26.04.2013 Views

Guías clínicas para la alimentación en pacientes con trastorno de la ...

Guías clínicas para la alimentación en pacientes con trastorno de la ...

Guías clínicas para la alimentación en pacientes con trastorno de la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

neumol Pediatr 2011; 6 (2): 67-71.<br />

<strong>Guías</strong> <strong>clínicas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />

Dra. Carolina García 1,2 , Lic. Paulina Lin 3 , Dr. Francisco Prado 4 , Lic. Pame<strong>la</strong> Salinas 5 ,<br />

Klgo. Raúl Vil<strong>la</strong>nueva 6 , Gloria Trepat 2 , Ignacio M<strong>en</strong>eses 2<br />

1 Unidad <strong>de</strong> Rehabilitación MINSAL, Chile.<br />

2 Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas. Universidad Pedro <strong>de</strong> Valdivia.<br />

3 Hospital <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Respiratorias Josefina Martínez.<br />

4 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pediatría Campus C<strong>en</strong>tro, Facultad <strong>de</strong> Medicina. Universidad <strong>de</strong> Chile.<br />

5 Servicio <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cia. Clínica Las Li<strong>la</strong>s.<br />

6 Instituto Nacional <strong>de</strong> Geriatría “Presid<strong>en</strong>te Eduardo Frei Montalva” SSMO.<br />

INtRoduCCIóN<br />

Clinic gui<strong>de</strong>lines for feeding in-pati<strong>en</strong>ts with swallowing disor<strong>de</strong>rs<br />

Feeding is crucial for childr<strong>en</strong>’s <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t at all ages. For that reason, it is necessary to implem<strong>en</strong>t timely and<br />

effective diagnosis and treatm<strong>en</strong>t for pati<strong>en</strong>ts that pres<strong>en</strong>t distress in this activity. swallowing disor<strong>de</strong>rs are associated<br />

to multiple pathologies and they are accompanied by serious health <strong>con</strong>ditions. This is the reason why the<br />

medical approach of each of these disor<strong>de</strong>rs is not <strong>con</strong>si<strong>de</strong>red. Due to this point, it is imperative to make sure an<br />

integral managem<strong>en</strong>t where we should <strong>con</strong>si<strong>de</strong>r diagnosis and treatm<strong>en</strong>t for pati<strong>en</strong>ts with swallowing disor<strong>de</strong>rs<br />

and g<strong>en</strong>eral feeding problems. Clinical practice gui<strong>de</strong>lines (gPC) are used as a tool to g<strong>en</strong>erate curr<strong>en</strong>t existing<br />

evid<strong>en</strong>ce to help professionals and in-pati<strong>en</strong>ts to solve specific health problems by helping solve diagnosis or<br />

therapeutic options for a specific <strong>con</strong>dition. since 2004, minsal has <strong>de</strong>veloped gPC associated to the differ<strong>en</strong>t<br />

pathologies inclu<strong>de</strong>d in ges. Hospitals have worked in g<strong>en</strong>erating gPC and health care protocols in or<strong>de</strong>r to<br />

reduce variability and improve clinical practice.<br />

Key words: swallowing disor<strong>de</strong>rs, clinical practice gui<strong>de</strong>lines, neurological disease.<br />

REsumEN<br />

<strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> es crucial <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, es por esto, que se hace necesario<br />

implem<strong>en</strong>tar el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to, oportuno y efectivo <strong>para</strong> los paci<strong>en</strong>tes que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

esta actividad. los <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, se asocian a múltiples patologías y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral acompañan a graves<br />

<strong>con</strong>diciones <strong>de</strong> salud, es por esto que, <strong>en</strong> el abordaje particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> ocasiones<br />

no se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra. Dado lo anterior es que se hace imperativo realizar un manejo integral <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el que se <strong>de</strong>be <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral. Como herrami<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar y difundir <strong>la</strong>s evid<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad sobre algunos temas<br />

se ha <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> práctica clínica (gPC) <strong>la</strong>s que <strong>con</strong>stituy<strong>en</strong> un <strong>con</strong>junto <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong> forma sistemática <strong>para</strong> ayudar a profesionales y paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre<br />

problemas específicos <strong>de</strong> salud, ayudando a seleccionar <strong>la</strong>s opciones diagnósticas o terapéuticas más a<strong>de</strong>cuadas<br />

a una <strong>con</strong>dición clínica específica. Des<strong>de</strong> el año 2004, el minsal ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do gPC asociadas a <strong>la</strong>s patologías<br />

que se han incluido <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> garantías explicitas <strong>en</strong> salud. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los distintos hospitales <strong>de</strong>l<br />

país, públicos y privados se ha trabajado <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> gPC y protocolos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> el fin <strong>de</strong> reducir<br />

<strong>la</strong> variabilidad y mejorar <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema nervioso, guías <strong>de</strong> práctica clínica.<br />

los niños <strong>con</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s neurológicas (<strong>en</strong>) pued<strong>en</strong> estar<br />

significativam<strong>en</strong>te interferidos <strong>en</strong> cuanto a su capacidad <strong>para</strong><br />

succionar, masticar y <strong>de</strong>glutir. esto pue<strong>de</strong> llevar a un <strong>de</strong>terioro<br />

Correspond<strong>en</strong>cia: Dra. Carolina garcía soto. Pediatra. escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> medicina,<br />

Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias médicas. universidad Pedro <strong>de</strong> Valdivia. unidad <strong>de</strong><br />

Rehabilitación. minsal, Chile. e-mail: c.garcia@upv.cl<br />

issn 0718-3321 Derechos reservados.<br />

Cont<strong>en</strong>ido disponible <strong>en</strong> www.neumologia-pediatrica.cl<br />

Artículo original<br />

significativo <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> lo que favorece<br />

<strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción progresiva <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición<br />

(nivel <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>cia 1, grado <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dación a) (1-2) .<br />

También pue<strong>de</strong> dar lugar a <strong>la</strong> aspiración repetitiva y masiva <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> vía aérea, lo que produce cuadros respiratorios<br />

<strong>con</strong> graves <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> función pulmonar. se estima<br />

que más <strong>de</strong>l 30% <strong>de</strong> los niños <strong>con</strong> secue<strong>la</strong>s neurológicas<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>radas mo<strong>de</strong>radas o severos, pres<strong>en</strong>tan alteraciones<br />

<strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> (3) y <strong>en</strong> aquellos niños<br />

<strong>con</strong> alteraciones profundas esto llega a 90% <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

alteraciones <strong>en</strong> el proceso.<br />

67


neumol Pediatr 2011; 6 (2): 67-71. guías <strong>clínicas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución - C. garcía et al.<br />

así mismo es importante <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> rehabilitación inclusiva el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social que sufr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución que produc<strong>en</strong> sialorrea,<br />

que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> niños <strong>con</strong> parálisis cerebral (PC) se<br />

observa <strong>en</strong> 13% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y correspon<strong>de</strong> a un signo<br />

indirecto <strong>de</strong> dificultad <strong>para</strong> <strong>de</strong>glutir (4) . <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución <strong>con</strong>sta <strong>de</strong><br />

tres fases es<strong>en</strong>ciales que son: <strong>la</strong> fase oral, faríngea y esofágica;<br />

<strong>la</strong>s alteración neurológicas pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fase oral y faríngea <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>:<br />

1. alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l bolo.<br />

2. alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> masticación.<br />

3. alteración <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> propulsión <strong>de</strong>l bolo.<br />

4. alteración <strong>en</strong> el reflejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución.<br />

5. alteración <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía<br />

aérea, <strong>en</strong>tre los que se m<strong>en</strong>cionan: <strong>la</strong> tos, cierre <strong>de</strong> los<br />

esfínteres involucrados, el reflejo <strong>de</strong> arcada y otros.<br />

estas se observan ais<strong>la</strong>dos o <strong>en</strong> <strong>para</strong>lelo <strong>con</strong> distintos<br />

grados <strong>de</strong> alteración <strong>en</strong> cada paci<strong>en</strong>te por lo que el abordaje<br />

es individual <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista terapéutico (5) . Cuando<br />

hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes pediátricos no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar pasar<br />

<strong>la</strong>s <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cias que este problema pue<strong>de</strong> traer <strong>para</strong> el<br />

cuidador ya que aum<strong>en</strong>ta el tiempo <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

y, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> ser una experi<strong>en</strong>cia agradable,<br />

<strong>la</strong> hora <strong>de</strong> comer pue<strong>de</strong> ser angustiante tanto <strong>para</strong> el niño<br />

como <strong>para</strong> su cuidador. Para el manejo <strong>de</strong> estas <strong>con</strong>diciones<br />

habitualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> primera indicación <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s<br />

<strong>con</strong>diciones nutricionales y el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía <strong>en</strong>teral segura,<br />

minimizando <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> aspiraciones a <strong>la</strong> vía aérea, es<br />

<strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> sondas transitorias (nasogástricas,<br />

nasoyeyunales) (2,6) , que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus indicaciones y usos<br />

específicos y a<strong>de</strong>más pres<strong>en</strong>ta complicaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción y mant<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l sistema por <strong>la</strong>rgo tiempo,<br />

una vez diagnosticado el problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución y ante <strong>la</strong><br />

imposibilidad <strong>de</strong> pronosticar mejoría <strong>de</strong>l mecanismo a corto<br />

p<strong>la</strong>zo, se hace necesario p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> una vía <strong>de</strong><br />

<strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> más <strong>de</strong>finitiva como es <strong>la</strong> gastrostomía que se<br />

utilizan cada vez más tanto <strong>en</strong> niños como <strong>en</strong> adultos <strong>para</strong><br />

suministrar nutri<strong>en</strong>tes.<br />

aunque <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> una gastrostomía pue<strong>de</strong> facilitar<br />

<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>de</strong> los niños <strong>con</strong> PC y otras<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que cursan <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, a<br />

muchos cuidadores les resulta muy difícil aceptar esta interv<strong>en</strong>ción,<br />

por lo que el abordaje <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong>be hacerse <strong>con</strong><br />

una mirada técnica pero siempre <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s apr<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias ya que este procedimi<strong>en</strong>to significará un<br />

cambio no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>de</strong>l niño sino<br />

a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> brindar cuidado por parte <strong>de</strong> los<br />

cuidadores ya que <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tar es una punto básico<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> afectos y at<strong>en</strong>ciones a <strong>la</strong>s personas<br />

que lo necesitan.<br />

objEtIvos dE lA CoNFECCIóN dE lA GPC<br />

1. <strong>en</strong>tregar datos actualizados <strong>para</strong> sospecha <strong>de</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>glución <strong>en</strong> niños <strong>con</strong> <strong>en</strong>.<br />

2. Describir el proceso diagnóstico <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>trastorno</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>glución.<br />

68 Cont<strong>en</strong>ido disponible <strong>en</strong> www.neumologia-pediatrica.cl<br />

3. establecer el mejor sistema <strong>de</strong> manejo e interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />

los niños <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su<br />

<strong>con</strong>dición y gravedad.<br />

4. g<strong>en</strong>erar un sistema <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que<br />

evite complicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas aplicadas <strong>para</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong>l problema (manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ostomía, manejo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s sondas, tipo <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>para</strong> cada vía).<br />

REComENdACIoNEs EstAblECIdAs<br />

EN lA GPC<br />

<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>con</strong>fección <strong>de</strong> <strong>la</strong> gPC<br />

se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a preguntas sobre <strong>la</strong>s cuales se trabajará<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> guía. estas preguntas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>con</strong>signar<br />

datos relevantes que se re<strong>la</strong>cionan <strong>con</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> sospecha<br />

diagnóstica, <strong>con</strong>firmación diagnóstica, tratami<strong>en</strong>to y seguimi<strong>en</strong>to.<br />

Cada patología pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto a<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los temas propuesto y estos<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una c<strong>la</strong>ra re<strong>la</strong>ción <strong>con</strong> los propósitos<br />

que se han sugerido como objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gPC. <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> gPC <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong>, el análisis <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> sospecha<br />

diagnóstica, <strong>con</strong>firmación <strong>de</strong>l <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución y <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción más a<strong>de</strong>cuada <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando este heterogéneo<br />

grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y estas dan respuestas a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

preguntas:<br />

sospecha diagnóstica y <strong>con</strong>firmación<br />

• ¿<strong>en</strong> qué niños(as) <strong>con</strong> <strong>en</strong> y neuromuscu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>bo sospechar<br />

un <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución durante <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> datos anamnésticos?<br />

• ¿Cuáles son los síntomas y signos que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los<br />

niños que pudieran t<strong>en</strong>er <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución?<br />

• ¿Qué <strong>con</strong>ducta <strong>de</strong>bo tomar cuando t<strong>en</strong>go sospecha <strong>de</strong><br />

<strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución?<br />

• ¿Cómo se realiza <strong>la</strong> <strong>con</strong>firmación diagnóstica?<br />

• ¿Cuál es <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución <strong>en</strong><br />

niños y niñas?<br />

tratami<strong>en</strong>to<br />

• ¿Cuáles son <strong>la</strong>s técnicas no invasivas que se utilizan <strong>en</strong> el<br />

manejo <strong>de</strong>l <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución?<br />

• ¿Cuáles son <strong>la</strong>s precauciones a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta durante <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas no invasivas?<br />

• ¿Cuáles son <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er una vía <strong>en</strong>teral sin<br />

producir riesgo <strong>de</strong> aspiración?<br />

• ¿Cuándo indicamos gastrostomía?<br />

seguimi<strong>en</strong>to y rehabilitación<br />

• ¿Cuáles son los cuidados a realizar <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te <strong>con</strong><br />

sonda nasogástrica o nasoyeyunal?<br />

• ¿Cuáles son los cuidados a realizar <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te <strong>con</strong><br />

gastrostomía?<br />

CoNFECCIóN dE lAs REComENdACIoNEs<br />

esto se realizó mediante <strong>con</strong>s<strong>en</strong>so, <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> información<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda y revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica<br />

disponible y otra, aportada por los <strong>con</strong>vocados a <strong>la</strong> mesa<br />

<strong>de</strong> discusión; luego <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s int<strong>en</strong>ta


guías <strong>clínicas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución - C. garcía et al. neumol Pediatr 2011; 6 (2): 67-71.<br />

dar respuesta a <strong>la</strong>s preguntas que se abordan <strong>en</strong> <strong>la</strong> gPC.<br />

<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un soporte ci<strong>en</strong>tífico que<br />

<strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> su <strong>en</strong>trega, <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> los problemas<br />

asociados a <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> rehabilitación <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones pres<strong>en</strong>tan un nivel <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>cia tipo 5<br />

(recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> expertos). sin embargo, esto a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una mesa <strong>de</strong> trabajo <strong>con</strong><br />

expertos re<strong>con</strong>ocidos y activos <strong>en</strong> su medio y directam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado <strong>con</strong> <strong>la</strong> problemática a tratar, le <strong>en</strong>trega mayor vali<strong>de</strong>z<br />

a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dación. <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />

se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong> recom<strong>en</strong>daciones c<strong>la</strong>ves d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l problema<br />

<strong>de</strong> salud que son aquel<strong>la</strong>s que marcaran, una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> práctica clínica <strong>de</strong>l tema a tratar, y otras que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong><br />

el cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía y recog<strong>en</strong> directrices g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> los<br />

distintos ámbitos.<br />

síNtEsIs dE EvIdENCIAs EN RElACIóN<br />

A lA sosPECHA dIAGNóstICA y su<br />

CoNFIRmACIóN<br />

son signos clínicos <strong>de</strong> <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución (7) los signos que<br />

se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a <strong>con</strong>tinuación:<br />

dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong><br />

esto significa dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> los mecanismos<br />

necesarios <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> como son: a) succión; b) masticación;<br />

c) <strong>de</strong>glución <strong>en</strong> todas sus fases.<br />

<strong>de</strong>snutrición<br />

<strong>en</strong> niños <strong>con</strong> patologías neurológicas es posible <strong>en</strong><strong>con</strong>trar<br />

cuadros <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición secundaria a <strong>la</strong> <strong>con</strong>dición; sin embargo,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición primaria asociada a los <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> se pres<strong>en</strong>tan como una <strong>con</strong>dición <strong>de</strong> falta <strong>de</strong><br />

aporte y por lo tanto se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ran como primarios.<br />

<strong>de</strong>terioro nutricional<br />

<strong>en</strong> algunos casos <strong>la</strong>s <strong>en</strong> pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una <strong>con</strong>dición <strong>de</strong> progresividad,<br />

<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido el <strong>de</strong>terioro neurológico pudiera<br />

pres<strong>en</strong>tarse como <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución<br />

que empeore el nivel neurológico <strong>de</strong>l niño y su calidad <strong>de</strong><br />

vida.<br />

Cuadros respiratorios recurr<strong>en</strong>tes graves<br />

si bi<strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes pediátricos pres<strong>en</strong>tan cuadros respiratorios,<br />

<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> estos <strong>en</strong> <strong>con</strong>diciones <strong>de</strong> repetición o mejoría<br />

parcial <strong>en</strong> el tiempo, ori<strong>en</strong>ta a <strong>trastorno</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución.<br />

Cianosis durante o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong><br />

Fatigabilidad re<strong>la</strong>cionada <strong>con</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong><br />

si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> redistribución <strong>de</strong>l flujo <strong>en</strong> el postprandial produce<br />

un m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> alerta posterior a <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong>, <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> los niños, <strong>la</strong> fatigabilidad se pres<strong>en</strong>ta como <strong>la</strong> imposibilidad<br />

<strong>de</strong> aportar por vía oral <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> sufici<strong>en</strong>te como<br />

<strong>para</strong> satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aporte calórico-día.<br />

<strong>la</strong> <strong>con</strong>firmación diagnóstica según <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia se realiza a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación que <strong>con</strong>sta <strong>de</strong> 2 etapas (8-9) :<br />

Cont<strong>en</strong>ido disponible <strong>en</strong> www.neumologia-pediatrica.cl<br />

Evaluación clínica <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te neurológico<br />

incluye <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica <strong>de</strong>l caso, <strong>con</strong> un análisis<br />

<strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución actual y su evolución. <strong>en</strong> esta<br />

se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> anatomía y funcionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, estado actual <strong>de</strong>l proceso, valoración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía aérea y <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre<br />

respiración y <strong>de</strong>glución.<br />

Evaluación instrum<strong>en</strong>tal<br />

se realiza una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vi<strong>de</strong>ofluoroscopía (VFC) (indicada <strong>en</strong> disfagia orofaríngea<br />

o cuando exist<strong>en</strong> factores <strong>de</strong> riesgo id<strong>en</strong>tificados) o <strong>la</strong> fibro<strong>en</strong>doscopía<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución (Fees).<br />

esta evaluación permite obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> <strong>la</strong> motilidad<br />

esofágica, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reflujo gastroesofágico y valora cambios<br />

<strong>en</strong> los métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l bolo, uso <strong>de</strong> maniobras<br />

terapéuticas o maniobras <strong>de</strong> activación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución.<br />

REComENdACIoNEs<br />

1. <strong>la</strong> evaluación y valoración <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>be realizarse<br />

por un equipo multidisciplinario (grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación<br />

D).<br />

2. se sugiere realizar vi<strong>de</strong>ofluoroscopía cuando, a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> evaluación clínica, se <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una disfagia<br />

orofaríngea o exist<strong>en</strong> factores <strong>de</strong> riesgo id<strong>en</strong>tificados<br />

(grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación D).<br />

síNtEsIs dE EvIdENCIAs EN RElACIóN<br />

Al tRAtAmIENto<br />

Interv<strong>en</strong>ción fonoaudiológica<br />

Para iniciar interv<strong>en</strong>ción terapéutica <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>er una sospecha<br />

clínica fundada <strong>para</strong> establecer <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong><br />

más segura. <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> terapia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución se realizan<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. a <strong>con</strong>tinuación<br />

se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s más utilizadas:<br />

Posicionami<strong>en</strong>to<br />

Dado que <strong>la</strong>s <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eran cambios <strong>en</strong> el patrón postural esto<br />

produce una interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sistema motor oral que <strong>de</strong>be<br />

ser corregido mediantes técnicas que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> “alineación<br />

c<strong>en</strong>tral”.<br />

Terapia motriz-oral<br />

el objetivo es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r movimi<strong>en</strong>tos coordinados <strong>de</strong> los<br />

sistemas oro-fonatorios y respiratorios. estos <strong>con</strong>sist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

elevación, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so y <strong>la</strong>teralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, cierre <strong>la</strong>bial,<br />

fuerza y coordinación <strong>en</strong> <strong>la</strong> masticación.<br />

Cambios posturales<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> etapa alterada se pue<strong>de</strong> aplicar: m<strong>en</strong>tón al<br />

pecho, rotación e inclinación <strong>de</strong> cabeza, cabeza hacia atrás y<br />

<strong>la</strong>teralización <strong>en</strong> <strong>de</strong>cubito.<br />

Maniobras <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución<br />

mejoran motilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y <strong>la</strong>ringe.<br />

69


neumol Pediatr 2011; 6 (2): 67-71. guías <strong>clínicas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución - C. garcía et al.<br />

Modificación <strong>de</strong>l bolo<br />

Cambios <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>con</strong>sist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l bolo.<br />

Técnicas <strong>para</strong> el realce s<strong>en</strong>sorial<br />

mejorar el funcionami<strong>en</strong>to neuromuscu<strong>la</strong>r mediante el aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción s<strong>en</strong>sitiva y s<strong>en</strong>sorial <strong>de</strong>l bolo; <strong>con</strong><br />

cambios <strong>en</strong> el sabor, textura, temperatura y estimu<strong>la</strong>ción<br />

termo-táctil.<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas<br />

terapéuticas <strong>de</strong>scritas se realizan <strong>de</strong> manera escalonada y asegurando<br />

<strong>la</strong> máxima seguridad <strong>para</strong> el paci<strong>en</strong>te. sin embargo,<br />

<strong>de</strong>bemos <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar que exist<strong>en</strong> riesgos <strong>en</strong> estos procedimi<strong>en</strong>tos<br />

por lo que se hace necesario monitorizar reacciones<br />

adversas a <strong>la</strong>s técnicas terapéuticas. estas van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cambios<br />

<strong>en</strong> los patrones respiratorios, <strong>en</strong> <strong>la</strong> coloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> saturación <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, o <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> náuseas y vómitos<br />

asociados a <strong>la</strong> terapia. <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> nutrición <strong>en</strong>teral se emplea <strong>en</strong><br />

los casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ingesta por vía oral, es insufici<strong>en</strong>te o no es<br />

posible y a<strong>de</strong>más existe sufici<strong>en</strong>te tracto digestivo funcionante<br />

<strong>para</strong> asimi<strong>la</strong>r los nutri<strong>en</strong>tes (10) .<br />

<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías neurológicas (neuro<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas,<br />

u otras <strong>con</strong> complicaciones asociadas) pue<strong>de</strong> observarse<br />

un avance progresivo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, lo<br />

que obliga a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo a realizar una gastrostomía. <strong>en</strong> períodos<br />

previos a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión, se requiere <strong>de</strong> una sonda nasogástrica<br />

o nasoyeyunal, esta última está indicada sólo <strong>en</strong> casos <strong>de</strong><br />

reflujo gastroesofágico o dismotilidad gástrica, <strong>de</strong>bido a que<br />

posee alto riesgo <strong>de</strong> obstrucción (11,12) .<br />

<strong>la</strong>s gastrostomías pued<strong>en</strong> ser insta<strong>la</strong>das por cirugías tipo<br />

abiertas, <strong>la</strong>paroscópicas o a través <strong>de</strong> vías m<strong>en</strong>os invasivas<br />

como son <strong>la</strong> gastrostomía percutánea <strong>en</strong>doscópica. <strong>en</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> reflujo gastroesofágico es recom<strong>en</strong>dable elegir<br />

<strong>la</strong> vía abierta <strong>para</strong> su insta<strong>la</strong>ción (13-14-15) .<br />

REComENdACIoNEs<br />

1. <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong>teral, a través <strong>de</strong> tubo, <strong>de</strong>be ser iniciada<br />

precozm<strong>en</strong>te cuando se evid<strong>en</strong>cie clínicam<strong>en</strong>te un<br />

<strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución que pueda afectar <strong>la</strong> nutrición o<br />

ser riesgosa <strong>para</strong> el sistema respiratorio (grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación<br />

B).<br />

2. <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> por sondas nasogástricas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser utilizadas<br />

durante un tiempo m<strong>en</strong>or a tres meses (grado <strong>de</strong><br />

Recom<strong>en</strong>dación B).<br />

3. <strong>en</strong> niños que requieran <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong>teral no oral por<br />

<strong>la</strong>rgo tiempo (más <strong>de</strong> tres meses) <strong>de</strong>be <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rarse <strong>la</strong><br />

insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una gastrostomía (grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación<br />

a).<br />

4. <strong>la</strong>s cirugías antirreflujo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes que<br />

pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia comprobada <strong>de</strong> reflujo gastroesofágico<br />

(grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación a).<br />

5. el uso <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> Boton <strong>para</strong> <strong>la</strong> gastrostomía mejora<br />

<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes sobre el procedimi<strong>en</strong>to<br />

disminuy<strong>en</strong>do el impacto estético que éste produce<br />

(grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación a).<br />

síNtEsIs dE EvIdENCIAs EN RElACIóN Al<br />

sEGuImIENto y REHAbIlItACIóN<br />

70 Cont<strong>en</strong>ido disponible <strong>en</strong> www.neumologia-pediatrica.cl<br />

el objetivo es <strong>en</strong>tregar una educación <strong>con</strong>stante al personal<br />

<strong>de</strong> salud que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a estos niños y sus cuidadores, c<strong>en</strong>trándose<br />

<strong>en</strong> los cuidados <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>de</strong> este<br />

modo se logra mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida tanto <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

como <strong>de</strong> su familia (16,17) . Cuidados <strong>de</strong> sondas nasogástricas y<br />

nasoyeyunales (16-18) :<br />

a) limpieza diaria <strong>de</strong> fosas nasales.<br />

b) Cambio <strong>de</strong> te<strong>la</strong>s <strong>de</strong> fijación cada 24-48 horas.<br />

c) Revisar previo a <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>la</strong> posición correcta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sonda.<br />

d) administrar líquidos, alim<strong>en</strong>tos o medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> posición<br />

fowler; <strong>con</strong> administración mínima <strong>de</strong> 30 minutos.<br />

e) insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sonda sólo por personal <strong>de</strong> salud.<br />

f) <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong>.<br />

Cuidados <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te gastrostomizado<br />

Cuidados operatorios<br />

<strong>en</strong>tregar información simple, pero <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da a los padres<br />

o cuidadores previa realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cirugía respecto a los<br />

diversos dispositivos, <strong>en</strong> cuanto a v<strong>en</strong>tajas y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas asociado<br />

a <strong>la</strong>s características físicas y psicológicas <strong>de</strong>l niño.<br />

Cuidados post operatorios y manejo <strong>de</strong>l dolor<br />

se requiere una técnica limpia, <strong>para</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l estoma<br />

y aseo diario <strong>con</strong> agua tibia y jabón <strong>para</strong> limpiar <strong>la</strong> piel<br />

circundante y evitar irritaciones por filtración <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

o jugo gástrico. <strong>en</strong> cuanto al dolor, muchos <strong>de</strong> estos niños<br />

no pued<strong>en</strong> expresarlo, por lo que se <strong>de</strong>be estar at<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />

agitación sicomotora, ya que existe riesgo <strong>de</strong> hemorragia o<br />

daño auto infringido.<br />

Control post operatorio<br />

se evalúa el proceso <strong>de</strong> cicatrización, se pesquisan complicaciones,<br />

importante es evaluar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> auto cuidado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

REComENdACIoNEs<br />

1. una vez que se ha <strong>de</strong>cidido que <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una gastrostomía<br />

es <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> más a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> el<br />

paci<strong>en</strong>te y se ha <strong>de</strong>cidido también el tipo <strong>de</strong> gastrostomía<br />

a realizar, es necesario <strong>en</strong>tregar información simple, pero<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da a los padres o cuidadores, previo a <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cirugía (grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación C).<br />

2. el paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be <strong>con</strong>currir a <strong>con</strong>trol <strong>con</strong> el cirujano y <strong>con</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera antes <strong>de</strong> una semana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

que le instaló una vía <strong>en</strong>teral alternativa, el objetivo <strong>de</strong><br />

este <strong>con</strong>trol es evaluar el proceso (grado <strong>de</strong> Recom<strong>en</strong>dación<br />

C).


guías <strong>clínicas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>trastorno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución - C. garcía et al. neumol Pediatr 2011; 6 (2): 67-71.<br />

CoNClusIóN<br />

es propio <strong>de</strong>l quehacer médico, buscar <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> todas<br />

sus acciones, es por esto que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> gPC como<br />

trabajos multidisciplinarios, organizados y que recog<strong>en</strong> el peso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia han ido <strong>de</strong>mostrando su utilidad <strong>en</strong> todos los<br />

ámbitos <strong>de</strong> nuestro actuar. esta guía (19) <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r ayudará<br />

a hacer <strong>de</strong> este problema, que pres<strong>en</strong>tan un grupo muy vulnerable<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, un tema más <strong>con</strong>ocido y abordado<br />

<strong>de</strong> lo que hasta el día <strong>de</strong> hoy hemos <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rado.<br />

REFERENCIAs<br />

1. Fung eB, samson-Fang l, stallings Va, Conaway m, liptak<br />

g, H<strong>en</strong><strong>de</strong>rson RC, Worley g, o’Donnell m, Calvert R,<br />

Ros<strong>en</strong>baum P, Chumlea W, stev<strong>en</strong>son RD; Feeding dysfunction<br />

is associated with poor growth and health status in childr<strong>en</strong> with<br />

cerebral palsy. j am Diet assoc 2002; 102: 361-73.<br />

2. Canadian Pediatrics society. nutrition in neurologically impaired<br />

childr<strong>en</strong>. Pediatric Child Health 2009; 14: 395-401.<br />

3. Rempel gR, Colwell, so, nelson RP. growth in childr<strong>en</strong> with<br />

cerebral palsy fed via gastrostomy. Pediatrics 1988; 82: 857-62.<br />

4. savarese R, Diamond m, elovic e, millis sR. intraparotid injection<br />

of botulinum toxin a as a treatm<strong>en</strong>t to <strong>con</strong>trol sialorrhea in childr<strong>en</strong><br />

with cerebral palsy. am j Phys med Rehabil 2004; 83: 304-11.<br />

5. schwarz s, Corredor j, Fisher-medina j, Coh<strong>en</strong> j, Rabinowitz s.<br />

Diagnosis and Treatm<strong>en</strong>t of Feeding Disor<strong>de</strong>rs in Childr<strong>en</strong> With<br />

Developm<strong>en</strong>tal Disabilities. Pediatrics 2001; 108: 671-6.<br />

6. Ceriati e, De Peppo F, Ciprandi g, marchetti P, silveri m, Rivosecchi<br />

m. surgery in disabled childr<strong>en</strong>: g<strong>en</strong>eral gastro<strong>en</strong>terological aspects.<br />

acta Paediatr suppl 2006; 95: 34-7.<br />

7. stev<strong>en</strong> m. schwarz, Feeding Disor<strong>de</strong>rs in Childr<strong>en</strong> With<br />

Developm<strong>en</strong>tal Disabilities; infants and Young Childr<strong>en</strong> 2003; 16:<br />

317-30.<br />

8. new York state Departm<strong>en</strong>t of Health. Division of Family Health.<br />

Cont<strong>en</strong>ido disponible <strong>en</strong> www.neumologia-pediatrica.cl<br />

Bureau of early interv<strong>en</strong>tion. Clinical practice gui<strong>de</strong>line. Report<br />

of the recomm<strong>en</strong>dations: motor disor<strong>de</strong>rs, assessm<strong>en</strong>t and<br />

interv<strong>en</strong>tion for young childr<strong>en</strong> (age 0-3 years). 2006.<br />

9. marina <strong>de</strong> sordi m, Figueiredo l, da silva a, C<strong>la</strong>udia l,<br />

Flosi l. interdisciplinary evaluation of dysphagia: clinical<br />

swallowing evaluation and vi<strong>de</strong>o<strong>en</strong>doscopy of swallowing. Braz j<br />

otorhino<strong>la</strong>ryngol 2009; 75 (6) : 776-787.<br />

10. lu<strong>en</strong>go lm, Chicharro ml, et al. Registro <strong>de</strong> nutrición <strong>en</strong>teral<br />

Domiciliaria <strong>en</strong> españa <strong>en</strong> el año 2007. nutr Hosp 2009; 24: 655-<br />

60.<br />

11. Rogers B. Feeding method and health outcomes of childr<strong>en</strong> with<br />

cerebral palsy. j Pediatr 2004; 145 (2 suppl): 28-32.<br />

12. Canadian Pediatrics society. nutrition in neurologically impaired<br />

childr<strong>en</strong>. Pediatr Child Health 2009; 14: 395-401.<br />

13. su<strong>la</strong>eman e, udall jn jr, Brown RF, et al. gastroesophageal reflux<br />

and niss<strong>en</strong> fundoplication following percutaneous <strong>en</strong>doscopic<br />

gastrostomy in childr<strong>en</strong>. j Pediatr gastro<strong>en</strong>terol nutr 1998; 26:<br />

269-73.<br />

14. Khattak iu, Kimber C, Kiely em, spitz l. Percutaneous <strong>en</strong>doscopic<br />

gastrostomy in paediatric practice: Complications and outcome. j<br />

Pediatr surg 1998; 33: 67-72.<br />

15. srivastava R, Downey eC, o’gorman m, Feo<strong>la</strong> P, samore m,<br />

Holubkov R et al. impact of fundoplication versus gastrojejunal<br />

feeding tubes on mortality and in rev<strong>en</strong>ting aspiration pneumonia<br />

in young childr<strong>en</strong> with neurologic impairm<strong>en</strong>t who have<br />

gastroesophageal reflux disease. Pediatrics 2009; 123: 338-45.<br />

16. goldson e, louch g, Washington K, scheu H. gui<strong>de</strong>lines for the<br />

care of the child with special health care needs. adv Pediatr 2006;<br />

53: 165-82.<br />

17. Puntis j. B<strong>en</strong>efits and managem<strong>en</strong>t of gastrostomy. Pediatr and<br />

Child Health 2009; 19: 415-24.<br />

18. Best C, Hitchings H. Day case gastrostomy p<strong>la</strong>cem<strong>en</strong>t for pati<strong>en</strong>ts<br />

in the community. Br j Community nurs 2010; 15: 272-8.<br />

19. guía clínica <strong>alim<strong>en</strong>tación</strong> <strong>en</strong> niños <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> masticar y<br />

<strong>de</strong>glutir, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong>l sistema nervioso. www.minsal.cl.<br />

71

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!