El desarrollo de las competencias docentes en la ... - Sabes
El desarrollo de las competencias docentes en la ... - Sabes
El desarrollo de las competencias docentes en la ... - Sabes
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
Instituto Superior <strong>de</strong> Educación Normal <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Colima<br />
1<br />
Publicación Semestral<br />
Diciembre 2011 - Mayo 2012<br />
Volum<strong>en</strong> 02<br />
ISSN: 2007-3542<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong><br />
<strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />
normalista para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
educación básica.<br />
<strong>El</strong> propósito <strong>de</strong>l artículo, es hacer un recorrido<br />
histórico <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales <strong>en</strong><br />
México, retomando <strong><strong>la</strong>s</strong> últimas tres reformas <strong>en</strong><br />
los p<strong>la</strong>nes y programas, con el fin <strong>de</strong> reflexionar<br />
sobre los retos y <strong>de</strong>safíos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales.<br />
Se <strong>en</strong>uncian algunos mo<strong>de</strong>los que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />
<strong>compet<strong>en</strong>cias</strong>, <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación para<br />
buscar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l sistema educativo y el<br />
impacto que se t<strong>en</strong>dría <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los<br />
alumnos <strong>de</strong> educación básica, si los maestros<br />
que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n a dicha pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong><br />
necesarias para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l<br />
siglo XXI.
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En México <strong><strong>la</strong>s</strong> reformas educativas <strong>de</strong> los últimos años int<strong>en</strong>tan<br />
respon<strong>de</strong>r a <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, así, el<br />
esc<strong>en</strong>ario educativo nacional se ha visto dominado por un nuevo<br />
discurso y nuevos <strong>en</strong>foques <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje. En este<br />
marco, <strong>la</strong> formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro país ha cambiado <strong>de</strong> manera<br />
acelerada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su concepción hasta sus prácticas, cambios que<br />
respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s actuales. En ese s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>la</strong> educación <strong>de</strong>be ser un espacio g<strong>en</strong>erador y movilizador <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>tos, ya sea como parte para el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> humano <strong>de</strong> su<br />
pob<strong>la</strong>ción, como para elevar el nivel socio económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
En el informe Hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>marca esos<br />
retos que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> educación actual al seña<strong>la</strong>r que “<strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />
emerg<strong>en</strong>tes no pue<strong>de</strong>n cont<strong>en</strong>tarse con ser meros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> sociedad mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y t<strong>en</strong>drán que ser socieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se comparta el conocimi<strong>en</strong>to, a fin <strong>de</strong> que sigan si<strong>en</strong>do<br />
propicias al <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong>l ser humano y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida” (UNESCO, 2005).<br />
Pero, para que <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> a pl<strong>en</strong>itud, es necesario<br />
que mir<strong>en</strong> hacia atrás <strong>en</strong> su historia, analic<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones que se han<br />
hecho y el impacto que han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> ciudadanos que<br />
respondan a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l mundo. Es por eso, que <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te<br />
artículo, ti<strong>en</strong>e el objetivo, <strong>de</strong> hacer un recorrido histórico <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales <strong>en</strong> México, retomando <strong><strong>la</strong>s</strong> últimas tres reformas <strong>en</strong><br />
los p<strong>la</strong>nes y programas, con el fin <strong>de</strong> reflexionar sobre los retos y<br />
<strong>de</strong>safíos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas, para formar <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong><br />
compet<strong>en</strong>tes que impact<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> educación básica.<br />
De tal manera, que <strong>en</strong> el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los<br />
retos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> formadoras <strong>de</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> (<strong><strong>la</strong>s</strong> normales)<br />
para diseñar p<strong>la</strong>nes que incluyan aquellos mo<strong>de</strong>los que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán<br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> que rec<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> sociedad actual. Pero<br />
a<strong>de</strong>más se hace refer<strong>en</strong>cia al impacto que t<strong>en</strong>dría <strong>la</strong> educación básica<br />
al formar <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> compet<strong>en</strong>tes con un perfil doc<strong>en</strong>te acor<strong>de</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> dar respuesta<br />
a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta <strong>de</strong> investigación:<br />
¿Por qué los alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Educación<br />
Primaria <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Escue<strong><strong>la</strong>s</strong> Normales no <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
<strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> para impactar <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong><br />
Educación Básica?<br />
2<br />
Pa<strong>la</strong>bras<br />
c<strong>la</strong>ve<br />
Educación normalista<br />
Compet<strong>en</strong>cias <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong><br />
Educación básica
Los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l normalismo <strong>en</strong> México datan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX<br />
con <strong>la</strong> Compañía Lancasteriana. Para 1824 el Congreso Constituy<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>creta el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Normal <strong>de</strong> Enseñanza Mutua<br />
<strong>en</strong> Oaxaca. Hacia 1885, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Orizaba <strong>en</strong>cabezada<br />
por Enrique Laubscher y por Enrique Rébsam<strong>en</strong>, funda <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />
Normal, escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, por primera vez se diseña un p<strong>la</strong>n<br />
sistemático <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> pedagogía: pedagogía filosófica,<br />
pedagogía histórica y pedagogía aplicada, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do tal éxito que<br />
repercutió <strong>en</strong> todo el país (So<strong>la</strong>na, 1981).<br />
En 1887, se funda <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Normal para<br />
Profesores y un año <strong>de</strong>spués, <strong>la</strong> antigua Secundaria para Señoritas es<br />
transformada <strong>en</strong> Escue<strong>la</strong> Normal para Profesoras. Para el año <strong>de</strong> 1900<br />
se tuvieron <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to 45 Escue<strong><strong>la</strong>s</strong> Normales <strong>en</strong> el país, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
que participaban personalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran importancia, tales como Justo<br />
Sierra, Miguel E. Schultz, Ezequiel A. Chávez, Ignacio M. Altamirano,<br />
Joaquín Baranda, Enrique C. Rébsam<strong>en</strong>, Enrique Laubscher, Alfonso<br />
Herrera, Gregorio Torres y Alberto Correa, <strong>en</strong>tre otros.<br />
En los primeros años <strong>de</strong>l siglo XX, se dan modificaciones al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Normal para Profesores (1902 y 1908). De igual<br />
manera es <strong>de</strong>cretada <strong>la</strong> Ley Constitutiva <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Escue<strong><strong>la</strong>s</strong> Normales<br />
Primarias, cuya principal característica es que establecía cursos<br />
opcionales <strong>de</strong> estudios superiores una vez concluida <strong>la</strong> carrera normal.<br />
(So<strong>la</strong>na, 1981). En 1921, José Vasconcelos como ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública, or<strong>de</strong>na que todo lo concerni<strong>en</strong>te a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
escue<strong><strong>la</strong>s</strong> rurales y foráneas fuera tratado y resuelto por el Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Educación y Cultura para <strong>la</strong> Raza Indíg<strong>en</strong>a; con los l<strong>la</strong>mados<br />
misioneros se logró ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación a muchos<br />
pob<strong>la</strong>dos.<br />
Hacia 1944, <strong>la</strong> Comisión Revisora y Coordinadora <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nes<br />
Educativos, Programas y Textos Esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong>cabezada por Jaime<br />
Torres Bo<strong>de</strong>t, lleva a cabo <strong><strong>la</strong>s</strong> reformas <strong>de</strong> los programas educativos<br />
que regirían <strong>en</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> primarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, lo mismo<br />
<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> urbanas que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> rurales. Por vez primera <strong>en</strong> México se<br />
aplicaba un mismo programa a nivel nacional con <strong>la</strong> misma ori<strong>en</strong>tación,<br />
propósitos y cont<strong>en</strong>idos, pero <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia favorecía nuevam<strong>en</strong>te a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
escue<strong><strong>la</strong>s</strong> urbanas sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> rurales. A partir <strong>de</strong> 1969 se llevaron a cabo<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
1. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l normalismo <strong>en</strong> México<br />
3
diversas modificaciones <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Escue<strong><strong>la</strong>s</strong><br />
Normales <strong>en</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura educación primaria: reforma <strong>de</strong> 1975<br />
reestructurado, reforma <strong>de</strong>l 1984 y reforma <strong>de</strong> 1997.<br />
1.1 Reformas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Normal 1978, 1984 y 1997.<br />
De <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l 75, surge un p<strong>la</strong>n que comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> vigor <strong>en</strong> 1978<br />
con una duración <strong>de</strong> ocho semestres, el diseño estaba fundam<strong>en</strong>tado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología educativa, y <strong>de</strong>terminado por objetivos. “Cabe <strong>de</strong>stacar<br />
que <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> los estudios <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>l 75 reestructurado era <strong>de</strong><br />
cuatro años, se ingresaba a ellos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación media<br />
(secundaria) y se otorgaba doble formación: <strong>la</strong> <strong>de</strong> profesor <strong>de</strong><br />
educación primaria y propedéutica (bachillerato) para cursar estudios<br />
universitarios” (García, 2006). Se obt<strong>en</strong>ía un título <strong>de</strong> profesor<br />
normalista.<br />
<strong>El</strong> p<strong>la</strong>n 1978, t<strong>en</strong>ía una ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>focada a <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
cuestiones didácticas. Hay que resaltar <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el<br />
p<strong>la</strong>n acerca <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong>l maestro que nos remitía ya al concepto <strong>de</strong><br />
<strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> utilizado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> actuales reformas implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
educación básica, pues se seña<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> principales características a<br />
pot<strong>en</strong>cializar, tales como: intereses, necesida<strong>de</strong>s, aptitu<strong>de</strong>s,<br />
capacida<strong>de</strong>s y problemas que le llev<strong>en</strong> a una formación para el ejercicio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea doc<strong>en</strong>te.<br />
Para tratar <strong>de</strong> subsanar <strong><strong>la</strong>s</strong> car<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tadas por un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
estudios c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva didáctica , <strong>en</strong> 1984 se procedió a<br />
hacer una reforma que t<strong>en</strong>ía dos gran<strong>de</strong>s retos: 1) ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> bajo un esquema teórico-práctico; y, 2) construir <strong>la</strong> figura<br />
<strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te-investigador.<br />
Por Acuerdo Presi<strong>de</strong>ncial, los estudios <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales<br />
elevaron su grado a lic<strong>en</strong>ciatura y para ello era requisito t<strong>en</strong>er el<br />
bachillerato para acce<strong>de</strong>r a estas instituciones. Los nuevos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
4
estudio se <strong>en</strong>focaron a <strong>la</strong> investigación con dos líneas <strong>de</strong> formación:<br />
social, pedagógica y psicológica y cursos instrum<strong>en</strong>tales distribuidos<br />
<strong>en</strong> 36 espacios curricu<strong>la</strong>res.<br />
En el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> 1984, se <strong>de</strong>finió un perfil <strong>de</strong> egreso conformado por tres<br />
gran<strong>de</strong>s ámbitos: Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acervo cultural y Mejora continua,<br />
conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud física y m<strong>en</strong>tal para el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> profesional y<br />
práctica doc<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación y aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tecnología. Sin embargo, “<strong>la</strong> modificación curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 1984<br />
se caracterizó por un amplio cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> asignaturas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
estudios, propiciando <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación y dispersión <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong>l<br />
estudiante con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te dificultad para lograr <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
los cont<strong>en</strong>idos. Se adjudicó una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tificidad que no fue<br />
<strong>en</strong>cauzada a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, ya que el énfasis <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios se<br />
ubicó <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> disciplinas teóricas, marginando a<strong>de</strong>más lo refer<strong>en</strong>te a los<br />
propósitos y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación básica, fin último <strong>de</strong>l proceso<br />
formativo <strong>en</strong> cuestión” (Reyes, 2009).<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> 1978 y 1984 arrojaron una imperiosa<br />
necesidad <strong>de</strong> rep<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesores y hacer<br />
a<strong>de</strong>cuaciones para respon<strong>de</strong>r no sólo a <strong>la</strong> etapa histórica que requería<br />
profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, sino hacer <strong>de</strong> éstos una figura capaz <strong>de</strong><br />
valorar, reconocer y situar sus conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> contextos reales,<br />
situación que se había dado al c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> una preparación<br />
<strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te-investigador, <strong>en</strong> ocasiones alejado <strong>de</strong>l contexto real y con<br />
una visión confusa <strong>de</strong> los procesos educativos <strong>en</strong> el contexto <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong><br />
teoría se percibía distante <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica.<br />
Bajo este principio, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 1997 <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong><br />
educación primaria, cu<strong>en</strong>ta con una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un perfil <strong>de</strong> egreso <strong>de</strong><br />
forma explícita, hay que resaltar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> este programa por<br />
construir una figura doc<strong>en</strong>te por cada nivel educativo que conforma <strong>la</strong><br />
educación básica <strong>en</strong> nuestro sistema educativo: preesco<strong>la</strong>r, primaria y<br />
secundaria. No obstante, cabe <strong>de</strong>stacar que al seña<strong>la</strong>r una formación<br />
común para los tres niveles, <strong>la</strong> redacción y el abordaje <strong>de</strong>l programa es<br />
idéntico para cada uno <strong>de</strong> ellos.<br />
Las activida<strong>de</strong>s, cont<strong>en</strong>idos y temas a abordar <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
estudio vig<strong>en</strong>tes, son comunes para los tres niveles y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
5
distribuidas <strong>de</strong> forma gradual ac<strong>en</strong>tuando <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> contextos<br />
reales, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> hacer un acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l alumno a <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> lo apr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran divididas <strong>en</strong> tres ámbitos: Activida<strong>de</strong>s principalm<strong>en</strong>te<br />
esco<strong>la</strong>rizadas, Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> práctica esco<strong>la</strong>r y<br />
Práctica int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> condiciones reales <strong>de</strong> trabajo.<br />
En re<strong>la</strong>ción al “perfil <strong>de</strong> egreso” no se explicita como tal, pues se<br />
<strong>de</strong>fine como “Rasgos <strong>de</strong>seables” para el egresado <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />
normal, agrupando cinco características específicas: Habilida<strong>de</strong>s<br />
intelectuales específicas, dominio <strong>de</strong> los propósitos y cont<strong>en</strong>idos<br />
básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria, <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> didácticas, i<strong>de</strong>ntidad<br />
profesional y ética, capacidad <strong>de</strong> percepción y respuesta a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
condiciones <strong>de</strong> sus alumnos y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Cada uno <strong>de</strong><br />
estos rasgos, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran explicitados y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
características que el doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be poseer al finalizar su proceso <strong>de</strong><br />
formación. Aunado a ello, seña<strong>la</strong>n una serie <strong>de</strong> Criterios y ori<strong>en</strong>taciones<br />
para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s académicas.<br />
A pesar <strong>de</strong> que el p<strong>la</strong>n 1997 <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> educación primaria,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong> egreso, se vislumbra el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> ciertas<br />
<strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>en</strong> los futuros <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong>, Reyes Veyna (2009) hace una<br />
crítica <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>en</strong> don<strong>de</strong> seña<strong>la</strong> que “se perdió <strong>de</strong> vista <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tanto que los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />
no se at<strong>en</strong>dieron con <strong>la</strong> profundidad requerida; <strong>de</strong> manera semejante,<br />
el énfasis <strong>en</strong> el trabajo teórico tuvo como consecu<strong>en</strong>cia una escasa<br />
familiarización con el trabajo real <strong>de</strong>l maestro y con <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones <strong>de</strong><br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>…una escasa vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas pedagógicas y didácticas, y su<br />
aplicación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l maestro”. Haciéndose necesario una<br />
nueva reforma <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> normales que at<strong>en</strong>úe <strong><strong>la</strong>s</strong> problemáticas que<br />
pres<strong>en</strong>ta el p<strong>la</strong>n vig<strong>en</strong>te.<br />
Actualm<strong>en</strong>te se gesta <strong>la</strong> reforma curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales<br />
con el propósito <strong>de</strong> diseñar los p<strong>la</strong>nes y programas acor<strong>de</strong>s a los<br />
<strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>manda <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> México, bajo un<br />
<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> que <strong>de</strong>terminarán los rasgos <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong><br />
egreso <strong>de</strong> un maestro <strong>de</strong> educación básica con <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong><br />
<strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l siglo XXI.<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
6
Es indudable que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales han<br />
formado a <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> educación básica y que<br />
cada reforma ha respondido a <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to histórico<br />
que se vive y al perfil <strong>de</strong>l maestro que se requería. Sin embargo, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> época actual posmo<strong>de</strong>rna y globalizante exig<strong>en</strong> una<br />
visión difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l maestro, ya no se trata sólo <strong>de</strong><br />
formar <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> que cre<strong>en</strong> valores nacionales o que rescatan a los<br />
grupos vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad: ahora también se requiere <strong>de</strong><br />
profesionalizar <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y formar maestros compet<strong>en</strong>tes que puedan<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los problemas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los niños <strong>de</strong>l siglo XXI.<br />
Para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>cir cuándo un maestro es compet<strong>en</strong>te o cuándo no lo<br />
es, es necesario <strong>de</strong>limitar un perfil profesional doc<strong>en</strong>te que pueda ser<br />
un parámetro para valorar <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un profesor <strong>en</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes ámbitos y dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve con su<br />
quehacer doc<strong>en</strong>te.<br />
Aparte <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong><br />
normales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incursionar <strong>en</strong> el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
investigación <strong>en</strong> contextos reales (escue<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> educación básica) que<br />
promueva <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> futuros <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> con espíritu <strong>de</strong> indagación<br />
para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas, con li<strong>de</strong>razgo ci<strong>en</strong>tífico, tecnológico,<br />
académico, político y creativo para el pres<strong>en</strong>te y para el futuro <strong>de</strong> su<br />
práctica profesional.<br />
2.1 Mo<strong>de</strong>los educativos que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong>.<br />
Para el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, Margarita Sánchez<br />
(2002), propone <strong>la</strong> didáctica basada <strong>en</strong> procesos, que constituye un<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje integral que se apoya<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> reestructuración cognitiva <strong>de</strong>l sujeto, tomando<br />
como base <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción consci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>liberada <strong>de</strong> los esquemas<br />
<strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to que result<strong>en</strong> requeridos para lograr que <strong>la</strong> persona<br />
se libere <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> barreras que le impi<strong>de</strong>n p<strong>en</strong>sar con c<strong>la</strong>ridad, y que<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
2. Retos <strong>de</strong>l normalismo <strong>en</strong> México<br />
7
<strong>de</strong>sarrolle los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>tal utilizándolos con<br />
eficacia, con efectividad, con variedad <strong>de</strong> estilos, con estrategias para<br />
apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y resolver los problemas que confronte <strong>en</strong> cualquier ámbito <strong>en</strong><br />
el cual t<strong>en</strong>ga que <strong>de</strong>sempeñarse.<br />
Por su parte, Frida Díaz Barriga(2003), propone el mo<strong>de</strong>lo<br />
“Apr<strong>en</strong>dizaje in situ” <strong>de</strong> cognición situada que toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un<br />
apr<strong>en</strong>dizaje cognitivo, el cual busca <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s y<br />
conocimi<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, así como <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
solución <strong>de</strong> problemas sociales o <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y el<br />
apr<strong>en</strong>dizaje experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios reales por medio <strong>de</strong> estrategias<br />
como: apr<strong>en</strong>dizaje c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas auténticos,<br />
análisis <strong>de</strong> casos, método <strong>de</strong> proyectos, prácticas situadas o<br />
apr<strong>en</strong>dizaje in situ <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios reales, apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el servicio,<br />
trabajo <strong>en</strong> equipos cooperativos, ejercicios, <strong>de</strong>mostraciones y<br />
simu<strong>la</strong>ciones situadas, apr<strong>en</strong>dizaje mediado por <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y comunicación, <strong>en</strong>tre otras.<br />
Ambas propuestas coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />
apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r para efectuar tareas o hacer fr<strong>en</strong>te a situaciones diversas <strong>de</strong><br />
forma eficaz <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong>terminado, movilizando actitu<strong>de</strong>s,<br />
habilida<strong>de</strong>s y conocimi<strong>en</strong>tos. Es una misión ambiciosa y probablem<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales, no estén preparadas para transformarse. Sin<br />
embargo es urg<strong>en</strong>te y prioritario que <strong>en</strong> esta reforma que se está<br />
gestando actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normal se contemple <strong>la</strong><br />
propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNUESCO (2005):<br />
“La misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />
países consiste actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>señar <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong><strong>la</strong>s</strong> disciplinas<br />
básicas y ofrecer más programas <strong>de</strong> formación profesional…don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
economías emerg<strong>en</strong>tes necesitan especialistas formados para<br />
<strong>de</strong>sempeñar profesiones ci<strong>en</strong>tíficas y técnicas y lí<strong>de</strong>res fuertes con<br />
conocimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales, que sean creativos, adaptables y capaces <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>carar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una amplia perspectiva ética los avances sociales”.<br />
Es <strong>de</strong>cir formar maestros compet<strong>en</strong>tes y para ello se requiere trabajar<br />
bajo un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong>. En don<strong>de</strong> se requiere una visión<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación por parte <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te. En primer lugar <strong>de</strong>be<br />
apropiarse <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar por <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong>, estar<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
8
conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> su importancia para <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los alumnos; pero lo más significativo es que<br />
el doc<strong>en</strong>te esté informado sobre lo que significa p<strong>la</strong>near con el <strong>en</strong>foque<br />
por <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> para que lo aplique <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te, sigui<strong>en</strong>do el<br />
proceso que implica hacerlo; es don<strong>de</strong> el doc<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga como<br />
prioridad organizar su propia formación continua. Esta última acción es<br />
una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diez <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> para <strong>en</strong>señar seña<strong>la</strong>das por<br />
Perr<strong>en</strong>oud (2004) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> más<br />
específicas que son <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Saber explicitar <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas.<br />
Establecer un control <strong>de</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> y un programa personal<br />
<strong>de</strong> formación continua propios.<br />
Negociar un proyecto <strong>de</strong> formación común con los<br />
compañeros.<br />
Implicarse <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tareas <strong>de</strong> nivel g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza o <strong>de</strong>l<br />
sistema educativo.<br />
Aceptar y participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> compañeros.<br />
Al <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r tales <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> el doc<strong>en</strong>te buscará alternativas fr<strong>en</strong>te<br />
a los constantes <strong>de</strong>safíos p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> su contexto real que inducirán<br />
al colectivo a salir <strong>de</strong> rutina y g<strong>en</strong>erar cambios <strong>de</strong> actitud que se<br />
reflejarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> propuestas nuevas capaces <strong>de</strong> dar<br />
respuestas a <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>de</strong>l grupo y <strong>de</strong> su<br />
práctica.<br />
Porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el profesor se hace conci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que<br />
ti<strong>en</strong>e que modificar voluntariam<strong>en</strong>te su práctica a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión<br />
y el análisis, estará <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> autoformarse, <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y<br />
cambiar a partir <strong>de</strong> distintos métodos personales y colectivos<br />
g<strong>en</strong>erando una verda<strong>de</strong>ra práctica reflexiva, pues los f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>os que<br />
busca compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r son parte <strong>de</strong> supropio quehacer; él está <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
situación que está buscando resolver.<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
9
2.2 Impacto <strong>en</strong> educación básica con maestros compet<strong>en</strong>tes.<br />
Sin duda, el preparar <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> compet<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> calidad, t<strong>en</strong>drá que<br />
repercutir e impactar <strong>de</strong> manera favorable <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> educación<br />
básica, b<strong>en</strong>eficiando a <strong>la</strong> niñez <strong>de</strong> México y formando a<strong>de</strong>más<br />
ciudadanos con <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> básicas para <strong>la</strong> vida. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
Coll (2006), m<strong>en</strong>cionó <strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus artículos, aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong><br />
básicas y saberes asociados que los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong>l nivel ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los niños:<br />
Compet<strong>en</strong>cias c<strong>la</strong>ve y saberes asociados con <strong>la</strong> adquisición y el<br />
<strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s metacognitivas y cognitivas <strong>de</strong> alto nivel<br />
(p<strong>la</strong>nificación, autorregu<strong>la</strong>ción, autocontrol, adaptabilidad, manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
incertidumbre, etc.).<br />
Compet<strong>en</strong>cias c<strong>la</strong>ve y saberes asociados con <strong>la</strong> adquisición y el<br />
<strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s afectivas, emocionales y <strong>de</strong> equilibrio<br />
personal (autoestima, autoconcepto, ag<strong>en</strong>cia, seguridad,<br />
autoconfianza, etc.).<br />
Compet<strong>en</strong>cias c<strong>la</strong>ve y saberes asociados con <strong>la</strong> adquisición y el<br />
<strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción interpersonal (comunicación,<br />
empatía, trabajo <strong>en</strong> equipo, habilida<strong>de</strong>s sociales, etc.).<br />
Compet<strong>en</strong>cias c<strong>la</strong>ve y saberes asociados re<strong>la</strong>cionados con el<br />
ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía a nivel local, nacional, internacional y mundial<br />
(solidaridad, responsabilidad, implicación <strong>en</strong> los problemas sociales y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, etc.).<br />
Compet<strong>en</strong>cias y saberes asociados con los principales ámbitos<br />
<strong>de</strong> alfabetización <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad actual.<br />
Pero, ¿cómo corroborar o valorar si efectivam<strong>en</strong>te el maestro está<br />
cumpli<strong>en</strong>do con su misión <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> educación básica?. Para<br />
ello, es necesario diseñar los mecanismos <strong>de</strong> evaluación que le<br />
permitan al doc<strong>en</strong>te visualizar los logros y apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> sus alumnos,<br />
es <strong>de</strong>cir una evaluación formativa que lleve al doc<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mejora<br />
perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su práctica. De acuerdo a Dunn (2002) <strong><strong>la</strong>s</strong> principales<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
10
dificulta<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los maestros principiantes se c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifican <strong>en</strong><br />
cuatro áreas: a) problemas <strong>en</strong> el área académica, b) problemas<br />
organizacionales, c) problemas sociales y d) problemas <strong>de</strong> material y<br />
tecnología.<br />
3. La evaluación <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales<br />
Una vez localizada <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> un doc<strong>en</strong>te, será más<br />
fácil realizar acciones int<strong>en</strong>cionadas a <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tadas.<br />
Aunque el principal problema <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación doc<strong>en</strong>te, es que no hay<br />
cultura para ello. Es necesario, también preparar a los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> lo<br />
actitudinal para poner <strong>en</strong> práctica mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> evaluación como:<br />
mo<strong>de</strong>lo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los alumnos, mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> evaluación a<br />
través <strong>de</strong> pares, mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> autoevaluación y mo<strong>de</strong>lo a través <strong>de</strong><br />
portafolios, <strong>en</strong>tre otros; ya que resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
programas <strong>de</strong> evaluación y formación doc<strong>en</strong>te que partan <strong>de</strong>l trabajo<br />
reflexivo <strong>de</strong> los profesores acerca <strong>de</strong> su acción doc<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad<br />
<strong>de</strong> que propongan mejoras a los procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong><br />
apr<strong>en</strong>dizaje. De esta forma, se podrá superar una visión <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> práctica educativa <strong>en</strong>focada sólo <strong>en</strong> los aspectos operativos y<br />
comportam<strong>en</strong>tales, y t<strong>en</strong>er acceso a una compr<strong>en</strong>sión situada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
doc<strong>en</strong>cia (García-Cabrero, 2008).<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
11
Con el inicio <strong>de</strong>l siglo XXI, <strong>la</strong> educación ha adquirido un valor<br />
estratégico para el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> los pueblos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, como una<br />
condición para el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> humano y <strong>la</strong> inserción competitiva <strong>en</strong> un<br />
mundo cada vez más global. La nueva visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, ha<br />
repercutido también <strong>en</strong> el sistema educativo mexicano mediante<br />
reformas educativas, <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> currículos y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio<br />
y, por consigui<strong>en</strong>te, innovaciones <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
concepción <strong>de</strong> qué es apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y cómo <strong>de</strong>be hacerse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
escue<strong>la</strong>. Prueba <strong>de</strong> ello es <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> preesco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> 2004, <strong>la</strong> reforma<br />
<strong>de</strong> secundaria <strong>en</strong> 2006 y <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> primaria <strong>en</strong> 2009, misma que<br />
aún está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizarse a todos los grados. Sin embargo,<br />
para que los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> puedan hacer fr<strong>en</strong>te a los constantes cambios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, es necesario que los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales se reform<strong>en</strong> y prepar<strong>en</strong> a <strong>la</strong> masa crítica compet<strong>en</strong>te<br />
para efectuar un trabajo con calidad y pertin<strong>en</strong>cia.<br />
Entre los requisitos para lograr el mejorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
educación se <strong>de</strong>staca contar con procesos y procedimi<strong>en</strong>tos<br />
evaluativos que promuevan y facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l quehacer<br />
educativo, así como <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> información oportuna y relevante<br />
para i<strong>de</strong>ntificar <strong><strong>la</strong>s</strong> características y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> que se intervi<strong>en</strong>e. Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> traspar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, es hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> evaluación como un proceso ori<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> mejora continua. En ese<br />
s<strong>en</strong>tido el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación se ha posicionado <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ag<strong>en</strong>da nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Actualm<strong>en</strong>te, se aplican evaluaciones<br />
internacionales (PISA) para <strong>la</strong> Educación Básica que sirv<strong>en</strong> como<br />
impulso obligado para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas nacionales,<br />
tanto para el alumnado, como para los profesores <strong>de</strong>l nivel.<br />
Definitivam<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong> evaluación ofrece gran<strong>de</strong> bonda<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />
mejora perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cualquier nivel<br />
educativo, ya que nos permite valorar el dominio <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> los<br />
<strong>doc<strong>en</strong>tes</strong>, ver el avance <strong>de</strong> los estudiantes <strong>en</strong> el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> los<br />
apr<strong>en</strong>dizajes esperados y sobre todo permite rep<strong>la</strong>ntear acciones<br />
int<strong>en</strong>cionadas hacia problemas focalizados para una solución<br />
pertin<strong>en</strong>te.<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
12<br />
Conclusiones
Consi<strong>de</strong>ro que el principal reto que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> educación<br />
básica para ser partícipes <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to, es ofrecer una educación a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida porque<br />
implica “un apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r” y para ello se requiere <strong>la</strong> capacidad<br />
para buscar, jerarquizar y organizar información, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> alumno no es<br />
un simple usuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, sino que <strong>la</strong> adapta a sus usos y a<br />
su cultura.<br />
Po<strong>de</strong>mos inferir, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión realizada <strong>en</strong> el escrito, que<br />
hay una estrecha re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> formadoras <strong>de</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong><br />
(normales), con el impacto <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to que se<br />
ti<strong>en</strong>e los alumnos <strong>de</strong> educación básica. Ya que resulta imposible que<br />
algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> algo que no ti<strong>en</strong>e, es por ello que mi<strong>en</strong>tras <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones<br />
y <strong><strong>la</strong>s</strong> autorida<strong>de</strong>s educativas no pongan at<strong>en</strong>ción a <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong><br />
normales para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> compet<strong>en</strong>tes, será muy difícil,<br />
que fr<strong>en</strong>te a <strong><strong>la</strong>s</strong> evaluaciones nacionales, México obt<strong>en</strong>ga bu<strong>en</strong>os<br />
resultados y reduzca <strong>la</strong> brecha cognitiva que hay <strong>en</strong> el país.<br />
Sin duda que <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales es un tema<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, urg<strong>en</strong>te y prioritario, pero también es necesario que se<br />
<strong>de</strong>stin<strong>en</strong> recursos sufici<strong>en</strong>tes para infraestructura y equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> formadoras <strong>de</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> y estar <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los requerimi<strong>en</strong>tos que seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> UNESCO: <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> un<br />
profesorado compet<strong>en</strong>te, brindar educación <strong>de</strong> calidad, el uso <strong>de</strong><br />
tecnología e investigación, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> infraestructuras, el material<br />
puesto a disposición <strong>de</strong> alumnos y <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
Maestría <strong>en</strong> Pedagogía y estudiante <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UAG.<br />
Instituto Superior <strong>de</strong> Educación Normal <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Colima.<br />
Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> maestría, responsable <strong>de</strong> los proyectos institucionales<br />
y Apoyo Técnico Pedagógico a <strong>la</strong> Dirección.<br />
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
13<br />
mili_marti@hotmail.com
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
REFERENCIAS<br />
Canales, A. (2008). La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te: a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> iniciativas. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación<br />
Educativa, Especial. Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/NumEsp1/cont<strong>en</strong>ido-canales.html<br />
Cantú, M. Y. y Martínez, N.H. (2006). La problemática <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> maestras principiantes <strong>en</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> privadas <strong>de</strong> educación<br />
básica: un estudio comparativo <strong>en</strong>tre España y México. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 8 (2). Consultado el<br />
2011 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2o <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/vol8no2 /cont<strong>en</strong>ido-cantu.html<br />
Climént, J. (2010). Sesgos comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> capacitación basadas <strong>en</strong> estándares <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia. Revista<br />
<strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 12 (2). Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>:<br />
http://redie.uabc.mx/vol12no2/cont<strong>en</strong>ido- clim<strong>en</strong>t.html<br />
<strong>El</strong>izal<strong>de</strong>, L. y Reyes, R. (2008). <strong>El</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong>. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong><br />
Investigación Educativa, Especial. Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>:<br />
http://redie.uabc.mx/NumEsp1/cont<strong>en</strong>idoelizal<strong>de</strong>reyes.html<br />
Estrada, M. J. (2006). Los dispositivos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> profesores a <strong>de</strong>bate [Reseña <strong>de</strong>l libro: Ethos y <strong>la</strong> autoformación <strong>de</strong>l<br />
doc<strong>en</strong>te. Análisis <strong>de</strong> dispositivos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> profesores]. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 8 (2).<br />
Consultado el día <strong>de</strong> mes <strong>de</strong> año <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/vol8no2/cont<strong>en</strong>ido-estrada.html<br />
Imbernón, F. (2006). Actualidad y nuevos retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación perman<strong>en</strong>te. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 8<br />
(2). Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/vol8no2/co nt<strong>en</strong>ido-imbernon.html<br />
Latapí, P. (2004). La política educativa <strong>de</strong>l Estado mexicano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 6 (2).<br />
Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/vol6no2/cont<strong>en</strong>ido-<strong>la</strong>tapi.html<br />
León Garduño Estrada, Marco Carrasco Pedraza, Kristiano Raccanello (2010) Los formadores <strong>de</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> y <strong>la</strong> autoeficacia<br />
para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> una muestra <strong>de</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> normales <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> Pueb<strong>la</strong>. En Perfiles Educativos. Consultado el 26 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2011. http://132.248.192.201/seccion/perfiles/<br />
Luna-Serrano, E., Valle-Espinosa, M. C., Osuna-Lever, C. (2010). Los rasgos <strong>de</strong> un “bu<strong>en</strong> profesional”, según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong><br />
estudiantes universitarios <strong>en</strong> México. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa [Número Especial]. Consultado el 27 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/NumEsp2/cont<strong>en</strong>ido-luna3.html<br />
Philip G. Altbach, Liz Reisberg, Laura E. Rumbley.(2009). Tras <strong>la</strong> pista <strong>de</strong> una revolución académica: Informe sobre <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias actuales. UNUESCO.<br />
Raúl Osorio Madrid (2009). La educación superior <strong>en</strong> México <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista Perfiles Educativos. En Perfiles<br />
Educativos. Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011.<br />
Rueda, M. (2009). La evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño doc<strong>en</strong>te: consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque por <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong>. Revista<br />
<strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 11 (2). Consultado el 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong>:<br />
http://redie.uabc.mx/vol11no2/cont<strong>en</strong>ido-rueda3.<br />
SEP. 2006. Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Educación Primaria. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios 19 97, Docum<strong>en</strong>tos Básicos. (2ª ed.). México: Secretaría <strong>de</strong><br />
Educación Pública.<br />
14
<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación normalista<br />
para impactar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />
Mtra. Martina Mi<strong>la</strong>gros Robles Sánchez<br />
REFERENCIAS<br />
Coll, E. (2006). Lo básico <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica. Reflexiones <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> revisión y actualización <strong>de</strong>l currículo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
educación básica. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, 8 (1). Consultado el 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />
2011<strong>en</strong>:http://redie.uabc.mx/vol8no1/cont<strong>en</strong>ido-coll.html<br />
Díaz Barriga, F. (2003). Cognición situada y estrategias para el apr<strong>en</strong>dizaje significativo. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación<br />
Educativa, 5 (2). Consultado el <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>: http://redie.<strong>en</strong>s.uabc.mx/vol5no2/cont<strong>en</strong>ido-arceo.html<br />
García Garduño, J. M. y Organista, J. (2006). Motivación y expectativa para ingresar a <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> profesor <strong>de</strong> educación<br />
primaria: un estudio <strong>de</strong> tres g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> estudiantes normalistas mexicanos <strong>de</strong> primer ingreso. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong><br />
Investigación Educativa, 8 (2). Consultado el 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/vol8no2/cont<strong>en</strong>ido-garduno.html<br />
García-Cabrero Cabrero, B., Loredo, J. y Carranza, G. (2008). Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica educativa <strong>de</strong> los <strong>doc<strong>en</strong>tes</strong>: p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,<br />
interacción y reflexión. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa, Especial. Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong>:<br />
http://redie.uabc.mx/NumEsp1/cont<strong>en</strong>ido-garcialoredocarranza.html<br />
http://redie.uabc.mx/vol4no1/cont<strong>en</strong>ido-amestoy.html<br />
Perr<strong>en</strong>oud, Philippe. Diez nuevas <strong>compet<strong>en</strong>cias</strong> para <strong>en</strong>señar. Biblioteca para <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong>l maestro. SEP. 2004.<br />
Ramírez-Rosales, Victoria (2010), “<strong>El</strong> normalismo: proyectos, procesos institucionales y actores”, <strong>en</strong> Revista Iberoamericana <strong>de</strong><br />
Educación Superior (RIES), México, IISUE-UNAM/Universia, vol. 1, núm.2,<br />
http://ries.universia.net/in<strong>de</strong>x.php/ries/article/view/57/normalismo [Consuta: 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011].<br />
Reyes Veyna, Luis <strong>de</strong> Jesús (2009). Educación normal, normalización y gubernam<strong>en</strong>talidad: para <strong>de</strong>scifrar el cambio <strong>en</strong> los<br />
p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación normal mexicana <strong>en</strong> Boletim Técnico do SENAC, Brasil. consulta 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011<br />
http://www.ead.s<strong>en</strong>ac.br/BTS/353/artigo-01.pdf<br />
Rodríguez, R. (2000). La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior. Señas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate internacional a fin <strong>de</strong> siglo. Revista <strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong><br />
Investigación Educativa, 2(1). Consultado el 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>: http://redie.uabc.mx/vol2no1/cont<strong>en</strong>ido-rodgo.html<br />
Sánchez, M. (2002). La investigación sobre el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Revista<br />
<strong>El</strong>ectrónica <strong>de</strong> Investigación Educativa 4, (1). Consultado el 07 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong>:<br />
So<strong>la</strong>na, F.; Cardiel, R. y Bo<strong>la</strong>ños, R. (coord.). (1982). Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública <strong>en</strong> México. México: Secretaría <strong>de</strong><br />
Educación Pública.<br />
UNESCO (2005) Hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Organización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y<br />
<strong>la</strong> Cultura, UNESCO, Francia.<br />
15