do materiales <strong>de</strong> interés a través<br />
<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ncia e intercambio con otros<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> plantas, bancos<br />
<strong>de</strong> germoplasma, ci<strong>en</strong>tíficos, agricultores,<br />
compañías productoras <strong>de</strong> semilla u otros<br />
proveedores <strong>de</strong> germoplasma.<br />
5
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Políticas sobre la adquisición <strong>de</strong> germoplasma<br />
Los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er políticas claras sobre<br />
la adquisición <strong>de</strong> manera que <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> material adquirido se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> cada<br />
banco. Cuando <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o los recursos <strong>para</strong><br />
mant<strong>en</strong>er las colecciones son limitados, <strong>el</strong> germoplasma se <strong>de</strong>be<br />
adquirir con base <strong>en</strong> una prioridad.<br />
Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s<br />
La adquisición <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> su valor o <strong>en</strong> la<br />
am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> extinción. El valor se pue<strong>de</strong> estimar como la utilidad<br />
<strong>de</strong> las características y la adaptación a ambi<strong>en</strong>tes únicos. Los cultivares,<br />
las varieda<strong>de</strong>s nativas y las especies silvestres y arv<strong>en</strong>ses<br />
compañeras <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir alta prioridad <strong>de</strong> adquisición, seguidos<br />
por las reservas g<strong>en</strong>éticas, <strong>el</strong> material élite <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to y las varieda<strong>de</strong>s<br />
mo<strong>de</strong>rnas y obsoletas. Antes <strong>de</strong> adquirir material silvestre,<br />
hay que consi<strong>de</strong>rar si hay recursos disponibles <strong>para</strong> manejarlo.<br />
El Conv<strong>en</strong>io sobre la Diversidad Biológica (CDB) y <strong>el</strong> Tratado Internacional<br />
sobre los Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación<br />
y la Agricultura (TIRFGAA) constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> la<br />
adquisición y utilización d<strong>el</strong> germoplasma. La colecta está regida<br />
por <strong>el</strong> CDB, que cubre <strong>el</strong> acceso con cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tado<br />
previo, <strong>de</strong> mutuo acuerdo y con participación <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios. El<br />
Tratado Internacional sobre los RFGAA se refiere específicam<strong>en</strong>te<br />
a las especies cultivadas que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> la lista d<strong>el</strong> Anexo I d<strong>el</strong><br />
Tratado, i<strong>de</strong>ntificadas por los países participantes como importantes<br />
<strong>para</strong> ser incluidas <strong>en</strong> un sistema multilateral <strong>de</strong> acceso. El acceso<br />
al germoplasma bajo estos dos instrum<strong>en</strong>tos internacionales está<br />
regido hoy <strong>en</strong> día mediante <strong>el</strong> Acuerdo Estándar <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Materiales (ATM estándar), adoptado por <strong>el</strong> Órgano Rector d<strong>el</strong><br />
Tratado. Los términos d<strong>el</strong> ATM estándar cubr<strong>en</strong> tanto <strong>el</strong> acceso al<br />
material g<strong>en</strong>ético como los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> él, y se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta durante la colecta y <strong>el</strong> intercambio.<br />
A. Adquisición <strong>de</strong> germoplasma mediante la colecta<br />
Las publicaciones <strong>de</strong> Guarino et al. (1995) y Smith et al. (2003) han<br />
cubierto <strong>en</strong> profundidad la planificación y la realización <strong>de</strong> una colecta<br />
<strong>de</strong> germoplasma. Para información adicional, <strong>el</strong> personal <strong>de</strong><br />
los bancos <strong>de</strong> germoplasma se pue<strong>de</strong> referir a estas publicaciones.<br />
Cuándo colectar las semillas<br />
I<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te, las semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> colectar cuando alcanzan la madurez<br />
óptima, es <strong>de</strong>cir, cuando su vigor, tolerancia a la <strong>de</strong>secación<br />
y longevidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es más altos. Como es difícil<br />
monitorear estas características <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, se pue<strong>de</strong>n usar indi-<br />
6
cadores visuales <strong>para</strong> realizar valoraciones pr<strong>el</strong>iminares <strong>de</strong> la madurez<br />
óptima <strong>de</strong> las semillas, como los cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> color d<strong>el</strong> fruto, <strong>el</strong><br />
color <strong>de</strong> la semilla o la formación <strong>de</strong> capas negras (<strong>en</strong> los cereales).<br />
Estos cambios se corr<strong>el</strong>acionan bi<strong>en</strong> con <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> la madurez,<br />
aunque no necesariam<strong>en</strong>te con la máxima longevidad. A pesar <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong>lo, estos cambios son indicadores útiles <strong>para</strong> los colectores <strong>de</strong><br />
germoplasma. La dispersión <strong>de</strong> las semillas también es un bu<strong>en</strong> indicio<br />
práctico <strong>de</strong> la madurez <strong>de</strong> éstas.<br />
Color d<strong>el</strong> fruto<br />
En los frutos carnosos, la madurez vi<strong>en</strong>e acompañada <strong>de</strong> cambios<br />
<strong>de</strong> color –g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> a amarillo, café o rojo.<br />
En <strong>el</strong> tomate, <strong>el</strong> color rojo d<strong>el</strong> fruto indica que la mayoría <strong>de</strong><br />
las semillas está <strong>en</strong> su máxima longevidad. Las semillas <strong>de</strong> los<br />
frutos ver<strong>de</strong>s, rosados-amarillos o muy maduros probablem<strong>en</strong>te<br />
no han madurado o se han pasado <strong>de</strong> madurez y son <strong>de</strong> mala<br />
calidad.<br />
En Cucurbita moschata, un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> color d<strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> ver<strong>de</strong><br />
a amarillo-café y un pedúnculo <strong>de</strong> color paja indican un alto<br />
vigor <strong>en</strong> las semillas.<br />
En Capsicum annuum, <strong>el</strong> vigor <strong>de</strong> las semillas mejora <strong>en</strong> la<br />
medida <strong>en</strong> que <strong>el</strong> color d<strong>el</strong> fruto cambia <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> a rojo con unas<br />
pocas listas ver<strong>de</strong>s y luego a rojo int<strong>en</strong>so.<br />
En Brassica oleracea, <strong>el</strong> color d<strong>el</strong> fruto (silicua) cambia <strong>de</strong> ver<strong>de</strong><br />
a amarillo, y <strong>en</strong> la soya y muchas otras leguminosas, <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> a<br />
amarillo-café y luego a café, a medida que la semilla madura.<br />
Color <strong>de</strong> las semillas<br />
En muchos frutos secos, <strong>el</strong> color <strong>de</strong> las semillas cambia <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> a<br />
amarillo o café a medida que las semillas maduran:<br />
En la soya, <strong>el</strong> color <strong>de</strong> la semilla cambia <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> a amarillover<strong>de</strong><br />
y luego a amarillo.<br />
En Sesbania bispinosa, <strong>el</strong> color <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> la semilla cambia<br />
<strong>de</strong> amarillo a ver<strong>de</strong> oliva y luego a un café verdoso.<br />
Formación <strong>de</strong> capas negras<br />
En los cereales, como <strong>el</strong> maíz y <strong>el</strong> sorgo, la madurez coinci<strong>de</strong> con la<br />
formación <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> abscisión café o negra, conocida como<br />
‘capa negra’. La sequedad <strong>de</strong> la cáscara y <strong>de</strong> las hojas inferiores es<br />
también un indicador <strong>de</strong> madurez.<br />
La capa negra está localizada <strong>en</strong> la base d<strong>el</strong> grano, <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto<br />
<strong>de</strong> unión a la mazorca <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado opuesto d<strong>el</strong> embrión (maíz), o<br />
<strong>en</strong> la punta d<strong>el</strong> grano (sorgo y millo).<br />
La capa negra se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar p<strong>el</strong>ando con cuidado la testa<br />
<strong>de</strong> la semilla <strong>para</strong> exponer la capa <strong>de</strong> abscisión.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
7
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Variación <strong>en</strong> la madurez <strong>de</strong> las semillas<br />
Los colectores <strong>de</strong> germoplasma <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con frecu<strong>en</strong>cia una<br />
variación <strong>en</strong> la madurez <strong>de</strong> las semillas por difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo<br />
<strong>de</strong> floración, tanto <strong>en</strong>tre plantas como <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la infloresc<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una misma planta. Esto se pue<strong>de</strong> superar colectando frutos<br />
<strong>de</strong> madurez uniforme –siempre y cuando haya disponibilidad <strong>de</strong><br />
algunos marcadores y tiempo sufici<strong>en</strong>te.<br />
Recipi<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> recolectar muestras<br />
Utilice bolsas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> <strong>para</strong> colectar las semillas.<br />
Utilice bolsas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>a que permitan la circulación d<strong>el</strong> aire (como<br />
bolsas <strong>de</strong> mus<strong>el</strong>ina) <strong>para</strong> colectar panículas o frutos secos.<br />
Utilice recipi<strong>en</strong>tes abiertos, como cestas hechas <strong>de</strong> alambre o<br />
bambú o cubetas, <strong>para</strong> colectar frutos carnosos.<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que los frutos no se aplast<strong>en</strong>.<br />
Durante <strong>el</strong> transporte, no permita que los frutos se cali<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>masiado y se ferm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Las bolsas con malla <strong>de</strong> nylon son también muy útiles <strong>para</strong><br />
colectar muestras pues permit<strong>en</strong> la circulación libre d<strong>el</strong> aire.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> servir <strong>para</strong> colectar semillas, vainas y frutos,<br />
se pue<strong>de</strong>n utilizar <strong>para</strong> extraer las semillas y <strong>para</strong> secarlas.<br />
Estas bolsas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong> malla <strong>de</strong> distintos<br />
tamaños.<br />
Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<br />
A m<strong>en</strong>udo, las semillas reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te colectadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad alto (10-20%) y son susceptibles <strong>de</strong> contaminarse<br />
con hongos o bacterias. Los frutos y las semillas húmedos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
altas tasas <strong>de</strong> respiración, y si <strong>el</strong> oxíg<strong>en</strong>o se reduce <strong>de</strong>bido a una<br />
aireación ina<strong>de</strong>cuada, se ferm<strong>en</strong>tan. Tanto la respiración como la<br />
ferm<strong>en</strong>tación crean calor, lo cual <strong>de</strong>teriora <strong>el</strong> material colectado.<br />
Cuando las misiones <strong>de</strong> colecta son prolongadas, es necesario<br />
hacer un lavado previo <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, y extraerlas y<br />
secarlas <strong>para</strong> reducir <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>el</strong> peso durante <strong>el</strong> transporte,<br />
<strong>el</strong>iminar los contaminantes y llevar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad a un<br />
niv<strong>el</strong> seguro.<br />
Emplee únicam<strong>en</strong>te métodos manuales <strong>para</strong> limpiar y extraer las<br />
semillas con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> conservar la viabilidad.<br />
Si las semillas se colectan con humedad superficial, séqu<strong>el</strong>as<br />
primero a la sombra o <strong>en</strong> un cuarto con bu<strong>en</strong>a v<strong>en</strong>tilación,<br />
dispersándolas sobre pap<strong>el</strong> periódico o pap<strong>el</strong> secante antes <strong>de</strong><br />
transferirlas a bolsas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> o t<strong>el</strong>a.<br />
Las semillas <strong>de</strong> frutos <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes secos (como la ocra, la colza<br />
y <strong>el</strong> ajonjolí) se pue<strong>de</strong>n extraer dispersando los frutos sobre una<br />
lona, a la sombra.<br />
Los frutos maduros se abr<strong>en</strong> y liberan las semillas mi<strong>en</strong>tras se<br />
8
1 2<br />
3 4<br />
Figura 2.1. Extracción <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> frutos carnosos<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
9
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Contrate los servicios <strong>de</strong> una<br />
compañía <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajería <strong>para</strong><br />
que acompañe al equipo<br />
<strong>de</strong> colecta cuando realice<br />
expediciones prolongadas<br />
<strong>en</strong> áreas remotas, y <strong>en</strong>víe<br />
<strong>el</strong> material perece<strong>de</strong>ro o las<br />
semillas con viabilidad limitada<br />
al banco <strong>de</strong> germoplasma lo<br />
más pronto posible.<br />
10<br />
secan. Algunas veces necesitan un impacto adicional como<br />
rastrillarlos o sacudirlos.<br />
Elimine los frutos vacíos y los <strong>de</strong>sechos, y trasla<strong>de</strong> las semillas<br />
a bolsas <strong>de</strong> algodón, malla <strong>de</strong> nylon o pap<strong>el</strong>.<br />
Con los frutos pulposos (como <strong>el</strong> tomate y <strong>el</strong> pepino), extraiga<br />
las semillas cuidadosam<strong>en</strong>te con la mano, láv<strong>el</strong>as bajo un chorro<br />
<strong>de</strong> agua corri<strong>en</strong>te <strong>para</strong> retirar la pulpa y <strong>el</strong> mucílago, dispérs<strong>el</strong>as<br />
formando una capa d<strong>el</strong>gada <strong>para</strong> maximizar la aireación y <strong>de</strong>je<br />
que se sequ<strong>en</strong> a la sombra (ver Figura 2.1).<br />
Siempre mant<strong>en</strong>ga las semillas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes permeables a la<br />
humedad como bolsas <strong>de</strong> algodón o pap<strong>el</strong>, y asegúrese <strong>de</strong> que<br />
<strong>el</strong> aire circule librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las y a través <strong>de</strong> <strong>el</strong>las.<br />
Cuando <strong>el</strong> clima es cali<strong>en</strong>te y húmedo y las misiones <strong>de</strong> colecta<br />
prolongadas, seque las semillas aún más utilizando <strong>de</strong>secantes<br />
como <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice (la proporción recom<strong>en</strong>dada <strong>de</strong> semillas por<br />
g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice es <strong>de</strong> 3:2 a 1:1).<br />
Para reducir <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas, ponga <strong>en</strong><br />
un recipi<strong>en</strong>te hermético gran<strong>de</strong> capas alternadas <strong>de</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice<br />
empacado y <strong>de</strong> semillas empacadas.<br />
Con los frutos pequeños y carnosos <strong>de</strong> muchas semillas (como<br />
<strong>el</strong> kiwi y la fresa), si las misiones <strong>de</strong> colecta son cortas y la<br />
logística viable, la opción más práctica es mant<strong>en</strong>er las semillas<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los frutos.<br />
Si los frutos requier<strong>en</strong> maduración posterior o si las semillas son<br />
d<strong>el</strong>icadas o recalcitrantes, se <strong>de</strong>be evitar extraerlas.<br />
Traslado d<strong>el</strong> material colectado al banco <strong>de</strong> germoplasma<br />
El equipo <strong>de</strong> colecta <strong>de</strong>be garantizar la seguridad d<strong>el</strong> material colectado<br />
hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que termine la expedición y éste se<br />
transporte al banco <strong>de</strong> germoplasma. Exponer las semillas a condiciones<br />
ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>sfavorables durante <strong>el</strong> traslado pue<strong>de</strong> ser<br />
muy dañino.<br />
Hay que mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> material a una temperatura óptima y a<br />
un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad seguro aun cuando la distancia d<strong>el</strong><br />
traslado sea corta.<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te que conti<strong>en</strong>e las muestras <strong>de</strong><br />
las semillas sea acolchado, y que las semillas o frutos no sufran<br />
ningún daño durante <strong>el</strong> traslado.<br />
B. Adquisición <strong>de</strong> germoplasma por correspon<strong>de</strong>ncia e intercambio<br />
Cuando se sabe que ya se han hecho colectas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> interés,<br />
se pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er muestras por correspon<strong>de</strong>ncia. Los bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma pue<strong>de</strong>n requerir docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los países o <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> certificar que <strong>el</strong> material está libre <strong>de</strong><br />
organismos modificados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (OMG).
I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> muestras únicas <strong>para</strong> adquisición<br />
Mant<strong>en</strong>er muestras <strong>en</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma es costoso; antes<br />
<strong>de</strong> adquirir germoplasma, los bancos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verificar que las muestras<br />
no form<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> sus colecciones. Debido a que cada banco<br />
adopta su propio sistema <strong>de</strong> numeración, es posible que la misma<br />
accesión se registre dos veces con una i<strong>de</strong>ntificación difer<strong>en</strong>te. La<br />
mejor forma <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar duplicados <strong>en</strong> una colección es com<strong>para</strong>r<br />
campos r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> las bases <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> pasaporte <strong>de</strong> otros<br />
bancos que recib<strong>en</strong> o donan germoplasma.<br />
Adquisición <strong>de</strong> germoplasma único<br />
Obt<strong>en</strong>ga información completa <strong>de</strong> pasaporte, incluy<strong>en</strong>do nombres<br />
alternos o números <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación, pedigrí y fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />
Prepare una lista final <strong>de</strong> las accesiones que se van a adquirir.<br />
Envíe la lista final <strong>de</strong> accesiones i<strong>de</strong>ntificadas <strong>para</strong> adquisición<br />
al consignatario <strong>para</strong> facilitar la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las semillas.<br />
Si <strong>el</strong> material se recibe d<strong>el</strong> exterior, verifique los requerimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s fitosanitarias d<strong>el</strong> país receptor y siga los<br />
procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> la importación <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>scritos más<br />
ad<strong>el</strong>ante.<br />
Las accesiones <strong>de</strong> germoplasma que han sido s<strong>el</strong>eccionadas y ‘<strong>de</strong>puradas’<br />
<strong>de</strong>bido a características <strong>de</strong>seables, y las mutantes i<strong>de</strong>ntificadas<br />
<strong>en</strong> cultivos <strong>de</strong> germoplasma, sirv<strong>en</strong> como materia prima importante<br />
<strong>para</strong> <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cultivos. Éstas incluy<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a problemas bióticos y abióticos, líneas androestériles,<br />
<strong>en</strong>anas y otras reservas g<strong>en</strong>éticas. Los bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> adquirir este material junto con la información completa <strong>de</strong><br />
pedigrí.<br />
Los bancos también pue<strong>de</strong>n adquirir germoplasma élite <strong>en</strong> programas<br />
<strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to con características específicas o con r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
alto comprobado. Durante la adquisición, asegúrese <strong>de</strong> que<br />
<strong>el</strong> material v<strong>en</strong>ga con información <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> pedigrí y datos <strong>de</strong><br />
caracterización morfológica.<br />
Introducción <strong>de</strong> germoplasma y cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a posterior al<br />
ingreso<br />
Con frecu<strong>en</strong>cia, los bancos <strong>de</strong> germoplasma adquier<strong>en</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong> áreas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> han coevolucionado plagas, patóg<strong>en</strong>os y<br />
especies hospe<strong>de</strong>ras. La sigui<strong>en</strong>te clasificación ayudará a que <strong>el</strong><br />
personal <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma evalúe <strong>el</strong> estado pot<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> material que se va a adquirir.<br />
El riesgo <strong>de</strong> introducir nuevas plagas y patóg<strong>en</strong>os es:<br />
1. bajo <strong>para</strong> <strong>el</strong> germoplasma que ha sido colectado o producido<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
11<br />
La mayoría <strong>de</strong> los errores se<br />
comet<strong>en</strong> durante <strong>el</strong> ingreso<br />
<strong>de</strong> los datos, particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a espacios,<br />
guiones, minúsculas,<br />
mayúsculas y ortografía, lo<br />
cual requiere una cuidadosa<br />
verifi cación cuando se<br />
com<strong>para</strong>n bases <strong>de</strong> datos<br />
<strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntifi car accesiones<br />
duplicadas.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> área o país <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma está<br />
ubicado;<br />
2. medio <strong>para</strong> <strong>el</strong> germoplasma colectado o producido <strong>en</strong> la misma<br />
región geográfica o contin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> don<strong>de</strong> está ubicado <strong>el</strong> país<br />
receptor; y<br />
3. alto <strong>para</strong> <strong>el</strong> germoplasma colectado o producido <strong>en</strong> otros<br />
contin<strong>en</strong>tes y <strong>para</strong> material vegetativo.<br />
Para reducir <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> introducir plagas, patóg<strong>en</strong>os y malezas,<br />
algunos países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> leyes que regulan <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> material<br />
exótico <strong>de</strong> propagación, incluy<strong>en</strong>do semillas. Antes <strong>de</strong> importar<br />
cualquier tipo <strong>de</strong> semilla, <strong>el</strong> importador se <strong>de</strong>be asegurar <strong>de</strong> cumplir<br />
con todos los requerimi<strong>en</strong>tos fitosanitarios d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino.<br />
Las características g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> las regulaciones <strong>de</strong> importación<br />
pue<strong>de</strong>n incluir provisiones como las sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Pue<strong>de</strong> ser necesario importar los <strong>en</strong>víos <strong>de</strong> vegetales y semillas<br />
a través <strong>de</strong> puntos específicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, según lo <strong>de</strong>termine la<br />
autoridad nacional <strong>de</strong> protección vegetal d<strong>el</strong> país importador.<br />
Se pue<strong>de</strong> requerir que las semillas y <strong>el</strong> material <strong>de</strong> siembra<br />
se cultiv<strong>en</strong> <strong>en</strong> aislami<strong>en</strong>to, o se mant<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> una instalación<br />
certificada <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a, durante un período <strong>de</strong> tiempo<br />
específico <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> ingreso, o que cumplan ciertas<br />
condiciones.<br />
Para <strong>en</strong>víos <strong>de</strong> plantas o productos vegetales, pue<strong>de</strong>n existir<br />
provisiones adicionales.<br />
En g<strong>en</strong>eral, está prohibida la importación <strong>de</strong> material <strong>de</strong><br />
siembra, su<strong>el</strong>o, tierra, ar<strong>en</strong>a, abono y <strong>de</strong>sechos vegetales que<br />
acompañ<strong>en</strong> las semillas.<br />
Los <strong>en</strong>víos probablem<strong>en</strong>te serán inspeccionados y, si es necesario,<br />
<strong>de</strong>sinfectados por personal fitosanitario autorizado antes <strong>de</strong><br />
liberarlos, siempre y cuando se hayan cumplido todos los <strong>de</strong>más<br />
requerimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> país importador. El incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos<br />
requerimi<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong> ocasionar <strong>de</strong>moras innecesarias y pue<strong>de</strong><br />
causar la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> material.<br />
El material que requiera aislami<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong> sembrar bajo cristal<br />
a prueba <strong>de</strong> plagas, <strong>en</strong> inverna<strong>de</strong>ros o <strong>en</strong> parc<strong>el</strong>as <strong>de</strong> campo. El<br />
personal fitosanitario lleva a cabo inspecciones periódicas durante<br />
<strong>el</strong> período <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual las plantas afectadas por plagas<br />
asociadas a las semillas se <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras que las semillas<br />
colectadas <strong>de</strong> plantas sanas se liberan y <strong>en</strong>tregan a los bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma.<br />
12
Procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> la importación <strong>de</strong> semillas<br />
En la fase <strong>de</strong> planificación <strong>de</strong> la adquisición, preste at<strong>en</strong>ción a<br />
las plagas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> las especies objetivo y a los<br />
requerimi<strong>en</strong>tos fitosanitarios <strong>para</strong> introducir <strong>el</strong> germoplasma.<br />
1. Reúna información sobre las plagas que posiblem<strong>en</strong>te se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país o <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> producción o <strong>de</strong> colecta <strong>de</strong><br />
las semillas.<br />
2. Determine <strong>en</strong> qué partes <strong>de</strong> la planta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran estas<br />
plagas.<br />
3. Verifique los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> la importación <strong>de</strong> semillas con<br />
la autoridad nacional fitosanitaria. Si es necesario, obt<strong>en</strong>ga un<br />
permiso <strong>de</strong> importación 1 <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> la autoridad compet<strong>en</strong>te y<br />
<strong>en</strong>ví<strong>el</strong>o al remit<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> la importación. Todas las solicitu<strong>de</strong>s<br />
fitosanitarias se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar ante la autoridad nacional<br />
fitosanitaria d<strong>el</strong> país anfitrión <strong>para</strong> aprobación.<br />
4. Si se requiere cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> ingreso, siembre cada<br />
nueva accesión <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> aislami<strong>en</strong>to.<br />
5. Las plantas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> observar periódicam<strong>en</strong>te y aqu<strong>el</strong>las que se<br />
sospecha están infectadas por plagas asociadas con las semillas<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incinerar.<br />
6. Todas las plantas asintomáticas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evaluar <strong>para</strong> verificar<br />
la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> infecciones lat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bidas a virus <strong>de</strong> conocida<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>en</strong> <strong>el</strong> país <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to; las<br />
plantas infectadas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incinerar.<br />
7. Las semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> colectar <strong>de</strong> plantas sanas únicam<strong>en</strong>te.<br />
Organismos modificados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (OMG)<br />
Los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los p<strong>el</strong>igros<br />
inher<strong>en</strong>tes a la introducción inadvertida <strong>de</strong> transgénicos o cultivos<br />
modificados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te durante la consecución <strong>de</strong> germoplasma,<br />
y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar medidas <strong>para</strong> minimizar estas introducciones (ver<br />
Anexo I y también Sección 5.3 <strong>de</strong> este manual). Cuando se planea<br />
colectar o adquirir nuevas accesiones por otros medios, los bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar un análisis <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar:<br />
1. si es probable que haya un ev<strong>en</strong>to transgénico (comercial y <strong>de</strong><br />
investigación) <strong>en</strong> los materiales <strong>de</strong> los taxa r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />
<strong>de</strong> colecta o adquisición;<br />
2. la distancia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> colecta y las áreas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> están<br />
situados los ev<strong>en</strong>tos transgénicos; y<br />
3. si los proveedores d<strong>el</strong> germoplasma pue<strong>de</strong>n suministrar<br />
docum<strong>en</strong>tación pertin<strong>en</strong>te sobre sus prácticas <strong>de</strong> manejo con<br />
respecto al material <strong>en</strong> cuestión.<br />
1 Un permiso <strong>de</strong> importación es una autorización escrita expedida por los<br />
servicios nacionales <strong>de</strong> protección vegetal <strong>para</strong> importar productos regulados,<br />
incluy<strong>en</strong>do plantas y productos vegetales.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
13
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Ebb<strong>el</strong>s, D.L. 2003. Principles of plant health and quarantine. CAB<br />
International, Wallingford, Reino Unido.<br />
FAO (2006). Third Session of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Technical Working<br />
Group on Plant G<strong>en</strong>etic Resources for Food and Agriculture, Roma,<br />
Italia, octubre 26 – 28 <strong>de</strong> 2005 http://www.fao.org/waic<strong>en</strong>t/FaoInfo/<br />
Agricult/AGP/AGPS/pgr/ITWG3rd/docsp1.htm (dirección vig<strong>en</strong>te a<br />
octubre 18 <strong>de</strong> 2007).<br />
Guarino, L., Rao, V.R. y Reid, R. (eds). 1995. Collecting plant g<strong>en</strong>etic<br />
diversity. CAB International, Wallingford, Reino Unido.<br />
Hay, F.R. y Smith, R.D. 2003. Seed maturity: wh<strong>en</strong> to collect seeds from<br />
wild plants. Pp. 97-133 in Seed conservation: Turning sci<strong>en</strong>ce into<br />
practice. (R.D. Smith, J.B. Dickie, S.H. Linington, H.W. Pritchard y<br />
R.J. Probert, eds.). Royal Botanic Gar<strong>de</strong>ns, Kew, Reino Unido.<br />
Tratado Internacional sobre los Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la<br />
Alim<strong>en</strong>tación y la Agricultura. FAO, Roma, Italia. http://www.<br />
planttreaty.org/in<strong>de</strong>x_es.htm.<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong> germoplasma<br />
¿Qué es <strong>el</strong> registro?<br />
El registro es la asignación <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación único<br />
llamado número <strong>de</strong> accesión que permite ubicar cada muestra <strong>de</strong><br />
semilla recibida <strong>en</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma y distinguirla <strong>de</strong> las<br />
<strong>de</strong>más.<br />
¿Por qué se hace?<br />
El registro se lleva a cabo con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> permitir que los bancos<br />
<strong>de</strong> germoplasma mant<strong>en</strong>gan registros precisos <strong>de</strong> las muestras y<br />
prepar<strong>en</strong> listas <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>para</strong> conservación, distribución y otros<br />
aspectos <strong>de</strong> manejo d<strong>el</strong> germoplasma.<br />
¿Cuándo se hace?<br />
El registro se hace cuando la muestra ingresa por primera vez al<br />
banco <strong>de</strong> germoplasma. Para un uso y manejo efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las<br />
colecciones, registre las muestras si cumpl<strong>en</strong> con las condiciones<br />
que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> más ad<strong>el</strong>ante.<br />
¿Cómo se hace?<br />
El registro se lleva a cabo <strong>en</strong> varios pasos (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo<br />
2.1).<br />
Paso 1: Antes d<strong>el</strong> registro<br />
Antes <strong>de</strong> aceptar y registrar las muestras, <strong>el</strong> banco <strong>de</strong>be verificar<br />
<strong>en</strong> qué estado están <strong>para</strong> asegurar que cumplan las sigui<strong>en</strong>tes<br />
condiciones.<br />
14
CULTIVAR LOS PRESUNTOS<br />
DUPLICADOS JUNTOS Y COMPARAR<br />
LAS CARACTERÍSTICAS. SI SE<br />
CONFIRMA LA DUPLICACIÓN,<br />
JUNTAR LAS SEMILLAR Y<br />
MANTENER EL LOTE CON EL<br />
NÚMERO DE ACCESIÓN ORIGINAL<br />
SUBDIVIDIR LA MUESTRA<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 2.1. Registro d<strong>el</strong> germoplama<br />
SÍ<br />
SÍ<br />
SEMILLAS QUE INGRESAN<br />
REVISAR LOS ACUERDOS Y<br />
PERMISOS DE ADQUISICIÓN<br />
ADJUNTOS AL MATERIAL<br />
¿Están disponibles?<br />
SÍ<br />
VERIFICAR DUPLICACIÓN EN LA<br />
BASE DE DATOS<br />
¿Los datos <strong>de</strong><br />
pasaporte son<br />
a<strong>de</strong>cuados?<br />
SÍ<br />
¿La muestra<br />
es un posible<br />
duplicado?<br />
NO<br />
¿El estado<br />
fi tosanitario <strong>de</strong><br />
la semilla es<br />
satisfactorio?<br />
SÍ<br />
¿Hay que subdividir?<br />
NO<br />
¿La cantidad<br />
<strong>de</strong> semilla es sufi ci<strong>en</strong>te<br />
<strong>para</strong> por lo m<strong>en</strong>os<br />
tres g<strong>en</strong>eraciones?<br />
SÍ<br />
¿Reg<strong>en</strong>eración<br />
> 85%?<br />
SÍ<br />
ASIGNAR NÚMERO DE ACCESIÓN Y<br />
ARCHIVAR LA INFORMACIÓN<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
NO<br />
NO<br />
NO<br />
NO<br />
NO<br />
15<br />
SOLICITARLOS AL DONANTE<br />
COMUNICARSE CON EL<br />
DONANTE Y OBTENER MÁS<br />
INFORMACIÓN<br />
DESINFECTAR O DESECHAR<br />
LA MUESTRA<br />
PROGRAMAR LA MUESTRA<br />
PARA RENERACIÓN
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Acuerdos y permisos <strong>de</strong> adquisición<br />
Las muestras se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> haber adquirido <strong>de</strong> colectores, bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma u otras fu<strong>en</strong>tes, con acuerdos y permisos apropiados<br />
<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia o adquisición <strong>de</strong> materiales, <strong>de</strong> acuerdo con las<br />
regulaciones nacionales e internacionales sobre conservación,<br />
distribución y uso (ver Anexo I <strong>para</strong> mayor información).<br />
Datos <strong>de</strong> pasaporte<br />
Las muestras <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar acompañadas por una a<strong>de</strong>cuada<br />
información <strong>de</strong> pasaporte, especialm<strong>en</strong>te nombre d<strong>el</strong> cultivar,<br />
número d<strong>el</strong> colector y pedigrí (<strong>para</strong> reservas g<strong>en</strong>éticas y material<br />
mejorado) <strong>para</strong> verificar que las muestras no forman ya parte<br />
d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma. Los datos mínimos <strong>de</strong> pasaporte<br />
requeridos pue<strong>de</strong>n incluir los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
A. Muestras prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> misiones <strong>de</strong> colecta:<br />
Nombre común d<strong>el</strong> cultivo, género y especie<br />
Número <strong>de</strong> colecta<br />
Ubicación d<strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> colecta<br />
País <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
Fecha <strong>de</strong> colecta<br />
F<strong>en</strong>ología<br />
Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> colecta<br />
Número <strong>de</strong> plantas muestreadas<br />
B. Muestras recibidas como donación:<br />
Nombre común d<strong>el</strong> cultivo, género y especie<br />
Nombre <strong>de</strong> la accesión u otra i<strong>de</strong>ntificación asociada con la<br />
muestra<br />
Información d<strong>el</strong> pedigrí y datos d<strong>el</strong> instituto <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to<br />
(<strong>para</strong> las líneas <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to)<br />
F<strong>en</strong>ología<br />
Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> adquisición<br />
País <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
Número <strong>de</strong> accesión d<strong>el</strong> donante (si correspon<strong>de</strong>)<br />
Difer<strong>en</strong>ciación g<strong>en</strong>ética<br />
Las nuevas muestras <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te distintas <strong>de</strong><br />
cualquier otra accesión ya registrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma.<br />
Dos muestras pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er nombres idénticos o muy parecidos, e<br />
idénticas características <strong>de</strong> grano, pero pue<strong>de</strong>n ser g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
muy difer<strong>en</strong>tes; mi<strong>en</strong>tras que las muestras con nombres muy<br />
difer<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>n ser g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te similares.<br />
Para i<strong>de</strong>ntificar duplicados, se pue<strong>de</strong>n emplear métodos<br />
morfológicos, bioquímicos y moleculares, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las<br />
16
facilida<strong>de</strong>s y los recursos disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma.<br />
Se pue<strong>de</strong>n llevar a cabo las sigui<strong>en</strong>tes pruebas:<br />
Morfológicas<br />
El material <strong>de</strong>tectado como presunto duplicado se cultiva junto,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo o <strong>en</strong> un inverna<strong>de</strong>ro, y se com<strong>para</strong>n las difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre características morfológicas como altura <strong>de</strong> la planta,<br />
tiempo <strong>de</strong> floración, tamaño <strong>de</strong> la flor y <strong>de</strong> las hojas, y forma y<br />
color <strong>de</strong> éstas.<br />
La accesión candidata se <strong>de</strong>fine como distinta cuando difiere <strong>de</strong><br />
manera significativa <strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os una característica con respecto<br />
a las accesiones ya registradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco.<br />
Las pruebas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación basadas <strong>en</strong> la morfología<br />
pue<strong>de</strong>n ser similares al grupo <strong>de</strong> características específicas d<strong>el</strong><br />
cultivo que cumpl<strong>en</strong> con las normas establecidas por la Unión<br />
Internacional <strong>para</strong> la Protección <strong>de</strong> las Obt<strong>en</strong>ciones Vegetales<br />
(UPOV, 1991). Si es necesario, estas características se pue<strong>de</strong>n<br />
evaluar durante dos o tres ciclos <strong>de</strong> cultivo. Sin embargo, esto<br />
pue<strong>de</strong> no resultar práctico <strong>en</strong> razas nativas con alta variabilidad<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la accesión.<br />
La prueba t es <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to estadístico <strong>para</strong> evaluar la<br />
difer<strong>en</strong>ciación.<br />
Bioquímicas<br />
Cuando la com<strong>para</strong>ción f<strong>en</strong>otípica no arroja sufici<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación, se pue<strong>de</strong>n emplear métodos bioquímicos como<br />
la <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> las proteínas e iso<strong>en</strong>zimas <strong>de</strong> las semillas<br />
<strong>para</strong> com<strong>para</strong>r mejor los caracteres morfológicos y discriminar las<br />
muestras.<br />
Moleculares<br />
Los marcadores <strong>de</strong> ADN como los <strong>de</strong> AFLP (Polimorfismo <strong>de</strong> la<br />
longitud <strong>de</strong> los fragm<strong>en</strong>tos amplificados), los <strong>de</strong> SSR (Repeticiones<br />
<strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cia simple) y los <strong>de</strong> SNP (Polimorfismo <strong>de</strong> un solo<br />
nucleótido) ofrec<strong>en</strong> valiosas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> discriminación y se<br />
pue<strong>de</strong>n aplicar con éxito <strong>para</strong> verificar la r<strong>el</strong>atividad g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong>tre<br />
muestras, siempre y cuando este <strong>en</strong>foque sea factible y efectivo <strong>en</strong><br />
costos. Para mayor información sobre los métodos moleculares, se<br />
sugiere consultar a <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te y Fulton (2003).<br />
Si se confirma que las muestras com<strong>para</strong>das son duplicados,<br />
se recomi<strong>en</strong>da a los bancos <strong>de</strong> germoplasma hacer un solo lote<br />
con las semillas y tratarlas como una sola pieza. Si la muestra es<br />
idéntica a una accesión exist<strong>en</strong>te, consérv<strong>el</strong>a bajo <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la<br />
accesión original.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
17
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Sanidad <strong>de</strong> las semillas<br />
Cada muestra <strong>de</strong>be ir acompañada <strong>de</strong> un certificado fitosanitario<br />
y <strong>de</strong> <strong>de</strong>claraciones adicionales según se requiera <strong>de</strong> acuerdo<br />
con las regulaciones fitosanitarias d<strong>el</strong> país anfitrión (ver Capítulo<br />
7 <strong>para</strong> más <strong>de</strong>talles).<br />
Las muestras <strong>de</strong> semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> inspeccionar mediante un<br />
exam<strong>en</strong> visual bajo un microscopio estereoscópico. Éstas <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
estar libres <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os, hongos, infecciones bacterianas y<br />
virales, e insectos.<br />
Calidad y cantidad <strong>de</strong> las semillas<br />
Las semillas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> la más alta calidad y estar disponibles <strong>en</strong><br />
una cantidad a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje germinado no <strong>de</strong>be ser inferior<br />
al 85% <strong>en</strong> las especies cultivadas ni inferior a 75% <strong>en</strong> las<br />
especies silvestres (<strong>para</strong> mayor información sobre pruebas <strong>de</strong><br />
germinación, ver Capítulo 5).<br />
18<br />
La cantidad <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>be ser sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> hacer por lo<br />
m<strong>en</strong>os tres reg<strong>en</strong>eraciones. Estogarantizará que haya semillas<br />
disponibles <strong>para</strong> otra siembra incluso si <strong>el</strong> primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
reg<strong>en</strong>erar fracasa (ver Recuadro 2.1).<br />
¿Qué suce<strong>de</strong> si no se cumpl<strong>en</strong> las condiciones mínimas?<br />
Si la muestra no cumple las condiciones requeridas, asigne un número<br />
temporal hasta que la muestra esté lista <strong>para</strong> recibir un número <strong>de</strong><br />
registro perman<strong>en</strong>te. El número temporal se <strong>de</strong>be distinguir fácilm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> los números <strong>de</strong> otras accesiones.<br />
Recuadro 2.1. Unidad base <strong>para</strong> <strong>el</strong> registro<br />
El número mínimo <strong>de</strong> semillas <strong>para</strong> un registro (unidad base) se pue<strong>de</strong> calcular a partir d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> muestra<br />
estándar utilizado <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>erar y <strong>de</strong> la viabilidad <strong>de</strong> la muestra, <strong>de</strong> acuerdo con la sigui<strong>en</strong>te ecuación:<br />
Número <strong>de</strong> semillas requeridas <strong>para</strong> registro = Población <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong>seada <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración x número mínimo<br />
<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eraciones / (% <strong>de</strong> Germinación x Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> campo esperado 1*%)†<br />
Ejemplo:<br />
Población <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong>seada <strong>para</strong> cada reg<strong>en</strong>eración = 100<br />
Germinación = 95%<br />
Establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> campo esperado = 90%<br />
Número mínimo <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eraciones (factor <strong>de</strong> seguridad) = 3<br />
Unidad base o número mínimo <strong>de</strong> semillas <strong>para</strong> <strong>el</strong> registro = (100 x 3) = 351 semillas<br />
(0.95 x 0.90)<br />
† La germinación y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> campo se expresan <strong>en</strong> <strong>de</strong>cimales; por ejemplo, 95% se expresa como 0.95. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la planta<br />
es g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te 5% m<strong>en</strong>os que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> malas condiciones y 1% m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones.
Acuerdos y permisos<br />
Contacte al colector o donante <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er los acuerdos necesarios<br />
que <strong>de</strong>finan <strong>el</strong> estatus <strong>de</strong> las muestras con respecto a conservación y<br />
uso posterior.<br />
Accesiones duplicadas<br />
Confirme la duplicación y asigne las semillas como un nuevo lote bajo <strong>el</strong><br />
número <strong>de</strong> la accesión original.<br />
Datos <strong>de</strong> pasaporte incompletos<br />
Escriba al colector o al donante d<strong>el</strong> germoplasma <strong>para</strong> solicitar la<br />
información que falte.<br />
Defi ci<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la sanidad <strong>de</strong> las semillas<br />
Si las semillas conti<strong>en</strong><strong>en</strong> patóg<strong>en</strong>os o insectos, <strong>en</strong>víe la muestra a<br />
un fitopatólogo o <strong>en</strong>tomólogo <strong>para</strong> tratami<strong>en</strong>to. Si es posible adquirir<br />
una muestra <strong>para</strong> reemplazarla, inmediatam<strong>en</strong>te incinere la muestra y<br />
registre la acción tomada y la justificación; solicite una nueva muestra<br />
al donante.<br />
Cantidad y calidad ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> las semillas<br />
Reg<strong>en</strong>ere la muestra inmediatam<strong>en</strong>te.<br />
Reestructuración <strong>de</strong> las muestras<br />
En cultivos <strong>de</strong> autopolinización, si una muestra consta <strong>de</strong> una<br />
mezcla física <strong>de</strong> dos o más especies o líneas difer<strong>en</strong>tes, éstas se<br />
pue<strong>de</strong>n subdividir y mant<strong>en</strong>er como accesiones distintas. En este<br />
caso, la subdivisión <strong>de</strong> la muestra <strong>en</strong> sus compon<strong>en</strong>tes ayuda a<br />
mant<strong>en</strong>er la integridad g<strong>en</strong>ética. Sin embargo, no subdivida si la<br />
variación <strong>en</strong> la muestra original es continua, como ocurre <strong>en</strong> los<br />
cultivos <strong>de</strong> alta polinización cruzada.<br />
Paso 2: Procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>el</strong> registro<br />
Si la muestra cumple con las condiciones mínimas <strong>de</strong>scritas<br />
anteriorm<strong>en</strong>te, se pue<strong>de</strong> aceptar <strong>para</strong> registro y se le pue<strong>de</strong> asignar<br />
un número <strong>de</strong> accesión utilizando <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to:<br />
1. Organice <strong>el</strong> material <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético por nombre <strong>de</strong> la variedad<br />
o <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n numérico por número <strong>de</strong> colecta, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la<br />
i<strong>de</strong>ntificación suministrada.<br />
2. Revise todos los paquetes con <strong>el</strong> listado que acompaña las<br />
muestras.<br />
3. Si no se ha <strong>en</strong>tregado un listado o las semillas no correspon<strong>de</strong>n<br />
a los datos, prepare un nuevo listado. Verifique <strong>de</strong> nuevo <strong>para</strong><br />
confirmar que todos los paquetes se han incluido.<br />
4. Revise <strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> pasaporte <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong><br />
último número <strong>de</strong> accesión asignado.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
19<br />
Si las muestras se registran<br />
sin los datos <strong>de</strong> pasaporte<br />
a<strong>de</strong>cuados, su i<strong>de</strong>ntidad y<br />
estado biológico seguirán<br />
si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sconocidos, lo cual<br />
va a obstaculizar su uso. Si la<br />
reg<strong>en</strong>eración arroja muestras<br />
con baja viabilidad o muy<br />
pocas semillas, la accesión se<br />
pue<strong>de</strong> per<strong>de</strong>r y quedará un<br />
vacío <strong>en</strong> <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
5. Asigne <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> accesión, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, a<br />
la primera muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> listado y los números consecutivos a las<br />
muestras subsigui<strong>en</strong>tes.<br />
6. Con un marcador perman<strong>en</strong>te escriba con claridad <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
la accesión <strong>en</strong> <strong>el</strong> paquete y <strong>en</strong> <strong>el</strong> listado <strong>de</strong> las nuevas muestras.<br />
7. Ingrese la información <strong>en</strong> los archivos <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> pasaporte d<strong>el</strong><br />
sistema <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma. Para<br />
cada accesión, registre todos los datos <strong>de</strong> pasaporte, los datos<br />
<strong>de</strong> pasaporte originales y la fecha <strong>de</strong> registro <strong>en</strong> los campos<br />
<strong>de</strong>signados d<strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> pasaporte.<br />
8. Si faltan datos, <strong>de</strong>je <strong>el</strong> espacio <strong>en</strong> blanco y contacte al donante<br />
<strong>para</strong> que proporcione la información faltante.<br />
Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> numeración <strong>para</strong> nuevos bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma<br />
El sistema <strong>de</strong> numeración <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>be ser<br />
s<strong>en</strong>cillo y práctico.<br />
Utilice un sistema estrictam<strong>en</strong>te numérico, que sea secu<strong>en</strong>cial<br />
(1, 2, 3). A los números asignados, por lo g<strong>en</strong>eral los prece<strong>de</strong> un<br />
acrónimo (como BGK <strong>para</strong> Banco <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> <strong>de</strong> K<strong>en</strong>ia)<br />
<strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar cada muestra con su banco <strong>de</strong> germoplasma<br />
registrado. La información adicional, como año <strong>de</strong> adquisición<br />
y código <strong>de</strong> cultivo, no se <strong>de</strong>be incorporar al número <strong>de</strong> una<br />
accesión.<br />
Cuando se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s colecciones <strong>de</strong> germoplasma se<br />
pue<strong>de</strong> asignar a cada cultivo una numeración <strong>de</strong> accesión aparte,<br />
pero secu<strong>en</strong>cial. Este método no se recomi<strong>en</strong>da si <strong>el</strong> banco es<br />
pequeño o ti<strong>en</strong>e muchos cultivos.<br />
Cuando utilice un solo sistema <strong>de</strong> numeración, evite asignar<br />
números ‘reservados’ a cultivos específicos (por ejemplo, 1 a 500<br />
<strong>para</strong> maíz, 501 a 1000 <strong>para</strong> caupí) o a especies silvestres.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Un aspecto importante d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> registro es docum<strong>en</strong>tar la<br />
información recibida con una muestra. La información docum<strong>en</strong>tada<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> registro conti<strong>en</strong>e los datos <strong>de</strong> pasaporte, es <strong>de</strong>cir, la información<br />
básica que permite i<strong>de</strong>ntificar y manejar las accesiones.<br />
Gran parte <strong>de</strong> esta información se registra cuando la muestra<br />
se colecta, o vi<strong>en</strong>e con la muestra cuando ésta se recibe <strong>de</strong><br />
otras fu<strong>en</strong>tes. El uso <strong>de</strong> listas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriptores internacionalm<strong>en</strong>te<br />
aceptados <strong>para</strong> docum<strong>en</strong>tar los datos <strong>de</strong> pasaporte simplifica <strong>el</strong><br />
intercambio <strong>de</strong> datos <strong>en</strong>tre bancos <strong>de</strong> germoplasma. La Lista <strong>de</strong><br />
Descriptores <strong>de</strong> Pasaporte <strong>para</strong> Cultivos Múltiples <strong>de</strong>sarrollada por la<br />
FAO y <strong>el</strong> IPGRI está disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pdf/124_ES.pdf.<br />
20
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
<strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te, C. y Fulton, T. 2003. Tecnologías <strong>de</strong> marcadores moleculares<br />
<strong>para</strong> estudios <strong>de</strong> diversidad g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> plantas: Módulo <strong>de</strong><br />
apr<strong>en</strong>dizaje Vol. 1. IPGRI, Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> la dirección<br />
http://www.bioversityinternational.org/publications/pubfile.asp?ID_<br />
PUB=1015.<br />
Eng<strong>el</strong>s, J.M.M. y Visser, L. (eds.). 2003. A gui<strong>de</strong> to effective managem<strong>en</strong>t<br />
of germplasm collections. IPGRI Handbook for G<strong>en</strong>ebanks No. 6.<br />
IPGRI, Roma, Italia. (próximam<strong>en</strong>te disponible <strong>en</strong> español)<br />
Unión Internacional <strong>para</strong> la Protección <strong>de</strong> las Obt<strong>en</strong>ciones Vegetales<br />
(UPOV). 1991. Conv<strong>en</strong>io Internacional <strong>para</strong> la Protección <strong>de</strong> las<br />
Obt<strong>en</strong>ciones Vegetales. UPOV, Ginebra. Disponible <strong>en</strong> la dirección<br />
http://www.upov.int/es/publications/conv<strong>en</strong>tions/1991/act1991.<br />
htm.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
21
3. Limpieza<br />
1. Introducción<br />
2. Adquisición y registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong> germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar la<br />
introducción inadvertida <strong>de</strong><br />
transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
Mant<strong>en</strong>er accesiones <strong>en</strong> un banco<br />
<strong>de</strong> germoplasma es costoso.<br />
Conserve <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to sólo<br />
semillas limpias y <strong>de</strong> alta calidad.<br />
22<br />
3. LIMPIEZA DE LAS SEMILLAS<br />
¿En qué consiste la limpieza <strong>de</strong> las semillas?<br />
La limpieza <strong>de</strong> semillas es la <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sechos, material inerte, semillas dañadas e<br />
infectadas, y semillas <strong>de</strong> otras especies con <strong>el</strong><br />
fin <strong>de</strong> mejorar la calidad <strong>de</strong> las muestras <strong>para</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo 3.1).<br />
¿Por qué limpiar las semillas?<br />
Limpiar las semillas:<br />
reduce <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> durante <strong>el</strong> transporte porque<br />
se <strong>el</strong>iminan materiales extraños;<br />
mejora la pureza <strong>de</strong> la muestra porque se<br />
<strong>el</strong>iminan las semillas dañadas e inmaduras;<br />
optimiza <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y<br />
reduce los costos.<br />
Los cultivos <strong>de</strong> frutos pue<strong>de</strong>n requerir una limpieza<br />
previa <strong>para</strong> retirar las hojas y ramas, lo cual<br />
reduce <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> y evita la posible dispersión <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y plagas.<br />
¿Cuándo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> limpiar las semillas?<br />
Las semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> limpiar inmediatam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> colectarse o tan pronto llegu<strong>en</strong> al<br />
banco <strong>de</strong> germoplasma. Los frutos pue<strong>de</strong>n ser<br />
suaves y carnosos, como las drupas cuya pulpa es<br />
carnosa, o duros y coriáceos como las vainas. Por<br />
lo tanto, <strong>el</strong> primer paso <strong>en</strong> la limpieza consiste <strong>en</strong><br />
extraer las semillas.<br />
Si las semillas no se pue<strong>de</strong>n manipular <strong>de</strong><br />
inmediato, los frutos se pue<strong>de</strong>n almac<strong>en</strong>ar por un<br />
período corto antes <strong>de</strong> extraer las semillas. Los<br />
frutos suaves se almac<strong>en</strong>an mejor a 10-15°C <strong>en</strong><br />
condiciones <strong>de</strong> humedad sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alta <strong>para</strong><br />
evitar que se sequ<strong>en</strong>. Los frutos duros o secos se<br />
almac<strong>en</strong>an mejor a la sombra, dispuestos <strong>en</strong> capas<br />
d<strong>el</strong>gadas. Es es<strong>en</strong>cial que <strong>el</strong> aire circule librem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre los frutos húmedos. Para facilitar esto, los<br />
frutos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes v<strong>en</strong>tilados<br />
como ban<strong>de</strong>jas con agujeros o mallas <strong>de</strong> alambre<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, o <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> malla <strong>de</strong> nylon.
REVISE SI EL MATERIAL RECIBIDO ES DE FRUTOS SECOS O CARNOSOS<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
FRUTOS SECOS SI ES DE FRUTOS CARNOSOS, DETERMINE<br />
EL MÉTODO DE EXTRACCIÓN ADECUADO<br />
REVISE SI EL CONTENIDO DE HUMEDAD DE LAS SEMILLAS (CHS) ES ADECUADO PARA TRILLAR O LAVAR<br />
HAGA UN SECADO PREVIO<br />
HAGA TRILLA<br />
MECÁNICA<br />
PROCEDA A DESINFECTAR<br />
LAS SEMILLAS<br />
¿El proceso<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección es<br />
difícil o costoso?<br />
SÍ<br />
¿Se pue<strong>de</strong><br />
obt<strong>en</strong>er una nueva<br />
muestra?<br />
SÍ<br />
NO<br />
OBTENGA UNA NUEVA<br />
MUESTRA<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 3.1. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
NO<br />
REVISE SI LA MUESTRA SE PUEDE TRILLAR MECÁNICAMENTE<br />
SÍ<br />
DETERMINE LA CONDICIÓN FÍSICA DE LAS SEMILLAS<br />
NO<br />
TRATE DE RECUPERAR TANTA<br />
SEMILLA COMO SEA POSIBLE<br />
¿El CHS es óptimo?<br />
¿Se pue<strong>de</strong><br />
realizar<br />
mecánicam<strong>en</strong>te?<br />
¿La muestra<br />
está sana?<br />
NO ¿Las semillas<br />
están ll<strong>en</strong>as e<br />
intactas?<br />
NO<br />
SÍ<br />
¿Hay sufi ci<strong>en</strong>te<br />
semilla <strong>para</strong><br />
almac<strong>en</strong>ar?<br />
SÍ<br />
ARCHIVE LA INFORMACIÓN SOBRE<br />
EL PROCESO DE LIMPIEZA<br />
PROCEDA CON EL SECADO<br />
SÍ<br />
EXTRAIGA LAS SEMILLAS<br />
SÍ<br />
NO<br />
NO<br />
23<br />
¿La muestra requiere<br />
trilla?<br />
SÍ<br />
HAGA TRILLA MANUAL<br />
ELIMINE LOS DESECHOS QUE<br />
VIENEN CON LA MUESTRA<br />
NO<br />
¿La accesión<br />
está libre <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sechos?<br />
SÍ<br />
ELIMINE LAS SEMILLAS<br />
DAÑADAS Y VACÍAS<br />
REGENERE LA<br />
MUESTRA<br />
NO
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Extracción <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> los frutos<br />
Las semillas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar maduras antes <strong>de</strong> la extracción. Si no lo están, los<br />
frutos se pue<strong>de</strong>n poner a madurar con las semillas a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>jándolos <strong>en</strong><br />
un ambi<strong>en</strong>te fresco, bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tilado. Las condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> simular las <strong>de</strong> la planta madre. Los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> la<br />
extracción <strong>de</strong> semillas varían <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> fruto.<br />
Extracción <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> frutos secos <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, los bancos <strong>de</strong> germoplasma recib<strong>en</strong> semillas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> frutos secos <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la trilla. En algunos casos, sin<br />
embargo, las recib<strong>en</strong> <strong>en</strong> frutos como cabezu<strong>el</strong>as o como infloresc<strong>en</strong>cias<br />
que es necesario se<strong>para</strong>r <strong>de</strong> la vegetación.<br />
Muchos frutos secos <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes (cápsulas, silicuas, folículos y vainas<br />
<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes) se abr<strong>en</strong> fácilm<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> secado cuando están<br />
dispersos <strong>en</strong> una capa d<strong>el</strong>gada con sufici<strong>en</strong>te circulación <strong>de</strong> aire. La<br />
liberación física <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> sus frutos varía según la especie. En<br />
algunas, un movimi<strong>en</strong>to leve como rastrillarlas, sacudirlas o <strong>de</strong>jarlas caer<br />
es sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que salgan todas. Las semillas <strong>de</strong> ciertas especies<br />
como algunas leguminosas manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una fuerte unión a través d<strong>el</strong><br />
funículo y las semillas pue<strong>de</strong>n requerir extracción manual o trilla. La trilla<br />
también es necesaria cuando las semillas se recib<strong>en</strong> como cabezu<strong>el</strong>as<br />
(maíz, millo perla, etc.). Esto se <strong>de</strong>be hacer cuando <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> las semillas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 12 y <strong>el</strong> 16% con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />
minimizar <strong>el</strong> daño a las semillas.<br />
Las semillas se pue<strong>de</strong>n trillar ya sea <strong>en</strong> forma manual o mecánica.<br />
La trilla manual es <strong>el</strong> método preferido porque la probabilidad <strong>de</strong><br />
dañar las semillas durante este proceso es m<strong>en</strong>or. Las semillas se<br />
pue<strong>de</strong>n trillar colocándolas <strong>en</strong> sacos o esparciéndolas sobre un<br />
piso <strong>de</strong> trilla y golpeándolas con palos. Otro método <strong>para</strong> extraer<br />
las semillas unidas fuertem<strong>en</strong>te a las vainas es frotarlas con cuidado<br />
<strong>en</strong>tre dos superficies ásperas, como caucho, lija o piedras, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
cuidado <strong>de</strong> no escarificarlas o aplastarlas.<br />
Cuando se usan trilladoras mecánicas, es es<strong>en</strong>cial limpiar las<br />
máquinas con un cepillo o un soplador <strong>de</strong> aire <strong>en</strong>tre lotes <strong>para</strong>:<br />
- evitar contaminación con semillas <strong>de</strong> accesiones previam<strong>en</strong>te<br />
trilladas; y<br />
- prev<strong>en</strong>ir la transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y plagas <strong>de</strong> una accesión<br />
a otra.<br />
Extracción <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> frutos secos in<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes<br />
La extracción <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> algunos frutos in<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong><br />
requerir ruptura mecánica. Para facilitar que los frutos se torn<strong>en</strong><br />
quebradizos y se puedan extraer las semillas, es necesario hacer un<br />
secado inicial.<br />
24
Las semillas <strong>de</strong> frutos más gran<strong>de</strong>s (como <strong>el</strong> maní y los frijoles)<br />
se pue<strong>de</strong>n extraer rompi<strong>en</strong>do cada fruto manualm<strong>en</strong>te aplicando<br />
tratami<strong>en</strong>to mecánico sin dañar las semillas.<br />
Los frutos in<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes más pequeños (como <strong>el</strong> garbanzo y las<br />
brassicas) se pue<strong>de</strong>n romper por medio <strong>de</strong> la trilla como ya se<br />
<strong>de</strong>scribió.<br />
Las vainas con material pegajoso (como Prosopis cineraria)<br />
necesitan varios ciclos intermit<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trilla y secado.<br />
Técnica <strong>de</strong> sudoración <strong>para</strong> las gramíneas forrajeras<br />
La sudoración es una técnica útil <strong>para</strong> mejorar la madurez y facilitar la<br />
trilla y la limpieza <strong>de</strong> algunas semillas <strong>de</strong> gramíneas tropicales que se<br />
conservan muy juntas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las glumas. La técnica consiste <strong>en</strong><br />
apilar las cabezu<strong>el</strong>as recién cortadas, <strong>en</strong>volviéndolas <strong>en</strong> pasto o <strong>en</strong> lona<br />
<strong>para</strong> que se cali<strong>en</strong>t<strong>en</strong> o su<strong>de</strong>n, y <strong>de</strong>jándolas a la sombra durante tres o<br />
cuatro días, evitando que se sequ<strong>en</strong>. Pasado este tiempo, las semillas<br />
maduras se expulsan con facilidad sin necesidad <strong>de</strong> trilla. La pila se<br />
<strong>de</strong>be vigilar y voltear ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> evitar que se cali<strong>en</strong>te <strong>de</strong> más,<br />
puesto que las temperaturas muy altas durante la sudoración pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>teriorar las semillas.<br />
Extracción <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> frutos carnosos<br />
El método <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> frutos carnosos varía según <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />
fruto.<br />
La mejor forma <strong>de</strong> extraer las semillas es cortar <strong>el</strong> fruto <strong>en</strong> dos o<br />
cortar <strong>el</strong> extremo distal y exprimir <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te.<br />
Las semillas pequeñas <strong>de</strong> frutos pulposos se pue<strong>de</strong>n extraer<br />
macerando la pulpa y mezclándola con agua, <strong>de</strong>jando que las<br />
semillas se asi<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo y verti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>spués la pulpa con<br />
cuidado.<br />
Las semillas gran<strong>de</strong>s (como las <strong>de</strong> Citrus spp.) se pue<strong>de</strong>n se<strong>para</strong>r<br />
<strong>de</strong> la pulpa con fórceps. La pulpa también se pue<strong>de</strong> retirar lavando<br />
las semillas <strong>en</strong> cribas, <strong>en</strong> agua corri<strong>en</strong>te, o frotándolas contra<br />
una malla <strong>de</strong> alambre y <strong>en</strong>juagándolas <strong>para</strong> retirar la pulpa. Para<br />
cantida<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pulpa, se pue<strong>de</strong> utilizar una licuadora,<br />
pero hay que t<strong>en</strong>er cuidado <strong>de</strong> no sobrepasar <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />
licuado y arruinar las semillas. Licúe por períodos cortos y <strong>en</strong><br />
forma intermit<strong>en</strong>te, a v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s bajas. Cubrir las cuchillas <strong>de</strong> la<br />
licuadora con un revestimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> caucho pue<strong>de</strong> también minimizar<br />
<strong>el</strong> daño. Para evitar daño físico a las semillas durante este proceso,<br />
es preferible <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to manual.<br />
Después <strong>de</strong> lavar las semillas, séqu<strong>el</strong>as a la sombra don<strong>de</strong> circule<br />
<strong>el</strong> aire y evitando <strong>el</strong> calor, dispuestas <strong>en</strong> capas d<strong>el</strong>gadas sobre<br />
hojas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
25
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
No int<strong>en</strong>te secar las semillas<br />
si sabe que son recalcitrantes<br />
y no pue<strong>de</strong>n sobrevivir la<br />
<strong>de</strong>secación a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad bajo.<br />
<strong>Semillas</strong> mucilaginosas<br />
Si las semillas están recubiertas <strong>de</strong> mucílago (como <strong>en</strong> <strong>el</strong> tomate, <strong>el</strong><br />
pepino y <strong>en</strong> algunos m<strong>el</strong>ones) y éste no se pue<strong>de</strong> sacar con <strong>el</strong> lavado,<br />
exist<strong>en</strong> varias opciones:<br />
Con la mano <strong>en</strong>guantada, frote con cuidado las semillas mojadas<br />
sobre una malla <strong>de</strong> alambre (<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> la malla <strong>de</strong>be ret<strong>en</strong>er<br />
las semillas mi<strong>en</strong>tras que la pulpa pasa a través <strong>de</strong> <strong>el</strong>la).<br />
Frote con cuidado las semillas con ar<strong>en</strong>a gruesa limpia y láv<strong>el</strong>as<br />
posteriorm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> retirarles la ar<strong>en</strong>a y <strong>el</strong> mucílago.<br />
También pue<strong>de</strong> secar las semillas primero y frotarlas luego <strong>para</strong><br />
retirar <strong>el</strong> mucílago seco. Asegúrese <strong>de</strong> que las semillas no se<br />
pegu<strong>en</strong> a la superficie <strong>de</strong> secado y que estén bi<strong>en</strong> se<strong>para</strong>das <strong>para</strong><br />
evitar que se pegu<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí durante <strong>el</strong> secado.<br />
Para remover <strong>el</strong> mucílago, también se utiliza la ferm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
la masa g<strong>el</strong>atinosa (a 20-25°C hasta por tres días); <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />
ácido (solución <strong>de</strong> ácido clorhídrico al 2-4% adicionada a la masa<br />
<strong>en</strong> una proporción <strong>de</strong> 1:1, durante una hora), la digestión <strong>en</strong>zimática<br />
(solución <strong>de</strong> pectinasa, 0.1% peso/volum<strong>en</strong> adicionada a la masa<br />
<strong>en</strong> una proporción <strong>de</strong> 1:40, durante 24 horas) y <strong>el</strong> bicarbonato <strong>de</strong><br />
sodio (solución a 10% mezclada con la masa <strong>en</strong> una proporción<br />
<strong>de</strong> 1:1, durante 18-24 horas). Los tratami<strong>en</strong>tos prolongados<br />
pue<strong>de</strong>n dañar las semillas; por esta razón, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar con<br />
cuidado.<br />
Frutos con pulpa fi rmem<strong>en</strong>te adherida<br />
Los frutos <strong>en</strong> los que la pulpa está adherida firmem<strong>en</strong>te a las<br />
semillas (como la alm<strong>en</strong>dra) se pue<strong>de</strong>n procesar empleando los<br />
sigui<strong>en</strong>tes métodos:<br />
Sumerja los frutos <strong>en</strong> cubetas u otros recipi<strong>en</strong>tes a<strong>de</strong>cuados<br />
hasta que estén suaves, pero no por mucho tiempo pues pue<strong>de</strong>n<br />
empezar a ferm<strong>en</strong>tarse, como lo indicarían las burbujas y <strong>el</strong> olor.<br />
Separe las semillas <strong>de</strong> la pulpa <strong>de</strong> forma manual.<br />
Macere los frutos mojados <strong>para</strong> se<strong>para</strong>r la pulpa <strong>de</strong> las semillas.<br />
Después <strong>de</strong> retirar la pulpa, lave muy bi<strong>en</strong> las semillas <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar<br />
cualquier rastro <strong>de</strong> pulpa. El mejor método es lavar bajo un chorro<br />
<strong>de</strong> agua.<br />
Drupas (frutos <strong>de</strong> hueso)<br />
A las drupas (como <strong>el</strong> m<strong>el</strong>ocotón, la ciru<strong>el</strong>a y <strong>el</strong> albaricoque) se les<br />
pue<strong>de</strong> retirar la pulpa <strong>en</strong> un procesador <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos (las cuchillas<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proteger con caucho) <strong>para</strong> evitar <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> dañar<br />
las semillas. Para pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> semillas, también es<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te retirar la pulpa manualm<strong>en</strong>te con un cuchillo afilado.<br />
Después <strong>de</strong> <strong>de</strong>spulpar, lave los huesos <strong>en</strong> agua corri<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />
<strong>el</strong>iminar cualquier rastro <strong>de</strong> pulpa y seque la superficie. Si se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
26
extraer las semillas <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, seque los huesos y<br />
rompa cada <strong>en</strong>docarpio con unas t<strong>en</strong>azas, aplicando presión <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
punto más ancho d<strong>el</strong> eje longitudinal d<strong>el</strong> hueso. Una alternativa es<br />
insertar una cuchilla resist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la h<strong>en</strong>didura y girarla.<br />
Es importante que las semillas ortodoxas que se han se<strong>para</strong>do <strong>de</strong><br />
los frutos se sequ<strong>en</strong> rápidam<strong>en</strong>te a temperaturas a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong><br />
reducirles <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a largo<br />
plazo.<br />
Cómo limpiar las semillas<br />
La limpieza no <strong>de</strong>be causar ni daño ni <strong>de</strong>sperdicio alguno a las<br />
muestras. Se pue<strong>de</strong> realizar <strong>de</strong> manera manual o con equipos<br />
aunque se recomi<strong>en</strong>da a los bancos limpiar las accesiones<br />
manualm<strong>en</strong>te por las sigui<strong>en</strong>tes razones:<br />
La limpieza mecánica pue<strong>de</strong> resultar <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección<br />
<strong>de</strong> accesiones g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te heterogéneas (<strong>de</strong>bido a que<br />
<strong>el</strong> paso por aberturas mecánicas excluye las semillas muy<br />
pequeñas o muy gran<strong>de</strong>s).<br />
Los equipos requier<strong>en</strong> una limpieza rigurosa y un ajuste<br />
cuidadoso <strong>en</strong>tre tandas <strong>de</strong> accesiones.<br />
Paso 1: Se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sechos<br />
El primer paso <strong>en</strong> la limpieza <strong>de</strong> la semillas es <strong>el</strong>iminar todos los <strong>de</strong>sechos<br />
(materiales que no son semillas) <strong>de</strong> la totalidad <strong>de</strong> la muestra.<br />
Utilice cribas manuales con difer<strong>en</strong>te tamaño <strong>de</strong> malla <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar<br />
<strong>de</strong>sechos gran<strong>de</strong>s y muy finos. Al limpiar accesiones g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
heterogéneas, es importante <strong>de</strong>volver las semillas pequeñas al lote<br />
<strong>de</strong> la accesión.<br />
Separe las semillas vacías y cualquier otro material liviano como<br />
cascarilla que no haya sido se<strong>para</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> cribado mediante<br />
cernido 2 o colocándolas <strong>en</strong> un soplador <strong>de</strong> semillas 3.<br />
Paso 2: Inspección <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar daño<br />
ocasionado por hongos o insectos<br />
Disperse las semillas sobre una superficie plana bi<strong>en</strong> iluminada <strong>de</strong><br />
color contrastante y observe cualquier señal visible <strong>de</strong> infestación.<br />
Utilice una mesa iluminada o una mesa <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> pureza si se dispone <strong>de</strong> <strong>el</strong>las.<br />
2 Las semillas se colocan <strong>en</strong> cestas planas y se arrojan al aire. El vi<strong>en</strong>to hace<br />
volar <strong>el</strong> material liviano como <strong>el</strong> polvo y los fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hojas mi<strong>en</strong>tras que<br />
las semillas ca<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> la cesta por ser más pesadas.<br />
3 Los lotes <strong>de</strong> semilla se colocan <strong>en</strong> <strong>el</strong> cilindro vertical conectado <strong>en</strong> la parte<br />
inferior a una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aire impulsada por <strong>el</strong>ectricidad. La corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aire <strong>en</strong><br />
movimi<strong>en</strong>to asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>splaza todo <strong>el</strong> material liviano como cascarilla hacia<br />
la parte superior, mi<strong>en</strong>tras que las semillas se acumulan <strong>en</strong> la parte inferior por<br />
ser más pesadas.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
27
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
La pureza <strong>de</strong>be atribuirse a<br />
las muestras libres no sólo <strong>de</strong><br />
semillas <strong>de</strong> malezas y otras<br />
especies cultivadas, <strong>de</strong>sechos<br />
y material inerte, sino también<br />
<strong>de</strong> semillas vacías, inmaduras,<br />
dañadas e infectadas. Los<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscar la pureza<br />
absoluta –es importante<br />
establecer estándares tan<br />
altos como d<strong>el</strong> 95% <strong>para</strong><br />
la proporción <strong>de</strong> semillas<br />
puras <strong>en</strong> las accesiones.<br />
Si una accesión no cumple<br />
este estándar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la<br />
limpieza inicial, <strong>de</strong>be volverse<br />
a limpiar tantas veces como<br />
sea necesario hasta obt<strong>en</strong>er la<br />
pureza absoluta.<br />
28<br />
Si <strong>de</strong>scubre que las semillas están mohosas o infestadas:<br />
aísle la muestra afectada d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> material;<br />
seque las semillas hasta obt<strong>en</strong>er un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
bajo, <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes s<strong>el</strong>lados con g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice, <strong>para</strong> evitar mayor<br />
dispersión <strong>de</strong> hongos o insectos;<br />
si sospecha que hay infestación, almac<strong>en</strong>e las semillas a una<br />
temperatura bajo cero <strong>en</strong> un cong<strong>el</strong>ador, durante siete días,<br />
<strong>para</strong> matar los insectos antes <strong>de</strong> retirar las semillas infectadas<br />
y continuar con los procedimi<strong>en</strong>tos normales <strong>de</strong> empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Paso 3: Inspección <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar daño<br />
mecánico y semillas vacías<br />
Disperse las semillas sobre una superficie plana bi<strong>en</strong> iluminada<br />
<strong>de</strong> color contrastante, como una mesa iluminada o una mesa <strong>de</strong><br />
trabajo <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> pureza.<br />
Examine si existe daño físico o alguna semilla vacía.<br />
<strong>Manual</strong>m<strong>en</strong>te separe y <strong>de</strong>scarte cualquier semilla visualm<strong>en</strong>te<br />
dañada o marchita.<br />
Separe las semillas vacías y <strong>el</strong> material liviano mediante una<br />
corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aire como se <strong>de</strong>scribió anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Paso 4: Análisis <strong>de</strong> pureza<br />
La pureza es una indicación <strong>de</strong> qué tan ‘limpio’ está <strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas.<br />
La información sobre la composición real d<strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas es<br />
importante; <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> pureza sirve <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar si es necesario<br />
hacer una limpieza adicional. Durante <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> pureza, cada<br />
fracción 4 <strong>de</strong> semilla ‘pura’ <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> trabajo se se<strong>para</strong> <strong>de</strong> la<br />
materia inerte y <strong>de</strong> otras semillas.<br />
Con una balanza <strong>el</strong>ectrónica, pese una muestra <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> un<br />
<strong>de</strong>terminado peso (por ejemplo 250 g) d<strong>el</strong> total d<strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas,<br />
escogida al azar.<br />
Disperse la muestra sobre la mesa y separe manualm<strong>en</strong>te, con<br />
pinzas, todas las semillas puras, o retire las impurezas con una<br />
corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aire, s<strong>el</strong>eccionando o <strong>de</strong>jando que las semillas rue<strong>de</strong>n<br />
por una superficie inclinada.<br />
4 La International Seed Testing Association (ISTA, 2005) especifica que una fracción<br />
<strong>de</strong> semilla pura conti<strong>en</strong>e: (i) semillas intactas <strong>de</strong> especies reales al igual que<br />
semillas muertas, marchitas, <strong>en</strong>fermas, inmaduras y pregerminadas; (ii) aqu<strong>en</strong>ios<br />
y frutos similares, como la sámara, con o sin perianto, sin importar si conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
o no semilla verda<strong>de</strong>ra, a m<strong>en</strong>os que sea evi<strong>de</strong>nte que no conti<strong>en</strong><strong>en</strong> ninguna; y<br />
(iii) fracciones <strong>de</strong> semillas partidas, aqu<strong>en</strong>ios, etc., que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> la mitad<br />
d<strong>el</strong> tamaño original. Los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> atribuir pureza a las<br />
muestras no sólo libres <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> malezas y otras especies cultivadas,<br />
<strong>de</strong>sechos y material inerte, sino <strong>de</strong> semillas vacías, inmaduras, dañadas e<br />
infectadas.
Pese la fracción <strong>de</strong> semilla ‘pura’ y exprese la pureza como <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> semilla pura sobre <strong>el</strong> peso total <strong>de</strong> la muestra<br />
<strong>de</strong> trabajo, como se indica a continuación.<br />
Pureza (%) = Peso <strong>de</strong> las semillas puras (g) x 100<br />
Peso total <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> trabajo (g)<br />
Ejemplo:<br />
Peso total <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> trabajo = 250 g<br />
Peso <strong>de</strong> las semillas puras = 245.2 g<br />
Materia inerte = 3.5 g<br />
Otras semillas = 1.3 g<br />
Pureza (%) = 245.2 x 100 = 98.08%<br />
250<br />
Paso 5: Verificación<br />
Después <strong>de</strong> la limpieza:<br />
haga otra inspección visual <strong>de</strong> las muestras <strong>para</strong> verificar la pureza<br />
y la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> semillas dañadas.<br />
revise la muestra <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (ver Capítulo 6) o los datos <strong>de</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> com<strong>para</strong>r <strong>el</strong> color y la forma <strong>de</strong> las semillas, si las<br />
muestras se han recibido <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una reg<strong>en</strong>eración.<br />
<strong>de</strong>struya cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> material <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho <strong>para</strong> evitar la<br />
propagación <strong>de</strong> insectos y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a otro material.<br />
Equipo útil<br />
El sigui<strong>en</strong>te equipo es útil <strong>en</strong> la limpieza <strong>de</strong> las semillas:<br />
Cribas: un juego <strong>de</strong> cribas graduadas y apilables como las que se<br />
usan <strong>para</strong> evaluación <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os. Los tamaños más útiles son los<br />
números estándar 5, 10, 18, 35 y 60, correspondi<strong>en</strong>tes a orificios<br />
con un tamaño <strong>de</strong> 0.1574”/4 mm, 0.787”/2 mm, 0.394”/1 mm,<br />
0.197”/0.5 mm y 0.0098”/25 mm. Se pue<strong>de</strong>n utilizar también<br />
cedazos <strong>de</strong> cocina con difer<strong>en</strong>tes tamaños <strong>de</strong> malla o un paño <strong>de</strong><br />
tejido grueso<br />
Tazas medidoras <strong>de</strong> vidrio <strong>de</strong> una variedad <strong>de</strong> tamaños: tazas<br />
medidoras Pyrex <strong>de</strong> 1, 2 y 4 tazas<br />
Ban<strong>de</strong>jas pequeñas, tazones <strong>para</strong> mezclar, coladores, escurridores<br />
y otros recipi<strong>en</strong>tes plásticos; también son útiles los ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong><br />
cocina comunes<br />
Ut<strong>en</strong>silios <strong>para</strong> cortar: un cuchillo afilado, un cuchillo <strong>de</strong> sierra,<br />
cuchillas <strong>de</strong> afeitar o una navaja <strong>de</strong> afeitar con cuchillas <strong>de</strong>sechables,<br />
tijeras podadoras <strong>de</strong> punta fina<br />
Tabla <strong>para</strong> picar<br />
Alicates tipo ‘hombre solo’<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
29
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
30<br />
Limas, lijas, ralladores <strong>de</strong> alambre y otras herrami<strong>en</strong>tas abrasivas<br />
Filtros como los M<strong>el</strong>itta <strong>para</strong> <strong>el</strong> café, número 6, y pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro<br />
Lám<strong>para</strong> con l<strong>en</strong>te, lupa <strong>para</strong> portar <strong>en</strong> la cabeza y lupas manuales<br />
con aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 7 a 14 veces<br />
Fórceps, pinzas, t<strong>en</strong>azas<br />
Secador <strong>de</strong> p<strong>el</strong>o manual, preferiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> varias v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s con<br />
la unidad <strong>de</strong> calor <strong>de</strong>shabilitada<br />
Soplador <strong>de</strong> semillas –un a<strong>para</strong>to mecánico <strong>para</strong> cernir semillas<br />
<strong>para</strong> reducir la cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la semilla<br />
<strong>de</strong> las gramíneas (e.g., soplador <strong>de</strong> semillas South Dakota)<br />
V<strong>en</strong>tilador pequeño<br />
Licuadora con las cuchillas forradas <strong>en</strong> caucho<br />
Bot<strong>el</strong>las con atomizador <strong>de</strong> perilla ajustable<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Muchos bancos <strong>de</strong> germoplasma ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a no docum<strong>en</strong>tar los<br />
procesos <strong>de</strong> limpieza <strong>de</strong> las semillas, excepto la fecha <strong>en</strong> que ésta<br />
se ha efectuado. Dado que las colecciones <strong>de</strong> germoplasma con<br />
frecu<strong>en</strong>cia conti<strong>en</strong><strong>en</strong> materiales <strong>de</strong> especies con características<br />
<strong>de</strong> semilla y fruto diversas, y consi<strong>de</strong>rando que los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> limpieza varían <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> cultivo y las accesiones, es<br />
importante que todos los datos asociados se capt<strong>en</strong> y almac<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>para</strong> refer<strong>en</strong>cia futura. Los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>scriptores se pue<strong>de</strong>n utilizar<br />
<strong>para</strong> docum<strong>en</strong>tar información a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> accesión sobre la limpieza <strong>de</strong><br />
las semillas:<br />
Tipo <strong>de</strong> muestra<br />
Método <strong>de</strong> extracción<br />
Método <strong>de</strong> trilla<br />
Método <strong>de</strong> limpieza<br />
Fecha <strong>de</strong> limpieza<br />
Proporción <strong>de</strong> semilla vacía, inmadura o dañada (%)<br />
Cantidad total o peso <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la limpieza<br />
Pureza <strong>de</strong> las semillas (%)<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Ellis, R.H., Hong, T.D. y Roberts, E.H. 1985. Handbook of Seed Technology<br />
for G<strong>en</strong>ebanks. Volum<strong>en</strong> 1. Principles and methodology. IBPGR,<br />
Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.org/<br />
Publications/pubfile.asp?ID_PUB=433.<br />
ISTA. 2005. International Rules for Seed Testing. Edition 2005.<br />
International Seed Testing Association, Bassersdorf, Suiza. Sitio <strong>de</strong><br />
la ISTA <strong>en</strong> la dirección http://www.seedtest.org.<br />
Schmidt, L. 2000. Gui<strong>de</strong> to handling of tropical and subtropical forest<br />
seed. Danida Forest Seed C<strong>en</strong>tre, Humlebaek, Dinamarca.
4. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
1. Introducción<br />
2. Adquisición y registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar la<br />
introducción inadvertida <strong>de</strong><br />
transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
En los bancos <strong>de</strong> germoplasma,<br />
<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> hume-<br />
dad normalm<strong>en</strong>te se expresa<br />
con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso fresco.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
4. DETERMINACIÓN DEL<br />
CONTENIDO DE HUMEDAD<br />
Y SECADO DE LAS SEMILLAS<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas<br />
¿Qué es <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las<br />
semillas?<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas (CHS)<br />
es la cantidad <strong>de</strong> agua que hay <strong>en</strong> una semilla.<br />
El agua está pres<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> forma libre como<br />
combinada con los compuestos químicos <strong>de</strong> las<br />
células, como los carbohidratos y las proteínas.<br />
El CHS se expresa <strong>en</strong> términos d<strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> agua<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> una semilla como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong><br />
peso total <strong>de</strong> la semilla antes d<strong>el</strong> secado, conocido<br />
como peso húmedo o como base <strong>de</strong> peso fresco<br />
(pf) (International Seed Testing Association [ISTA],<br />
2005).<br />
CHS (% pf) = peso fresco – peso seco x 100<br />
peso fresco<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad también se pue<strong>de</strong><br />
expresar con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso seco (ps), es <strong>de</strong>cir,<br />
la pérdida <strong>de</strong> peso como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> peso<br />
seco <strong>de</strong> las semillas.<br />
CHS (% ps) = peso fresco – peso seco x 100<br />
peso seco<br />
¿Por qué es importante <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas?<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad es <strong>el</strong> factor más importante<br />
<strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la v<strong>el</strong>ocidad a la cual las semillas<br />
se <strong>de</strong>terioran, y ti<strong>en</strong>e un impacto consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong><br />
la longevidad <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma. Incluso pequeños<br />
cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
gran efecto <strong>en</strong> la vida <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Es<br />
importante <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
antes <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar las semillas <strong>para</strong> pre<strong>de</strong>cir con<br />
31
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.1. Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas<br />
DETERMINE LA CANTIDAD DE SEMILLA DISPONIBLE PARA LA PRUEBA<br />
¿Hay<br />
sufi ci<strong>en</strong>te semilla<br />
disponible?<br />
¿La muestra<br />
requiere secado<br />
previo?<br />
DETERMINE SI SE REQUIERE SECADO PREVIO<br />
DETERMINE SI LA MUESTRA REQUIERE MACERACIÓN<br />
¿Es necesario<br />
macerar?<br />
USE EL MÉTODO EN HORNO<br />
A TEMPERATURA ALTA<br />
CONSTANTE<br />
SÍ<br />
NO<br />
NO<br />
DIVIDA LA MUESTRA EN DOS REPETICIONES<br />
DETERMINE EL MÉTODO QUE DEBE UTILIZAR<br />
NO<br />
¿Las semillas son<br />
oleaginosas?<br />
SÍ<br />
PROCEDA A DETERMINAR EL CONTENIDO DE HUMEDAD DE LAS SEMILLAS<br />
CALCULE EL CONTENIDO DE HUMEDAD DE LAS SEMILLAS<br />
32<br />
NO<br />
SÍ<br />
SÍ<br />
TOME UNA MUESTRA TOTALMENTE REPRESENTATIVA<br />
DE POR LO MENOS DIEZ SEMILLAS<br />
HAGA EL SECADO PREVIO<br />
REALICE LA MACERACIÓN<br />
ARCHIVE LA INFORMACIÓN SOBRE LA DETERMINACIÓN<br />
DEL CONTENIDO DE HUMEDAD DE LAS SEMILLAS<br />
USAR EL MÉTODO EN HORNO<br />
A TEMPERATURA BAJA<br />
CONSTANTE
exactitud <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to que t<strong>en</strong>drá cada<br />
accesión.<br />
Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar mediante dos<br />
métodos (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.1):<br />
<strong>el</strong> método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno, <strong>de</strong>scrito por la ISTA (2005); y<br />
los medidores <strong>de</strong> humedad.<br />
Método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno<br />
El método más preciso <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
es <strong>el</strong> <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno, por medio d<strong>el</strong> cual se <strong>el</strong>imina <strong>el</strong> agua<br />
<strong>de</strong> las semillas por la acción d<strong>el</strong> calor, <strong>en</strong> condiciones controladas.<br />
Este método <strong>de</strong>struye las semillas y sólo se <strong>de</strong>be realizar cuando<br />
sea imprescindible. Se recomi<strong>en</strong>da hacer una <strong>de</strong>terminación precisa<br />
con este método <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> secado <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad inicial <strong>de</strong> las semillas almac<strong>en</strong>adas.<br />
La ISTA (2005) ha reglam<strong>en</strong>tado dos métodos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> secado<br />
<strong>en</strong> horno <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad, con base <strong>en</strong> la<br />
composición química <strong>de</strong> las semillas:<br />
<strong>el</strong> método <strong>en</strong> horno a temperatura baja constante <strong>para</strong> semillas<br />
oleaginosas; y<br />
<strong>el</strong> método <strong>en</strong> horno a temperatura alta constante <strong>para</strong> semillas no<br />
oleaginosas.<br />
El Cuadro 4.1 pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> método recom<strong>en</strong>dado <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado <strong>de</strong><br />
cultivos y especies forrajeras importantes.<br />
Secado previo<br />
El secado previo es obligatorio si las semillas están húmedas y se<br />
presume que su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad está por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> 17%<br />
(10% <strong>para</strong> soya y 13% <strong>para</strong> arroz). Se <strong>de</strong>be hacer antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad mediante <strong>el</strong> secado <strong>en</strong> horno. Si ti<strong>en</strong>e que<br />
hacer secado previo, proceda <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
1. Pese dos submuestras <strong>de</strong> 4-5 g <strong>de</strong> semilla <strong>en</strong> sus recipi<strong>en</strong>tes.<br />
2. Seque las muestras durante la noche <strong>en</strong> un lugar cálido y seco<br />
como un mesón <strong>de</strong> laboratorio.<br />
3. Pés<strong>el</strong>as <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> sus recipi<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>termine la pérdida <strong>de</strong><br />
peso (pérdida <strong>de</strong> humedad) mediante una resta.<br />
4. Calcule <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso fresco.<br />
Equipo<br />
Para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad por medio d<strong>el</strong> secado <strong>en</strong><br />
horno se necesita <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te equipo:<br />
un horno <strong>de</strong> convección mecánica (<strong>de</strong> tiro forzado) con un<br />
tiempo <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> 15 minutos o m<strong>en</strong>os, que pueda<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
33
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cuadro 4.1. Método recom<strong>en</strong>dado <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la humedad <strong>de</strong> cultivos y especies forrajeras importantes (ISTA, 2005)<br />
Método <strong>en</strong> horno a temperatura baja constante<br />
Ajonjolí (Sesamum)<br />
Algodón (Gossypium)*<br />
Ber<strong>en</strong>j<strong>en</strong>a (Solanum)<br />
Brassicas<br />
Cam<strong>el</strong>ina (Cam<strong>el</strong>ina sativa)<br />
Método <strong>en</strong> horno a temperatura alta constante<br />
Achicoria (Cichorium)<br />
Aíra <strong>de</strong> cesped (Deschampsia)<br />
Alcaravea (Carum)<br />
Alfalfa (Medicago)<br />
Alpiste (Phalaris)<br />
Arroz (Oryza)*<br />
Arvejilla (Vicia)*<br />
Av<strong>en</strong>a (Av<strong>en</strong>a)*<br />
Av<strong>en</strong>a alta (Arrh<strong>en</strong>atherum)<br />
Berro (Lepidium)<br />
Bromo (Bromus)<br />
Cebada (Hor<strong>de</strong>um)*<br />
C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o (Secale)*<br />
Cola <strong>de</strong> perro (Cynosurus)<br />
Cola <strong>de</strong> zorra (Alopecurus)<br />
Comino (Cuminum)<br />
Espárrago (As<strong>para</strong>gus)<br />
Festuca (Festuca)<br />
*requiere maceración<br />
34<br />
mant<strong>en</strong>er la temperatura requerida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 1°C y adaptado<br />
con un termómetro <strong>de</strong> precisión hasta <strong>de</strong> 0.5°C;<br />
recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> secado no corrosivos (<strong>de</strong> metal o vidrio) con<br />
tapas bi<strong>en</strong> ajustadas –<strong>el</strong> tamaño d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be permitir que<br />
la altura <strong>de</strong> la muestra distribuida <strong>de</strong> manera homogénea sea<br />
inferior a los 0.3 g cm -2;<br />
un molino con v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s ajustables <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er tamaños <strong>de</strong><br />
partícula específicos (0.5-4.0 mm) –no <strong>de</strong>be cal<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong> más<br />
mi<strong>en</strong>tras hace la maceración;<br />
una balanza analítica que pueda pesar hasta con 3-4 <strong>de</strong>cimales<br />
(0.001-0.0001 g);<br />
un <strong>de</strong>secador que v<strong>en</strong>ga con una placa <strong>de</strong> cerámica o metal<br />
gruesa que promueva un <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to rápido <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes,<br />
y que t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo un <strong>de</strong>secante como g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice o<br />
cloruro <strong>de</strong> calcio; y<br />
pinzas o guantes <strong>para</strong> manipular recipi<strong>en</strong>tes cali<strong>en</strong>tes.<br />
Cebolla (Allium)<br />
Lino (Linum)<br />
Maní forrajero (Arachis)<br />
Pim<strong>en</strong>tón (Capsicum)<br />
Rábano (Raphanus)*<br />
Frijol (Phaseolus)*<br />
Garbanzo (Cicer)*<br />
Guisante (Pisum)*<br />
H<strong>en</strong>o blanco (Holcus)<br />
Lechuga (Lactuca)<br />
Loto (Lotus)<br />
Lupino (Lupinus)*<br />
Maíz (Zea)*<br />
Millo (Panicum)<br />
Pasto azul (Poa)<br />
Pasto bermuda (Cynodon)<br />
Pasto dalis (Paspalum)<br />
Pasto pata <strong>de</strong> gallo (Dactylis)<br />
Pasto quila (Agrostis)<br />
Pasto rho<strong>de</strong>s (Chloris)<br />
Pasto timothy (Phleum)<br />
Pepino (Cucumis)<br />
Perejil (Petros<strong>el</strong>inum)<br />
Ricino (Ricinus)*<br />
Soya (Glycine)*<br />
Todas las especies arbóreas<br />
Perifollo (Anthriscus)<br />
Pipirigallo (Onobrychis)<br />
Raigrás (Lolium)<br />
Remolacha (Beta)<br />
Sandía (Citrullus)*<br />
Serrad<strong>el</strong>la (Ornithopus)<br />
Sorgo (Sorghum)*<br />
Tomate (Lycopersicon)<br />
Trébol (Trifolium)<br />
Trébol <strong>de</strong> Santa María (M<strong>el</strong>ilotus)<br />
Trigo (Triticum)*<br />
Trigo sarrac<strong>en</strong>o (Fagopyrum)*<br />
Zanahoria (Daucus)<br />
Zapallo (Cucurbita)
Tamaño <strong>de</strong> muestra y muestreo<br />
El método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno es <strong>de</strong>structivo; consi<strong>de</strong>rando que la<br />
cantidad <strong>de</strong> semilla <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma es<br />
limitada, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> emplear pesos <strong>de</strong> muestra pequeños.<br />
1. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la disponibilidad, use dos repeticiones<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 0.5-1.0 g <strong>de</strong> semilla o un mínimo <strong>de</strong> diez<br />
semillas <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la humedad.<br />
2. La muestra <strong>de</strong>be ser repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> toda la accesión.<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que <strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas esté bi<strong>en</strong> mezclado y que la<br />
muestra se extraiga <strong>de</strong> porciones pequeñas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes áreas<br />
d<strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas.<br />
3. Una vez tomada la muestra, conserve las semillas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes<br />
a prueba <strong>de</strong> humedad hasta que se sometan a la prueba, <strong>para</strong><br />
evitar cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad.<br />
Maceración<br />
Algunas semillas hay que macerarlas <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er partículas más<br />
pequeñas y ayudar a que <strong>el</strong> secado sea uniforme y completo.<br />
El Cuadro 4.2 pres<strong>en</strong>ta una lista <strong>de</strong> las especies que requier<strong>en</strong><br />
maceración.<br />
Cuadro 4.2. Especies que requier<strong>en</strong> maceración (ISTA, 2005)<br />
Arachis hypogaea<br />
Av<strong>en</strong>a spp.<br />
Cicer arietinum<br />
Citrullus lanatus<br />
Fagopyrum escul<strong>en</strong>tum<br />
Glycine max<br />
Gossypium spp.<br />
Hor<strong>de</strong>um vulgare<br />
Lathyrus spp.<br />
Lupinus spp.<br />
Oryza sativa<br />
Phaseolus spp.<br />
Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
Método <strong>de</strong> temperatura alta constante <strong>para</strong> semillas no<br />
oleaginosas<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad se <strong>de</strong>termina <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
1. Seque los recipi<strong>en</strong>tes a 130°C durante una hora y déj<strong>el</strong>os <strong>en</strong>friar<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>secador durante otra hora.<br />
2. Rotule y pese cada recipi<strong>en</strong>te, incluy<strong>en</strong>do la tapa, y registre <strong>el</strong><br />
peso <strong>en</strong> la hoja <strong>de</strong> datos que aparece <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 4.3 (columna<br />
P1). Para efectos <strong>de</strong> precisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> la humedad, <strong>el</strong><br />
tamaño y <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser proporcionales al<br />
peso <strong>de</strong> la muestra utilizada.<br />
3. Coloque dos submuestras <strong>de</strong> 0.5-1.0 g, s<strong>el</strong>eccionadas al azar<br />
<strong>de</strong> cada muestra (secadas previam<strong>en</strong>te y maceradas si es<br />
necesario), <strong>en</strong> dos recipi<strong>en</strong>tes aparte, que harán las veces <strong>de</strong><br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
35<br />
Recuer<strong>de</strong> que si <strong>el</strong> lote<br />
<strong>de</strong> semillas provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> frío,<br />
<strong>el</strong> agua se pue<strong>de</strong> con<strong>de</strong>nsar<br />
<strong>en</strong> las semillas. Al hacer<br />
un muestreo, no abra los<br />
recipi<strong>en</strong>tes hasta que éstos<br />
hayan alcanzado la<br />
temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />
Pisum sativum<br />
Secale cereale<br />
Sorghum spp.<br />
Triticum spp.<br />
Vicia spp.<br />
Zea mays<br />
Una vez que las muestras<br />
se han puesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> horno y<br />
se ha cerrado la puerta <strong>de</strong><br />
éste, <strong>el</strong> período <strong>de</strong> secado<br />
comi<strong>en</strong>za cuando <strong>el</strong> horno<br />
alcanza la temperatura<br />
requerida.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cuadro 4.3. Registro y <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas<br />
No. <strong>de</strong><br />
accesión<br />
No. <strong>de</strong><br />
repetición /<br />
recipi<strong>en</strong>te<br />
R I<br />
R II<br />
R I<br />
R II<br />
R I<br />
R II<br />
R I<br />
R II<br />
repeticiones. Vu<strong>el</strong>va a ponerles la tapa, pés<strong>el</strong>os <strong>de</strong> nuevo y<br />
registre <strong>el</strong> peso <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 4.3 (columna P2).<br />
4. Coloque los recipi<strong>en</strong>tes sin la tapa <strong>en</strong> un horno que ha mant<strong>en</strong>ido<br />
a 130-133°C.<br />
5. Seque las semillas durante una a cuatro horas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />
la especie (cuatro horas <strong>para</strong> Zea mays, dos horas <strong>para</strong> otros<br />
cereales y una hora <strong>para</strong> otras especies).<br />
6. Vu<strong>el</strong>va a colocar la tapa <strong>en</strong> cada recipi<strong>en</strong>te al final d<strong>el</strong> período <strong>de</strong><br />
secado.<br />
7. Lleve los recipi<strong>en</strong>tes a un <strong>de</strong>secador y déj<strong>el</strong>os <strong>en</strong>friar durante 45<br />
minutos.<br />
8. Registre <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes con las muestras <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro<br />
4.3 (columna P3).<br />
9. Calcule <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso fresco y<br />
exprés<strong>el</strong>o <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje hasta con un <strong>de</strong>cimal, utilizando la<br />
sigui<strong>en</strong>te fórmula:<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (%) = P2 – P3 x 100<br />
P2 – P1<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
P1 = peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te con la tapa;<br />
P2 = peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te con la tapa y la muestra antes d<strong>el</strong><br />
secado; y<br />
P3 = peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te con la tapa y la muestra <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong><br />
secado.<br />
10. Repita la prueba si <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong>tre las dos<br />
repeticiones difiere <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 0.2%.<br />
Peso d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te<br />
vacío con la<br />
tapa (g)<br />
36<br />
Peso d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te con<br />
la tapa y las<br />
semillas, antes<br />
d<strong>el</strong> secado (g)<br />
P1 P2 P3<br />
Peso d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te<br />
con la<br />
tapa y las<br />
semillas,<br />
<strong>de</strong>spués d<strong>el</strong><br />
secado (g)<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad %<br />
(peso fresco)<br />
(P2-P3)/<br />
(P2-P1) × 100<br />
Promedio<br />
(R I + R II)/2
Ejemplo:<br />
No. <strong>de</strong> accesión No. <strong>de</strong> repetición<br />
/ recipi<strong>en</strong>te<br />
Peso d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te vacío<br />
con la tapa (g) (P1)<br />
Si las muestras se sometieron a secado previo, utilice la sigui<strong>en</strong>te<br />
fórmula <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad final.<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad final (%) = (M1 + M2) – (M1 x M2) <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
100<br />
M1 = porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad a partir d<strong>el</strong> secado <strong>de</strong> la<br />
primera fase (secado previo)<br />
M2 = porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad a partir d<strong>el</strong> secado <strong>de</strong> la<br />
segunda fase (secado <strong>en</strong> horno)<br />
Método <strong>de</strong> temperatura baja constante <strong>para</strong> semillas<br />
oleaginosas<br />
Para las semillas oleaginosas, emplee una temperatura más baja<br />
durante un período más prolongado <strong>de</strong> modo que sólo se <strong>el</strong>imine<br />
agua <strong>de</strong> las semillas. Siga <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
excepto los pasos 4 y 5, que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> modificar así:<br />
1. Coloque <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te sin la tapa <strong>en</strong> un horno mant<strong>en</strong>ido a<br />
103±2°C.<br />
2. Seque las semillas durante 17±1 horas.<br />
El uso <strong>de</strong> una temperatura más alta y <strong>de</strong> un período <strong>de</strong> secado<br />
más prolongado d<strong>el</strong> que normalm<strong>en</strong>te se recomi<strong>en</strong>da ocasionará<br />
la pérdida <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes volátiles y d<strong>el</strong> agua, particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> las semillas ricas <strong>en</strong> aceite, y dará como resultado una<br />
sobreestimación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
con la tapa y las<br />
semillas, antes d<strong>el</strong><br />
secado (g) (P2)<br />
37<br />
Peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
con la tapa y las<br />
semillas, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong><br />
secado (g) (P3)<br />
R 1 10.3245 14.8668 14.4356<br />
R 2 10.1442 14.9948 14.5365<br />
Cálculo:<br />
Repetición 1:<br />
% <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad = 14.8668-14.4356 x 100 = 9.47<br />
14.8668-10.3245<br />
Repetición 2:<br />
% <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad = 14.9948-14.5365 x 100 = 9.45<br />
14.9948-10.1442<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso fresco) = 9.47+9.45 = 9.46%<br />
2<br />
Cuando se está <strong>de</strong>terminando<br />
la humedad, se <strong>de</strong>be reducir<br />
al mínimo la exposición <strong>de</strong><br />
la muestra al ambi<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />
laboratorio.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Balanzas <strong>de</strong> humedad<br />
Las balanzas <strong>de</strong> humedad combinan tecnología <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración con sistemas <strong>de</strong> peso muy precisos dando<br />
como resultado un método rápido y exacto <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la<br />
humedad. Utilizando <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> peso por secado<br />
–<strong>el</strong> estándar <strong>para</strong> la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> la humedad– la balanza<br />
automáticam<strong>en</strong>te pesa una muestra, la seca, mi<strong>de</strong> la pérdida <strong>de</strong><br />
peso <strong>de</strong>bida al secado y calcula <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las<br />
semillas. El análisis terminará automáticam<strong>en</strong>te cuando termine <strong>el</strong><br />
ciclo <strong>de</strong> secado y se haya estabilizado <strong>el</strong> peso seco, o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
cierta cantidad <strong>de</strong> tiempo especificada por <strong>el</strong> operario. El resultado<br />
final aparece <strong>en</strong> una pantalla digital.<br />
La principal <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno y <strong>de</strong><br />
utilización <strong>de</strong> balanzas <strong>de</strong> humedad, <strong>en</strong> particular cuando se trabaja<br />
con accesiones <strong>para</strong> las que se ti<strong>en</strong>e una cantidad limitada <strong>de</strong><br />
semillas, es que las semillas muer<strong>en</strong> bajo las temperaturas empleadas<br />
<strong>para</strong> <strong>el</strong> secado. A<strong>de</strong>más, estos métodos son disp<strong>en</strong>diosos. Varios<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma utilizan métodos rápidos, no <strong>de</strong>structivos<br />
<strong>para</strong> sortear estos problemas, aunque algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son m<strong>en</strong>os<br />
precisos que <strong>el</strong> secado <strong>en</strong> horno.<br />
Métodos no <strong>de</strong>structivos <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la humedad<br />
Medidores rápidos <strong>de</strong> humedad<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas también se pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminar utilizando medidores rápidos, que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> una<br />
diversidad <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>taciones. Estos equipos mi<strong>de</strong>n las propieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>el</strong>éctricas <strong>de</strong> la humedad <strong>en</strong> las semillas por conductividad 5 o<br />
por capacitancia 6. Cabe anotar que estos medidores requier<strong>en</strong><br />
calibración utilizando <strong>el</strong> método estándar <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno <strong>para</strong><br />
cada cultivo con <strong>el</strong> que se esté trabajando, y que son más precisos<br />
<strong>para</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> un rango específico (6-25%),<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> medidor <strong>de</strong> humedad utilizado. Son m<strong>en</strong>os<br />
confiables por <strong>en</strong>cima y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> este rango. Se recomi<strong>en</strong>da<br />
usar los medidores <strong>de</strong> humedad únicam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er un<br />
cálculo aproximado d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad antes d<strong>el</strong> secado.<br />
Calibración <strong>de</strong> los medidores rápidos <strong>de</strong> humedad<br />
La r<strong>el</strong>ación exacta <strong>de</strong> una lectura <strong>de</strong> un medidor <strong>de</strong> humedad con la<br />
humedad real <strong>de</strong> la semilla, como lo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> método d<strong>el</strong> horno <strong>de</strong><br />
la ISTA, se llama calibración. La calibración se <strong>de</strong>be basar <strong>en</strong> muchas<br />
5 La conductividad es una medida <strong>de</strong> la resist<strong>en</strong>cia <strong>el</strong>éctrica d<strong>el</strong> material <strong>en</strong> las<br />
semillas.<br />
6 La capacitancia es una medida <strong>de</strong> la capacidad <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ar<br />
carga <strong>el</strong>éctrica.<br />
38
muestras <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes varieda<strong>de</strong>s, áreas y años, y <strong>de</strong>be incluir <strong>el</strong> rango<br />
<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las<br />
especies (6-25%). Las curvas <strong>de</strong> calibración se establec<strong>en</strong> trazando<br />
gráficos <strong>de</strong> las lecturas a partir d<strong>el</strong> medidor <strong>de</strong> humedad contra las<br />
lecturas obt<strong>en</strong>idas mediante <strong>el</strong> método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno. Una vez<br />
que se establece una curva <strong>de</strong> calibración, cualquier lectura se pue<strong>de</strong><br />
convertir fácilm<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido real <strong>de</strong> humedad.<br />
Para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad utilizando un medidor <strong>de</strong><br />
humedad calibrado, proceda <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
1. Tome dos muestras s<strong>el</strong>eccionadas al azar d<strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas<br />
que t<strong>en</strong>gan <strong>el</strong> peso y <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> requeridos <strong>para</strong> <strong>el</strong> medidor <strong>en</strong><br />
cuestión.<br />
2. Coloque la muestra <strong>en</strong> la cámara <strong>de</strong> semillas y registre la lectura.<br />
3. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (como porc<strong>en</strong>taje por peso) es igual al<br />
promedio <strong>de</strong> las lecturas <strong>de</strong> las dos muestras evaluadas.<br />
S<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> humedad digitales<br />
Hoy <strong>en</strong> día, varios bancos <strong>de</strong> germoplasma emplean s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong><br />
humedad digitales <strong>para</strong> calcular <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad. Estos<br />
métodos se basan <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que las semillas ganan o pier<strong>de</strong>n<br />
humedad rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno. Las semillas<br />
húmedas pier<strong>de</strong>n humedad <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> aire seco mi<strong>en</strong>tras<br />
que la ganan <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> aire húmedo. Después <strong>de</strong> un período<br />
<strong>de</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>te, no existe mayor movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong>tre<br />
las semillas y <strong>el</strong> aire; <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to, se dice que las semillas se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> equilibrio.<br />
Los s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> humedad digitales mi<strong>de</strong>n la cantidad <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong><br />
agua <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire <strong>en</strong> equilibrio con una muestra <strong>de</strong> semillas colocada<br />
<strong>en</strong> una cámara s<strong>el</strong>lada. La lectura g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se expresa como<br />
humedad r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong> equilibrio (HRe), y se pue<strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionar con <strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad conv<strong>en</strong>cional usando una curva <strong>de</strong> calibración<br />
que se ha hecho utilizando <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Ellis, R.H., Hong, T.D. y Roberts, E.H. 1985. Handbook of Seed<br />
Technology for G<strong>en</strong>ebanks. Volum<strong>en</strong> 1. Principles and methodology.<br />
IBPGR, Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=433.<br />
ISTA. 2005. International Rules for Seed Testing. Edición 2005. International<br />
Seed Testing Association, Bassersdorf, Suiza. Sitio <strong>de</strong> la ISTA: http://<br />
www.seedtest.org.<br />
Probert, R.J., Manger, K.R. y Adams, J. 2003. Non-<strong>de</strong>structive measurem<strong>en</strong>t<br />
of seed moisture. Pp. 367-387 in Seed conservation: turning sci<strong>en</strong>ce<br />
into practice. (R.D. Smith, J.B. Dickie, S.H. Linington, H.W. Pritchard y<br />
R.J. Probert, eds.). Royal Botanic Gar<strong>de</strong>ns, Kew, Reino Unido.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
39
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las semillas<br />
¿Qué es <strong>el</strong> secado <strong>de</strong> las semillas?<br />
Es la reducción d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas a los niv<strong>el</strong>es<br />
recom<strong>en</strong>dados <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, utilizando técnicas que<br />
no <strong>de</strong>terioran la viabilidad <strong>de</strong> las semillas (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo<br />
4.2).<br />
¿Por qué se secan las semillas?<br />
Las semillas recién cosechadas pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad<br />
altos, lo cual contribuye a que respir<strong>en</strong>, a que los embriones<br />
crezcan y a que los insectos y hongos se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong>. Por <strong>el</strong>lo, las<br />
semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> secar <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad seguro<br />
que evite <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro, <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y la infestación durante<br />
<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
¿Cuándo se secan las semillas?<br />
El secado <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>be empezar lo más pronto<br />
posible <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que llegan al banco <strong>de</strong> germoplasma, <strong>para</strong> evitar<br />
que se <strong>de</strong>terior<strong>en</strong>. Inmediatam<strong>en</strong>te llegu<strong>en</strong>, hay que verificar que<br />
no que<strong>de</strong>n <strong>en</strong> cobertizos, <strong>de</strong>pósitos o pasillos, sino <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te<br />
fresco y bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tilado (con una humedad r<strong>el</strong>ativa baja). Si se las<br />
<strong>de</strong>ja <strong>en</strong> un cuarto con humedad r<strong>el</strong>ativa alta, se requerirá un equipo<br />
<strong>de</strong>shumidificador <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar la humedad.<br />
¿Hasta qué niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> secar<br />
las semillas?<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad óptimo <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> la especie y d<strong>el</strong> período durante <strong>el</strong> cual las semillas se van a almac<strong>en</strong>ar.<br />
Es importante adoptar un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> secado a<strong>de</strong>cuado,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se regul<strong>en</strong> la humedad r<strong>el</strong>ativa y la temperatura d<strong>el</strong> aire <strong>de</strong><br />
secado <strong>para</strong> lograr <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad objetivo.<br />
40<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas que se van a<br />
almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> colecciones base (ver glosario) <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong>tre 3<br />
y 7%, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie 7.<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas que se van a<br />
almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> colecciones activas (ver glosario) <strong>de</strong>be estar<br />
<strong>en</strong>tre 3 y 8% si las semillas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as características<br />
7 Para las colecciones base, se recomi<strong>en</strong>dan cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong><br />
10-15% <strong>de</strong> humedad r<strong>el</strong>ativa <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado (ver secado por <strong>de</strong>shumidificación <strong>en</strong> esta<br />
sección). El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong> la semilla <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
lípidos. <strong>Semillas</strong> con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> aceites t<strong>en</strong>drán un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad más bajo<br />
que aqu<strong>el</strong>las ricas <strong>en</strong> almidón, al mismo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> humedad r<strong>el</strong>ativa, pues <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
aceite <strong>en</strong> la semilla excluye <strong>el</strong> agua (ver Cuadro 4.4). Si se conoce <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> aceite <strong>de</strong><br />
la semilla (D 0), Cromarty et al. (1992) proporcionan una ecuación <strong>para</strong> calcular <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong> las semillas (M e, base <strong>de</strong> peso seco) a una <strong>de</strong>terminada<br />
humedad r<strong>el</strong>ativa (R como un <strong>de</strong>cimal) y a una <strong>de</strong>terminada temperatura (T <strong>en</strong> 1ºC).<br />
M e = (1-D0) x √(-440 x In (1-R))<br />
1.1+(T/90)
<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (como las oleaginosas) y <strong>en</strong>tre 7 y 11%<br />
si ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as características <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (como<br />
los cereales), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la temperatura utilizada <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (<strong>para</strong> información adicional, ver Cuadro 6.2 <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> Capítulo 6).<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.2. Secado <strong>de</strong> las semillas<br />
REVISE SI EL CONTENIDO DE HUMEDAD DE LA SEMILLA (CHS) ES ÓPTIMO PARA ALMACENAMIENTO<br />
¿Las semillas<br />
necesitan<br />
secado inicial?<br />
NO<br />
¿Las semillas<br />
están <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes<br />
porosos?<br />
PREPARE LA SEMILLA PARA SECADO FINAL<br />
SÍ<br />
HAGA EL SECADO FINAL<br />
DETERMINE EL CONTENIDO DE HUMEDAD DE LAS SEMILLAS<br />
¿Las semillas<br />
están sufi ci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
secas <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>arlas?<br />
SÍ<br />
SÍ<br />
NO<br />
NO<br />
ARCHIVE LA INFORMACIÓN SOBRE<br />
EL PROCESO DE SECADO<br />
PROCEDA CON LAS PRUEBAS DE<br />
VIABILIDAD<br />
HAGA SECADO PASIVO O ACTIVO<br />
COLÓQUELAS EN RECIPIENTES POROSOS<br />
CONTINÚE EL SECADO<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
41
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad crítico<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad crítico es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> cual la<br />
reducción adicional <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad ya no aum<strong>en</strong>taría<br />
la longevidad <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to hermético. Ellis,<br />
Hong y Roberts, qui<strong>en</strong>es trabajan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1988 con más <strong>de</strong> 25<br />
especies cultivadas, <strong>en</strong>contraron que <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to hermético<br />
a un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad crítico proporciona máxima<br />
longevidad <strong>de</strong> las semillas a una <strong>de</strong>terminada temperatura <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Los valores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad críticos<br />
varían según la especie, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 6% <strong>para</strong> <strong>el</strong> guisante<br />
(Pisum sativum) y <strong>el</strong> frijol mungo (Vigna radiata), que son ricos <strong>en</strong><br />
proteína, hasta 4.5-5.0 <strong>para</strong> cereales como <strong>el</strong> arroz, <strong>el</strong> trigo y la<br />
cebada, que son ricos <strong>en</strong> almidón. Para las especies <strong>de</strong> semilla<br />
oleaginosa, los valores d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad crítico son más<br />
bajos: 3.3% <strong>para</strong> la soya (Glycine max); 2.7% <strong>para</strong> <strong>el</strong> lino (Linum<br />
usitatissimum); 2.4% <strong>para</strong> <strong>el</strong> negrillo (Guizotia abyssinica); y 2%<br />
<strong>para</strong> <strong>el</strong> maní forrajero (Arachis hypogaea) y <strong>el</strong> girasol (H<strong>el</strong>ianthus<br />
annuus). Estos valores se <strong>de</strong>terminan almac<strong>en</strong>ando las semillas a<br />
65°C, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> equilibrarlas con 10-11% <strong>de</strong> humedad r<strong>el</strong>ativa<br />
(HR) a 20°C. Se ha reportado, sin embargo, que la temperatura<br />
afecta <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad crítico y se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er precaución<br />
al extrapolar datos <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to ac<strong>el</strong>erado <strong>en</strong><br />
condiciones reales <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas, porque las<br />
condiciones termodinámicas <strong>de</strong> los dos ambi<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>n ser<br />
bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes (ver Vertucci y Roos, 1993). Para información más<br />
específica sobre <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad crítico <strong>para</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
especies, ver Ellis (1998), Ellis et al. (1989, 1990 y 1996) y Walters<br />
(1998 y 2003). El secado rápido <strong>de</strong> las semillas o la sobreexposición<br />
al secado, pue<strong>de</strong>n causar <strong>de</strong>terioro físico y ruptura <strong>de</strong><br />
la testa <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> algunas especies como la soya, <strong>el</strong> maní<br />
forrajero, <strong>el</strong> garbanzo y la especie Sterculia foetida. Para evitar este<br />
tipo <strong>de</strong> daño, las semillas <strong>de</strong> especies s<strong>en</strong>sibles se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> secar con<br />
cuidado <strong>en</strong> una secu<strong>en</strong>cia paso a paso, iniciando con un secado<br />
l<strong>en</strong>to a una humedad r<strong>el</strong>ativa levem<strong>en</strong>te más alta, y continuando<br />
con una segunda fase <strong>de</strong> secado.<br />
Principios d<strong>el</strong> secado <strong>de</strong> las semillas<br />
Las semillas son higroscópicas y absorb<strong>en</strong> o liberan humedad<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la humedad r<strong>el</strong>ativa d<strong>el</strong> aire circundante y d<strong>el</strong><br />
gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> agua <strong>en</strong>tre la semilla y <strong>el</strong> aire circundante.<br />
Si la presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> la semilla es mayor que la d<strong>el</strong><br />
aire circundante, la semilla per<strong>de</strong>rá humedad y se tornará más seca<br />
(<strong>de</strong>sorción). Si la presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> una semilla es m<strong>en</strong>or<br />
que la d<strong>el</strong> aire circundante, la semilla ganará humedad por absorción.<br />
La absorción o la <strong>de</strong>sorción ocurr<strong>en</strong> hasta que la presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong><br />
agua <strong>en</strong> la semilla y la d<strong>el</strong> aire circundante se equilibr<strong>en</strong>.<br />
42
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio e isotermas <strong>de</strong><br />
humedad<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> equilibrio con la humedad<br />
r<strong>el</strong>ativa d<strong>el</strong> aire circundante se conoce como cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>en</strong> equilibrio. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />
las semillas <strong>en</strong> equilibrio y la humedad r<strong>el</strong>ativa es importante <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> secado a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> las semillas.<br />
Para una <strong>de</strong>terminada especie, existe una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>finible <strong>en</strong>tre<br />
la humedad r<strong>el</strong>ativa y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas (ver<br />
Cuadro 4.4).<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Cuadro 4.4. Cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio (aproximados) <strong>de</strong> algunas semillas <strong>de</strong> cultivos comunes, a 25°C.<br />
HR (%)<br />
Especie 10 15 20 30 45 60 75 90<br />
Arroz 4.6 5.6 6.5 7.9 9.8 11.8 14.0 17.6<br />
Av<strong>en</strong>a - 5.7 - 8.0 9.6 11.8 13.8 18.5<br />
Ber<strong>en</strong>j<strong>en</strong>a 3.1 - 4.9 6.3 8.0 9.8 11.9 -<br />
Cebada - 6.0 8.4 10.0 12.1 14.4 19.5<br />
Cebolla 4.6 - 6.8 8.0 9.5 11.2 13.4 -<br />
Frijol lima 4.6 - 6.6 7.7 9.2 11.0 13.8 -<br />
Guisante 5.4 - 7.3 8.6 10.1 11.9 15.0 -<br />
Lechuga 2.8 - 4.2 5.1 5.9 7.1 9.6 -<br />
Lino 3.3 - 4.9 5.6 6.3 7.9 10.0 15.2<br />
Maíz 3.8 - 5.8 8.4 10.2 12.7 14.4 18.8<br />
Maní forrajero 3.0 - 3.9 4.2 5.6 - 9.8 13.0<br />
Mostaza 1.8 - 3.2 4.6 6.3 7.8 9.4 -<br />
Nabo 2.6 - 4.0 5.1 6.3 7.4 9.0 -<br />
Ocra 3.8 - 7.2 8.3 10.0 11.2 13.1 -<br />
Pepino 2.6 - 4.3 5.6 7.1 8.4 10.1 -<br />
Rábano 2.6 - 3.8 5.1 6.8 8.3 10.2 -<br />
Ray - 7.0 - 8.7 10.5 12.2 14.8 20.6<br />
Remolacha 2.1 - 4.0 5.8 7.6 9.4 11.2<br />
Repollo 2.9 4.6 5.4 6.4 7.6 9.6 -<br />
Sandía 3.0 - 4.8 6.1 7.6 8.8 9.0 -<br />
Sorgo - 6.4 - 8.6 10.5 12.0 15.2 18.8<br />
Soya 4.1 - 5.5 6.5 7.4 9.3 13.1 18.8<br />
Tomate 3.2 - 5.0 6.3 7.8 9.2 11.1 -<br />
Trigo 5.5 - 7.0 8.5 10.4 12.1 14.6 19.8<br />
Trigo sarrac<strong>en</strong>o - 6.7 - 9.1 10.8 12.7 15.0 19.1<br />
Zanahoria 4.5 - 5.9 6.8 7.9 9.2 11.6 -<br />
Zapallo 3.0 - 4.3 5.6 7.4 9.0 10.8 -<br />
Compilado <strong>de</strong>: Roberts, E.H. (ed.). 1972. Seed Viability. Chapman and Hall, Londres; Harrington, J. F. 1972. Seed Biology, Vol III. Aca<strong>de</strong>mic press, Nueva York:<br />
145–245; y Justice O.L. y Bass L.N. 1978. Principles and practices of seed storage, Agriculture Handbook No. 506. USDA, Washington D.C, Estados Unidos.<br />
Las semillas per<strong>de</strong>rán o absorberán agua hasta que su cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad esté <strong>en</strong> equilibrio con la HR d<strong>el</strong> aire circundante, a<br />
esa temperatura. La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las<br />
43
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
semillas y la humedad r<strong>el</strong>ativa se expresa mediante una isoterma<br />
<strong>de</strong> sorción –que es s<strong>en</strong>cillam<strong>en</strong>te una gráfica d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> humedad<br />
r<strong>el</strong>ativa (ver Figura 4.1). Las isotermas <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> la<br />
composición química <strong>de</strong> las semillas y difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre especies, <strong>en</strong>tre<br />
accesiones <strong>de</strong> las mismas especies e incluso <strong>en</strong>tre semillas <strong>de</strong> una<br />
misma accesión cosechadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Las<br />
isotermas <strong>de</strong> humedad son muy útiles <strong>para</strong> calcular <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad al cual se pue<strong>de</strong>n secar las semillas <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado<br />
ambi<strong>en</strong>te.<br />
Cómo pre<strong>para</strong>r isotermas <strong>de</strong> humedad<br />
Las isotermas <strong>de</strong> humedad se pue<strong>de</strong>n construir fácilm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>jando<br />
que las semillas alcanc<strong>en</strong> equilibrio <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes con una HR<br />
conocida, mant<strong>en</strong>ida mediante soluciones <strong>de</strong> sales saturadas, a<br />
una <strong>de</strong>terminada temperatura. Las sigui<strong>en</strong>tes soluciones <strong>de</strong> sales<br />
saturadas proporcionan una serie <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> HR, a una<br />
temperatura <strong>de</strong> 25°C:<br />
44<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas (% pf)<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Amiláceas<br />
Oleaginosas<br />
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
Humedad r<strong>el</strong>ativa (%)<br />
Fu<strong>en</strong>te: Bradford, K.J. 2004. Seed storage and longevity. pp 76–84. In: Seed production and quality.<br />
UC Davis, Seed Biotechnology C<strong>en</strong>ter, USA.<br />
Figura 4.1. Isotermas <strong>de</strong> humedad<br />
Sal HR Correspondi<strong>en</strong>te (%)<br />
Hidróxido <strong>de</strong> sodio 7.5<br />
Cloruro <strong>de</strong> litio 13<br />
Cloruro <strong>de</strong> magnesio 32<br />
Nitrato <strong>de</strong> magnesio 54<br />
Nitrato <strong>de</strong> amonio 65<br />
Cloruro <strong>de</strong> sodio 75<br />
Cloruro <strong>de</strong> potasio 85
Las soluciones <strong>de</strong> sales saturadas se pre<strong>para</strong>n mezclando sal y<br />
agua <strong>para</strong> formar una susp<strong>en</strong>sión húmeda.<br />
1. Coloque la susp<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>secador.<br />
2. Coloque una muestra <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> peso conocido <strong>en</strong> un<br />
recipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> malla <strong>de</strong> alambre o <strong>en</strong> bolsas hechas <strong>de</strong> malla<br />
<strong>de</strong> toldillo y ubíqu<strong>el</strong>a sobre la placa d<strong>el</strong> <strong>de</strong>secador. La solución<br />
salina no <strong>de</strong>be <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto con las semillas.<br />
3. Tape <strong>el</strong> <strong>de</strong>secador y s<strong>el</strong>le la tapa.<br />
4. Deje que transcurra tiempo sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que la humedad <strong>de</strong><br />
las semillas se iguale al niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> aire circundante <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<br />
d<strong>el</strong> <strong>de</strong>secador –esto pue<strong>de</strong> tomar varias semanas. Las semillas<br />
absorberán o per<strong>de</strong>rán humedad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> gradi<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> presión <strong>de</strong> agua <strong>en</strong>tre las semillas y <strong>el</strong> aire circundante.<br />
Cuando <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> las semillas se manti<strong>en</strong>e sin modificarse, se<br />
ha logrado <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio.<br />
5. Calcule <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong> las semillas<br />
<strong>en</strong> cada niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> HR mediante <strong>el</strong> método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno<br />
<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> la sección anterior. Haga una gráfica poni<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje Y<br />
y la HR <strong>de</strong> las respectivas soluciones salinas <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje X, como<br />
se muestra <strong>en</strong> la Figura 4.2.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ejemplo: En un banco <strong>de</strong> germoplasma se recib<strong>en</strong> semillas con un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad inicial <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 10%, y se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> secar a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> 7% <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>arlas. En la gráfica que ilustra este texto, las líneas que<br />
van <strong>de</strong> la curva hasta <strong>el</strong> eje d<strong>el</strong> tiempo (eje X) indican 2 y 15 días, aproximadam<strong>en</strong>te. La<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los dos valores (15 - 2 = 13 días) es <strong>el</strong> tiempo que se requiere <strong>para</strong> secar<br />
las semillas y llevarlas <strong>de</strong> un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> 10% a uno <strong>de</strong> 7%.<br />
Figura 4.2. Predicción d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> secado<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
45
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Determinación <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad a la <strong>de</strong>secación<br />
Someter las semillas a pruebas <strong>de</strong> tolerancia a la <strong>de</strong>secación es un<br />
prerrequisito <strong>para</strong> s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> secado apropiado si<br />
no se conoce aún cómo se comportan fr<strong>en</strong>te a la <strong>de</strong>secación. Las<br />
semillas recalcitrantes no pue<strong>de</strong>n sobrevivir la <strong>de</strong>secación por <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te altos. La s<strong>en</strong>sibilidad a la<br />
<strong>de</strong>secación se pue<strong>de</strong> valorar midi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación<br />
a difer<strong>en</strong>tes intervalos <strong>de</strong> secado (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.3).<br />
Las semillas que toleran la <strong>de</strong>secación (sin mostrar pérdida <strong>de</strong><br />
viabilidad) a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> 5% o m<strong>en</strong>os (valores<br />
con una HR <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong> 10-15% a 20°C) probablem<strong>en</strong>te se<br />
comport<strong>en</strong> <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to como semillas ortodoxas.<br />
Las semillas que toleran la <strong>de</strong>secación hasta un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 10-12% (valores con HR <strong>en</strong> equilibrio<br />
<strong>de</strong> 40-50% a 20°C), pero cuya viabilidad se reduce cuando<br />
se somet<strong>en</strong> a un proceso adicional <strong>de</strong> secado <strong>para</strong> reducir<br />
su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad, probablem<strong>en</strong>te se comport<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to como semillas intermedias.<br />
Las semillas que muer<strong>en</strong> por la <strong>de</strong>secación a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> 15-20% (valores con una HR <strong>en</strong> equilibrio >70% a<br />
20°C), probablem<strong>en</strong>te sean recalcitrantes.<br />
Información sobre <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />
amplia gama <strong>de</strong> especies se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> la dirección www.<br />
rbgkew.org.uk/data/sid. Gran parte <strong>de</strong> la información <strong>de</strong> esta página<br />
provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> Comp<strong>en</strong>dium on Seed Storage Behaviour <strong>de</strong> Hong et<br />
al. (1996) disponible <strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=244.<br />
Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> secar las semillas<br />
Paso 1: Determine <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y <strong>el</strong> período<br />
<strong>de</strong> secado<br />
Evalúe la necesidad <strong>de</strong> secado calculando <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas recibidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma. El cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar rápidam<strong>en</strong>te con un medidor <strong>de</strong><br />
humedad calibrado, como se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> la sección 4.1.<br />
Si la humedad está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los límites recom<strong>en</strong>dados<br />
<strong>para</strong> un almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to seguro (3-7% <strong>para</strong> conservación a largo<br />
plazo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie), hay que secar.<br />
Predicción d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> secado<br />
La duración d<strong>el</strong> período <strong>de</strong> secado se pue<strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir empleando<br />
cualquiera <strong>de</strong> los métodos que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación. Si <strong>el</strong><br />
banco <strong>de</strong> germoplasma no ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia previa con <strong>el</strong> secado<br />
<strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> alguna especie <strong>en</strong> particular, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que<br />
experim<strong>en</strong>tar con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir <strong>el</strong> período <strong>de</strong> secado a<strong>de</strong>cuado.<br />
46
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 4.3. Protocolo <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
La mayoría <strong>de</strong> las semillas muere<br />
PROBABLEMENTE<br />
RECALCITRANTES<br />
Fu<strong>en</strong>te: Hong y Ellis (1996).<br />
RECEPCIÓN DE LAS SEMILLAS<br />
DETERMINE EL CONTENIDO DE HUMEDAD Y<br />
LA VIABILIDAD INICIAL DE LAS SEMILLAS<br />
SEQUE HASTA OBTENER UN CONTENIDO<br />
DE HUMEDAD DE 10-12%<br />
EVALÚE LA VIABILIDAD<br />
La mayoría <strong>de</strong> las<br />
semillas muere<br />
La mayoría <strong>de</strong> las<br />
semillas muere<br />
PROBABLEMENTE INTERMEDIAS<br />
47<br />
La mayoría <strong>de</strong> las<br />
semillas sobrevive<br />
SEQUE HASTA OBTENER UN<br />
CONTENIDO DE HUMEDAD DE 5%<br />
EVALÚE LA VIABILIDAD<br />
La mayoría <strong>de</strong> las<br />
semillas sobrevive<br />
ALMACENE HERMÉTICAMENTE<br />
A -20ºC DURANTE 3 MESES<br />
EVALÚE LA VIABILIDAD<br />
La mayoría <strong>de</strong> las<br />
semillas sobrevive<br />
PROBABLEMENTE ORTODOXAS
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Predicción d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> secado mediante la pérdida <strong>de</strong> peso<br />
1. Determine <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> semilla<br />
empleando los métodos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> la sección 4.1.<br />
2. Pese la muestra <strong>de</strong> semilla que requiere secado.<br />
3. Calcule <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> las semillas al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> humedad requerido<br />
utilizando la ecuación:<br />
Peso final <strong>de</strong> las semillas =<br />
Peso inicial <strong>de</strong> las semillas × (100 - Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad inicial)<br />
(100 - Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad objetivo)<br />
Ejemplo:<br />
4. Conserve la muestra <strong>en</strong> una bolsa <strong>de</strong> mus<strong>el</strong>ina o <strong>de</strong> malla <strong>de</strong><br />
toldillo y déj<strong>el</strong>a secar, pesándola periódicam<strong>en</strong>te hasta lograr <strong>el</strong><br />
peso requerido.<br />
Predicción d<strong>el</strong> período <strong>de</strong> secado a partir <strong>de</strong> curvas <strong>de</strong> secado<br />
promedio<br />
En g<strong>en</strong>eral, las semillas se secan a un ritmo expon<strong>en</strong>cial hasta<br />
que se alcanza <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio. La tasa <strong>de</strong><br />
secado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes lotes <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> la misma especie será más<br />
o m<strong>en</strong>os igual <strong>en</strong> las mismas condiciones ambi<strong>en</strong>tales. Por esto, las<br />
curvas <strong>de</strong> secado se pue<strong>de</strong>n utilizar <strong>para</strong> pronosticar <strong>el</strong> período <strong>de</strong><br />
secado <strong>de</strong> todos los lotes <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> una especie <strong>en</strong> particular,<br />
secados a <strong>de</strong>terminadas condiciones. Esto evita t<strong>en</strong>er que monitorear<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas durante <strong>el</strong><br />
secado y limita <strong>el</strong> <strong>de</strong>sperdicio <strong>de</strong> semillas.<br />
Cómo <strong>el</strong>aborar curvas <strong>de</strong> secado promedio<br />
1. Colecte 250-500 g <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> cada 3-5 accesiones <strong>de</strong> una<br />
especie (que difieran <strong>en</strong> características como tamaño <strong>de</strong> semilla,<br />
masa, forma, composición química). Utilice lotes que t<strong>en</strong>gan<br />
abundante semilla o aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong>sechados por su baja viabilidad.<br />
2. Determine <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>para</strong> cada lote <strong>de</strong> semilla<br />
utilizando <strong>el</strong> método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
3. Seque las semillas empleando <strong>el</strong> mismo método y las mismas<br />
condiciones que utilizaría <strong>en</strong> la práctica.<br />
48<br />
Peso inicial <strong>de</strong> las semillas = 250 g<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad inicial = 12%<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad objetivo al final d<strong>el</strong> secado = 8%<br />
Peso final <strong>de</strong> las semillas<br />
a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> 8% = 250 x (100 -12) = 239 g<br />
(100 - 8)
4. Mezcle las semillas <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te y cada día retire una<br />
muestra pequeña <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminarle <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad.<br />
5. Repita <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to cada día hasta que no registre cambios<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad.<br />
6. Trace un gráfico <strong>de</strong> los datos colocando <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad, <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje, <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje Y y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
eje X.<br />
7. Los cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad durante <strong>el</strong> proceso<br />
se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scribir trazando una curva expon<strong>en</strong>cial (curva <strong>de</strong><br />
secado promedio) d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> datos.<br />
La curva <strong>de</strong> secado promedio se pue<strong>de</strong> utilizar como guía puesto<br />
que otros lotes <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> la misma especie <strong>de</strong>b<strong>en</strong> secar a<br />
una tasa similar. Esto se pue<strong>de</strong> repetir con semillas <strong>de</strong> todas las<br />
especies y se pue<strong>de</strong>n trazar gráficos <strong>de</strong> sus curvas <strong>de</strong> secado <strong>para</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes condiciones <strong>de</strong> secado.<br />
Uso <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> secado promedio <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong><br />
tiempo <strong>de</strong> secado<br />
1. Utilice <strong>el</strong> gráfico pre<strong>para</strong>do <strong>para</strong> las semillas <strong>de</strong> una especie <strong>en</strong><br />
particular sometida a secado.<br />
2. Determine <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad inicial <strong>de</strong> la muestra<br />
mediante <strong>el</strong> método <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> horno.<br />
3. S<strong>el</strong>eccione <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad final requerido <strong>para</strong><br />
almac<strong>en</strong>ar esta especie.<br />
4. Trace una línea horizontal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad inicial<br />
y d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>seado sobre <strong>el</strong> eje Y, transversal<br />
a la curva <strong>de</strong> secado.<br />
5. Anote <strong>el</strong> día sobre <strong>el</strong> eje X, correspondi<strong>en</strong>te a los puntos <strong>de</strong><br />
intersección con la curva <strong>de</strong> secado, <strong>para</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad.<br />
La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los dos puntos sobre <strong>el</strong> eje X indica <strong>el</strong> tiempo<br />
<strong>de</strong> secado necesario <strong>para</strong> lograr <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>seado<br />
(ver Figura 4.2).<br />
Paso 2: Aliste las semillas <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado<br />
1. Es preferible colocar las semillas <strong>en</strong> bolsas 8 porosas marcadas<br />
<strong>para</strong> cada accesión. Cuando utilice bolsas, siempre <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />
dos rótulos o etiquetas que acompañ<strong>en</strong> <strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas –uno<br />
pegado <strong>en</strong> la parte <strong>de</strong> afuera <strong>de</strong> las bolsas y <strong>el</strong> otro colocado<br />
<strong>de</strong>ntro, con las semillas. Los rótulos o etiquetas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />
durables y se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> escribir con marcador perman<strong>en</strong>te.<br />
8 Las bolsas que se utilizan <strong>para</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> secado <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sufi ci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
porosas <strong>para</strong> permitir que la humedad salga fácilm<strong>en</strong>te. Las más apropiadas,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> la semilla, son las <strong>de</strong> mus<strong>el</strong>ina o las <strong>de</strong> malla <strong>de</strong><br />
toldillo.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
49
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Evite secar a temperaturas<br />
altas ya que éstas reduc<strong>en</strong><br />
la vida <strong>de</strong> la semilla <strong>en</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
2. No ponga una gran cantidad <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una sola<br />
bolsa. Divida las accesiones <strong>en</strong> varias bolsas rotuladas, <strong>en</strong><br />
capas d<strong>el</strong>gadas <strong>para</strong> que se sequ<strong>en</strong> rápido.<br />
3. Cierre bi<strong>en</strong> las bolsas <strong>para</strong> que las semillas no se <strong>de</strong>rram<strong>en</strong> o<br />
mezcl<strong>en</strong>.<br />
Paso 3: Seque las semillas<br />
Exist<strong>en</strong> varios métodos <strong>para</strong> secar las semillas. Los métodos más<br />
comunes y seguros son <strong>el</strong> secado mediante la <strong>de</strong>shumidificación<br />
y <strong>el</strong> secado con g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice. También se pue<strong>de</strong>n utilizar otros<br />
métodos como <strong>el</strong> secado mediante la aplicación <strong>de</strong> soluciones<br />
salinas saturadas.<br />
Todos estos métodos consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>jar las semillas <strong>en</strong> un<br />
ambi<strong>en</strong>te con una HR baja y <strong>de</strong>jar que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas alcance <strong>el</strong> equilibrio a una temperatura r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />
baja (10-25°C). T<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que las semillas alcanzarán <strong>el</strong><br />
equilibrio a difer<strong>en</strong>tes tasas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie, <strong>el</strong> tamaño<br />
<strong>de</strong> la semilla y las condiciones d<strong>el</strong> secado. Al principio, la mayoría<br />
<strong>de</strong> las semillas se secará rápidam<strong>en</strong>te y la tasa <strong>de</strong> secado irá<br />
si<strong>en</strong>do más l<strong>en</strong>ta a medida que se vaya acercando a un cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad bajo.<br />
Si <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad inicial <strong>de</strong> las semillas es <strong>de</strong>masiado<br />
alto (>15%), se recomi<strong>en</strong>da secar las semillas <strong>en</strong> dos fases:<br />
1. secado inicial <strong>para</strong> reducir <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad a niv<strong>el</strong>es<br />
seguros <strong>para</strong> evitar una <strong>de</strong>secación rápida y daño a las semillas<br />
s<strong>en</strong>sibles (como daño por agrietami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la soya) (ver<br />
Recuadro 4.1 <strong>para</strong> las opciones <strong>de</strong> secado inicial); y<br />
2. secado final hasta llegar al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad recom<strong>en</strong>dado<br />
<strong>para</strong> conservación <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma.<br />
Recuadro 4.1. Alternativas <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado inicial<br />
Si <strong>el</strong> clima es apropiado, seque al aire libre, a la sombra, <strong>en</strong> estantes<br />
<strong>de</strong> malla abiertos –se requier<strong>en</strong> medidas adicionales <strong>de</strong> control contra<br />
pájaros, insectos y rocío<br />
Secado pasivo <strong>en</strong> un cuarto con bu<strong>en</strong>a v<strong>en</strong>tilación y circulación <strong>de</strong> aire<br />
–no factible <strong>en</strong> <strong>el</strong> clima cali<strong>en</strong>te y húmedo d<strong>el</strong> trópico<br />
Secado activo mediante v<strong>en</strong>tilación forzada<br />
Secado mediante la <strong>de</strong>shumidifi cación<br />
Este método implica secar las semillas <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> don<strong>de</strong> la<br />
HR se manti<strong>en</strong>e baja por <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>shumidificadores. Las Normas<br />
<strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es publicadas por la FAO y <strong>el</strong> IPGRI (1994)<br />
50
ecomi<strong>en</strong>dan secar las semillas a un rango <strong>de</strong> HR <strong>de</strong> 10-15% y<br />
a una temperatura <strong>de</strong> 10 a 25°C. Para bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
más pequeños, exist<strong>en</strong> cabinas <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado <strong>de</strong> las semillas,<br />
diseñadas <strong>para</strong> proporcionar estas condiciones. Los bancos <strong>de</strong><br />
germoplasma más gran<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong>n requerir cuartos modulares<br />
<strong>para</strong> <strong>el</strong> secado <strong>de</strong> las semillas, con acceso <strong>para</strong> <strong>de</strong>splazarse <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>los. La cabina o cuarto <strong>de</strong> secado <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un dispositivo <strong>de</strong><br />
seguridad que regule la temperatura y evite <strong>el</strong> sobrecal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> falla mecánica.<br />
1. Coloque las semillas, previam<strong>en</strong>te empacadas <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>a,<br />
<strong>en</strong> los estantes <strong>de</strong> un cuarto o cabina <strong>de</strong> secado. Asegúrese <strong>de</strong><br />
que las bolsas con las semillas no que<strong>de</strong>n <strong>de</strong>masiado juntas y<br />
que haya sufici<strong>en</strong>te espacio <strong>para</strong> que <strong>el</strong> aire circule librem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las.<br />
2. Deje las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto o cabina <strong>de</strong> secado hasta que<br />
<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad llegue al rango requerido <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Si se conoc<strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
inicial y <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> la muestra, la duración d<strong>el</strong> período <strong>de</strong><br />
secado se podrá pre<strong>de</strong>cir utilizando curvas <strong>de</strong> secado promedio<br />
o midi<strong>en</strong>do la pérdida <strong>de</strong> peso como se <strong>de</strong>scribió anteriorm<strong>en</strong>te<br />
(ver Paso 1).<br />
3. Otra opción consiste <strong>en</strong> retirar una submuestra y <strong>de</strong>terminar<br />
si se ha alcanzado o no <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad requerido,<br />
empleando los métodos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> la sección 4.1.<br />
Secado mediante <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice<br />
El g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice sirve <strong>para</strong> secar muestras pequeñas. A continuación<br />
se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> secar semillas con g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice:<br />
1. Coloque g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice autoindicador, azul y seco 9 <strong>en</strong> un<br />
<strong>de</strong>secador o frasco <strong>de</strong> vidrio con s<strong>el</strong>lo hermético. El peso d<strong>el</strong><br />
g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice utilizado <strong>de</strong>be ser igual al <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong><br />
lograr un secado efici<strong>en</strong>te. Para un secado más rápido, algunos<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma utilizan una r<strong>el</strong>ación más alta <strong>de</strong> g<strong>el</strong> a<br />
semilla, como <strong>de</strong> 3:1.<br />
2. Coloque las semillas <strong>en</strong> bolsas porosas y consérv<strong>el</strong>as muy<br />
cerca d<strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice.<br />
3. Mant<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> <strong>de</strong>secador a temperatura fresca (aproximadam<strong>en</strong>te<br />
20°C).<br />
4. Cambie <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice a diario o cuando <strong>el</strong> color cambie <strong>de</strong> azul<br />
9 Los usuarios d<strong>el</strong> tradicional g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice azul autoindicador son muy cuidadosos por<br />
los posibles efectos carcinogénicos d<strong>el</strong> cloruro <strong>de</strong> cobalto que se utiliza como indicador.<br />
El g<strong>el</strong> se <strong>de</strong>be manipular <strong>en</strong> un a<strong>para</strong>dor con extractor <strong>de</strong> vapores cuando exista<br />
riesgo <strong>de</strong> que se g<strong>en</strong>ere polvo. La mayoría <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong> químicos ofrec<strong>en</strong> otras<br />
alternativas <strong>de</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice azul, como <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice autoindicador granular <strong>de</strong> naranja<br />
a incoloro, o <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice esférico (2-5 mm), que produc<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os polvo y que<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar siempre que sea posible.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
51
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
int<strong>en</strong>so a rosado o azul pálido.<br />
5. Reg<strong>en</strong>ere <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice cal<strong>en</strong>tándolo a 100°C hasta que<br />
adquiera <strong>de</strong> nuevo <strong>el</strong> color azul int<strong>en</strong>so. Deje que se <strong>en</strong>fríe <strong>en</strong><br />
un recipi<strong>en</strong>te hermético antes <strong>de</strong> reutilizarlo.<br />
6. Deje las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te con g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice fresco hasta<br />
que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad esté <strong>en</strong> <strong>el</strong> rango requerido <strong>para</strong><br />
<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
7. Empaque las semillas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes a<strong>de</strong>cuados cuando<br />
las semillas hayan alcanzado <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
recom<strong>en</strong>dado o <strong>el</strong> peso <strong>en</strong> equilibrio, y cuando su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
germinación y sanidad sea aceptable.<br />
Secado mediante <strong>el</strong> cloruro <strong>de</strong> calcio<br />
Las semillas también se pue<strong>de</strong>n secar utilizando gránulos <strong>de</strong><br />
cloruro <strong>de</strong> calcio anhidro. El cloruro <strong>de</strong> calcio es seguro, no es<br />
tóxico y es económico. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> ferreterías y<br />
se <strong>de</strong>secha fácilm<strong>en</strong>te por un <strong>de</strong>sagüe. El método <strong>de</strong> secado es<br />
muy similar al d<strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice, excepto que <strong>el</strong> químico se <strong>de</strong>secha<br />
<strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> secado o se pue<strong>de</strong> reutilizar <strong>para</strong> pre<strong>para</strong>r soluciones<br />
<strong>de</strong> sales saturadas.<br />
1. Coloque los gránulos <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> calcio anhidro <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo<br />
<strong>de</strong> un <strong>de</strong>secador o frasco <strong>de</strong> vidrio hermético, bajo una capa <strong>de</strong><br />
malla <strong>de</strong> alambre. Cierre <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te rápidam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> evitar<br />
que absorba humedad d<strong>el</strong> aire.<br />
2. Coloque las semillas <strong>en</strong> bolsas porosas sobre la placa d<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>secador o <strong>en</strong> una malla <strong>de</strong> alambre.<br />
3. Mant<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> <strong>de</strong>secador a una temperatura fresca<br />
(aproximadam<strong>en</strong>te 20°C).<br />
4. Cuando la capa superior <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> calcio se <strong>en</strong>durezca<br />
y esté brillante, gír<strong>el</strong>a <strong>de</strong> manera que la parte inferior que<strong>de</strong><br />
arriba. Una vez esté completam<strong>en</strong>te dura, se pue<strong>de</strong> reutilizar<br />
<strong>para</strong> pre<strong>para</strong>r una solución salina saturada como se <strong>de</strong>scribe<br />
más ad<strong>el</strong>ante.<br />
5. Deje las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> cloruro <strong>de</strong> calcio<br />
fresco hasta que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>el</strong> rango requerido <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
6. Empaque las semillas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes a<strong>de</strong>cuados una vez<br />
obt<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad recom<strong>en</strong>dado o <strong>el</strong> peso <strong>en</strong><br />
equilibrio, y si la germinación y sanidad <strong>de</strong> las semillas son<br />
aceptables<br />
Soluciones salinas saturadas<br />
Las semillas se pue<strong>de</strong>n acondicionar <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
secándolas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes s<strong>el</strong>lados, sobre soluciones saturadas <strong>de</strong><br />
sales minerales como cloruro <strong>de</strong> calcio y cloruro <strong>de</strong> litio. El cloruro<br />
<strong>de</strong> calcio manti<strong>en</strong>e una HR <strong>de</strong> 30% a 25°C y se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>para</strong><br />
52
secar semillas <strong>para</strong> conservación a mediano plazo. De manera<br />
similar, <strong>el</strong> cloruro <strong>de</strong> litio proporciona 13% <strong>de</strong> HR y <strong>el</strong> bromuro <strong>de</strong><br />
calcio 18% <strong>de</strong> HR a 20°C, y se pue<strong>de</strong>n utilizar <strong>para</strong> secar semillas<br />
<strong>para</strong> conservación a largo plazo. También se pue<strong>de</strong>n utilizar mezclas<br />
<strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> calcio y cloruro <strong>de</strong> litio <strong>para</strong> alcanzar cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />
humedad más bajos a un m<strong>en</strong>or costo, <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>el</strong><br />
uso <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> litio únicam<strong>en</strong>te. Para obt<strong>en</strong>er la proporción<br />
específica <strong>de</strong> los químicos que se utilizan, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar la<br />
HR exacta y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad objetivo.<br />
Para pre<strong>para</strong>r la solución salina:<br />
1. Mezcle sal y agua <strong>para</strong> formar una susp<strong>en</strong>sión húmeda.<br />
2. Coloque la susp<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> un <strong>de</strong>secador o <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te<br />
abierto y coloque <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otro más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> cierre<br />
hermético que utilizará <strong>para</strong> secar las semillas.<br />
3. Disperse las semillas <strong>en</strong> una capa d<strong>el</strong>gada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su<br />
recipi<strong>en</strong>te y colóqu<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>secador o <strong>en</strong> <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te más<br />
gran<strong>de</strong>. La solución salina no <strong>de</strong>be hacer contacto con las<br />
semillas. S<strong>el</strong>le la tapa d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te más gran<strong>de</strong> que conti<strong>en</strong>e<br />
las semillas y la solución.<br />
4. Deje que transcurra tiempo sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que la humedad <strong>de</strong><br />
las semillas se equilibre con <strong>el</strong> aire <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te –esto<br />
podría tomar varias semanas. La circulación <strong>de</strong> aire <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te agilizará <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> secado.<br />
Otros métodos <strong>de</strong> bajo costo<br />
Refrigerador <strong>de</strong> <strong>de</strong>scong<strong>el</strong>ación automática<br />
Si no se dispone <strong>de</strong> sales minerales, las semillas se pue<strong>de</strong>n secar<br />
utilizando un refrigerador <strong>de</strong> <strong>de</strong>scong<strong>el</strong>ación automática. La acción<br />
<strong>de</strong> la unidad <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>scong<strong>el</strong>ación mant<strong>en</strong>drá una HR baja <strong>de</strong>ntro<br />
d<strong>el</strong> refrigerador. Aunque es difícil controlar la HR con exactitud, este<br />
método produce resultados satisfactorios si no se dispone <strong>de</strong> otros<br />
mejores. La HR <strong>en</strong> muchos refrigeradores oscila <strong>en</strong>tre 10 y 40%,<br />
que correspon<strong>de</strong> al rango apropiado <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>para</strong><br />
conservar semillas a mediano o largo plazo.<br />
1. En un recipi<strong>en</strong>te abierto, disperse las semillas <strong>en</strong> una capa<br />
d<strong>el</strong>gada.<br />
2. Coloque <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un refrigerador <strong>de</strong> <strong>de</strong>scong<strong>el</strong>ación<br />
automática y <strong>de</strong>je que las semillas se equilibr<strong>en</strong> con la humedad<br />
<strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> refrigerador.<br />
3. S<strong>el</strong>le <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> secado, retír<strong>el</strong>o d<strong>el</strong> refrigerador y <strong>de</strong>je que<br />
alcance temperatura ambi<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> abrirlo <strong>para</strong> evitar que la<br />
humedad se con<strong>de</strong>nse <strong>en</strong> las semillas.<br />
4. S<strong>el</strong>le las semillas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cierre hermético y traslád<strong>el</strong>as<br />
al cuarto <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
53
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Secado a la sombra<br />
El secado a la sombra pue<strong>de</strong> ser una forma efectiva <strong>de</strong> reducir<br />
<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
la HR es baja (m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> 40%); <strong>en</strong>tre más baja sea la humedad,<br />
más efectivo será <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> secado. El secado a la sombra es<br />
particularm<strong>en</strong>te útil <strong>para</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> secado inicial. No seque al sol<br />
ya que se cree que afecta la viabilidad a largo plazo <strong>de</strong> las semillas<br />
<strong>de</strong> algunas especies.<br />
1. Exti<strong>en</strong>da las semillas <strong>en</strong> una sola capa sobre una sábana <strong>de</strong><br />
lino o <strong>en</strong> estantes <strong>de</strong> malla abiertos, dispuestos <strong>en</strong> la sombra,<br />
asegurándose <strong>de</strong> que <strong>el</strong> aire circule librem<strong>en</strong>te. Cualquier<br />
dispositivo que ayu<strong>de</strong> a <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> flujo d<strong>el</strong> aire sobre las semillas<br />
(como un v<strong>en</strong>tilador) mejorará la efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> secado.<br />
2. Cubra las semillas con una red protectora <strong>para</strong> evitar la<br />
<strong>de</strong>predación <strong>de</strong> animales (pájaros, ratas, etc.).<br />
3. En la noche, <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>va la sábana y manténgala <strong>en</strong> un cuarto<br />
fresco.<br />
4. Deje que transcurra <strong>el</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que la humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas alcance equilibrio con la HR d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te –esto<br />
podría tomar varios días.<br />
En los países tropicales con una HR alta, es más difícil y costoso<br />
mant<strong>en</strong>er un cuarto <strong>de</strong> secado a una HR muy baja. Para reducir<br />
<strong>de</strong> manera efectiva <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas a<br />
niv<strong>el</strong>es aceptados, se pue<strong>de</strong> emplear una combinación <strong>de</strong> métodos<br />
incluy<strong>en</strong>do tecnologías <strong>de</strong> bajo costo como <strong>el</strong> secado con g<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
sílice y sales saturadas.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>scriptores se pue<strong>de</strong>n utilizar <strong>para</strong> docum<strong>en</strong>tar los<br />
procesos mediante los cuales se <strong>de</strong>terminó <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
y se secaron las semillas <strong>de</strong> cada accesión:<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recibirlas (%)<br />
Método utilizado <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la humedad<br />
Método <strong>de</strong> secado previo, duración (don<strong>de</strong> corresponda)<br />
Método <strong>de</strong> secado final<br />
Duración d<strong>el</strong> secado final<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad final, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> secado (%)<br />
Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad final<br />
Peso <strong>de</strong> 100 ó 1000 semillas (g)<br />
Peso seco total <strong>de</strong> las semillas (g)<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Cromarty, A. 1984. Techniques for Seed-drying. Pp. 88-125 in Seed<br />
managem<strong>en</strong>t techniques for g<strong>en</strong>ebanks. (J.B. Dickie, S. Linington y<br />
J.T. Williams, eds.). Memorias <strong>de</strong> un taller realizado <strong>en</strong> Royal Botanic<br />
Gar<strong>de</strong>ns, Kew, julio 6 al 9, 1982. IBPGR, Roma, Italia.<br />
54
Cromarty, A. S., Ellis, R.H. y Roberts, E.H. 1982. The <strong>de</strong>sign of seed storage<br />
facilities for g<strong>en</strong>etic conservation. IBPGR, Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong><br />
la dirección http://www.bioversityinternational.org/Publications/pubfile.<br />
asp?ID_PUB=281.<br />
Ellis, R.H. 1998. Longevity of seeds stored hermetically at low moisture<br />
cont<strong>en</strong>ts. Seed Sci<strong>en</strong>ce Research 8 (Suppl. 1):9-10.<br />
Ellis, R.H., Hong, T.D. y Roberts, E.H. 1989. A comparison of the lowmoisture-cont<strong>en</strong>t<br />
limit to the logarithmic r<strong>el</strong>ation betwe<strong>en</strong> seed moisture<br />
cont<strong>en</strong>t and longevity in tw<strong>el</strong>ve species. Annals of Botany 63:601-611.<br />
Ellis, R.H., Hong, T.D., Roberts, R.H. y Tao, K.L. 1990. Low moisture cont<strong>en</strong>t<br />
limits to r<strong>el</strong>ations betwe<strong>en</strong> seed longevity and moisture. Annals of Botany<br />
65:493-504.<br />
Ellis, R.H., Hong, T.D., Astley, D., Pinnegar, A.E. y Kraak, H.L. 1996. Survival<br />
of dry and ultra-dry seeds of carrot, groundnut, lettuce, oilseed rape,<br />
and onion during five years’ hermetic storage at two temperatures. Seed<br />
Sci<strong>en</strong>ce and Technology 24:347-358.<br />
FAO/IPGRI, 1994. Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es. FAO e IPGRI, Roma,<br />
Italia. Disponible <strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.org/<br />
Publications/pubfile.asp?ID_PUB=1250.<br />
Hong, T.D. y Ellis, R.H. 1996. A protocol to <strong>de</strong>termine seed storage<br />
behaviour. IPGRI Boletín técnico No. 1. IPGRI, Roma, Italia. Disponible<br />
<strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.org/Publications/pubfile.<br />
asp?ID_PUB=137.<br />
Hong, T.D., Linington, S.H. y Ellis, R.H. 1996. Seed storage behaviour:<br />
A comp<strong>en</strong>dium. Handbooks for G<strong>en</strong>ebanks No. 4. IPGRI, Roma,<br />
Italia. Disponible <strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.org/<br />
Publications/pubfile.asp?ID_PUB=244.<br />
Linington, S.H. 2003. The <strong>de</strong>sign of seed banks. Pp. 591-636 In Seed<br />
conservation: Turning sci<strong>en</strong>ce into practice. (R.D. Smith, J.B. Dickie, S.H.<br />
Linington, H.W. Pritchard y R.J. Probert, eds.). Royal Botanic Gar<strong>de</strong>ns,<br />
Kew, Reino Unido.<br />
Probert, R.J. 2003. Seed viability un<strong>de</strong>r ambi<strong>en</strong>t conditions, and the<br />
importance of drying. Pp. 337-365. En Seed conservation: Turning sci<strong>en</strong>ce<br />
into practice. (R.D. Smith, J.B. Dickie, S.H. Linington, H.W. Pritchard y R.J.<br />
Probert, eds.). Royal Botanic Gar<strong>de</strong>ns, Kew, Reino Unido.<br />
Vertucci, C.W. y Roos, E.E. 1993. Theoretical basis for seed storage II:<br />
The influ<strong>en</strong>ce of temperature on optimal moisture lev<strong>el</strong>s. Seed Sci<strong>en</strong>ce<br />
Research 3:201-203.<br />
Walters, C. 1998. Ultra-dry technology: Perspective from the National Seed<br />
Storage Laboratory, USA. Sci<strong>en</strong>ce Research 8 (Suppl. 1):11-14.<br />
Walters, C. 2003. Principles of preserving germplasm in g<strong>en</strong>e banks. Pp.<br />
113-138. En:Strategies for survival. (E. Guerrant, K. Hav<strong>en</strong>s y M. Maun<strong>de</strong>r,<br />
eds.). Island Press, Cov<strong>el</strong>o, CA, USA.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
55
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
2. Adquisición y registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar la<br />
introducción inadvertida <strong>de</strong><br />
transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
5. Calidad <strong>de</strong> las semillas1. Introducción<br />
56<br />
5. DETERMINACIÓN DE LA<br />
CALIDAD DE LAS SEMILLAS<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
¿Qué es la viabilidad <strong>de</strong> las semillas?<br />
La viabilidad es la medida <strong>de</strong> cuántas semillas <strong>de</strong><br />
un lote están vivas y pue<strong>de</strong>n llegar a convertirse <strong>en</strong><br />
plantas capaces <strong>de</strong> reproducirse <strong>en</strong> condiciones<br />
<strong>de</strong> campo a<strong>de</strong>cuadas.<br />
¿Por qué se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar la viabilidad<br />
<strong>de</strong> las semillas?<br />
Es muy importante que las semillas almac<strong>en</strong>adas<br />
<strong>en</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma puedan producir<br />
plantas cuando se las siembre <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. Por<br />
tanto, las semillas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una viabilidad<br />
alta al inicio d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y mant<strong>en</strong>erla<br />
durante <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Las semillas con una<br />
viabilidad inicial alta sobrevivirán también más<br />
tiempo <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. La viabilidad <strong>de</strong> las<br />
semillas se reduce l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te al comi<strong>en</strong>zo y luego<br />
rápidam<strong>en</strong>te a medida que la semilla <strong>en</strong>vejece. Es<br />
importante saber cuándo ocurre esta reducción<br />
<strong>para</strong> tomar acciones conduc<strong>en</strong>tes a reg<strong>en</strong>erar<br />
la accesión. El <strong>de</strong>terioro excesivo conducirá a la<br />
pérdida d<strong>el</strong> material.<br />
¿Cuándo se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar la viabilidad?<br />
La viabilidad <strong>de</strong> las accesiones se <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>terminar:<br />
antes <strong>de</strong> empacar las semillas y almac<strong>en</strong>arlas <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma; y<br />
a intervalos regulares durante <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Las pruebas <strong>de</strong> viabilidad pue<strong>de</strong>n tomar <strong>de</strong> unos<br />
cuantos días a varias semanas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />
la especie. De ser posible, los resultados <strong>de</strong> las<br />
pruebas <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar listos antes<br />
<strong>de</strong> que las semillas se empaqu<strong>en</strong> y se llev<strong>en</strong> a<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma, <strong>de</strong><br />
manera que las semillas <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te se<br />
puedan i<strong>de</strong>ntificar y reg<strong>en</strong>erar.<br />
Mi<strong>en</strong>tras se esperan los resultados <strong>de</strong> las pruebas<br />
<strong>de</strong> viabilidad, o si existe alguna <strong>de</strong>mora <strong>en</strong> la
ealización <strong>de</strong> las pruebas antes d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, las semillas se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ubicar <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te fresco <strong>para</strong> minimizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro.<br />
¿Cómo se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar la viabilidad?<br />
Exist<strong>en</strong> muchos métodos <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la viabilidad <strong>de</strong> las semillas.<br />
El más exacto y confiable es la prueba <strong>de</strong> germinación. También<br />
exist<strong>en</strong> pruebas bioquímicas, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> ser más rápidas,<br />
pero que no son tan exactas como la prueba <strong>de</strong> germinación, y que<br />
requier<strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s especiales <strong>para</strong> realizarlas e interpretarlas.<br />
Normalm<strong>en</strong>te, no se recomi<strong>en</strong>da <strong>el</strong> uso g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> estas<br />
pruebas <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar la viabilidad <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> un banco <strong>de</strong><br />
germoplasma.<br />
¿Qué es una prueba <strong>de</strong> germinación?<br />
Una prueba <strong>de</strong> germinación se realiza <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar qué proporción<br />
<strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong> una accesión germinará <strong>en</strong> condiciones favorables<br />
y producirá plántulas normales (plántulas con estructuras es<strong>en</strong>ciales –<br />
raíces, brotes y sufici<strong>en</strong>te reserva <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to– capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollarse<br />
<strong>en</strong> plantas reproductivam<strong>en</strong>te maduras (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo 5.1).<br />
¿Cómo se prueba la germinación?<br />
Los requerimi<strong>en</strong>tos básicos <strong>para</strong> que una semilla germine son agua,<br />
oxíg<strong>en</strong>o, luz y temperatura a<strong>de</strong>cuada. Las semillas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
especies ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes requerimi<strong>en</strong>tos, por lo cual no existe un<br />
conjunto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> condiciones <strong>para</strong> germinar las semillas <strong>de</strong> todas<br />
las especies. Las semillas <strong>de</strong> algunas especies son más tolerantes y<br />
germinan <strong>en</strong> una amplia gama <strong>de</strong> condiciones, pero la germinación<br />
completa sólo se pue<strong>de</strong> lograr <strong>en</strong> condiciones óptimas.<br />
¿Cuántas semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar <strong>en</strong> la prueba?<br />
Para <strong>de</strong>terminar la viabilidad al comi<strong>en</strong>zo d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se<br />
recomi<strong>en</strong>da realizar la prueba <strong>de</strong> germinación con un tamaño <strong>de</strong><br />
muestra fijo <strong>de</strong> 200 semillas.<br />
Las Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es (FAO/IPGRI, 1994) recomi<strong>en</strong>dan<br />
usar mínimo dos repeticiones <strong>de</strong> 100 semillas cada una. Si los<br />
resultados <strong>de</strong> la prueba muestran que la germinación está por<br />
<strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> 90%, se <strong>de</strong>berá someter a prueba un lote adicional <strong>de</strong><br />
200 semillas, utilizando <strong>el</strong> mismo método. El promedio <strong>de</strong> las dos<br />
pruebas se tomará como la viabilidad g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las semillas.<br />
¿Cuándo ha germinado una semilla?<br />
La germinación <strong>de</strong> la semilla se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como la reanudación d<strong>el</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> embrión y la emerg<strong>en</strong>cia o protrusión <strong>de</strong> la radícula<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las estructuras <strong>de</strong> la testa. Para las pruebas <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong><br />
los bancos <strong>de</strong> germoplasma, la germinación no está completa hasta<br />
que se califique la plántula como normal <strong>de</strong> acuerdo con los criterios<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
57<br />
Almac<strong>en</strong>ar las semillas<br />
con una calidad inicial alta<br />
maximizará la longevidad<br />
<strong>de</strong> la accesión. Monitorear<br />
la viabilidad durante <strong>el</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to facilita la<br />
i<strong>de</strong>ntifi cación oportuna <strong>de</strong><br />
las accesiones que requier<strong>en</strong><br />
reg<strong>en</strong>eración, asegurando así<br />
la disponibilidad continua d<strong>el</strong><br />
germoplasma conservado.<br />
Para las especies <strong>de</strong> semilla<br />
gran<strong>de</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una tasa<br />
baja <strong>de</strong> multiplicación <strong>de</strong><br />
semilla y <strong>para</strong> aqu<strong>el</strong>las con<br />
problemas <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración<br />
(como las especies silvestres),<br />
pue<strong>de</strong> resultar difícil gastar<br />
200 semillas <strong>en</strong> una prueba<br />
<strong>de</strong> germinación. En este<br />
caso, se pue<strong>de</strong>n utilizar<br />
dos repeticiones <strong>de</strong> 50<br />
ó 25 semillas cada una,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la cantidad<br />
disponible.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 5.1. Pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
TOME AL AZAR UNA MUESTRA DE SEMILLAS DE LA ACCESIÓN<br />
DISPONGA DE DOS REPETICIONES DE 100 SEMILLAS CADA UNA<br />
REVISE SI SE PUEDE ESPERAR DUREZA SEMINAL O DORMANCIA DEL EMBRIÓN<br />
SÍ SÍ<br />
¿Hay dureza<br />
seminal?<br />
HAGA ESCARIFICACIÓN<br />
MECÁNICA<br />
58<br />
¿Hay dormancia<br />
d<strong>el</strong> embrión?<br />
NO NO<br />
HAGA TRATAMIENTO PARA INTERRUMPIR<br />
LA DORMANCIA DEL EMBRIÓN<br />
DETERMINE EL MÉTODO DE LA PRUEBA DE GERMINACIÓN<br />
¿Las semillas<br />
son pequeñas?<br />
NO<br />
¿Las semillas<br />
son <strong>de</strong> tamaño<br />
mediano?<br />
NO<br />
¿Las repeticiones<br />
son compatibles?<br />
SÍ<br />
SÍ<br />
CALCULE EL PORCENTAJE<br />
PROMEDIO DE VIABILIDAD EMPLEANDO<br />
TODAS LAS REPETICIONES<br />
INGRESE LOS DATOS A LOS ARCHIVOS<br />
USE EL MÉTODO DE LA CAJA PETRI<br />
USE EL MÉTODO ENTRE PAPEL<br />
USE EL MÉTODO DE GERMINACIÓN EN ARENA<br />
INTERPRETE LOS RESULTADOS CUENTE LAS PLÁNTULAS GERMINADAS NORMALES<br />
SÍ<br />
NO<br />
REPITA LA PRUEBA
específicos <strong>para</strong> cada especie (ver Asociación <strong>de</strong> Analistas Oficiales<br />
<strong>de</strong> <strong>Semillas</strong> [AOSA], 2005; ISTA, 2005). Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>el</strong> propósito<br />
<strong>de</strong> las pruebas es dar una indicación <strong>de</strong> cómo se <strong>de</strong>sempeñarán las<br />
semillas como propágulos <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo.<br />
Pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
Paso 1: Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
1. Revise los requerimi<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> temperatura, luz y<br />
cualquier otro tratami<strong>en</strong>to necesario <strong>para</strong> probar la germinación <strong>de</strong><br />
una especie (ver Cuadro 5.1).<br />
2. Revise si dispone d<strong>el</strong> equipo y <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuados <strong>para</strong><br />
cumplir con estos requerimi<strong>en</strong>tos. De lo contrario, <strong>de</strong>be <strong>en</strong>contrar<br />
las mejores alternativas posibles.<br />
3. Tome al azar una muestra <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> cada accesión <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> mezclar con cuidado <strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> su recipi<strong>en</strong>te o <strong>de</strong><br />
haberlo esparcido sobre una superficie limpia y mezclado bi<strong>en</strong> las<br />
semillas.<br />
4. Separe 200 semillas (o m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la disponibilidad)<br />
<strong>para</strong> cada prueba. Devu<strong>el</strong>va <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> las semillas al recipi<strong>en</strong>te.<br />
5. Divida estas semillas <strong>en</strong> por lo m<strong>en</strong>os dos repeticiones.<br />
6. Si las semillas están muy secas (con un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad por<br />
<strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> 8%) y si es probable que sufran daño por imbibición,<br />
pue<strong>de</strong> ser necesario <strong>el</strong>evarles <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (este<br />
proceso se llama humidificación) al 15-17% antes <strong>de</strong> realizar la<br />
prueba <strong>de</strong> germinación (ver Recuadro 5.1).<br />
Recuadro 5.1. Humidificación <strong>de</strong> semillas secas<br />
Las semillas <strong>de</strong> las especies silvestres con testa dura pue<strong>de</strong>n requerir<br />
escarificación (perforación <strong>de</strong> la testa con una cuchilla, pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> lija<br />
o un escalp<strong>el</strong>o, sin dañar <strong>el</strong> embrión) previa a la humidificación o la<br />
siembra.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
<strong>Semillas</strong> secas<br />
1. Disperse las semillas <strong>de</strong> manera uniforme <strong>en</strong> una caja petri.<br />
2. Coloque tres toallas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> bi<strong>en</strong> húmedas <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> una caja <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o gran<strong>de</strong>.<br />
3. Coloque las cajas petri (sin la tapa) con las semillas sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> húmedo y cierre la caja con una tapa bi<strong>en</strong><br />
ajustada.<br />
4. Coloque la caja <strong>en</strong> una incubadora a 20°C durante 24 horas o más, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
inicial.<br />
<strong>Semillas</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
1. Coloque las semillas <strong>en</strong> bolsas porosas hechas <strong>de</strong> malla <strong>de</strong> toldillo o <strong>de</strong> un material similar.<br />
2. En un <strong>de</strong>secador, coloque las bolsas sobre una rejilla colocada por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> agua. Las semillas no <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto directo con <strong>el</strong> agua.<br />
3. Coloque <strong>el</strong> <strong>de</strong>secador a 20°C durante aproximadam<strong>en</strong>te 48 horas. La capa <strong>de</strong> semillas no <strong>de</strong>be ser más<br />
gruesa que una semilla <strong>para</strong> que todas las semillas absorban humedad <strong>de</strong> la atmósfera equitativam<strong>en</strong>te.<br />
59
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cuadro 5.1. Normas <strong>para</strong> realizar pruebas <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> las especies cultivadas más comunes. Para mayor<br />
información sobre otros cultivos, referirse a ISTA (2005) o AOSA (2005).<br />
Cultivo Especie Sustrato* Temp<br />
(°C)**<br />
60<br />
Conteo<br />
Inicial, Final<br />
(días)<br />
Tratami<strong>en</strong>tos especiales;<br />
instrucciones adicionales <strong>para</strong><br />
semillas frescas y dormantes<br />
Achicoria Cichorium intybus SP 20; 20/30 5, 14 Iluminación; KNO 3<br />
Ají/Chile Capsicum frutesc<strong>en</strong>s SP; EP 20/30 6, 14 Iluminación; KNO 3<br />
Ajonjolí Sesamum indicum SP 20/30 3, 6<br />
Alfalfa Medicago sativa SP; EP 20 4, 7 Escarificación mecánica <strong>de</strong> semillas<br />
duras<br />
Algarrobo Vicia sativa EP; A 20 5, 10<br />
Algodón Gossypium spp. EP; A 20/30; 25 4, 12 Eliminar p<strong>el</strong>usa; escarificación<br />
mecánica <strong>de</strong> semillas duras<br />
Amaranto Amaranthus spp. SP 20/30; 20 7, 14<br />
Arroz Oryza sativa SP; EP; A 20/30; 25 5, 14 Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to previo a 40°C durante<br />
cinco días<br />
Arveja Pisum sativum EP; A 20 8<br />
Av<strong>en</strong>a Av<strong>en</strong>a sativa EP; A 20 5, 10 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante cinco días y evaluar durante<br />
diez días<br />
Ber<strong>en</strong>j<strong>en</strong>a Solanum m<strong>el</strong>ong<strong>en</strong>a SP; EP; A 20/30 7, 14 Iluminación; KNO 3<br />
Calabaza Cucurbita maxima EP; A 20/30; 25 4, 7 Mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> sustrato <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado seco<br />
Cártamo Carthamus tinctorius SP; EP 20; 25; 4, 14 Iluminación a 15°C<br />
Caupí Vigna unguiculata EP; A 20/30; 25 5, 8<br />
Cebada Hor<strong>de</strong>um vulgare EP; A 20 4, 7 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante 5 días<br />
Cebolla Allium cepa EP; SP 20 6, 10<br />
C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o Secale cereale SP; EP; A 20 4, 7 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante cinco días<br />
Cilantro Coriandrum sativum SP; EP 15 6, 21<br />
Coliflor Brassica oleracea SP; EP 20/30; 20 3, 10 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o<br />
var. botrytis a 10°C durante tres días; KNO 3 e<br />
iluminación<br />
Chícharo Lathyrus sativus EP; A 20 4, 14 Escarificación mecánica <strong>de</strong> semillas<br />
duras<br />
Fleo <strong>de</strong> los prados Phleum prat<strong>en</strong>sis SP 20/30 5, 10 Iluminación; KNO3 y <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to<br />
previo a 5 o a 10°C durante cinco días<br />
Fresa Fragaria ananassa SP 20/30; 20 28 Iluminación
Cultivo Especie Sustrato* Temp<br />
(°C)**<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Conteo<br />
Inicial, Final<br />
(días)<br />
Frijol Phaseolus vulgaris EP; A 20/30;<br />
25; 20<br />
5, 8<br />
Frijol lima Phaseolus lunatus EP; A 20/30; 25 5, 9<br />
Frijol mungo Vigna radiata EP; A 20/30; 25 3, 7<br />
Guandul Cajanus cajan EP 25 5, 10 Escarificación mecánica <strong>de</strong> semillas<br />
secas<br />
Garbanzo Cicer arietinum EP 20 5, 8 Escarificación mecánica <strong>de</strong> semillas<br />
duras<br />
Girasol H<strong>el</strong>ianthus annuus EP; A 20/30;<br />
25; 20<br />
3, 7<br />
Haba Vicia faba EP; A 20 4, 14 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 10°C durante tres<br />
días<br />
Lechuga Latuca sativa SP; EP 20 7 Iluminación; <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to previo<br />
L<strong>en</strong>teja L<strong>en</strong>s culinaris EP, A 20 5, 10 Escarificación mecánica <strong>de</strong> semillas<br />
duras<br />
L<strong>en</strong>teja negra Vigna mungo EP 20/30; 3, 7<br />
25; 20<br />
Lino Linum usitatissimum EP; SP 20/30; 20 3, 7<br />
Lupino Lupinus EP; A 20 3, 10<br />
angustifolius; L. albus<br />
Maíz Zea mays EP; A 20/30;<br />
25; 20<br />
4, 7<br />
Maní Arachis hypogaea EP; A 20/30; 25 5, 10 Etefon, 0.2%<br />
M<strong>el</strong>ón Cucumis m<strong>el</strong>o EP; A 20/30 4, 10 Mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> sustrato <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado seco<br />
Millo africano Eleusine corocana SP 20/30 8 KNO3 Millo cola <strong>de</strong> zorra Setaria italica SP 20/30 4, 10<br />
Millo perla P<strong>en</strong>nisetum glaucum SP; EP 20/30; 25 3, 7<br />
Mostaza india Brassica juncea SP; EP 20/30 3, 7 Iluminación; <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to previo a 10°C<br />
durante siete días y evaluar durante<br />
otros cinco días<br />
Mostaza negra Brassica nigra SP; EP 20/30; 20 3, 7 Iluminación; KNO3 y <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to<br />
previo a 10°C durante tres días<br />
Nabo Brassica napus EP, SP 20/30 3, 7<br />
Ocra Ab<strong>el</strong>moschus<br />
escul<strong>en</strong>tus EP; SP 20/30 4, 14<br />
Papa Solanum tuberosum SP; EP 20/30; 20 8, 16 GA3, 2000 ppm<br />
Pasto bermuda Cynodon dactylon SP 20/30 7, 21 Iluminación; KNO3 61<br />
Tratami<strong>en</strong>tos especiales;<br />
instrucciones adicionales <strong>para</strong><br />
semillas frescas y dormantes
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cultivo Especie Sustrato* Temp<br />
(°C)**<br />
Pasto Orchard Dactylis glomerata SP 15/25 7, 21 Iluminación; <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to previo a 5 o a<br />
10°C durante siete días<br />
Pepino Cucumis sativus SP; EP 20/30 3, 7 Mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> sustrato <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado seco<br />
Porongo Lag<strong>en</strong>aria siceraria EP; A 20/30; 20 14<br />
Rábano Raphanus sativus SP; EP 20/30; 20 4, 6<br />
Raigrás Lolium per<strong>en</strong>ne SP 15/25; 20 5, 14 KNO3 y <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to previo a 5 o a<br />
10°C durante cinco días<br />
Remolacha Beta vulgaris SP, EP, A 20/30; 20 3, 10 Lavar previam<strong>en</strong>te y secar a un máximo<br />
subsp. Vulgaris <strong>de</strong> 25°C<br />
Repollo Brassica oleracea SP; EP 20/30; 20 3, 10 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
var. capitata durante tres días; KNO3 e iluminación<br />
Ricino Ricinus communis EP; A 20/30 7, 14<br />
Sandía Citrullus lanatus EP; A 20/30; 25 4, 14 Mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> sustrato <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado seco;<br />
evaluar a 30˚C<br />
Sorgo Sorghum bicolor SP; EP 20/30; 25 3, 10 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante cinco días<br />
Soya Glycine max EP; A 20/30; 25 5, 8<br />
Tabaco Nicotiana tabacum SP 20/30 4, 14 Iluminación<br />
Tomate Lycopersicon<br />
escul<strong>en</strong>tum<br />
SP; EP 20/30 5, 14 Iluminación; KNO3 Trébol blanco Trifolium rep<strong>en</strong>s SP; A 20 3, 10 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante cinco días<br />
Trébol <strong>de</strong> Trifolium SP; EP 20 3, 7<br />
Alejandría alexandrinum<br />
Trébol dulce M<strong>el</strong>ilotus albus SP; EP 20 4, 7<br />
Trébol rojo Trifolium prat<strong>en</strong>se SP; EP 20 4, 10 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante cinco días<br />
Trigo Triticum aestivum SP; EP; A 20 4, 7 Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to previo (30–35°C); <strong>en</strong>friar<br />
previam<strong>en</strong>te; GA3 Trigo sarrac<strong>en</strong>o Fagopyrum<br />
escul<strong>en</strong>tum<br />
EP; SP 20/30; 20 3, 6<br />
Triticale Triticosecale SP; EP; A 20 4, 7 Enfriami<strong>en</strong>to previo a 5 o a 10°C<br />
durante cinco días<br />
Zanahoria Daucus carota SP; EP 20/30; 20 6, 14 GA3 50 ppm<br />
Zapallo Cucurbita pepo; C. EP; A<br />
moschata<br />
20/30 4, 7 Mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> sustrato <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado seco<br />
*SP = Sobre pap<strong>el</strong>, EP = Entre pap<strong>el</strong>, A = Ar<strong>en</strong>a<br />
**20/30 = temperaturas alternadas <strong>de</strong> 20ºC aplicada durante ocho horas diarias, y <strong>de</strong> 30ºC aplicada durante 16<br />
horas.<br />
62<br />
Conteo<br />
Inicial, Final<br />
(días)<br />
Tratami<strong>en</strong>tos especiales;<br />
instrucciones adicionales <strong>para</strong><br />
semillas frescas y dormantes
Paso 2: Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación<br />
Aunque exist<strong>en</strong> varios métodos <strong>para</strong> evaluar la germinación, se<br />
sugier<strong>en</strong> los cuatro que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación, que se pue<strong>de</strong>n<br />
usar con la mayoría <strong>de</strong> las especies y dan resultados uniformes:<br />
1. Método <strong>de</strong> germinación sobre pap<strong>el</strong><br />
2. Método <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong>tre pap<strong>el</strong><br />
3. Germinación <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a<br />
4. Método <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> agar<br />
En los dos primeros métodos, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te se usa como<br />
sustrato <strong>para</strong> la germinación.<br />
Calidad d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> sustrato<br />
Es importante utilizar como sustrato un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> alta calidad con<br />
<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una germinación uniforme y resultados que se<br />
puedan reproducir. En lo posible, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>be cumplir con las<br />
sigui<strong>en</strong>tes especificaciones (ISTA, 2005):<br />
El pap<strong>el</strong> utilizado como sustrato 10 no <strong>de</strong>be ser tóxico <strong>para</strong> las<br />
plántulas <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Debe po<strong>de</strong>r absorber y suministrar humedad sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que<br />
las semillas germin<strong>en</strong>.<br />
Debe ser lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fuerte <strong>para</strong> que no se <strong>de</strong>shaga<br />
mi<strong>en</strong>tras se manipula, y no lo p<strong>en</strong>etr<strong>en</strong> las raíces <strong>de</strong> las plántulas<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Debe t<strong>en</strong>er un pH neutro <strong>de</strong> 6-7.<br />
Prueba simple <strong>para</strong> verifi car la calidad d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />
A. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias tóxicas<br />
1. Corte <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> al tamaño a<strong>de</strong>cuado y colóqu<strong>el</strong>o <strong>en</strong> una caja petri<br />
<strong>de</strong> 9 cm.<br />
2. Hume<strong>de</strong>zca <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> con sufici<strong>en</strong>te agua.<br />
3. Utilizando semillas <strong>de</strong> especies s<strong>en</strong>sibles como <strong>el</strong> pasto Bermuda<br />
(Cynodon dactylon), la petunia (Petunia hybrida) o <strong>el</strong> tabaco<br />
(Nicotiana tabacum), haga pruebas <strong>para</strong> observar la germinación<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> hume<strong>de</strong>cido.<br />
4. Evalúe <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las raíces <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cinco días.<br />
Si las puntas <strong>de</strong> las raíces aparec<strong>en</strong> recortadas y <strong>de</strong>scoloridas,<br />
<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> es tóxico.<br />
B. Resist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />
1. Hume<strong>de</strong>zca <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> y sosténgalo <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire por una esquina.<br />
El pap<strong>el</strong> no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>shacerse.<br />
10 Ejemplos <strong>de</strong> sustratos estándar son <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> fi ltro grado 181 <strong>de</strong><br />
Whatman y las toallas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> no tóxico 400PT <strong>de</strong> Seedburo.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
63<br />
Todos los pedidos <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />
sustrato se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evaluar<br />
cuando se reciban <strong>para</strong><br />
verifi carles la calidad.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
C. Absorción <strong>de</strong> la humedad<br />
1. Corte <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> tiras <strong>de</strong> 10 mm <strong>de</strong> ancho.<br />
2. Sumerja unos 20 mm d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> agua y sosténgalo<br />
verticalm<strong>en</strong>te.<br />
3. Mida la altura por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> al cual ha subido la<br />
humedad.<br />
El estándar mínimo es una <strong>el</strong>evación <strong>de</strong> 30 mm <strong>en</strong> dos<br />
minutos.<br />
Control <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong> las pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
La contaminación por hongos es un ev<strong>en</strong>to común durante<br />
las pruebas <strong>de</strong> germinación, <strong>en</strong> especial con las semillas <strong>de</strong><br />
leguminosas; por lo g<strong>en</strong>eral, se asocia con la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> semillas<br />
inmaduras, dañadas o viejas. Ésta también se pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />
durante los tratami<strong>en</strong>tos previos como la extracción <strong>de</strong> semillas o<br />
como resultado <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> área don<strong>de</strong> se realizan<br />
las pruebas <strong>de</strong> semillas. Para minimizar <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> contaminación<br />
por hongos, adopte las sigui<strong>en</strong>tes prácticas <strong>de</strong> laboratorio:<br />
1. Limpie y <strong>de</strong>sinfecte <strong>el</strong> área <strong>de</strong> prueba (esterilizando las superficies<br />
con alcohol a 70-95% o blanqueador doméstico a 20%) al igual<br />
que las incubadoras, <strong>en</strong>tre tandas <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to, <strong>para</strong><br />
limitar la dispersión <strong>de</strong> los hongos. Una técnica simple, pero<br />
efectiva, <strong>para</strong> reducir la contaminación es lavar las manos, los<br />
módulos <strong>de</strong> trabajo y <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> las incubadoras con jabón y<br />
agua cali<strong>en</strong>te.<br />
2. Distribuya las semillas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y asegúrese <strong>de</strong> que<br />
no se toqu<strong>en</strong> unas con otras. Si es necesario, utilice más<br />
repeticiones.<br />
3. Proporcione un ambi<strong>en</strong>te óptimo <strong>para</strong> la germinación <strong>de</strong><br />
manera que las semillas germin<strong>en</strong> rápidam<strong>en</strong>te. El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
temperatura <strong>de</strong>be ser a<strong>de</strong>cuado y <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> prueba estar<br />
bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tilado.<br />
4. Asegúrese <strong>de</strong> que los recipi<strong>en</strong>tes y medios <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong><br />
germinación estén limpios <strong>de</strong> manera que no constituyan fu<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> inóculo. Esterilice la superficie <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes frotándolos<br />
con alcohol a 70-95%, o sumergiéndolos <strong>en</strong> blanqueador a 20%<br />
o agua cali<strong>en</strong>te, a 55°C, durante 10-15 minutos.<br />
5. Evite <strong>el</strong> daño por imbibición (mediante la humidificación previa<br />
<strong>de</strong> las semillas) que podría conducir al escape <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
c<strong>el</strong>ular, <strong>el</strong> cual provee nutri<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> los hongos.<br />
6. Elimine rápidam<strong>en</strong>te las semillas <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>para</strong><br />
prev<strong>en</strong>ir la dispersión <strong>de</strong> hongos hacia las semillas vecinas.<br />
64
Si la contaminación está <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to, lave bi<strong>en</strong> las semillas <strong>en</strong><br />
blanqueador al 1-10% y reinicie la prueba <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te limpio<br />
sobre un sustrato nuevo.<br />
7. Cuando <strong>de</strong>scubra que las estructuras que recubr<strong>en</strong> la semilla (como<br />
las glumas) son fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección, <strong>el</strong>imín<strong>el</strong>as antes <strong>de</strong> realizar las<br />
pruebas.<br />
8. Elimine las semillas que han germinado antes <strong>de</strong> la cosecha y se han<br />
secado, ya que pue<strong>de</strong>n ser fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección.<br />
Así como estas prácticas minimizan <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> contaminación por<br />
hongos, cubrir las semillas con fungicidas como Tiram o B<strong>en</strong>late, o<br />
esterilizar las superficies con hipoclorito <strong>de</strong> sodio, reduce <strong>el</strong> ataque <strong>de</strong><br />
hongos durante las pruebas <strong>de</strong> germinación. Sin embargo, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />
fungicidas pue<strong>de</strong> afectar los resultados <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong> germinación,<br />
y pue<strong>de</strong> constituir una am<strong>en</strong>aza <strong>para</strong> la salud <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es analizan las<br />
semillas. Los fungicidas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> emplear sólo cuando sea es<strong>en</strong>cial<br />
aunque son muy útiles durante la siembra <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>para</strong> la<br />
reg<strong>en</strong>eración.<br />
Cubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas<br />
1. Agregue una pizca <strong>de</strong> fungicida al recipi<strong>en</strong>te que conti<strong>en</strong>e las<br />
semillas <strong>para</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación.<br />
2. Agite bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera que las semillas reciban un<br />
cubrimi<strong>en</strong>to uniforme <strong>de</strong> fungicida.<br />
Esterilización <strong>de</strong> la superficie<br />
1. Sumerja las semillas durante diez minutos <strong>en</strong> una solución <strong>de</strong><br />
hipoclorito <strong>de</strong> sodio al 1%. En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> blanqueador casero vi<strong>en</strong>e<br />
a una conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> hipoclorito <strong>de</strong> sodio al 5%. Agregue 80 ml<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada a 20 ml <strong>de</strong> blanqueador <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una solución<br />
al 1%.<br />
2. Enjuague bi<strong>en</strong> las semillas antes <strong>de</strong> realizar la prueba.<br />
Método <strong>de</strong> germinación sobre pap<strong>el</strong><br />
Este método es <strong>el</strong> más a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> especies cuyas semillas mi<strong>de</strong>n<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2 mm <strong>de</strong> diámetro, como los vegetales <strong>de</strong> semilla pequeña<br />
y las gramíneas forrajeras. Las semillas se germinan sobre pap<strong>el</strong><br />
absorb<strong>en</strong>te húmedo, <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes con tapas bi<strong>en</strong> ajustadas <strong>para</strong><br />
evitar la pérdida <strong>de</strong> la humedad. Entre los recipi<strong>en</strong>tes más comúnm<strong>en</strong>te<br />
utilizados están las cajas petri <strong>de</strong> plástico o vidrio <strong>de</strong> 9 cm.<br />
1. Esterilice la superficie d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te frotándola con alcohol a 70-<br />
95% o sumergi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> blanqueador a 20% o <strong>en</strong> agua<br />
cali<strong>en</strong>te a 55°C, durante 10-15 minutos.<br />
2. Corte <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> tamaño y la forma d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te. Para las cajas petri pue<strong>de</strong> utilizar pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro redondo,<br />
como <strong>el</strong> Whatman Grado 181, <strong>de</strong> un diámetro a<strong>de</strong>cuado.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
65
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
3. Coloque <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> sustrato <strong>en</strong> la parte inferior d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> la<br />
caja petri.<br />
4. Rotule los recipi<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la accesión, <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
la repetición y la fecha <strong>de</strong> la prueba; <strong>para</strong> <strong>el</strong> rotulado utilice un lápiz<br />
o marcador perman<strong>en</strong>te.<br />
5. Agregue <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada que se requiera. Si<br />
no dispone <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada, pue<strong>de</strong> utilizar agua corri<strong>en</strong>te,<br />
previam<strong>en</strong>te hervida y <strong>en</strong>friada. El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> grosor d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> sustrato y d<strong>el</strong> tamaño d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te.<br />
Para <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro Whatman Grado 181 <strong>en</strong> cajas petri <strong>de</strong> 9<br />
cm, se requier<strong>en</strong> 4 ml. El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro no <strong>de</strong>be estar tan mojado<br />
que forme una p<strong>el</strong>ícula <strong>de</strong> agua alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> <strong>de</strong>do cuando se le<br />
presione.<br />
6. Empuje firmem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> sustrato hacia <strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
utilizando un embudo vu<strong>el</strong>to al revés o unas pinzas.<br />
7. Disperse las semillas <strong>de</strong> manera uniforme sobre la superficie d<strong>el</strong><br />
pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> modo que no que<strong>de</strong>n <strong>en</strong> contacto. La distancia <strong>en</strong>tre las<br />
semillas <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os tres a cinco veces <strong>el</strong> diámetro<br />
<strong>de</strong> la semilla.<br />
8. Tape los recipi<strong>en</strong>tes y asegúrese que no haya aire <strong>en</strong>cerrado<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> las tapas.<br />
9. Coloque los recipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una germinadora o incubadora<br />
mant<strong>en</strong>ida a la temperatura recom<strong>en</strong>dada <strong>para</strong> la germinación <strong>de</strong><br />
la especie (ver Cuadro 5.1).<br />
10. Revise regularm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> humedad d<strong>el</strong> sustrato, <strong>en</strong> especial<br />
si la humedad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los estantes no es controlada o cuando<br />
la temperatura se haya fijado <strong>en</strong> 25-30°C. Por lo g<strong>en</strong>eral, hay<br />
que mojar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te varias veces durante la prueba.<br />
Alternativam<strong>en</strong>te, mant<strong>en</strong>ga los recipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una bolsa plástica<br />
d<strong>el</strong>gada (doblada holgadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo abierto, pero no<br />
s<strong>el</strong>lada <strong>para</strong> permitir la difusión <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o) <strong>para</strong> evitar que <strong>el</strong><br />
sustrato se seque.<br />
11. Realice la prueba por <strong>el</strong> período <strong>de</strong> tiempo recom<strong>en</strong>dado (ver<br />
Cuadro 5.1) y cu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas que han germinado.<br />
12. Si algunas semillas no han germinado y parec<strong>en</strong> estar dormantes,<br />
trát<strong>el</strong>as con técnicas apropiadas <strong>para</strong> estimular la germinación<br />
(ver Cuadro 5.1) y continúe la prueba hasta que todas las semillas<br />
hayan germinado o hasta que no haya más germinación <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> dos conteos consecutivos.<br />
13. Tome nota <strong>de</strong> las semillas que no germinaron, pero que están<br />
firmes y sanas al final d<strong>el</strong> primer conteo, y <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>las que no<br />
germinaron y que se presume han muerto, al final <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong><br />
germinación.<br />
La Figura 5.1 muestra las etapas <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación<br />
utilizando pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cajas petri.<br />
66
1 2<br />
3 4<br />
5 6<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Figura 5.1. Prueba <strong>de</strong> germinación sobre pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cajas petri<br />
67
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
El método <strong>de</strong> germinación<br />
<strong>en</strong>tre pap<strong>el</strong> es económico<br />
y <strong>de</strong> fácil pre<strong>para</strong>ción, pero<br />
las semillas no se pue<strong>de</strong>n<br />
observar sin <strong>de</strong>s<strong>en</strong>rollar <strong>el</strong><br />
pap<strong>el</strong>. No seque y reutilice <strong>el</strong><br />
pap<strong>el</strong> <strong>para</strong> otra prueba ya que<br />
podría transmitir hongos <strong>de</strong><br />
una prueba a otra.<br />
Método <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong>tre pap<strong>el</strong><br />
Este método es <strong>el</strong> más a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> las especies con semillas<br />
medianas y gran<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre 2 mm y 1 cm <strong>de</strong> diámetro, como las <strong>de</strong><br />
muchos cereales, leguminosas <strong>de</strong> grano y vegetales. Las semillas se<br />
germinan <strong>en</strong>tre dos capas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> toalla húmedo. En lo posible, <strong>el</strong><br />
pap<strong>el</strong> toalla <strong>de</strong>be cumplir las especificaciones <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te<br />
(e.g., pap<strong>el</strong> toalla no tóxico <strong>de</strong> Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co., pap<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
germinación pesado y regular <strong>de</strong> Hoffman Manufacturing, Inc. y pap<strong>el</strong><br />
<strong>para</strong> pruebas <strong>de</strong> semillas Grado 3663 <strong>de</strong> Whatman Plc.).<br />
1. Corte <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> a un tamaño sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que sost<strong>en</strong>ga una<br />
repetición <strong>de</strong> las semillas.<br />
2. Rotule <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> un extremo con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la accesión, <strong>el</strong><br />
número <strong>de</strong> repetición y la fecha <strong>de</strong> la prueba. Para <strong>el</strong> rotulado utilice<br />
lápiz o marcador perman<strong>en</strong>te.<br />
3. Hume<strong>de</strong>zca <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> con agua.<br />
4. Organice las semillas <strong>en</strong> hileras a intervalos regulares<br />
aproximadam<strong>en</strong>te 4 cm d<strong>el</strong> bor<strong>de</strong> superior, <strong>de</strong>jando un espacio <strong>de</strong><br />
3-4 cm a los lados. Lo i<strong>de</strong>al es que la distancia <strong>en</strong>tre semillas sea<br />
<strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os tres a cinco veces <strong>el</strong> diámetro <strong>de</strong> la semilla.<br />
5. Cubra las semillas con otra hoja <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> toalla húmedo.<br />
6. Enrolle <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> sin apretarlo, iniciando <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo opuesto al rótulo.<br />
7. Utilice un clip o una banda <strong>de</strong> caucho <strong>para</strong> sost<strong>en</strong>er los rollos y<br />
evitar que se <strong>de</strong>sbarat<strong>en</strong>.<br />
8. Ponga los rollos <strong>en</strong> forma vertical <strong>en</strong> una ban<strong>de</strong>ja plástica profunda.<br />
9. Agregue una cantidad sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua a la ban<strong>de</strong>ja (que cubra los<br />
3 cm inferiores <strong>de</strong> los rollos).<br />
10. Coloque la ban<strong>de</strong>ja <strong>en</strong> una incubadora o germinadora mant<strong>en</strong>ida<br />
a la temperatura recom<strong>en</strong>dada y realice la prueba por <strong>el</strong> tiempo<br />
recom<strong>en</strong>dado (ver Cuadro 5.1).<br />
11. Mant<strong>en</strong>ga las toallas húmedas rociándolas con agua (utilice<br />
atomizadores) si es necesario, especialm<strong>en</strong>te cuando las<br />
temperaturas sean altas (25-30°C).<br />
12. Cu<strong>en</strong>te las semillas germinadas <strong>de</strong>s<strong>en</strong>rollando <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> con cuidado<br />
<strong>para</strong> que no se rasgue y se dañ<strong>en</strong> las raíces <strong>de</strong> las plántulas jóv<strong>en</strong>es.<br />
13. Si algunas semillas no han germinado y parec<strong>en</strong> estar dormantes,<br />
trát<strong>el</strong>as con una técnica apropiada <strong>para</strong> estimular la germinación<br />
(ver Cuadro 5.1). Continúe la prueba hasta que hayan germinado<br />
todas las semillas o hasta que no ocurra ninguna otra germinación<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos conteos consecutivos.<br />
14. Tome nota <strong>de</strong> las semillas que no germinaron, pero que están firmes<br />
y sanas al final d<strong>el</strong> primer conteo, y <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>las que no pres<strong>en</strong>taron<br />
germinación y que se presume han muerto, al final <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong><br />
germinación.<br />
La Figura 5.2 muestra las etapas <strong>en</strong> la pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong><br />
germinación utilizando toallas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>.<br />
68
1 2<br />
3 4<br />
5 6<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Figura 5.2. Prueba <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> semillas mediante <strong>el</strong> método <strong>en</strong>tre pap<strong>el</strong><br />
69
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Utilice ar<strong>en</strong>a fi na <strong>para</strong> la<br />
prueba <strong>de</strong> germinación. La<br />
ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> río o <strong>de</strong> cantera es<br />
mejor que la <strong>de</strong> playa. Si <strong>de</strong>be<br />
usar ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> playa, láv<strong>el</strong>a<br />
bi<strong>en</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar todas las<br />
sales. Antes <strong>de</strong> usarla, limpie<br />
la ar<strong>en</strong>a pasteurizándola<br />
(a 180ºF o a 82ºC y a una<br />
presión <strong>de</strong> 5 psi [lb/pulgada<br />
cuadrada] <strong>en</strong> tres ciclos <strong>de</strong><br />
una hora cada uno).<br />
El agar permanece húmedo<br />
hasta por un mes y es un<br />
sustrato apropiado <strong>para</strong><br />
estudios <strong>de</strong> dormancia. Sin<br />
embargo, este sustrato es<br />
susceptible <strong>de</strong> contaminarse<br />
con bacterias y hongos d<strong>el</strong><br />
aire, y cuando se le utiliza, se<br />
requier<strong>en</strong> condiciones estériles<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> laboratorio.<br />
Germinación <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a<br />
Este método es <strong>el</strong> más a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> las semillas gran<strong>de</strong>s (con un<br />
diámetro <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 1 cm), que son difíciles <strong>de</strong> germinar <strong>en</strong> cajas<br />
petri o <strong>de</strong>masiado pesadas <strong>para</strong> <strong>el</strong> método <strong>en</strong>tre pap<strong>el</strong>.<br />
1. Envase la ar<strong>en</strong>a estéril, húmeda, <strong>en</strong> macetas o ban<strong>de</strong>jas<br />
plásticas profundas con dr<strong>en</strong>aje. En la base <strong>de</strong> la ban<strong>de</strong>ja, se<br />
pue<strong>de</strong> colocar una hoja s<strong>en</strong>cilla <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> <strong>para</strong> evitar que la ar<strong>en</strong>a<br />
se filtre por <strong>en</strong>tre las perforaciones d<strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje.<br />
2. Riegue la ar<strong>en</strong>a hasta que que<strong>de</strong> húmeda. No utilice agua <strong>en</strong><br />
exceso.<br />
3. Sigui<strong>en</strong>do un patrón regular, equidistante, haga perforaciones<br />
con una profundidad <strong>de</strong> más o m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> las semillas.<br />
Lo i<strong>de</strong>al es que la distancia <strong>en</strong>tre las perforaciones sea <strong>de</strong> por lo<br />
m<strong>en</strong>os tres a cinco veces <strong>el</strong> diámetro <strong>de</strong> la semilla.<br />
4. Prepare un rótulo plástico o <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la<br />
accesión, la fecha <strong>de</strong> siembra y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la repetición, y<br />
colóqu<strong>el</strong>o <strong>en</strong> cada ban<strong>de</strong>ja.<br />
5. Coloque una semilla <strong>en</strong> cada perforación y cubra las perforaciones<br />
con ar<strong>en</strong>a.<br />
6. Riegue la ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> nuevo con un rociador <strong>para</strong> evitar que la capa<br />
<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a se <strong>de</strong>splace o que las semillas se <strong>de</strong>sacomo<strong>de</strong>n durante<br />
<strong>el</strong> riego. El riego por <strong>de</strong>bajo es mejor que <strong>el</strong> riego por <strong>en</strong>cima<br />
–esto se logra colocando los recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la prueba sobre<br />
ban<strong>de</strong>jas plásticas más gran<strong>de</strong>s con agua, durante una hora.<br />
7. Coloque las ban<strong>de</strong>jas a una temperatura y luminosidad<br />
apropiadas <strong>para</strong> la especie.<br />
8. Mant<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> sustrato húmedo durante las pruebas agregando<br />
agua, pero no <strong>en</strong> exceso.<br />
9. Realice la prueba por <strong>el</strong> tiempo recom<strong>en</strong>dado <strong>para</strong> la especie y<br />
cu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas que brotaron.<br />
La Figura 5.3 muestra las etapas <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong><br />
ar<strong>en</strong>a.<br />
Método <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> agar<br />
El agar es un sustrato alternativo al pap<strong>el</strong>, particularm<strong>en</strong>te útil <strong>para</strong><br />
probar la germinación <strong>de</strong> semillas pequeñas y medianas. El agar se<br />
disu<strong>el</strong>ve l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> agua cali<strong>en</strong>te y forma una solución viscosa<br />
que al <strong>en</strong>friarse se convierte <strong>en</strong> una g<strong>el</strong>atina dura.<br />
1. Esterilice la superficie <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes frotándolos con alcohol<br />
a 70-95% o sumergiéndolos <strong>en</strong> blanqueador a 20% o <strong>en</strong> agua<br />
cali<strong>en</strong>te a 55°C, durante 10-15 minutos.<br />
2. Rotule las cajas petri <strong>de</strong> 9 cm y sus tapas (<strong>para</strong> semillas<br />
pequeñas), o cualquier otro recipi<strong>en</strong>te <strong>para</strong> pruebas <strong>de</strong><br />
germinación resist<strong>en</strong>te al calor, con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la accesión, <strong>el</strong><br />
número <strong>de</strong> la repetición y la fecha <strong>de</strong> la prueba.<br />
70
1 2<br />
3 4<br />
5 6<br />
Figura 5.3. Prueba <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
71
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Sólo las plántulas normales<br />
(las que <strong>de</strong>muestran<br />
capacidad <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrollarse<br />
<strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida <strong>en</strong><br />
condiciones a<strong>de</strong>cuadas) se<br />
consi<strong>de</strong>ran germinadas. Las<br />
plántulas anormales no se<br />
consi<strong>de</strong>ran germinadas.<br />
3. Prepare la solución <strong>de</strong> agar al 1% (agar <strong>en</strong> agua) disolvi<strong>en</strong>do 1<br />
g <strong>de</strong> polvo <strong>de</strong> agar <strong>en</strong> 100 ml <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada tibia, cal<strong>en</strong>tada<br />
sobre una placa cali<strong>en</strong>te.<br />
4. Deje que la solución hierva hasta que <strong>el</strong> agar se disu<strong>el</strong>va por<br />
completo, luego <strong>en</strong>fríe ligeram<strong>en</strong>te a 50°C y vierta la solución <strong>en</strong><br />
las cajas petri rotuladas o <strong>en</strong> los otros recipi<strong>en</strong>tes. El grosor d<strong>el</strong><br />
sustrato <strong>de</strong>be ser <strong>el</strong> doble d<strong>el</strong> <strong>de</strong> las semillas.<br />
5. Organice las semillas <strong>de</strong> manera equidistante sobre la superficie<br />
d<strong>el</strong> agar.<br />
6. Cubra las cajas con sus tapas y colóqu<strong>el</strong>as <strong>en</strong> una incubadora a<br />
la temperatura recom<strong>en</strong>dada <strong>para</strong> la especie (ver Cuadro 5.1).<br />
7. Realice la prueba durante <strong>el</strong> tiempo recom<strong>en</strong>dado (ver Cuadro<br />
5.1) y cu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas que germinaron.<br />
Paso 3: Evaluación <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
1. Las plántulas que se sacaron durante <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> la prueba<br />
<strong>de</strong> germinación se clasifican como plántulas normales o como<br />
plántulas anormales (ver Recuadro 5.2).<br />
Las plántulas normales pose<strong>en</strong> estructuras a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> raíces<br />
y brotes es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo posterior <strong>de</strong> las plantas.<br />
Las plántulas anormales son incapaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollarse más<br />
y sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>scomposición o <strong>de</strong>bilidad <strong>en</strong> sus<br />
sistemas <strong>de</strong> raíces y brotes.<br />
2. Es importante monitorear regularm<strong>en</strong>te las pruebas <strong>de</strong><br />
germinación y sacar las plántulas normales y las <strong>de</strong> germinación<br />
anormal con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> permitir <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras plántulas<br />
<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os congestionado. También es importante<br />
remover las semillas infectadas con hongos <strong>para</strong> evitar que la<br />
infección se disperse. Es aconsejable efectuar un conteo <strong>de</strong> la<br />
germinación inicial a los 3 ó 7 días, seguido por un conteo final<br />
a los 7 ó 14 días, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie. Algunas especies<br />
como las gramíneas requier<strong>en</strong> un período <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> hasta<br />
21 ó 28 días, y se aconseja hacer un conteo intermedio a los<br />
14 días. Las normas <strong>de</strong> la ISTA y la AOSA <strong>para</strong> las pruebas <strong>de</strong><br />
semillas (ver ISTA, 2005 y AOSA, 2005) dan procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
germinación y períodos <strong>de</strong>tallados <strong>para</strong> hacer los conteos <strong>de</strong> las<br />
plántulas.<br />
3. Registre las observaciones <strong>en</strong> la hoja <strong>de</strong> datos que se suministra<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 5.2.<br />
4. También registre cualquier plántula anormal o semilla muerta que<br />
se haya sacado durante <strong>el</strong> primer conteo o durante <strong>el</strong> intermedio<br />
(ver Cuadro 5.2) –éstas constituy<strong>en</strong> una indicación d<strong>el</strong> avance<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> la semilla si se requiriera una revisión <strong>en</strong> una<br />
fecha posterior.<br />
5. Al terminar la prueba <strong>de</strong> germinación, cu<strong>en</strong>te y registre todas las<br />
semillas muertas y sin germinar <strong>de</strong> cada repetición.<br />
72
6. Calcule <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje promedio <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> la accesión a<br />
partir <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> todas las repeticiones <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>el</strong> número <strong>de</strong> plántulas normales que se produjeron.<br />
7. Repita la prueba <strong>de</strong> germinación si la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre las dos<br />
repeticiones exce<strong>de</strong> <strong>el</strong> 10% o si la tolerancia máxima exce<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
2.5% <strong>de</strong> probabilidad (ver Ellis et al., 1985).<br />
8. Una vez que una semilla ha germinado, la plántula resultante<br />
se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scartar o transplantar <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración cuando <strong>el</strong><br />
número <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to es muy bajo.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Recuadro 5.2. Las plántulas con los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>fectos se clasifican como anormales<br />
(<strong>para</strong> más <strong>de</strong>talles, referirse a ISTA [2003, 2005] o AOSA [2005]).<br />
Raíces<br />
Raíz primaria atrofi ada, corta, sin punta, aus<strong>en</strong>te, rota, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la punta, <strong>de</strong>masiado d<strong>el</strong>gada, atrapada <strong>en</strong><br />
la testa <strong>de</strong> la semilla, con geotropismo negativo, vidriosa, <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición por infección primaria o con m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> dos raíces secundarias <strong>en</strong> las monocotiledóneas.<br />
Brote (hipocótilo, epicótilo y mesocótilo)<br />
Corto y grueso, partido a lo largo, aus<strong>en</strong>te, obstruido, torcido, vidrioso o <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición por infección primaria.<br />
Hojas/capullos terminales<br />
Deformes, dañadas, aus<strong>en</strong>tes o <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición por infección primaria.<br />
Cotiledones<br />
Hinchados, <strong>de</strong>formes, necróticos, vidriosos, se<strong>para</strong>dos o aus<strong>en</strong>tes, y <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong>bido a una infección<br />
primaria.<br />
En las Figuras 5.4 a 5.7, se muestran ejemplos <strong>de</strong> plántulas normales y anormales <strong>de</strong> arveja, maní forrajero, trigo y<br />
cebolla.<br />
¿Por qué algunas semillas no germinan?<br />
Las semillas no germinan porque están muertas o porque están<br />
dormantes. Las semillas muertas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se ablandan y se<br />
pudr<strong>en</strong> durante la prueba. Para <strong>de</strong>terminar si las semillas están<br />
muertas o dormantes, inspeccione las semillas no germinadas<br />
con unas pinzas <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar si están blandas o firmes.<br />
Las semillas no germinadas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> embriones firmes son<br />
pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te viables. Un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> estas semillas indica<br />
que las condiciones <strong>de</strong> germinación no fueron las óptimas o que las<br />
semillas son dormantes.<br />
Dormancia<br />
La dormancia se refiere al estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual las semillas viables<br />
no germinan aun <strong>en</strong> condiciones normalm<strong>en</strong>te favorables <strong>para</strong> la<br />
germinación.<br />
73
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
¿Cómo se <strong>de</strong>termina si las semillas son dormantes?<br />
Las semillas que permanec<strong>en</strong> duras, o que absorb<strong>en</strong> agua pero<br />
permanec<strong>en</strong> firmes y <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a condición durante las pruebas <strong>de</strong><br />
germinación, probablem<strong>en</strong>te son dormantes. La dormancia <strong>de</strong> las<br />
semillas es común <strong>en</strong> semillas recién cosechadas y <strong>en</strong> muchos<br />
pari<strong>en</strong>tes silvestres <strong>de</strong> especies cultivadas.<br />
Tipos <strong>de</strong> dormancia<br />
Dormancia <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> las semillas<br />
Las condiciones físicas, químicas o mecánicas evitan la absorción<br />
<strong>de</strong> la humedad. Ejemplos <strong>de</strong> dormancia <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> las semillas<br />
74<br />
Normal<br />
Anormal<br />
Figura 5.4. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> arveja
Normal<br />
Anormal<br />
Figura 5.5. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> maní forrajero<br />
se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> las familias Anacardiaceae, Burseraceae,<br />
Cistaceae, Fabaceae, Geraniaceae, Malvaceae y Rhamnaceae.<br />
Dormancia d<strong>el</strong> embrión<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias inhibidoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> embrión o <strong>en</strong> los tejidos<br />
circundantes impi<strong>de</strong> la germinación. Ejemplos <strong>de</strong> dormancia d<strong>el</strong><br />
embrión se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> las familias Apiaceae, Iridaceae,<br />
Liliaceae, Papaveraceae y Ranunculaceae.<br />
En ciertas especies, los embriones <strong>de</strong> las semillas están<br />
sub<strong>de</strong>sarrollados o no se han formado totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
que las semillas se dispersan. En estas especies, <strong>el</strong> embrión continúa<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
75
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
creci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la dispersión, y la germinación no ocurre<br />
hasta que <strong>el</strong> embrión alcanza una longitud crítica específica <strong>de</strong> la<br />
especie. Se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar ejemplos <strong>en</strong> las familias Annonaceae,<br />
Apiaceae, Orchidaceae, Orobachaceae y Ranunculaceae.<br />
La dormancia también pue<strong>de</strong> ser causada por una combinación<br />
<strong>de</strong> semillas impermeables o testas <strong>de</strong> frutos y embriones<br />
fisiológicam<strong>en</strong>te dormantes. Para que ocurra la germinación, se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> interrumpir ambos tipos <strong>de</strong> dormancia. El or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual<br />
se <strong>de</strong>be interrumpir cada tipo <strong>de</strong> dormancia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la especie.<br />
Algunos ejemplos son Ceanothus (Rhamnaceae), Tilia (Tiliaceae) y<br />
Rhus (Anacardiaceae).<br />
76<br />
Normal<br />
Anormal<br />
Figura 5.6. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> trigo
Normal<br />
Anormal<br />
Figura 5.7. Anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plántula <strong>en</strong> cebolla<br />
Cómo <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> dormancia<br />
Si la <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> la semilla no resulta <strong>en</strong> germinación,<br />
<strong>el</strong> mecanismo <strong>de</strong> dormancia está ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> embrión.<br />
Tratami<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> interrumpir la dormancia<br />
En algunas semillas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran dormantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la cosecha, la dormancia se interrumpe naturalm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong><br />
paso d<strong>el</strong> tiempo. Otras especies requier<strong>en</strong> algún tratami<strong>en</strong>to previo.<br />
Exist<strong>en</strong> varios métodos que se aplican a <strong>de</strong>terminados géneros.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
77
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cuadro 5.2. Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> datos <strong>para</strong> registrar los resultados <strong>de</strong> la germinación<br />
Cultivo/especie: Sustrato:<br />
Número <strong>de</strong> accesión: Temperatura:<br />
Número <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> lote: Iluminación:<br />
Fecha <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to: Tratami<strong>en</strong>tos especiales:<br />
Fecha <strong>de</strong> la prueba: Tiempo <strong>de</strong> incubación:<br />
Interrupción <strong>de</strong> la dormancia <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> las semillas<br />
Los procedimi<strong>en</strong>tos preferidos <strong>para</strong> superar la dormancia <strong>de</strong> la<br />
testa <strong>de</strong> las semillas son punzar o escarificar la testa perforándola,<br />
cortándola, p<strong>el</strong>ándola o raspándola con un cuchillo, una aguja o<br />
una lija.<br />
La escarificación manual es efectiva <strong>en</strong> cualquier punto <strong>de</strong> la<br />
testa <strong>de</strong> la semilla, pero se <strong>de</strong>be evitar la región micropilar ya<br />
que es la parte más s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> la semilla don<strong>de</strong> se ubica la<br />
radícula (ver Figura 5.8).<br />
Si las estructuras que cubr<strong>en</strong> la semilla evitan <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />
embrión, remuévalas <strong>para</strong> que pueda germinar.<br />
Si la testa <strong>de</strong> la semilla conti<strong>en</strong>e inhibidores que evitan o<br />
<strong>de</strong>moran la germinación, éstos se pue<strong>de</strong>n lixiviar colocando la<br />
semilla <strong>en</strong> agua corri<strong>en</strong>te durante varias horas o sumergiéndola<br />
<strong>en</strong> un gran volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua que se <strong>de</strong>be cambiar cada seis a<br />
doce horas.<br />
La ISTA también recomi<strong>en</strong>da utilizar ácido sulfúrico conc<strong>en</strong>trado,<br />
durante 2-45 minutos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie, <strong>para</strong> escarificar<br />
la testa. Este método, sin embargo, es costoso y p<strong>el</strong>igroso, y se<br />
<strong>de</strong>be seguir con caut<strong>el</strong>a.<br />
78<br />
Plántulas normales<br />
Repetición<br />
No. <strong>de</strong> semillas evaluadas<br />
I II III IV<br />
Fecha Días<br />
Total <strong>de</strong> semillas germinadas<br />
Anormales<br />
Duras/dormantes<br />
Muertas<br />
Germinación (%)<br />
Total Com<strong>en</strong>tarios
Para <strong>el</strong>iminar la cubierta cerosa y permitir la imbibición, coloque<br />
las semillas <strong>en</strong> agua a 75°C durante tres a seis minutos. Se <strong>de</strong>be<br />
t<strong>en</strong>er cuidado <strong>de</strong> no usar temperaturas altas durante períodos<br />
largos o hervir las semillas.<br />
Figura 5.8. Escarifi cación manual <strong>de</strong> la testa <strong>de</strong> las semillas<br />
Interrupción <strong>de</strong> la dormancia d<strong>el</strong> embrión<br />
Exist<strong>en</strong> varios tratami<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> resolver <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> la dormancia<br />
d<strong>el</strong> embrión (ver Cuadro 5.1). Éstos incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to previo<br />
(también <strong>de</strong>nominado estratificación <strong>en</strong> frío) <strong>para</strong> especies <strong>de</strong><br />
altitu<strong>de</strong>s templadas y altas d<strong>el</strong> trópico, <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to previo, la<br />
aplicación <strong>de</strong> ácido giberélico (GA 3) <strong>en</strong> bajas conc<strong>en</strong>traciones, la<br />
adición <strong>de</strong> nitrato <strong>de</strong> potasio (KNO 3) al sustrato, y la iluminación.<br />
Enfriami<strong>en</strong>to previo (estratificación <strong>en</strong> frío)<br />
Las semillas se colocan <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes sobre un sustrato <strong>de</strong> germinación<br />
hume<strong>de</strong>cido y se conservan a 3-5°C <strong>en</strong> un refrigerador durante siete<br />
días. Para semillas más dormantes, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
a 14 días. Una vez se termina la estratificación, los recipi<strong>en</strong>tes se<br />
trasladan a incubadoras y se <strong>de</strong>jan germinar las semillas <strong>en</strong> las<br />
condiciones recom<strong>en</strong>dadas.<br />
Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to previo<br />
Antes <strong>de</strong> la germinación, las semillas se somet<strong>en</strong> a una temperatura<br />
que no exceda los 40°C durante un período <strong>de</strong> siete días, <strong>en</strong> un lugar<br />
don<strong>de</strong> circule <strong>el</strong> aire librem<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> las condiciones recom<strong>en</strong>dadas.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
79
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Acido giberélico<br />
El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación se hume<strong>de</strong>ce con una solución al<br />
0.05% <strong>de</strong> ácido giberélico (GA 3), pre<strong>para</strong>da disolvi<strong>en</strong>do 500 mg <strong>de</strong> GA 3<br />
<strong>en</strong> 1 litro <strong>de</strong> agua. Luego se continúa la germinación <strong>en</strong> las condiciones<br />
recom<strong>en</strong>dadas.<br />
Nitrato <strong>de</strong> potasio<br />
Se utiliza una solución al 0.2% <strong>de</strong> nitrato <strong>de</strong> potasio (KNO 3) que se<br />
pre<strong>para</strong> disolvi<strong>en</strong>do 2 g <strong>de</strong> KNO 3 <strong>en</strong> 1 litro <strong>de</strong> agua <strong>para</strong> hume<strong>de</strong>cer<br />
<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> la germinación al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> la prueba. Se continúa la<br />
germinación <strong>en</strong> las condiciones recom<strong>en</strong>dadas.<br />
Iluminación<br />
La germinación pue<strong>de</strong> o no requerir iluminación, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la<br />
especie. Cuando se usan temperaturas constantes <strong>para</strong> germinar<br />
especies que requier<strong>en</strong> iluminación, las pruebas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> iluminar<br />
por lo m<strong>en</strong>os durante 8 <strong>de</strong> cada ciclo <strong>de</strong> 24 horas. Cuando se usan<br />
temperaturas alternantes, cualquier aplicación necesaria <strong>de</strong> iluminación<br />
<strong>de</strong>be coincidir con <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> temperatura alta. La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la luz<br />
<strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> 750-1250 lux y prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> lám<strong>para</strong>s <strong>de</strong> luz blanca, fría.<br />
Muchos <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong>scritos son específicos <strong>para</strong> un género. El<br />
Cuadro 5.1. muestra los tratami<strong>en</strong>tos recom<strong>en</strong>dados <strong>para</strong> interrumpir<br />
dormancia <strong>en</strong> cultivos comunes. Para obt<strong>en</strong>er información sobre otras<br />
especies, referirse a Ellis et al. (1985).<br />
Algoritmo <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrollar pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
a<strong>de</strong>cuadas <strong>en</strong> especies <strong>para</strong> las cuales no hay información<br />
disponible<br />
Paso 1<br />
Determine si la testa <strong>de</strong> las semillas es impermeable verificando<br />
la imbibición <strong>de</strong> las semillas dispuestas sobre pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro húmedo<br />
durante la noche. Si las semillas no han absorbido agua,<br />
escarifique las testas con un escalp<strong>el</strong>o y observe <strong>de</strong> nuevo <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> 12 horas. Proceda a germinar cuando las semillas hayan<br />
absorbido agua.<br />
Paso 2<br />
Si <strong>el</strong> primer paso no resulta <strong>en</strong> una germinación completa y las accesiones<br />
son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> templado, pruebe a temperaturas constantes<br />
<strong>de</strong> 15 y 20°C. Para las accesiones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> tropical, utilice temperaturas<br />
constantes <strong>de</strong> 20 y 25°C.<br />
Si <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la accesión es <strong>de</strong>sconocido o dudoso, pruebe a 15,<br />
20 y 25°C.<br />
En todos los casos, aplique 12 horas <strong>de</strong> luz por día.<br />
80
Paso 3<br />
Si <strong>el</strong> segundo paso no resulta <strong>en</strong> una germinación completa, pruebe<br />
una muestra adicional <strong>de</strong> semillas a temperaturas alternantes <strong>de</strong><br />
25/10°C (12 horas y 12 horas) si las accesiones son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> templado,<br />
y 35/20°C (12 horas y 12 horas) si son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> tropical.<br />
Si se aplica iluminación durante 12 horas por día, ésta <strong>de</strong>be coincidir<br />
con <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> temperatura más alta.<br />
Si <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la accesión es <strong>de</strong>sconocido o dudoso, pruebe una<br />
muestra <strong>de</strong> semillas a cada temperatura.<br />
Paso 4<br />
Si <strong>el</strong> tercer paso no resulta <strong>en</strong> una germinación completa, agregue<br />
nitrato <strong>de</strong> potasio al 0.1-0.2% (KNO 3) al sustrato <strong>de</strong> la prueba al<br />
régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> temperatura más exitoso <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> los pasos 2 y 3.<br />
Paso 5<br />
Si <strong>el</strong> cuarto paso no resulta <strong>en</strong> una germinación completa, <strong>en</strong>fríe<br />
previam<strong>en</strong>te las semillas a 2-6°C durante ocho semanas y pruebe<br />
la germinación <strong>en</strong> <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> más exitoso <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> los pasos<br />
dos al cuatro.<br />
Paso 6<br />
Si no obti<strong>en</strong>e una germinación completa, calcule la viabilidad<br />
utilizando la prueba <strong>de</strong> tetrazolio que se <strong>de</strong>scribe a continuación.<br />
Los resultados <strong>de</strong> esta prueba indicarán si la falta <strong>de</strong> germinación<br />
completa se <strong>de</strong>be a la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> semillas muertas.<br />
Si la prueba <strong>de</strong> tetrazolio indica que la dormancia no se ha roto y que<br />
las semillas son viables, int<strong>en</strong>te otros tratami<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> romper la<br />
dormancia como <strong>el</strong> ácido giberélico (GA 3) o <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to previo<br />
a 40°C durante tres a siete días.<br />
Prueba <strong>de</strong> tetrazolio <strong>para</strong> verificar la viabilidad <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
La prueba <strong>de</strong> tetrazolio se pue<strong>de</strong> utilizar como un procedimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar semillas viables pero dormantes que<br />
no han germinado al final <strong>de</strong> una prueba <strong>de</strong> germinación. El<br />
procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> esta prueba se indica a continuación.<br />
Acondicionami<strong>en</strong>to previo<br />
1. Remueva las estructuras que cubr<strong>en</strong> la semilla (glumas, etc.).<br />
2. Acondicione previam<strong>en</strong>te las semillas sumergiéndolas <strong>en</strong> agua<br />
o colocándolas <strong>en</strong> un medio húmedo a 30°C. No es necesario<br />
un acondicionami<strong>en</strong>to previo cuando las semillas sin germinar<br />
se evalúan al final <strong>de</strong> una prueba <strong>de</strong> germinación.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
81<br />
La prueba <strong>de</strong> tetrazolio no<br />
es una prueba <strong>de</strong>fi nitiva <strong>de</strong><br />
la viabilidad <strong>de</strong> las semillas.<br />
Para hacer <strong>el</strong> resultado más<br />
confi able, la prueba se <strong>de</strong>be<br />
com<strong>para</strong>r con los resultados<br />
<strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong> germinación<br />
<strong>para</strong> cada especie.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> la solución <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> tetrazolio<br />
La solución <strong>de</strong> tetrazolio <strong>de</strong>be estar a un pH <strong>en</strong>tre 6 y 8 <strong>para</strong> lograr los<br />
mejores resultados. Para pre<strong>para</strong>r 1 litro <strong>de</strong> solución neutralizada <strong>de</strong><br />
cloruro <strong>de</strong> tetrazolio al 1%:<br />
1. Disu<strong>el</strong>va 3.631 g <strong>de</strong> potasio dihidróg<strong>en</strong>o fosfato (KH 2PO 4) <strong>en</strong> 400 ml<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada.<br />
2. Disu<strong>el</strong>va 7.126 g <strong>de</strong> disodio hidróg<strong>en</strong>o fosfato (Na 2HPO 4.2H 2O) <strong>en</strong><br />
600 ml <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada.<br />
3. Mezcle las dos soluciones <strong>para</strong> pre<strong>para</strong>r la solución neutralizada.<br />
4. Disu<strong>el</strong>va 10 g <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> 2,3,5,-trif<strong>en</strong>il-tetrazolio <strong>en</strong> 1 litro <strong>de</strong> la<br />
solución neutralizada.<br />
Para producir una solución <strong>de</strong> tetrazolio al 0.5%, mezcle una parte <strong>de</strong><br />
la solución <strong>de</strong> reserva con una parte <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada. La solución <strong>de</strong><br />
cloruro <strong>de</strong> tetrazolio se <strong>de</strong>be almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> oscuridad y<br />
frío, durante períodos cortos.<br />
Tinción<br />
1. Corte las semillas longitudinalm<strong>en</strong>te a través d<strong>el</strong> embrión con una<br />
cuchilla.<br />
2. Deseche la mitad <strong>de</strong> cada semilla y coloque la otra mitad <strong>en</strong> la<br />
solución <strong>de</strong> tinción a la conc<strong>en</strong>tración recom<strong>en</strong>dada (ver Cuadro<br />
5.3) <strong>en</strong> un vial <strong>de</strong> vidrio.<br />
3. Coloque los viales <strong>de</strong> vidrio <strong>en</strong> una incubadora, <strong>en</strong> un área oscura,<br />
a la temperatura y duración recom<strong>en</strong>dadas <strong>para</strong> cada especie (ver<br />
Cuadro 5.3).<br />
4. Después <strong>de</strong> la tinción, lave las semillas varias veces <strong>en</strong> agua<br />
<strong>de</strong>stilada <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> colorante.<br />
5. Sumerja las semillas <strong>en</strong> una solución <strong>de</strong> lactof<strong>en</strong>ol (1 litro <strong>de</strong><br />
lactof<strong>en</strong>ol pre<strong>para</strong>do con 200 ml <strong>de</strong> f<strong>en</strong>ol, 200 ml <strong>de</strong> ácido láctico,<br />
400 ml <strong>de</strong> gricerina y 200 ml <strong>de</strong> agua) durante una o dos horas<br />
antes <strong>de</strong> evaluar las semillas.<br />
6. Evalúe <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> tinción <strong>de</strong> las semillas bajo un microscopio<br />
binocular <strong>de</strong> baja pot<strong>en</strong>cia; <strong>el</strong> color <strong>de</strong> los tejidos viables será<br />
rojo int<strong>en</strong>so. Los tonos rosado y rojo muy oscuro indican tejido<br />
muerto.<br />
7. Clasifique las semillas <strong>en</strong> tres categorías según <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong><br />
tinción:<br />
semillas totalm<strong>en</strong>te teñidas que son viables;<br />
semillas totalm<strong>en</strong>te libres <strong>de</strong> coloración que son no viables; y<br />
semillas parcialm<strong>en</strong>te teñidas que producirán plántulas normales<br />
o anormales, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la int<strong>en</strong>sidad y patrón <strong>de</strong> la tinción<br />
(<strong>para</strong> mayor información, ver ISTA 2005).<br />
82
Las Figuras 5.9 y 5.10 muestran los patrones <strong>de</strong> tinción <strong>de</strong> tetrazolio<br />
<strong>en</strong> semillas dicotiledóneas y monocotiledóneas, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Para <strong>el</strong> manejo efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las colecciones <strong>de</strong> germoplasma es<br />
crucial docum<strong>en</strong>tar los datos <strong>de</strong> viabilidad ya que esto permite al<br />
personal d<strong>el</strong> banco tomar <strong>de</strong>cisiones informadas <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración<br />
oportuna d<strong>el</strong> material (ver Capítulo 8). Entre los <strong>de</strong>scriptores<br />
sugeridos <strong>para</strong> docum<strong>en</strong>tar información <strong>de</strong> las accesiones sobre<br />
pruebas <strong>de</strong> viabilidad (germinación) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Número <strong>de</strong> semillas evaluadas por repetición<br />
Número <strong>de</strong> repeticiones<br />
Método <strong>para</strong> probar la germinación<br />
Fecha <strong>de</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación<br />
Duración <strong>de</strong> la prueba (o días <strong>de</strong> los conteos inicial y final)<br />
Número <strong>de</strong> semillas germinadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer conteo<br />
<strong>Semillas</strong> duras o dormantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer conteo (%)<br />
Tratami<strong>en</strong>tos especiales <strong>para</strong> interrumpir la dormancia (si se<br />
aplicaron)<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Cuadro 5.3. Conc<strong>en</strong>tración, temperaturas y período <strong>de</strong> tinción con solución <strong>de</strong> tetrazolio (<strong>para</strong> cultivos d<strong>el</strong> Anexo I<br />
d<strong>el</strong> Tratado Internacional <strong>de</strong> RFGAA)<br />
Cultivo Especie Acondicionami<strong>en</strong>to previo Tinción<br />
Arroz Oryza sativa Imbibir o remojar, 18h 0.5%, 3h, 30°C<br />
Arveja o guisante Pisum sativum Imbibir 18–24h, luego remojar, 2–3h 0.5–1%, 6–24h, 30°C<br />
Ber<strong>en</strong>j<strong>en</strong>a Solanum m<strong>el</strong>ong<strong>en</strong>a Imbibir o remojar, 18h 0.5–1%, 6–24h, 30°C<br />
Brassica Brassica spp. Imbibir o remojar, 16–18h 0.5–1%, 3–6h, 30°C<br />
Caupí Vigna unguiculata Remojar, 22h 0.5–1%, 16–24h, 30°C<br />
Cebada Hor<strong>de</strong>um vulgare Imbibir o remojar, 6–18h 0.5%, 3h, 30°C<br />
C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o Secale cereale Imbibir o remojar, 6–18h 0.5%, 2–3h, 30°C<br />
Frijoles Phaseolus spp. Imbibir 18–24h, luego remojar, 2–3h 0.5–1%, 6–24h, 30°C<br />
Garbanzo Cicer arietinum Imbibir o remojar, 18h 1%, 6–24h, 30°C<br />
Girasol H<strong>el</strong>ianthus annuus Imbibir o remojar, 18h 0.5–1%, 3–6, 30°C<br />
Haba Vicia faba Remojar, 22h 0.5–1%, 16–24h, 30°C<br />
L<strong>en</strong>teja L<strong>en</strong>s culinaris Imbibir, 18h, luego remojar, 2–3h 1%, 6–24h, 30°C<br />
Maíz Zea mays Imbibir o remojar, 18h 0.5–1%, 2–6h, 30°C<br />
Millo africano Eleusine corocana Remojar, 18h, 5°C 0.5%, 3h, 30°C<br />
Millo <strong>de</strong> perla P<strong>en</strong>nisetum glaucum Imbibir o remojar, 6–18h 0.5–1%, 6–24h, 30°C<br />
Remolacha azucarera Beta vulgaris Imbibir o remojar, 16–18h 1%, 24–48h, 30°C<br />
Sorgo Sorghum bicolor Imbibir, 16h, 30°C 0.5–1%, 0.5–1h, 40°C<br />
Trigo Triticum aestivum Imbibir o remojar, 6–18h 0.5%, 2–4h, 30°C<br />
Triticale Triticosecale Imbibir o remojar, 6–18h 0.5%, 2–4h, 30°C<br />
83
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
84<br />
Germinación final (% <strong>de</strong> plántulas normales)<br />
Germinación anormal (%)<br />
<strong>Semillas</strong> muertas (%)<br />
Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>para</strong> precisión estadística<br />
1 2 3<br />
4 5 6<br />
7 8 9<br />
10 11 12<br />
13 14 15<br />
Figura 5.9. Patrón <strong>de</strong> tinción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la prueba con tetrazolio<br />
<strong>en</strong> semillas dicotiledóneas. Las ilustraciones repres<strong>en</strong>tan<br />
ambos lados <strong>de</strong> la semilla. Los números d<strong>el</strong> 1 al 6 son semillas<br />
germinables y d<strong>el</strong> 7 al 15 son semillas no germinables<br />
(adaptada <strong>de</strong> AOSA, 2005).<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Association of Official Seed Analysts. 2005. Rules for testing seeds.<br />
Association of Official Seed Analysts, USA. Sitio <strong>en</strong> internet: http://<br />
www.aosaseed.com/.<br />
Baskin, C. C. y Baskin, J. M. 1998. Seeds: Ecology, Biogeography and<br />
Evolution of Dormancy and Germination. Aca<strong>de</strong>mic Press, San<br />
Diego, USA.<br />
Ellis, R. H., Hong, T.D. y Roberts, E.H. 1985. Handbook of seed<br />
technology for g<strong>en</strong>ebanks. Vol. 1: Principles and methodology.<br />
Handbooks for G<strong>en</strong>ebanks No. 2. IBPGR, Roma, Italia. Disponible<br />
<strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.org/Publications/<br />
pubfile.asp?ID_PUB=433.<br />
FAO/IPGRI, 1994. Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es. FAO e IPGRI,<br />
Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.org/<br />
Publications/pubfile.asp?ID_PUB=1250.
1 2 3<br />
4 5 6<br />
7 8 9<br />
Figura 5.10. Patrón <strong>de</strong> tinción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la prueba con<br />
tetrazolio <strong>en</strong> semillas monocotiledóneas. Los números d<strong>el</strong><br />
1 al 4 son semillas germinables y d<strong>el</strong> 5 al 9 son semillas no<br />
germinables (adaptado <strong>de</strong> AOSA, 2005).<br />
ISTA. 2003. ISTA Handbook for Seedling Evaluation. International Seed<br />
Testing Association. Bassersdorf, Suiza. Sitio <strong>en</strong> internet: http://<br />
www.seedtest.org.<br />
ISTA. 2005. International Rules for Seed Testing. Edición 2005.<br />
International Seed Testing Association, Bassersdorf, Suiza.<br />
Smith, R.D., Dickie, J.B., Linington, S.H., Pritchard, H.W. y Probert, J.R.<br />
(eds.). 2003. Seed conservation: Turning sci<strong>en</strong>ce into practice. Royal<br />
Botanic Gar<strong>de</strong>ns, Kew, Reino Unido.<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> las semillas<br />
¿Qué significa sanidad <strong>de</strong> las semillas?<br />
La sanidad <strong>de</strong> las semillas se refiere al estado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />
una muestra <strong>de</strong> semillas y a la pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organismos<br />
y plagas que causan <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
85
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
¿Qué es una prueba <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> semillas?<br />
Las pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>terminan <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> una muestra, <strong>de</strong> un<br />
lote <strong>de</strong> muestras o <strong>de</strong> una accesión con respecto a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
que afect<strong>en</strong> ese cultivo o especie silvestre.<br />
¿Por qué es importante <strong>de</strong>terminar la sanidad <strong>de</strong> las<br />
semillas?<br />
Con frecu<strong>en</strong>cia, los cultivos se infectan con una variedad <strong>de</strong><br />
patóg<strong>en</strong>os comunes transmitidos a través <strong>de</strong> las semillas, que<br />
pue<strong>de</strong>n no ser visibles o reconocidos con facilidad durante la colecta.<br />
Los inóculos transmitidos <strong>en</strong> la semilla reduc<strong>en</strong> la longevidad <strong>en</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y ocasionan germinación o establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
campo <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes. Los inóculos transmitidos <strong>en</strong> la semilla también<br />
propician <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, reduci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> los<br />
cultivos. El intercambio <strong>de</strong> semillas infectadas pue<strong>de</strong> facilitar la<br />
dispersión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y plagas <strong>de</strong> una región a otra. Los<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verificar que las semillas <strong>de</strong>stinadas<br />
a conservación estén libres <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y plagas transmitidas<br />
a través <strong>de</strong> las semillas.<br />
Patóg<strong>en</strong>os y plagas comunes transmitidos a través <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
Exist<strong>en</strong> cuatro tipos <strong>de</strong> organismos que se transmit<strong>en</strong> <strong>en</strong> las<br />
semillas y que afectan una amplia variedad <strong>de</strong> cultivos:<br />
Hongos<br />
Bacterias<br />
Virus<br />
Insectos<br />
Los métodos <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar patóg<strong>en</strong>os varían según <strong>el</strong> organismo y<br />
<strong>el</strong> portador, y se requier<strong>en</strong> métodos específicos <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar con<br />
exactitud la mayoría <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os.<br />
Métodos <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar plagas y patóg<strong>en</strong>os<br />
Estándar <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> las semillas<br />
Examine una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong> verificar<br />
la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os utilizando uno o más <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />
métodos. Usualm<strong>en</strong>te, se retira una muestra <strong>de</strong> 400 semillas y se<br />
divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> repeticiones <strong>de</strong> 100 semillas cada una <strong>para</strong> la evaluación.<br />
El tamaño <strong>de</strong> la muestra se pue<strong>de</strong> disminuir si los lotes <strong>de</strong> semilla<br />
son pequeños. Si <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> las semillas infectadas es<br />
superior al 5%, <strong>el</strong> lote <strong>de</strong> semilla se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar inapropiado<br />
<strong>para</strong> conservación.<br />
86
Inspección visual<br />
El método más s<strong>en</strong>cillo <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y plagas<br />
consiste <strong>en</strong> inspeccionar las semillas secas a simple vista o bajo un<br />
microscopio <strong>de</strong> baja pot<strong>en</strong>cia. Este método rev<strong>el</strong>a insectos, huevos,<br />
ácaros que se movilizan librem<strong>en</strong>te, fructificación <strong>de</strong> hongos como<br />
esclerotia, agallas, bolas <strong>de</strong> tizón, masas bacterianas y <strong>de</strong>sechos<br />
vegetales infectados. El exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> las semillas secas bajo luz<br />
ultravioleta o casi ultravioleta rev<strong>el</strong>a infecciones <strong>de</strong> ciertos hongos y<br />
bacterias a través <strong>de</strong> la emisión <strong>de</strong> fluoresc<strong>en</strong>cia.<br />
Evaluación <strong>de</strong> las plántulas<br />
Las semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sembrar <strong>en</strong> su<strong>el</strong>o esterilizado <strong>en</strong> una casa <strong>de</strong><br />
malla. Las plántulas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> observar inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> la germinación y se <strong>de</strong>be tomar muestra y someter a prueba<br />
cualquier planta que muestre síntomas <strong>de</strong> posibles virus como<br />
moteado, <strong>en</strong>roscami<strong>en</strong>to o color amarillo <strong>en</strong> las hojas <strong>para</strong> verificar<br />
la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> virus (ver más ad<strong>el</strong>ante). Las plántulas infectadas<br />
por bacterias u hongos pue<strong>de</strong>n morir y se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> examinar luego<br />
<strong>en</strong> un laboratorio, y las muestras se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> llevar a placas <strong>para</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificación d<strong>el</strong> patóg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> laboratorio (ver más ad<strong>el</strong>ante).<br />
Si se sospecha que hay infección pero no se ha observado ningún<br />
síntoma <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la aparición <strong>de</strong> la segunda hoja verda<strong>de</strong>ra,<br />
pue<strong>de</strong> ser necesario realizar pruebas serológicas <strong>para</strong> verificar la<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> infección lat<strong>en</strong>te o asintomática por virus. La mayoría<br />
<strong>de</strong> los virus <strong>de</strong> las leguminosas mostrarán síntomas evi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> la<br />
fase <strong>de</strong> plántula.<br />
Técnica <strong>de</strong> lavado <strong>de</strong> las semillas<br />
Esta técnica es útil <strong>para</strong> evaluar hongos contaminantes que se<br />
transmit<strong>en</strong> <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong> las semillas tales como <strong>el</strong> tizón, los<br />
tizoncillos, <strong>el</strong> moho, <strong>el</strong> mil<strong>de</strong>o polvoso y la roya.<br />
1. Coloque 2 g <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> un tubo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo,<br />
agregue 2 ml <strong>de</strong> agua estéril y mezcle bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> cinco a diez<br />
minutos.<br />
2. Coloque <strong>en</strong> la c<strong>en</strong>trífuga la solución sobr<strong>en</strong>adante a 200<br />
rpm durante diez minutos y observe los sedim<strong>en</strong>tos bajo<br />
un microscopio <strong>para</strong> verificar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong><br />
hongos.<br />
Métodos <strong>de</strong> incubación<br />
Los métodos <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> secante y d<strong>el</strong> plato <strong>de</strong> agar son formas<br />
s<strong>en</strong>cillas y económicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar hongos transmitidos <strong>en</strong> las<br />
semillas que respon<strong>de</strong>n a la esporulación.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
87
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Prueba con pap<strong>el</strong> secante<br />
Las pruebas con pap<strong>el</strong> secante son similares a las pruebas<br />
<strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> tanto las semillas se colocan sobre capas<br />
hume<strong>de</strong>cidas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> absorb<strong>en</strong>te y se incuban <strong>en</strong> condiciones que<br />
estimul<strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hongos.<br />
1. Forre la base <strong>de</strong> cajas petri esterilizadas con tres capas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />
absorb<strong>en</strong>te hume<strong>de</strong>cido con agua <strong>de</strong>stilada.<br />
2. Dr<strong>en</strong>e <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> agua y coloque manualm<strong>en</strong>te, con ayuda <strong>de</strong><br />
fórceps, 20-25 semillas.<br />
3. Distribuya las semillas <strong>de</strong> forma uniforme <strong>para</strong> evitar que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> contacto unas con otras.<br />
4. Incube las semillas bajo luz casi ultravioleta <strong>en</strong> ciclos alternantes<br />
<strong>de</strong> 12 horas <strong>de</strong> luz y 12 horas <strong>de</strong> oscuridad durante siete días a<br />
20 ± 2°C.<br />
5. Examine las cajas petri bajo un microscopio estereobinocular<br />
<strong>para</strong> verificar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong> las semillas.<br />
El crecimi<strong>en</strong>to abundante <strong>de</strong> plántulas pue<strong>de</strong> dificultar la<br />
interpretación. Esto se pue<strong>de</strong> solucionar agregando 2,4-D <strong>de</strong> sal<br />
sódica <strong>para</strong> proporcionar una solución humectante al 0.2%.<br />
Método d<strong>el</strong> plato <strong>de</strong> agar<br />
Éste es <strong>el</strong> método más comúnm<strong>en</strong>te utilizado <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar hongos<br />
transmitidos <strong>en</strong> las semillas. Hongos difer<strong>en</strong>tes e incluso cepas<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los mismos hongos requier<strong>en</strong> medios difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to y esporulación. Se podría requerir <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> luz casi<br />
ultravioleta con una longitud <strong>de</strong> onda <strong>de</strong> 300-380 nm (también<br />
<strong>de</strong>nominada luz negra). Cuando no se disponga <strong>de</strong> mezclas comerciales,<br />
se pue<strong>de</strong>n pre<strong>para</strong>r medios simples que incluy<strong>en</strong> una combinación <strong>de</strong><br />
vegetales, carbohidratos o fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> azúcar y agar, combinando<br />
vegetales hervidos y macerados con agar. Los medios que se utilizan<br />
comúnm<strong>en</strong>te son agar papa <strong>de</strong>xtrosa/sucrosa y agar harina <strong>de</strong> av<strong>en</strong>a.<br />
1. Prepare <strong>el</strong> medio mezclando 1 g <strong>de</strong> polvo <strong>de</strong> agar papa <strong>de</strong>xtrosa<br />
<strong>en</strong> 100 ml <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada.<br />
2. Esterilice la mezcla <strong>en</strong> una autoclave durante 15-20 minutos y<br />
<strong>en</strong>fríe hasta llegar a 50°C.<br />
3. Para evitar contaminación, vierta la mezcla con cuidado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
cajas petri esterilizadas, levantando la tapa sólo lo necesario <strong>para</strong><br />
verter <strong>el</strong> agar.<br />
4. Deje <strong>en</strong>friar y solidificar durante 20 minutos.<br />
5. Desinfecte la superficie <strong>de</strong> las semillas cal<strong>en</strong>tándolas previam<strong>en</strong>te<br />
durante un minuto <strong>en</strong> una solución <strong>de</strong> hipoclorito <strong>de</strong> sodio al 1%<br />
(NaOCl) pre<strong>para</strong>da diluy<strong>en</strong>do 20 partes <strong>de</strong> blanqueador doméstico<br />
(NaOCl al 5%) <strong>en</strong> 80 partes <strong>de</strong> agua.<br />
6. Con la ayuda <strong>de</strong> fórceps, coloque más o m<strong>en</strong>os diez semillas<br />
(<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> tamaño) <strong>en</strong> la superficie d<strong>el</strong> agar.<br />
7. Incube las cajas petri a 20-25°C durante cinco a ocho días.<br />
88
8. I<strong>de</strong>ntifique los patóg<strong>en</strong>os transmitidos <strong>en</strong> la semilla con base <strong>en</strong> las<br />
características <strong>de</strong> la colonia y <strong>de</strong> las esporas.<br />
Algunas veces se <strong>de</strong>sarrollan <strong>en</strong> <strong>el</strong> agar colonias <strong>de</strong> bacterias que<br />
inhib<strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hongos, dificultando la i<strong>de</strong>ntificación.<br />
Esto se pue<strong>de</strong> solucionar agregando un antibiótico como la<br />
estreptomicina (500 ppm) al medio <strong>de</strong> agar <strong>de</strong> la autoclave <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> que se <strong>en</strong>fría a 50-55°C.<br />
Método <strong>de</strong> la reacción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> la polimerasa (<strong>en</strong><br />
inglés PCR)<br />
La PCR es una técnica in vitro <strong>para</strong> amplificar una cantidad pequeña<br />
<strong>de</strong> una secu<strong>en</strong>cia específica <strong>de</strong> nucleótidos, expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un patrón secu<strong>en</strong>cial con dos cebadores oligonucleótidos<br />
que hibridan bandas opuestas y flanquean la región <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
ADN objetivo. La reacción es cíclica, e involucra la <strong>de</strong>snaturalización<br />
d<strong>el</strong> patrón, <strong>el</strong> recocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cebadores y la ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />
cebadores recocidos por la acción <strong>de</strong> la polimerasa d<strong>el</strong> ADN hasta<br />
que se hac<strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>tes copias <strong>para</strong> análisis posteriores. La PCR<br />
permite <strong>de</strong>tectar cantida<strong>de</strong>s muy pequeñas <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> una<br />
muestra <strong>en</strong> tanto amplifica las secu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> patóg<strong>en</strong>o a un niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>tectable. Por su rapi<strong>de</strong>z y precisión, la PCR es especialm<strong>en</strong>te útil<br />
<strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s; sin embargo, es una técnica costosa.<br />
Se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar cualquier organismo que t<strong>en</strong>ga ADN<br />
empleando controles negativo y positivo <strong>para</strong> com<strong>para</strong>ción. Una<br />
vez se conoce la secu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> organismo, se pue<strong>de</strong>n hacer sondas<br />
específicas <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar cepas <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os.<br />
También se pue<strong>de</strong>n utilizar pruebas <strong>de</strong> hibridación <strong>de</strong> ácido nucleico<br />
(llamados secado sureño y norteño), <strong>en</strong> las cuales <strong>el</strong> ADN o <strong>el</strong> ARN<br />
se transfier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un g<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectroforesis a una membrana y luego se<br />
<strong>de</strong>tectan los ácidos nucleicos con una sonda marcada. Sin pasar por<br />
la etapa <strong>de</strong> la PCR, también se pue<strong>de</strong> utilizar la técnica <strong>de</strong> hibridación<br />
<strong>de</strong> ácidos nucleicos (conocida <strong>en</strong> inglés como NASH), <strong>en</strong> la que un<br />
patóg<strong>en</strong>o marcado con su ADN hibrida directam<strong>en</strong>te al ADN d<strong>el</strong><br />
patóg<strong>en</strong>o inmovilizado <strong>en</strong> una membrana <strong>de</strong> nylon. Estas técnicas<br />
se perfeccionan <strong>de</strong> manera constante y hay disponibles nuevos<br />
procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os específicos. Para<br />
mayor información, referirse a Albrechts<strong>en</strong> (2005).<br />
Método serológico y otros<br />
Ensayo <strong>de</strong> inmunoabsorción ligada a <strong>en</strong>zimas (conocido<br />
<strong>en</strong> inglés como ELISA)<br />
El ELISA es un método <strong>de</strong> diagnóstico que utiliza proteínas llamadas<br />
anticuerpos <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar patóg<strong>en</strong>os vegetales. Esta prueba se<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
89
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
basa <strong>en</strong> la capacidad <strong>de</strong> un anticuerpo <strong>para</strong> reconocer y unirse a<br />
un antíg<strong>en</strong>o específico –una sustancia asociada con un patóg<strong>en</strong>o<br />
vegetal. Los anticuerpos que se utilizan <strong>en</strong> los diagnósticos son<br />
proteínas altam<strong>en</strong>te purificadas que se produc<strong>en</strong> al inyectar un<br />
animal <strong>de</strong> sangre cali<strong>en</strong>te (como un conejo) con un antíg<strong>en</strong>o<br />
asociado a una <strong>en</strong>fermedad vegetal específica. El animal reacciona<br />
al antíg<strong>en</strong>o y produce anticuerpos que reconoc<strong>en</strong> y reaccionan<br />
únicam<strong>en</strong>te con las proteínas asociadas con <strong>el</strong> ag<strong>en</strong>te causal <strong>de</strong><br />
esa <strong>en</strong>fermedad vegetal. Los cambios <strong>de</strong> color <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong> la<br />
unidad indican una reacción positiva (pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad).<br />
Exist<strong>en</strong> muchos tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ELISA que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>tectar la<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> proteínas. Una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> estos tipos<br />
está más allá d<strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> esta publicación, por lo cual sugerimos<br />
referirse a Albrechts<strong>en</strong> (2005). Sin embargo, los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
g<strong>en</strong>erales <strong>para</strong> dos <strong>de</strong> los métodos más comunes –placa recubierta<br />
<strong>de</strong> antíg<strong>en</strong>os (ACP-ELISA) y <strong>el</strong> inmuno <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> manchas <strong>de</strong> tejido<br />
(TBIA)– se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anexo II. Para más <strong>de</strong>talles, referirse a<br />
Lin et al. (1990).<br />
Método <strong>de</strong> la planta indicadora<br />
Este método es especialm<strong>en</strong>te útil <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar bacterias y virus.<br />
Los extractos <strong>de</strong> la semilla se pre<strong>para</strong>n e inoculan <strong>en</strong> plantas<br />
indicadoras como <strong>el</strong> tabaco. Los patóg<strong>en</strong>os se i<strong>de</strong>ntifican con base<br />
<strong>en</strong> los síntomas que <strong>de</strong>sarrollan. Las plantas indicadoras también<br />
se pue<strong>de</strong>n utilizar <strong>para</strong> se<strong>para</strong>r difer<strong>en</strong>tes virus por especificidad <strong>de</strong><br />
virus-hospedante.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Entre los <strong>de</strong>scriptores que se sugier<strong>en</strong> <strong>para</strong> docum<strong>en</strong>tar la<br />
información <strong>de</strong> las accesiones <strong>en</strong> las pruebas <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong><br />
semillas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Fu<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> material <strong>para</strong> la prueba<br />
Tipo <strong>de</strong> material (hoja, tallo, raíz, semillas)<br />
Número <strong>de</strong> plantas muestreadas y evaluadas, por repetición<br />
Número <strong>de</strong> repeticiones<br />
Organismos <strong>para</strong> cuya <strong>de</strong>tección se hace la prueba<br />
Método <strong>de</strong> prueba<br />
Fecha <strong>de</strong> la prueba<br />
Duración <strong>de</strong> la prueba, si es r<strong>el</strong>evante<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas<br />
Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>fermedad (%)<br />
90
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Albrechts<strong>en</strong>, S.E. 2005. Testing methods for seed-transmitted<br />
viruses: Principles and protocols. Oxford University Press,<br />
Oxford, Reino Unido.<br />
ISTA. 2005a. International Rules for Seed Testing. Edición 2005.<br />
International Seed Testing Association, Bassersdorf, Suiza. Sitio<br />
<strong>en</strong> internet: www.seedtest.org.<br />
Lin, N.S., Hsu, Y.H. y Hsu, H.T. 1990. Immunological <strong>de</strong>tection of plant<br />
viruses and mycoplasm-like organisms by direct-tissue blotting<br />
in nitroc<strong>el</strong>lulose membranes. Phytopathology, 80:824-828.<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar la introducción<br />
inadvertida <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es<br />
¿Qué son los transg<strong>en</strong>es?<br />
Los transg<strong>en</strong>es son g<strong>en</strong>es que se introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> otro organismo<br />
o especie mediante técnicas <strong>de</strong> ADN recombinante. Las plantas<br />
transgénicas portan transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> sus g<strong>en</strong>omas y los transmit<strong>en</strong> a<br />
su prog<strong>en</strong>ie a través <strong>de</strong> la reproducción normal.<br />
¿Por qué se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> o<br />
transgén?<br />
Uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes más importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo a<strong>de</strong>cuado<br />
<strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma es la realización <strong>de</strong> pruebas <strong>para</strong><br />
verificar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> o f<strong>en</strong>otipo. Esto es crítico <strong>para</strong><br />
varios requerimi<strong>en</strong>tos fitosanitarios, pero también ha cobrado<br />
importancia <strong>para</strong> la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es. Exist<strong>en</strong> varias razones<br />
que explican la importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> o<br />
transgén <strong>en</strong> una accesión <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma. Aunque la<br />
sigui<strong>en</strong>te lista no es muy completa, <strong>en</strong>tre éstas se incluy<strong>en</strong>:<br />
problemas <strong>de</strong> reglam<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> especial r<strong>el</strong>acionados con<br />
fitosanidad o bioseguridad, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> país <strong>de</strong> importación, y<br />
pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> país <strong>de</strong> exportación, requier<strong>en</strong> informes sobre<br />
la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dichos g<strong>en</strong>es;<br />
situaciones <strong>en</strong> las cuales la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicho g<strong>en</strong> o transgén<br />
podría afectar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad int<strong>el</strong>ectual bi<strong>en</strong> sea<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> país <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
localizado o <strong>en</strong> <strong>el</strong> país a don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>viará la accesión; y<br />
problemas sociales que requier<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>clare la i<strong>de</strong>ntidad<br />
g<strong>en</strong>ética o que se limit<strong>en</strong> ciertos g<strong>en</strong>es o transg<strong>en</strong>es.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
91
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
¿Cuándo se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>tectar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> o<br />
transgén?<br />
En g<strong>en</strong>eral, no se consi<strong>de</strong>ra recom<strong>en</strong>dable incorporar a las colecciones<br />
<strong>de</strong> germoplasma cultivos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> transg<strong>en</strong>es. El riesgo <strong>de</strong><br />
introducir transg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> forma inadvertida se pue<strong>de</strong> clasificar así:<br />
Probabilidad alta: cultivos típicam<strong>en</strong>te exógamos con pari<strong>en</strong>tes<br />
sexualm<strong>en</strong>te compatibles <strong>para</strong> los que se esté haci<strong>en</strong>do<br />
investigación ext<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, o que estén <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />
distribución comercial.<br />
Probabilidad baja: cultivos típica y altam<strong>en</strong>te autopolinizadores,<br />
multiplicados vegetativam<strong>en</strong>te o cultivos <strong>para</strong> los cuales no se ha<br />
hecho ing<strong>en</strong>iería g<strong>en</strong>ética o ésta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> fase inicial.<br />
Probabilidad media: <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los cultivos.<br />
At<strong>en</strong>ción inmediata: cultivos con transg<strong>en</strong>es que ya se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
distribuidos <strong>de</strong> manera comercial.<br />
At<strong>en</strong>ción a corto plazo: trabajo experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> campo, <strong>en</strong><br />
progreso o que se espera se <strong>de</strong>sarrolle <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> uno a tres<br />
años.<br />
At<strong>en</strong>ción a largo plazo: cultivos <strong>para</strong> los cuales no se ha hecho<br />
ningún trabajo significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo.<br />
Los bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar acciones <strong>para</strong> limitar <strong>el</strong><br />
riesgo <strong>de</strong> introducir g<strong>en</strong>es exóticos, incluy<strong>en</strong>do los transg<strong>en</strong>es, <strong>en</strong><br />
sus colecciones ex situ. Las accesiones que no requier<strong>en</strong> pruebas<br />
incluy<strong>en</strong>:<br />
las especies <strong>en</strong> las cuales no ha ocurrido ningún ev<strong>en</strong>to transgénico<br />
(comercial o investigativo);<br />
las accesiones <strong>para</strong> las cuales no se <strong>en</strong>contraba ningún transgén<br />
comercial pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la adquisición (como <strong>el</strong> maíz<br />
antes <strong>de</strong> 1996) o no había pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> transgénicos cerca al sitio<br />
<strong>de</strong> colecta; y<br />
las accesiones que han pres<strong>en</strong>tado ev<strong>en</strong>tos transgénicos pero que<br />
se han manejado con bu<strong>en</strong>as prácticas.<br />
En 2004, <strong>el</strong> G<strong>en</strong>etic Resources Policy Committee (GRPC) y <strong>el</strong> Consejo<br />
Ci<strong>en</strong>tífico d<strong>el</strong> GCIAI organizaron un taller técnico <strong>para</strong> explorar cómo<br />
manejar la introducción involuntaria <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las colecciones<br />
<strong>de</strong> germoplasma, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> proporcionar ori<strong>en</strong>tación técnica a<br />
un proceso que permitiera a los bancos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> GCIAI<br />
implem<strong>en</strong>tar procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ir la introgresión<br />
involuntaria <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> sus colecciones. Después d<strong>el</strong> taller, <strong>el</strong><br />
GRPC preparó y adoptó unos principios ori<strong>en</strong>tadores. Para mayor<br />
información sobre este tema, consulte la página <strong>de</strong> internet <strong>de</strong><br />
Bioversity International <strong>en</strong> la dirección www.bioversityinternational.org/<br />
About_Us/Guiding_Principles/in<strong>de</strong>x.asp. Estos principios ori<strong>en</strong>tadores<br />
también se trataron <strong>en</strong> la Tercera Sesión d<strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Trabajo<br />
92
Técnico Intergubernam<strong>en</strong>tal sobre Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la<br />
Alim<strong>en</strong>tación y la Agricultura, realizada <strong>en</strong> la FAO, Roma, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />
26 y <strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2005. Información adicional sobre esta<br />
reunión, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la página <strong>de</strong> internet <strong>de</strong> la Comisión, <strong>en</strong><br />
la dirección www.fao.org/waic<strong>en</strong>t/FaoInfo/Agricult/AGP/AGPS/pgr/<br />
ITWG3rd/docsp1.htm.<br />
Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> evitar <strong>el</strong> fl ujo involuntario <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>es <strong>de</strong> organismos modifi cados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
(OMG)<br />
Los transg<strong>en</strong>es y los g<strong>en</strong>es conv<strong>en</strong>cionales están sujetos a los<br />
procesos biológicos <strong>de</strong> mutación, fl ujo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es, introgresión,<br />
recombinación y s<strong>el</strong>ección natural. Por lo tanto, las bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
<strong>para</strong> evitar la introgresión <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es conv<strong>en</strong>cionales también sirv<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> base <strong>para</strong> evitar la introgresión <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es.<br />
El germoplasma se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> mayor riesgo <strong>de</strong> fl ujo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es<br />
durante la reg<strong>en</strong>eración (ver Capítulo 8) y <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> fl ujo <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>es es es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> asegurar la integridad g<strong>en</strong>ética. Para reducir<br />
<strong>el</strong> riesgo <strong>en</strong> los cultivos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los transg<strong>en</strong>es son comúnm<strong>en</strong>te<br />
parte <strong>de</strong> los nuevos cultivares, se recomi<strong>en</strong>da que la reg<strong>en</strong>eración<br />
se haga <strong>en</strong> aislami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cualquier área <strong>en</strong> don<strong>de</strong> probablem<strong>en</strong>te<br />
hay pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cultivos transgénicos.<br />
La información sobre <strong>el</strong> estado transgénico <strong>de</strong> los cultivos es<br />
es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar qué medidas, si se requiere alguna,<br />
son necesarias <strong>para</strong> confi rmar que <strong>el</strong> germoplasma está libre <strong>de</strong><br />
transg<strong>en</strong>es. Se recomi<strong>en</strong>da:<br />
publicar todos los resultados tan pronto se hayan confi rmado;<br />
pres<strong>en</strong>tar todos los procedimi<strong>en</strong>tos e información <strong>de</strong> apoyo;<br />
informar a la autoridad compet<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> cuando se<br />
<strong>de</strong>tect<strong>en</strong> transg<strong>en</strong>es; y<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma una base <strong>de</strong> datos<br />
<strong>de</strong> los cultivos y <strong>de</strong> su estatus <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a investigación<br />
transgénica, <strong>para</strong> cultivos modifi cados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te distribuidos<br />
comercialm<strong>en</strong>te y <strong>para</strong> cultivos <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo experim<strong>en</strong>tal.<br />
Una vez <strong>de</strong>termine que una accesión no requiere pruebas, o si<br />
la prueba ha resultado negativa, siga los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong><br />
reg<strong>en</strong>erar y mant<strong>en</strong>er la integridad g<strong>en</strong>ética, que se aplican a todas<br />
las accesiones.<br />
Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> OMG<br />
Los dos métodos básicos <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> o<br />
transgén son <strong>el</strong> método ELISA y la amplificación mediante la PCR.<br />
Ambos métodos ya se han <strong>de</strong>scrito y son válidos, aunque cada uno<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
93
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
ti<strong>en</strong>e sus v<strong>en</strong>tajas y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas. Por ejemplo, <strong>el</strong> ELISA <strong>de</strong>tecta la<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un producto <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> (proteína) y requiere un g<strong>en</strong><br />
que se exprese. Exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado paquetes <strong>de</strong> prueba <strong>para</strong><br />
la mayoría <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos comerciales, que se pue<strong>de</strong>n utilizar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
campo. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> método <strong>de</strong> la PCR pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar secu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>es que no se expresan <strong>en</strong> casi todos los tejidos, pero es más<br />
difícil <strong>de</strong> realizar y no resulta práctico <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. En la mayoría <strong>de</strong><br />
los casos, un resultado positivo con un método se <strong>de</strong>be confirmar<br />
con un segundo método. Si los materiales se están analizando<br />
a niv<strong>el</strong> molecular <strong>para</strong> estudios <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación g<strong>en</strong>ética o <strong>de</strong><br />
diversidad, se pue<strong>de</strong> hacer una prueba adicional a un costo mínimo<br />
<strong>para</strong> verificar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un transgén.<br />
Los g<strong>en</strong>es o transg<strong>en</strong>es que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar <strong>en</strong> tales pruebas<br />
incluy<strong>en</strong> los principales productos que <strong>en</strong> la actualidad<br />
se comercializan <strong>para</strong> la especie. Éstos se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar<br />
normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> internet y se indican <strong>para</strong> las pruebas provistas<br />
por los servicios comerciales (bi<strong>en</strong> sea como paquetes <strong>de</strong> ELISA o<br />
servicios <strong>de</strong> PCR). Éstos cambiarán a medida que se introduzcan<br />
nuevos productos transgénicos al mercado o que los productos se<br />
vu<strong>el</strong>van obsoletos y se <strong>el</strong>imin<strong>en</strong>, aunque la necesidad <strong>de</strong> realizar<br />
pruebas pueda continuar por algún tiempo. El número <strong>de</strong> semillas<br />
<strong>en</strong> cualquier accesión pue<strong>de</strong> limitar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección. Mayor<br />
información y ori<strong>en</strong>tación técnica sobre <strong>el</strong> muestreo y <strong>de</strong>tección<br />
<strong>de</strong> OMG se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> español <strong>en</strong> http://eurlex.europa.eu/<br />
LexUriServ/site/es/oj/2004/l_348/l_34820041124es00180026.pdf<br />
(vínculo válido a octubre 18 <strong>de</strong> 2007).<br />
También se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible una lista actualizada <strong>de</strong> métodos<br />
validados <strong>en</strong> http://biotech.jrc.it. (vínculo válido a octubre 18 <strong>de</strong><br />
2007).<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Los <strong>de</strong>scriptores que se recomi<strong>en</strong>dan <strong>para</strong> docum<strong>en</strong>tar la<br />
información a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> accesión sobre la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es<br />
incluy<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Fu<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> material <strong>para</strong> la prueba<br />
Tipo <strong>de</strong> material (hoja, plántula, semilla)<br />
Número <strong>de</strong> plantas muestreadas y evaluadas, por repetición<br />
Número <strong>de</strong> repeticiones<br />
Transg<strong>en</strong>es evaluados<br />
Método <strong>de</strong> prueba<br />
Fecha <strong>de</strong> la prueba<br />
Duración <strong>de</strong> la prueba, si correspon<strong>de</strong><br />
Transg<strong>en</strong>es i<strong>de</strong>ntificados<br />
Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cada transgén (%)<br />
94
2. Adquisición y registro<br />
d<strong>el</strong> germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar<br />
la introducción inadvertida<br />
<strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las<br />
semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
6. Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to1. Introducción<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
6. EMPAQUE Y ALMACENA-<br />
MIENTO DE LAS SEMILLAS<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
¿Qué es <strong>el</strong> empaque <strong>de</strong> las semillas?<br />
El empaque consiste <strong>en</strong> colocar una muestra <strong>de</strong> semillas,<br />
contada o pesada, <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te, que luego se cierra<br />
herméticam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to posterior (ver<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 6.1).<br />
¿Por qué se empacan las semillas?<br />
Las semillas se empacan <strong>para</strong>:<br />
evitar que absorban agua <strong>de</strong> la atmósfera <strong>de</strong>spués<br />
d<strong>el</strong> secado;<br />
mant<strong>en</strong>er las accesiones se<strong>para</strong>das y evitar que<br />
se mezcl<strong>en</strong>; y<br />
prev<strong>en</strong>ir la contaminación <strong>de</strong> las muestras con<br />
insectos y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
¿Cuándo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empacar las semillas?<br />
El mom<strong>en</strong>to más oportuno <strong>para</strong> empacar las semillas<br />
es inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber <strong>de</strong>terminado<br />
que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad está <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />
límites requeridos <strong>para</strong> un almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to seguro.<br />
Las semillas secas reabsorberán la humedad d<strong>el</strong><br />
aire d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te que t<strong>en</strong>ga más humedad; por lo<br />
tanto, hay que empacar las semillas <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes<br />
a prueba <strong>de</strong> agua y s<strong>el</strong>larlos herméticam<strong>en</strong>te sin<br />
<strong>de</strong>mora <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> retirarlos d<strong>el</strong> cuarto o cámara<br />
<strong>de</strong> secado.<br />
Tipos <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
Para <strong>el</strong> empaque se pue<strong>de</strong>n utilizar recipi<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos; la s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las<br />
condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> la especie.<br />
Es importante que <strong>el</strong> material <strong>de</strong> empaque sea<br />
totalm<strong>en</strong>te impermeable al agua y a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong><br />
uso a largo plazo. Los recipi<strong>en</strong>tes comúnm<strong>en</strong>te<br />
utilizados son los frascos <strong>de</strong> vidrio, las latas <strong>de</strong><br />
aluminio, las bolsas <strong>de</strong> aluminio laminado y los<br />
recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> plástico.<br />
Cada tipo <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e sus v<strong>en</strong>tajas y<br />
<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas. Los frascos <strong>de</strong> vidrio son bu<strong>en</strong>os,<br />
pero se pue<strong>de</strong>n romper fácilm<strong>en</strong>te. Las latas <strong>de</strong><br />
95
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 6.1. Empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
REVISE VISUALMENTE LOS RECIPIENTES<br />
PREPARE LOS RÓTULOS INTERNOS Y EXTERNOS<br />
PESE LA MUESTRA DE SEMILLAS QUE CABE EN EL RECIPIENTE<br />
96<br />
¿El recipi<strong>en</strong>te no<br />
cumple <strong>el</strong> estándar<br />
requerido?<br />
SÍ<br />
DESÉCHELO<br />
VERIFIQUE SI LA ACCESIÓN SE DEBE COLOCAR EN MÁS DE UN RECIPIENTE<br />
¿La accesión<br />
se colocará <strong>en</strong> un<br />
solo recipi<strong>en</strong>te?<br />
ROTULE EL(LOS) RECIPIENTE(S)<br />
SELLE LOS RECIPIENTES<br />
NO<br />
IMPRIMA LOS RÓTULOS<br />
ADICIONALES NECESARIOS<br />
LLENE LOS RECIPIENTES E INTRODUZCA EL RÓTULO QUE VA EN EL INTERIOR<br />
VERIFIQUE VISUALMENTE SI LOS RECIPIENTES ESTÁN CORRECTAMENTE SELLADOS<br />
¿El recipi<strong>en</strong>te<br />
ti<strong>en</strong>e alguna fuga?<br />
COLOQUE LOS RECIPIENTES EN EL CUARTO DE ALMACENAMIENTO<br />
NO<br />
SÍ<br />
NO<br />
ARCHIVE LOS DATOS DE<br />
CADA ACCESIÓN<br />
SÍ
aluminio son difíciles <strong>de</strong> res<strong>el</strong>lar una vez se han abierto. Las<br />
bolsas <strong>de</strong> aluminio laminado se pue<strong>de</strong>n res<strong>el</strong>lar y ocupan m<strong>en</strong>os<br />
espacio que otros recipi<strong>en</strong>tes, pero las semillas con proyecciones<br />
filosas las pue<strong>de</strong>n perforar y la humedad se pue<strong>de</strong> filtrar al interior.<br />
Los recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> plástico y las latas <strong>de</strong> aluminio con tapa son<br />
resist<strong>en</strong>tes a la humedad, pero no son a prueba <strong>de</strong> humedad a<br />
m<strong>en</strong>os que t<strong>en</strong>gan un s<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> caucho bi<strong>en</strong> apretado. Éstos se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar con precaución si la humedad r<strong>el</strong>ativa d<strong>el</strong> cuarto <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to no está controlada.<br />
Evaluación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes<br />
La calidad y capacidad <strong>de</strong> s<strong>el</strong>lado <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes se pue<strong>de</strong><br />
evaluar así:<br />
1. Ll<strong>en</strong>e los recipi<strong>en</strong>tes con g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice autoindicador reg<strong>en</strong>erado<br />
y séll<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la misma forma <strong>en</strong> que lo haría si fuera a almac<strong>en</strong>ar<br />
las semillas.<br />
2. Con ayuda <strong>de</strong> una balanza analítica, <strong>de</strong>termine con precisión <strong>el</strong><br />
peso <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes.<br />
3. Ponga los recipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un <strong>de</strong>secador, por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> agua<br />
(pero sin tocarla), durante aproximadam<strong>en</strong>te una semana.<br />
4. Retire los recipi<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> <strong>de</strong>secador y <strong>de</strong>je que la superficie se<br />
seque.<br />
5. Pese los recipi<strong>en</strong>tes, registre <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso y examine <strong>el</strong><br />
color d<strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice.<br />
Si <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes permanece constante, <strong>en</strong>tonces<br />
son a prueba <strong>de</strong> humedad y <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo es bu<strong>en</strong>o.<br />
Si <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>ta y <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice se ha<br />
vu<strong>el</strong>to rosado o azul pálido, <strong>en</strong>tonces son <strong>de</strong> mala calidad o<br />
<strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo ti<strong>en</strong>e fugas <strong>de</strong> humedad.<br />
6. Ajuste <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo y repita la prueba <strong>para</strong> confirmar la calidad <strong>de</strong> los<br />
recipi<strong>en</strong>tes.<br />
La calidad <strong>de</strong> un recipi<strong>en</strong>te también se pue<strong>de</strong> evaluar ll<strong>en</strong>ándolo<br />
con agua y poniéndolo sobre <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice <strong>en</strong> un <strong>de</strong>secador o <strong>en</strong><br />
un horno v<strong>en</strong>tilado a 40°C durante una a dos semanas. Un cambio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te indicará que <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> mala<br />
calidad o que hay un escape <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo.<br />
¿Cuántas semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empacar?<br />
El número <strong>de</strong> semillas que se <strong>de</strong>be empacar <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> la especie que se esté conservando y <strong>de</strong> la frecu<strong>en</strong>cia<br />
con que se retirarán las semillas <strong>para</strong> monitoreo, distribución o<br />
reg<strong>en</strong>eración. De acuerdo con las Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es<br />
publicadas por la FAO y <strong>el</strong> IPGRI (1994), 3000 semillas son un<br />
número aceptable <strong>para</strong> repres<strong>en</strong>tar materiales que muestran poca<br />
variación morfológica (accesiones g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te homogéneas)<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
97<br />
Las bolsas <strong>de</strong> aluminio laminado<br />
son los recipi<strong>en</strong>tes que más<br />
comúnm<strong>en</strong>te se utilizan <strong>en</strong> los<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma ya<br />
que ocupan poco espacio y son<br />
fáciles <strong>de</strong> res<strong>el</strong>lar. Las bolsas<br />
<strong>de</strong> aluminio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er las<br />
sigui<strong>en</strong>tes especificaciones:<br />
una capa externa <strong>de</strong> M<strong>el</strong>inex <strong>de</strong><br />
17 g m -2, barniz <strong>de</strong> 4 g m -2;<br />
una capa intermedia <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> aluminio <strong>de</strong> 33 g m -2 (12<br />
µm), laca <strong>de</strong> 4 g m -2; y<br />
una capa interna <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> 63 g m -2.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
aunque se prefier<strong>en</strong> 4000 por accesión. Para los materiales que<br />
muestran gran variación morfológica (accesiones heterogéneas<br />
g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te), <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>erse por lo m<strong>en</strong>os 4000 semillas por<br />
accesión aunque preferiblem<strong>en</strong>te 12,000.<br />
En los bancos <strong>de</strong> germoplasma es más fácil trabajar con unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> peso, pero <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas se pue<strong>de</strong> convertir fácilm<strong>en</strong>te<br />
a partir d<strong>el</strong> peso si se conoce <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> 100 semillas o <strong>de</strong> 1000<br />
semillas. Por ejemplo, a continuación se <strong>de</strong>scribe cómo <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> una muestra cuyo peso <strong>de</strong> 100 semillas<br />
se conoce:<br />
Número <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> la muestra = Peso <strong>de</strong> la muestra (g) x 100<br />
Peso <strong>de</strong> 100 semillas (g)<br />
¿Cómo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empacar las semillas?<br />
El proceso <strong>de</strong> empaque se realiza mejor <strong>en</strong> un cuarto con aire<br />
acondicionado y humedad r<strong>el</strong>ativa controlada. Después <strong>de</strong> sacar<br />
las semillas d<strong>el</strong> cuarto <strong>de</strong> secado, hay que t<strong>en</strong>er cuidado <strong>de</strong><br />
exponerlas al aire durante <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or tiempo posible <strong>para</strong> evitar que<br />
reabsorban agua.<br />
1. Escoja <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>te más a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ar<br />
las semillas. Pue<strong>de</strong> utilizar difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong><br />
tamaño y forma <strong>de</strong> las semillas, y d<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> conservación<br />
(colección base o activa —ver sección 6.2).<br />
2. Prepare y rotule los recipi<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> cada accesión; muchos<br />
bancos <strong>de</strong> germoplasma utilizan ahora rótulos y códigos <strong>de</strong><br />
barras 11 autoadhesivos, g<strong>en</strong>erados por computador. El código<br />
<strong>de</strong> barras garantiza que la información sea exacta y que no<br />
11 El código <strong>de</strong> barras es un sistema computarizado <strong>de</strong> codifi cación, que utiliza un<br />
patrón impreso <strong>de</strong> barras <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te grosor, y permite i<strong>de</strong>ntifi car las accesiones<br />
<strong>de</strong> manera única. Un código <strong>de</strong> barras se lee escaneando <strong>el</strong> patrón impreso<br />
y <strong>de</strong>codifi cándolo <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong> computador. Los datos que conti<strong>en</strong>e un<br />
código <strong>de</strong> barras pue<strong>de</strong>n variar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algo tan simple como un número <strong>de</strong><br />
accesión hasta <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario y <strong>de</strong> pasaporte más <strong>el</strong>aborados. El código<br />
<strong>de</strong> barras es <strong>de</strong> gran b<strong>en</strong>efi cio <strong>para</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma puesto que<br />
capta la información <strong>de</strong> manera más rápida y exacta, minimiza los errores y<br />
facilita <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario.<br />
98<br />
Ejemplo:<br />
Peso <strong>de</strong> la muestra = 275 g<br />
Peso <strong>de</strong> 100 semillas = 12.5 g<br />
Número total <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> la muestra = 275 x 100 = 2200<br />
12.5
se cometan errores durante la transcripción. Prepare un rótulo<br />
<strong>para</strong> ponerlo <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te con las semillas. Los rótulos<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>er la sigui<strong>en</strong>te información:<br />
Número <strong>de</strong> la accesión<br />
Género y especie<br />
Número d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
Peso <strong>de</strong> las semillas<br />
Fecha <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
3. Pese cada recipi<strong>en</strong>te rotulado antes <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>arlo<br />
4. Ll<strong>en</strong>e los recipi<strong>en</strong>tes con las semillas y pés<strong>el</strong>os <strong>de</strong> nuevo.<br />
Calcule <strong>el</strong> peso real <strong>de</strong> las semillas.<br />
5. Agregue <strong>el</strong> rótulo y s<strong>el</strong>le <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te inmediatam<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />
proteger las semillas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga una<br />
humedad r<strong>el</strong>ativa alta.<br />
6. Verifique cada recipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> s<strong>el</strong>larlo, mediante una<br />
inspección visual, <strong>para</strong> asegurarse <strong>de</strong> que no haya fugas.<br />
7. Cualquier recipi<strong>en</strong>te que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> estándar<br />
<strong>de</strong> calidad se <strong>de</strong>be reemplazar inmediatam<strong>en</strong>te.<br />
8. Trasla<strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes al cuarto <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
9. Ingrese los datos r<strong>el</strong>evantes acerca <strong>de</strong> cada accesión <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
archivo <strong>de</strong> datos. El Cuadro 6.1. muestra un mod<strong>el</strong>o <strong>para</strong><br />
registrar <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te y las semillas.<br />
Muestras <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (herbarios <strong>de</strong> semillas)<br />
Los herbarios <strong>de</strong> semillas son útiles <strong>para</strong> verificar los atributos físicos <strong>de</strong><br />
las semillas sin t<strong>en</strong>er que abrir los recipi<strong>en</strong>tes s<strong>el</strong>lados. Empaque una<br />
pequeña muestra (<strong>de</strong> cinco a diez semillas o vainas <strong>de</strong> leguminosas,<br />
o 5 g <strong>de</strong> cereales) <strong>de</strong> las semillas originales <strong>en</strong> un sobre <strong>de</strong> plástico<br />
transpar<strong>en</strong>te que pueda volver a s<strong>el</strong>lar o <strong>en</strong> un frasco <strong>de</strong> vidrio, <strong>para</strong><br />
verificar la integridad g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la reg<strong>en</strong>eración y durante<br />
<strong>el</strong> traslado <strong>de</strong> las semillas. Las muestras se pue<strong>de</strong>n almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> un<br />
estante con <strong>en</strong>trepaños no muy espaciados. Asegúrese <strong>de</strong> que las<br />
semillas <strong>de</strong> la muestra original no se acab<strong>en</strong> <strong>de</strong> modo que puedan<br />
servir como refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificación.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Cuadro 6.1. Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> cuadro <strong>para</strong> registrar información sobre <strong>el</strong> empaque <strong>de</strong> las semillas<br />
Fecha <strong>de</strong> empaque: Nombre <strong>de</strong> la persona responsable:<br />
Número <strong>de</strong><br />
accesión<br />
Tipo <strong>de</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te<br />
Número <strong>de</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Peso d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te<br />
vacío<br />
99<br />
Peso d<strong>el</strong><br />
recipi<strong>en</strong>te con<br />
las semillas<br />
Peso <strong>de</strong> las<br />
semillas
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Algunas precauciones<br />
No mezcle las semillas cosechadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estaciones ya<br />
que la calidad y longevidad <strong>de</strong> las muestras pue<strong>de</strong> variar. Asigne<br />
números a cada lote <strong>de</strong> semillas (indicando la época <strong>de</strong> cosecha,<br />
<strong>el</strong> número d<strong>el</strong> campo o d<strong>el</strong> sitio y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración) <strong>para</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciarlos.<br />
Mant<strong>en</strong>ga las semillas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estaciones <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes<br />
se<strong>para</strong>dos, o <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> mismo recipi<strong>en</strong>te si se pue<strong>de</strong>n acomodar<br />
<strong>en</strong> él, se<strong>para</strong>das con una t<strong>el</strong>a o empacadas <strong>en</strong> bolsas plásticas<br />
res<strong>el</strong>lables.<br />
Recuer<strong>de</strong> que cuando saca los recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la cámara <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> frío o <strong>de</strong> los refrigeradores, los <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar tomar<br />
temperatura ambi<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> abrirlos <strong>para</strong> evitar que <strong>el</strong> agua se<br />
con<strong>de</strong>nse <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong> las semillas. Esto pue<strong>de</strong> tomar varias<br />
horas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> las semillas gran<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>las<br />
que han estado a temperaturas bajo cero.<br />
Los rótulos autoadhesivos y la tinta <strong>para</strong> rotular <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser resist<strong>en</strong>tes<br />
al agua y muy durables.<br />
Para garantizar que las semillas se conserv<strong>en</strong> a largo plazo y haya<br />
disponibilidad sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> alta calidad <strong>para</strong> la utilización,<br />
las semillas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empacar <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes a prueba <strong>de</strong> humedad y<br />
almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> condiciones ambi<strong>en</strong>tales controladas, como se <strong>de</strong>scribe<br />
<strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te sección.<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
FAO/IPGRI, 1994. Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es. FAO e IPGRI,<br />
Roma. Disponible <strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=1250.<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas<br />
¿Qué es <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas?<br />
El almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to es la preservación <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong> condiciones<br />
ambi<strong>en</strong>tales controladas <strong>para</strong> que mant<strong>en</strong>gan la viabilidad durante<br />
períodos prolongados.<br />
La longevidad <strong>de</strong> las semillas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su calidad inicial, d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y <strong>de</strong> la temperatura durante <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
11 El código <strong>de</strong> barras es un sistema computarizado <strong>de</strong> codifi cación, que utiliza un<br />
En g<strong>en</strong>eral, un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad bajo y una temperatura baja<br />
patrón impreso <strong>de</strong> barras <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te grosor, y permite i<strong>de</strong>ntifi car las accesio-<br />
reduc<strong>en</strong> nes <strong>de</strong> manera la pérdida única. <strong>de</strong> Un viabilidad código <strong>de</strong> barras <strong>en</strong> las se lee semillas. escaneando Para <strong>el</strong> prolongar patrón impr<strong>el</strong>a<br />
viabilidad so y <strong>de</strong>codifi <strong>de</strong> las cándolo semillas <strong>en</strong> un durante programa <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> computador. Los se datos pue<strong>de</strong>n que emplear conti<strong>en</strong>e<br />
un código <strong>de</strong> barras pue<strong>de</strong>n variar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algo tan simple como un número <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes combinaciones <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y temperatura.<br />
accesión hasta <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario y <strong>de</strong> pasaporte más <strong>el</strong>aborados. El código<br />
<strong>de</strong> barras es <strong>de</strong> gran b<strong>en</strong>efi cio <strong>para</strong> los bancos <strong>de</strong> germoplasma puesto<br />
que capta la información <strong>de</strong> manera más rápida y exacta, minimiza los errores<br />
y facilita <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario.<br />
100
Tipos <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
Exist<strong>en</strong> dos modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> los recursos g<strong>en</strong>éticos<br />
almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> semilla: las colecciones base, que conservan<br />
las muestras <strong>de</strong> semilla a largo plazo <strong>para</strong> seguridad, y las colecciones<br />
activas, que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> semilla <strong>para</strong> <strong>el</strong> uso inmediato.<br />
Estas colecciones varían <strong>en</strong> cuanto a temperatura, humedad r<strong>el</strong>ativa,<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas, recipi<strong>en</strong>tes y condiciones <strong>de</strong><br />
distribución d<strong>el</strong> germoplasma.<br />
Colecciones base<br />
Una colección base es un conjunto <strong>de</strong> accesiones únicas, cuya<br />
integridad g<strong>en</strong>ética es lo más cercana posible a la muestra<br />
original. Las semillas <strong>de</strong> una colección base por lo g<strong>en</strong>eral no<br />
se distribuy<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te a los usuarios; sólo se utilizan <strong>para</strong><br />
reg<strong>en</strong>erar colecciones activas (FAO/IPGRI, 1994). Las colecciones<br />
base se almac<strong>en</strong>an durante períodos prolongados a temperaturas<br />
bajo 0°C –g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre -18 y -20°C– <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er la<br />
viabilidad <strong>de</strong> las semillas.<br />
Eng<strong>el</strong>s y Visser (2002) introdujeron <strong>el</strong> término ‘muestra más original’<br />
(MMO) <strong>para</strong> calificar las muestras <strong>de</strong> una colección base. Una MMO<br />
se compone <strong>de</strong> semillas que se han sometido al m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong><br />
reg<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma adquirió <strong>el</strong><br />
material; pue<strong>de</strong>n ser submuestras d<strong>el</strong> lote original o una muestra <strong>de</strong><br />
semillas d<strong>el</strong> primer ciclo <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración, si <strong>el</strong> lote original requirió<br />
reg<strong>en</strong>eración antes d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Colecciones activas<br />
Las colecciones activas se compon<strong>en</strong> <strong>de</strong> accesiones que están<br />
disponibles <strong>para</strong> distribución inmediata. Estas accesiones son <strong>de</strong><br />
acceso frecu<strong>en</strong>te y se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones que garantic<strong>en</strong> una<br />
viabilidad <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os 65% durante 10-20 años (FAO/IPGRI,<br />
1994). El Cuadro 6.2 muestra las combinaciones <strong>de</strong> temperatura<br />
y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> colecciones<br />
activas que pue<strong>de</strong>n garantizar una viabilidad superior a 65%<br />
durante 10-20 años. Para reducir <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> refrigeración, resulta<br />
más práctico utilizar un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad más bajo y<br />
almac<strong>en</strong>ar a una temperatura más alta. Sin embargo, cuando no<br />
es posible secar hasta un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad bajo, se pue<strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ar a un niv<strong>el</strong> más alto <strong>de</strong> humedad pero aplicando una<br />
temperatura más baja.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
101
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cuadro 6.2. Temperatura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad sugeridos <strong>para</strong> colecciones activas (fu<strong>en</strong>te: Bioversity, sin<br />
publicar)<br />
Temperatura<br />
(°C)<br />
Organización <strong>de</strong> las colecciones<br />
El principio fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er una colección base o<br />
una MMO es conservar aparte por lo m<strong>en</strong>os algo <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong><br />
la muestra original <strong>en</strong> las mejores condiciones posibles <strong>para</strong><br />
garantizar superviv<strong>en</strong>cia segura a largo plazo. Esto se pue<strong>de</strong> lograr<br />
guardando las semillas <strong>para</strong> distribución físicam<strong>en</strong>te aparte <strong>de</strong><br />
la muestra original (<strong>en</strong> colecciones activas), aunque esto no es<br />
obligatorio. Un banco <strong>de</strong> germoplasma pue<strong>de</strong> optar por mant<strong>en</strong>er<br />
una muestra <strong>de</strong> cada accesión tanto <strong>para</strong> conservación (<strong>en</strong> una<br />
colección base) como <strong>para</strong> utilización (<strong>en</strong> una colección activa)<br />
siempre y cuando <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to no sea <strong>de</strong>masiado<br />
alto. Si <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma manti<strong>en</strong>e tanto colecciones base<br />
como activas, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> costos es más efectivo almac<strong>en</strong>ar <strong>en</strong><br />
la colección activa sólo aqu<strong>el</strong>las accesiones que los mejoradores<br />
y otros usuarios están utilizando (<strong>para</strong> información adicional, ver<br />
Eng<strong>el</strong>s y Visser, 2003).<br />
Tipos <strong>de</strong> instalaciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
Las dos opciones <strong>de</strong> que comúnm<strong>en</strong>te se dispone <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas son los cong<strong>el</strong>adores y los cuartos<br />
fríos. La s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> accesiones que se vayan<br />
a almac<strong>en</strong>ar, d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> las semillas y <strong>de</strong> las temperaturas<br />
<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to que se escojan. Cuando las colecciones son<br />
pequeñas y se requier<strong>en</strong> temperaturas bajo cero, una opción <strong>de</strong> bajo<br />
costo <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas son los cong<strong>el</strong>adores,<br />
horizontales o verticales.<br />
¿Cómo se organiza <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to?<br />
La organización d<strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> tipo<br />
102<br />
Características <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
Defi ci<strong>en</strong>tes (e.g. cebolla)<br />
25<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (% <strong>en</strong> base fresca)<br />
3 7<br />
20 3.5 7.5<br />
15 5.0 8.0<br />
10 6.0 9.0<br />
5 7.0 10.0<br />
0 8.0 11.0<br />
Bu<strong>en</strong>as (e.g.<br />
cebada)
<strong>de</strong> instalación <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>te que<br />
se utilic<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />
costo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> frío, hay que optimizar<br />
<strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> manera que se almac<strong>en</strong>e <strong>el</strong> máximo número <strong>de</strong><br />
accesiones <strong>de</strong> semilla.<br />
Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuarto frío<br />
Si <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma ti<strong>en</strong>e un cuarto frío con acceso <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>splazarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él, lo mejor es usar estantes móviles <strong>para</strong><br />
maximizar <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Cada estante está<br />
dividido <strong>en</strong> varios <strong>en</strong>trepaños. La distancia <strong>en</strong>tre cada <strong>en</strong>trepaño<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes. Los recipi<strong>en</strong>tes pequeños<br />
o las bolsas <strong>de</strong> aluminio se pue<strong>de</strong>n colocar <strong>en</strong> cajas o <strong>en</strong> ban<strong>de</strong>jas,<br />
que se ubican luego <strong>en</strong> los <strong>en</strong>trepaños <strong>de</strong> los estantes.<br />
Un sistema <strong>de</strong> codificación pue<strong>de</strong> ayudar al personal d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma a ubicar las accesiones <strong>para</strong> recuperar las muestras;<br />
la codificación se pue<strong>de</strong> ingresar <strong>en</strong> una base <strong>de</strong> datos o <strong>en</strong> un<br />
sistema <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario. Por ejemplo, <strong>el</strong> código ‘A010201’ <strong>para</strong><br />
indicar la sigui<strong>en</strong>te ubicación:<br />
Número d<strong>el</strong> cuarto (si se está utilizando más <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to): A<br />
Número <strong>de</strong> estante: 01<br />
Número d<strong>el</strong> <strong>en</strong>trepaño: 02<br />
Número <strong>de</strong> la caja o ban<strong>de</strong>ja: 01<br />
Cong<strong>el</strong>adores horizontales o verticales<br />
Para almac<strong>en</strong>ar las accesiones <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma que<br />
utilizan cong<strong>el</strong>adores horizontales o verticales, se pue<strong>de</strong>n utilizar<br />
recipi<strong>en</strong>tes que quepan <strong>en</strong> los estantes o cajas <strong>en</strong> las que se puedan<br />
guardar recipi<strong>en</strong>tes pequeños. Al igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> frío, se pue<strong>de</strong> establecer un sistema <strong>de</strong> codificación que ayu<strong>de</strong><br />
a ubicar las accesiones, que incluya <strong>el</strong> número d<strong>el</strong> cong<strong>el</strong>ador, <strong>el</strong><br />
número d<strong>el</strong> <strong>en</strong>trepaño y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> la caja.<br />
Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> semillas<br />
Paso 1: Verifique <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> cada accesión<br />
1. Pese las semillas <strong>de</strong> cada accesión. Convierta <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> las<br />
semillas a números utilizando <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> 100 semillas o <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
1000 semillas, como se <strong>de</strong>scribió <strong>en</strong> la sección anterior.<br />
2. Verifique si la muestra ti<strong>en</strong>e más d<strong>el</strong> número requerido <strong>de</strong><br />
semillas <strong>para</strong> una muestra g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te homogénea (3000-<br />
4000 semillas) o g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te heterogénea (4000-12,000<br />
semillas).<br />
3. Si la muestra conti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> la cantidad requerida,<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
103
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
104<br />
proceda a reg<strong>en</strong>erar o almac<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma<br />
temporalm<strong>en</strong>te y reg<strong>en</strong>ere <strong>en</strong> la primera oportunidad posible (ver<br />
Capítulo 8).<br />
Paso 2: Defina una ubicación <strong>para</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
El próximo paso es <strong>de</strong>terminar la ubicación <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> cuarto<br />
<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o cong<strong>el</strong>ador <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>ará la<br />
accesión.<br />
1. Busque <strong>en</strong> <strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te espacio disponible<br />
<strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ar una accesión.<br />
2. Asigne <strong>el</strong> espacio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ubicará la accesión. Si la accesión<br />
se almac<strong>en</strong>a <strong>en</strong> más <strong>de</strong> un recipi<strong>en</strong>te, manténgalos juntos.<br />
Paso 3: Coloque las semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
1. Haga una lista <strong>de</strong> los espacios asignados a cada accesión.<br />
2. Coloque los recipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
cong<strong>el</strong>ador <strong>en</strong> la ubicación que les correspon<strong>de</strong>.<br />
Paso 4: Ingrese los datos <strong>en</strong> la base <strong>de</strong> datos<br />
1. Ingrese <strong>en</strong> <strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario los datos sobre la ubicación<br />
<strong>de</strong> las accesiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, la fecha <strong>en</strong> que<br />
se almac<strong>en</strong>aron y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>tes.<br />
Duplicados <strong>de</strong> seguridad (colecciones <strong>de</strong> seguridad)<br />
Un duplicado <strong>de</strong> seguridad es una submuestra g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
idéntica <strong>de</strong> la accesión que está almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> otro sitio<br />
(preferiblem<strong>en</strong>te fuera d<strong>el</strong> país) a manera <strong>de</strong> seguro contra la<br />
pérdida d<strong>el</strong> material. El duplicado <strong>de</strong> seguridad incluye tanto <strong>el</strong><br />
material como la información que se r<strong>el</strong>aciona con él. Las muestras<br />
<strong>para</strong> un duplicado <strong>de</strong> seguridad se pre<strong>para</strong>n <strong>de</strong> la misma manera<br />
que las <strong>de</strong> una colección base:<br />
Las semillas se secan a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> 5±2%<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la especie.<br />
Las semillas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar limpias y sanas.<br />
El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong>be ser superior a 85%.<br />
Las semillas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes a<strong>de</strong>cuados y<br />
herméticam<strong>en</strong>te s<strong>el</strong>lados.<br />
El tamaño <strong>de</strong> la muestra pue<strong>de</strong> ser más pequeño, pero sufici<strong>en</strong>te<br />
<strong>para</strong> permitir realizar por lo m<strong>en</strong>os tres reg<strong>en</strong>eraciones (con <strong>el</strong> factor<br />
<strong>de</strong> seguridad incluido). Para ganar tiempo, las muestras <strong>para</strong> los<br />
duplicados <strong>de</strong> seguridad se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> procesar simultáneam<strong>en</strong>te a las<br />
<strong>de</strong> la colección base.<br />
Para conservar <strong>el</strong> duplicado <strong>de</strong> una colección, <strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma <strong>de</strong>be hacer un conv<strong>en</strong>io con <strong>el</strong> instituto que lo va a
mant<strong>en</strong>er. Aunque lo i<strong>de</strong>al <strong>para</strong> garantizar la superviv<strong>en</strong>cia a largo plazo<br />
es que los duplicados se guar<strong>de</strong>n <strong>en</strong> las mismas condiciones <strong>de</strong> las<br />
colecciones base, hay varias modalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> las que una institución<br />
pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er duplicados <strong>de</strong> otros bancos:<br />
En caja negra: la única responsabilidad d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma<br />
que recibe un duplicado <strong>en</strong> caja negra es mant<strong>en</strong>erlo sin<br />
manipularlo. El instituto receptor no ti<strong>en</strong>e responsabilida<strong>de</strong>s<br />
con las muestras más allá <strong>de</strong> proporcionarles las mejores<br />
condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to posibles. Establecer un esquema<br />
<strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> la viabilidad y reg<strong>en</strong>erar la colección cuando sea<br />
necesario son responsabilidad d<strong>el</strong> instituto que <strong>en</strong>vía la muestra.<br />
Si las condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> duplicado son las<br />
mismas que las <strong>de</strong> la colección base, la pérdida <strong>de</strong> viabilidad<br />
se pue<strong>de</strong> pronosticar a partir <strong>de</strong> los resultados d<strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong><br />
la colección base. Después <strong>de</strong> la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> las muestras<br />
<strong>de</strong> la colección base, <strong>el</strong> que <strong>en</strong>vía <strong>el</strong> duplicado <strong>de</strong> seguridad<br />
lo reemplaza. Para <strong>en</strong>viar duplicados <strong>para</strong> conservación <strong>en</strong><br />
caja negra fuera d<strong>el</strong> país, se requiere un permiso especial <strong>para</strong><br />
exportar las semillas sin certificado fitosanitario d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />
De manera similar, la autoridad fitosanitaria <strong>de</strong> país <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino<br />
<strong>de</strong>be permitir al receptor importar las semillas sin la inspección<br />
rutinaria <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a.<br />
Como parte <strong>de</strong> la colección base d<strong>el</strong> receptor: <strong>el</strong> duplicado se<br />
manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> condiciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<br />
largo plazo y se incorpora a la colección base d<strong>el</strong> receptor.<br />
Como parte <strong>de</strong> la colección activa d<strong>el</strong> receptor: cuando <strong>el</strong><br />
duplicado se incorpora a la colección activa d<strong>el</strong> receptor y,<br />
<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, está sujeto a reg<strong>en</strong>eración, multiplicación y<br />
distribución por parte d<strong>el</strong> receptor.<br />
Colección <strong>de</strong> archivo<br />
Los bancos <strong>de</strong> germoplasma pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>cidir almac<strong>en</strong>ar muestras <strong>de</strong><br />
germoplasma que no necesitan estar repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> una colección<br />
base o distribuirse, como una ‘colección <strong>de</strong> archivo’. Estas muestras<br />
se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones óptimas <strong>para</strong> superviv<strong>en</strong>cia a largo<br />
plazo, pero sin inversión adicional <strong>en</strong> monitoreo y reg<strong>en</strong>eración. El<br />
germoplasma <strong>de</strong> una colección <strong>de</strong> archivo pue<strong>de</strong> incluir:<br />
líneas experim<strong>en</strong>tales con <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad int<strong>el</strong>ectual –las<br />
muestras se pue<strong>de</strong>n guardar como colecciones <strong>en</strong> caja negra<br />
y <strong>de</strong>volverse a solicitud al t<strong>en</strong>edor d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> propiedad<br />
int<strong>el</strong>ectual;<br />
germoplasma que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera d<strong>el</strong> mandato d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma –las muestras se pue<strong>de</strong>n almac<strong>en</strong>ar temporalm<strong>en</strong>te<br />
hasta que se i<strong>de</strong>ntifique otro banco con un mandato r<strong>el</strong>evante <strong>para</strong> <strong>el</strong>las;<br />
accesiones que, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber racionalizado una colección<br />
base, se i<strong>de</strong>ntifican como duplicados; y<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
105
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
106<br />
accesiones que, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se ha revaluado <strong>el</strong> mandato d<strong>el</strong><br />
banco, se <strong>de</strong>termina que ya no se necesitan <strong>en</strong> la colección, o<br />
material que se ha excluido por falta <strong>de</strong> fondos.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
La docum<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> empaque<br />
y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas permite acce<strong>de</strong>r rápidam<strong>en</strong>te a<br />
muestras nuevas, respon<strong>de</strong>r a inquietu<strong>de</strong>s sobre <strong>el</strong> germoplasma<br />
conservado, y monitorear la calidad y la cantidad d<strong>el</strong> material<br />
almac<strong>en</strong>ado <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>erar y distribuir. Los <strong>de</strong>scriptores que se<br />
sugier<strong>en</strong> incluy<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to/tipo <strong>de</strong> colección<br />
Tipo <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>te, si <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma utiliza una<br />
diversidad <strong>de</strong> éstos<br />
Número <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>tes<br />
Cantidad total <strong>de</strong> semillas almac<strong>en</strong>adas (por peso o número)<br />
Fecha <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
Ubicación <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma<br />
Cantidad mínima <strong>de</strong> semilla permitida (unidad base) <strong>para</strong><br />
distribución o reg<strong>en</strong>eración<br />
Ubicación d<strong>el</strong> duplicado <strong>de</strong> seguridad, si existe.<br />
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Cromarty A.S., Ellis, R.H. y Roberts, E.H. 1982. The <strong>de</strong>sign<br />
of seed storage facilities for g<strong>en</strong>etic conservation. IBPGR,<br />
Roma. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.org/<br />
Publications/pubfile.asp?ID_PUB=281.<br />
Eng<strong>el</strong>s, J.M. y Visser, L. (eds.). 2003. A gui<strong>de</strong> to effective managem<strong>en</strong>t<br />
of germplasm collections. IPGRI Handbook for G<strong>en</strong>ebanks No. 6.<br />
IPGRI, Roma. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=899.<br />
FAO/IPGRI, 1994. Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es. FAO e IPGRI,<br />
Roma. Disponible <strong>en</strong> pdf <strong>en</strong> ttp://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfile.asp?ID_PUB=1250.<br />
Linington, S.H. 2003. The <strong>de</strong>sign of seed banks. Pp. 591-636 in<br />
Seed conservation: Turning sci<strong>en</strong>ce into practice. (R.D. Smith,<br />
J.B. Dickie, S.H. Linington, H.W. Pritchard y R.J. Probert, eds.).<br />
Royal Botanic Gar<strong>de</strong>ns, Kew, Reino Unido.
2. Adquisición y registro<br />
d<strong>el</strong> germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar<br />
la introducción inadvertida<br />
<strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las<br />
semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
7. Distribución1. Introducción<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
7. DISTRIBUCIÓN DEL<br />
GERMOPLASMA<br />
¿Qué es la distribución <strong>de</strong> germoplasma?<br />
La distribución <strong>de</strong> germoplasma es <strong>el</strong> suministro <strong>de</strong><br />
muestras repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> semillas<br />
<strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma, <strong>en</strong> respuesta a solicitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> los usuarios d<strong>el</strong> germoplasma. En g<strong>en</strong>eral,<br />
las semillas se distribuy<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong><br />
colecciones activas (ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo 7.1).<br />
¿Por qué se distribuye <strong>el</strong> germoplasma?<br />
El propósito <strong>de</strong> conservar germoplasma <strong>en</strong> un banco<br />
es mejorar las varieda<strong>de</strong>s cultivadas a través d<strong>el</strong><br />
fi tomejorami<strong>en</strong>to y la investigación, o restaurar la diversidad<br />
perdida <strong>en</strong> fi ncas y hábitats naturales, con<br />
<strong>el</strong> fi n <strong>de</strong> satisfacer las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los agricultores<br />
y las comunida<strong>de</strong>s. Esto contribuye directam<strong>en</strong>te<br />
a mejorar la subsist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las personas <strong>de</strong><br />
escasos recursos y a proteger <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>el</strong> pasado, no se hizo sufi ci<strong>en</strong>te énfasis <strong>en</strong> la<br />
distribución <strong>de</strong> germoplasma. Ahora, se reconoce<br />
ampliam<strong>en</strong>te que la utilización <strong>de</strong>be guiar la conservación<br />
d<strong>el</strong> germoplasma. Los bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser más proactivos <strong>en</strong> establecer vínculos<br />
con los usuarios d<strong>el</strong> germoplasma, incluy<strong>en</strong>do<br />
los mejoradores, los investigadores, los agricultores<br />
y otros grupos.<br />
¿Cómo se <strong>de</strong>be distribuir <strong>el</strong> germoplasma?<br />
El germoplasma se <strong>de</strong>be distribuir <strong>de</strong> manera que<br />
llegue a su <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones. Las<br />
condiciones ambi<strong>en</strong>tales durante <strong>el</strong> transporte pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>teriorar la calidad <strong>de</strong> las semillas; por lo cual,<br />
éstas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empacar con cuidado y distribuir<br />
<strong>en</strong> sobres s<strong>el</strong>lados resist<strong>en</strong>tes a la humedad, <strong>para</strong><br />
que estén protegidas durante <strong>el</strong> transporte (ver más<br />
ad<strong>el</strong>ante).<br />
El ámbito y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> distribución varían <strong>para</strong><br />
cada banco <strong>de</strong> germoplasma. El germoplasma se<br />
pue<strong>de</strong> distribuir <strong>de</strong>ntro o fuera d<strong>el</strong> país, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
d<strong>el</strong> mandato d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma y <strong>de</strong> si<br />
su colección es nacional, regional o mundial.<br />
107
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
REVISE SI EL SOLICITANTE SUMINISTRÓ LA LISTA DE NÚMEROS DE ACCESIÓN<br />
REVISE LA DISPONIBILIDAD DE LAS ACCESIONES SOLICITADAS PARA DISTRIBUCIÓN EN UN ATM ESTÁNDAR<br />
REVISE SI SE REQUIERE PERMISO DE IMPORTACIÓN Y SI EL SOLICITANTE LO HA ENVIADO<br />
108<br />
¿Se especifi can<br />
los números <strong>de</strong><br />
accesión?<br />
SÍ<br />
NO<br />
SELECCIONE LAS<br />
ACCESIONES DISPONIBLES<br />
NO<br />
REVISE SI EL MATERIAL SE PUEDE DISTRIBUIR USANDO UN ATM ADAPTADO A LA NECESIDAD<br />
¿Se pue<strong>de</strong>n<br />
distribuir utilizando<br />
un ATM adaptado?<br />
INFORME AL SOLICITANTE<br />
QUE EL MATERIAL NO SE<br />
PUEDE DISTRIBUIR<br />
REVISE EN EL ARCHIVO DE DATOS SI HAY O NO SUFICIENTES SEMILLAS DISPONIBLES PARA DISTRIBUCIÓN<br />
¿Es necesario<br />
<strong>el</strong> permiso <strong>de</strong><br />
importación?<br />
¿Se pue<strong>de</strong>n<br />
distribuir <strong>en</strong> un ATM<br />
estándar?<br />
¿La semilla<br />
es sufi ci<strong>en</strong>te?<br />
SÍ<br />
REVISE SI ES UNA DISTRIBUCIÓN EN EL PAÍS O SI ES UNA EXPORTACIÓN<br />
¿Implica exportación<br />
<strong>de</strong> semillas?<br />
SÍ<br />
REGISTRE LA SOLICITUD<br />
NO<br />
PREPARE EL ATM RELEVANTE QUE VA A UTILIZAR<br />
PREPARE LAS MUESTRAS PARA DISTRIBUCIÓN<br />
PREPARE LA LISTA DE ACCESIONES QUE SE VAN A DESPACHAR<br />
INFORME AL SOLICITANTE<br />
QUE LA ACCESIÓN SOLICITADA<br />
SE DEBE REGENERAR<br />
OBTENGA EL PERMISO<br />
DE IMPORTACIÓN<br />
OBTENGA DE LOS ARCHIVOS DE DATOS LOS DATOS MÍNIMOS DE PASAPORTE PARA CADA ACCESIÓN<br />
REVISE SI SE NECESITA ALGÚN TRATAMIENTO ESPECIAL O UN CERTIFICADO FITOSANITARIO<br />
¿Se requier<strong>en</strong><br />
tratami<strong>en</strong>tos<br />
especiales?<br />
NO<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 7.1. Distribución d<strong>el</strong> germoplasma<br />
SÍ<br />
NO<br />
SÍ<br />
SÍ ¿Se ha recibido<br />
<strong>el</strong> permiso <strong>de</strong><br />
importación?<br />
NO<br />
SÍ<br />
DESPACHE LAS MUESTRAS<br />
ARCHIVE LA INFORMACIÓN<br />
NO<br />
SÍ<br />
ENVÍE MUESTRAS A<br />
CUARENTENA VEGETAL PARA<br />
TRATAMIENTOS ESPECIALES Y<br />
CERTIFICADO FITOSANITARIO<br />
SÍ<br />
¿Se requiere<br />
certifi cado<br />
fi tosanitario?<br />
NO
Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> distribuir semillas <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> país<br />
Paso 1: Decida si la accesión se pue<strong>de</strong> distribuir<br />
Revise la base <strong>de</strong> datos d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>para</strong> verificar si la cantidad <strong>de</strong><br />
semillas <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma es sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> distribuir.<br />
Distribuya sólo si <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to queda un mínimo <strong>de</strong> cuatro<br />
a seis veces <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas requerido <strong>para</strong> un ciclo <strong>de</strong><br />
reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la solicitud. Se pue<strong>de</strong> ser algo<br />
flexible con accesiones que se solicitan rara vez.<br />
Cuando la cantidad <strong>de</strong> semillas es ina<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> la distribución,<br />
informe al solicitante que las accesiones no se pue<strong>de</strong>n suministrar<br />
sino hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se hayan reg<strong>en</strong>erado, y prepare las<br />
accesiones <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración.<br />
Revise los datos <strong>de</strong> pasaporte <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> estatus<br />
d<strong>el</strong> material <strong>en</strong> cuanto a acceso y distribución <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />
bajo <strong>el</strong> Tratado Internacional sobre RFGAA y otros acuerdos<br />
internacionales. Si exist<strong>en</strong> restricciones sobre la distribución bajo<br />
<strong>el</strong> acuerdo <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> germoplasma (AAG) con <strong>el</strong> donante<br />
(ver Anexo I), informe al solicitante sobre las restricciones.<br />
Paso 2: Prepare la muestra <strong>para</strong> distribución<br />
Si las semillas están disponibles <strong>para</strong> distribución:<br />
1. Registre la solicitud y asígn<strong>el</strong>e un número.<br />
2. Prepare la lista <strong>de</strong> accesiones disponibles <strong>para</strong> distribución.<br />
3. Revise los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>el</strong> acuerdo <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
materiales (ATM); si <strong>el</strong> material no se pue<strong>de</strong> distribuir bajo <strong>el</strong> ATM<br />
estándar, utilice un ATM adaptado a las accesiones s<strong>el</strong>eccionadas<br />
(ver Anexo I <strong>para</strong> mayor información).<br />
4. Prepare dos grupos <strong>de</strong> rótulos <strong>para</strong> las accesiones s<strong>el</strong>eccionadas<br />
y adhiera uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los a los sobres (preferiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />
aluminio laminado) que se utilizarán <strong>para</strong> distribuir las semillas al<br />
solicitante.<br />
5. Revise <strong>el</strong> archivo d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario y anote la ubicación <strong>de</strong> los<br />
recipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma.<br />
6. Trasla<strong>de</strong> los recipi<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma a un cuarto<br />
con <strong>de</strong>shumidificador la noche antes <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>jarlos que alcanc<strong>en</strong> temperatura ambi<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> abrirlos.<br />
Cuando retire las accesiones d<strong>el</strong> banco, cerciórese <strong>de</strong> que las ha<br />
i<strong>de</strong>ntificado correctam<strong>en</strong>te.<br />
7. Abra <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te y retire rápidam<strong>en</strong>te la cantidad <strong>de</strong> semillas<br />
necesaria <strong>para</strong> los sobres marcados. Haga un muestreo al azar <strong>de</strong><br />
modo que se suministre una bu<strong>en</strong>a repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la accesión.<br />
Para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r una solicitud, se sugiere distribuir 50-100 semillas<br />
viables, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> la especie<br />
(más <strong>para</strong> especies <strong>de</strong> polinización cruzada y m<strong>en</strong>os <strong>para</strong> las<br />
especies <strong>de</strong> autopolinización).<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
109
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Las semillas son un<br />
germoplasma valioso y se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> empacar con cuidado<br />
<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho. El empaque<br />
<strong>de</strong>be garantizar la seguridad<br />
<strong>de</strong> las semillas y evitar que<br />
se contamin<strong>en</strong> con insectos<br />
o patóg<strong>en</strong>os durante <strong>el</strong><br />
transporte.<br />
A los <strong>en</strong>víos <strong>de</strong> germoplasma<br />
infestados con plagas<br />
o sin la docum<strong>en</strong>tación<br />
apropiada se les negará la<br />
<strong>en</strong>trada o serán <strong>de</strong>struidos.<br />
El personal d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma <strong>de</strong>be ser<br />
consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las regulaciones<br />
fi tosanitarias que rig<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
movimi<strong>en</strong>to transfronterizo <strong>de</strong><br />
germoplasma.<br />
8. Cierre <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> retirar las<br />
semillas que va a distribuir <strong>para</strong> evitar que absorban la humedad<br />
d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te.<br />
9. Para mayor seguridad, pue<strong>de</strong> colocar un segundo rótulo <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> los sobres antes <strong>de</strong> s<strong>el</strong>lar las bolsas.<br />
10. Compare la lista <strong>de</strong> las accesiones que se retiraron d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma con los rótulos <strong>de</strong> los sobres.<br />
Paso 3: Prepare la lista <strong>de</strong> información que acompañará<br />
las semillas<br />
1. Imprima la lista final, incluy<strong>en</strong>do los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> pasaporte<br />
tales como número <strong>de</strong> accesión, i<strong>de</strong>ntidad alterna, país<br />
fu<strong>en</strong>te, ubicación y estatus biológico, al igual que los datos<br />
<strong>de</strong> caracterización utilizados <strong>para</strong> verificar las accesiones y<br />
cualquier información que <strong>el</strong> solicitante requiera.<br />
2. Prepare una carta remisoria.<br />
Paso 4: Despache las semillas<br />
1. Empaque los sobres con las semillas, la carta remisoria, <strong>el</strong> ATM<br />
y la lista <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> una bolsa plástica y luego <strong>en</strong> un sobre<br />
resist<strong>en</strong>te (si son pocas semillas), o <strong>en</strong> una caja <strong>de</strong> cartón (utilice<br />
material <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>para</strong> evitar que las semillas se estrope<strong>en</strong><br />
durante <strong>el</strong> transporte). Marque <strong>el</strong> sobre o caja con la dirección<br />
completa d<strong>el</strong> solicitante. El ATM pue<strong>de</strong> ir adherido a la parte<br />
exterior d<strong>el</strong> sobre <strong>en</strong> casos <strong>en</strong> que <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> abrir <strong>el</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
y usar las semillas indique que se está <strong>en</strong> acuerdo con los<br />
términos y condiciones <strong>de</strong> acceso.<br />
2. Incluya un formato <strong>de</strong> respuesta <strong>para</strong> que <strong>el</strong> solicitante lo ll<strong>en</strong>e y<br />
lo <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>va al banco <strong>de</strong> germoplasma confirmando que recibió<br />
las muestras <strong>de</strong> semilla <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones.<br />
3. Envíe las bolsas con las semillas por <strong>el</strong> medio más rápido, como<br />
un servicio <strong>de</strong> aerom<strong>en</strong>sajería <strong>para</strong> evitar <strong>de</strong>moras y <strong>de</strong>terioro<br />
<strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las semillas durante <strong>el</strong> transporte. Si existe<br />
alguna preocupación <strong>de</strong> que los materiales se puedan per<strong>de</strong>r<br />
durante <strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho, utilice un correo registrado o, si es posible,<br />
transpórt<strong>el</strong>os personalm<strong>en</strong>te.<br />
4. Registre los <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho <strong>en</strong> <strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong><br />
distribución.<br />
5. Actualice <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>scontando <strong>el</strong> peso o <strong>el</strong><br />
número <strong>de</strong> las semillas que se distribuyeron.<br />
Distribución <strong>de</strong> germoplasma fuera d<strong>el</strong> país<br />
Siga <strong>el</strong> mismo procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> s<strong>el</strong>eccionar las accesiones y <strong>para</strong><br />
cumplir con <strong>el</strong> requerimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ATM que se <strong>de</strong>scribió <strong>en</strong> los pasos<br />
1 y 2 d<strong>el</strong> punto anterior. Para la distribución <strong>de</strong> germoplasma <strong>en</strong>tre<br />
países, pue<strong>de</strong> ser necesario cumplir con requerimi<strong>en</strong>tos adicionales<br />
110
antes <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r con los pasos 3 y 4. Éstos se r<strong>el</strong>acionan con <strong>el</strong><br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> regulaciones fitosanitarias (ver más ad<strong>el</strong>ante) <strong>para</strong><br />
evitar introducir plagas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a otras regiones.<br />
Cómo afectan las medidas fitosanitarias <strong>el</strong> traslado <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
El traslado <strong>de</strong> cualquier semilla pue<strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te esparcir una<br />
plaga 12. Esto ya ha ocurrido <strong>en</strong> muchos lugares d<strong>el</strong> mundo con<br />
efectos <strong>de</strong>vastadores. Reconoci<strong>en</strong>do este p<strong>el</strong>igro, los países han<br />
implem<strong>en</strong>tado medidas fitosanitarias <strong>para</strong> regular la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong><br />
plantas, partes <strong>de</strong> plantas y sus productos. Por lo tanto, es es<strong>en</strong>cial<br />
cumplir con los requerimi<strong>en</strong>tos nacionales d<strong>el</strong> país importador<br />
cuando se trasladan semillas a través <strong>de</strong> fronteras internacionales.<br />
¿Qué son las medidas fitosanitarias?<br />
Una medida fitosanitaria es cualquier legislación, regulación o<br />
procedimi<strong>en</strong>to que busca prev<strong>en</strong>ir la introducción o dispersión <strong>de</strong><br />
plagas cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>arias, o limitar <strong>el</strong> impacto económico <strong>de</strong> las plagas<br />
reguladas que no son objeto <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a. El país importador<br />
establece estas medidas sigui<strong>en</strong>do un análisis <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> plagas,<br />
<strong>de</strong> acuerdo con estándares internacionales.<br />
La docum<strong>en</strong>tación oficial que se requiere <strong>para</strong> exportar semillas<br />
incluye un certificado fitosanitario expedido por la institución nacional<br />
<strong>de</strong> protección fitosanitaria o por <strong>el</strong> instituto oficialm<strong>en</strong>te autorizado<br />
d<strong>el</strong> país exportador, certificando que <strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho cumple con<br />
las regulaciones fitosanitarias d<strong>el</strong> país importador. Los certificados<br />
fitosanitarios contribuy<strong>en</strong> a asegurar que los materiales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
libres <strong>de</strong> plagas vegetales perjudiciales <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber sido<br />
sometidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> a una inspección por parte <strong>de</strong> un<br />
miembro <strong>de</strong> la organización nacional <strong>de</strong> protección fitosanitaria <strong>de</strong> ese<br />
país. El país que expi<strong>de</strong> <strong>el</strong> certificado normalm<strong>en</strong>te cobra una tarifa<br />
por cada certificado.<br />
Cuando se prepare <strong>para</strong> distribuir semillas, siga estas pautas:<br />
Verifique <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino final y los requerimi<strong>en</strong>tos fitosanitarios <strong>para</strong><br />
importación más reci<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> país importador (<strong>en</strong> muchos países,<br />
las regulaciones cambian con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> manera que esto se<br />
<strong>de</strong>be hacer antes <strong>de</strong> cada <strong>de</strong>spacho –ver también ‘cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a<br />
posterior al ingreso’ <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo 2).<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que la organización nacional <strong>de</strong> protección fitosanitaria<br />
d<strong>el</strong> país exportador suministre la docum<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada, como<br />
12 La Conv<strong>en</strong>ción Internacional <strong>de</strong> Protección Fitosanitaria (CIPF) <strong>de</strong>fi ne como<br />
plagas todos los ag<strong>en</strong>tes bióticos perjudiciales y pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te perjudiciales,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> viroi<strong>de</strong>s hasta plantas arv<strong>en</strong>ses.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
111<br />
La información fi tosanitaria<br />
<strong>de</strong> muchos países se pue<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> la internet,<br />
<strong>en</strong> la página ofi cial <strong>de</strong> la<br />
Conv<strong>en</strong>ción Internacional<br />
<strong>de</strong> Protección Fitosanitaria<br />
https://www.ippc.int/IPP/Es/<br />
<strong>de</strong>fault_es.jsp?language=es.<br />
Los puntos focales nacionales<br />
<strong>para</strong> la CIPF se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
contactar cuando haya que<br />
<strong>de</strong>terminar los requerimi<strong>en</strong>tos<br />
fi tosanitarios <strong>para</strong> importar<br />
semillas; o cuando se necesite<br />
un certifi cado fi tosanitario <strong>para</strong><br />
exportar semillas.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
112<br />
un certificado fitosanitario oficial, que cumpla con los requerimi<strong>en</strong>tos<br />
d<strong>el</strong> país importador.<br />
Infórmese sobre los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er un certificado<br />
fitosanitario <strong>en</strong> <strong>el</strong> país <strong>de</strong> exportación.<br />
La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> certificación le<br />
garantizará éxito <strong>en</strong> todas las etapas.<br />
Procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> exportar semillas<br />
1. Prepare una lista <strong>de</strong> las accesiones que se requier<strong>en</strong> <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
la solicitud.<br />
2. Retire las semillas d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma como se <strong>de</strong>scribe<br />
<strong>para</strong> la distribución <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> país.<br />
3. Solicite un certificado fitosanitario a la organización nacional <strong>de</strong><br />
protección fitosanitaria o a la institución <strong>de</strong>signada.<br />
4. Envíe la solicitud a la autoridad fitosanitaria pertin<strong>en</strong>te y organice<br />
los tratami<strong>en</strong>tos e inspecciones necesarios <strong>para</strong> la expedición <strong>de</strong><br />
un certificado fitosanitario.<br />
5. Obt<strong>en</strong>ga las <strong>de</strong>claraciones adicionales <strong>para</strong> los tratami<strong>en</strong>tos<br />
especiales que requiera <strong>el</strong> país importador.<br />
6. Cuando las muestras estén listas <strong>para</strong> <strong>de</strong>spacho, prepare una<br />
carta remisoria y la lista final <strong>de</strong> accesiones junto con los datos <strong>de</strong><br />
pasaporte, los datos <strong>de</strong> caracterización y otra información como se<br />
indica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paso 3 <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te. Cualquier accesión que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a se <strong>de</strong>be <strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> la lista final.<br />
7. Despache las semillas al <strong>de</strong>stinatario 13 junto con <strong>el</strong> certificado<br />
fitosanitario, y las otras <strong>de</strong>claraciones requeridas, <strong>el</strong> ATM y la carta<br />
remisoria.<br />
8. Antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>spachar las semillas, cumpla con cualquier requerimi<strong>en</strong>to<br />
adicional como obt<strong>en</strong>er un permiso <strong>de</strong> importación <strong>de</strong> plantas o<br />
un permiso <strong>de</strong> la Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> Comercio Internacional <strong>de</strong><br />
Especies Am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> Flora y Fauna Silvestres (CITES) <strong>para</strong><br />
especies <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro (ver Anexo I).<br />
9. Registre los <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho <strong>en</strong> <strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> datos <strong>de</strong><br />
distribución y actualice <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>scontando <strong>el</strong><br />
peso o la cantidad <strong>de</strong> semillas que distribuyó.<br />
Si, como medida sanitaria, se exig<strong>en</strong> tratami<strong>en</strong>tos obligatorios,<br />
o si se requier<strong>en</strong> garantías, éstos <strong>de</strong>be proveerlos una autoridad<br />
gubernam<strong>en</strong>tal, como se solicita. Por ejemplo, <strong>el</strong> país importador<br />
pue<strong>de</strong> solicitar la fumigación o la inmersión <strong>de</strong> las muestras <strong>en</strong> un<br />
insecticida o fungicida, o requerir un tratami<strong>en</strong>to con agua cali<strong>en</strong>te.<br />
Los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>de</strong>tallados <strong>en</strong> <strong>el</strong> certificado fitosanitario<br />
junto con cualquier otra garantía que solicite <strong>el</strong> país importador.<br />
Si no se solicita ningún tratami<strong>en</strong>to, no se <strong>de</strong>be administrar<br />
13 Las regulaciones fitosanitarias <strong>de</strong> algunos países estipulan que <strong>el</strong> <strong>en</strong>vío se<br />
<strong>de</strong>be dirigir a las autorida<strong>de</strong>s fitosanitarias y no al <strong>de</strong>stinatario, y se <strong>de</strong>be hacer<br />
a través <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada específicos.
ninguno ya que estos tratami<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong>n ocultar síntomas <strong>de</strong><br />
patóg<strong>en</strong>os transmitidos <strong>en</strong> las semillas e interferir con las pruebas<br />
<strong>de</strong> laboratorio. La administración <strong>de</strong> cualquier tratami<strong>en</strong>to previo<br />
al ingreso <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> las especificaciones d<strong>el</strong> país importador<br />
podría poner <strong>en</strong> serio p<strong>el</strong>igro <strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho. Cuando se van a<br />
<strong>en</strong>viar muestras <strong>de</strong> germoplasma a más <strong>de</strong> un país, es necesario<br />
obt<strong>en</strong>er un certificado fitosanitario <strong>para</strong> cada <strong>de</strong>stino. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
obt<strong>en</strong>er dos copias d<strong>el</strong> certificado fitosanitario y <strong>el</strong> original <strong>de</strong>be<br />
acompañar <strong>el</strong> <strong>en</strong>vío. Cualquier alteración o <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da invalidará <strong>el</strong><br />
certificado fitosanitario.<br />
Como la siembra <strong>de</strong> cultivos transgénicos o cultivos modificados<br />
g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te está <strong>en</strong> expansión, hoy día muchos países requier<strong>en</strong><br />
un certificado <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te acreditada que confirme<br />
que <strong>el</strong> <strong>de</strong>spacho se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra libre <strong>de</strong> OMG (ver también Anexo I).<br />
Retroalim<strong>en</strong>tación sobre la utilización d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
A intervalos semestrales, obt<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> los usuarios retroalim<strong>en</strong>tación<br />
sobre la utilidad d<strong>el</strong> germoplasma que les suministró. Esto le<br />
servirá <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio y <strong>para</strong> informarse<br />
sobre cualquier característica nueva o fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia que se<br />
i<strong>de</strong>ntifique <strong>en</strong> <strong>el</strong> material.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Es importante que los bancos conserv<strong>en</strong> registros <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios<br />
d<strong>el</strong> germoplasma, d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> muestras <strong>en</strong>viadas, <strong>de</strong> los <strong>de</strong>talles<br />
<strong>de</strong> la accesión y d<strong>el</strong> propósito <strong>para</strong> <strong>el</strong> cual se hac<strong>en</strong> las solicitu<strong>de</strong>s,<br />
con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er registros sobre <strong>el</strong> uso y evaluar <strong>el</strong> impacto d<strong>el</strong><br />
germoplasma distribuido. Se recomi<strong>en</strong>da conservar la información<br />
<strong>en</strong> dos archivos con un campo que los vincule. Como campo<br />
<strong>de</strong> vínculo <strong>para</strong> los dos archivos, se pue<strong>de</strong> asignar un ‘número<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia’ mi<strong>en</strong>tras se registra una solicitud <strong>de</strong> semilla. Los<br />
<strong>de</strong>scriptores <strong>de</strong> la distribución también se pue<strong>de</strong>n organizar <strong>en</strong> dos<br />
archivos, así:<br />
un archivo maestro con los <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stinatario, <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
accesiones <strong>en</strong>viadas, etc.; y<br />
un archivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la accesión con información sobre <strong>el</strong><br />
material.<br />
Para la distribución se sugier<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>scriptores:<br />
Archivo maestro<br />
Número <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la distribución<br />
Dirección d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stinatario<br />
Fecha <strong>de</strong> solicitud<br />
Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>spacho<br />
Número total <strong>de</strong> accesiones distribuidas<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
113
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
114<br />
Propósito <strong>de</strong> la solicitud<br />
Certificado fitosanitario (don<strong>de</strong> corresponda)<br />
Número d<strong>el</strong> permiso <strong>de</strong> exportación (don<strong>de</strong> corresponda)<br />
Número d<strong>el</strong> permiso <strong>de</strong> importación d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stinatario (don<strong>de</strong><br />
corresponda)<br />
Archivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la accesión<br />
Número <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la distribución<br />
Número <strong>de</strong> la accesión<br />
Cantidad <strong>de</strong> semillas distribuidas<br />
Estatus <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> custodia o bajo <strong>el</strong><br />
Tratado Internacional.
2. Adquisición y registro<br />
d<strong>el</strong> germoplasma<br />
2.1 Adquisición d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
2.2 Registro d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
3. Limpieza <strong>de</strong> las semillas<br />
4. Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y<br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
4.1 Determinación d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
4.2 Secado <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
5. Determinación <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> las semillas<br />
5.1 Pruebas <strong>de</strong> viabilidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.2 Pruebas <strong>de</strong> sanidad<br />
<strong>de</strong> las semillas<br />
5.3 Pruebas <strong>para</strong> verificar<br />
la introducción inadvertida<br />
<strong>de</strong> transg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las<br />
semillas<br />
6. Empaque y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.1 Empaque <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
6.2 Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
7. Distribución d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo y<br />
reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong><br />
germoplasma<br />
8. Monitoreo1. Introducción<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
8. MONITOREO Y REGENE-<br />
RACIÓN DEL GERMOPLASMA<br />
8.1 Monitoreo d<strong>el</strong> germoplasma<br />
¿Qué es <strong>el</strong> monitoreo?<br />
El monitoreo es la verificación regular <strong>de</strong> la<br />
calidad (viabilidad) y cantidad (número o peso) <strong>de</strong><br />
las accesiones <strong>de</strong> germoplasma almac<strong>en</strong>adas <strong>en</strong><br />
un banco. El objetivo d<strong>el</strong> monitoreo es <strong>de</strong>terminar<br />
si hay que reg<strong>en</strong>erar o multiplicar una accesión.<br />
¿Por qué se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> monitorear las<br />
accesiones?<br />
Las accesiones se monitorean porque:<br />
la viabilidad <strong>de</strong> las semillas almac<strong>en</strong>adas <strong>en</strong><br />
un banco <strong>de</strong> germoplasma disminuye durante<br />
<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y es necesario monitorearla<br />
<strong>para</strong> garantizar que las semillas no pierdan su<br />
capacidad <strong>de</strong> producir plantas viables cuando<br />
se requiera.<br />
retirar semillas <strong>para</strong> distribución y <strong>para</strong> pruebas<br />
<strong>de</strong> germinación con <strong>el</strong> tiempo disminuye la<br />
cantidad <strong>de</strong> semilla disponible.<br />
Para evitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro excesivo <strong>de</strong> la calidad o<br />
la cantidad <strong>de</strong> las semillas, hay que monitorear<br />
tanto la viabilidad como la cantidad <strong>de</strong> semillas<br />
<strong>de</strong> cada accesión almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> un banco.<br />
¿Con qué frecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> monitorear<br />
las accesiones?<br />
La cantidad <strong>de</strong> semillas se <strong>de</strong>be monitorear por<br />
número o peso cada vez que se distribuy<strong>en</strong><br />
semillas d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma. Esto facilita<br />
i<strong>de</strong>ntificar las accesiones cuya cantidad <strong>de</strong><br />
semilla es insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> la conservación.<br />
Las pruebas <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> la viabilidad<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer regularm<strong>en</strong>te. El intervalo <strong>de</strong><br />
monitoreo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la especie, d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te<br />
d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />
las semillas y temperatura) y <strong>de</strong> la viabilidad <strong>de</strong><br />
las semillas al inicio d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Las Normas <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es publicadas<br />
por la FAO y <strong>el</strong> IPGRI (1994) recomi<strong>en</strong>dan que<br />
115
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Recuer<strong>de</strong> actualizar la<br />
cantidad <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> la<br />
base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario,<br />
<strong>de</strong>scontando <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> semillas que retiró <strong>para</strong><br />
la prueba <strong>de</strong> germinación.<br />
Actualice también, <strong>en</strong> la base<br />
<strong>de</strong> datos <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario, <strong>el</strong><br />
resultado fi nal <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong><br />
germinación.<br />
116<br />
la primera prueba <strong>de</strong> monitoreo se haga <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber<br />
almac<strong>en</strong>ado las semillas durante diez años, <strong>en</strong> colecciones<br />
base mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> condiciones prefer<strong>en</strong>ciales (-18°C), con una<br />
viabilidad inicial alta (germinación superior a 90%).<br />
Las semillas <strong>de</strong> especies que se sabe son <strong>de</strong> poca longevidad,<br />
incluy<strong>en</strong>do la mayoría <strong>de</strong> los cultivos oleaginosos y las accesiones<br />
con una viabilidad inicial r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te baja (germinación <strong>de</strong><br />
85-90%), al igual que todas las semillas almac<strong>en</strong>adas <strong>en</strong><br />
colecciones base y activas <strong>en</strong> condiciones prefer<strong>en</strong>ciales, se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> monitorear a los cinco años <strong>para</strong> verificarles la viabilidad<br />
(ver Cuadro 6.2).<br />
El intervalo <strong>en</strong>tre las pruebas subsigui<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>be basar <strong>en</strong> la<br />
experi<strong>en</strong>cia, y se pue<strong>de</strong> ajustar por <strong>en</strong>cima o por <strong>de</strong>bajo según<br />
la ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> la viabilidad que se observe durante<br />
la primera prueba <strong>de</strong> monitoreo (ver Cuadro 8.1).<br />
Monitoreo <strong>de</strong> la viabilidad<br />
La viabilidad se monitorea mediante una prueba <strong>de</strong> germinación<br />
practicada <strong>en</strong> una muestra fija o mediante la germinación secu<strong>en</strong>cial<br />
(ver Diagrama <strong>de</strong> Flujo 8.1).<br />
Prueba <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong> tamaño fijo<br />
Para la prueba <strong>de</strong> germinación con una muestra <strong>de</strong> tamaño fijo, se<br />
recomi<strong>en</strong>da utilizar un mínimo <strong>de</strong> 200 semillas (<strong>en</strong> dos repeticiones<br />
<strong>de</strong> 100 semillas cada una). Si la cantidad es limitada, se pue<strong>de</strong>n<br />
evaluar 50-100 semillas <strong>en</strong> dos repeticiones.<br />
1. I<strong>de</strong>ntifique y prepare una lista <strong>de</strong> todas las accesiones que<br />
requier<strong>en</strong> evaluación, y programe las pruebas con una frecu<strong>en</strong>cia<br />
semanal o m<strong>en</strong>sual (según la disponibilidad <strong>de</strong> espacio <strong>en</strong> los<br />
germinadores y <strong>de</strong> recurso humano).<br />
2. Ubique <strong>en</strong> <strong>el</strong> archivo <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario los recipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
3. Retire los recipi<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> cuarto <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y déj<strong>el</strong>os<br />
durante la noche a temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />
4. Abra cada recipi<strong>en</strong>te, retire una muestra <strong>de</strong> semillas <strong>para</strong> la<br />
prueba y cierre los recipi<strong>en</strong>tes inmediatam<strong>en</strong>te.<br />
5. Haga las pruebas <strong>de</strong> germinación utilizando los métodos y<br />
condiciones que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo 5.<br />
6. Calcule <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje promedio <strong>de</strong> germinación a partir <strong>de</strong><br />
los resultados <strong>de</strong> las dos repeticiones. Repita la prueba <strong>de</strong><br />
germinación si la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre las dos repeticiones exce<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
10% o si los límites máximos <strong>de</strong> tolerancia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a un<br />
2.5% <strong>de</strong> probabilidad (ver Ellis et al., 1985).<br />
Si <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación está por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> 85%<br />
d<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación inicial, continúe almac<strong>en</strong>ando<br />
la accesión. Establezca la fecha <strong>para</strong> la próxima prueba
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
REVISE LOS ARCHIVOS Y DETERMINE LAS ACCESIONES QUE REQUIEREN MONITOREO<br />
PREPARE UNA LISTA DE TODAS LAS ACCESIONES QUE REQUIEREN MONITOREO<br />
RETIRE LOS RECIPIENTES DEL CUARTO DE ALMACENAMIENTO Y DÉJELOS A TEMPERATURA AMBIENTE<br />
HASTA QUE ALCANCEN ESTA TEMPERATURA<br />
SÍ<br />
Diagrama <strong>de</strong> Flujo 8.1. Monitoreo <strong>de</strong> la viabilidad<br />
¿La prueba<br />
es la <strong>de</strong> la muestra<br />
<strong>de</strong> tamaño fi jo?<br />
PREPARE DOS REPETICIONES<br />
DE 50 Ó 100 SEMILLAS<br />
EVALÚE LA GERMINACIÓN<br />
UTILIZANDO EL MÉTODO Y LAS<br />
CONDICIONES RECOMENDADAS<br />
CALCULE EL PORCENTAJE DE<br />
GERMINACIÓN<br />
¿La viabilidad<br />
cumple con <strong>el</strong><br />
estándar?<br />
CONSERVE EN ALMACENAMIENTO<br />
INGRESE LOS DATOS A LOS ARCHIVOS<br />
ESCOJA EL MÉTODO DE PRUEBA QUE VA A UTILIZAR<br />
SÍ<br />
NO<br />
NO NO<br />
PROGRAME PARA REGENERACIÓN<br />
PROGRAME PARA<br />
REGENERACIÓN<br />
REPITA LA PRUEBA<br />
CON UN TERCER<br />
GRUPO DE 40<br />
SEMILLAS<br />
117<br />
¿La prueba es<br />
secu<strong>en</strong>cial?<br />
PREPARE EL PRIMER GRUPO DE 40<br />
SEMILLAS<br />
EVALÚE LA GERMINACIÓN<br />
UTILIZANDO EL MÉTODO Y LAS<br />
CONDICIONES RECOMENDADAS<br />
CUENTE EL NÚMERO DE SEMILLAS<br />
QUE GERMINARON<br />
¿Han germinado<br />
30 semillas o<br />
más?<br />
REPITA LA PRUEBA CON UN<br />
SEGUNDO GRUPO DE 40 SEMILLAS<br />
NO<br />
NO<br />
SÍ<br />
¿Han germinado<br />
más <strong>de</strong> 64<br />
semillas?<br />
SÍ<br />
¿Han germinado<br />
más <strong>de</strong> 75<br />
semillas?<br />
SÍ<br />
CONSERVE EN ALMACENAMIENTO<br />
SÍ
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
118<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación actual (ver<br />
Cuadro 8.1).<br />
Si la germinación promedio está por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> 85% d<strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación inicial, programe la accesión <strong>para</strong><br />
reg<strong>en</strong>eración (ver Cuadro 8.2).<br />
Cuadro 8.1. Intervalo sugerido <strong>para</strong> monitorear la germinación <strong>de</strong> colecciones base o activas <strong>de</strong> semillas<br />
oleaginosas y no oleaginosas<br />
Niv<strong>el</strong> actual <strong>de</strong><br />
germinación (%)<br />
95<br />
Intervalo <strong>de</strong> monitoreo (años)<br />
Colección activa (4–5ºC) Colección base (-20ºC)<br />
<strong>Semillas</strong> no oleaginosas <strong>Semillas</strong> oleaginosas <strong>Semillas</strong> no oleaginosas <strong>Semillas</strong> oleaginosas<br />
3<br />
1<br />
5<br />
2<br />
5<br />
3<br />
10<br />
5<br />
8<br />
5<br />
15<br />
8<br />
12<br />
8<br />
20<br />
12<br />
Cuadro 8.2. Umbral <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> germinación <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
accesiones<br />
Germinación inicial Reg<strong>en</strong>erar si, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> monitoreo, <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación está por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
100 85<br />
99 84<br />
98 83<br />
97 82<br />
96 82<br />
95 81<br />
94 80<br />
93 79<br />
92 78<br />
91 77<br />
90 77<br />
89 76<br />
88 75<br />
87 74<br />
86 73<br />
85 72<br />
Prueba <strong>de</strong> germinación secu<strong>en</strong>cial<br />
La prueba <strong>de</strong> germinación secu<strong>en</strong>cial utiliza m<strong>en</strong>os semillas por<br />
repetición que la prueba <strong>de</strong> germinación estándar. A<strong>de</strong>más, los<br />
métodos y condiciones <strong>para</strong> la germinación son los mismos que
se <strong>de</strong>scribieron <strong>para</strong> la prueba <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong><br />
tamaño fi jo.<br />
Cuadro 8.3. Plan <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> germinación secu<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> una<br />
reg<strong>en</strong>eración estándar <strong>de</strong> 85%, cuando se evalúan semillas <strong>en</strong><br />
grupos <strong>de</strong> 40 †<br />
Número <strong>de</strong><br />
semillas<br />
evaluadas<br />
Reg<strong>en</strong>erar<br />
si <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> semillas<br />
germinadas es<br />
m<strong>en</strong>or o igual a<br />
Repetir la<br />
prueba si<br />
<strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> semillas<br />
germinadas está<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> rango <strong>de</strong><br />
40 29 30–40 -<br />
80 64 65–75 76<br />
120 100 101–110 111<br />
160 135 136–145 146<br />
200 170 171–180 181<br />
240 205 206–215 216<br />
280 240 241–250 251<br />
320 275 276–285 286<br />
360 310 311–320 321<br />
400 340 - 341<br />
Almac<strong>en</strong>ar<br />
si <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> semillas<br />
germinadas es<br />
mayor o igual a<br />
† Cuando se han evaluado 400 semillas, la prueba se pue<strong>de</strong> fi nalizar porque ya se han efectuado<br />
sufi <strong>en</strong>tes pruebas <strong>para</strong> tomar una <strong>de</strong>cisión con conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> causa.<br />
El número <strong>de</strong> semillas que se requiere <strong>para</strong> cada repetición pue<strong>de</strong><br />
variar, pero se recomi<strong>en</strong>da utilizar por lo m<strong>en</strong>os 40 semillas por<br />
repetición.<br />
1. Haga la prueba <strong>de</strong> germinación sigui<strong>en</strong>do los métodos que se<br />
<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo 5, utilizando (por ejemplo) 40 semillas.<br />
2. Cu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas germinadas <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> período<br />
<strong>de</strong> prueba sugerido.<br />
3. Compare los resultados con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas germinadas<br />
que aparece <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 8.3, prestando at<strong>en</strong>ción a la línea<br />
con <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 40 <strong>en</strong> la primera columna (número <strong>de</strong> semillas<br />
evaluadas).<br />
Si <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas germinadas es <strong>de</strong> 29 o m<strong>en</strong>os, la<br />
accesión requiere reg<strong>en</strong>eración.<br />
Si <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas germinadas es mayor <strong>de</strong> 29, <strong>en</strong>tonces<br />
la prueba se <strong>de</strong>be repetir con otra muestra <strong>de</strong> 40 semillas tal y<br />
como se <strong>de</strong>scribió antes.<br />
Es importante usar <strong>el</strong> mismo número <strong>de</strong> semillas al repetir la prueba<br />
<strong>de</strong> manera que las difer<strong>en</strong>tes muestras se puedan tratar como<br />
repeticiones.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
119
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
4. Cu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas germinadas <strong>en</strong> la segunda prueba<br />
y adicione este número al resultado <strong>de</strong> la primera prueba.<br />
5. Compare los resultados <strong>de</strong> la prueba con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas<br />
germinadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 8.3, sigui<strong>en</strong>do la línea con <strong>el</strong> valor igual<br />
al número total <strong>de</strong> semillas utilizadas <strong>para</strong> todas las pruebas (80<br />
semillas) <strong>en</strong> la primera columna (número <strong>de</strong> semillas evaluadas).<br />
Si <strong>el</strong> número <strong>de</strong> semillas germinadas es 64 o m<strong>en</strong>os, la<br />
accesión se <strong>de</strong>be reg<strong>en</strong>erar.<br />
Si es mayor <strong>de</strong> 75, la accesión pue<strong>de</strong> continuar <strong>en</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre 65 y 75, la accesión se <strong>de</strong>be probar <strong>de</strong><br />
nuevo con otra muestra <strong>de</strong> 40 semillas y los resultados se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> com<strong>para</strong>r con <strong>el</strong> valor igual al número total <strong>de</strong> semillas<br />
utilizadas <strong>en</strong> todas las pruebas (120 semillas), <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 8.3.<br />
6. Continúe la prueba <strong>de</strong> esta manera hasta que pueda tomar<br />
una <strong>de</strong>cisión sobre si reg<strong>en</strong>era o manti<strong>en</strong>e las accesiones <strong>en</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, o hasta haber repetido la prueba diez veces.<br />
Para mayor información sobre los planes <strong>de</strong> prueba <strong>para</strong> otros<br />
tamaños <strong>de</strong> grupos (20, 25, 50 ó 100 semillas) y <strong>para</strong> estándares<br />
<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>en</strong>tre 65% y 80%, referirse a Ellis et al. (1985). La<br />
prueba secu<strong>en</strong>cial sólo es necesaria cuando la cantidad <strong>de</strong> semilla<br />
es limitada. Los cultivos <strong>de</strong> semilla pequeña, como <strong>el</strong> millo africano,<br />
normalm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>te semilla <strong>para</strong> utilizar <strong>el</strong> método <strong>de</strong> la<br />
muestra <strong>de</strong> tamaño fijo.<br />
Monitoreo <strong>de</strong> la cantidad <strong>de</strong> semilla<br />
La cantidad <strong>de</strong> semilla se pue<strong>de</strong> monitorear verificando los datos <strong>de</strong><br />
inv<strong>en</strong>tario, lo cual se hace mejor si <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong><br />
banco es computarizado.<br />
1. Registre <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> las semillas que se transfirieron inicialm<strong>en</strong>te<br />
al banco <strong>de</strong> germoplasma.<br />
2. Registre todos los retiros subsigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> semillas <strong>para</strong><br />
distribución, reg<strong>en</strong>eración y pruebas <strong>de</strong> germinación.<br />
3. Actualice la docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las reservas <strong>de</strong> semilla<br />
inmediatam<strong>en</strong>te, ajustando <strong>el</strong> total <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> todos los retiros<br />
<strong>de</strong> semilla.<br />
4. Prepare una lista <strong>de</strong> las accesiones cuyo número <strong>de</strong> semillas<br />
<strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to ha <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dido por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> crítico<br />
(<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> número requerido <strong>para</strong> por lo m<strong>en</strong>os tres<br />
reg<strong>en</strong>eraciones).<br />
Las accesiones <strong>de</strong> germoplasma i<strong>de</strong>ntificadas con baja viabilidad o<br />
con cantidad ina<strong>de</strong>cuada durante <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> monitoreo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
reg<strong>en</strong>erar lo más pronto posible utilizando <strong>el</strong> método que se <strong>de</strong>scribe<br />
<strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te sección.<br />
120
Docum<strong>en</strong>tación<br />
El monitoreo es una actividad crucial <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> un banco<br />
<strong>de</strong> germoplasma puesto que proporciona información sobre las<br />
reservas <strong>de</strong> semilla que están disminuy<strong>en</strong>do, las accesiones<br />
que requier<strong>en</strong> pruebas <strong>de</strong> viabilidad y aqu<strong>el</strong>las que requier<strong>en</strong><br />
reg<strong>en</strong>eración. Es difícil hacer monitoreo efectivo d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma si no se han docum<strong>en</strong>tado apropiadam<strong>en</strong>te los datos<br />
<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s anteriores.<br />
8.2 Reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> germoplasma<br />
¿Qué es la reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> germoplasma?<br />
La reg<strong>en</strong>eración es la r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> las accesiones <strong>de</strong> germoplasma<br />
mediante la siembra y la cosecha <strong>de</strong> semillas con las mismas<br />
características <strong>de</strong> la muestra original. La reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
germoplasma es la operación más crítica <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> un banco<br />
<strong>de</strong> germoplasma.<br />
¿Por qué es crítica la reg<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> un<br />
banco <strong>de</strong> germoplasma?<br />
La reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> germoplasma implica riesgos <strong>para</strong> la integridad<br />
g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> las accesiones proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> presiones <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección,<br />
polinización cruzada, mezclas mecánicas y otros factores. Por<br />
lo g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> la integridad g<strong>en</strong>ética es alto<br />
cuando se reg<strong>en</strong>eran accesiones g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te heterogéneas. La<br />
reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> germoplasma también es muy costosa.<br />
¿Por qué se <strong>de</strong>be reg<strong>en</strong>erar <strong>el</strong> germoplasma?<br />
El germoplasma se reg<strong>en</strong>era <strong>para</strong> los sigui<strong>en</strong>tes propósitos:<br />
1. Increm<strong>en</strong>tar la cantidad inicial <strong>de</strong> semilla<br />
En las colecciones o materiales nuevos que se recib<strong>en</strong> como<br />
donaciones, la cantidad <strong>de</strong> semillas que recibe <strong>el</strong> banco <strong>de</strong><br />
germoplasma es con frecu<strong>en</strong>cia insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> conservarla<br />
directam<strong>en</strong>te. Las semillas también pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er mala calidad<br />
<strong>de</strong>bido a que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una viabilidad baja o a que están infectadas.<br />
Todos estos materiales requier<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>eración. El germoplasma<br />
foráneo recién adquirido también se pue<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>erar inicialm<strong>en</strong>te ya<br />
sea bajo confinami<strong>en</strong>to o <strong>en</strong> un área aislada, bajo la supervisión <strong>de</strong> la<br />
autoridad fitosanitaria nacional como se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo 2.<br />
2. Recuperación <strong>de</strong> las reservas <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> colecciones<br />
base y activas<br />
Increm<strong>en</strong>te las reservas <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> las accesiones:<br />
a las que les haya <strong>de</strong>tectado baja viabilidad durante <strong>el</strong> monitoreo; o<br />
cuyas reservas son insufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> distribución o conservación.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
121
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Los bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptar un estándar<br />
alto <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración (como un<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación al<br />
cual se le permite llegar a una<br />
accesión conservada antes<br />
<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>erarla) <strong>para</strong> evitar<br />
cambios g<strong>en</strong>éticos producto<br />
<strong>de</strong> la s<strong>el</strong>ección natural <strong>de</strong> las<br />
semillas <strong>de</strong> mayor longevidad<br />
<strong>en</strong> accesiones g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
homogéneas. Las Normas<br />
<strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>es<br />
publicadas por la FAO y <strong>el</strong><br />
IPGRI (1994) anotan que <strong>el</strong><br />
valor inicial <strong>de</strong> germinación<br />
<strong>de</strong>be ser superior al 85% <strong>para</strong><br />
la mayoría <strong>de</strong> las semillas y<br />
que la reg<strong>en</strong>eración se <strong>de</strong>be<br />
hacer cuando la viabilidad<br />
sea inferior al 85% d<strong>el</strong> valor<br />
inicial. La reg<strong>en</strong>eración se<br />
<strong>de</strong>be hacer cuando <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> una colección<br />
base <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>da por <strong>de</strong>bajo<br />
d<strong>el</strong> número requerido <strong>para</strong><br />
al m<strong>en</strong>os tres ciclos <strong>de</strong><br />
reg<strong>en</strong>eración.<br />
122<br />
Las colecciones activas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>erar a partir <strong>de</strong> semillas<br />
originales <strong>de</strong> una colección base, particularm<strong>en</strong>te importante<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> especies exógamas. También es aceptable<br />
utilizar semillas <strong>de</strong> una colección activa hasta por tres ciclos<br />
<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración antes <strong>de</strong> regresar a las semillas originales<br />
(colección base)(FAO/IPGRI, 1994).<br />
Las colecciones base normalm<strong>en</strong>te se reg<strong>en</strong>eran utilizando la<br />
semilla residual <strong>de</strong> la misma muestra.<br />
3. Cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos especiales<br />
Pue<strong>de</strong> haber requerimi<strong>en</strong>tos especiales <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>erar accesiones<br />
con caracteres especiales que los mejoradores e investigadores<br />
utilizan con frecu<strong>en</strong>cia –como accesiones <strong>de</strong> alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to,<br />
resist<strong>en</strong>tes a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y plagas, y reservas g<strong>en</strong>éticas– o si<br />
no hay semilla insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> hacer un duplicado <strong>de</strong> seguridad<br />
y repatriar.<br />
Cuando reg<strong>en</strong>ere accesiones <strong>de</strong> germoplasma, t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los<br />
sigui<strong>en</strong>tes factores:<br />
<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> va a reg<strong>en</strong>erar <strong>para</strong> minimizar la s<strong>el</strong>ección<br />
natural;<br />
requerimi<strong>en</strong>tos especiales, si los hubiere, <strong>para</strong> interrumpir la<br />
dormancia y estimular la germinación (como la escarificación);<br />
un espaciami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado que permita un establecimi<strong>en</strong>to<br />
óptimo <strong>de</strong> las semillas; y<br />
<strong>el</strong> sistema reproductivo <strong>de</strong> la planta y la necesidad <strong>de</strong> controlar<br />
la polinización o aislar.<br />
Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración<br />
Si es posible, reg<strong>en</strong>ere <strong>el</strong> germoplasma <strong>en</strong> la región ecológica <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong>. De manera alternativa, busque un ambi<strong>en</strong>te que no t<strong>en</strong>ga<br />
prefer<strong>en</strong>cias por algunos g<strong>en</strong>otipos <strong>en</strong> una población.<br />
Si no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un sitio a<strong>de</strong>cuado, busque la colaboración <strong>de</strong> un<br />
instituto que pueda proporcionar un sitio a<strong>de</strong>cuado o reg<strong>en</strong>ere <strong>en</strong><br />
un ambi<strong>en</strong>te controlado como <strong>en</strong> un cuarto <strong>de</strong> siembra.<br />
Examine <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te biótico <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> la información previa<br />
sobre las plantas y <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia pasada –un ambi<strong>en</strong>te biótico<br />
ina<strong>de</strong>cuado pue<strong>de</strong> ser perjudicial <strong>para</strong> las plantas, la calidad <strong>de</strong> la<br />
semilla y la integridad g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> una accesión.<br />
S<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> las accesiones<br />
La reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> las accesiones con calidad ina<strong>de</strong>cuada (baja<br />
viabilidad) <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er prioridad sobre las accesiones cuyo número<br />
<strong>de</strong> semillas es ina<strong>de</strong>cuado.<br />
La reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> accesiones <strong>en</strong> colecciones base <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />
prioridad sobre la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>las <strong>en</strong> colecciones activas.
Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> las parc<strong>el</strong>as <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración<br />
Su<strong>el</strong>o<br />
Las parc<strong>el</strong>as <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tan uniformes como<br />
sea posible.<br />
El campo <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>aje.<br />
Evalúe la necesidad <strong>de</strong> hacer análisis <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y aplicar tratami<strong>en</strong>tos<br />
apropiados <strong>para</strong> <strong>el</strong> cultivo y <strong>el</strong> lugar (fertilizantes, cal, riego o<br />
solarización).<br />
Solarización<br />
La solarización consiste <strong>en</strong> cal<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, durante <strong>el</strong> verano cálido<br />
d<strong>el</strong> trópico, cubriéndolo con láminas <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o <strong>para</strong> controlar las<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que se transmit<strong>en</strong> a través d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. El procedimi<strong>en</strong>to se<br />
realiza durante por lo m<strong>en</strong>os seis semanas <strong>en</strong> <strong>el</strong> período más cali<strong>en</strong>te<br />
d<strong>el</strong> año.<br />
1. Are conci<strong>en</strong>zudam<strong>en</strong>te la tierra y nivél<strong>el</strong>a <strong>para</strong> minimizar las<br />
protuberancias d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o.<br />
2. Administre un riego <strong>de</strong> 50 mm antes <strong>de</strong> colocar las láminas <strong>de</strong><br />
polietil<strong>en</strong>o.<br />
3. Utilice láminas <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o transpar<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> 1-2 mm <strong>de</strong> espesor.<br />
4. Inserte dos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada lámina <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o <strong>en</strong> los surcos y<br />
<strong>en</strong>tierre firmem<strong>en</strong>te los bor<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />
5. Coloque pesos <strong>para</strong> evitar que las láminas <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o se muevan<br />
y se rasgu<strong>en</strong> con <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to.<br />
6. Cuando siembre, <strong>de</strong>je una zona <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os 0.5<br />
m alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> área <strong>de</strong> solarización <strong>para</strong> que <strong>el</strong> calor<br />
se diluya cerca <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s.<br />
7. No permita que agua <strong>de</strong> riego <strong>de</strong> otras áreas fluya al interior <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> la solarización y durante <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> cultivo.<br />
Malezas, plagas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmitidas a través d<strong>el</strong><br />
su<strong>el</strong>o<br />
I<strong>de</strong>ntifique las malezas, plagas y patóg<strong>en</strong>os mediante una inspección<br />
y con base <strong>en</strong> su experi<strong>en</strong>cia previa.<br />
Para disminuir dichos problemas durante la pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> las<br />
parc<strong>el</strong>as <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración, consi<strong>de</strong>re la aplicación <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />
tratami<strong>en</strong>tos:<br />
- aspersión <strong>de</strong> herbicida;<br />
- esterilización d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o;<br />
- arado <strong>para</strong> estimular la germinación <strong>de</strong> malezas, seguido por la<br />
aspersión <strong>de</strong> herbicida; y<br />
- arado profundo <strong>para</strong> matar malezas emerg<strong>en</strong>tes.<br />
Limpieza<br />
Mant<strong>en</strong>ga las parc<strong>el</strong>as absolutam<strong>en</strong>te libres <strong>de</strong> semillas y plantas<br />
invasoras.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
123
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
124<br />
Consi<strong>de</strong>re <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> contaminación con pol<strong>en</strong> <strong>de</strong> otras plantas y<br />
tome las medidas a<strong>de</strong>cuadas durante la pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a,<br />
y mediante <strong>el</strong> cultivo intercalado y la <strong>de</strong>shierba manual.<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que <strong>el</strong> método <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a es <strong>el</strong><br />
apropiado <strong>para</strong> <strong>el</strong> método <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las plantas que<br />
s<strong>el</strong>eccionó (por ej., cam<strong>el</strong>lones y camas planas).<br />
Prepare la parc<strong>el</strong>a <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta:<br />
- <strong>el</strong> número <strong>de</strong> accesiones que se van a reg<strong>en</strong>erar;<br />
- <strong>el</strong> número <strong>de</strong> plantas por accesión;<br />
- <strong>el</strong> espacio <strong>en</strong>tre surcos y <strong>en</strong>tre plantas; y<br />
- <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> maquinaria <strong>para</strong> <strong>de</strong>shierba y cosecha.<br />
El método <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>:<br />
- la estructura d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o;<br />
- la especie que se va a sembrar o a transplantar; y<br />
- la necesidad <strong>de</strong> soportes <strong>para</strong> las plantas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> especies<br />
trepadoras.<br />
Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> la semilla<br />
1. Seque, trille y limpie las semillas si las muestras están recién adquiridas.<br />
2. Para aqu<strong>el</strong>las <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />
a. i<strong>de</strong>ntifi que las accesiones que requier<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>eración;<br />
b. retire los recipi<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> banco <strong>de</strong> germoplasma y permita<br />
que tom<strong>en</strong> temperatura ambi<strong>en</strong>te; y<br />
c. retire las muestras <strong>de</strong> semilla, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> tamaño<br />
mínimo <strong>de</strong> muestra que se requiere <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración y <strong>el</strong><br />
niv<strong>el</strong> actual <strong>de</strong> germinación.<br />
3. Durante los procesos <strong>de</strong> retiro, empaque y marcación <strong>de</strong> las<br />
semillas, cerciórese <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntifi car correctam<strong>en</strong>te las accesiones<br />
a las que correspon<strong>de</strong>n.<br />
4. Para minimizar los errores, se sugiere g<strong>en</strong>erar los rótulos <strong>en</strong> sistemas<br />
<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> información computarizados.<br />
La cantidad mínima <strong>de</strong> semillas <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración se pue<strong>de</strong> calcular<br />
a partir d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> muestra estándar utilizado <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración y<br />
<strong>de</strong> la viabilidad <strong>de</strong> la muestra, <strong>de</strong> acuerdo con la sigui<strong>en</strong>te ecuación:<br />
Número <strong>de</strong> semillas requeridas <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración = Población<br />
<strong>de</strong>seada <strong>de</strong> plantas <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración / (% <strong>de</strong> germinación 14 x %<br />
<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to esperado <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo 15).<br />
14 Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> germinación y <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo se expresan<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>cimales: 95% se expresa como 0.95.<br />
15 El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la plantas es por lo g<strong>en</strong>eral 5% m<strong>en</strong>os que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong>fi ci<strong>en</strong>tes y 1% m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones.
Ejemplo:<br />
Población <strong>de</strong>seada <strong>de</strong> plantas = 150<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación = 85<br />
Establecimi<strong>en</strong>to esperado <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo = 80<br />
Número <strong>de</strong> semillas = 150 = 220 semillas<br />
<strong>para</strong> siembra 0.85 x 0.80<br />
Tratami<strong>en</strong>tos previos a las semillas<br />
Para mejorar la germinación y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas,<br />
pue<strong>de</strong> ser necesario aplicar algún tratami<strong>en</strong>to. Si las semillas están<br />
muy secas (cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad inferior a 8%), <strong>el</strong>eve <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> humedad mediante la humidificación, como se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Capítulo 5.<br />
Rompa la dormancia <strong>de</strong> especies o accesiones (empleando la<br />
estratificación, la escarificación, etc.).<br />
Aplique a las semillas recubrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> marcas<br />
registradas <strong>para</strong> reducir <strong>el</strong> daño por <strong>en</strong>fermedad e insectos.<br />
Inocule con simbiontes a<strong>de</strong>cuados (tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Rizobio <strong>para</strong><br />
las leguminosas).<br />
Para las accesiones con una cantidad limitada <strong>de</strong> semillas, haga<br />
germinación previa <strong>en</strong> condiciones controladas y transplante las<br />
plántulas a macetas con su<strong>el</strong>o esterilizado y cultív<strong>el</strong>as <strong>en</strong> una casa<br />
<strong>de</strong> malla bajo estricta supervisión.<br />
Siembra y manejo <strong>de</strong> cultivos<br />
El manejo <strong>de</strong> cultivos <strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración difiere <strong>de</strong> las prácticas<br />
comerciales normales <strong>en</strong> cuanto la variación <strong>en</strong>tre plantas no es una<br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n.<br />
Para evitar gran<strong>de</strong>s pérdidas <strong>de</strong> al<strong>el</strong>os y maximizar la producción <strong>de</strong><br />
semillas:<br />
utilice 100 o más plantas <strong>en</strong> accesiones g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
heterogéneas;<br />
tome at<strong>en</strong>ta nota <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> duración d<strong>el</strong> día <strong>de</strong> las<br />
especies <strong>para</strong> garantizar que florezcan.<br />
proporcione condiciones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> estimular<br />
una floración abundante.<br />
<strong>el</strong>imine la compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malezas invasoras; y<br />
asegure una fu<strong>en</strong>te estable <strong>de</strong> agua <strong>para</strong> <strong>el</strong> riego si éste fuera<br />
necesario.<br />
Fecha <strong>de</strong> siembra<br />
Siembre <strong>en</strong> una época óptima <strong>de</strong> modo que la madurez y la<br />
cosecha coincidan con las condiciones <strong>de</strong> clima más favorables.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
125<br />
La meiosis y la antesis son<br />
etapas s<strong>en</strong>sibles durante <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las plantas. Hay<br />
que evitar someter las plantas<br />
a estrés como temperatura<br />
alta y sequía.
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
126<br />
Si existe una gran variación <strong>en</strong>tre las accesiones <strong>en</strong> cuanto a<br />
época <strong>de</strong> floración, clasifíqu<strong>el</strong>as por madurez temprana y tardía<br />
con base <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tación previa y ajuste las fechas <strong>de</strong> siembra<br />
<strong>de</strong> manera que todas las accesiones madur<strong>en</strong> <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te<br />
uniforme.<br />
La administración d<strong>el</strong> cultivo al igual que la cosecha son<br />
estrategias conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes cuando se siembra con base <strong>en</strong> la<br />
madurez.<br />
Siembre <strong>en</strong> hileras uniformem<strong>en</strong>te espaciadas y con espacio<br />
uniforme <strong>en</strong>tre plantas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las hileras.<br />
Evite la compet<strong>en</strong>cia por luz y nutri<strong>en</strong>tes utilizando un<br />
espaciami<strong>en</strong>to amplio.<br />
Asegure un control total <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os y plagas empleando<br />
medidas estándar <strong>de</strong> fitoprotección.<br />
Normalm<strong>en</strong>te no se <strong>de</strong>be hacer raleo –si fuera necesario, hágalo<br />
al azar.<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que no haya pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> otras especies<br />
<strong>en</strong> las áreas vecinas durante todo <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración,<br />
utilizando la <strong>de</strong>shierba manual o <strong>el</strong> cultivo intercalado.<br />
Riego<br />
Riegue <strong>el</strong> campo cuando sea necesario.<br />
Nunca someta <strong>el</strong> cultivo a estrés hídrico.<br />
Asegúrese <strong>de</strong> que haya un dr<strong>en</strong>aje a<strong>de</strong>cuado y que no ocurra<br />
anegami<strong>en</strong>to.<br />
Para lograr estos objetivos, es obligatorio realizar una inspección<br />
regular a las plantas.<br />
Verificación <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> la accesión<br />
La i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> la accesión se <strong>de</strong>be verificar mi<strong>en</strong>tras que las<br />
plantas están creci<strong>en</strong>do, com<strong>para</strong>ndo:<br />
- los datos morfológicos que hay <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tación; o<br />
- utilizando material <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia como especím<strong>en</strong>es originales<br />
<strong>de</strong> herbario o <strong>de</strong> semilla.<br />
La remoción <strong>de</strong> plantas in<strong>de</strong>seables se <strong>de</strong>be efectuar con<br />
precaución y sólo cuando se sabe con certeza que las plantas<br />
in<strong>de</strong>seables son mezclas g<strong>en</strong>uinas <strong>de</strong> otras accesiones o<br />
varieda<strong>de</strong>s.<br />
Cuando los materiales se siembran <strong>en</strong> hileras, las plantas que<br />
crec<strong>en</strong> fuera <strong>de</strong> la hilera se pue<strong>de</strong>n <strong>el</strong>iminar.<br />
Biología <strong>de</strong> la polinización<br />
A m<strong>en</strong>os que la especie sea <strong>en</strong>dógama obligada, se <strong>de</strong>be<br />
implem<strong>en</strong>tar un control a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la polinización. Un comp<strong>en</strong>dio<br />
<strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> reproducción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong>
www.bioversityinternational.org/Themes/G<strong>en</strong>ebanks/Species_<br />
Comp<strong>en</strong>dium/<strong>de</strong>fault.asp.<br />
Para las especies exógamas, la <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> pol<strong>en</strong> <strong>de</strong> otras<br />
especies se pue<strong>de</strong> lograr mediante:<br />
<strong>el</strong> aislami<strong>en</strong>to espacial (esto no es práctico cuando se trata <strong>de</strong> un<br />
número gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> la misma especie, pero es muy<br />
útil si se trata <strong>de</strong> un número limitado <strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> muchas<br />
especies);<br />
<strong>el</strong> aislami<strong>en</strong>to temporal;<br />
barreras naturales o artificiales –sembrar las accesiones <strong>en</strong><br />
cultivos establecidos <strong>de</strong> especies que crec<strong>en</strong> altas como <strong>el</strong><br />
girasol y <strong>el</strong> cáñamo; y<br />
<strong>el</strong> embolsami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas infloresc<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> bolsas a prueba<br />
<strong>de</strong> pol<strong>en</strong> o a prueba <strong>de</strong> polinizadores, hechas <strong>de</strong> lino o pap<strong>el</strong><br />
y colocando temporalm<strong>en</strong>te, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> las parc<strong>el</strong>as, mallas<br />
verticales a prueba <strong>de</strong> pol<strong>en</strong> y polinizadores. Algunas veces<br />
se requiere polinización manual suplem<strong>en</strong>taria <strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong><br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas.<br />
Los cultivos polinizados por insectos se pue<strong>de</strong>n cultivar <strong>en</strong> casas<br />
<strong>de</strong> malla <strong>de</strong> nylon o red con <strong>en</strong>jambres diseñados especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>para</strong> insectos polinizadores como las abejas; se pue<strong>de</strong> sembrar<br />
una accesión <strong>de</strong> cada especie cultivada <strong>en</strong> cada jaula. Los insectos<br />
polinizadores se liberan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la jaula <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
floresc<strong>en</strong>cia. Para mejorar <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las semillas (como<br />
<strong>en</strong> especies silvestres <strong>de</strong> tomate y ber<strong>en</strong>j<strong>en</strong>a), pue<strong>de</strong> requerirse<br />
polinización manual suplem<strong>en</strong>taria. Las jaulas <strong>de</strong> aislami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong>n<br />
ser costosas y la sombra pue<strong>de</strong> afectar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las plantas.<br />
Una solución efectiva pue<strong>de</strong> ser embolsar y hacer una polinización<br />
manual controlada. Sin embargo, si las plantas florec<strong>en</strong> durante o<br />
al final <strong>de</strong> la temporada húmeda, la lluvia podría dañar las bolsas <strong>de</strong><br />
polinización. La humedad excesiva y la con<strong>de</strong>nsación <strong>en</strong> las bolsas<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> las flores también pue<strong>de</strong>n ocasionar increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
infecciones por bacterias y hongos. En condiciones <strong>de</strong> humedad,<br />
es mejor etiquetar las flores y retirar la bolsa tan pronto se termine<br />
la polinización <strong>de</strong> manera que los frutos se puedan <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong><br />
condiciones <strong>de</strong> campo normales.<br />
<strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> la cosecha y postcosecha<br />
Coseche <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> madurez óptima (<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que las<br />
semillas hayan alcanzado <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> madurez fisiológica):<br />
- cuando <strong>el</strong> máximo número <strong>de</strong> semillas estén maduras;<br />
- cuando las semillas sean tolerantes a la <strong>de</strong>secación y se<br />
puedan trillar sin sufrir daño mecánico;<br />
- antes <strong>de</strong> que comi<strong>en</strong>ce <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro; y<br />
- antes <strong>de</strong> que ocurra la dispersión natural.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
127
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
128<br />
Organice la cosecha <strong>de</strong> manera escalonada si exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> madurez <strong>de</strong> las accesiones.<br />
Coseche plantas individuales <strong>de</strong> la misma accesión cuando<br />
existan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre plantas <strong>en</strong> cuanto a floresc<strong>en</strong>cia y<br />
madurez.<br />
Mezcle una proporción igual <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes plantas<br />
madre <strong>para</strong> evitar efectos maternales.<br />
Las bolsas que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> las semillas o las espigas cosechadas<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>el</strong>aboradas <strong>en</strong> un material poroso que permita una<br />
bu<strong>en</strong>a circulación <strong>de</strong> aire <strong>para</strong> <strong>el</strong> secado.<br />
Las opciones <strong>de</strong> cosecha <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n d<strong>el</strong> cultivo:<br />
- Coseche las plantas <strong>de</strong> forma individual, preferiblem<strong>en</strong>te a<br />
mano. Si cosecha con máquina, utilice maquinaria construida<br />
<strong>para</strong> ese fin ya que la maquinaria comercial no se pue<strong>de</strong><br />
limpiar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre las parc<strong>el</strong>as <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración.<br />
- Coseche las infructesc<strong>en</strong>cias individualm<strong>en</strong>te, a mano.<br />
Inicie <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> secado <strong>de</strong> las semillas inmediatam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la cosecha <strong>para</strong> evitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro.<br />
Si las semillas no se pue<strong>de</strong>n procesar rápidam<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
colocar <strong>en</strong> un área don<strong>de</strong> se puedan t<strong>en</strong>er temporalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te controlado, como <strong>en</strong> un cuarto con aire<br />
acondicionado.<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
La reg<strong>en</strong>eración se realiza como resultado <strong>de</strong> la información<br />
g<strong>en</strong>erada por <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> las semillas. Dado que los métodos<br />
<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración varían <strong>de</strong> acuerdo con la especie, también varían<br />
los tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriptores empleados <strong>para</strong> registrar la información.<br />
Los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>scriptores van a ayudar <strong>en</strong> la docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
los datos:<br />
Sitio <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración<br />
Colaborador (si correspon<strong>de</strong>)<br />
Refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a<br />
Fecha <strong>de</strong> siembra<br />
Germinación <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<br />
Número <strong>de</strong> plantas establecidas<br />
Días transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la siembra hasta la fl oresc<strong>en</strong>cia<br />
Sistema <strong>de</strong> reproducción<br />
Método <strong>de</strong> control <strong>de</strong> polinización utilizado<br />
Fecha <strong>de</strong> cosecha<br />
Número <strong>de</strong> plantas cosechadas<br />
Cantidad <strong>de</strong> semillas cosechadas
Lectura complem<strong>en</strong>taria<br />
Ellis, R.H., Hong, T.D. y Roberts, E.H. 1985. Handbook of seed<br />
technology for g<strong>en</strong>ebanks. Vol. 1. Principles and Methodology.<br />
Handbooks for G<strong>en</strong>ebanks. No. 2, IBPGR, Roma, Italia.<br />
Disponible <strong>en</strong> la dirección http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfi le.asp?ID_PUB=433.<br />
FAO/IPGRI. 1994. Normas <strong>para</strong> bancos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es. FAO e IPGRI,<br />
Roma, Italia. Disponible <strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.<br />
org/Publications/pubfi le.asp?ID_PUB=1250.<br />
Sackville Hamilton, N.R. y Chorlton, K.H. 1997. Reg<strong>en</strong>eration of<br />
accessions in seed collections: A <strong>de</strong>cision gui<strong>de</strong>. (J. Eng<strong>el</strong>s, ed.).<br />
Handbook for G<strong>en</strong>ebanks No. 5. IPGRI, Roma, Italia. Disponible<br />
<strong>en</strong> http://www.bioversityinternational.org/Publications/pubfi le.<br />
asp?ID_PUB=210.<br />
Thormann, I., Metz, T. y Eng<strong>el</strong>s, J.M. 2004. IPGRI species<br />
comp<strong>en</strong>dium, Versión 1.0, Diciembre 2004. IPGRI, Roma,<br />
Italia. Disponible <strong>en</strong> www.bioversityinternational.org/Themes/<br />
G<strong>en</strong>ebanks/Species_Comp<strong>en</strong>dium/<strong>de</strong>fault.asp.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
129
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Cuadro 8.4. Comportami<strong>en</strong>to reproductivo y mecanismos <strong>de</strong> control <strong>de</strong> la polinización <strong>para</strong> la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> cultivos importantes<br />
Cultivo Especie Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> polinización Mecanismo <strong>de</strong> Método <strong>de</strong><br />
(tasa <strong>de</strong> cruzami<strong>en</strong>to) polinización reg<strong>en</strong>eración<br />
Achicoria Cichorium intybus PC; principalm<strong>en</strong>te autoincompatible Insectos Aislami<strong>en</strong>to espacial;<br />
Embolsami<strong>en</strong>to; jaulas a prueba<br />
<strong>de</strong> insectos<br />
Ajonjolí Sesamum indicum Principalm<strong>en</strong>te AP; Polinización cruzada<br />
hasta 5%<br />
Insectos<br />
Alfalfa Medicago sativa Principalm<strong>en</strong>te polinización cruzada Insectos Aislami<strong>en</strong>to; jaulas <strong>de</strong> malla<br />
(84-94%) (activadores) con polinizadores<br />
Algarrobo Vicia sativa AP<br />
Algodón Gossypium spp. Principalm<strong>en</strong>te AP; polinización cruzada Insectos Embolsami<strong>en</strong>to; jaulas a prueba<br />
10-50% <strong>de</strong> insectos<br />
Alverjón/Frijol Lathyrus sativus AP; se pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> Embolsami<strong>en</strong>to<br />
hierba signifi cativos <strong>de</strong> PC<br />
Amaranto Amaranthus spp. PC Vi<strong>en</strong>to Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Arroz Oryza sativa AP<br />
Arveja o guisante Pisum sativum Principalm<strong>en</strong>te AP<br />
Av<strong>en</strong>a Av<strong>en</strong>a sativa AP<br />
Ber<strong>en</strong>j<strong>en</strong>a Solanum m<strong>el</strong>ong<strong>en</strong>a Parcialm<strong>en</strong>te AP; polinización cruzada<br />
natural hasta <strong>de</strong> 48%<br />
Insectos Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Calabaza Cucurbita moschata PC; monoica Insectos Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Cártamo Carthamus tinctorius AP<br />
Caupí Vigna unguiculata Principalm<strong>en</strong>te AP<br />
Cebada Hor<strong>de</strong>um vulgare AP<br />
Cebolla Allium cepa Principalm<strong>en</strong>te PC; protándrica Insectos Jaulas <strong>de</strong> malla con<br />
polinizadores<br />
C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o Secale cereale PC; muy autoincompatible Vi<strong>en</strong>to Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual con reservorio <strong>de</strong> pol<strong>en</strong><br />
Colifl or Brassica oleracea<br />
var. botrytis<br />
Principalm<strong>en</strong>te PC Insectos Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Crotalaria/ Crotalaria juncea Principalm<strong>en</strong>te AP<br />
cáñamo <strong>de</strong> la India<br />
Espinaca Spinacea oleracea PC; dioica Vi<strong>en</strong>to Aislami<strong>en</strong>to espacial<br />
Fresa Fragaria ananassa Principalm<strong>en</strong>te PC Insectos Jaulas a prueba <strong>de</strong> insectos<br />
Frijol común Phaseolus vulgaris Principalm<strong>en</strong>te AP; Insectos Aislami<strong>en</strong>to; jaulas a prueba <strong>de</strong><br />
Polinización cruzada 8-20% insectos; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Frijol Jacinto Lablab purpureus<br />
Frijol lima Phaseolus lunatus Principalm<strong>en</strong>te AP (hasta 18%<br />
cruzami<strong>en</strong>to natural)<br />
Insectos Aislami<strong>en</strong>to<br />
Frijol mungo Vigna radiata AP<br />
Gandul Cajanus cajan Normalm<strong>en</strong>te AP; polinización Insectos Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to;<br />
cruzada natural 5-40% jaulas a prueba <strong>de</strong> insectos<br />
Garbanzo Cicer arietinum AP<br />
Girasol H<strong>el</strong>ianthus annuus Parcialm<strong>en</strong>te PC; protándrica Insectos Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Haba Vicia faba Principalm<strong>en</strong>te AP; polinización<br />
cruzada 4-8%<br />
Insectos Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Lechuga Lactuca sativa Principalm<strong>en</strong>te AP; polinización Insectos Embolsami<strong>en</strong>to; jaulas a prueba<br />
cruzada natural 1-6% <strong>de</strong> insectos<br />
L<strong>en</strong>teja L<strong>en</strong>s culinaris AP<br />
130
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Cultivo Especie Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> polinización Mecanismo <strong>de</strong> Método <strong>de</strong><br />
(tasa <strong>de</strong> cruzami<strong>en</strong>to) polinización reg<strong>en</strong>eración<br />
L<strong>en</strong>teja negra Vigna mungo AP<br />
Linaza Linum usitatissimum Normalm<strong>en</strong>te AP; cruzami<strong>en</strong>to<br />
natural hasta 12%<br />
Insectos Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Lupino Lupinus spp. Principalm<strong>en</strong>te AP; pue<strong>de</strong> ocurrir Insectos Aislami<strong>en</strong>to; jaulas a prueba <strong>de</strong><br />
alguna PC insectos o Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Maíz Zea mays PC; monoica Vi<strong>en</strong>to Embolsami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> espiga y<br />
polinización manual con<br />
reservorio <strong>de</strong> pol<strong>en</strong><br />
Maní Arachis hypogaea AP<br />
Millo africano Eleusine corocana AP<br />
Millo <strong>de</strong> cola<br />
<strong>de</strong> zorra<br />
Setaria italica AP<br />
Millo <strong>de</strong> perla P<strong>en</strong>nisetum glaucum Principalm<strong>en</strong>te PC; protoginoso Vi<strong>en</strong>to Embolsami<strong>en</strong>to; cruzami<strong>en</strong>to<br />
manual con reservorio <strong>de</strong> pol<strong>en</strong><br />
Mostaza café Brassica juncea Principalm<strong>en</strong>te AP (4-14%<br />
Polinización cruzada)<br />
Insectos Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Ocra Ab<strong>el</strong>moschus escul<strong>en</strong>tus Parcialm<strong>en</strong>te AP; polinización cruzada Insectos Aislami<strong>en</strong>to; jaulas a prueba <strong>de</strong><br />
natural 4-19% insectos o Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Papa Solanum tuberosum Principalm<strong>en</strong>te PC Insectos Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Pasto buff<strong>el</strong> C<strong>en</strong>chrus ciliaris PC Vi<strong>en</strong>to Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Pepino Cucumis sativus PC; monoica Insectos Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Pimi<strong>en</strong>to, ají Capsicum annuum Con frecu<strong>en</strong>cia PC; heterostilia Insectos Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Porongo Lag<strong>en</strong>aria siceraria PC; monoica Insectos Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Rábano Raphanus sativus PC; muy autoincompatible Insectos Jaulas <strong>de</strong> malla con<br />
polinizadores<br />
Raygrás Lolium per<strong>en</strong>ne PC Vi<strong>en</strong>to Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Remolacha Beta vulgaris PC; autoincompatible Vi<strong>en</strong>to, Insectos Aislami<strong>en</strong>to espacial, Jaulas <strong>de</strong><br />
malla con polinizadores<br />
Repollo Brassica oleracea PC Insectos Jaulas <strong>de</strong> malla con<br />
var. capitata polinizadores<br />
Ricino Ricinus communis PC; monoica Vi<strong>en</strong>to Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Sandía Citrullus lanatus PC; monoica Insectos Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Sorgo Sorghum bicolor Principalm<strong>en</strong>te AP; polinización cruzada<br />
hasta 1-50%<br />
Vi<strong>en</strong>to Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Soya Glycine max AP<br />
Tabaco Nicotiana tabacum AP<br />
Tomate Lycopersicon escul<strong>en</strong>tum Normalm<strong>en</strong>te AP; algunas especies<br />
Trébol dulce M<strong>el</strong>ilotus albus<br />
autoincompatibles con PC mo<strong>de</strong>rada a alta<br />
AP<br />
Trébol rojo Trifolium prat<strong>en</strong>se PC; muy autoincompatible Insectos Jaulas <strong>de</strong> malla con polinizadores<br />
Trigo Triticum aestivum AP<br />
Trigo sarrac<strong>en</strong>o Fagopyrum escul<strong>en</strong>tum PC; autoincompatible Vi<strong>en</strong>to Embolsami<strong>en</strong>to y polinización<br />
manual<br />
Triticale Triticosecale PC Vi<strong>en</strong>to Aislami<strong>en</strong>to; Embolsami<strong>en</strong>to<br />
Zanahoria Daucus carota PC; protándrica Insectos Jaulas <strong>de</strong> malla con<br />
polinizadores<br />
AP = Auto polinización PC = Polinización cruzada<br />
131
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
ANEXO I<br />
Políticas internacionales y marcos <strong>de</strong> trabajo que<br />
afectan <strong>el</strong> acceso al germoplasma y <strong>el</strong> intercambio<br />
<strong>de</strong> germoplasma<br />
La adquisición y la distribución <strong>de</strong> germoplasma implican trasladar<br />
semillas <strong>de</strong> un lugar a otro o <strong>de</strong> una región a otra. En la adquisición<br />
d<strong>el</strong> germoplasma, los bancos importan material prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
colectas o <strong>de</strong> otros proveedores <strong>de</strong> germoplasma que están <strong>de</strong>ntro<br />
o fuera d<strong>el</strong> país. La distribución implica exportar muestras <strong>de</strong><br />
semillas a usuarios <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las regulaciones<br />
fitosanitarias <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> los Capítulos 2 y 7, las sigui<strong>en</strong>tes políticas,<br />
marcos <strong>de</strong> trabajo y conv<strong>en</strong>ios, <strong>de</strong> carácter internacional, afectan <strong>el</strong><br />
acceso al germoplasma y <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> él.<br />
Conv<strong>en</strong>io sobre la Diversidad Biológica (CDB)<br />
El Conv<strong>en</strong>io sobre la Diversidad Biológica (CDB), que <strong>en</strong>tró <strong>en</strong><br />
vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993, proporcionó un marco legal <strong>para</strong> la<br />
conservación y <strong>el</strong> uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos fitog<strong>en</strong>éticos. Antes<br />
d<strong>el</strong> CDB, los recursos g<strong>en</strong>éticos se consi<strong>de</strong>raban patrimonio común<br />
<strong>de</strong> la humanidad y estaban disponibles <strong>para</strong> <strong>el</strong> uso, sin restricciones.<br />
El CDB afirmó la soberanía nacional sobre los recursos g<strong>en</strong>éticos; <strong>el</strong><br />
Artículo 15 se pronuncia sobre las condiciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> acceso y <strong>el</strong><br />
uso, incluy<strong>en</strong>do una distribución justa y equitativa <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong> los recursos (ver articulado <strong>en</strong> la<br />
dirección www.biodiv.org/conv<strong>en</strong>tion/articles.asp. El texto completo<br />
d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong> español aparece <strong>en</strong> la dirección http://www.cbd.<br />
int/doc/legal/cbd-un-es.pdf).<br />
Código Internacional <strong>de</strong> Conducta <strong>para</strong> la Recolección y<br />
Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> Vegetal<br />
El Código Internacional, adoptado por la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la FAO <strong>en</strong><br />
1993, constituye un marco g<strong>en</strong>eral <strong>para</strong> la recolección y transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> germoplasma. El Código establece las responsabilida<strong>de</strong>s mínimas<br />
<strong>de</strong> los colectores y curadores <strong>en</strong> cuanto a la colecta y transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> germoplasma. Aunque no es un instrum<strong>en</strong>to vinculante, <strong>el</strong><br />
código es compatible con <strong>el</strong> CDB y sirve como refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> que<br />
los países establezcan sus propias regulaciones <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a<br />
la colecta y <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> germoplasma. La versión oficial <strong>en</strong><br />
español d<strong>el</strong> Código aparece <strong>en</strong> la dirección ftp://ftp.fao.org/ag/<br />
cgrfa/GS/CCgermpS.pdf.<br />
Acuerdos <strong>para</strong> la Adquisición <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong><br />
El Artículo 15 d<strong>el</strong> CDB estipula que <strong>el</strong> acceso a los recursos<br />
g<strong>en</strong>éticos se <strong>de</strong>be realizar <strong>en</strong> términos mutuam<strong>en</strong>te acordados<br />
132
y que está sujeto a cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tado previo. Esto<br />
significa que, <strong>en</strong> respuesta a una solicitud <strong>de</strong> germoplasma, <strong>el</strong><br />
país proveedor pue<strong>de</strong> otorgar o negar <strong>el</strong> acceso a él. El acceso se<br />
consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> mutuo acuerdo cuando tanto <strong>el</strong> proveedor como <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>stinatario así lo manifiestan haci<strong>en</strong>do un contrato bilateral, que<br />
con frecu<strong>en</strong>cia toma la forma <strong>de</strong> un acuerdo <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong><br />
germoplasma (AAG), que establece los términos <strong>en</strong> los cuales se<br />
adquiere y transfiere <strong>el</strong> material g<strong>en</strong>ético.<br />
Tratado Internacional y Sistema Multilateral <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
Acceso y la Distribución <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficios<br />
En 2001, la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la FAO adoptó <strong>el</strong> Tratado Internacional<br />
sobre los RFGAA, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual reconoce que: (i) la agricultura <strong>de</strong> todos<br />
los países <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los RFGAA originarios <strong>de</strong> otro<br />
lugar; (ii) <strong>el</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cultivos requiere un<br />
acceso continuo y sin mayores restricciones a una amplia base<br />
g<strong>en</strong>ética; y (iii) un <strong>en</strong>foque puram<strong>en</strong>te bilateral <strong>para</strong> <strong>el</strong> acceso y la<br />
distribución <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios no se a<strong>de</strong>cúa a los recursos g<strong>en</strong>éticos<br />
<strong>de</strong> los principales cultivos alim<strong>en</strong>ticios. El Tratado crea un Sistema<br />
Multilateral <strong>para</strong> <strong>el</strong> Acceso y la Distribución <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficios que cubre<br />
64 cultivos y especies forrajeras importantes, y facilita <strong>el</strong> acceso a<br />
los recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>en</strong> dicho Sistema. Las partes contratantes<br />
están obligadas a otorgar acceso con fines <strong>de</strong> investigación agrícola<br />
y alim<strong>en</strong>taria, mejorami<strong>en</strong>to y capacitación cuando:<br />
lo solicite una <strong>de</strong> las partes, una <strong>en</strong>tidad legal bajo la jurisdicción<br />
<strong>de</strong> una <strong>de</strong> las partes, o un instituto internacional que haya<br />
firmado un acuerdo con <strong>el</strong> Órgano Rector; y<br />
los RFGAA se hayan adquirido bajo estos términos.<br />
En los términos d<strong>el</strong> Tratado, los países acuerdan que no se<br />
requerirá cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tado previo <strong>para</strong> t<strong>en</strong>er acceso<br />
a una categoría <strong>de</strong>finida <strong>de</strong> los RFGAA, pero que sí aplicará un<br />
conjunto <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> mutuo acuerdo. El acuerdo estándar <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> materiales (ATM) permite <strong>el</strong> acceso a los recursos<br />
fitog<strong>en</strong>éticos y establece la distribución <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios con base <strong>en</strong><br />
regalías <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> productos comerciales que emple<strong>en</strong> material<br />
obt<strong>en</strong>ido a través d<strong>el</strong> sistema multilateral. Para más información, ver<br />
<strong>el</strong> sitio <strong>en</strong> español d<strong>el</strong> Tratado Internacional <strong>en</strong> internet: http://www.<br />
planttreaty.org/in<strong>de</strong>x_es.htm (la versión <strong>en</strong> español d<strong>el</strong> Tratado<br />
aparece <strong>en</strong> la dirección ftp://ftp.fao.org/ag/cgrfa/it/ITPGRs.pdf y la<br />
d<strong>el</strong> ATM <strong>en</strong> la dirección ftp://ftp.fao.org/ag/cgrfa/gb1/SMTAs.pdf).<br />
Permisos <strong>de</strong> la CITES<br />
La Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> Comercio Internacional <strong>de</strong> Especies<br />
Am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> Fauna y Flora Silvestres (CITES) es un acuerdo<br />
internacional <strong>en</strong>tre los gobiernos que ayuda a los países miembros<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
133
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
a controlar y monitorear las poblaciones protegidas <strong>de</strong> plantas y<br />
animales. La CITES regula <strong>el</strong> comercio y <strong>el</strong> intercambio mediante<br />
permisos y certificados. Cuando se importan muestras <strong>de</strong> una<br />
especie que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los Apéndices <strong>de</strong> la CITES, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
obt<strong>en</strong>er un permiso CITES <strong>de</strong> importación d<strong>el</strong> país importador y un<br />
permiso CITES <strong>de</strong> exportación d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Las especies que<br />
cubre la CITES se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> las listas <strong>de</strong> los tres Apéndices,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> protección que requier<strong>en</strong>:<br />
1. El Apéndice I <strong>en</strong>umera las especies más am<strong>en</strong>azadas.<br />
2. El Apéndice II <strong>en</strong>umera las especies que <strong>en</strong> la actualidad no<br />
están am<strong>en</strong>azadas, pero que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan la extinción a m<strong>en</strong>os que<br />
<strong>el</strong> comercio se controle estrictam<strong>en</strong>te.<br />
3. El Apéndice III es una lista <strong>de</strong> las especies <strong>para</strong> las cuales se<br />
requiere la cooperación <strong>de</strong> otros países con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar la<br />
explotación no sost<strong>en</strong>ible o ilegal.<br />
Las semillas <strong>de</strong> las plantas d<strong>el</strong> Apéndice II y las semillas <strong>de</strong> los<br />
híbridos propagados <strong>de</strong> manera artificial d<strong>el</strong> Apéndice I están<br />
ex<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los controles <strong>de</strong> la CITES. Sin embargo, las plantas<br />
que se siembran a partir <strong>de</strong> semillas ex<strong>en</strong>tas están protegidas y<br />
requier<strong>en</strong> permisos CITES <strong>de</strong> importación y exportación. La base<br />
<strong>de</strong> datos <strong>de</strong> las especies que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> las listas <strong>de</strong> la CITES,<br />
incluy<strong>en</strong>do los tres Apéndices y los puntos focales nacionales <strong>para</strong><br />
los permisos y certificados, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> http://www.<br />
cites.org/esp/in<strong>de</strong>x.shtml (la versión <strong>en</strong> español d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la dirección http://www.cites.org/esp/disc/text.shtml).<br />
Organismos modificados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (OMG)<br />
Muchos países han establecido marcos <strong>para</strong> regular la importación<br />
y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los OMG. Éstos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como base, <strong>en</strong> gran parte,<br />
<strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a sobre la Seguridad <strong>de</strong> la Biotecnología,<br />
<strong>el</strong> cual <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2003 (ver www.biodiv.<br />
org/biosafety/<strong>de</strong>fault.aspx; la versión <strong>en</strong> español d<strong>el</strong> Protocolo está<br />
disponible <strong>en</strong> la dirección http://www.cbd.int/doc/legal/cartag<strong>en</strong>aprotocol-es.doc).<br />
Las autorida<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> bioseguridad, <strong>en</strong><br />
colaboración con las autorida<strong>de</strong>s fitosanitarias, son responsables<br />
<strong>de</strong> expedir los permisos <strong>de</strong> importación, efectuar las evaluaciones<br />
<strong>de</strong> riesgo y hacer cumplir las normas <strong>de</strong> bioseguridad. Los<br />
investigadores que <strong>de</strong>sean importar OMG <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar una<br />
solicitud <strong>en</strong> la que suministrarán <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> material g<strong>en</strong>ético<br />
que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n introducir, información sobre la investigación y las<br />
pruebas <strong>de</strong> los OMG <strong>en</strong> cuestión y un plan <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong><br />
seguridad que se aplicarán durante la introducción. La aprobación<br />
se expi<strong>de</strong> si la autoridad nacional <strong>de</strong>termina que <strong>el</strong> OMG, o que<br />
<strong>el</strong> producto d<strong>el</strong> OMG, no constituye riesgo <strong>para</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te, la<br />
diversidad biológica o la salud humana. Antes <strong>de</strong> exportar un<br />
134
OMG, también se requiere una autorización <strong>de</strong> la autoridad <strong>de</strong><br />
bioseguridad d<strong>el</strong> país exportador. No se autorizará la exportación si<br />
<strong>el</strong> país exportador prohíbe <strong>el</strong> OMG o <strong>el</strong> producto d<strong>el</strong> OMG.<br />
ANEXO II<br />
Métodos serológicos <strong>para</strong> la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os<br />
vegetales<br />
Procedimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral utilizando <strong>el</strong> método <strong>de</strong> placa<br />
recubierta <strong>de</strong> antíg<strong>en</strong>o (ACP)-ELISA<br />
1. Coseche muestras frescas <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> las muestras y <strong>de</strong> los<br />
controles, y pese 0.2 g <strong>de</strong> cada una. Macere cada muestra <strong>en</strong><br />
2 ml <strong>de</strong> tampón <strong>de</strong> recubrimi<strong>en</strong>to (tampón carbonato 0.05 M) +<br />
polivinil piridina al 2% p/v y Na 2SO 3 al 0.2% p/v. Transfiera la<br />
savia a un tubo Epp<strong>en</strong>dorf marcado. C<strong>en</strong>trifugue durante cinco<br />
minutos a 10,000 rpm.<br />
2. Rotule la placa microtiter y cargue las muestras, 100 µl por<br />
pozu<strong>el</strong>o. Cubra la placa con <strong>para</strong>film e incube a 4°C durante la<br />
noche. Pese 4 g <strong>de</strong> la muestra sana y macere <strong>en</strong> 10 ml <strong>de</strong> solución<br />
tampón <strong>de</strong> fosfato salino con Twe<strong>en</strong> (PBST), la cual actúa como<br />
una solución bloqueadora. Ésta se pre<strong>para</strong> disolvi<strong>en</strong>do 80.0 g<br />
<strong>de</strong> NaCl, 2.0 g <strong>de</strong> KH 2PO 4, 11.0 g <strong>de</strong> Na 2HPO 4 y 2.0 g <strong>de</strong> KCl <strong>en</strong><br />
2000 ml <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada, ajustando <strong>el</strong> pH a 7.4 y agregando<br />
5.0 ml <strong>de</strong> Twe<strong>en</strong> 20 <strong>para</strong> llegar hasta 10 l. Pese las muestras y<br />
disu<strong>el</strong>va. Filtre a través <strong>de</strong> algodón hidrófilo y lleve <strong>el</strong> filtrado a<br />
80 ml. Utilice esto <strong>para</strong> pre<strong>para</strong>r diluciones d<strong>el</strong> antisuero. Deje<br />
absorber a 4°C durante la noche.<br />
3. Prepare una solución al 0.1% <strong>de</strong> albúmina <strong>de</strong> suero bovino <strong>en</strong><br />
PBST.<br />
4. Enjuague la placa <strong>en</strong> un chorro suave <strong>de</strong> agua corri<strong>en</strong>te y lave<br />
tres veces con PBST.<br />
5. Agregue PBST a todos los pozu<strong>el</strong>os <strong>de</strong> la placa, 150 µl por<br />
pozu<strong>el</strong>o. Cubra la placa con <strong>para</strong>film e incube durante 30<br />
minutos a temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />
6. Vacíe totalm<strong>en</strong>te la solución bloqueadora <strong>de</strong> la placa. Sin lavar,<br />
agregue <strong>el</strong> antisuero diluido, utilizando 100 µl por pozu<strong>el</strong>o.<br />
Cubra la placa con <strong>para</strong>film e incube <strong>de</strong> tres a cuatro horas a<br />
temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />
7. Prepare la dilución d<strong>el</strong> conjugado <strong>en</strong>zimático <strong>de</strong> fosfatasa<br />
alcalina <strong>en</strong> PBST (1/1000 recién pre<strong>para</strong>da).<br />
8. Lave la placa tres veces con PBST, luego agregue <strong>el</strong> conjugado<br />
diluido <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> patrón <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagrama <strong>de</strong> carga,<br />
empezando con <strong>el</strong> más diluido. Utilice 100 µl por pozu<strong>el</strong>o.<br />
Cubra la placa con <strong>para</strong>film e incube a 4°C durante la noche.<br />
9. Lave la placa con PBST tres veces.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
135
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
10. Disu<strong>el</strong>va la tableta <strong>de</strong> sustrato (p-NPP, Sigma) <strong>en</strong> tampón <strong>de</strong><br />
sustrato (1 mg/ml) (dietanolamina 10%, pH 9.8, almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong><br />
un refrigerador).<br />
11. Agregue <strong>el</strong> sustrato disu<strong>el</strong>to a todos los pozu<strong>el</strong>os, 150 µl por<br />
pozu<strong>el</strong>o. Incube a temperatura ambi<strong>en</strong>te durante 30 minutos.<br />
Evalúe y anote la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cada pozu<strong>el</strong>o con <strong>el</strong><br />
lector <strong>de</strong> ELISA.<br />
Procedimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral utilizando <strong>el</strong> método <strong>de</strong><br />
inmuno<strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> manchas <strong>de</strong> tejido (TBIA) sobre<br />
membranas <strong>de</strong> nitroc<strong>el</strong>ulosa<br />
1. Colecte los tejidos (hojas, pecíolos, tallos, etc.).<br />
2. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> tejidos d<strong>el</strong>gados, como hojas, <strong>en</strong>róll<strong>el</strong>os, bi<strong>en</strong><br />
apretados. Si son muestras por lotes, <strong>en</strong>vuélvalas juntas usando<br />
<strong>para</strong>film.<br />
3. Corte un pedazo <strong>de</strong> membrana <strong>de</strong> nitroc<strong>el</strong>ulosa (NCM);<br />
córt<strong>el</strong>e la esquina superior izquierda y marque una cuadrícula<br />
<strong>en</strong>cerrándola.<br />
4. Sost<strong>en</strong>ga los tejidos <strong>en</strong> una mano y, con una cuchilla, corte con<br />
un movimi<strong>en</strong>to firme <strong>de</strong> la otra mano <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una superficie<br />
<strong>de</strong> un solo corte.<br />
5. Presione con suavidad y firmeza la superficie recién cortada<br />
sobre un cuadrado <strong>de</strong> la cuadrícula <strong>de</strong> NCM. Sobre un formato<br />
pre<strong>para</strong>do con ant<strong>el</strong>ación, registre la información <strong>de</strong> qué<br />
material se manchó <strong>en</strong> qué cuadrícula. Continúe manchando las<br />
hojas hasta que todas las cuadrículas que<strong>de</strong>n ll<strong>en</strong>as.<br />
6. Lave la NCM tres veces con PBST a intervalos <strong>de</strong> cinco<br />
minutos.<br />
7. Diluya <strong>el</strong> antisuero <strong>en</strong> savia sana, <strong>en</strong> PBST (dilución 1/500-<br />
1/2000), y <strong>de</strong>je absorber a temperatura ambi<strong>en</strong>te durante dos<br />
horas o a 4°C durante la noche.<br />
8. Bloquee la NCM <strong>en</strong> 2µg/ml <strong>de</strong> polivinil alcohol <strong>en</strong> PBST e incube<br />
durante un minuto a temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />
9. Lave como se explica <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 6.<br />
10. Agregue antisuero diluido e incube durante una hora a<br />
temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />
11. Lave como se explica <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 6.<br />
12. Agregue conjugado anti-conejo (dilución 1/1000-1/5000 <strong>en</strong><br />
tampón conjugado) e incube durante una hora a temperatura<br />
ambi<strong>en</strong>te.<br />
13. Lave como se explica <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 6.<br />
14. Agregue solución <strong>de</strong> sustrato (NBT/BCIP) (Nitroazul <strong>de</strong> Tetrazolio/<br />
Bromo Cloro Indol Fosfato).<br />
15. Para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er la reacción, lave con agua <strong>de</strong>sionizada.<br />
136
ANEXO III<br />
Glosario<br />
Accesión: Muestra <strong>de</strong> semillas difer<strong>en</strong>ciable e i<strong>de</strong>ntificable <strong>de</strong><br />
manera única, que repres<strong>en</strong>ta un cultivar, una línea <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to<br />
o una población, y que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>para</strong><br />
conservación y uso.<br />
Aqu<strong>en</strong>io: Fruto in<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>te seco <strong>de</strong> una semilla, con la semilla<br />
adherida al pericarpio <strong>en</strong> un solo punto.<br />
Banco <strong>de</strong> germoplasma: C<strong>en</strong>tro <strong>para</strong> la conservación <strong>de</strong> los<br />
recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>en</strong> condiciones que permit<strong>en</strong> prolongarles la vida.<br />
Base <strong>de</strong> datos: Conjunto organizado <strong>de</strong> datos interr<strong>el</strong>acionados,<br />
integrados con un fin específico y que se guardan <strong>en</strong> uno o más<br />
medios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Bolsas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> aluminio laminado: Bolsas <strong>el</strong>aboradas <strong>de</strong> un<br />
material compuesto por una capa interna <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o, una capa<br />
intermedia <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> aluminio y una capa externa <strong>de</strong> poliéster.<br />
Cápsula: Fruto <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>te seco, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> un ovario con dos o<br />
más carp<strong>el</strong>os, que se abre parcialm<strong>en</strong>te durante la madurez.<br />
Carácter o característica: Cualidad o atributo reconocible que<br />
resulta <strong>de</strong> la interacción <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> o un grupo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es con <strong>el</strong><br />
medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Caracterización: Registro <strong>de</strong> caracteres altam<strong>en</strong>te heredables<br />
que se pue<strong>de</strong>n ver con facilidad y que se expresan <strong>en</strong> todos los<br />
ambi<strong>en</strong>tes.<br />
Certificado fitosanitario: Certificado expedido por personal<br />
fitosanitario <strong>de</strong> un gobierno <strong>para</strong> constatar que <strong>el</strong> material <strong>de</strong> semilla<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra libre <strong>de</strong> plagas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Código <strong>de</strong> barras: Sistema computarizado <strong>de</strong> codificación que<br />
utiliza un patrón o barras impresas sobre rótulos <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />
accesiones <strong>de</strong> germoplasma. Los códigos <strong>de</strong> barras se le<strong>en</strong><br />
escaneando ópticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> patrón impreso con un programa <strong>de</strong><br />
computador que lo <strong>de</strong>codifica.<br />
Colección: Grupo <strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> germoplasma que se<br />
manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas condiciones y con un propósito <strong>de</strong>finido.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
137
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Colección activa: Accesiones <strong>de</strong> germoplasma que se utilizan<br />
<strong>para</strong> reg<strong>en</strong>eración, multiplicación, distribución, caracterización y<br />
evaluación. Las colecciones activas se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> corto a mediano plazos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se duplican <strong>en</strong> una<br />
colección base que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mediano<br />
a largo plazos.<br />
Colección base: Colección <strong>de</strong> germoplasma que se conserva a<br />
largo plazo, <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to seguro, y que no<br />
se utiliza como fu<strong>en</strong>te rutinaria <strong>de</strong> distribución. La semilla por lo<br />
g<strong>en</strong>eral se almac<strong>en</strong>a a temperaturas bajo cero y a un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad bajo.<br />
Colección <strong>en</strong> campo: Colección <strong>de</strong> germoplasma que se<br />
conserva como plantas vivas porque sería difícil <strong>de</strong> conservar<br />
<strong>de</strong> otra manera, ya que la semilla se manti<strong>en</strong>e comúnm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
colecciones establecidas <strong>en</strong> campo.<br />
Colección in vitro: Colección <strong>de</strong> germoplasma que se conserva<br />
como tejido vegetal <strong>en</strong> un rango que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los protoplastos y<br />
las susp<strong>en</strong>siones c<strong>el</strong>ulares hasta los cultivos <strong>de</strong> callos, meristemas<br />
y embriones.<br />
Conservación a largo plazo: Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> germoplasma<br />
durante un período prolongado, como <strong>en</strong> las colecciones base y<br />
los duplicados. El período <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong> que sea<br />
necesario reg<strong>en</strong>erar las semillas varía, pero es <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os<br />
varias décadas y posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un siglo o más. La conservación<br />
a largo plazo se hace a temperaturas bajo cero.<br />
Conservación a mediano plazo: Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
germoplasma a mediano plazo, como <strong>en</strong> las colecciones activas y<br />
<strong>de</strong> trabajo. En g<strong>en</strong>eral, se supone que habrá una mínima pérdida <strong>de</strong><br />
viabilidad durante aproximadam<strong>en</strong>te diez años. La conservación a<br />
mediano plazo se lleva a cabo a temperaturas <strong>en</strong>tre 0 y 10º C.<br />
Conservación ex situ: Conservación <strong>de</strong> la diversidad biológica<br />
fuera <strong>de</strong> su hábitat natural <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los recursos fitog<strong>en</strong>éticos,<br />
pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> semillas, <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma in<br />
vitro o como colecciones vivas <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
campo.<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> peso húmedo):<br />
Peso <strong>de</strong> la humedad libre dividido por <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> agua más la<br />
materia seca, expresado como un porc<strong>en</strong>taje.<br />
138
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> equilibrio: Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual una semilla se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> equilibrio con la humedad<br />
r<strong>el</strong>ativa d<strong>el</strong> aire circundante.<br />
Cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a: Confinami<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong> germoplasma introducido<br />
a un país, sujeto a regulaciones fitosanitarias, <strong>para</strong> verificar que<br />
no t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o plagas perjudiciales <strong>para</strong> <strong>el</strong> país que lo<br />
importa.<br />
Cultivar: Variedad cultivada producida mediante <strong>el</strong> fitomejorami<strong>en</strong>to<br />
ci<strong>en</strong>tífico o la s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los agricultores.<br />
Daño por imbibición: Daño que sufr<strong>en</strong> las semillas muy<br />
secas cuando absorb<strong>en</strong> agua muy rápidam<strong>en</strong>te (ver también<br />
humidificación).<br />
Datos <strong>de</strong> pasaporte: Información básica sobre <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
una accesión, que incluye datos como <strong>el</strong> sitio don<strong>de</strong> se colectó, <strong>el</strong><br />
pedigrí u otra información r<strong>el</strong>evante que ayu<strong>de</strong> a i<strong>de</strong>ntificarla.<br />
Deriva g<strong>en</strong>ética: Cambios <strong>en</strong> la composición g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> una<br />
población cuando <strong>el</strong> número <strong>de</strong> individuos se reduce por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciertos al<strong>el</strong>os <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>la.<br />
Descriptor: Rasgo, característica o atributo <strong>de</strong> una accesión,<br />
que se pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar y medir, y que se utiliza <strong>para</strong> facilitar la<br />
clasificación, <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, la recuperación y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> datos.<br />
Desecador: Recipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vidrio <strong>de</strong> poca altura con tapa <strong>de</strong> cierre<br />
hermético, que conti<strong>en</strong>e un ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>secante como <strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice<br />
o <strong>el</strong> cloruro <strong>de</strong> calcio, sobre <strong>el</strong> cual se coloca <strong>el</strong> material que se va<br />
a secar dispuesto sobre una plataforma perforada.<br />
Distribución: Proceso mediante <strong>el</strong> cual se suministran muestras<br />
<strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> germoplasma a mejoradores y otros usuarios.<br />
Diversidad g<strong>en</strong>ética: Variedad <strong>de</strong> rasgos g<strong>en</strong>éticos que resultan<br />
<strong>en</strong> características difer<strong>en</strong>ciadoras.<br />
Docum<strong>en</strong>tación: Colección organizada <strong>de</strong> registros que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />
la estructura, <strong>el</strong> propósito, <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y los<br />
requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> datos.<br />
Donante: Institución o individuo responsable <strong>de</strong> donar germoplasma.<br />
Dormancia: Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual ciertas semillas vivas no germinan,<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
139
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
incluso <strong>en</strong> condiciones que normalm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>rarían<br />
apropiadas.<br />
Duplicado <strong>de</strong> seguridad: Duplicado <strong>de</strong> una colección base que<br />
se almac<strong>en</strong>a <strong>en</strong> condiciones similares, <strong>para</strong> conservación a largo<br />
plazo, pero <strong>en</strong> un sitio difer<strong>en</strong>te <strong>para</strong> evitar la pérdida acci<strong>de</strong>ntal d<strong>el</strong><br />
material <strong>de</strong> la colección base.<br />
Estándar <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> viabilidad <strong>de</strong> las<br />
semillas al cual o por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>be reg<strong>en</strong>erar la accesión<br />
<strong>para</strong> producir semillas frescas.<br />
Evaluación: Registro <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>las características <strong>en</strong> cuya expresión<br />
con frecu<strong>en</strong>cia influy<strong>en</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales.<br />
Exogamia: Cruzami<strong>en</strong>tos naturales o controlados <strong>en</strong>tre individuos<br />
no r<strong>el</strong>acionados. La exogamia también se refiere a una especie<br />
con barreras específicas <strong>para</strong> autofecundarse o que muestra<br />
tal <strong>de</strong>presión <strong>en</strong>dógama que los individuos <strong>en</strong>dógamos nunca<br />
alcanzan la madurez.<br />
Exploración: Actividad consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> buscar diversidad g<strong>en</strong>ética<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo.<br />
F<strong>en</strong>otipo: Apari<strong>en</strong>cia externa <strong>de</strong> una planta que resulta <strong>de</strong> la<br />
interacción <strong>de</strong> su composición g<strong>en</strong>ética (g<strong>en</strong>otipo) con <strong>el</strong> medio<br />
ambi<strong>en</strong>te.<br />
Folículo: Fruto seco <strong>de</strong> una sola célula, <strong>de</strong> muchas semillas, que<br />
consiste <strong>en</strong> un solo carp<strong>el</strong>o, <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>te por la sutura v<strong>en</strong>tral.<br />
Fruto <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>te: Fruto que se abre <strong>en</strong> la madurez <strong>para</strong> esparcir<br />
sus semillas (ver folículo, cápsula).<br />
Fruto in<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>te: Fruto que no se abre <strong>en</strong> la madurez (ver<br />
también aqu<strong>en</strong>io).<br />
Funículo: Filam<strong>en</strong>to por <strong>el</strong> cual un óvulo o semilla se adhiere a la<br />
pared d<strong>el</strong> fruto.<br />
G<strong>el</strong> <strong>de</strong> sílice: Compuesto químico inerte que absorbe agua <strong>de</strong> su<br />
<strong>en</strong>torno y la <strong>el</strong>imina mediante la evaporación cuando se lo cali<strong>en</strong>ta.<br />
G<strong>en</strong>otipo: Constitución g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> una planta u organismo.<br />
Germinación: Proceso biológico que conduce al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />
140
plántula a partir <strong>de</strong> una semilla. La emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la radícula es <strong>el</strong><br />
primer signo visible <strong>de</strong> germinación pero <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>el</strong>la pue<strong>de</strong> no<br />
pres<strong>en</strong>tarse crecimi<strong>en</strong>to alguno o pres<strong>en</strong>tarse un <strong>de</strong>sarrollo anormal.<br />
Según las normas <strong>de</strong> la ISTA, sólo se consi<strong>de</strong>ran germinadas las<br />
plántulas que muestran una morfología normal.<br />
Germinación normal: Germinación <strong>en</strong> la cual las plántulas<br />
muestran todas sus estructuras es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> raíces y brotes, y<br />
son capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollarse <strong>en</strong> plantas maduras, <strong>en</strong> condiciones<br />
favorables.<br />
<strong>Germoplasma</strong>: Material g<strong>en</strong>ético que forma la base física <strong>de</strong><br />
la her<strong>en</strong>cia biológica y que se transmite <strong>de</strong> una g<strong>en</strong>eración a la<br />
sigui<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> células <strong>de</strong> germinación.<br />
Humedad absoluta: Cantidad <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> agua pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
una unidad <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> aire que por lo g<strong>en</strong>eral se expresa <strong>en</strong><br />
kilogramos por metro cúbico.<br />
Humedad r<strong>el</strong>ativa (HR): Medida <strong>de</strong> la cantidad <strong>de</strong> agua pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> aire, <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con la mayor cantidad posible <strong>de</strong><br />
agua que pueda cont<strong>en</strong>er <strong>el</strong> aire a una <strong>de</strong>terminada temperatura,<br />
expresada como un porc<strong>en</strong>taje. Es difer<strong>en</strong>te a la humedad absoluta,<br />
que es la cantidad <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> agua pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una unidad <strong>de</strong><br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> aire, que por lo g<strong>en</strong>eral se expresa <strong>en</strong> kilogramos por<br />
metro cúbico.<br />
Humidificación: Proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />
semillas muy secas se <strong>el</strong>eva poniéndolas <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te húmedo.<br />
La humidificación ayuda a evitar que las semillas se dañ<strong>en</strong> por una<br />
rápida absorción <strong>de</strong> agua.<br />
Intervalo <strong>de</strong> monitoreo: Período <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre<br />
pruebas <strong>de</strong> monitoreo.<br />
Inv<strong>en</strong>tario: Listado <strong>de</strong> las muestras (incluy<strong>en</strong>do sus características)<br />
que se almac<strong>en</strong>a <strong>en</strong> un banco <strong>de</strong> germoplasma.<br />
Isoterma: Un gráfico que muestra la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> las semillas y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> humedad r<strong>el</strong>ativa (ver<br />
también isoterma <strong>de</strong> sorción).<br />
Isoterma <strong>de</strong> sorción: Ver isoterma.<br />
Lista <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriptores: Colección <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>scriptores <strong>de</strong><br />
un cultivo o especie.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
141
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Línea <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to: Grupo <strong>de</strong> organismos diploi<strong>de</strong>s o<br />
polipoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> idéntico pedigrí que se difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> otros individuos<br />
<strong>de</strong> la misma especie por un f<strong>en</strong>otipo o g<strong>en</strong>otipo único.<br />
Madurez <strong>de</strong> masa: Etapa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una planta <strong>en</strong> la cual<br />
las semillas alcanzan su peso seco máximo.<br />
Monitoreo: Verificación periódica <strong>de</strong> la cantidad y viabilidad <strong>de</strong> las<br />
accesiones <strong>de</strong> una colección.<br />
Muestra: Parte <strong>de</strong> una población utilizada <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar las<br />
características <strong>de</strong> toda la población.<br />
Muestra aleatoria: Muestra <strong>de</strong> un grupo más gran<strong>de</strong>, retirada<br />
al azar.<br />
Muestra más original (MMO): Muestra <strong>de</strong> semillas que ha<br />
pasado por <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>el</strong> banco<br />
adquirió <strong>el</strong> material y que se recomi<strong>en</strong>da <strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
como colección base. Pue<strong>de</strong> referirse también a una submuestra<br />
d<strong>el</strong> lote original <strong>de</strong> semillas o a una muestra d<strong>el</strong> primer ciclo <strong>de</strong><br />
reg<strong>en</strong>eración si ésta fue necesaria antes <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> lote <strong>de</strong><br />
semilla original.<br />
Multiplicación: Muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> una accesión que se<br />
cultiva <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar la cantidad <strong>de</strong> material conservado <strong>para</strong><br />
distribución.<br />
Número <strong>de</strong> accesión: Número <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación único que <strong>el</strong><br />
curador asigna a una accesión cuando la ingresa a una colección.<br />
Este número nunca se <strong>de</strong>be asignar a otra accesión.<br />
Organismo modificado g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (OMG): Organismo<br />
cuyo material g<strong>en</strong>ético se ha alterado d<strong>el</strong>iberadam<strong>en</strong>te. (Ver<br />
también planta transgénica).<br />
Patóg<strong>en</strong>o: Microorganismo vivo, como un virus, una bacteria o un<br />
hongo, que causa una <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> otro organismo.<br />
Pedigrí: Registro <strong>de</strong> la asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una línea o variedad<br />
g<strong>en</strong>ética.<br />
Plaga: Organismo que se consi<strong>de</strong>ra perjudicial o nocivo.<br />
Planta transgénica: Planta que se ha manipulado g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
mediante técnicas <strong>de</strong> ADN recombinante <strong>para</strong> darle nuevas<br />
142
características. Las plantas transgénicas se produc<strong>en</strong> agregando<br />
uno o más g<strong>en</strong>es a un g<strong>en</strong>oma vegetal, utilizando un proceso<br />
llamado transformación.<br />
Población: Grupo <strong>de</strong> plantas o animales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> rasgos<br />
comunes y compart<strong>en</strong> un área o región geográfica.<br />
Polinización: Proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se transfiere pol<strong>en</strong> <strong>de</strong> una antera<br />
a un estigma receptor por medio <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes polinizadores como <strong>el</strong><br />
vi<strong>en</strong>to, los insectos, las aves, los murciélagos, o por la apertura <strong>de</strong><br />
la misma flor.<br />
Pot<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong> agua: Pot<strong>en</strong>cial químico d<strong>el</strong> agua <strong>para</strong> producir<br />
reacción o movimi<strong>en</strong>to. El pot<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong> agua es importante <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
secado <strong>de</strong> las semillas porque mi<strong>de</strong> la capacidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />
d<strong>el</strong> agua. El agua siempre se mueve <strong>de</strong> áreas con un pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />
agua alto a áreas con un pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> agua bajo.<br />
Propágulo: Cualquier estructura con la capacidad <strong>de</strong> originar una<br />
nueva planta mediante la reproducción sexual o asexual (vegetativa).<br />
Se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta categoría semillas, esporas y cualquier parte<br />
d<strong>el</strong> cuerpo vegetal capaz <strong>de</strong> crecer in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuando se<br />
lo se<strong>para</strong> d<strong>el</strong> prog<strong>en</strong>itor.<br />
Prueba <strong>de</strong> germinación: Procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> semillas capaces <strong>de</strong> germinar <strong>en</strong> un conjunto dado<br />
<strong>de</strong> condiciones.<br />
Prueba <strong>de</strong> germinación secu<strong>en</strong>cial: Serie <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
pruebas <strong>de</strong> semillas <strong>en</strong> la cual la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> seguir o no evaluando<br />
las semillas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> resultado acumulado.<br />
Prueba <strong>de</strong> tetrazolio: Prueba <strong>para</strong> verificar la viabilidad <strong>de</strong> una<br />
semilla, <strong>en</strong> la cual se sumerg<strong>en</strong> semillas húmedas <strong>en</strong> una solución<br />
<strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> trif<strong>en</strong>il tetrazolio.<br />
Prueba <strong>de</strong> viabilidad: Prueba realizada a una muestra <strong>de</strong><br />
semillas <strong>de</strong> una accesión, diseñada <strong>para</strong> calcular la viabilidad <strong>de</strong><br />
toda la accesión.<br />
Raza: Variedad nativa <strong>de</strong> un cultivo que ha evolucionado durante<br />
muchos años <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección por parte <strong>de</strong> los agricultores y que se ha<br />
adaptado a las condiciones locales. Las razas o varieda<strong>de</strong>s nativas<br />
son por lo g<strong>en</strong>eral g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te heterogéneas.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
143
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
Reg<strong>en</strong>eración: Cultivo <strong>de</strong> una accesión <strong>de</strong> semillas <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
una muestra fresca con alta viabilidad y numerosas semillas.<br />
Región micropilar: Punto <strong>de</strong> una semilla que fue <strong>el</strong> orificio (poro)<br />
d<strong>el</strong> óvulo.<br />
Semilla dura: Semilla que no se embebe ni germina cuando se la<br />
coloca <strong>en</strong> un medio húmedo porque es impermeable al agua.<br />
Semilla ortodoxa: Semilla que se pue<strong>de</strong> secar a un bajo<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y almac<strong>en</strong>ar a temperaturas bajas, sin<br />
dañarse, <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar su longevidad.<br />
Semilla recalcitrante: Semilla que pier<strong>de</strong> viabilidad cuando se la<br />
seca o almac<strong>en</strong>a a temperaturas bajas.<br />
Silicua: Fruto seco, <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>te, <strong>el</strong>ongado, compuesto <strong>de</strong> dos<br />
carp<strong>el</strong>os se<strong>para</strong>dos por una división que sosti<strong>en</strong>e las semillas.<br />
Sistema <strong>para</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos: Unidad <strong>de</strong><br />
software que controla la organización, <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, la<br />
recuperación, la seguridad y la integridad <strong>de</strong> los datos <strong>en</strong> una<br />
base <strong>de</strong> datos. Este sistema acepta solicitu<strong>de</strong>s e indica al sistema<br />
operativo que transfiera los datos apropiados a un formato <strong>de</strong><br />
solicitud. Los principales distribuidores <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> sistemas<br />
son Oracle, IBM, Microsoft y Sybase. MySQL es un producto muy<br />
popular, <strong>de</strong> amplia distribución.<br />
Solarización: Método no tóxico <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar malezas y plagas<br />
que consiste <strong>en</strong> cubrir <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o con capas <strong>de</strong> plástico transpar<strong>en</strong>te<br />
y <strong>de</strong>jar que <strong>el</strong> sol cree sufici<strong>en</strong>te calor.<br />
Transformación: Alteración g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> una célula que resulta <strong>de</strong><br />
la introducción, absorción y expresión <strong>de</strong> ADN extraño.<br />
Transgén: G<strong>en</strong> que se utiliza <strong>en</strong> la transformación (ver planta<br />
transgénica).<br />
Trilla: Proceso <strong>de</strong> golpear las plantas con una máquina o con la<br />
mano <strong>para</strong> se<strong>para</strong>r las semillas.<br />
Unidad base: Número <strong>de</strong> semillas que se requiere <strong>para</strong> asegurar<br />
la implem<strong>en</strong>tación exitosa <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to como <strong>el</strong> registro o<br />
la reg<strong>en</strong>eración.<br />
Variedad: División reconocida <strong>de</strong> una especie, que sigue <strong>en</strong> la<br />
144
clasificación bajo subespecie. Se distingue por características tales<br />
como <strong>el</strong> color <strong>de</strong> la flor, <strong>el</strong> color <strong>de</strong> la hoja y <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> la planta<br />
madura. El término es sinónimo <strong>de</strong> cultivar.<br />
Variedad obsoleta: Variedad vegetal que ya no se cultiva <strong>de</strong><br />
manera comercial.<br />
Viabilidad <strong>de</strong> las semillas: Capacidad <strong>de</strong> las semillas <strong>para</strong><br />
germinar <strong>en</strong> condiciones favorables.<br />
Vida <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to: Número <strong>de</strong> años que una semilla se<br />
pue<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar antes <strong>de</strong> que se muera.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
145
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
No Producto Especifi cación/Propósito Proveedor<br />
1 A<strong>para</strong>to <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>stilación<br />
ANEXO IV<br />
Equipo especializado <strong>para</strong> bancos <strong>de</strong> germoplasma<br />
<strong>de</strong> semillas<br />
(La lista no es muy completa y la m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />
los proveedores no constituye necesariam<strong>en</strong>te respaldo a sus<br />
productos)<br />
Agua <strong>de</strong>stilada <strong>para</strong> pruebas<br />
<strong>de</strong> germinación, etc.<br />
146<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono.: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 549 1700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Dr.<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax:(1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com
2 Balanza analítica Pesa hasta con cuatro<br />
<strong>de</strong>cimales; se requiere <strong>para</strong><br />
calcular <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong> las semillas <strong>en</strong><br />
muestras pequeñas<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Mettler-Toledo (Schweiz) AG<br />
Im Langacher CH-8606<br />
CH-8606 Greif<strong>en</strong>see<br />
Suiza<br />
T<strong>el</strong>éfono: (41) 1 944 45 45<br />
Fax: (41) 1 944 45 10<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info.ch@mt.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.mt.com<br />
Ohaus Corporation<br />
P.O. Box 2033<br />
19A Chapin Road<br />
Pine Brook, NJ 07058<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 377 9000<br />
Fax: (1) 973 593 0359<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: Sales@Ohaus.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.ohaus.com<br />
Sartorius AG<br />
We<strong>en</strong><strong>de</strong>r Landstrasse 94-108<br />
D-37075 Goetting<strong>en</strong><br />
Alemania<br />
T<strong>el</strong>éfono: (49) 551 308 0<br />
Fax: (49) 551 308 3289<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: wt.sales@sartoriuscorp.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.sartorius.com<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 549 1700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Dr.<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467-6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171-2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171-2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800-524-0018<br />
Fax: (1) 856-467-3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com<br />
147
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
3 Balanza <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />
humedad<br />
4 Ban<strong>de</strong>jas <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
(metálicas/plásticas)<br />
Combina <strong>el</strong> calor con<br />
tecnología <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> alta<br />
precisión <strong>para</strong> ofrecer un<br />
método rápido y exacto <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>terminar la humedad<br />
Deb<strong>en</strong> resistir temperaturas<br />
bajo cero<br />
148<br />
Mettler-Toledo (Schweiz) AG<br />
Im Langacher<br />
CH-8606 Greif<strong>en</strong>see<br />
Suiza<br />
T<strong>el</strong>éfono: (41) 1 944 45 45<br />
Fax: (41) 1 944 45 10<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info.ch@mt.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.mt.com<br />
Ohaus Corporation<br />
P.O. Box 2033<br />
19A Chapin Road<br />
Pine Brook, NJ 07058<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 377 9000<br />
Fax: (1) 973 593 0359<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: Sales@Ohaus.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.ohaus.com<br />
Sartorius AG<br />
We<strong>en</strong><strong>de</strong>r Landstrasse 94-108<br />
D-37075 Goetting<strong>en</strong><br />
Alemania<br />
T<strong>el</strong>éfono: (49) 551 308 0<br />
Fax: (49) 551 308 3289<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: wt.sales@sartoriuscorp.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.sartorius.com<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Proveedores locales
5 Báscula <strong>el</strong>ectrónica Registra <strong>el</strong> peso hasta con<br />
dos <strong>de</strong>cimales; se requiere <strong>en</strong><br />
varias etapas d<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong><br />
las semillas<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 5491700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Dr.<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91)171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91)171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax: (1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com<br />
149
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
6 Cámara <strong>de</strong><br />
germinación<br />
(Germinadora)<br />
Proporciona niv<strong>el</strong>es muy altos<br />
<strong>de</strong> HR, iluminado, con control<br />
<strong>de</strong> ciclo diario que permite<br />
s<strong>el</strong>ección in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
temperaturas y luz día/noche<br />
150<br />
Controlled Environm<strong>en</strong>ts Limited<br />
590 Berry Street<br />
Winnipeg, Manitoba<br />
Canadá R3H 0R9<br />
T<strong>el</strong>éfono.: (1) 204 786 6451<br />
Fax: (1) 204 783 7736<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@conviron.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.conviron.com<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany, OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022, W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Weiss Gall<strong>en</strong>kemp Ltd.<br />
Willowbank House<br />
84 Station Road<br />
Marlow<br />
Buckinghamshire SL7 1NX<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1494 43 43 24<br />
Fax: (44) 1494 43 43<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.weisstechnik.co.uk
7 Cámara / cuarto <strong>de</strong><br />
secado<br />
8 Cong<strong>el</strong>ador<br />
(horizontal/vertical)<br />
Deshumidifi cadores <strong>de</strong><br />
absorción giratorios con<br />
equipo <strong>de</strong> refrigeración<br />
secundario <strong>para</strong> proporcionar<br />
un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 15°-20°C<br />
y 15-20% <strong>de</strong> HR <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
secado <strong>de</strong> las semillas<br />
Cong<strong>el</strong>adores domésticos<br />
estándar que trabajan a -<br />
20°C, <strong>para</strong> conservación <strong>de</strong><br />
semillas a largo plazo<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Bry-Air Inc.<br />
10793 St. Rt. 37W<br />
Sunbury, Ohio 43074<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 740 965 2974<br />
Fax: (1) 740 965 5470<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: bryair1@aol.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.bry-air.com<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Huurre Group Oy.<br />
PO Box 127<br />
FIN-33101<br />
Tampere<br />
Finlandia<br />
T<strong>el</strong>éfono: (358) 20 5555 11<br />
Fax: (358) 20 5555 360<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@huurre.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.huurre.com<br />
Munters Limited<br />
Blackstone Road<br />
Huntingdon<br />
Cambridgeshire PE29 6EE<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono.: (44) 1480 432243<br />
Fax: (44) 1480 413147<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@munters.co.uk<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.munters.com<br />
Watford Refrigeration & Air Conditioning<br />
Ltd.<br />
Wigg<strong>en</strong>hall Industrial Estate<br />
Watford WD1 8AW<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1923 227726<br />
Fax: (44) 1923 233525<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@watref.co.uk<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.watref.co.uk<br />
Disponible localm<strong>en</strong>te (e.g., Revco, K<strong>el</strong>vinator,<br />
Westinghouse y otros)<br />
151
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
9 Contador <strong>de</strong> semillas Cu<strong>en</strong>ta un número<br />
pre<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> semillas<br />
o registra un conteo sobre<br />
una porción previam<strong>en</strong>te<br />
pesada o medida <strong>de</strong> manera<br />
volumétrica<br />
10 Cribas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
tamaños<br />
Limpieza y se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
152<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road,<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91)171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91)171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91)171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91)171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com
11 Cuartos fríos -<br />
mediano / largo plazo<br />
Módulos <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> frío fabricados a base<br />
<strong>de</strong> pan<strong>el</strong>es <strong>de</strong> poliuretano<br />
aislante; los pan<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> 150 mm <strong>de</strong><br />
espesor y estar construidos<br />
<strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<br />
largo plazo (-20°C) o <strong>de</strong><br />
75 mm <strong>de</strong> espesor, <strong>para</strong><br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a mediano<br />
plazo (+5°C); <strong>de</strong> piso aislado<br />
y <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> trabajo<br />
pesado, con puerta con<br />
bisagra; aislami<strong>en</strong>to térmico<br />
<strong>para</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a largo<br />
plazo, provisto <strong>de</strong> cortina <strong>de</strong><br />
tiras <strong>de</strong> PVC transpar<strong>en</strong>tes;<br />
sistema <strong>de</strong> refrigeración<br />
<strong>para</strong> proporcionar ambi<strong>en</strong>te<br />
controlado ajustable <strong>de</strong><br />
-20°C a 10°C; sistema <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>shumidifi cación <strong>para</strong><br />
proporcionar 30-40% <strong>de</strong> HR<br />
cuando se requiera; pan<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> control que muestre<br />
la temperatura y la HR,<br />
dispuesto <strong>en</strong> la parte externa.<br />
12 Deshumidifi cador De tipo giratorio con g<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> sílice activado <strong>de</strong> alto<br />
<strong>de</strong>sempeño u otra rueda<br />
<strong>de</strong>secante.<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
BMIL International, Inc.<br />
61 Broadway<br />
Suite 1900<br />
New York NY 10006-2701<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 212 898 9699<br />
Fax: (1) 212 514 9234<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: bmil@bmil.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.bmil.com<br />
Huurre Group Oy.<br />
PO Box 127<br />
FIN-33101<br />
Tampere<br />
Finlandia<br />
T<strong>el</strong>éfono: (358) 20 5555 11<br />
Fax: (358) 20 5555 360<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@huurre.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.huurre.com<br />
Foster Refrigerator<br />
Oldmedow Road<br />
King’s Lynn<br />
Norfolk, PE30 4JU<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1553 691122<br />
Fax: (44) 1553 691447<br />
E-mail: sales@foster-uk.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fosterrefrigerator.co.uk<br />
Watford Refrigeration & Air Conditioning<br />
Ltd.<br />
Wigg<strong>en</strong>hall Industrial Estate<br />
Watford, WD1 8AW, UK<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1923 227726<br />
Fax: (44) 1923 233525<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@watref.co.uk<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.watref.co.uk<br />
Bry-Air Inc.<br />
10793 St. Rt. 37W<br />
Sunbury, Ohio 43074<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 740 965 2974<br />
Fax: 740 965 5470<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: bryair1@aol.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.bry-air.com<br />
Munters Limited,<br />
Blackstone Road<br />
Huntingdon Cambridgeshire PE29 6EE<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1480 432243<br />
Fax: (44) 1480 413147<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@munters.co.uk<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.munters.com<br />
153
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
13 Divisor <strong>de</strong> semillas Para pre<strong>para</strong>r muestras<br />
repres<strong>en</strong>tativas a partir <strong>de</strong><br />
muestras compuestas<br />
14 Estanterías (móviles/<br />
fi jas)<br />
Marco móvil <strong>de</strong> acero<br />
galvanizado con<br />
recubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> PVC,<br />
preferiblem<strong>en</strong>te similar a los<br />
estantes <strong>de</strong> una biblioteca<br />
154<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91)171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91)171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Crown Industrial<br />
213 Mich<strong>el</strong>le Court<br />
San Francisco, CA 94080<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 650 952 5150<br />
Fax : (1) 650 873 1495<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: autodor@crown-industrial.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.mobilesh<strong>el</strong>ving.net<br />
Mont<strong>el</strong><br />
225, 4th Av<strong>en</strong>ue, C.P 130<br />
Montmagny, Québec<br />
G5V 3S5<br />
Canadá<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 877 935 0236<br />
Fax: (1) 418 248 7266<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: system@mont<strong>el</strong>.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.mont<strong>el</strong>.com
15 Horno (mecánico /<br />
<strong>de</strong> convección por<br />
gravedad)<br />
Rango <strong>de</strong> temperatura <strong>de</strong><br />
30°– 200°C, con v<strong>en</strong>tilador <strong>de</strong><br />
convección y controlador <strong>de</strong><br />
temperatura con termostato<br />
ajustable y cronómetro<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 549 1700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Drive<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@fi shersci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax: (1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com<br />
155
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
16 Incubadora Con control <strong>de</strong> ciclo diario<br />
que permite s<strong>el</strong>eccionar<br />
temperaturas día / noche <strong>de</strong><br />
forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
17 Instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong><br />
registrar datos<br />
Registro continuo <strong>de</strong><br />
datos <strong>de</strong> temperatura<br />
y HR <strong>en</strong> cuartos fríos y<br />
cong<strong>el</strong>adores y <strong>para</strong> registrar<br />
observaciones <strong>de</strong> campo.<br />
156<br />
Percival Sci<strong>en</strong>tifi c, Inc<br />
505 research Drive<br />
Perry, Iowa 50220<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 515 465 9363<br />
Fax: (1) 515 465 9464<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@percival-sci<strong>en</strong>tifi c.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.percival-sci<strong>en</strong>tifi c.com<br />
Weiss Gall<strong>en</strong>kemp Ltd<br />
Willowbank House<br />
84 Station Road<br />
Marlow<br />
Buckinghamshire SL7 1NX<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1494 43 43 24<br />
Fax: (44) 1494 43 43<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.weisstechnik.co.uk<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker<br />
Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 549 1700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Dr.<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax: (1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com<br />
OAKTON Instrum<strong>en</strong>ts<br />
P.O. Box 5136<br />
Vernon Hills, IL 60061<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 888 462 5866<br />
Fax: (1) 847 247 2984<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@4oakton.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.4oakton.com
18 Insumos g<strong>en</strong>erales<br />
a. Pap<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
germinación<br />
b. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
laboratorio (cajas<br />
petri, fórceps,<br />
<strong>de</strong>secador, otros<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vidrio,<br />
etc.)<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Whatman plc.<br />
27 Great West Road<br />
Br<strong>en</strong>tford<br />
Middlesex<br />
TW8 9BW<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 208 326 1740<br />
Fax: (44) 208 326 1741<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: information@whatman.com<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 549 1700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Drive<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax: (1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com<br />
157
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
c. Campo (sobres<br />
<strong>para</strong> semillas, bolsas<br />
<strong>de</strong> polinización,<br />
rótulos, etc.)<br />
d. Químicos (cloruro<br />
<strong>de</strong> tetrazolio, agar,<br />
<strong>de</strong>secantes, etc.)<br />
158<br />
A.P. Burt & Sons<br />
Severn Paper Mill<br />
Portishead<br />
Bristol BS20 7DJ<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44 ) 1275 842454<br />
Fax: (44) 1275 84 96 13<br />
PBS International<br />
Salter Road<br />
Scarborough YO11 3UZ<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1723 584091<br />
Fax: (44) 1723 581664<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: pbs@duraw<strong>el</strong>d.co.uk<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.pbs.co.uk<br />
M/S Ajay Kumar & Co.<br />
C-149 Moti nagar<br />
Nueva D<strong>el</strong>hi 100 015<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 11 5100776<br />
Fax: (91) 11 5441950<br />
Sigma-Aldrich<br />
Servicio al cli<strong>en</strong>te<br />
PO Box 14508<br />
St. Louis, MO 63178<br />
EUA<br />
(Ver página <strong>de</strong> internet <strong>para</strong> otros países)<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 325 3010<br />
Fax: (1) 800 325 5052<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.sigmaaldrich.com<br />
Merck Chemicals Ltd.<br />
Boulevard Industrial Park<br />
Padge Road, Beeston<br />
Nottingham NG9 2JR<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 115 9430840<br />
Fax: (44) 115 9574237<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: information@merckchem.co.uk<br />
19 Lám<strong>para</strong> con l<strong>en</strong>te Limpieza <strong>de</strong> semillas Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany, OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022, W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com
20 Máquina <strong>para</strong> s<strong>el</strong>lar<br />
(bolsas <strong>de</strong> aluminio/<br />
latas)<br />
21 Microscopio<br />
estereoscópico<br />
Máquinas <strong>de</strong> calor constante<br />
que utilizan controladores<br />
termostáticos <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er<br />
la barra a una <strong>de</strong>terminada<br />
temperatura; sirv<strong>en</strong> <strong>para</strong><br />
s<strong>el</strong>lar bolsas <strong>de</strong> aluminio<br />
laminadas y <strong>de</strong> otros<br />
materiales, <strong>el</strong>aboradas <strong>de</strong><br />
capas <strong>de</strong> p<strong>el</strong>ícula plástica<br />
con difer<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s y<br />
puntos <strong>de</strong> fusión<br />
Determinación <strong>de</strong> la calidad y<br />
sanidad <strong>de</strong> las semillas<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Bolsas <strong>de</strong> aluminio<br />
Audion Elektro BV<br />
P.O. Box 389<br />
1380 AJ WEESP<br />
Países Bajos<br />
T<strong>el</strong>éfono: (31) 294 491717<br />
Fax: (31) 294 491761<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: holland@audion.nl<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.aud.com<br />
Hulme-Martin Tavak<br />
317 Guildford Road<br />
Bisley<br />
Woking<br />
Surrey GU24 9BB<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1483 476767<br />
Fax: (44) 1483 486343<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hulmemartin.co.uk<br />
S<strong>el</strong>lador <strong>de</strong> latas:<br />
Embarca<strong>de</strong>ro Home Cannery<br />
2026 Livingston Street<br />
Oakland, CA 94606<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 510 535 2311<br />
Fax: (1) 510 535 2235<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: contact_ehcan@hotmail.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.ehcan.com<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 549 1700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Dr.<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax: (1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com<br />
159
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
22 Molino (molino <strong>de</strong><br />
café)<br />
23 Probadores <strong>de</strong><br />
humedad<br />
a. Medidor rápido<br />
b. Termohigrómetro<br />
Hygropalm<br />
24 Recipi<strong>en</strong>tes<br />
a. Bolsas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />
aluminio<br />
b. Latas <strong>de</strong> aluminio,<br />
Frascos <strong>de</strong> vidrio<br />
25 Sistema <strong>de</strong><br />
Posicionami<strong>en</strong>to<br />
Global (GPS)<br />
Moler cantida<strong>de</strong>s pequeñas<br />
<strong>de</strong> semillas <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
la humedad<br />
Determinación rápida d<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad<br />
Prueba <strong>de</strong> humedad no<br />
<strong>de</strong>structiva<br />
Bolsas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> aluminio,<br />
laminadas, <strong>el</strong>aboradas <strong>en</strong><br />
tres capas (poliéster <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> exterior, aluminio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
medio y polietil<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
interior) y resist<strong>en</strong>tes a las<br />
perforaciones.<br />
Latas, s<strong>el</strong>ladas o con tapa <strong>de</strong><br />
rosca y empaque plástico;<br />
frascos <strong>de</strong> vidrio con tapa <strong>de</strong><br />
polipropil<strong>en</strong>o.<br />
Portátil, pequeño y liviano<br />
<strong>para</strong> llevarlo <strong>en</strong> las misiones<br />
<strong>de</strong> colecta<br />
160<br />
Disponible localm<strong>en</strong>te (Braun, Moulinex, etc.)<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Rotronic Instrum<strong>en</strong>ts (UK) Ltd<br />
Unit 1a, Crompton Fi<strong>el</strong>ds, Crompton Way, Crawley,<br />
West Sussex, RH10 9EE<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 1293 571000<br />
Fax: (44) 1293 571008<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.rotronic.co.uk<br />
Barrier Foil Products Co.<br />
Hollands Mill<br />
61 Shaw Heath<br />
Stockport, SK3 8BH<br />
Reino Unido<br />
T<strong>el</strong>éfono: (44) 161 4804007<br />
Fax: (44) 161 4747412<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: BARRIERFOIL@aol.com<br />
Embarca<strong>de</strong>ro Home Cannery<br />
2026 Livingston Street<br />
Oakland, CA 94606<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 510 535 2311<br />
Fax: (1) 510 535 2235<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: contact_ehcan@hotmail.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.ehcan.com<br />
Garmin International Inc.<br />
1200 East 151st Street<br />
Olathe, KS 66062-3426<br />
(Kansas City metro area)<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 913 397 8200<br />
Fax: (1) 913 397 8282<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.garmin.com
26 Soplador <strong>de</strong> semillas Limpieza <strong>de</strong> semillas - se<strong>para</strong><br />
<strong>el</strong> material liviano <strong>de</strong> las<br />
semillas<br />
27 Tablas <strong>para</strong> contar<br />
semillas<br />
Para contar y espaciar<br />
semillas gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un medio<br />
<strong>de</strong> siembra<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany, OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany, OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
161
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
28 Tablero <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />
pureza<br />
29 Termohigrómetro,<br />
higrotermógrafo<br />
Limpieza <strong>de</strong> semillas Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany, OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
Osaw Industrial Products Pvt. Ltd.<br />
Osaw Complex, Jagadhri Road<br />
P.O. Box No. 42<br />
Ambala Cantt. - 133 001<br />
Haryana<br />
India<br />
T<strong>el</strong>éfono: (91) 171 2699347 / 2699267<br />
Fax: (91) 171 2699222 / 2699102<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: e<strong>en</strong>quiry@indosaw.com<br />
Para monitorear la<br />
temperatura y la HR <strong>en</strong><br />
cuarto fríos<br />
162<br />
Cole-Parmer Instrum<strong>en</strong>ts Co.<br />
625 East Bunker Court<br />
Vernon Hills, IL 60061-1844<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 847 549 7600<br />
Fax: (1) 847 5491700<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@coleparmer.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.coleparmer.com<br />
Fisher Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
2000 Park Land Dr.<br />
Pittsburg, PA 15275-9943<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 973 467 6511<br />
Fax: (1) 800 926 1166<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.fi shersci.com<br />
Thomas Sci<strong>en</strong>tifi c<br />
P.O. Box 99<br />
Swe<strong>de</strong>sboro, NJ 08085<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 800 524 0018<br />
Fax: (1) 856 467 3087<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: global@thomassci.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.thomassci.com
30 Trilladora mecánica Diseñada <strong>para</strong> trillar<br />
plantas y espigas <strong>de</strong><br />
cereales <strong>de</strong> grano pequeño<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
Hoffman Manufacturing Co.<br />
353, 29th Ave. S.W.<br />
P.O. Box 547<br />
Albany OR 97321<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 541 926 2920<br />
Fax: (1) 541 926 3949<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: info@hoffmanmfg.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.hoffmanmfg.com<br />
Seedburo Equipm<strong>en</strong>t Co.<br />
1022 W. Jackson Blvd.<br />
Chicago, IL 60607<br />
EUA<br />
T<strong>el</strong>éfono: (1) 312 738 3700<br />
Fax: (1) 312 738 5329<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: sales@seedburo.com<br />
Página <strong>de</strong> internet: www.seedburo.com<br />
163
<strong>Manual</strong>es <strong>para</strong> <strong>Bancos</strong> <strong>de</strong> <strong>Germoplasma</strong> No. 8<br />
ANEXO V<br />
Acrónimos<br />
AAG acuerdo <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> germoplasma<br />
ACIAR Australian C<strong>en</strong>tre for International Agricultural Research<br />
ACP placa recubierta <strong>de</strong> antíg<strong>en</strong>o (antig<strong>en</strong>-coated plate)<br />
ADN ácido <strong>de</strong>soxirribonucleico<br />
AOSA Association of Official Seed Analysts<br />
ARN ácido ribonucleico<br />
ARS Agricultural Research Service<br />
ATM Acuerdo Estándar <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Materiales <strong>para</strong><br />
especies incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anexo I d<strong>el</strong> Tratado Internacional<br />
sobre los Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación y la<br />
Agricultura<br />
CDB Conv<strong>en</strong>io sobre la Diversidad Biológica<br />
CGN C<strong>en</strong>tre for G<strong>en</strong>etic Resources, Los Países Bajos<br />
CHS cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> las semillas<br />
CIPF Conv<strong>en</strong>ción Internacional <strong>de</strong> Protección Fitosanitaria<br />
CITES Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> Comercio Internacional <strong>de</strong> Especies<br />
Am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> Flora y Fauna Silvestres<br />
CTA C<strong>en</strong>tre Technique <strong>de</strong> Coopération Agricole et Rurale ACP-<br />
UE<br />
ELISA Ensayo <strong>de</strong> inmunoabsorción ligada a <strong>en</strong>zimas<br />
FAO Organización <strong>de</strong> las Naciones Unidas <strong>para</strong> la Alim<strong>en</strong>tación<br />
y la Agricultura<br />
GCIAI Grupo Consultivo <strong>para</strong> la Investigación Agrícola<br />
Internacional<br />
GPS sistema <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>to global<br />
164
GRPC Comité <strong>de</strong> Políticas <strong>para</strong> los Recursos G<strong>en</strong>éticos<br />
HR humedad r<strong>el</strong>ativa<br />
HRe humedad r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong> equilibrio<br />
IBPGR Consejo Internacional <strong>de</strong> Recursos Fitog<strong>en</strong>éticos<br />
(<strong>en</strong> la actualidad, Bioversity International)<br />
ILRI International Livestock Research Institute<br />
IPGRI International Plant G<strong>en</strong>etic Resources Institute<br />
(<strong>en</strong> la actualidad, Bioversity International)<br />
ISTA International Seed-Testing Association<br />
MMO muestra más original<br />
NCM membrana <strong>de</strong> nitroc<strong>el</strong>ulosa<br />
NORGEN North American Network on Plant G<strong>en</strong>etic<br />
Resources<br />
NPGS National Plant Germplasm System<br />
OMG organismo modificado g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
PBST solución tampón <strong>de</strong> fosfato salino con Twe<strong>en</strong><br />
PCR reacción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> la polimerasa<br />
PROCINORTE Programa <strong>de</strong> Cooperación Técnica d<strong>el</strong> Instituto<br />
Interamericano <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong> Agricultura<br />
(IICA) <strong>para</strong> la Región Norte<br />
RFGAA recursos fitog<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la alim<strong>en</strong>tación y la<br />
agricultura<br />
SPGRC SADC Plant G<strong>en</strong>etic Resources C<strong>en</strong>tre<br />
TBIA inmuno<strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> manchas <strong>de</strong> tejido<br />
UPOV Unión Internacional <strong>para</strong> la Protección <strong>de</strong><br />
Obt<strong>en</strong>ciones Vegetales<br />
WorldVeg AVRDC—The World Vegetable C<strong>en</strong>ter<br />
<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>Semillas</strong><br />
165
El IPGRI y <strong>el</strong> INIBAP<br />
operan bajo <strong>el</strong> nombre<br />
<strong>de</strong> Bioversity International<br />
y están auspiciados<br />
por <strong>el</strong> GCIAI<br />
ISBN 978-92-9043-757-4 (<strong>para</strong> la versión <strong>en</strong> español)<br />
ISBN 978-92-9043-740-6 (<strong>para</strong> la versión <strong>en</strong> inglés)