30.04.2013 Views

Libro en PDF - Centro de Iniciativas de Tolosa

Libro en PDF - Centro de Iniciativas de Tolosa

Libro en PDF - Centro de Iniciativas de Tolosa

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

zumardi - CIT / 1


2 / zumardi - CIT


Antolatzaile / Organizador<br />

Babesleak / Patrocinadores<br />

TOLOSAKO EKINBIDE ETXEA<br />

CENTRO DE INICIATIVAS DE TOLOSA<br />

EUSKO JAURLARITZA<br />

GOBIERNO VASCO<br />

Lurral<strong>de</strong> Antolam<strong>en</strong>du Etxebizitza eta Ingurugiro Saila<br />

Industri, Nekazaritza eta Arrantza Saila<br />

GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA<br />

DIPUTACION FORAL DE GIPUZKOA<br />

Nekazaritza eta Ingurugiro Departam<strong>en</strong>tua<br />

Obra Hidraulikoetako eta Irigintzako Departam<strong>en</strong>tua<br />

TOLOSAKO UDALA<br />

AYUNTAMIENTO DE TOLOSA<br />

zumardi - CIT / 3


4 / zumardi - CIT


NATURAREN IHARDUNALDIAK<br />

JORNADAS DE NATURALEZA<br />

ZUMARDI 97<br />

Apirilar<strong>en</strong> 19tik 25a<br />

C.I.T - TOLOSA<br />

zumardi - CIT / 5


6 / zumardi - CIT


Publikazio honek 1997ko apirilar<strong>en</strong> 19tik 25a<br />

<strong>Tolosa</strong>n ospatutako<br />

NATURAREN IHARDUNALDIAK “ZUMARDI 97”<br />

URA ETA BIZIA<br />

partehartzaiale<strong>en</strong> testuak jasotz<strong>en</strong> ditu<br />

Esta publicación recoge los textos <strong>de</strong> los participantes <strong>en</strong> las<br />

JORNADAS DE NATURALEZA “ZUMARDI 97”<br />

AGUA Y VIDA<br />

celebradas <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong> <strong>de</strong>l 19 al 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1997<br />

zumardi - CIT / 7


8 / zumardi - CIT


I n d i c e<br />

Ura eta lurra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />

Iñaki Aizpuru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15<br />

Pello Zabala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17<br />

Iñaki Antigüedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />

Solasaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38<br />

Agua y Salud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />

Isabel Lobo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53<br />

José Mª Urkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55<br />

Itziar Zaldua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63<br />

B<strong>en</strong>ito Oliver-Ro<strong>de</strong>s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73<br />

Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80<br />

Agua uso y Abuso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93<br />

José Saizar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95<br />

Iñaki Urrizalqui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97<br />

Santiago Martín Barajas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103<br />

Jorge Letam<strong>en</strong>dia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109<br />

Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117<br />

¿Qué pasa con nuestro litoral? . . . . . . . . . . . . . . 137<br />

Javier Urrutia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139<br />

Angel Borja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141<br />

Anton Aramburu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145<br />

Gonzalo Torre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155<br />

Miguel Zavala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159<br />

Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163<br />

Importancia <strong>de</strong> los usos tradicionales<br />

para la conservación <strong>de</strong> la Naturaleza . . . . . . . . . 183<br />

Jul<strong>en</strong> Rekondo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185<br />

Jesús Garzón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187<br />

Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202<br />

zumardi - CIT / 9


10 / zumardi - CIT


K O L A B O R T Z A I L E A K<br />

IÑAKI AIZPURU<br />

Biólogo Dpto. <strong>de</strong> Agricultura y Medio Ambi<strong>en</strong>te D.F.G<br />

Biologoa. GFAko. Nekazaritza eta Ingurugiro Saila<br />

PELLO ZABALA<br />

Hombre <strong>de</strong>l tiempo<br />

Eguraldia Gizona<br />

IÑAKI ANTIGÜEDAD<br />

Doctor <strong>en</strong> Hidrología. Profesor UPV<br />

Hidrogeologian Doktorea. EHUko Ikaaskale Ikertzalea<br />

ISABEL LOBO<br />

Médico. Diplomada <strong>en</strong> Hidrología médica<br />

Medikoa. Hidrologia medikoan diplomatua<br />

JOSE Mº URKIA<br />

Profesor Historia <strong>de</strong> la medicina <strong>de</strong> la UPV<br />

EHUko Medizinako Historiar<strong>en</strong> Iraskale Titularra<br />

ITZIAR ZALDUA<br />

Técnico <strong>de</strong> Salud Pública. Eusko Jaurlaritza<br />

Osasun Publikoko Teknikaria. Eusko Jaurlaritza<br />

BENITO OLIVER-RODES<br />

Doctor <strong>en</strong> Farmacia. Dtor laboratorio Oliver-Ro<strong>de</strong>s S.A.<br />

Farmazian Doktorea. Oliver-Ro<strong>de</strong>s S.A. laborategiko zuz<strong>en</strong>daria<br />

JOSE SAIZAR<br />

Dtor explotación <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> Gipuzkoa<br />

Gipuzkoa S.A.ko Ur hustipar<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>daria<br />

IÑAQUI URRIZALQUI<br />

Biólogo<br />

Biologoa<br />

SANTIAGO MARTIN-BARAJAS<br />

Ing<strong>en</strong>iero agrónomo. Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> CODA<br />

Injineru agronomoa. CODAko presid<strong>en</strong>tea<br />

zumardi - CIT / 11


JORGE LETAMENDIA<br />

Químico. Diputado <strong>de</strong> Obras Hidráulicas y Urbanismo<br />

Kimikoa. Lan Hidrauliko eta Hirigintzako Foru Diputatua<br />

JAVIER URRUTIA<br />

Doctor <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias Biológicas<br />

Biologian Doktorea<br />

ANGEL BORJA<br />

Jefe Dpto. oceanografía y medio ambi<strong>en</strong>te marino <strong>de</strong> AZTI<br />

AZTIko Ozeanografia eta itsas ingurugiroko sailburua<br />

ANTON ARAMBURU<br />

Director <strong>de</strong> recursos ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Gobierno Vasco<br />

Ingurugiroko baliabidd<strong>de</strong>an zuz<strong>en</strong>daria. Eusko Jaurlaritza<br />

GONZALO TORRE<br />

Biólogo. Coordinador <strong>de</strong> AZTERCOSTA.<br />

Biologoa. AZTERKOSTAko koodinatzailea<br />

MIGUEL ZAVALA<br />

Biólogo. Dpto ecología <strong>de</strong> la universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Biologoa. Bartzelonako unibersitateko ekologia saila<br />

JULEN REKONDO<br />

Químico. Asesor medioambi<strong>en</strong>tal<br />

Kimikoa.<br />

JESUS GARZON<br />

Biólogo. Fundador <strong>de</strong> EUREONATUR<br />

Biologoa. EURONATUR<br />

12 / zumardi - CIT


Ura eta lurra<br />

U r a e t a l u r r a<br />

Pello Zabala<br />

Iñaki Antigüedad<br />

Aurkezlea:<br />

Iñaki Aizpuru<br />

zumardi - CIT / 13


14 / zumardi - CIT Ura eta lurra


I ñ a k i A i z p u r u<br />

Hem<strong>en</strong> hasi behar ditugu aurt<strong>en</strong>go Zumardi ihardunaldi hauek, eta<br />

hasierako bu<strong>en</strong>o mahainguru hontarako ba gauza nahiko bitxia dugu.<br />

Batetik, hem<strong>en</strong> dituzue nere eskubian bai Pello Zabala, d<strong>en</strong>on ezaguna,<br />

ba bai nolabait eguraldi gizona dugulako eta bestetik bu<strong>en</strong>o musika<br />

gaietan ere aritua eta gutxi edo gehiago d<strong>en</strong>ok behintzat <strong>en</strong>tzunda<br />

izango duzu<strong>en</strong>a, berak hitzegingo digu pixka bat, ba bu<strong>en</strong>o nik uste<br />

dut gero eta gehiago kezkatz<strong>en</strong> gaitu<strong>en</strong> klima gai horri buruz. Hau<br />

da, nolabait esateko ba d<strong>en</strong>ok, nik uste dut gutxi edo gehiago p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong><br />

dugula nonbait aldaketa batzuk ere emat<strong>en</strong> ari direla, zerbait<br />

sumatz<strong>en</strong> du, ez dakigu z<strong>en</strong>bat aineko aldaketa horiek b<strong>en</strong>etazkoak<br />

diran edo leh<strong>en</strong> ere eman diran eta ez du<strong>en</strong> hainbeste garrantzirik,<br />

baino bu<strong>en</strong>o pixka bat bera ere saiatuko da hori argitz<strong>en</strong> nahiz eta ba<br />

bu<strong>en</strong>o leh<strong>en</strong> ere esan digunez, ez dakit, erantzun zuz<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ik ba<br />

zail<strong>en</strong>a ematea ¿ezta? Eta hori al<strong>de</strong> batetik pixka bat bu<strong>en</strong>o ura klimarekin<br />

zerikusia daukan ura honek.<br />

Eta beste al<strong>de</strong>tik Iñaki Antigüedad dugu, Iñaki Antigüedad hidrogeologoa<br />

dugu eta Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea eta berar<strong>en</strong><br />

gaia, gaurko gaia edo aukeratu dugun gaia da pixka bat baita ere bu<strong>en</strong>o<br />

ba zuz<strong>en</strong>ki urari lotuz ur horrek izango du<strong>en</strong> edo du<strong>en</strong> garrantzia<br />

gure bizitzan eta pixka bat nolabait z<strong>en</strong>bateraino ba nik esango nuke<br />

ia mesprezatz<strong>en</strong> dugun, hau da, beti pixka bat uretaz hitzegit<strong>en</strong> dugunean,<br />

bu<strong>en</strong>o garbia edo zikina, pixka bat orain ari gara horretaz jabetz<strong>en</strong><br />

baino beste al<strong>de</strong>tik ez gara gehiegi konturatz<strong>en</strong>, hem<strong>en</strong> aurreko<br />

ba orain pelikula txiki honetan ikusi dugun bezela, hau da, nondik eta<br />

nora dijoan ura eta ze papel betetz<strong>en</strong> du ba bizitza guztian eta mundu<br />

guztian.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 15


16 / zumardi - CIT Ura eta lurra


P e l l o Z a b a l a<br />

Klima aldatz<strong>en</strong>, ala <strong>en</strong>dreatz<strong>en</strong>?<br />

Topiko errazak<br />

Eguraldiak, beste ezerk badu, gurean topiko sortarik handina.<br />

Esaera zaharrak bateko, ez dakit nongo artzainar<strong>en</strong> t<strong>en</strong>porak besteko,<br />

eta han goiko baserriko aitonar<strong>en</strong> aziertoak, d<strong>en</strong>ek balio dute eguraldia<br />

neurtzeko, leh<strong>en</strong>goa eta gaurkoa. Eta beti dago al<strong>de</strong>rik. Elurrar<strong>en</strong><br />

akordu gaizto eta makurrak azaleratzean, batipat.<br />

Eta hem<strong>en</strong> sartu behar dira topiko klase guztiak: eguraldiak, hem<strong>en</strong><br />

Euskalerrian, beste inon baino gehiago baititu… Topikoak, iñux<strong>en</strong>tekeriak,<br />

pernandokeriak, edonola <strong>de</strong>i g<strong>en</strong>iezaike, baina hor dau<strong>de</strong>, ugari<br />

eta aporrillo botatz<strong>en</strong> dira. Ikus eta <strong>en</strong>tzun bestela, telebixtako erreportarir<strong>en</strong><br />

bat kalera j<strong>en</strong><strong>de</strong>ari gal<strong>de</strong>tzera irtet<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ean… “Klima<br />

Aldatu? Noski! Joan d<strong>en</strong> urtekoarekin konparatuz gero, jeeesus! lalokreo<br />

aldatu <strong>de</strong>la!…” Edo Goierrri al<strong>de</strong>ko kamiozalear<strong>en</strong>a, bere kamioar<strong>en</strong><br />

kopetean “Euskadi Tropikal” tankanpante zeramala. Eta “tropikal”<br />

hitza zerabil<strong>en</strong> hem<strong>en</strong> lehorte makurra g<strong>en</strong>uela adierazteko, tropikoan<br />

ezaugarri berezietako bat euri kopuru altuar<strong>en</strong>a eta umiditatear<strong>en</strong>a dut<strong>en</strong>ean.<br />

Honelako uste eta topikoak, tropikoan baino gehiago dauzkagu,<br />

gehiegi. Kontuz, beraz, al<strong>de</strong>rdi horretatik. Baina, baita beste al<strong>de</strong>tik<br />

ere.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 17


Gor<strong>de</strong>an gor<strong>de</strong>takoak<br />

Eta arrixku gehiago dauka erreparatzeko orduan beste al<strong>de</strong>rdi honek.<br />

Hara hem<strong>en</strong> kontua adierazi diezaguke<strong>en</strong> pasadizo bat. Egin dute<br />

EEBBetan inkesta bat: Ea zein emakume moeta d<strong>en</strong> aurpegiko azala<br />

ondo<strong>en</strong> zaindua daukana. Produkto<strong>en</strong> salm<strong>en</strong>ta sustatu nahiean<br />

edo. Egin dituzte azterketa eta analisiak eta… kom<strong>en</strong>tu batetako mojatxoak.<br />

Eta ez om<strong>en</strong> dute ezertxo emat<strong>en</strong> aurpegian. Ba, ale: isildu<br />

gaitez<strong>en</strong>, eta bakea!<br />

Auskalo z<strong>en</strong>bat gauza eta kontu daud<strong>en</strong>, gor<strong>de</strong>tzeko interes mordoa<br />

medio, gu ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong>teratuko gar<strong>en</strong> horietakoak, edo interes lotsagarriak<br />

ez azaleratzeko, beste arrazoi mordosko bat<strong>en</strong>pean gor<strong>de</strong>tz<strong>en</strong><br />

dir<strong>en</strong>ak. Ibaiertz eta errekondo guztietako or<strong>de</strong>karik on<strong>en</strong>ak hartu<br />

ditu<strong>en</strong> gure eraikuntza mo<strong>de</strong>rnoak, horr<strong>en</strong>beste ola eta fabrika zikin<br />

gure erreka garbietan zuritu ditu<strong>en</strong> gure gizartear<strong>en</strong> martxak, gure basoetako<br />

umeldura idortu du<strong>en</strong> politika faltsoak, urputzu haundiak eginez<br />

eutsi nahi al dio eskuartetik doakion ur gero eta preziatuago horri?…<br />

Eta horrela jarraiko g<strong>en</strong>ioke soka oso luzean. Tartean, neurriz<br />

gora dabiltzan hegazkin garraiotakoak. Edo nazio z<strong>en</strong>baitetan egin dir<strong>en</strong><br />

baso-erreketa, ur-putzu handi, kanal itxuragabeko… Auskalo!<br />

Osasuna konparazio<br />

Noiz da osasun txarra? Noraino galdu behar da osasuna, gaiso<br />

gau<strong>de</strong>la esateko?<br />

Burusoil arraso batek, osasun ona izan <strong>de</strong>zake, ez da? Miope batek,<br />

betaurreko <strong>de</strong>x<strong>en</strong>teekin, edo asmadun batek, kontuz ibilita, mantxo…<br />

edo idorreriadun batek, belar erremedio oneko batzuk hartuta…<br />

Noiz galdu dugu osasuna? Noiz aldatu da klima? Soildu ditugu, kalbotu<br />

hainbat baso eta oihan, kutsadura zikinar<strong>en</strong> gandutan lurra miopetu,<br />

airea tuboskape<strong>en</strong> kontaminazio nardagarriz asmatiko ipini, horr<strong>en</strong>beste<br />

zikin eta zabor non ezkuta ez dakigula, ur eskasia gero eta<br />

nabarm<strong>en</strong>agoa <strong>de</strong>la idorreria lehorrak jota… baina, gaiso al dago, bada,<br />

klima? Burusoil, miope, asmadun, idor eta herr<strong>en</strong>a gaiso? Esaiozu<br />

Kanarietara joateko prest ote dago<strong>en</strong> oporraldia merke ordainduta? Ez<br />

du osasun paltaz utziko…! Igoal ez da horr<strong>en</strong> prest egongo, lanerako<br />

bada, normala bestal<strong>de</strong>, nahikoa egina izan<strong>en</strong> da segurutik eta…Eta<br />

arrazoi du, ze arraio? Baina, bada beste kontu bat.<br />

18 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Baserritik ala kaletik?<br />

Eta hor dator koxka: gure ludi eta paraje euskalerriko honi nola begiratu<br />

behar diogu, kaletik, lan eta opor bakarrik…? baserri giroa ere<br />

ezin ahaztuko dugu, ba… Eta bi klima-kontu oso ezberdinak dira, basotik<br />

begiratu edo hondartza-egarri d<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> ingurutik gauzak<br />

ikusi… Elurra behar du kaletarrak, eskiatzera joateko. Elurrari beldur<br />

artzaina eta baserritarra, eskarm<strong>en</strong>tu franko pilatuta baitago aspaldi.<br />

Adibibe bat hartz<strong>en</strong> badugu, pasa d<strong>en</strong> eguraldi j<strong>en</strong>ero luze hon<strong>en</strong><br />

emana? Zer? Eguraldi ona edo txarra? Segun nork esan, txarra edo<br />

ona om<strong>en</strong> da. Baina nola?, ez al da eguraldi berdina? Eta eztabaidan<br />

ipiniko dugu ez gure ikuspegia, baizik eguraldia bera.<br />

Hortaz, klima da epaitu behar duguna, edo gure ikuspegiar<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>a<br />

eta egokia? Bigarr<strong>en</strong> honekin ez gara ausartz<strong>en</strong> eta, klima bera<br />

epaitz<strong>en</strong> dugu. Eta klima <strong>de</strong>la aldatu d<strong>en</strong>a esat<strong>en</strong> dugu sano-sano.<br />

Guk ikuspegiz edo p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>tuz aldatu dugula edo gerekasa aldatu<br />

garela ametitzea baino errezagoa da, klima aldatu <strong>de</strong>la hotsegitea.<br />

Klima errezago aldatuko da, gu baino! Eta bitartean , gu izan gaitezke<br />

aldatu gar<strong>en</strong>ok.<br />

Klima bera edo gu?<br />

Adibi<strong>de</strong>z. Leh<strong>en</strong>go elurteak eta gaur egungoak. Askoz, gutxiago<br />

egit<strong>en</strong> om<strong>en</strong> du elurra. “Orain ez du leh<strong>en</strong> bezala egit<strong>en</strong>”. Horrelakoak<br />

barrabarra <strong>en</strong>tzut<strong>en</strong> dira. Elurra edo elurra egiteko jitea aldatu dira,<br />

edo gure elurrarekiko ikuspegia aldatu da? Leh<strong>en</strong> kriston beldurra g<strong>en</strong>ion,<br />

asko iraut<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>ean batipat, eta bazu<strong>en</strong> asko irauteko arrazoirik.<br />

Orain, aldiz, hirietara etorri ere ap<strong>en</strong>as, m<strong>en</strong>di-kaxkoetan gelditu<br />

ohi da normalean. Zer arraio pasa zaio elurrari?<br />

Guri, arraio <strong>de</strong>monioi bat etorri zaigula aldaketa: Leh<strong>en</strong> arbi elurpekoak<br />

ateratz<strong>en</strong> lanak g<strong>en</strong>ituelako ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> elurrik behar eta ezta<br />

nahi ere… Orain, eskiak hartuta, errez goaz Pirineo m<strong>en</strong>dietara, edo<br />

Jakaraino gutxi<strong>en</strong>ez, eta aukeran gutxitxo egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> susmotan<br />

gabiltz.<br />

Klima aldatu da?<br />

Bai edo ez! Ez dago esaterik. Aldaketa nagusi bezala hartu izan di-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 19


<strong>en</strong>ak, orain 10 mila urtetik hona, aldaketak edo, gutxi<strong>en</strong>ez koska nabarm<strong>en</strong>ak,<br />

izan ditu. Orain 5 mila urte, “klima optimo” <strong>de</strong>iturikoa izan<br />

om<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>. Orain 2 mila urte, berriz, hotzaldi ttiki bat. Erdiaroan,<br />

duela 1000-800 bitarte horretan, beste beroaldi ttiki bat “optimo” ttiki<br />

bat izan om<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, gaur eguneko t<strong>en</strong>peratura normala baino 1º<br />

bat gehiago izan g<strong>en</strong>uelarik. Gero, 1500-1750era bitartean, beste<br />

izotz-aro ttiki bat etorri z<strong>en</strong>. Europako ibai <strong>de</strong>z<strong>en</strong>tek izoztuta iraut<strong>en</strong><br />

zu<strong>en</strong> negu partean: Espainan bertan, Ebro ibaia arras izoztuta egon<br />

ohi z<strong>en</strong>. Areago, haize hotzak eta t<strong>en</strong>peratura hotz<strong>en</strong>ak, ipar-haizeak<br />

ekarrita, Katalunia eta Val<strong>en</strong>tzia al<strong>de</strong>ra jo ohi zu<strong>en</strong> eta han, ondorioz,<br />

ez laranja eta ez limoi gelditu zir<strong>en</strong>, eta aldiz, Galizia z<strong>en</strong> zitriko<strong>en</strong> sorle<br />

nagusia, Europa hornitz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a.<br />

Erlatibizatzear<strong>en</strong> al<strong>de</strong>ra<br />

Honekin guztiarekin, klima-aldatzear<strong>en</strong> beldurrak, eta topikoak batipat,<br />

erlatibizatu nahi nituzke, gaur egun emat<strong>en</strong> zaizkigun datu ttiki<br />

eta xotiletan oinarrituriko beldur-hotsak ez dutela, agian, horr<strong>en</strong>besteko<br />

arrazoirik.<br />

Aipatu erlatibizatze <strong>en</strong>peño hori kontutan hartuta, ez da erraza klima<br />

aldatu d<strong>en</strong>ik esat<strong>en</strong>. Klima-aldaketa eman <strong>de</strong>la esateko, koska nabarm<strong>en</strong><br />

batzuk, konstante batzu<strong>en</strong> barruan finkatu eta ohikatuta ikusi<br />

beharko lirateke, eta horretarako urte mordoxka bat behar da.<br />

Baina, baina… klima zeozer aldatz<strong>en</strong> ari ote d<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> susmoak<br />

hartzeko arrazoirik, uste dut baietz, soma daitekeela. Susmo mailan<br />

susmatzeko eta errezelotan jartzeko zantzurik, nik baietz esango nuke.<br />

Zergatik diodan hau<br />

Neure kabuz p<strong>en</strong>tsatuta, eta neguan bertan ere, ilargialdi osoak<br />

eguraldi on-garbi eta lehordunak betidanik izan ohi ditugula kontutan<br />

hartuta, aurt<strong>en</strong> izan dugunak, eta orain sei urte ukanak, susmotan eta<br />

errezelotan jartzeko arrazoirik emat<strong>en</strong> dute. Orduan eta orain, eguraldi-mapak<br />

egoera berdintsutan azaldu zir<strong>en</strong>: Azore-irl<strong>en</strong> mailan egon<br />

ohi d<strong>en</strong> antizikloi familia, askoz iparral<strong>de</strong>rago igota azaldu ohi z<strong>en</strong>,<br />

aurt<strong>en</strong> bezalaxe. Bi negu-sasoi batere parte onekoak ez dir<strong>en</strong>ak izan<br />

dira biak, nahiz eta atseginak suerta eta gustura hartu. Utzi <strong>de</strong>zagun<br />

oraingoz bere horretan.<br />

20 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Zantzu bila<br />

Klima aldatzear<strong>en</strong> honetan, zein kausa aipatz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>, ez zaigu horr<strong>en</strong>beste<br />

inporta: atmosferar<strong>en</strong> gard<strong>en</strong>tasun-aldaketak aitatz<strong>en</strong> dira,<br />

gard<strong>en</strong>tasuna aldatzean Lurrar<strong>en</strong> erradiazio-balantzea pixka bat balantzan<br />

ipintz<strong>en</strong> <strong>de</strong>lako: Hor dago, baitere, eguzki jaunar<strong>en</strong> jardueraaldaket<strong>en</strong><br />

kontua; atmosferako hauts<strong>en</strong>a, lurrar<strong>en</strong> magnetismo-aldaket<strong>en</strong>a,<br />

planet<strong>en</strong> eragin kasuan-kasukoar<strong>en</strong>a, eta batez ere giza-jarduerar<strong>en</strong>a.<br />

Batez ere, esan dut, leh<strong>en</strong>ago garrantzi zirkinik ere ez bazu<strong>en</strong>,<br />

gauregun izugarrizkoa hartu duelako.<br />

Nekazal mailan, gutxiasko, leh<strong>en</strong>agoko eran egongo dira kontuak,<br />

eta noski, zaborrak eta malkarretako sasi eta txilar<strong>de</strong>giak erretzako<br />

sua pizt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>eko bakoitzean hauts asko eta asko joango da atmosferan<br />

gora. Baina, industria ugaldu ahala, tximini altuan eztarri zikinak<br />

ke askotxo, pafa-pafa, bota ohi du eta bazter gehiegitan. Hautsa ugaria<br />

bada, zeresanik ez, beste z<strong>en</strong>bait hondakinekin, CO2 edo anhidrido<br />

karboniko dontsu horrekin. Kalte asko eta handiak egin bi<strong>de</strong> ditu,<br />

batzuk artean txux<strong>en</strong> neurtu gabeak ere bai; gehi<strong>en</strong> aipatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a<br />

“negutegi-efektua”r<strong>en</strong>a da. Horr<strong>en</strong> bizkar, hipotesi<strong>en</strong> aldamioak bakoitzak<br />

bere eraikuntzari arrimatz<strong>en</strong> dizkio:<br />

Batzuk esango dute, apurka, laister samar, beste fase glaziar batetaruntz<br />

joango ginatekela, eta orduan “negutegi-efektu” honek hoztea<br />

fr<strong>en</strong>atuko lukela, eta al<strong>de</strong> horretatik mese<strong>de</strong>garri litzaiokela geure lur<br />

honi.<br />

Beste batzuk esango dute, CO2-ar<strong>en</strong> metaketak ondorio izugarriak,<br />

katastrofikoak, ekarriko dituela: poloetako izotzak urtzeaz, itsas<br />

maila igotzeaz eta beste jardun izan zaizkigu…<br />

Lixtan lixto<br />

Klima-aldaketarekin lotura izan ditzake<strong>en</strong> z<strong>en</strong>bait puntu, bai, nahi<br />

nuke zu<strong>en</strong> p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>tuak pizteko jaulki eta bota, errosaio axkar batean<br />

be<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, ale bakoitzari buruz luzegi jardun gabe:<br />

Kutsadura atmosferikoa: Industriar<strong>en</strong> mariagorak tximiniz jantzi digu<br />

eskual<strong>de</strong> bakoitza, eta hor bota ditu gas kutsatuak, eta utzi dizkigu<br />

ur zikin pozoindunak. Motor askotxo ari da puzka, <strong>en</strong>ergia errez eta ai-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 21


ea kutsatuz. 20.m<strong>en</strong><strong>de</strong> hasieran, atmosferan milioiko 285 g<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />

CO 2 a; orain 300 pasa dugu, baina gradi<strong>en</strong>te azkarra hartu du, eta kotuz,<br />

oxij<strong>en</strong>o motxila bizkarrean hartuta etxetik atera nahi ez badugu!<br />

Biztanle bakoitzeko, kotxe eta beste, urtean, CO2 tona bat sortz<strong>en</strong><br />

om<strong>en</strong> da: Ba, EEBBetan, pertsona bakoitzeko 6 tona dir<strong>en</strong> bitartean,<br />

Afrikan eta beste z<strong>en</strong>bait paraje atzeratutan tonaerdia.<br />

CO 2 a aparte, hor dau<strong>de</strong> metanoa (20 bi<strong>de</strong>r gaiztoagoa d<strong>en</strong>a) hondakinetan,<br />

abere<strong>en</strong> estamuetan, simaurtegietan, zuhaitz usteletan<br />

etabar sortz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a, Klorofluorokarburo<strong>en</strong> asuntoa, hain makurra d<strong>en</strong>a,<br />

etabar.<br />

Euri azidoa eta kutsadura medio: baso-oihan <strong>de</strong>z<strong>en</strong>te soildu egin<br />

dira, laku garbiak pozoindu, pestizidak erabiliz kalte handitxoak egin<br />

bazterretan, lurra elkortu eta pobretu, azi<strong>en</strong>da asko kaltetu. Ez da<br />

ikust<strong>en</strong> kutsadura tipo hau, baina arras makurra da. Piñubeltza oso<br />

s<strong>en</strong>siblea da euri azidoarekin. Kaltetz<strong>en</strong> hasiak om<strong>en</strong> dira Espainia al<strong>de</strong>an,<br />

aspaldi hasi zir<strong>en</strong> Europa eta Europa iparrean. Suedian 2.500<br />

laku arrainik gabe; beste 6000 kaltetz<strong>en</strong> hasita. Noruegan, 1800 laku,<br />

arraso, arrainik gabe. 800 larriki kaltetuak. Kanadan, 5etatik bat, larriki<br />

kaltetua. Ikatza erretzeak sortz<strong>en</strong> du euri azidoa, % 60an, petroleo<strong>de</strong>ribatuek,<br />

%30ean.<br />

Ondoriotako bat, harriar<strong>en</strong> “kantzerra” <strong>de</strong>itz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a litzateke:<br />

Greziako Part<strong>en</strong>on e<strong>de</strong>rra, azk<strong>en</strong> 24 urteotan, aurreko 24 m<strong>en</strong><strong>de</strong>tan<br />

baino gehiago eta larriago zauritu da.<br />

Tuboeskapean afera ere hor dago: Gaur 10 urte, mundu osoan 350<br />

milioi kotxe g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>; Etzi esateko, 2000 urtean, 500 milioi espero dira.<br />

Lur-azala kutsatzeak, itsasoa bera ere hondakinez eta ur-ustelez,<br />

bai Mediterraneo al<strong>de</strong>an, bai Ipar-Itsasoko eta Mantxako Kanaleko<br />

hondartzetan ere… eta auskalo z<strong>en</strong>bat tokitan gehiago, batez ere biztanle<br />

kopuru handiak pilatu dir<strong>en</strong> parajeetan, ibai eta errekak halatsu<br />

baitoaz.<br />

Airoplano-erreaktore eta beste, m<strong>en</strong><strong>de</strong> honetan, karbono-dioxidoa<br />

% 15ean ugaldu om<strong>en</strong> da. 270.000 milioi tona bota dugu karbono-anhidridotan.<br />

Tropiko al<strong>de</strong>ko z<strong>en</strong>bat baso eta oihan <strong>de</strong>useztu dir<strong>en</strong>, bertako<br />

22 / zumardi - CIT Ura eta lurra


azi<strong>en</strong>da eta animali moeta askor<strong>en</strong> xaup<strong>en</strong>arekin. Segundo bakoitzeko<br />

kanpo-fubol bat<strong>en</strong> tamainako terr<strong>en</strong>oa garbitz<strong>en</strong> om<strong>en</strong> da zuhaitzez.<br />

Hori segundoko. Orduko 3600 fubol-zelai. Amazonian, eguneko<br />

milioi bat zuhaitz bota izan da urte batzutan. 1988.urtean, Amazonian,<br />

errepi<strong>de</strong>ak egiteko, 120.000 km. karratu baso erre z<strong>en</strong>. Antzina, 10etik<br />

bat basoa om<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> ludi honetan, orain 30etik bat. Erreketak airekutsadura<br />

eta gero, ondorioz, <strong>de</strong>sertizazioa.<br />

Aurrekoekin lotuta, <strong>de</strong>sertu eta basamortu<strong>en</strong> hazkun<strong>de</strong>a datorkigu.<br />

Urteko 27 milioi hektarea hazt<strong>en</strong> om<strong>en</strong> da basamortua munduan.<br />

Zabor eta hondakin<strong>en</strong> arazoa: kontsumo mundu honetan, kilotik<br />

gora zabor eguneko egit<strong>en</strong> da pertsona bateko, batazbesteko. 2 kilo<br />

New York<strong>en</strong>, kiloterdi Tokion, Kiloa Paris<strong>en</strong>, ia kiloa Erroman. Non gor<strong>de</strong>,<br />

zertan birziklatu? Toki batzutan bai, bestetan, bazterrak kutsa<br />

Biztanle kopuruar<strong>en</strong> arazoa. Garap<strong>en</strong>-bi<strong>de</strong>an dir<strong>en</strong> lurral<strong>de</strong>etan 80<br />

milioi gehiago urteko. Basoak bota eta lurra landu behar dute, bizi beharrez,<br />

gero eta zuhaitz eta baso gutxiago paraje askotan.<br />

J<strong>en</strong><strong>de</strong> pilaketak gero eta handiagoak: inurri edo txingurriak bezala,<br />

j<strong>en</strong><strong>de</strong>a lurral<strong>de</strong> pobre eta behartsuetatik egokiagoetara gero eta gehiago<br />

etorriko da. Badator.<br />

Erosioar<strong>en</strong> asuntoa: Lur azaleko kapatxoa formatz<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong> mordoska<br />

behar dira; galtzeko, aldiz, 10 nahikoak dira. Lehorteak, erreketak,<br />

lur-axala euriar<strong>en</strong> eta haizear<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong> uzt<strong>en</strong> ditu, eta lur-hondarrak<br />

erreketara doaz. Espainia mailan izugarria da erosiar<strong>en</strong> eragina;<br />

gero eta gorago dator basamortuar<strong>en</strong> beroa. Espaina mailan, orohar,<br />

% 10 erosio larrian (hektarea bakoitzean 100 tona galduz) dago iada;<br />

%20a, erosio latzean (12-15 tona galduz); % 47a, erosio ttikian (5-12ra<br />

tona galduz). Eta %23a, ap<strong>en</strong>as galtz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a).<br />

Atmosfera goitiko hegaldiak: kilometro batzutako neurritik gora <strong>de</strong>bekatua<br />

dago<strong>en</strong> arr<strong>en</strong>, nazio batzuk, transportea hor goitik egit<strong>en</strong> dute,<br />

eta uzt<strong>en</strong><br />

Giza-eraginez <strong>en</strong>dreoan<br />

Hau guztia giza-eraginar<strong>en</strong> atalean kokatu beharko g<strong>en</strong>uke.<br />

Zeozer aldatz<strong>en</strong> ari d<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> seinale, edo aldatz<strong>en</strong> ari ez bada ere, kli-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 23


ma puxk<strong>en</strong> bat hasarretzeko neurriak ttikitz<strong>en</strong> ari garela esango nuke<br />

nik. Mikroklimak, inondik ere, aldatz<strong>en</strong> doaz. P<strong>en</strong>tsa, bestela,<br />

Gipuzkoa mailan dugun horr<strong>en</strong>beste ur-putzu<strong>en</strong> eragina bera:<br />

Leh<strong>en</strong>ago erreka-lainotik izat<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, baina ez aspaldian beste!<br />

Urputzu horietan guztietan egondako lurrunketa, eguzki-egunetan, hurr<strong>en</strong>go<br />

goizean, hor pilatz<strong>en</strong> da lainoberatan, trinko paraje batzutan,<br />

goierrikoetan eta Arabako lautadan eta Nafarroako Sakanan eta batipat.<br />

Artifizialki<br />

Eta aldaketa artifizialar<strong>en</strong> eragina ere estudiotxo bat merezi du<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong>la <strong>de</strong>ritzat. “Ez dirudi klima-aldaketa kontrolatu bat gaurkoz posible<br />

d<strong>en</strong>ik -zio<strong>en</strong> orain urte batzuk Miel Loinazek UZEIk ateratako<br />

Meteorologia Hiztegian- are gehiago klimar<strong>en</strong> b<strong>en</strong>etako joera argi<br />

ikust<strong>en</strong> ez d<strong>en</strong> bitartean. Hala ere, badirudi aldaketa inkontrolatuak<br />

egitea teknikar<strong>en</strong> esku-hurrean dagoela. Adib. posible litzateke hegazkin<br />

asko erabiliz Antartida estaltz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> izotz-geruza urtu araztea,<br />

bere gaina “hauts beltzez pintatuz”. Proiektu txikiago<strong>en</strong> artean<br />

Siberian iparral<strong>de</strong>ra doaz<strong>en</strong> ibaiak hegoal<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>sbi<strong>de</strong>ratzea aipatu<br />

izan da”.<br />

Gorvachovek baietz esan zion Sibaral proiektuari. Exkabadorak<br />

6.000 milioi metro kubiko lur mobitu behar zut<strong>en</strong>. Bonba atomikoa erabiliko<br />

zutela ziot<strong>en</strong> horretarako. 2.500 kilometro luzeko kanala; 15 metro<br />

hondoraka, eta 200 metro zabalean ditu<strong>en</strong> ibai handiko kanala,<br />

Obi, Y<strong>en</strong>isei eta L<strong>en</strong>a ibaietatik Kazachstan al<strong>de</strong>ra eramateko. Hau da<br />

handi<strong>en</strong>a. Baina, aurrez beste 4.000 kilometro badituzte kanaletan eta<br />

40.000 milioi metro kubiko ur hegoal<strong>de</strong>runtz eramanak. Espero z<strong>en</strong> urteko<br />

27.200 milioi metro kubiko eramango zituela behekal<strong>de</strong>ra, hegoal<strong>de</strong>ra.<br />

Erregaioa da arazo. Eta Israel<strong>en</strong> edo Kalifornian lortu dut<strong>en</strong>a,<br />

zergatik ez Errusiar<strong>en</strong> barruan bertan? Kalifornian, adibi<strong>de</strong>z, amerikanoek<br />

100 kmetroko paraje luze mortu bat, lur emankor eta aberats<br />

bihurtu dute: erregaio sistema guztiz iaio bat<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>z, fruitu eta berduretan<br />

120 milioi j<strong>en</strong><strong>de</strong> bazkatzeko beste lortz<strong>en</strong> dute. Eta bi<strong>de</strong> horretatik<br />

abiatzekotan zir<strong>en</strong> Gorbatxov eta bereak. Baita abiatu ere. Baina,<br />

kalte bat izango zela ondorio seinalatz<strong>en</strong> z<strong>en</strong>: Hain juxtu, Siberiako<br />

hur hotzek itsas gainean faltatzean, iparreko itsasoko ur gazi epelagoa<br />

24 / zumardi - CIT Ura eta lurra


itsas gainera aterako litzateke, poloetako izotza urtz<strong>en</strong> hasiko litzateke,<br />

hortatik kaltean han bertan, eta izotza urtzean eta t<strong>en</strong>peratura apur<br />

bat altutzean, iparreko polo-aire hotzar<strong>en</strong> poltsa ttikitu egingo litzateke<br />

eta orduan, Azoreetako antizikloia haruntz igoko. Eta hortaz, Europako<br />

klima mediterraneoko beroaz kutsatz<strong>en</strong> joango litzateke eta udapartea<br />

beroago izateaz aparte neguak lehorrago eta epelago izango lirateke…<br />

Hor dau<strong>de</strong> kontu horiek, nire ustetan errezeloz eta sospetxaz<br />

hartzeko lainekoak dir<strong>en</strong>ak.<br />

Beldurtu? Ez dakit. Baina, jakinar<strong>en</strong> gainean ibiltz<strong>en</strong> da seguru<strong>en</strong>.<br />

Eta gauzak jakiteak, arazoaz jabetzeak, uste dut, lagun diezagukela,<br />

kontuak, topikoetatik askatz<strong>en</strong> eta garbitz<strong>en</strong>, eta baita adi eta atezu bizitz<strong>en</strong>,<br />

notizi<strong>en</strong> azpitik gor<strong>de</strong>ta kontu askotxo susma baitaitezke batzutan.<br />

Horregatik, betoz tal<strong>de</strong> ekologista kontzi<strong>en</strong>tziatuak. Akullu-lana egin<br />

beharra dago. Modu askotara gainera. Betoz baita, isilean eta etsi gabe,<br />

lur azalar<strong>en</strong> onurako eta ibai garbi<strong>en</strong> al<strong>de</strong>ra eta beste lantxo eta azterketak<br />

egit<strong>en</strong> dabiltzan animoso guztiak. D<strong>en</strong><strong>en</strong> lana beharko du gure<br />

Euskalerri zaharrak. Osasunetik, zer moduz ote dabilkigu…?<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 25


26 / zumardi - CIT Ura eta lurra


I ñ a k i A n t i g ü e d a d<br />

Nik p<strong>en</strong>tsatuta neukan berak zeruko gauzak eta nik lurrekoak botatzea,<br />

baina berak zerutik hasi eta ia lurra ere oldartu zu<strong>en</strong>. B<strong>en</strong>o, eskerrak<br />

berak esan zitu<strong>en</strong> gauza guztiekin bat natorrela. Gainera ez<br />

neukan asmorik, nolabait esateko, lurtar horiek hem<strong>en</strong> aipatzeko; baina<br />

ondo dau<strong>de</strong>, informazio gehiago prezio berean. Baina nire planteam<strong>en</strong>dua<br />

gehi<strong>en</strong>bat filosofikoa z<strong>en</strong> baita Pellor<strong>en</strong> hitzaldia ere, homilia<br />

hori esango nuke nik. Bere ogibi<strong>de</strong>a kontutan hartuta, hor ere hainbat<br />

gauza filosofiko bota ditu berak, ez?. Eta nik bi<strong>de</strong> horretatik aritu<br />

nahi nuke. Berak urar<strong>en</strong> arazoak neurri handi batean arazo naturalak<br />

ez direla esan du, gure arazoak baizik, nolabait esateko arazo antropikoak,<br />

ez?. Berak kritikoki eta filosofikoki aztertu du hori eta nik, kritiko<br />

izanda, bi<strong>de</strong> horretatik jarraitu nahi dut, oso kritiko agian, ze kritiko<br />

ez izateko badau<strong>de</strong> beste 364 egun eta egun batean behintzat kritikoa<br />

publikoan egertzeko ez da aukera haundirik izat<strong>en</strong>.<br />

Urar<strong>en</strong> mundua oso mundu konplexua da eta horr<strong>en</strong> adierazle da<br />

Pellok botatako hainbeste eta hainbeste gauza eta bota gabe geratu<br />

dir<strong>en</strong>ak ere. Ura aztertzea ez da batere erraza, nondik hasiko gara?.<br />

Hor badau<strong>de</strong> hamaika ikuspuntu eta b<strong>en</strong>o, nik konplexu hitza aipatz<strong>en</strong><br />

dudanean, “Valery” edo “Paul Valery” Frantziako p<strong>en</strong>tsalari bat<strong>en</strong> esaera<br />

bat datorkit burura. Berak esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>: “Sinplea d<strong>en</strong>a faltsua <strong>de</strong>la<br />

eta konplexua d<strong>en</strong>a ezin <strong>de</strong>la erabili”. Urar<strong>en</strong> gaian berdin gertatz<strong>en</strong><br />

da, ezin da sinpletu eta askotan sinpletu egit<strong>en</strong> da oso. Eta ez, urar<strong>en</strong><br />

gauzak ezin dira sinplifikatu. Baina b<strong>en</strong>etan urar<strong>en</strong> konplexutasun<br />

guztiaz jabetzeko leh<strong>en</strong>dabiziko urratsa eman aurretik, leh<strong>en</strong><strong>en</strong>go<br />

urrats hori itxarot<strong>en</strong> egongo bagina, seguraski sekulan ez g<strong>en</strong>ukela<br />

emango.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 27


Beraz, nik uste dut hor inportante<strong>en</strong>a urar<strong>en</strong> gaia ondo kokatzea<br />

<strong>de</strong>la. B<strong>en</strong>etan ura aztertzeko, urar<strong>en</strong> politika edo urar<strong>en</strong> ku<strong>de</strong>aketa bera<br />

gauzatzeko kontutan hartu behar dugu esparru hori, eta esparru horr<strong>en</strong><br />

barruan malgutasunez jokatu. Nere ustez garrantzitsua da malgutasunez<br />

edo flexibilitatez jokatzea, d<strong>en</strong>borarekin gauza berriak baitatoz.<br />

Nahiz eta urar<strong>en</strong> mundu hori ondo ulertzeko oso konplexua, oso<br />

latza izan, ikuspuntu hori aztertz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak, gu geuk kasu honetan,<br />

hem<strong>en</strong> gaud<strong>en</strong>ok, horrelako ikuspuntu integratzaile bat izatea da<br />

garrantzitsu<strong>en</strong>a. Eta adibi<strong>de</strong> konkretu bat jarriko dut gero, areto honetan<br />

bertan; oraintxe aipatutako nolabaiteko z<strong>en</strong>tzu kritiko horretatik<br />

abiatuz askotan ura z<strong>en</strong>tzu integratzaile batean ez dugula hartz<strong>en</strong>,<br />

oso ikuspegi murritza erabiltz<strong>en</strong> dugula esango nuke.<br />

Leh<strong>en</strong> aipatu dut ur politika eta ur ku<strong>de</strong>aketa malgutasunez egin<br />

behar direla, ezta?. Eta ku<strong>de</strong>aketar<strong>en</strong>a edo gestioar<strong>en</strong>a aipatuko nuke,<br />

gure bizitza honetan noizean behin horrelako hitz ponpoxoak<br />

agertz<strong>en</strong> baitira, moda bihurtz<strong>en</strong> dira, eta ia j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiak aipatz<strong>en</strong> ditu.<br />

Garai batean <strong>de</strong>mokrazia eta orain ku<strong>de</strong>aketa, gestioa eta gestio<br />

eraginkorra, … egin behar dugula esat<strong>en</strong> da. Azk<strong>en</strong>ean, hainbeste aldiz<br />

<strong>en</strong>tzunda, ze <strong>de</strong>montre izango ote da ku<strong>de</strong>aketa?. Eta are gehiago,<br />

ku<strong>de</strong>aketa eraginkorra?. Nere ustez gure administrazio honek zer<br />

egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> begiratz<strong>en</strong> badugu, hainbat <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tur<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ak, ur<strong>en</strong><br />

eskum<strong>en</strong>ak edo konpet<strong>en</strong>tziak dauzkat<strong>en</strong> sail<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ak ikusita, “obras<br />

hidráulicas” ikust<strong>en</strong> dugu. B<strong>en</strong>o ba, hasteko, ez da txarra hem<strong>en</strong> urar<strong>en</strong><br />

konpet<strong>en</strong>tzia nork du<strong>en</strong> esatea: “obras hidráulicas”-ek!<br />

Eta hori egia da, uretaz aritz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>ean askotan, berehalaxe datorkigu<br />

burura Obra Hidraulikoa, presa, presa edo erreka kanalizatu<br />

behar <strong>de</strong>la eta ez dakit zer. Eta honelako aldapa bati begira geratz<strong>en</strong><br />

bagara, eta landare bat eta zeozer ber<strong>de</strong>a eta belarra ikust<strong>en</strong> baditugu,<br />

hor ez dugu urik ikust<strong>en</strong> baina hor dago ura eta gainera han “No<br />

Pisar” jarriko digute. B<strong>en</strong>o ba, ez dakit ulertz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>, ni ez nago obra<br />

hidrauliko<strong>en</strong> kontra baina, ez dut onartz<strong>en</strong>, oso kritiko eta zorrotza naiz<br />

horretan; urar<strong>en</strong> politika obra hidrauliko<strong>en</strong> politikarekin id<strong>en</strong>tifikatu egit<strong>en</strong><br />

da eta hori ez da betere sano eta gainera, horrek horr<strong>en</strong> atzean<br />

ikuspegi integratzailea ez dagoela erakust<strong>en</strong> du, ikuspegi oso lineala<br />

baizik, ez?. Hor badagoz topiko batzuk, eta Pellok batzuk behintzat ba<br />

azaldu ditu, eta nik bi gehiago aipatuko ditut.<br />

28 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Bata, askotan esat<strong>en</strong> da “Ur barik bizitzarik ez”, ur barik ez dago bizitzarik,<br />

ba bai, baina batzuk itota hiltz<strong>en</strong> dira; orduan batzuk ur asko<br />

egonda ito egit<strong>en</strong> direla esan nahi dut; baina b<strong>en</strong>o, muturrera joan gabe,<br />

nik ur barik ez dagoela bizitzarik esat<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ean beti daukat buruan<br />

azk<strong>en</strong> bolada honetan ikusitako irudi konkretu bat: Gorraiz familia itotz<strong>en</strong>.<br />

Ez dakit ikusi duzu<strong>en</strong> Itoitzeko koordinadorak ateratako azk<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>oa.<br />

Hor ikust<strong>en</strong> da ba Gorraiz familia eta inguruan, Guardia Zibilak,<br />

eta kriston hormatzarrak eginda. Eta esat<strong>en</strong> duzu, b<strong>en</strong>o hor pila bat<br />

hektometro kubikotako urtegitzar bat jarriko dute, eta joan zaitez gero<br />

familiar<strong>en</strong>gana ur barik bizitzarik ez dagoela esatera.” Ura urtegian soberan,<br />

soberan“ esango dute. Eta zer?. Zelan baloratz<strong>en</strong> da j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong><br />

bizitza? Hori egon gara kom<strong>en</strong>tatz<strong>en</strong> urari buruz leh<strong>en</strong>: ze pertzepzio<br />

<strong>de</strong>sberdinak dauzkagun edo dauzkat<strong>en</strong> keletarrek eta baserritarrek.<br />

Eta beste topiko bat, eta hau zuz<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ean Pellori luzatz<strong>en</strong> diot:<br />

irratia pizt<strong>en</strong> duzunean eta biharko Pello Zabalak eguraldi ona datorrela<br />

esat<strong>en</strong> digu, d<strong>en</strong>a eguzkia eta ur tantarik ez, auririk ez. Ba urtean<br />

zehar, urteko 365 egun horiek b<strong>en</strong>etan eguraldi onekoak balira,<br />

<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>e!. Nik sekulan, txikitatik, ez nu<strong>en</strong> ulertz<strong>en</strong> eguraldi lainotsua<br />

eta apur bat hotza eguraldi txarra zergatik z<strong>en</strong> eta kriston eguzkia eta<br />

sargoria, eguraldi ona.<br />

Seguro j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiari, edo behintzat arraroa ez d<strong>en</strong>ari, gustatz<strong>en</strong><br />

zaiola noizean behin ba maitalearekin erreka bat<strong>en</strong> bazterrera joan eta<br />

han tortila eta ez dakit zer ipinita errekatxoar<strong>en</strong> zarata <strong>en</strong>tzutea, moskitoak<br />

moskito, eta jo!, kriston eguraldi e<strong>de</strong>rra aizu!. Gelditu al gara<br />

inoiz hortik pasatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> errekatxo horretan, orain zarata <strong>en</strong>tzungarri<br />

hori egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> horretan p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong>?. Azk<strong>en</strong> batean egun batzuk leh<strong>en</strong>ago<br />

izandako euritatik eta gero lurretan sartu eta ubegitik edo manantialetik<br />

ateratz<strong>en</strong> da…<br />

Orduan nik ez dut ulertz<strong>en</strong>: hori aztertzeko topikoa izango litzatekeela<br />

uste dut, ezta? Mom<strong>en</strong>tu honetan, nolabaiteko kezka hasi da<br />

apur bat, jo!, d<strong>en</strong>bora asko euria egin barik, eta Pellok euririk ez digula<br />

ekartz<strong>en</strong>.<br />

Ba seguraski, baserritar askor<strong>en</strong>tzat mom<strong>en</strong>tu honetan eguneroko<br />

zea, albiste ona izango litzateke hau <strong>en</strong>tzutea: “aizu!, biharko eguraldi<br />

txarra”, ba hai<strong>en</strong>tzat eguraldi ona izango litzateke. Orduan ez da hain<br />

erraza.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 29


Batzutan esaldiak botatz<strong>en</strong> ditugu baina esaldi hori<strong>en</strong> atzean zer<br />

dago<strong>en</strong> p<strong>en</strong>tsatu barik. Gero, beste gauza bat uraz aritz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>ean:<br />

d<strong>en</strong>ok onartz<strong>en</strong> dugu gure ibaiak, oraindik orain, lohituta edo zikinduta<br />

dau<strong>de</strong>la, z<strong>en</strong>bait lekutan lurra guztiz agortuta dagoela eta, b<strong>en</strong>o, ura<br />

ez dugula ondo erabiltz<strong>en</strong>, ez?<br />

Ikust<strong>en</strong> da, esate baterako, Zumardin bertan ura gaitzat hartu <strong>de</strong>la<br />

aste honetan, ba nolabait horr<strong>en</strong> islada da. Urarekin badaukagu nolabaiteko<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia txarra ondo jokatz<strong>en</strong> ez dugulako, ez urarekin, ez<br />

lurrarekin, ez ingurune orokorrarekin eta nolabait errudun s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> gara.<br />

Eta zer egin behar dugu?. Zer politika edo ze ku<strong>de</strong>aketa egin behar<br />

dugu gauzak leh<strong>en</strong>goratzeko eta b<strong>en</strong>etan gure kontzi<strong>en</strong>tziak gustora<br />

uzteko?.<br />

Eta horretan ez dut uste ezer berririk asmatu behar d<strong>en</strong>ik. D<strong>en</strong>a<br />

d<strong>en</strong>, edo gehi<strong>en</strong>a, edo funtsezko<strong>en</strong>a asmatuta dago eta, are gehiago,<br />

eta hau kuriosoa bada ere horrela da, are gehiago ez bakarrik asmatuta<br />

baizik eta gobernuek sinatuta. Orain <strong>de</strong>la 5 urte Rio <strong>de</strong> Janeiron<br />

izandako lurrari buruzko gailur famatu hartan gobernu guztiek arrapaladan<br />

sinatutako hainbat eta hainbat dokum<strong>en</strong>tu aipatu nahi nituzke<br />

nik. Eta esate baterako, “Ag<strong>en</strong>da 21” iz<strong>en</strong>eko testu hura hartz<strong>en</strong> baduzue<br />

eta ura eta hor agertz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> gauzak irakurtz<strong>en</strong> hasiko bazinate…nik<br />

oraintxe bertan sinatuko nituzke, baina b<strong>en</strong>o, ez nuke horr<strong>en</strong><br />

beharrik, ze, beste batzuk sinatu dute dago<strong>en</strong>eko, administrazioan<br />

daud<strong>en</strong>ek eta hala ere, sinatuta dago<strong>en</strong>a praktikan betetz<strong>en</strong> al d<strong>en</strong>,<br />

praktikan jartz<strong>en</strong> al d<strong>en</strong> ikustera gelditz<strong>en</strong> bagara, ez da praktikara<br />

eramat<strong>en</strong>.<br />

Orduan diozu, horrelako dokum<strong>en</strong>tu haundiak eta b<strong>en</strong>etan testuan<br />

politak, testuan firmatzea batzu<strong>en</strong>tzat orain arteko okerrak zuz<strong>en</strong>tzeko<br />

erresponsabilitate berriak hartzea ez <strong>de</strong>la, leh<strong>en</strong>dik zituzt<strong>en</strong> errespontsabilitateak<br />

urtzeko modua baizik: “Aizu, kontuz, ni ekologista<br />

naiz, han Rio <strong>de</strong> Janeiron egon nintz<strong>en</strong> eta sinatu g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>”. Bai nazioarteko<br />

bilera ofizialak daud<strong>en</strong> bakoitzean, beti sinatz<strong>en</strong> da horrelako<br />

zeozer, eta?. Hor bi<strong>de</strong>oan ikust<strong>en</strong> z<strong>en</strong>a, urar<strong>en</strong> dinamika honetan lan<strong>de</strong>areek<br />

edo zuhaitzek daukat<strong>en</strong> garrantzi itzela eta funtsezkoa, bai lehorte<br />

garaian, ura mant<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> dutelako, pausaleku direlako eta leh<strong>en</strong><br />

Pellok esan du<strong>en</strong>a, ez?. Edo uhol<strong>de</strong>etan ere lurra eta ura ere eust<strong>en</strong><br />

dutelako.<br />

30 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Eta hori j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiak daki, manual guztietan idatzita dago, baina<br />

gero izan gaitez<strong>en</strong> kritikoak, gure administrazioek, ze bat baino gehiago<br />

dauzkagu, zer egit<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> ikustera goaz<strong>en</strong>, zeinek egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> ur<br />

politika izan liteke<strong>en</strong> hori, nork egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> baso politika, nork egit<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong> lurral<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> antolam<strong>en</strong>du politika eta ea politika horiek guztiak<br />

uztartuta daud<strong>en</strong> ala bakoitzak bere al<strong>de</strong>tik egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> beste interes<br />

konszi<strong>en</strong>te edo inkonszi<strong>en</strong>te batzu<strong>en</strong> m<strong>en</strong>pe.<br />

Beste gauza batzuk eztabaidagarriak dira baina funtsezko<strong>en</strong>ak<br />

hortxe dau<strong>de</strong>. Eta modan dago<strong>en</strong> beste esaldi bat, garap<strong>en</strong> iraunkorra<br />

edo eramangarria edo sost<strong>en</strong>garria edo esat<strong>en</strong> d<strong>en</strong> hori ez?. Nik ez<br />

dut horr<strong>en</strong> kontra dago<strong>en</strong> pertsona bakar bat ere ezagutz<strong>en</strong>.<br />

Eskuineko zeretik hasita edo ezkerreko zeretik hasita, neoliberalak,<br />

<strong>de</strong>mokrata kristauak, sozialistak, komunistak, abertzaleak, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>teak,<br />

fe<strong>de</strong>ralistak, autonomistak, d<strong>en</strong>ak d<strong>en</strong>ak agertz<strong>en</strong> dira,<br />

agertz<strong>en</strong> gara, garap<strong>en</strong> iraungarriar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>, eta hau esat<strong>en</strong> duzu:” b<strong>en</strong>o,<br />

baina planetako garap<strong>en</strong>a ez da iraungarria, gure garap<strong>en</strong>a ez da<br />

iraunkorra, ez <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a hartuta, ez Euskal Herria hartuta ezta<br />

Afrikara joanda ere, Pellok egin du<strong>en</strong> bezala, ez baita iraunkorra.<br />

Urar<strong>en</strong> kontu honetan nahiko ikuspegi murritza daukagula uste dut<br />

eta askotan nolabaiteko ikuspegi integratzailea emat<strong>en</strong> ez garela<br />

saiatz<strong>en</strong>. Leh<strong>en</strong> esan dut ere adibi<strong>de</strong> bat jarriko nuela eta leh<strong>en</strong> hem<strong>en</strong><br />

itxarot<strong>en</strong> bueltaka ibili gar<strong>en</strong>ean hor ber<strong>de</strong>z daukazu<strong>en</strong> zera hori<br />

ikusi dut eta Pellorekin kom<strong>en</strong>tatu dut: horko testua irakurtz<strong>en</strong> baduzue,<br />

“URAREN ZIKLOA” jartz<strong>en</strong> du hor, “URAREN ZIKLO OSOA” ,“CI-<br />

CLO INTEGRAL DEL AGUA” eta hau esat<strong>en</strong> duzu: b<strong>en</strong>o, ura, euria,<br />

ho<strong>de</strong>ietatik jausi eta urtegietan biltz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la dio; nik sekulan ez dut ikasi,<br />

eta urteak daramatzat unibertsitatean ur zikloa azaltz<strong>en</strong> eta sekulan<br />

ez dut inon irakurri ura jaust<strong>en</strong> <strong>de</strong>la eta urtegietan biltz<strong>en</strong> dd<strong>en</strong>ik.<br />

Zati bat urtegietan bilduko da eta zatirik handi<strong>en</strong>a urtegitik kanpo geratuko<br />

da. Horko urar<strong>en</strong> zikloa, hori da nolabait esateko, ing<strong>en</strong>iari<strong>en</strong> ur<br />

zikloa, eta ez dut z<strong>en</strong>tzu txarrean esat<strong>en</strong>, bai kritikoan baina ez z<strong>en</strong>tzu<br />

txarrean. Gainera irudi bat dago, oso polita, baina hori ez da ur zikloa;<br />

urtegietara jaust<strong>en</strong> <strong>de</strong>la esatea kuriosoa, hori bai txiripa, jausi eta d<strong>en</strong>a<br />

urtegira. Gero hortik ateratz<strong>en</strong> da tutu batetik eta ETAP batera, hau<br />

da, ura tratatzeko eta potabilizatzeko z<strong>en</strong>tru batera doa. Hortik hartu<br />

eta erabili egit<strong>en</strong> da; erabili eta gero behar baino gehiago zikindu dugu.<br />

Gero garbitu egit<strong>en</strong> da eta berriro itsasora. Baina zikloa askoz ere<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 31


konplexuagoa da, askoz ere naturalagoa, hori zeozer izatekotan gizaki<strong>en</strong><br />

ur zikloa izango litzateke. Baina hori ez da ur zikloa eta ezta ur ziklo<br />

osoa ere, integrala, ze bestela, zer gertatz<strong>en</strong> da ba, baserritarrak<br />

bere aldapatik bere zerean landare<strong>en</strong>tzat euria eta oso ondo primeran<br />

jaust<strong>en</strong> <strong>de</strong>la ikust<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean?. Eta esango al diogu hori ur zikloa<br />

ez <strong>de</strong>la?. Nere ustez kaletarrok baserritarrekin konparatuz al<strong>de</strong>rdi horretatik<br />

<strong>de</strong>sabantaila haundia daukagu.<br />

Orduan, nire ustez gure ikuspegia askotan murritzegia da eta ikuspegi<br />

holistiko batera pasatzeko hor dago giltza, leh<strong>en</strong> aipatu dudan<br />

Rio <strong>de</strong> Janeiroko kongresu horretan. Ni gogoratz<strong>en</strong> naiz Rio <strong>de</strong><br />

Janeiroko kongresu hura hasi baino bi egun leh<strong>en</strong>ago Quebek-eko<br />

Strong iz<strong>en</strong>eko idazkari orokorrari egin ziot<strong>en</strong> elkarrizketaz. Gal<strong>de</strong>ra<br />

motz eta zehatz batean hau gal<strong>de</strong>tu ziot<strong>en</strong>: “zein izango litzateke zuretzat<br />

gio mailako gailur honetatik atera beharko litzateke<strong>en</strong> funtsezko<br />

ondorioa?” Eta berak honela erantzun zu<strong>en</strong>: “Gaurko ekonomiar<strong>en</strong><br />

kontzeptua aldatu beharra dago”.<br />

Eta urari, inguruneari edo ingurugiroari buruz ari gar<strong>en</strong>ean Strong<br />

jaunak esandakoa errepikatu behar da.<br />

Gaurko ekonomiar<strong>en</strong> kontzeptua aldatz<strong>en</strong> ez dugun bitartean ez<br />

dago b<strong>en</strong>etan politika integratzailerik egiterik, ez urarekin, ez basoekin,<br />

ez lurral<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> antolaketan, ez ezertan ere.<br />

Gaur egun konszi<strong>en</strong>te edo inkonszi<strong>en</strong>teki beti baloratz<strong>en</strong> da ikuspegi<br />

ekonomizista eta hem<strong>en</strong> daukazue, botiletan, ura botiletan satz<strong>en</strong><br />

dute. Orain <strong>de</strong>la urte asko hitzaldietan ura normalean pitxarretan<br />

ekartz<strong>en</strong> zutela gogoratz<strong>en</strong> naiz. B<strong>en</strong>o, “salmonella” baldin badauka<br />

ez dute edango, ezta?. Orain ur mineralaganako afizio edo zaletasun<br />

hori dagoela esan nahi dut, ez?<br />

Ur minerala umeari emateko!. Ez Txorrotekoa!. Aizu, txorrotekoa<br />

ona ez bada, ba hor Udaleko norbait gurutzean jarri; gurutzatu, baina<br />

zuk eskatu behar duzuna txorroteko ura kalitatekoa izatea da. Laster<br />

bat<strong>en</strong> batek agian airea ere saldu beharko du edo botilatan erosi beharko<br />

da eta horrelakorik baldin badago, Bilbon badaukagu Artxanda<br />

eta Donostian badago Igeldo. J<strong>en</strong><strong>de</strong>a bertara arrapaladan joat<strong>en</strong> da<br />

eta han dago merkatuko ekonomia eta oraindik ez dute airea botilatan<br />

sartz<strong>en</strong> baina airea hantxe dago eta j<strong>en</strong><strong>de</strong>a aire bila joat<strong>en</strong> da…<br />

32 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Nere ustez horretan, zelan edo halan, eguneroko praktikan saiatu<br />

behar gara ekonomiar<strong>en</strong> kontzeptua aldatz<strong>en</strong>, b<strong>en</strong>etako aldaketa planeta<br />

mailan egin beharko litzateke, baina z<strong>en</strong>bait gauza txiki lekuan lekuko<br />

eta egunean eguneko betebeharrak dira.<br />

Hezeguneak, esate baterako. Gaur egunean hezegune bat daukan<br />

udalerria pozarr<strong>en</strong> egongo da eta are gehiago administrazioak katalogatu<br />

egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean. Orain <strong>de</strong>la ez asko, 60 urte agian, hezegune bat<br />

zego<strong>en</strong>ean egit<strong>en</strong> zut<strong>en</strong> leh<strong>en</strong>dabiziko gauza dr<strong>en</strong>atzea z<strong>en</strong>, hezeguneak<br />

izat<strong>en</strong> baitzir<strong>en</strong> gaixotasun guzti<strong>en</strong> jatorria.. Gaur egun or<strong>de</strong>a,<br />

antropikoki ere, hezeguneak sortz<strong>en</strong> ari dira eta hezegune horietan zapor<strong>en</strong><br />

bat edo nik zer dakit zer bitxo agertz<strong>en</strong> bada, b<strong>en</strong>o ba hori ia<br />

amaitu da. Ba, oso ondo: gauzak leh<strong>en</strong>go garaian bezala egitea ondo<br />

dago, baina askotan horrek dakarr<strong>en</strong> arriskua puntu batean z<strong>en</strong>tratzea<br />

da, gure interes ekologistan kokatzea nolabait esateko eta, Euskal<br />

Herrian edo komunitate honetan babespean dago<strong>en</strong> parke kopurua<br />

azaleraz %5 -a baino ez <strong>de</strong>la p<strong>en</strong>tsatu behar da.<br />

Eta orduan ekologia esat<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ean, natur errekurtsoak eta ez dakit<br />

zer kontserbatu behar ditugula, baina non kontserbatu?. Han, %5<br />

horretan?. Hau parke <strong>de</strong>klaratu dugu eta hor zuk eskua sartu ez, baserritarrek<br />

ere ez. Hortik kanpo zelan hori ez dago babespean.<br />

B<strong>en</strong>etako ikuspegi intagratzailea izan beharko litzateke, b<strong>en</strong>etan<br />

espazio osoan integratua, horrek ez du esan nahi leku batzutan arreta<br />

handiagoz jokatu behar ez d<strong>en</strong>ik. Zelan integratu gaurko ekonomian<br />

balore estetikoak?. Leh<strong>en</strong> esan duguna, maitalearekin joan eta han izkutuan,<br />

errekar<strong>en</strong> ondoan halako mom<strong>en</strong>tu batean inguruneaz gozatzea.<br />

Zelan baloratu hori ekonomikoki? Itoitzeko aurrekontuak egin dir<strong>en</strong>ean<br />

ez dakit z<strong>en</strong>bat Guardia Zibila, ez dakit z<strong>en</strong>bat zaindari, ez dakit<br />

z<strong>en</strong>bat zem<strong>en</strong>to, z<strong>en</strong>bat burdina, z<strong>en</strong>bat makineria, ustelkeria, ez<br />

dakit z<strong>en</strong>bat…<br />

Baina non dago sartuta hor Irati ibaiari segundoko ez dakit z<strong>en</strong>bat<br />

k<strong>en</strong>tzear<strong>en</strong>a?. Non dago sartuta hor Gorraitz familiari gertatutakoar<strong>en</strong><br />

al<strong>de</strong>rdi ekonomikoa, esate baterako, edo Gorraitz familia izan gabe,<br />

han eguna pasatzera joat<strong>en</strong> d<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ari eta Irati inguruan egon d<strong>en</strong><br />

arrantzaleari gertatutakoa, orain bertara joan eta ia urik eta ez dakit<br />

zer ez dagoela ikustean?. Zelan baloratu hori ekonomikoki? Gaurko<br />

ekonomia guztiz ezgaia da horretarako baina zelan edo halan proiek-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 33


tu handietan edo proiektu txikietan horrelako gauzak ere esijitu beharko<br />

g<strong>en</strong>ituzke, horrelako gauzei prezio bat jarri behar zaie, gauza horiek<br />

b<strong>en</strong>etan z<strong>en</strong>bateraino err<strong>en</strong>tagarriak dir<strong>en</strong> ala ez ikusteko.<br />

Eskaria eta eskaintza, bizi maila eta bizi kalitatea zer dir<strong>en</strong> asko eta<br />

serioski <strong>de</strong>sberdindu behar dira. Nahastu egit<strong>en</strong> baitira gauzak eta gero,<br />

nire ustez, urar<strong>en</strong> gaian oso garrantzitsuak dira eskaria, “apet<strong>en</strong>cia”,<br />

beharra eta nahia ere. Eta nik badaukat lagun bat beti hau esat<strong>en</strong><br />

dabil<strong>en</strong>a: “Hem<strong>en</strong> zeinek nahi du horrelako Volvo bat bost atetakoa,<br />

“inyección” eta ez dakit zer gehiago du<strong>en</strong>a?”. ¡Bruuuu!. Bale, baina<br />

horrek ez du esan nahi <strong>Tolosa</strong>n horrelako Volvo lantegi bat ipini behar<br />

d<strong>en</strong>ik ezta bakoitzari horrelako Volvo bat eman behar zaionik. Hau<br />

gauza oso inportantea da, gero zifrak emat<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>ean, hem<strong>en</strong>dik hamar<br />

urtetara <strong>Tolosa</strong>ko pertsona bakoitzak z<strong>en</strong>bat ur beharko du<strong>en</strong> kalkulatzeko.<br />

Gero hori hem<strong>en</strong>dik hamar urtetara <strong>Tolosa</strong>n egongo d<strong>en</strong><br />

biztanle kopuruarekin bi<strong>de</strong>rkatu behar baita. Ateratz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> kopurua,<br />

ara!: bi urtegi gehiago!. Orduan zein da dotazio hori, prezio juxtua esat<strong>en</strong><br />

d<strong>en</strong>a, zein da?. Gauza bat beharra da. Bartzelonan, adibi<strong>de</strong>z, biztanle<br />

bakoitzak gaur egun 250 litro ur kontsumitz<strong>en</strong> du. Eta beste batzu<strong>en</strong><br />

ustez: “500 noski!. Hor urtetik urtera j<strong>en</strong><strong>de</strong>a…” Urtetik urtera<br />

gehiago zikinduko <strong>de</strong>la? Edo dutxa gehiago hartuko ditugula?. Noski,<br />

500 esat<strong>en</strong> badidazu Ibiur batez, orduan beste 2 edo 3 urtegi egin beharko<br />

lirateke Gipuzkoan.<br />

Eztabaida hauek askotan integrazio ikuspuntua falta <strong>de</strong>lako emat<strong>en</strong><br />

dira. Eta b<strong>en</strong>o, hor bazeud<strong>en</strong> diapositiba batzuk. Ekarri ditudanak<br />

oso urrunekoak dira, inork politikan nagoela p<strong>en</strong>tsa ez <strong>de</strong>zan eta beraz<br />

bakarrik apur bat nere mezua diapositibatan zehazteko da.<br />

Basamortuko antzeko zerbait ikust<strong>en</strong> da<br />

Aralekoa da dudarik gabe planeta mailan egon d<strong>en</strong> eta mom<strong>en</strong>tu<br />

honetan bizirik dirau<strong>en</strong>, tristea da esatea baina bizirik, iraut<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

arazorik latz<strong>en</strong>a. Edozein ekologia liburutan irakurri ditzakezu<strong>en</strong> hondam<strong>en</strong><br />

eta triskantza ekologiko handi<strong>en</strong>a. D<strong>en</strong>ak batera hortxe dau<strong>de</strong><br />

ikusgai eta horr<strong>en</strong> erruduna ez da natura,… itsasoar<strong>en</strong> edo lakuar<strong>en</strong><br />

gutxip<strong>en</strong> edo lehortze hori da ondoriotako bat. B<strong>en</strong>etako arazoa hango<br />

lurral<strong>de</strong>tan egindako ku<strong>de</strong>aketa txarra da eta kasu honetan, horregatik<br />

ipini dizuet hau, hau kotoia da eta hain zuz<strong>en</strong> ere han egindako<br />

34 / zumardi - CIT Ura eta lurra


kotoi produkzio edo kultibo, monokultiboa hobeto esanda, itzela, bortitza<br />

eta oso kimikoa gainera. Horrek ekarri ditu hainbat gauza ondorio<br />

bezala eta horietako bat hau da: leh<strong>en</strong> Aralera zihoaz<strong>en</strong> ibaiak gaur ia<br />

hutsik egotea edo gehi<strong>en</strong> jota, horrelako ur potxingoak egotea, leh<strong>en</strong><br />

ikus ahal izan duzu<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> antzekoa. Hori da kotoia.<br />

Arrainuntzi zaharra harean herdoilduta ikust<strong>en</strong> da<br />

Hori inork ez du horreraino eraman, hori beti egon da hor, baina leh<strong>en</strong><br />

behean ura zego<strong>en</strong>. Lakuar<strong>en</strong> irudiak, Aral lakuar<strong>en</strong> lehortear<strong>en</strong><br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 35


ondorioak pr<strong>en</strong>tsa eta komunikabi<strong>de</strong>ei esker famatuak egin dira.<br />

Oraindik horrelako ur potxingo batzuk geratz<strong>en</strong> dira.<br />

Oraindik horrelako ur potxingo batzuk geratz<strong>en</strong> dira.<br />

M<strong>en</strong>di artean, lainotan lakua ikust<strong>en</strong> da<br />

Hau<strong>en</strong>tzat hau laku sakratua da, laku glaziarra eta oso polita.<br />

Hau<strong>en</strong>tzat ez da ekonomia kontua ezta gutxiago ere, balorea ez da estetiko<br />

ezta etikoa ere, balore espirituala baizik. Honaino etortz<strong>en</strong> dira<br />

urtean behin bainatzera eta ura hartzera, botilatan gor<strong>de</strong> eta ez da<br />

edateko izango, etxean edukitzeko baizik, z<strong>en</strong>tzu espiritual bat emat<strong>en</strong><br />

baidiote.<br />

36 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Lakuar<strong>en</strong> ondoan zabortegia ikust<strong>en</strong> da<br />

B<strong>en</strong>o ba ez daukate inongo, inongo, inongo arazorik handik 20 metrotara<br />

kaka guztia botatzeko. Hau lakutik 20 metrotara dago juxtu, 20-<br />

30 metrotara gutxi gora behera. Lakua da, ura da, baina ez dute eur<strong>en</strong><br />

espiritualtasun horretan ura eta lurra id<strong>en</strong>tifikatz<strong>en</strong>. Ez dira konturatz<strong>en</strong><br />

hem<strong>en</strong> edozein modutan utzitako zabor hauek emat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> ur<br />

hori, (lixibatua) azk<strong>en</strong>ean lakura doala. Ez dute horrela ulertz<strong>en</strong>. Eta<br />

hau azk<strong>en</strong> diapositiba <strong>de</strong>la uste dut: nolabait apur bat agerian utzi nahi<br />

nuke ura m<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tzerik ez dagoela, lurra bera ere mant<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> ez badugu<br />

behintzat.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 37


SOLASALDIA<br />

I AP: Klima aldaketar<strong>en</strong>a, batzuk baietz, beste batzuk ezetz… ez al<br />

dago jakiterik aldatz<strong>en</strong> ari d<strong>en</strong> edo ez, edo…? Ez al da egia, lurra berotz<strong>en</strong><br />

ari zaigula?<br />

PZ: Jakin, ez dago jakiterik z<strong>en</strong>bateraino. Susmo mailan, hipotesi<br />

mailan, bai. Lurra berotz<strong>en</strong> ari zaigula, esat<strong>en</strong> da hala <strong>de</strong>la; baina, hortikan<br />

aurrerako hipotesiak zaila da jakitea z<strong>en</strong>bat eman <strong>de</strong>zak<strong>en</strong>.<br />

Lurrak berak, itsasoak batipat, ez al du <strong>de</strong>f<strong>en</strong>tsarik honetan guztian?<br />

Eskerrak itsasoa daukagunari: itsasoa dugu gure termostatoa. Esan<br />

bai, esan ohi da, lurra berotzean, Poloetako hizotzak urtu eta auskalo<br />

z<strong>en</strong>bat tokitan itsasoa igoko litzatekeela, eta abar. Baina, p<strong>en</strong>tsatu beharko<br />

g<strong>en</strong>uke baita ere, hau berotz<strong>en</strong> badoa -eta ej<strong>en</strong>plo bat ikusi dugu<br />

nola orain mila urte grado bat gehiago eduki zu<strong>en</strong> lur-azalak neurtzea<br />

dago<strong>en</strong> hainbestean- orduan, diot, hau d<strong>en</strong>a berotz<strong>en</strong> joango balitz,<br />

itsasotik lurrinketa gehiago egongo litzateke, laino eta ho<strong>de</strong>i<br />

gehiago, eta horrek berak eguzkiari kontra eginez, ez al luke hoztuko?<br />

Horr<strong>en</strong> adierazgarri bat izan daiteke, Golfoko gerratean gertatutako<br />

erreketa hai<strong>en</strong>a: esan z<strong>en</strong>ez, Iran eta Irak inguru haietan, eguzkirik<br />

ikusi gabe, kear<strong>en</strong> <strong>en</strong>barazoz, paraje batzutan 10 gradu gutxiago zegoela<br />

hotz-berotan. Badakigu, baita ere, sum<strong>en</strong>diek botatz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong><br />

hauts horrek guztiak ekarri izan dituela halako klima-hozteak toki batzuetan.<br />

Hori guztia kontuan hartuaz gero, ba, esan bai esat<strong>en</strong> da, baina<br />

ez dakigu z<strong>en</strong>baterainoko ziurtasunez; ezin jakin z<strong>en</strong>baterainoko<br />

lurrinketa sortuko litzake<strong>en</strong> itsasotik. Eta, neretzako, segurantzirik<br />

handitxu<strong>en</strong>a, klima aldaketar<strong>en</strong> kontu honetan guztian, itsasoar<strong>en</strong> babesa<br />

da.<br />

P: Ibiurreko urtegiar<strong>en</strong> eta Gipuzkoako herri txikietako urar<strong>en</strong> egun -<br />

go egoera nolakoa da?.<br />

I.A: Bai, b<strong>en</strong>o, nik pr<strong>en</strong>tsatik edo bilerar<strong>en</strong> batetik Ibiurreko kasua<br />

ezagutz<strong>en</strong> dut, baina zehatz mehatz esateko ez daukat daturik planteam<strong>en</strong>du<br />

horrekin bat natorr<strong>en</strong> ala ez baiezteko. Bizkaiko urtegiaz<br />

zerbait gal<strong>de</strong>tuko baz<strong>en</strong>it informazio freskoagoa izango nukeela esan<br />

nahi dut.<br />

Nere ustez, batez ere herri txikietan askotan egit<strong>en</strong> d<strong>en</strong> planteam<strong>en</strong>dua<br />

hau da: b<strong>en</strong>o, beti <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ditz<strong>en</strong> dugu udalerria <strong>de</strong>la b<strong>en</strong>etako<br />

38 / zumardi - CIT Ura eta lurra


pirami<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> oinarria. Beraz, goaz<strong>en</strong> hornitzera, hori baita azk<strong>en</strong> batean<br />

eskalarik txiki<strong>en</strong>a eta kalterik gutxi<strong>en</strong>a sortz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a.<br />

Herri askotan agian j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> gaurko kontsumoa mant<strong>en</strong>tzeko bai<br />

kantitate bai kalitate al<strong>de</strong>tik nahiko urik ez dagoela gertatz<strong>en</strong> da.<br />

Hem<strong>en</strong> kontutan hartu behar da j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> betebeharrak etxeko txorrotekoa<br />

bakarrik ez <strong>de</strong>la. Hor badago beste kontzeptu bat emari ekologikoa<br />

<strong>de</strong>ritzana, hau da, edozein kasutan errekak beti ura izan behar<br />

duela. Badau<strong>de</strong> ur asko dut<strong>en</strong> herri batzuk, ura emateko moduan<br />

daud<strong>en</strong>ak eta beste batzuk berriz urik ez dute eta ondorioz iturbegiak<br />

inguruko herrietatik hartu behar dira. Nik kasu konkretu honetan ez<br />

dut egoera ongi ezagutz<strong>en</strong>. Oso kritikoa naiz urtegiekin, baina niretzat<br />

kontua ez da urtegia bai ala urtegia ez, eta ez dakit erantzun honek zure<br />

planteam<strong>en</strong>du konkretu horretarako balio du<strong>en</strong> ala ez. Baina niri<br />

batzutan hau esat<strong>en</strong> didate: zu Iñaki urtegiar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>koa al zara?. Bai<br />

ala ez esan aurretik nik horr<strong>en</strong> justifikazioa behar dut, hau da, zeintzuk<br />

dir<strong>en</strong> horrelako azpiegitura bat justifikatz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> datuak, eta datu horiek<br />

eta berai<strong>en</strong> kalitatea aztertu behar ditut. Batzuk esat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ez,<br />

Gipuzkoan biztanle bakoitzeko egunean 300 litro kontsumitz<strong>en</strong> dira<br />

eta beste batzu<strong>en</strong> ustez 450 edo 460, oker ez banago. Orduan, oinarritzat<br />

hartz<strong>en</strong> dugun datuar<strong>en</strong> arabera, Ibiur justifikatu beharko litzateke<br />

eta agian beste bi edo hiru gehiago ere bai. Edo bestela, hau<br />

esan daiteke: “Ez!. Dago<strong>en</strong>arekin, eta b<strong>en</strong>etan ku<strong>de</strong>aketa eraginkorra<br />

eginda ez da gehiagorik behar, ez orain ez datoz<strong>en</strong> 20 edo 40 urtetan”;<br />

eta, noski, kasu konkretu horretan ez dakit errealitatea zein d<strong>en</strong>.<br />

Putzuari buruz aipatu duzun hori, ni hidrogeologoa eta lurpeko ur<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>datzaile amorratua naizela kontutan hartuz, lur gaineko urei buruz<br />

hau esan nahi nuke: nik badakit leku batzuetan putzuak egit<strong>en</strong> badira<br />

egoera txarra konpon <strong>de</strong>zaketela kalitate oneko ura ateraz , eta<br />

beste leku batzuetan berriz, zundaketa batzuk egin direla baina ez direla<br />

ondo atera, urik ez dutelako lortu. Beraz, berriro diot ez dakidala<br />

zure kasu konkretu horretan horrekin behintzat zati bat hornitzeko posibilitaterik<br />

ba dago<strong>en</strong> ala ez.<br />

Urte askotan Aralar inguruan ikerketak egin dira hango urdunetaz<br />

(akuiferoez) baliatzeko eta urtegiak egitea ebitatzeko eta nik badakit<br />

ba putzu batzuk, b<strong>en</strong>o, ba ondo atera direla eta beste batzuk espero<br />

z<strong>en</strong>a baino askoz ere gutxiago eman dutela. Orduan, datu horiek guz-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 39


tiak mahai gainera ekarrita, arte eta batez ere ikuspuntu integratzaile<br />

batetik, eta ez hor mural horretan agertz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> eskema horretatik, orduan<br />

nere ustez kasu honetan Ibiur behar da, edo bestela “ni pa Dios”<br />

ala “bai” esango nuke; baina ez daukan kapazida<strong>de</strong>arekin erdiarekin<br />

baizik.<br />

P.: herrietako lekuko bezala ur-errekurtso<strong>en</strong> garrantzia<br />

I.A.:Bai, b<strong>en</strong>o, horretaz esate baterako Bizkaian guk badaukagu<br />

erronka bat hango partzuergoarekin. Hango kontsozioa ez uste hem<strong>en</strong>go<br />

kotsorzioar<strong>en</strong> parekoa d<strong>en</strong>ik. Hango kontsorzioa beste gauza<br />

bat da eta normalean udalerri berri bat kontsorzio barrura sartz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>an<br />

eta kontsorzioak agintz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ez, behin sartuz gero, berak emango<br />

dio ura herri horri eta kontsorzioak du<strong>en</strong> urtegitik, kasu honetan<br />

Zadorratik; herriek hau egit<strong>en</strong> dute: herri txikiak direlako gehi<strong>en</strong>etan<br />

eta beharbada ura erabiltzeko kapazitaterik ez daukatelako, hau esat<strong>en</strong><br />

dute: “Begira, hau d<strong>en</strong>a urar<strong>en</strong> kontsorzioar<strong>en</strong> eskuetara pasatz<strong>en</strong><br />

da, ura berak ekar <strong>de</strong>zala, beral kobra <strong>de</strong>zala eta guk arazo bat gutxiago”.<br />

Orduan, hainbat eta hainbat lekutan, eta nolabait kontsorzioar<strong>en</strong><br />

oniritziz edo onesp<strong>en</strong>ez, betiko bertako errekurtsoak utzi, utzi egin<br />

dira eta herri asko gaur egun erabat galduta dau<strong>de</strong>, nolabait esateko.<br />

Herri guztiek egin beharko luket<strong>en</strong>a betidanik izan dituzt<strong>en</strong> ur errekurtso<br />

propioak mant<strong>en</strong>tzea izango litzateke, nahiz eta egunero sarean<br />

sartzea ez lortu, martxan mant<strong>en</strong>du. Hain zuz<strong>en</strong> ere, zer gertatu<br />

z<strong>en</strong> orain <strong>de</strong>la 5 edo 6 urte horrelako lehorte ofizial hura etorri z<strong>en</strong>ean?.<br />

Ofizialar<strong>en</strong>a maiuskulaz esat<strong>en</strong> dut eta <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ditz<strong>en</strong> gainera.<br />

Herri askotan, Bilbo haundian, 12 orduko murrizketak izan g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong><br />

baina Arratiako herri askotan, esate baterako, ordu bakar bat ere ez,<br />

zergatik?. Garai hartan arrazoi askor<strong>en</strong>gatik urtegiek ez bezala portatatu<br />

zir<strong>en</strong> horrelako iturbegi txiki eta akuiferoak bazituztelako, eta<br />

ura emat<strong>en</strong> segitz<strong>en</strong> zutelako.<br />

Orduan gau egun horrelako herri batzuk sartu dira kontsorzioan eta<br />

nik neuk kritikatu dut hori hau esanez: “b<strong>en</strong>o, gauza bat nolabait ere<br />

aseguratuta egotea da, baina, tira, mant<strong>en</strong>du zeurea; azk<strong>en</strong> batean<br />

zeurea mant<strong>en</strong>tzea beti bestear<strong>en</strong> m<strong>en</strong>pe ez egoteko arrazoi bat da<br />

eta zeozer gertatz<strong>en</strong> baldin bada eguraldiagatik bai sare nagusiko ho-<br />

40 / zumardi - CIT Ura eta lurra


dieritan, orduan zuk badaukazu behintzat nolabaiteko abantaila ur hori<br />

erabiltzeko eta ni, al<strong>de</strong> horretatik, bertako errekurtso<strong>en</strong> al<strong>de</strong>koa naiz.<br />

P.:Uda bukaeran hegoal<strong>de</strong>an uhol<strong>de</strong> eta itsasandiak gertatz<strong>en</strong> di -<br />

ra eta Euskal Herrian horrelako gertakizunik berriro izatea posible al<br />

da?<br />

P.Z.: Bu<strong>en</strong>o, itsasoko korronte hori<strong>en</strong> asuntoan, nik uste, Espainia<br />

mailan esat<strong>en</strong> zutela. Eta horrela begiratuta, Espainia mailan alegia,<br />

gu txoko berezi batean gelditz<strong>en</strong> gara eta horregatik, nk ez nion hainbesteko<br />

inportantziarik eman. Gainera, Espainian euriak jotz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean,<br />

Andaluzian eta Extremaduran eta, guri ez zaigu horr<strong>en</strong>bestekorik<br />

tokatz<strong>en</strong>, ez eta gutxiagorik ere. Eta al<strong>de</strong>rantziz, han lehorteak jotz<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong>ean, guri, euritan, b<strong>en</strong>taja guztia emat<strong>en</strong> digu, normalean<br />

behintzat. Horregatik, ez dakit itsasoko korronte kontu horrek gure txoko<br />

honetara, z<strong>en</strong>baterainoko eragina ekarriko luke<strong>en</strong>. Ni gehiago preokupatz<strong>en</strong><br />

nau antizikloiar<strong>en</strong> kokaerak, bere txokoa galdu ote du<strong>en</strong>…<br />

zergatik, azk<strong>en</strong> batean, horrek zabaltz<strong>en</strong> dugu guri euria.<br />

P.: Duela 6 urte Euskal Herrian izan g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> lehortear<strong>en</strong> arrazoia<br />

edo eragilea zein izan z<strong>en</strong>?<br />

I.A.:Nik horretaz gauzatxo bat esan nahi nuke topiko bat apurtzearr<strong>en</strong>.<br />

Leh<strong>en</strong> lehorte ofiziala aipatu dut, ez?. Orain <strong>de</strong>la 5-6 urteko lehortea.<br />

Nere ustez, egoera hura ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> behar bezala aprobetxatu<br />

urari buruzko hausnarketa serio bat egiteko eta ikasgai hura horretarako<br />

b<strong>en</strong>etan aprobetxatzeko, ikasteko alegia. Lehorteari buruzko <strong>de</strong>finizioarekin<br />

seguraski hem<strong>en</strong>go guztiak ez ginateke ados egongo eta<br />

nik zera diot: nola da posible Bilbo haundi batean 12 ordutako ur murrizketa<br />

egotea 89an hasi eta 91 hasiera arte, Sondikako aireportuan<br />

neurtua oker ez banago, urtean 823 milimetro jaso badira?. Noski,<br />

Bilbon jaust<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a urte arrunt batean batazbeste gutxi gora behera,<br />

Sondikan bertan neurtua 1.200 mm. izat<strong>en</strong> da. Orduan 90ean edo<br />

89an lehortea izan g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> urte hartan, urritik irailera bitartean 823, <strong>de</strong>magun<br />

800 izan zirela. B<strong>en</strong>o hor ikuspegi matematikotik akats bat<br />

egon da: 1.200-800 mm. Baina nola azaldu Afrikako j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiari,<br />

Asiako j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiari eta normalean egoera normal batean urtean 800<br />

milimetrotara irist<strong>en</strong> ez d<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ari eta normalean 800-400 milimetroekin<br />

ere arazorik ez du<strong>en</strong>ari, nola azaldu guk 12 orduko murrizke-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 41


tak izan g<strong>en</strong>ituela 800 milimetro gainera jaust<strong>en</strong> zitzaizkigunean?. Ez<br />

zir<strong>en</strong> jausi, jausi behar zir<strong>en</strong>ean, hau da, azaroan, urtarrilean eta, apirilean<br />

jausi zir<strong>en</strong> eta gero ez dakit noiz. Baina b<strong>en</strong>o, jausitakoa hor dago.<br />

Beraz lehorte hura, eta izan g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> horrelako eztabaida asko<br />

eta asko, lehortea aztertzeko zir<strong>en</strong>, egia esan anomalia negatibo bat<br />

egon baitz<strong>en</strong>: ohizkoa baino euri gutxixeago egin zu<strong>en</strong> eta gainera hilabetetan<br />

<strong>de</strong>sfasatua, baina hala ere, jaust<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a aprobetxatx<strong>en</strong> jakin<br />

izan bag<strong>en</strong>u, b<strong>en</strong>etako ur politika egoki eta dibertsifikatu batean,<br />

ez z<strong>en</strong> gertatuko gertatu z<strong>en</strong>a. Beste datu bat: duela 2 urte edo,<br />

Andaluzian oso egoera txarrean egon zir<strong>en</strong> eta kasualitatez Gil y Gil<br />

<strong>en</strong>tzun nuela gogoratz<strong>en</strong> naiz , ez p<strong>en</strong>tsa horretara espreski joan nintz<strong>en</strong>ik,<br />

baina <strong>en</strong>tzun nu<strong>en</strong> Marbellan lehorte itzela zegoela eta alkate<br />

gisa berak ur-eskariari erantzuna emango ziola. Hau erantzun ziot<strong>en</strong>:<br />

“B<strong>en</strong>o, ba orain arte ez duzue murrizketarik izan, ez?”. “Ez, Andaluzia<br />

osoan bai, Malagan ez, Malagan ez dago murrizketarik eta ez da<br />

egongo ni alkatea naiz<strong>en</strong> bitartean”. “Eta z<strong>en</strong>bat ur…” “Ba, egunean<br />

500 litro biztanle bakoitzeko banatz<strong>en</strong> ari gara”. Hori ez da emat<strong>en</strong> ezta<br />

monzoi garaian, Himalayan!! 500 litro, noski hor sartz<strong>en</strong> dira hamaika<br />

urbanizazio, hamaika golh-zelai, (datorr<strong>en</strong> urteko nazioarteko<br />

golf txapelketar<strong>en</strong> bat han izango baita). Orduan, zein da kasu honetan<br />

lehortear<strong>en</strong> kontzeptua?. Guk eskatz<strong>en</strong> duguna administratzaileak<br />

eman <strong>de</strong>zake<strong>en</strong>a baino gehiago bada, hau da, eskaintza ez bada<br />

nahikoa, eskaria betetzeko <strong>de</strong>fizita dago, ur <strong>de</strong>fizita, lehortea?<br />

P.Z: Hortan, Iñaki, nik ere esan nahi nuke kontu bat. Eta da, oso era<br />

<strong>de</strong>sberdinean neurtz<strong>en</strong> direla kontuak, segun non kokatz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>.<br />

Lehorte dontsu haretan, hiritik oihu larriak jaulki zir<strong>en</strong>: ura falta z<strong>en</strong>,<br />

egia. Baina, baserri mailan, ez z<strong>en</strong> horrelakorik gertatu. Orduan, nik<br />

esat<strong>en</strong> nu<strong>en</strong>a, “lehorte lehorterik ez zagok, hon<strong>en</strong>beste eta horr<strong>en</strong>beste<br />

euri egin dik”… Orain, zer gertatu z<strong>en</strong>? Hilabete batzuk segidakoak<br />

izan g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> oso prezipitazio eskasekoak, eta hirietarako urtegi<br />

eta ur-potzuak nola minimoetan harrapatu zitu<strong>en</strong>, orduan j<strong>en</strong><strong>de</strong>a apuratu<br />

eta estutu zela!<br />

Baina, ordukoa baino lehorte lehorrago eta larriagoak gertatu izandu<br />

dira. 3 bat urte leh<strong>en</strong>ago, adibi<strong>de</strong>z, uda osoan euririk ap<strong>en</strong>as, eta<br />

m<strong>en</strong>di-bizkarretako iturri asko eta asko galdu zir<strong>en</strong>ekoa… hura ikaragarria<br />

zihoan. Berdintsu gertatz<strong>en</strong> ari z<strong>en</strong> 83an ere: orduan pasa ze-<br />

42 / zumardi - CIT Ura eta lurra


na, gero abuztuan kolpetik 400<strong>en</strong> bat litro uhol<strong>de</strong>z bota zituela, eta<br />

modu txarrean gainera, kalte ikusgarriak ekarriz. Urte hartan oso baxu<br />

geldituko z<strong>en</strong> ur-kopurua, batazbestekoa, baina 400 horiei esker,<br />

urtear<strong>en</strong> totala txukundu samarra bilakatu z<strong>en</strong>. Horregatik diot, baietz,<br />

lehorte kontuan topiko batzuk badau<strong>de</strong>la, kontuan hartu beharrekoak.<br />

Bu<strong>en</strong>o, pixka bat gauzak zuz<strong>en</strong>tzeko, esango nuke, lehortea gertatzean,<br />

leh<strong>en</strong> 89. urtea esan dut, baina ez, urte horietan normal ibili<br />

z<strong>en</strong>. Leh<strong>en</strong> aipatu hori 91.<strong>en</strong>a z<strong>en</strong>, orain 6 urtekoa. Hori zuz<strong>en</strong>du eta<br />

gero, esan, hark ekarri zu<strong>en</strong>a lezio handi eta estimatzekoa izan zela,<br />

eskarm<strong>en</strong>tu e<strong>de</strong>rra, alegia. Orduan ikasi g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, hiriburuetan batipat,<br />

ura nola erabili. Ordutik hona, adibi<strong>de</strong>z, izan ditugu lau-bost hilabeteko<br />

lehorte makur samarrak, segidakoak, baina ur-putzuetan ez da<br />

hainbeste nabarm<strong>en</strong>du. Zeozer ikasi dugun seinale.<br />

P.: T<strong>en</strong>porei buruz, zer? Eguraldi txarrak agindu z<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> udabe -<br />

rrian, eta zer? Betetz<strong>en</strong> al da t<strong>en</strong>por<strong>en</strong> konturik?<br />

P.Z.:Itxaron, itxaron. Horixe betetz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la. Gehiago esango dizuet.<br />

T<strong>en</strong>por<strong>en</strong> martingalak ezagutz<strong>en</strong> ere ikasi beharra dago. Begira, udazk<strong>en</strong>etik<br />

hasiko naiz. Hobeto gogoratz<strong>en</strong> zaret<strong>en</strong>ok, aber, esan honela<br />

azaldu nitu<strong>en</strong> gauzak edo ez. Udazk<strong>en</strong>eko hiru t<strong>en</strong>pora-egunak, euritsuak<br />

izan zir<strong>en</strong>, asteburu honetakoak bezalatsu. Bakar bakarrik, gau<br />

partean, hego pittin bat sartz<strong>en</strong> zela. Horregatik, batzuk ziotsat<strong>en</strong>:<br />

“Aibala! Udazk<strong>en</strong> petrala zaukagu: Hiru egunak euritsu, ez da?<br />

Udazk<strong>en</strong> euritsua, orduan?” Eta nik esan nu<strong>en</strong>: “Ez horr<strong>en</strong>beste: bi leh<strong>en</strong>goetan<br />

hego-haize puxka bat sartu duk. Hortaz, udazk<strong>en</strong>eko leh<strong>en</strong><br />

partean bigun samarra izango <strong>de</strong>la espero diat eta azk<strong>en</strong>a bai, hori petrala”.<br />

Esan behar da egun bakoitzari dagokiona ez <strong>de</strong>la neurtu behar gure<br />

egutegiko hilabete horiekin, ilargiar<strong>en</strong>ekin baizik. Egun bakoitzak,<br />

t<strong>en</strong>poretakoak, ilargiar<strong>en</strong> aldiak seinalatz<strong>en</strong> ditu. Ilargiar<strong>en</strong> arabera<br />

noa ni. Leh<strong>en</strong><strong>en</strong>goa, gehi<strong>en</strong>bat, Irailar<strong>en</strong> azk<strong>en</strong> 10 egun eta Urriar<strong>en</strong><br />

14 egunak, ba, koskadun joan z<strong>en</strong>, euria eta eguraldi onak tartekatuz.<br />

Urriar<strong>en</strong> 12a ingurutik San Martinak bitartean, Azaroar<strong>en</strong> 11ra bitartean,<br />

eguzki gozoa, euririk ap<strong>en</strong>as, 28-29 litro, eta lorak ernetz<strong>en</strong>, udazk<strong>en</strong><br />

oso gozoa joan z<strong>en</strong>. Ilargi betearekin, San Martin egunar<strong>en</strong> biharamunean,<br />

hasi z<strong>en</strong> euritan, hasi baz<strong>en</strong> hasi, eta 29<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 43


Jakina, 500 kontatu ditut ilargi betetik ilargi betera, ze, egunkarietan<br />

agertu z<strong>en</strong> Azarorik euritsu<strong>en</strong>a izan g<strong>en</strong>uela ez dakit z<strong>en</strong>bat urtetan.<br />

Eta hori, 20 egun kontatuta, artean beste 10 falta zirela ilargialdi<br />

betea osatzeko, 10 egun ab<strong>en</strong>dukoak, alegia. Hauekin osatu zir<strong>en</strong> 500<br />

litroak.<br />

Gero, gabonaurreko t<strong>en</strong>porak etorri zir<strong>en</strong>. Nahikoa bigunak suertatu<br />

zir<strong>en</strong>. Laino gutxirekin eta hotz, izotz eta beste, kriston hotzak eman<br />

zitu<strong>en</strong> Eguberri-Erreg<strong>en</strong>etarako horretan. Orduan tokatu z<strong>en</strong> antizikloia<br />

nahiko latitu<strong>de</strong> altuan, baina euri eta guzti. Eta ia, urtarrilar<strong>en</strong><br />

22tik honuntza, euri egun egunak euridunak izan zir<strong>en</strong> eta 500 litro, bi<br />

gutxiago, Arantzazun bildutakoak. pulam<strong>en</strong>tuzkorik ez dugu izan, lanbrotan<br />

pixk<strong>en</strong> bat edo horrela. Bigarr<strong>en</strong> parte hori, beraz, bigunetik.<br />

Iritsi dira udaberriko t<strong>en</strong>porak, negua bi hilabetekoa izan baditugu aurt<strong>en</strong>,<br />

laburra oso, eta hiru egunak eguzkitsu, mantxo, ostiralean laino<br />

ale bat edo beste oxta-oxta… eta nik esan nu<strong>en</strong>: “Ez duk posible; leh<strong>en</strong><br />

hilabete leuna eta orain beste hiru horrela?”. Izan ere, neguan eta<br />

udaberrian, horr<strong>en</strong> antzu eta lehorretik lau hilabete? Ez, p<strong>en</strong>tsatu<br />

nu<strong>en</strong>: batzutan nola egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> ostiralak al<strong>de</strong>rantzizkoa, ba, orain botako<br />

dik. Eta espero nu<strong>en</strong>, apiril al<strong>de</strong> horretan botako zuela. Eta, keba!<br />

Ez zu<strong>en</strong> amore eman. Nik uste baino estuago portatu dira t<strong>en</strong>porak,<br />

berak seinalatutakoa zintzoago betez. T<strong>en</strong>porak arrazoi, eta ez, aldiz.<br />

Nik uste on<strong>en</strong>ez p<strong>en</strong>tsatuak!<br />

P.: Orduan, sinesm<strong>en</strong>ik baduzu t<strong>en</strong>poretan? Ezer zi<strong>en</strong>tifikorik ba -<br />

dago horretan?<br />

P.Z.: Bu<strong>en</strong>o, barkatu, nik sinesm<strong>en</strong>a baino gehiago, hala esango<br />

nuke, obserbazio eta erreparatzea <strong>de</strong>la hem<strong>en</strong> beharrezko. Zi<strong>en</strong>tifiko<br />

konturik ezin <strong>de</strong> esan. Zi<strong>en</strong>tifiko izatekotan, ez dakit, ilargiar<strong>en</strong> egun<br />

jakin batean edo fase jakin bat<strong>en</strong> bezperan edo hurr<strong>en</strong>go egunean<br />

edo, nolabait, data jakin batean edo beharko zuke<strong>en</strong> izan… Baina,<br />

t<strong>en</strong>porak, aizu, batzutan ilgoran suertatz<strong>en</strong> dira, bestetan ilberan. Eta,<br />

jontxo! Hasiera batean neronek ere ez nu<strong>en</strong> sinest<strong>en</strong> horretan, baina<br />

10 urte daramatzat erreparatze lanetan, eta harrituta nago, harrituta.<br />

P.: t<strong>en</strong>porak eguraldiar<strong>en</strong> iragarle al dira?<br />

I.A.:B<strong>en</strong>o, egia esan, zi<strong>en</strong>tifiko batzuek esat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>a ez dut sinist<strong>en</strong>.<br />

Gal<strong>de</strong>ra hau erantzuteko errefer<strong>en</strong>tzia ona ez naizela esan nahi<br />

44 / zumardi - CIT Ura eta lurra


dut. Horri buruzko hausnarketa egiteko inoiz astirik ez dudala izan uste<br />

dut. Gauza bera gertatz<strong>en</strong> zait zahoriekin. Batzuek diot<strong>en</strong>ez zahoriek<br />

ura topatz<strong>en</strong> dute!. Ba guretzat hobe, ez?. Nik batzutan Pellori<br />

<strong>en</strong>tzut<strong>en</strong> diot bihar eguraldi ona datorrela eta p<strong>en</strong>tsakor geratz<strong>en</strong> naiz:<br />

zergatik eguraldi ona euririk ez badator?. Horrek t<strong>en</strong>porar<strong>en</strong> gaiak baino<br />

gehiago kezkatz<strong>en</strong> nau.<br />

P.Z.: Ez, ez;ni fio naiz leh<strong>en</strong> esan dudan t<strong>en</strong>por<strong>en</strong> kontuan, zer<strong>en</strong>,<br />

oraindik behintzat ez dago pulam<strong>en</strong>tuzko aldaketarik, eta batez ere,<br />

Iparral<strong>de</strong>ra begiratuta, hor ikust<strong>en</strong> baitira antizikloiak nahikoa finko, familia<br />

bat osatuz, eta al<strong>de</strong> horretatik mapa ez da aldatz<strong>en</strong>, nahiz eta tarteka,<br />

Espainiako p<strong>en</strong>intsulatik etorri egun hauetakoar<strong>en</strong> antzerako nahasketa<br />

ttikiak. Orduan, ilargi aldi honek lainateria gehiago ekar <strong>de</strong>zake<br />

hori bai.<br />

Eta eguraldi onar<strong>en</strong> edo txarrar<strong>en</strong> kalifikazio kontu horretan, nik<br />

ere, Iñakik bezala p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong> dut: behin baino gehiagotan esan izan<br />

dut irratian, ez dakigula zein d<strong>en</strong> ona eta txarra; baina, gertatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a,<br />

minutu bat<strong>en</strong> barruan zer datorr<strong>en</strong> esan behar duzula, eta ezin zara<br />

egunero zehaztasun horietan ibili, eta azk<strong>en</strong>ean, j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak ulertz<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong>era makurtu beharra daukazu eta “eguraldi ona” <strong>de</strong>ituko diogu<br />

nahiz eta jakin, hegoar<strong>en</strong>a adibi<strong>de</strong>z, ez <strong>de</strong>la gure kom<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tzietarakoa.<br />

Horrela hitzegin behar duzu, zer<strong>en</strong>, azk<strong>en</strong>ean, ez dakizu j<strong>en</strong><strong>de</strong>a<br />

nahastu edo zer egit<strong>en</strong> duzun.<br />

P.: Erosio eta kontu horietan daturik ba al dugu? Pinudiak kalterik<br />

egin ahal du?<br />

P.Z.: Jakin badakit kontu hauetan datuak biltz<strong>en</strong> ibili zela Felix<br />

Ugarte, orain urte pare bat Oñatin hil z<strong>en</strong>a. Honek egunero egunero,<br />

errekara jaitsi eta ur kopurutxo bat hartz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>, analisiak egin eta gero<br />

kontrastatu prezipitazio egunekin eta abar… Berak eta bere laguntzaileek<br />

egin zut<strong>en</strong> lan honetan. Euria pixka bat egin ahala, ba, 6-7 litro<br />

egin ahala, lur kopurua errekan nabarm<strong>en</strong>agoa z<strong>en</strong> eta, bu<strong>en</strong>o, badakizute<br />

Oñati inguruan pinudi asko dagola eta beti dabiltz han, orain<br />

bertan ere bai, pinuak botatz<strong>en</strong>, eta han lur asko mobitz<strong>en</strong> da. Ez dakit<br />

zehatz han bildutako datuak z<strong>en</strong>baterainokoak dir<strong>en</strong> eta nolakoak.<br />

Ikerketa egit<strong>en</strong> badabiltzala, hori bai.<br />

Pinudi<strong>en</strong> kontu horretan, dakidana da, pinua dago<strong>en</strong> tokian lurra el-<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 45


kortz<strong>en</strong> joat<strong>en</strong> <strong>de</strong>la. P<strong>en</strong>tsa pinuak ez daukala gure beste zuhaitz<strong>en</strong><br />

tamainako hostorik, ez diola eust<strong>en</strong> euri urari. Txikitatik <strong>en</strong>tzun g<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />

“Debajo <strong>de</strong> la hoja, dos veces se moja”. Hori pago eta haritz<strong>en</strong> pean,<br />

bai. Baina, euria hasi orduko, Arantzazun bertan, lasai asko egot<strong>en</strong> gin<strong>en</strong><br />

pagopean 10<strong>en</strong> bat minutu edo; gero bai, tantanka hast<strong>en</strong> z<strong>en</strong>ean,<br />

orduko mobitu behar handik, doble bustiko ez bagin<strong>en</strong>. Baina, pagoak<br />

egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, nolabait esateko, pinuarekin al<strong>de</strong>ratuta, mantar<strong>en</strong>a<br />

da: alegia, umeldura eta bustia luzaro mant<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> du ostrope hartan.<br />

Eta pinuar<strong>en</strong>ean, aldiz, urak agudo al<strong>de</strong>gin eta gero, haize lehorra<br />

ere lurreraino sartz<strong>en</strong> da eta elkortu egit<strong>en</strong> du zorua. Pagadian,<br />

gauez ez da pinudian bezala hoztutz<strong>en</strong> lurra; eta egunez, berriz, ez da<br />

berotz<strong>en</strong> pinudian beste. M<strong>en</strong>dian ibili zaret<strong>en</strong>ok badakizute hori:<br />

Eguraldi beroan, eguzkitsuan, pinudian bero kiskalgarria egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

bitartean, inguruan pago pare bat dago<strong>en</strong> lekuan jarri eta askoz freskoago…<br />

Hortaz, lurrar<strong>en</strong> elkortasun horrekin, euria datorr<strong>en</strong>ean, pinudian<br />

lurra jo orduko, sartu ez baino, behera, erreka al<strong>de</strong>ra joko du ordu gutxitan.<br />

Eta pagadian, artean ere, ostro artean zintzilik dabil, apurka lurrera<br />

erori eta lurrean sartzeko eragozp<strong>en</strong>ik gabe, han umel dagoelako,<br />

eta errakara oso berandu iritsiko da, lurra gozatu eta gero.<br />

I.A.: Bai, higaduraz plano kuantitatibo batean esateko, nik dakidanez,<br />

oso ikerketa gutxi egin dira, hots ekarkin solido horiek nondik datoz<strong>en</strong><br />

alegia. Garai batean guk hori ikertu g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> zerbait, baina utzi<br />

behar izan g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> Felixekin beste arazo batzuk izan g<strong>en</strong>ituelako.<br />

Datu batzuk lortu g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> baina datu horiek ez dauzkat orain buruan.<br />

Azterketa Altub<strong>en</strong> egin g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, han Bizkaia eta Araba al<strong>de</strong>an,<br />

eta Oñati inguruan Felixek egin zu<strong>en</strong>. Hasi baino besterik ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />

egin. Horrelako gainazaleki ur isurketa horrek edo ur horiek garraiatz<strong>en</strong><br />

dituzt<strong>en</strong> ekarkinak kuantifikatzea posible <strong>de</strong>la esan behar da, baldin<br />

eta horretarako j<strong>en</strong><strong>de</strong>a baduzu.<br />

Baina urtean zehar liteke<strong>en</strong>a da garraiatutako <strong>de</strong>magun %90-a<br />

agian 4 edo 5 egunetan egit<strong>en</strong> <strong>de</strong>la. Orduan, zein da kontua?. Guk,<br />

horretan hasi gin<strong>en</strong>ean, laginketa antzeko bat astean behin egit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>.<br />

Horrek noski ez du b<strong>en</strong>etako datua emat<strong>en</strong>. Beraz, guk egit<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>a karga solidoa tarteka neurtzea z<strong>en</strong> eta orduan datu horiek<br />

46 / zumardi - CIT Ura eta lurra


iltz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>, baina ez dakigu ezer gehiago hor amaitu baitz<strong>en</strong><br />

ikerketa. Baina kualitatiboki behintzat, oso lotua dago ekarkin horr<strong>en</strong><br />

jatorria lurra galtzearekin. Eta lurra, ura bezala, ez dugu ekonomikoki<br />

baloratz<strong>en</strong>.<br />

Baserritarrek arrazoia dute zorua eta lurra zer dir<strong>en</strong> bereizi behar<br />

dugula esat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ean, beraiek bereizt<strong>en</strong> dute eta.<br />

Lurra gauza emankor bat da eta nekazari<strong>en</strong>tzako ona da. Zorua, aldiz,<br />

emankorra ez d<strong>en</strong> zatia da, baina askotan juridikoki d<strong>en</strong>a da zorua.<br />

Udalerri askotan, batez ere industria guneak edo dir<strong>en</strong>etan, Bilbo<br />

haundia kasu, ez da bereizketa hori egit<strong>en</strong>. Beste irizpi<strong>de</strong> batzu<strong>en</strong> arabera<br />

egit<strong>en</strong> da bereizketa baina emankortasuna ez du kontutan hartz<strong>en</strong><br />

bereizketa honek. Orain , askotan, zorua gainean zerbait jartzeko<br />

bezala hartz<strong>en</strong> da eta gainean jarriko d<strong>en</strong> horrek du balioa eta ez zoru<br />

berak, estrategikoki zoru hori non kokatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> da baliotsu<strong>en</strong>a. Eta<br />

hem<strong>en</strong> badaukazu kaia, itsas-kaia eta hor badaukazu autobia, beste<br />

leku horretan baduzu nik zer dakit zer eta horko metro karratu batek<br />

hainbeste balio du.<br />

Beraz irizpi<strong>de</strong>ak guztiz ekonomizistak dira eta askotan baserritarrak<br />

erre, hasarretu egit<strong>en</strong> dira eta arrazoi haundiz. Hau leku ona da,<br />

lurra da, goaz<strong>en</strong> lur hori ekonomikoki baloratzera, ez besteekin egin<br />

dugun bezala. Baina nere ustez lurra galtzea ez da ekonomikoki baloratz<strong>en</strong>.<br />

Ekonomikoki harri<strong>en</strong> higadura baloratz<strong>en</strong> da, kuriosoa da, baina<br />

harri hori monum<strong>en</strong>tu batean dago<strong>en</strong>ean…Harri hori han dago,<br />

“Part<strong>en</strong>on”-<strong>en</strong>. Orduan bai, ikerketak egingo dira, baina harriak k<strong>en</strong>tz<strong>en</strong><br />

badituzte, agur turistak. Harri horiek beste leku batean baldin badau<strong>de</strong><br />

berriz, badirudu harriek ez dutela funtzio hori betetz<strong>en</strong> , ez?.<br />

Eta norbaitek esan zu<strong>en</strong>: “b<strong>en</strong>etan ingurugiroa ekonomikoki baloratuko<br />

balitz, lurrar<strong>en</strong> galera, urar<strong>en</strong> kutsadura bera, edo hainbat gauza<br />

ekonomikoki baloratuko lirateke”. Baina hori ez da baloratz<strong>en</strong>.<br />

Erabilp<strong>en</strong>a bakarrik baloratz<strong>en</strong> da ez edukitzea edo egotea, ezta horrek<br />

betetz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> funtzio ekologiko eta sozialak ere. Ez da berdina<br />

leku batera maitalearekin joan eta amaitu ondor<strong>en</strong> handik joan eta inguru<br />

guztia ber<strong>de</strong> ber<strong>de</strong> ikustea edo d<strong>en</strong>a zorurik gabe edo zomorroz<br />

betea egotea. Gure “cliche” hori aldatu behar dugula uste dut, gure<br />

“chip”-a.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 47


P.Z.: Higadurar<strong>en</strong> mailan, Espainia al<strong>de</strong>tik badut hem<strong>en</strong> daturik.<br />

Gu, hem<strong>en</strong> Euskalerrian, gau<strong>de</strong> higadurarik gabe kontsi<strong>de</strong>ratuta.<br />

Espainia, % 10 erosio larrian om<strong>en</strong> dago, hektarea bakoitzeko 100 tona<br />

lur galduz. Beste % 20, erosio latzean, 12-15 tona hektareako galtz<strong>en</strong><br />

dutela. Eta % 47 erosio ttikian, 5etik 12ra galduz, eta % 23a batere<br />

galtz<strong>en</strong> ez du<strong>en</strong>a, eta hor gau<strong>de</strong> gu. Baina, apurka, nik uste, erreketak<br />

eta m<strong>en</strong>di-basoetan egit<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>ak eta hauek guztiak ber<strong>en</strong> ondorioak<br />

ekarriko dituztela. Arantzazun, Urbiako maldan, adibi<strong>de</strong>z, bada<br />

artzai bat urtero urtero bere erreketa-saioak egit<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong>a eta hark<br />

erretako tokian, aspaldiko urte hauetan, lubiziak sortz<strong>en</strong> dira, eta lubizi<br />

horietan bakarrik hor doa lur pila handia. Gero, bu<strong>en</strong>o, pinudiak botatzean<br />

eta beste, ba bai, pixkanaka, leh<strong>en</strong> baino erosio gehixeago badagoela<br />

esan behar. Orduan, hori ere kontuan hartu beharko g<strong>en</strong>uke<br />

d<strong>en</strong>a ongi zaindu nahi badugu.<br />

P.: Eta uhol<strong>de</strong>ei buruz zer iritzi duzue?<br />

I.A.: Horrekin zerrikusia du<strong>en</strong> gauzatxo bat esan nahi nuke.<br />

Oraingo uhol<strong>de</strong>ak orain <strong>de</strong>la hainbat urtekoekin konparatuko bag<strong>en</strong>itu,<br />

orain leh<strong>en</strong> baino askoz ere galera gehiago sortz<strong>en</strong> direla esango<br />

nuke. Baina horr<strong>en</strong> errua ez dut uste euri motan dago<strong>en</strong>ik; euri mota<br />

berak orain eta leh<strong>en</strong> konparatuz gero, orain ondorio okerragoak dakartza.<br />

Ez bakarrik erreka inguruak bete ditugulako, ur biziek askoz<br />

ere ekarkin gehiago dakartzatelako baizik. Oraingo higadura pot<strong>en</strong>tziala<br />

leh<strong>en</strong>okoa baino askoz handiagoa <strong>de</strong>lako. Gertakizunak ikustea<br />

nahikoa da. Tesia egit<strong>en</strong> ari nintz<strong>en</strong>ean baserritar bat<strong>en</strong> kasuaz oroitz<strong>en</strong><br />

naiz: baserria “punt beltz” batean zu<strong>en</strong> eta berak hau esat<strong>en</strong><br />

zu<strong>en</strong>: “orain <strong>de</strong>la hainbat urte nik badakit urtean behin etortz<strong>en</strong> zela<br />

eta b<strong>en</strong>o ba, egun batzuetan auzolanean ibiltz<strong>en</strong> gin<strong>en</strong> eta baserria<br />

hantxe zego<strong>en</strong>. Orain, or<strong>de</strong>a, uhol<strong>de</strong>a etorri eta baserria pikutara doa.<br />

Orain ez da ura etortz<strong>en</strong> horrelako masa bat baizik. Hozkailuak, <strong>en</strong>borrak,<br />

idi hilak eta ez dakit zer gehiago gora eta behera eramat<strong>en</strong> ditu<br />

urak; eta hori noski ez dator ho<strong>de</strong>ietatik”. Eta leh<strong>en</strong> ez dakit konturatu<br />

zaret<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>oan errekak eta gauza gehiago hirigintza politika <strong>de</strong>smadratu<br />

batean nola bete ditugun. Gero nonbait aipatu da uhol<strong>de</strong><strong>en</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o<br />

naturala. Aizu!, uhol<strong>de</strong><strong>en</strong> naturaltasunaz asko hitzegin behar da.<br />

Badira uhol<strong>de</strong> naturalak eta aurrerantzean etorriko da ere eguraldi txarra,<br />

baina neurri haundi batean hirigintzako errua da, hirigintza eta ba-<br />

48 / zumardi - CIT Ura eta lurra


sogintzar<strong>en</strong>a. Nola antolatz<strong>en</strong> dugu lurral<strong>de</strong> ord<strong>en</strong>aketa horretan?.<br />

Gaur egun beti urari begira geratz<strong>en</strong> gatzaizkio. Askotan ura baino<br />

errudunagoa izat<strong>en</strong> dira urak garraiatz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> zaborrak. Eta horiek<br />

ez datoz ho<strong>de</strong>ietatik. Horiek, higadurarekin hain zuz<strong>en</strong> ere zerrikusi<br />

handia dute.<br />

P.: Zer nolako eginkizuna dute erakun<strong>de</strong> publikoek arazo guzti<br />

hauei irt<strong>en</strong>bi<strong>de</strong> bat aurkitzeko<br />

P.Z.: Nik uste administrazio<strong>en</strong> problema gaur egun behintzat, eta<br />

etorkizuna gehi<strong>en</strong>a joan gabe, gaur egun behintzat <strong>de</strong>la, ba bu<strong>en</strong>o,<br />

nolabait Gipuzkoa batean ere 10etik 2, 5etik 1, m<strong>en</strong>di publioak dituk,<br />

udal<strong>en</strong>ak edo Diputazioa berar<strong>en</strong>a. Orduan has gaitez<strong>en</strong> ej<strong>en</strong>ploa<br />

emat<strong>en</strong> hortik. Nik uste dut koxka hor dagoela gaur egun, hor dago<br />

gaur egungo erronka. Eta hori bai, bai Diputazioak eta bai udal bakoitzak,<br />

udaletxe bakoitzak zer esan handia duela. Beraz, nere ustez,<br />

ej<strong>en</strong>ploa emat<strong>en</strong> etxetik hasi behar dugu. Gauza batzutan hasi duk,<br />

beste batzutan ez hainbeste eta gutxiagorik ere. Hor gau<strong>de</strong> pixka bat,<br />

ez? Nik uste dut gauzak aldatz<strong>en</strong> badijoazela, behar d<strong>en</strong>a baino<br />

gehiago kostatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>la ere bai.<br />

Ura eta lurra<br />

zumardi - CIT / 49


50 / zumardi - CIT Ura eta lurra


Agua y salud<br />

A g u a y S a l u d<br />

Jose Mª Urkia<br />

Itziar Zaldua<br />

B<strong>en</strong>ito Oliver-Ro<strong>de</strong>s<br />

Pres<strong>en</strong>tados por:<br />

Isabel Lobo<br />

zumardi - CIT / 51


52 / zumardi - CIT Agua y salud


I s a b e l L o b o<br />

Es interesante la aportación a la Hidrología Médica <strong>de</strong> Manuel<br />

Bernardino <strong>de</strong> Arangur<strong>en</strong>, Médico Ilustrado, Titular <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>, ya que<br />

es consi<strong>de</strong>rado como uno <strong>de</strong> los pocos estudios médico-hidrológicos<br />

<strong>de</strong>l siglo XVII.<br />

Natural <strong>de</strong> Mondragon y médico titular <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 5 <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> 1771, hasta su muerte, <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong> el 16 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1794, realizó<br />

importantes aportaciones <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la medicina tanto con su investigaciones<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la botánica, recolectando y catalogando<br />

la flora <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong> y su comarca, lo que le valió el título <strong>de</strong> Socio<br />

Protector y <strong>de</strong> la Real Sociedad Bascongada <strong>de</strong> los Amigos <strong>de</strong>l País<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1777. Pero <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to nos interesa reseñar la colaboración<br />

y el estudio <strong>de</strong> las aguas Mineromedicinales <strong>de</strong> Cestona que hizo<br />

el Doctor Arangur<strong>en</strong> y que fue publicado <strong>en</strong> los extractos <strong>de</strong> la Real<br />

Sociedad Bascongada <strong>de</strong> los amigo <strong>de</strong>l País, qui<strong>en</strong> promovió dicho informe,<br />

y posteriorm<strong>en</strong>te el químico Brisseau, a petición <strong>de</strong>l Ministerior.<br />

Como po<strong>de</strong>mos ver, hace ya dos siglos <strong>en</strong> nuestra zona había una<br />

preocupación por el estudio y conocer los distintos usos <strong>de</strong> las aguas<br />

<strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno.<br />

El profesor Dº José María Urkía profesor <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> la<br />

Medicina <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, hará un recordatorio histórico<br />

<strong>de</strong> lo que ha supuesto la cultura <strong>de</strong> las aguas, la cultura <strong>de</strong>l bal-<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 53


neario nos contara cuales han sido sus éxitos, fracasos y el interés actual.<br />

Dª Itziar Zaldua técnico <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Gobierno Vasco concretam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong> tolosal<strong>de</strong>a, <strong>en</strong> la forma <strong>de</strong> Gipuzkoa, nos hablará<br />

<strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo el agua <strong>de</strong> la red que es<br />

muy importante, es la otra verti<strong>en</strong>te que esta ahí, la preocupación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista sanitario, la legislación.<br />

El Dr. Dº B<strong>en</strong>ito Oliver-Ro<strong>de</strong>s lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> farmacia, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Barcelona, persona muy conocida <strong>en</strong> todo el sector <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>vasadas,<br />

no t<strong>en</strong>dréis mas que mirar todas las aguas <strong>de</strong> mesa que consumáis<br />

<strong>en</strong>tre las que po<strong>de</strong>mos incluir Agua <strong>de</strong> Insalus, que es el agua<br />

por antonomasia <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a y veréis que están analizadas <strong>en</strong> su<br />

laboratorio. El Dr. nos hablará <strong>de</strong> todo el sector, sobre todo <strong>en</strong> cuanto<br />

a legislación <strong>de</strong>l tema balneario, <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>vasadas que es<br />

el sector que él domina y finalm<strong>en</strong>te la legislación <strong>en</strong>marcada también<br />

<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>to a las aguas <strong>de</strong> consumo<br />

54 / zumardi - CIT Agua y salud


J o s é M a r í a U r k i a<br />

Jaun andreok gabon, nere hitzalditxoa hasi baino leh<strong>en</strong> <strong>en</strong>tzun <strong>de</strong>zut<strong>en</strong><br />

bezala eman didat<strong>en</strong> ordu laurd<strong>en</strong> honetan, nahi nioke leh<strong>en</strong>bizi<br />

eskertu Shole Martín nitaz oroitzeagatik eta ihardunaldi honetan parte<br />

hartzera konbidatzeagatik. Eskerrak ere zuei guztioi hona etortzeagatik.<br />

Zoriondu nahi dut <strong>Tolosa</strong>ko herria eta CIT <strong>de</strong>lakoa, honelako<br />

ihardunaldi interesgarriak antolatz<strong>en</strong> bait dituzte eta orokorrean lan bikaina<br />

egit<strong>en</strong> bait da hem<strong>en</strong>. Barkatuko nauzue baina aipatu eta agurtu<br />

nahi dut zu<strong>en</strong> artean dago<strong>en</strong> nire lagun min bat, Juan Garm<strong>en</strong>dia<br />

Larrañaga, gure EAE-ko baski<strong>de</strong> bait da eta gainera <strong>Tolosa</strong>ri dagokion<br />

gaietan jakinduri handikoa.<br />

Es un acierto el que se haya <strong>de</strong>dicado este año las jornadas a un<br />

tema tan importante como es el agua, el agua que ya los clásicos griegos,<br />

Tales <strong>de</strong> Mileto <strong>de</strong>cía, es el principio <strong>de</strong> todas las cosas. El agua<br />

todos sabemos que es un tesoro y nadie sabe lo que vale hasta que<br />

realm<strong>en</strong>te no lo t<strong>en</strong>emos, es vital para la vida como ya se ha dicho,<br />

somos <strong>en</strong> gran parte los humanos un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua y es un<br />

elem<strong>en</strong>to que ha sido objeto, como veremos, <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> ritos, <strong>de</strong><br />

magias; el agua muchas veces, ha sido el último recurso <strong>en</strong> la vida, ha<br />

sido algo que rompe los sortilegios, que lava, el agua también se pue<strong>de</strong><br />

ver como un elem<strong>en</strong>to cósmico <strong>de</strong>l mismo grado que el Sol y la<br />

Tierra, y todos sabemos, porque lo hemos sufrido, lo que es una sequía<br />

y la plaga que es. El agua también se ha consi<strong>de</strong>rado durante<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 55


muchas épocas como sagrada y a la vez trivial, San Francisco <strong>en</strong> “Las<br />

Florecillas” hablaba <strong>de</strong> la hermana agua como algo útil y humil<strong>de</strong>, ti<strong>en</strong>e<br />

esas características, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los ritos antiguos, también ha habido<br />

aguas maléficas, aguas que matan o por su composición o por su<br />

olor o por su aspecto <strong>de</strong>sagradable. Entonces, quiero <strong>de</strong>cir con ello,<br />

que el hombre siempre ha sido capaz <strong>de</strong> divinizar y <strong>de</strong> vanalizar algo<br />

tan importante como es el agua y qué relación ha t<strong>en</strong>ido el hombre a<br />

lo largo <strong>de</strong> la historia con este elem<strong>en</strong>to tan fundam<strong>en</strong>tal, veremos<br />

que ha sido una relación que se repite a lo largo <strong>de</strong> todas las épocas<br />

históricas. El agua ha t<strong>en</strong>ido el aspecto mágico <strong>en</strong> las primeras culturas,<br />

como se ha visto, sobre todo <strong>en</strong> los pueblos primitivos, <strong>en</strong> las<br />

gran<strong>de</strong>s culturas arcaicas, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ese concepto mágico-religioso<br />

que dominaba ese mundo, pues el agua t<strong>en</strong>ía esas características, el<br />

agua curaba y lavaba pero por un afecto o por una consi<strong>de</strong>ración divina,<br />

éste era el aspecto que ellos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían, ¿por qué? Porque también<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían como algo divino y mágico todo lo que ro<strong>de</strong>aba el mundo.<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, hay que <strong>de</strong>cir que es <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que surge<br />

el concepto racional <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo, <strong>en</strong> la Grecia antigua,<br />

<strong>en</strong> el siglo IV o V a.C., cuando, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, hay una visión cosmológica,<br />

antropológica, racional <strong>de</strong> ver el mundo, y <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to<br />

también el agua se va a tratar <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como algo racional. Por un<br />

lado, t<strong>en</strong>emos que ver, como estas culturas, la cultura griega y la cultura<br />

romana sigu<strong>en</strong> <strong>de</strong>ificando el agua, es muy significativo <strong>en</strong> las ruinas<br />

arqueológicas, por ejemplo <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r, una famosa<br />

pátera, un platillo. La pátera <strong>de</strong> Otañes, se ve claram<strong>en</strong>te la relación<br />

<strong>de</strong>l hombre con el agua, es una fu<strong>en</strong>te, una fu<strong>en</strong>te salutífera como<br />

todas ellas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una divinidad, una ninfa, que es la que <strong>de</strong><br />

alguna forma presi<strong>de</strong> esa fu<strong>en</strong>te y cómo, el hombre utilizaba ese agua<br />

para curarse, <strong>en</strong> esa pátera se ve claram<strong>en</strong>te cómo surge el manantial,<br />

como <strong>en</strong> ese manantial hay un hombre valetudinario que está bebi<strong>en</strong>do<br />

el agua, cómo el agua incluso, se introduce <strong>en</strong> unos carros y<br />

se lleva. Pero también, estas culturas, domestican el agua, el agua<br />

que <strong>en</strong> las culturas arcaicas era un elem<strong>en</strong>to que a veces <strong>de</strong>sbordaba,<br />

a veces mataba y también curaba, estas socieda<strong>de</strong>s, la griega y la<br />

romana, van a domesticar el agua y ¿qué <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do por domesticar el<br />

agua?, Pues fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, van a traer el agua a las poblaciones,<br />

los acueductos y van a utilizar el agua como elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> placer, ahí<br />

56 / zumardi - CIT Agua y salud


están las termas romanas, ahí están, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, todas esas magníficas<br />

construcciones don<strong>de</strong> los romanos ya utilizaban el agua para<br />

placer, para lavarse, para <strong>de</strong>sintoxicarse, para mant<strong>en</strong>er el cuerpo<br />

bi<strong>en</strong>, para hidratarse; ese aspecto <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua, como se<br />

ha visto ahora, ya lo hicieron <strong>en</strong> la Antigüedad Clásica.<br />

En el aspecto médico ya vi<strong>en</strong>e una primera explicación racional, <strong>de</strong><br />

tratar <strong>de</strong> buscar por qué el agua cura, los primeros textos racionales<br />

<strong>de</strong> medicina, el Corpus Hipocraticum, los textos <strong>de</strong> Gal<strong>en</strong>o, hablan <strong>de</strong>l<br />

agua. Hay un texto clásico <strong>de</strong> Hipócrates “Sobre los Aires, las Aguas<br />

y los Lugares” don<strong>de</strong> tratan <strong>de</strong> explicar cómo el agua medicinal o el<br />

agua mineromedicinal es útil para ciertas dol<strong>en</strong>cias y se explica <strong>de</strong><br />

una manera racional, ellos todavía no conoc<strong>en</strong> la composición, esto<br />

ocurrirá <strong>en</strong> el XVIII, pero la utilizan o tratan <strong>de</strong> explicarla <strong>de</strong> una manera<br />

racional.<br />

Al caer el Imperio Romano, <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> la Edad Media, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />

ámbito <strong>de</strong>l mundo medieval, los árabes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l Islam siguió t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

el mismo culto al agua que tuvo la Antigüedad Clásica, no olvi<strong>de</strong>mos<br />

todas las Alhamas, todas las construcciones <strong>de</strong> baños árabes,<br />

antes me refería a toda esa cantidad <strong>de</strong> baños árabes que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

nuestro país, no <strong>en</strong> Euskadi, como veremos, porque aquí parece, que<br />

no llegaron mucho ni los romanos ni los árabes, pero sí <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong>l<br />

país. T<strong>en</strong>emos gran cantidad <strong>de</strong> construcciones similares a las termas,<br />

eran las Alhamas árabes don<strong>de</strong> utilizaban el agua para lavarse, para<br />

bañarse, para beberla, para, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, estar con el cuerpo bi<strong>en</strong>.<br />

También ellos utilizan el agua <strong>en</strong> otro aspecto, es el agua como fu<strong>en</strong>te<br />

ornam<strong>en</strong>tal, como algo que <strong>de</strong>leita los s<strong>en</strong>tidos, los gran<strong>de</strong>s jardines,<br />

el ruido <strong>de</strong>l agua, etc., también junto con la naturaleza, producía un bi<strong>en</strong><br />

e s t a r. Es cierto que <strong>en</strong> el occid<strong>en</strong>te cristiano, el mundo balneario clásico<br />

<strong>de</strong> las termas <strong>de</strong>cae por una razón muy evid<strong>en</strong>te, porque por un<br />

lado se consi<strong>de</strong>ran que aquellos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> termas, <strong>de</strong> alhamas, eran<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> promiscuidad y esto choca, un poco, con las concepciones<br />

religiosas <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to y por otra parte se pasa un poco <strong>de</strong>l baño<br />

público al pozo privado. Junto a los monasterios medievales sí que hay<br />

agua, pero <strong>en</strong> pozos, es el pozo cerrado, no es el baño público, como<br />

<strong>en</strong> el mundo romano. Cierto también que los gran<strong>de</strong>s médicos <strong>de</strong>l<br />

Islam, Rhazés, Avic<strong>en</strong>a, Av e n z o a r, etc., recomi<strong>en</strong>dan la utilización <strong>de</strong><br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 57


las aguas también, <strong>de</strong> manera similar digamos, <strong>en</strong> la concepción a como<br />

lo hicieron los gran<strong>de</strong>s médicos <strong>de</strong> la Antigüedad Clásica.<br />

En el mundo mo<strong>de</strong>rno, <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to y el<br />

R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to es una vuelta, un poco, a la Antigüedad Clásica y es<br />

aquí don<strong>de</strong> nos vamos a <strong>en</strong>contrar ya los primeros textos escritos médicos.<br />

Don<strong>de</strong> los primeros también humanistas como Montaigne, que<br />

es una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> información para conocer los balnearios<br />

europeos <strong>de</strong>l siglo XVI, don<strong>de</strong> la pintura refleja también esos baños<br />

públicos, no hay más que ver los grabados <strong>de</strong> Durero don<strong>de</strong> se refleja<br />

un poco ese mundo balneario, esos baños similares a las termas<br />

don<strong>de</strong> se ve a la g<strong>en</strong>te ociosa, unos disfrutando <strong>de</strong> la música, etc., pero<br />

la sífilis, <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>torpece ese mundo balneario porque<br />

<strong>en</strong> ese mundo se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que la promiscuidad favorece la sífilis. Es<br />

también <strong>en</strong> el siglo XVI don<strong>de</strong> surge el primer texto, digamos, hidrológico<br />

médico que es el <strong>de</strong> “De Balneis” <strong>de</strong> Savonarola, y muchos médicos<br />

<strong>de</strong>l XVI, <strong>en</strong>tre ellos quiero citar a Paracelso, también empiezan<br />

a hablar <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> los baños, <strong>de</strong> los balnearios, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Europa que eran los que ellos trataban.<br />

En España, también <strong>en</strong>contramos muchos médicos <strong>en</strong> el XVI que<br />

hablan <strong>de</strong>l agua, no sólo <strong>de</strong>l agua medicinal sino <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l agua<br />

<strong>de</strong> la nieve, el agua <strong>de</strong> la fu<strong>en</strong>te, etc. y qué utilida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>e, estamos<br />

<strong>en</strong> un mundo importante don<strong>de</strong> se valora el agua.<br />

Es <strong>en</strong> el siglo XVII don<strong>de</strong> la especialidad, digamos hidrológica, las<br />

aguas mineromedicinales, las aguas termales, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> España<br />

el primer texto básico <strong>de</strong> obligada consulta y citado por todos los hidrólogos,<br />

es el libro <strong>de</strong> Dimón Montero, médico <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares,<br />

catedrático, que escribe ya finalizado el siglo XVII, empezando el<br />

XVIII, un texto muy bonito que se llama “El espejo cristalino <strong>de</strong> la<br />

aguas <strong>de</strong> España, hermoseado etc.”, es una obra fundam<strong>en</strong>tal, la primera<br />

don<strong>de</strong> se aborda <strong>de</strong> una forma ci<strong>en</strong>tífica y sistemática el estudio<br />

<strong>de</strong> las aguas termales. Y si estudiamos ese texto, apreciamos una primera<br />

cosa que a nosotros nos interesa <strong>en</strong> Euskadi, que exist<strong>en</strong> muy<br />

pocas refer<strong>en</strong>cias a las fu<strong>en</strong>tes medicinales <strong>de</strong>l País Vasco, a pesar<br />

<strong>de</strong> la riqueza <strong>de</strong> manantiales que t<strong>en</strong>emos, ¿qué explicación damos a<br />

esto?, pues una explicación que antes he m<strong>en</strong>cionado, quizás la poca<br />

romanización y el poco influjo árabe explica que <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong><br />

58 / zumardi - CIT Agua y salud


Dimón Montero sólo se m<strong>en</strong>cion<strong>en</strong> tres manantiales <strong>de</strong> Euskadi, el <strong>de</strong><br />

Gesalibar, que es Gesalaga, Cestona, el <strong>de</strong> Ataun que allí lo pon<strong>en</strong> como<br />

“Atac<strong>en</strong>”, unas aguas que había <strong>en</strong> Nuestra Señora Remedios <strong>de</strong><br />

Ataun, y también hablan <strong>de</strong> la <strong>de</strong> Larram<strong>en</strong>di, <strong>en</strong> Azkoitia.<br />

Un mom<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> la hidrología médica <strong>de</strong>l siglo XVIII,<br />

porque por un lado, t<strong>en</strong>emos la Ilustración, la valoración importante <strong>de</strong><br />

los recursos naturales, <strong>en</strong>tre ellos el agua, por otro lado t<strong>en</strong>emos la<br />

química, <strong>de</strong> ello hablará con toda autoridad el Dr. Oliver-Rodés, es el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la química don<strong>de</strong> los médicos y ci<strong>en</strong>tíficos<br />

tratan <strong>de</strong> conocer la composición mineral, mineromedicinal <strong>de</strong> esas<br />

aguas ¿para qué?, Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo curan. Importante <strong>en</strong> el País<br />

Vasco, <strong>en</strong> este aspecto, la labor <strong>de</strong> la Bascongada ¿por qué? Porque<br />

fue evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un paradigma, un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s económicas<br />

restantes y porque fue la primera que se ocupó <strong>en</strong> analizar<br />

ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te las aguas medicinales vascas, ¿dón<strong>de</strong>?, <strong>en</strong> un laboratorio<br />

químico muy importante que hubo <strong>en</strong> nuestro país <strong>en</strong> el siglo<br />

XVIII que fue el Laboratorio <strong>de</strong> Bergara, el laboratorio “Chemicum”<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> obligada consulta para cualquier químico <strong>en</strong> aquella época.<br />

A partir <strong>de</strong>l siglo XVIII asistimos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> todo el mundo, a un<br />

<strong>de</strong>sarrollo importante <strong>de</strong> la química y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> las aguas mineromedicinales<br />

y llegamos al siglo XIX que es ayer, cuando se produce<br />

el auge y la creación <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> los balnearios, es el gran auge balneario,<br />

el boom <strong>de</strong> la hidrología médica <strong>en</strong> publicaciones, <strong>en</strong> balnearios,<br />

<strong>en</strong> interés por los médicos, <strong>en</strong> este aspecto medicinal. En el siglo<br />

XIX nos <strong>en</strong>contramos con que la mayor parte <strong>de</strong> los balnearios importantes<br />

<strong>en</strong> el País Vasco se construy<strong>en</strong> <strong>en</strong> esa época, Cestona <strong>en</strong><br />

1802 es el primero, ya <strong>de</strong> sus aguas se hablaba <strong>en</strong> el siglo XVIII, y antes<br />

siempre se utilizaron las aguas, la g<strong>en</strong>te siempre las utilizó, eso es<br />

evid<strong>en</strong>te. Pero por otra parte, a partir <strong>de</strong> ahí, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX hasta los años 30 ya <strong>de</strong> nuestro siglo, es un poco el mom<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l balneario, es la vida balnearia que es un mundo, el<br />

balneario no es la construcción <strong>de</strong> un hotel, es una empresa, es una<br />

curación, es médico, es todo un mundo muy importante que no se podría<br />

resumir. A partir <strong>de</strong> 1910-1915, nos vamos a <strong>en</strong>contrar con una<br />

<strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mundo balneario y ¿por qué?, pues <strong>en</strong> primer lugar<br />

porque empieza a valorarse otro tipo <strong>de</strong> agua que es el agua <strong>de</strong> mar,<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 59


los baños <strong>de</strong> ola, sobre todo los <strong>de</strong>l mar Cantábrico van a hacer que<br />

muchos balnearios, sobre todo <strong>de</strong>l interior, qued<strong>en</strong> abandonados, es<br />

la <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los balnearios que sobrevivían son aquellos que están<br />

próximos a las playas. Cestona se dice que está muy próximo a la<br />

playa donostiarra o a las playas <strong>de</strong> Zumaia; <strong>de</strong> Alzola se dice que hay<br />

tr<strong>en</strong>es diarios, varios tr<strong>en</strong>es, que llevan a las playas donostiarras etc.<br />

El mundo balneario <strong>en</strong> esta época es también un mundo social, el veraneo<br />

social, el veraneo político, el aspecto social <strong>de</strong>l mundo balneario<br />

<strong>en</strong> esta época es muy importante y es también objeto <strong>de</strong> críticas<br />

porque <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to nos <strong>en</strong>contramos también conque la farmacología<br />

ha avanzado y ha <strong>de</strong>splazado a las aguas mineromedicinales,<br />

muchos <strong>en</strong>fermos tardaban meses <strong>en</strong> curarse o <strong>en</strong> aliviarse <strong>en</strong> los<br />

balnearios, y la farmacología trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazar esto y realm<strong>en</strong>te lo<br />

consigue. Por otro lado también <strong>en</strong> muchos balnearios va a faltar algo<br />

fundam<strong>en</strong>tal que es la investigación, que hay que hacer con las aguas<br />

medicinales, curiosam<strong>en</strong>te balnearios como Bath <strong>en</strong> Inglaterra o el<br />

balneario <strong>de</strong> Saratoga, <strong>en</strong> Estados Unidos se dice que son c<strong>en</strong>tros<br />

también don<strong>de</strong> se investiga y ya lo dijo Sygerist, sin investigación no<br />

se avanza, se vuelve a la rutina y por lo tanto al faltar también <strong>de</strong>cae<br />

el balneario. Pero, sin embargo, ahora, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to, y <strong>en</strong>tramos<br />

<strong>en</strong> la fase <strong>de</strong> regreso al balneario, y ¿qué quiero <strong>de</strong>cir con esto?, ya<br />

no será evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te lo que fue <strong>en</strong> el siglo XIX y principios <strong>de</strong>l siglo<br />

XX pero sí hay una vuelta al balneario que se explica por varias razones:<br />

primero por el aspecto <strong>de</strong> mayor valoración <strong>de</strong> la ecología, se va<br />

valorando más lo natural, lo ancestral, también estamos <strong>en</strong> una cultura<br />

<strong>de</strong> ocio, cada vez t<strong>en</strong>emos más tiempo y algunos, incluso, más dinero,<br />

para ir y para cultivarse <strong>en</strong> el ocio, también los balnearios son <strong>en</strong><br />

algunos aspectos, refugios <strong>de</strong> la tercera edad, <strong>en</strong> los balnearios cada<br />

vez hay más geriatras y fisioterapeutas que ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, como ya se ha<br />

dicho, a esta población que acu<strong>de</strong> a los balnearios, por otro lado los<br />

aspectos <strong>de</strong> los seguros sociales <strong>en</strong> Europa apoyan las terapéuticas<br />

<strong>en</strong> los balnearios, <strong>en</strong> nuestro país el Inserso facilita y favorece la utilización<br />

<strong>de</strong> los balnearios y también, como no, el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa, no<br />

olvi<strong>de</strong>mos que la pr<strong>en</strong>sa nos influye, y la pr<strong>en</strong>sa últimam<strong>en</strong>te está <strong>de</strong>dicando<br />

mucho a la valoración cada vez más importante <strong>de</strong> los balnearios<br />

y también el balneario como lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso fr<strong>en</strong>te a una<br />

vida, que se dice, está sometida al estrés.<br />

60 / zumardi - CIT Agua y salud


Por lo tanto hemos visto, cómo las aguas se empezaron a utilizar<br />

<strong>de</strong> una manera empírica, es <strong>de</strong>cir, se sabía que eran bu<strong>en</strong>as, se utilizaban,<br />

no se sabía por qué, luego vino ya el aspecto ci<strong>en</strong>tífico, se trató<br />

<strong>de</strong> conocer su composición y porqué podían actuar, luego vino el<br />

<strong>de</strong>scrédito, ya he dicho, <strong>en</strong> qué mom<strong>en</strong>to y finalm<strong>en</strong>te estaríamos <strong>en</strong><br />

la etapa <strong>de</strong> la recuperación, el regreso al balneario.<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 61


62 / zumardi - CIT Agua y salud


I t z i a r Z a l d u a<br />

Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo<br />

Necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to:<br />

La necesidad <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las aguas abastecidas a la población<br />

vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l agua bruta <strong>en</strong> orig<strong>en</strong>. Des<strong>de</strong><br />

1987 se vi<strong>en</strong>e ejerci<strong>en</strong>do un control rutinario <strong>de</strong> las aguas naturales<br />

<strong>de</strong>stinadas a la producción <strong>de</strong> agua potable. De este control se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las distintas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

agua, que se evalúan con arreglo a la Directiva <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> las<br />

Comunida<strong>de</strong>s Europeas (75/440/CEE) y a su transposición a la legislación<br />

española:<br />

Real Decreto 927/1988, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio y su posterior modificación<br />

<strong>en</strong> el Real <strong>de</strong>creto 1541/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio sobre el Reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

Administración pública <strong>de</strong>l Agua.<br />

Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas y urbanismo <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1988 y su posterior modificación <strong>en</strong> la Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1994, sobre las características básicas <strong>de</strong> calidad que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua superficiales <strong>de</strong>stinadas a la<br />

producción <strong>de</strong> agua potable.<br />

Ambas legislaciones subdivid<strong>en</strong> las aguas superficiales <strong>en</strong> tres<br />

grupos o categorías <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> los distintos parámetros <strong>de</strong> calidad<br />

que se correspond<strong>en</strong> con un proceso <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

Categoría A1: Tratami<strong>en</strong>to físico simple y <strong>de</strong>sinfección, por ejemplo<br />

filtración rápida y <strong>de</strong>sinfección.<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 63


Categoría A2: Tratami<strong>en</strong>to físico normal, tratami<strong>en</strong>to químico y <strong>de</strong>sinfección.<br />

Por ejemplo, precloración, coagulación, floculación, <strong>de</strong>cantación,<br />

filtración y <strong>de</strong>sinfección<br />

Categoría A3: Tratami<strong>en</strong>to avanzado físico, químico, refino y <strong>de</strong>sinfección.<br />

Por ejemplo cloración al Break Point, coagulación, floculación,<br />

<strong>de</strong>cantación, filtración, refino (carbón activo) y <strong>de</strong>sinfección (ozono,<br />

cloración final).<br />

Un dato importante a resaltar, es el hecho <strong>de</strong> que tan solo el 28%<br />

<strong>de</strong> las aguas analizadas <strong>en</strong> Gipuzkoa recibe el tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado<br />

según su categoría(1995). Este tratami<strong>en</strong>to insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos<br />

utilizados afecta aproximadam<strong>en</strong>te al 29% <strong>de</strong> la población <strong>de</strong><br />

Gipuzkoa (datos 1995)<br />

Cloración:<br />

La eliminación <strong>de</strong> la totalidad o la mayor parte <strong>de</strong> los gérm<strong>en</strong>es patóg<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> consumo humano y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, evitar la<br />

propagación <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s hídricas <strong>de</strong>be ser un objetivo prioritario<br />

<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua potable. Los procesos conduc<strong>en</strong>tes a<br />

la consecución <strong>de</strong> este objetivo se conoc<strong>en</strong> con el nombre <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección.<br />

Este es el proceso <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to utilizado para <strong>de</strong>struir los<br />

organismos patóg<strong>en</strong>os, normalm<strong>en</strong>te por la adición <strong>de</strong> cloro al agua.<br />

La <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong>l agua no involucra la <strong>de</strong>strucción completa <strong>de</strong> todos<br />

los organismos vivos (esterilización), sino tan solo <strong>de</strong> aquellos cuya<br />

ingestión resulte nociva para la salud humana. La cloración es la<br />

forma más común <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y una manera segura, práctica y<br />

eficaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>struir los organismos causantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Es útil<br />

para la <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y tuberías,<br />

para oxidar hierro, manganeso y sulfuro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y para controlar<br />

sabores, olores y algas. El ácido hipocloroso es la forma <strong>de</strong> cloro más<br />

eficaz como <strong>de</strong>sinfectante.Aunque la cloración es la técnica más común<br />

para la <strong>de</strong>sinfección, se dispone <strong>de</strong> otros métodos que pued<strong>en</strong><br />

ser útiles <strong>en</strong> algunas situaciones:<br />

- Tratami<strong>en</strong>to por calor. (Hervir 5’-20’)<br />

- Tratami<strong>en</strong>to por radiación. (UV)<br />

- Bromo<br />

- Yodo<br />

64 / zumardi - CIT Agua y salud


- Ozono<br />

- Permanganato potásico.<br />

- Plata<br />

- Cloro y sus <strong>de</strong>rivados<br />

Fluoración<br />

Se d<strong>en</strong>omina fluoración <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo al proceso por<br />

el cual el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> ion fluoruro <strong>de</strong>l agua se ajusta a la cantidad <strong>de</strong><br />

1 p.p.m. aproximadam<strong>en</strong>te. Su objetivo es la prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la caries<br />

d<strong>en</strong>tal, produciéndose un efecto más v<strong>en</strong>tajoso <strong>en</strong> los primeros quince<br />

años <strong>de</strong> vida. El flúor se incorpora por vía tópica y sistémica al esmalte<br />

<strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te inhibi<strong>en</strong>do su proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>smineralización.Si bi<strong>en</strong> la<br />

preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> caries pue<strong>de</strong> reducirse por el uso <strong>de</strong> pasta fluorada,<br />

<strong>en</strong>juagues bucales, tratami<strong>en</strong>tos tópicos o por suplem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la dieta,<br />

la fluoración supone el método con relación coste- b<strong>en</strong>eficio mejor<br />

y consigue b<strong>en</strong>eficios mayores <strong>en</strong> aquellos sectores <strong>de</strong> la población<br />

con m<strong>en</strong>or acceso a medios prev<strong>en</strong>tivos o <strong>de</strong> restauración. La fluoración<br />

<strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo público <strong>en</strong> la CAV se inició con la publicación<br />

<strong>de</strong>l Decreto 49/88 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> marzo por el cual se establecía la<br />

obligatoriedad <strong>de</strong> la fluoración para las empresas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s proveedoras<br />

y/o distribuidores <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> consumo que abastecieran a poblaciones<br />

superiores a 30.000 habitantes (<strong>en</strong> uno o varios municipios<br />

agrupados a tal efecto) cuyas aguas pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> unos niveles ion fluoruro<br />

inferiores a 0,7 ppm. y cuya población pres<strong>en</strong>tara unos indicadores<br />

<strong>de</strong> la salud d<strong>en</strong>tal inferiores a los recom<strong>en</strong>dados por la OMS.En<br />

mayo <strong>de</strong> 1995 se estableció <strong>en</strong> la CAV el nivel <strong>de</strong> 0,9 ppm <strong>de</strong> ion fluoruro<br />

<strong>en</strong> el grifo <strong>de</strong>l consumidor como el a<strong>de</strong>cuado, según aconsejaban<br />

las últimas recom<strong>en</strong>daciones internacionales <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

flúor.<br />

Los b<strong>en</strong>eficios sobre la población g<strong>en</strong>eral incluy<strong>en</strong>:<br />

- M<strong>en</strong>os anestesias g<strong>en</strong>erales y locales administradas.<br />

- M<strong>en</strong>os niños con dolor, infecciones y flemones d<strong>en</strong>tales.<br />

- M<strong>en</strong>os antibióticos, analgésicos y antinflamatorios suministrados.<br />

- M<strong>en</strong>os miedo, ansiedad y pérdida <strong>de</strong> horas lectivas <strong>de</strong> los niños.<br />

- M<strong>en</strong>os extracciones d<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> los niños.<br />

- Mejor salud d<strong>en</strong>tal y apari<strong>en</strong>cia física <strong>en</strong> la población adulta.<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 65


- Mejor salud g<strong>en</strong>eral como resultado <strong>de</strong> una mejor salud d<strong>en</strong>tal.<br />

Los factores que regulan el metabolismo <strong>de</strong> los fluoruros <strong>en</strong> el<br />

cuerpo humano, y todos lo hechos relacionados con su almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> los tejidos blandos y esqueléticos y su excreción por la orina<br />

y el sudor hac<strong>en</strong> que la fluoración <strong>de</strong>l agua sea una medida <strong>de</strong> salud<br />

pública segura. La inocuidad <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> agua con un cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> flúor <strong>de</strong> 1 ppm ha sido probada tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> intoxicación aguda como la producida a largo plazo. Cuando la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> flúor <strong>en</strong> el agua se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 1 ppm. la posibilidad<br />

<strong>de</strong> intoxicación aguda no existe. Sería necesario consumir <strong>en</strong>tre 2500<br />

y 5000 litros <strong>de</strong> agua por una persona <strong>en</strong> unas pocas horas para poner<br />

<strong>en</strong> riesgo su vida. En relación a posibles riesgos para la salud <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong> la fluoración cabe m<strong>en</strong>cionar la fluorosis d<strong>en</strong>tal. Los problemas<br />

<strong>de</strong> fluorosis no produc<strong>en</strong> al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> efectos estéticos otros<br />

<strong>de</strong> mayor importancia.<br />

Vigilancia Sanitaria<br />

Reglam<strong>en</strong>tación basica<br />

Real <strong>de</strong>creto 1138/1990, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> Septiembre, por el cual se<br />

aprueba la Reglam<strong>en</strong>tación Técnico -Sanitaria para el abastecimi<strong>en</strong>to<br />

y control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> las aguas potables <strong>de</strong> consumo público<br />

Real <strong>de</strong>creto 353/1987, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> Noviembre, por el que se establece<br />

la Red <strong>de</strong> Control y Vigilancia <strong>de</strong> las aguas potables <strong>de</strong> consumo<br />

público.<br />

Real <strong>de</strong>creto 927/1988, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio y su posterior modificación<br />

<strong>en</strong> el Real <strong>de</strong>creto 1541/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio sobre el Reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

Administración pública <strong>de</strong>l Agua.<br />

Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas y urbanismo <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1988 y su posterior modificación <strong>en</strong> la Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1994, sobre las características básicas <strong>de</strong> calidad que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua superficiales <strong>de</strong>stinadas a la<br />

producción <strong>de</strong> agua potable<br />

66 / zumardi - CIT Agua y salud


Programa <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo<br />

El programa <strong>de</strong> control y vigilancia <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo público<br />

constituye el conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrolladas para garantizar<br />

la calidad <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo público, <strong>en</strong> torno al objetivo<br />

primordial <strong>de</strong> asegurar que está protegida la salud <strong>de</strong> la población.<br />

Des<strong>de</strong> su inicio <strong>en</strong> 1988 ha conocido una importante expansión con la<br />

creación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> vigilancia consolidada. Se han <strong>de</strong>sarrollado<br />

progresivam<strong>en</strong>te cuatro c<strong>en</strong>tros comarcales <strong>de</strong> Salud Pública con sus<br />

respectivos laboratorios <strong>de</strong> Salud Pública que integran gran parte <strong>de</strong><br />

las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> este programa podríamos m<strong>en</strong>cionar los<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

- ↑ habitantes que consum<strong>en</strong> agua potable.<br />

- ↓ estaciones <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to equipadas acor<strong>de</strong>s con la calidad <strong>de</strong>l<br />

agua.<br />

- ↓ municipios con aguas <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción/alerta.<br />

- ↓ nº brotes <strong>de</strong> transmisión hídrica.<br />

- ↑ nº afectados brotes <strong>de</strong> transmisión hídrica.<br />

- ↑ fu<strong>en</strong>tes no potables rotuladas.<br />

- ↑ cumplimi<strong>en</strong>to cloración aguas <strong>de</strong> consumo.<br />

- ↑ protección <strong>de</strong> captaciones.<br />

- ↑ establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> proyección pública con agua potable.<br />

Tipos <strong>de</strong> analisis:<br />

- análisis mínimo<br />

- análisis normal.<br />

- análisis completo.<br />

- análisis <strong>de</strong> captación.<br />

- Otras <strong>de</strong>terminaciones analíticas. (ej. captación Urbeltz.<br />

Sulfatos.)<br />

Manatiales:<br />

En los últimos años se está observando una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la población<br />

urbana a disfrutar su tiempo <strong>de</strong> ocio <strong>en</strong> el medio rural. Ello<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 67


conlleva al uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes y manantiales que <strong>en</strong> muchos casos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

las mismas características higiénico-sanitarias que el agua consumida<br />

habitualm<strong>en</strong>te, con el consigui<strong>en</strong>te riesgo para la salud.<br />

Debido a esto y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> vigilancia <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo<br />

se vi<strong>en</strong>e realizando vigilancia sobre las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor uso.<br />

La calificación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> sus aguas se otorga aplicando el sigui<strong>en</strong>te<br />

criterio<br />

Fu<strong>en</strong>tes no potables: De seis muestras analizadas dos o más son<br />

no potables.<br />

Fu<strong>en</strong>tes potables: De seis muestras analizadas una o ninguna es<br />

no potable.<br />

SITUACIÓN ACTUAL DE LA COMARCA DE TOLOSA<br />

Para el estudio y valoración <strong>de</strong> la aceptabilidad <strong>de</strong> agua potable <strong>de</strong><br />

un municipio, se recoge información durante el periodo <strong>de</strong> un año aplicando<br />

un programa <strong>de</strong> muestreo que permite <strong>de</strong>tectar tanto las variaciones<br />

aleatorias <strong>de</strong> la calidad como las sistemáticas, y que garantiza<br />

que las muestras tomadas son repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l agua<br />

<strong>en</strong> todo el sistema. Al término <strong>de</strong>l año se proce<strong>de</strong> a la evaluación <strong>de</strong><br />

la calidad <strong>de</strong>l agua distribuida por los distintos municipios, clasificándose<br />

estos <strong>en</strong> base al sigui<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>lo porc<strong>en</strong>tual:<br />

Satisfactoria: A lo largo <strong>de</strong>l año se <strong>de</strong>tectan un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

muestras no potables inferior al 5%.<br />

At<strong>en</strong>ción: <strong>en</strong>tre el 5% y el 10% son no potables.<br />

Alerta: más que el 10% <strong>de</strong> las muestras son no potables.<br />

68 / zumardi - CIT Agua y salud


MUNICIPIO F R E C U E N C . CALIFICACION<br />

COMARCA TOLOSA<br />

ABALTZISKETA 43 24 19 44 ALERTA<br />

ADUNA 30 27 3 10 ATENCION<br />

ALBIZTUR 26 17 9 35 ALERTA<br />

ALEGIA 30 29 1 3 SATISFACTORIA<br />

ALKIZA 28 25 3 11 ATENCION<br />

ALTZO 39 32 7 18 ALERTA<br />

AMEZKETA 31 30 1 3 SATISFACTORIA<br />

ANDOAIN 160 146 14 9 ATENCION<br />

ANOETA 28 27 1 4 SATISFACTORIA<br />

ASTEASU 27 22 5 19 ALERTA<br />

BALIARRAIN 15 2 13 87 ALERTA<br />

BELAUNTZA 28 0 28 100 ALERTA<br />

BERASTEGI 30 27 3 10 ATENCION<br />

BERROBI 25 24 1 4 SATISFACTORIA<br />

BIDEGOYAN 26 21 5 19 ALERTA<br />

ELDUAIEN 26 25 1 4 SATISFACTORIA<br />

GAZTELU 21 9 12 57 ALERTA<br />

HERNIALDE 28 24 4 14 ALERTA<br />

IBARRA 50 49 1 2 SATISFACTORIA<br />

IKAZTEGIETA 34 28 6 18 ALERTA<br />

IRURA 27 26 1 4 SATISFACTORIA<br />

LARRAUL 27 23 4 15 ALERTA<br />

LEABURU 13 12 1 8 ATENCION<br />

LIZARTZA 26 25 1 4 SATISFACTORIA<br />

ORENDAIN 27 23 1 15 ALERTA<br />

OREXA 31 28 3 10 ATENCION<br />

TOLOSA 243 229 14 5 SATISFACTORIA<br />

VILLABONA 79 75 4 5 SATISFACTORIA<br />

ZIZURKIL 57 45 12 21 ALERTA<br />

TOTAL 1255 1074 181 14 ALERTA<br />

Agua y salud<br />

CALIDAD DEL AGUA<br />

REAL. POTAB. NO POT. % CLASIFICACION<br />

zumardi - CIT / 69


CALIDAD DEL AGUA - 96 nº municipios<br />

TOLOSALDEA<br />

SATISFACTORIA: 10/29 Alegia, Amezketa, Anoeta, Berrobi,<br />

Elduai<strong>en</strong>, Ibarra, Irura, Lizartza,<br />

<strong>Tolosa</strong>, Billabona.<br />

ATENCION: 6/29 Aduna, Alkiza, Andoain, Berastegi,<br />

Leaburu, Orexa.<br />

ALERTA: 13/29 Abaltzisketa, Albiztur, Altzo, Asteasu,<br />

Baliarrain, Belauntza, Bi<strong>de</strong>goyan,<br />

Gaztelu, Hernial<strong>de</strong>, Ikaztegieta,<br />

Larraul, Or<strong>en</strong>dain, Zizurkil<br />

Los resultados analíticos revelan que el principal problema es la<br />

contaminación bacteriológica, <strong>en</strong> relación directa con la conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>de</strong> cloro residual y/o con la turbi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l agua.<br />

<strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a es la comarca con mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no potabilidad<br />

<strong>de</strong> Gipuzkoa, con una calidad global consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> “alerta”, consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> que no se han llevado a cabo las obras <strong>de</strong> infraestructura<br />

para aplicar los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> potabilización necesarios. Se trata <strong>de</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to municipales individuales, con infraestructura<br />

y tratami<strong>en</strong>to propios, que <strong>en</strong> su mayor parte únicam<strong>en</strong>te aplican<br />

una <strong>de</strong>sinfección a las aguas, sin tratami<strong>en</strong>to físico-químico.<br />

Asimismo, <strong>en</strong> algunos municipios <strong>de</strong> la comarca se produc<strong>en</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> los periodos <strong>de</strong> estiaje, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

que recurrir a captaciones <strong>de</strong> peor calidad. En los próximos años se<br />

prevé la construcción <strong>de</strong>l embalse <strong>de</strong> Ibiur con su correspondi<strong>en</strong>te<br />

E.T.A.P.. Una vez esté <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to, la infraestructura <strong>de</strong><br />

<strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a se equiparará a la <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> Gipuzkoa y muchos los municipios<br />

que la integran podrán contar con un agua tratada correctam<strong>en</strong>te.<br />

Para el total <strong>de</strong> la comarca se han realizado <strong>en</strong> 1996 un total<br />

<strong>de</strong> 1255 análisis <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución municipales, lo<br />

que supone un nivel <strong>de</strong> vigilancia satisfactorio (107% <strong>de</strong>l programado).<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> red se realizan a lo largo <strong>de</strong>l<br />

año análisis <strong>de</strong> aguas brutas (captaciones), establecimi<strong>en</strong>tos públicos<br />

fuera <strong>de</strong> red (albergues, sidrerías, agroturismos, etc.), manantiales y<br />

fu<strong>en</strong>tes públicas.<br />

70 / zumardi - CIT Agua y salud


MUNICIPIO ANA. MINIMOS ANA. NORMALES ANA. COMPLETOS TOTAL ANALISIS<br />

ETAP PREV. REAL. PREV. REAL. PREV. REAL. PREV. REAL. %<br />

COMARCA TOLOSA<br />

ABALTZISKETA 24 40 2 2 1 1 27 43<br />

ADUNA 24 26 3 3 1 1 28 30<br />

ALBIZTUR 24 24 2 1 1 1 27 26<br />

ALEGIA 24 27 2 2 1 1 27 30<br />

ALKIZA 24 25 2 2 1 1 27 28<br />

ALTZO 24 35 2 2 1 2 27 39<br />

AMEZKETA 24 28 2 2 1 1 27 31<br />

ANDOAIN 144 152 6 7 2 1 152 160<br />

ANOETA 24 23 2 4 1 1 27 28<br />

ASTEASU 24 24 2 2 1 1 27 27<br />

BALIARRAIN 12 13 1 2 1 1 14 15<br />

BELAUNTZA 24 25 2 1 1 1 27 28<br />

BERASTEGI 28 27 2 2 1 1 31 30<br />

BERROBI 24 21 2 2 1 2 27 25<br />

BIDEGOYAN 24 22 2 2 1 2 27 26<br />

ELDUAIEN 24 23 2 2 1 1 27 26<br />

GAZTELU 12 19 1 1 1 1 14 21<br />

HERNIALDE 24 24 2 2 2 2 28 28<br />

IBARRA 48 45 3 4 1 1 52 50<br />

IKAZTEGIETA 24 30 1 3 1 1 26 34<br />

IRURA 24 24 2 2 1 1 27 27<br />

LARRAUL 24 24 2 2 1 1 27 27<br />

LEABURU 12 11 1 1 1 1 14 13<br />

LIZARTZA 24 21 4 4 1 1 29 26<br />

ORENDAIN 24 25 1 1 1 1 26 27<br />

OREXA 24 25 2 2 2 4 28 29<br />

TOLOSA 216 231 9 9 3 3 228 243<br />

VILLABONA 72 72 4 4 2 3 78 79<br />

ZIZURKIL 48 52 4 4 1 1 53 57<br />

TOTAL 1060 1138 72 77 34 40 1166 1255 107<br />

Agua y salud<br />

VIGILANCIA DEL AGUA<br />

zumardi - CIT / 71


72 / zumardi - CIT Agua y salud


B e n i t o O l i v e r - R o d e s<br />

Se ha hablado hasta ahora por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> aguas. De<br />

aguas mineromedicinales y <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo público. Hay otros tipos<br />

<strong>de</strong> aguas y para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la difer<strong>en</strong>cia que se establece <strong>en</strong>tre<br />

unas y otras convi<strong>en</strong>e quizá recordar algo sobre el ciclo <strong>de</strong>l agua, empezando<br />

por <strong>de</strong>cir que no hay más agua que la que llueve o nieva. Si iniciamos<br />

el ciclo <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> el mar que es la reserva <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> la Ti e r r a ,<br />

el agua <strong>de</strong> mar se evapora, se forman nubes, el vi<strong>en</strong>to las traslada sobre<br />

la tierra y por difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> temperatura y <strong>de</strong>más llueve o nieva.<br />

Este agua cuando alcanza el suelo, una parte resbala y circula hacia<br />

los ríos y vuelve al mar, otra parte se vuelve a evaporar y otra parte<br />

se infiltra <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o. Como sabéis, el terr<strong>en</strong>o está formado por<br />

rocas y materiales muy distintos y por otra parte el agua es un disolv<strong>en</strong>te<br />

extraordinariam<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>te, ¿qué es lo que ocurre <strong>en</strong>tonces?,<br />

que a medida que el agua se va filtrando, se va introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />

sobre el que ha caído y va disolvi<strong>en</strong>do las sales <strong>de</strong> las rocas con<br />

las que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contacto. Esta es la razón por la que unas aguas ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

unos compon<strong>en</strong>tes mayoritarios <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado tipo y otras <strong>de</strong><br />

otro, por ejemplo unas t<strong>en</strong>drán como compon<strong>en</strong>tes mayoritarios bicarbonatos<br />

y calcio y magnesio si el terr<strong>en</strong>o que han estado dr<strong>en</strong>ando<br />

es roca calcárea, caliza por ejemplo; otras habrán caído sobre un<br />

macizo granítico, t<strong>en</strong>drán poco calcio y un gran predominio <strong>de</strong> sílice;<br />

otras serán sulfatadas, magnésicas o lo que sea.<br />

Por esto se irá compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que al hacer un análisis <strong>de</strong> un agua<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> composiciones distintas. No sólo la composición es importante,<br />

el cont<strong>en</strong>ido, lo que ti<strong>en</strong>e el agua sino también las características<br />

físicas como son la aci<strong>de</strong>z o la alcalinidad, lo que llamamos<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 73


pH, la temperatura evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> gases disueltos, todo<br />

esto es lo que <strong>de</strong>fine la calidad <strong>de</strong>l agua.<br />

Estas aguas, llega un mom<strong>en</strong>to que han llegado a una <strong>de</strong>terminada<br />

profundidad <strong>en</strong> la tierra, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con capas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o totalm<strong>en</strong>te<br />

impermeables y el agua queda relativam<strong>en</strong>te almac<strong>en</strong>ada, relativam<strong>en</strong>te<br />

porque siempre circula hacia abajo y hacia el mar. Esta<br />

velocidad <strong>de</strong> circulación es muy l<strong>en</strong>ta y se produc<strong>en</strong> unas masas <strong>de</strong><br />

terr<strong>en</strong>o, como un esponja para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos, empapadas <strong>de</strong> un agua<br />

<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada composición y <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>terminadas características<br />

físicas, es lo que se llama acuífero.<br />

Los distintos tipos <strong>de</strong> aguas son los que g<strong>en</strong>eran distintos tipos <strong>de</strong><br />

usos. Se ha hablado con <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> lo que es el agua <strong>de</strong> consumo público,<br />

refiriéndose a su potabilidad. Me gustaría insistir <strong>en</strong> este punto<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> qué significa que el agua sea potable. Una <strong>de</strong>finición<br />

muy larga que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los libros o se da <strong>en</strong> las clases y vi<strong>en</strong>e<br />

a <strong>de</strong>cir más o m<strong>en</strong>os que el agua potable es la que es incolora, insípida,<br />

inodora, transpar<strong>en</strong>te, que conti<strong>en</strong>e a<strong>de</strong>cuada proporción <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos que son favorables a la salud, que no conti<strong>en</strong>e ningún elem<strong>en</strong>to<br />

que pueda causar una <strong>en</strong>fermedad, etc. En realidad, mi padre<br />

<strong>de</strong>cía siempre que el agua potable es la que gusta al consumidor y no<br />

le hace daño, mucho más simple.<br />

Otro término que se ha utilizado es el <strong>de</strong> contaminación, ¿qué quiere<br />

<strong>de</strong>cir contaminación?. El agua cuando se ha introducido a una cierta<br />

profundidad y no ha recibido aporte <strong>de</strong> parámetros que puedan hacerla<br />

ina<strong>de</strong>cuada para el consumo, ti<strong>en</strong>e unas características <strong>de</strong> potabilidad,<br />

pero pue<strong>de</strong> ocurrir que al agua llegu<strong>en</strong> bacterias, virus, normalm<strong>en</strong>te<br />

se habla <strong>de</strong> protozoos también y g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> una contaminación<br />

<strong>de</strong> tipo biológico, <strong>de</strong> tipo bacteriológico, ya lo ha explicado Itziar<br />

Zaldua.<br />

En cuanto a la contaminación química el problema se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong><br />

aguas que están a poca profundidad y que pued<strong>en</strong> recibir vertidos <strong>de</strong><br />

aguas residuales proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> industrias químicas, farmacéuticas,<br />

alim<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> todo tipo o también <strong>de</strong> agricultura, la agricultura utiliza<br />

pesticidas, plaguicidas, abonos, nitratos, normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cantidad<br />

superior a la estrictam<strong>en</strong>te necesaria y esto se va introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la<br />

74 / zumardi - CIT Agua y salud


tierra y llega a profundida<strong>de</strong>s tales que convierte <strong>en</strong> no potables aguas<br />

que habían sido siempre potables hasta este mom<strong>en</strong>to.<br />

Se me ha pedido que hable especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Aguas Minerales<br />

Naturales. ¿Cuál es la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un agua mineral natural?, <strong>en</strong> principio<br />

eran las aguas mineromedicinales que se <strong>en</strong>vasaban y se v<strong>en</strong>dían<br />

con la d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> agua mineromedicinal <strong>en</strong>vasada, por<br />

ejemplo Insalus, pero ocurre que el Estado español <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la CEE y<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con que existe una Directiva Europea para las Aguas<br />

Minerales Naturales <strong>en</strong>vasadas. Entonces la d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> producto<br />

Agua Mineromedicinal <strong>en</strong>vasada, no vale <strong>en</strong> Europa, esto ocurrió<br />

<strong>en</strong> Portugal también, y España y Portugal tuvieron que cambiar la<br />

d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> producto.<br />

Creo que esto es interesante porque alguno se pue<strong>de</strong> preguntar<br />

por qué <strong>en</strong> las etiquetas <strong>de</strong> algunas aguas minerales naturales hay<br />

una m<strong>en</strong>ción que dice: <strong>de</strong>clarada mineromedicinal <strong>en</strong> tal fecha y esta<br />

calificación no la pier<strong>de</strong>. Lo que ha habido es un cambio <strong>de</strong> d<strong>en</strong>ominación<br />

<strong>de</strong>l producto y esto explica que la misma agua cuando se utiliza<br />

<strong>en</strong> un balneario es agua mineromedicinal porque ti<strong>en</strong>e propieda<strong>de</strong>s<br />

sufici<strong>en</strong>tes para o curar una <strong>en</strong>fermedad o mejorar una <strong>en</strong>fermedad.<br />

Esta misma agua si se <strong>en</strong>vasa cambia <strong>de</strong> d<strong>en</strong>ominación sin per<strong>de</strong>r esta<br />

calificación.<br />

A partir <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> legislación que se produjo <strong>en</strong> el Estado español<br />

ya se pue<strong>de</strong> solicitar y obt<strong>en</strong>er directam<strong>en</strong>te la calificación Agua<br />

Mineral Natural sin t<strong>en</strong>er que pasar por Agua Mineromedicinal, es un<br />

poco complicado pero me ha parecido interesante explicarlo.<br />

¿Qué es lo que se le pi<strong>de</strong> a un agua para <strong>de</strong>clararla agua mineral<br />

natural?. Hay que pres<strong>en</strong>tar un expedi<strong>en</strong>te que no voy a <strong>de</strong>tallar, <strong>en</strong><br />

todo caso <strong>de</strong>cir que es largo y ciertam<strong>en</strong>te costoso. Hay que preparar<br />

docum<strong>en</strong>tos durante un año y medio o dos. Las características fundam<strong>en</strong>tales<br />

son agua <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> profundo, un agua mineral natural no se<br />

da nunca a un agua <strong>de</strong> un río o <strong>de</strong> un lago, es agua <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> profundo<br />

captada o bi<strong>en</strong> mediante pozos o y son<strong>de</strong>os o bi<strong>en</strong> un manantial<br />

si el orig<strong>en</strong> es profundo y el agua sale por si sola. Es un agua que ti<strong>en</strong>e<br />

una calidad microbiológica perfecta, no pue<strong>de</strong> estar contaminada<br />

<strong>de</strong> ninguna manera por bacterias; ya no sería nunca un agua mineral<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 75


natural. En cuanto a la composición química dos características: es<br />

un agua <strong>de</strong> composición constante, cosa que no se exige a un agua<br />

<strong>de</strong> consumo público; a un agua <strong>de</strong> consumo público le basta con ser<br />

potable, lo mismo le da que t<strong>en</strong>ga 100 ó 200 miligramos por litro <strong>de</strong> bicarbonatos<br />

o <strong>de</strong> calcio o <strong>de</strong> lo que sea, mi<strong>en</strong>tras se mant<strong>en</strong>ga siempre<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> unos límites que están establecidos para las aguas<br />

<strong>de</strong> consumo público pero no para las aguas mineromedicinales <strong>en</strong>vasadas<br />

ni naturalm<strong>en</strong>te para las aguas minerales naturales.<br />

¿Cómo se consigue esta aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contaminación?. Porque un<br />

agua mineral natural ti<strong>en</strong>e que estar protegida fr<strong>en</strong>te a posible contaminación<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> externo, lo que se consigue por una captación profunda<br />

y la vigilancia constante <strong>de</strong> todo lo que hay <strong>en</strong> lo que se llama<br />

Perímetro <strong>de</strong> Protección Minera, no pue<strong>de</strong> haber industrias, no pue<strong>de</strong><br />

haber granjas agrícolas que g<strong>en</strong>erarían una contaminación.<br />

Otra característica muy importante <strong>de</strong> las aguas minerales naturales<br />

es que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>en</strong>vasar sin ningún tratami<strong>en</strong>to, no se pue<strong>de</strong><br />

esterilizar, ni pasteurizar, ni ponerle bactericidas, ni conservantes, ni<br />

cloro , ni ultravioletas, nada <strong>de</strong> lo que es normalm<strong>en</strong>te necesario para<br />

proteger un agua <strong>de</strong> consumo público y mant<strong>en</strong>erla <strong>en</strong> límites <strong>de</strong> potabilidad.<br />

Si todas estas condiciones se cumpl<strong>en</strong> se autoriza el <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong><br />

un agua <strong>de</strong>terminada y eso quiere <strong>de</strong>cir que es un producto mucho<br />

más <strong>de</strong>licado que la cerveza por ejemplo, que el vino, que la leche.<br />

La leche se pue<strong>de</strong> esterilizar, se ti<strong>en</strong>e que esterilizar o se ti<strong>en</strong>e que<br />

pasteurizar, muchas bebidas llevan conservantes o bactericidas, el<br />

agua mineral natural no lleva absolutam<strong>en</strong>te nada.<br />

En el tema <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to normalm<strong>en</strong>te hay excepciones, a las<br />

aguas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hierro <strong>en</strong> la captación, <strong>en</strong> el manantial o <strong>en</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, se les pue<strong>de</strong> separar este hierro antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>vasarla,<br />

porque <strong>de</strong> lo contrario se iba a separar una vez <strong>en</strong>vasada con lo<br />

cual t<strong>en</strong>dríamos un agua mineral natural que <strong>en</strong> la botella t<strong>en</strong>dría un<br />

poso <strong>de</strong> hidróxido férrico. Algunas aguas mineromedicinales se <strong>en</strong>vasan<br />

con su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> hierro, no es el caso <strong>de</strong> la mayoría porque<br />

son aguas que se utilizan como agua <strong>de</strong> mesa y <strong>en</strong>tonces ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

t<strong>en</strong>er un aspecto y unas características agradables para la bebida.<br />

76 / zumardi - CIT Agua y salud


Este tema <strong>de</strong> las aguas minerales naturales <strong>en</strong>vasadas ti<strong>en</strong>e especial<br />

interés <strong>en</strong> el Estado español porque España es uno <strong>de</strong> los cuatro<br />

países productores más importantes europeos, los tres primeros<br />

son Alemania, Francia e Italia. Normalm<strong>en</strong>te la producción <strong>de</strong> estos<br />

tres países es muy parecida <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> litro año o <strong>de</strong> consumo, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> litros por habitante y año, están todos <strong>en</strong>tre 100-125 litros por<br />

habitante y año. En España, que es el cuarto país, muy por <strong>de</strong>late <strong>de</strong><br />

todos los <strong>de</strong>más como puedan ser Inglaterra, Bélgica, Portugal por<br />

ejemplo y no digamos ya los que han <strong>en</strong>trado hace poco <strong>en</strong> Europa<br />

como Dinamarca o Irlanda don<strong>de</strong> el agua <strong>en</strong>vasada es todavía un producto<br />

<strong>de</strong> muy poca difusión. El consumo <strong>en</strong> España está alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

50 ó 60 litros por año, si me equivoco aquí está Malcorra que lo sabe<br />

perfectam<strong>en</strong>te porque eso va variando <strong>de</strong> un año para otro, pero es<br />

una industria importante y que a<strong>de</strong>más está <strong>en</strong> constante aum<strong>en</strong>to,<br />

excepto el año pasado don<strong>de</strong> se produjo una situación un poco mala<br />

<strong>de</strong>bido a la sequía que se prolongó durante mucho tiempo, produjo un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción y a continuación vino la normalización y <strong>en</strong>tonces<br />

hubo una especie <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>azo, pero <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es<br />

a aum<strong>en</strong>tar.<br />

¿En qué mundo se mueve la legislación <strong>de</strong> las aguas minerales <strong>en</strong>vasadas?.<br />

Convi<strong>en</strong>e recordar que el concepto <strong>de</strong> Agua Mineral<br />

Natural anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> Portugal era A g u a<br />

Mineromedicinal. Es un concepto europeo <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>en</strong><br />

Asia, <strong>en</strong> América, <strong>en</strong> Estados Unidos (América <strong>de</strong>l Norte), la realidad<br />

es que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ni i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lo que es un agua mineral natural <strong>en</strong>vasada.<br />

En América <strong>de</strong>l Sur bastante, porque muchos países, Arg<strong>en</strong>tina<br />

por ejemplo, por citar alguno, han recibido la cultura española o el norte<br />

<strong>de</strong> África ha recibido normalm<strong>en</strong>te la cultura francesa, pero la i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> lo que es un agua que ti<strong>en</strong>e unas características favorables a la salud<br />

<strong>de</strong>l consumidor, esto es europeo, ésta es una característica fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>l agua mineromedicinal, llega a mejorar <strong>de</strong> tal manera una<br />

<strong>en</strong>fermedad, una afección que pue<strong>de</strong> incluso curarla o por lo m<strong>en</strong>os<br />

alargar muchísimo el proceso. El agua mineral natural, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición,<br />

se dice que ti<strong>en</strong>e que t<strong>en</strong>er cualida<strong>de</strong>s favorables a la salud <strong>de</strong>l<br />

consumidor.<br />

El tercer eslabón sería el agua <strong>de</strong>l consumo público que lo que ti<strong>en</strong>e<br />

que hacer es aplacar la sed y sirve para usos domésticos y para<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 77


hacer pipí y nada más. ¿Por qué estas difer<strong>en</strong>cias?. La naturaleza no<br />

hace saltos, no hay un agua curativa y otra que no sirve nada más que<br />

para calmar la sed, están estos intermedios.<br />

Pero como <strong>de</strong>cía, <strong>en</strong> Europa no hay un criterio uniforme. Por una<br />

parte está la tradición mediterránea, la tradición latina, románica que<br />

es la seguida por los países mediterráneos, Francia, España,<br />

Portugal, Italia evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, Bélgica también y alguno más. Para<br />

estos países el agua mineral natural es el agua que ti<strong>en</strong>e efectos favorables<br />

sobre la salud y para obt<strong>en</strong>er la <strong>de</strong>claración lo han <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar<br />

(otra cosa es la aplicación <strong>de</strong> la legislación). Para los países<br />

germánicos, Alemania fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, Holanda también y otros <strong>de</strong><br />

su <strong>en</strong>torno es otra cosa, es el agua que ti<strong>en</strong>e un cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> sales<br />

disueltas superior a un gramo por litro, es un concepto cuantitativo.<br />

Qué pasa cuando se forma la CEE y los que <strong>en</strong>tonces estaban,<br />

que España no estaba <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>cid<strong>en</strong> redactar unas normas,<br />

una Directiva <strong>de</strong> Aguas Minerales Naturales europea para facilitar<br />

el libre comercio intracomunitario y eliminar barreras. Ocurre que<br />

se pasan años discuti<strong>en</strong>do porque unos hablan <strong>de</strong> cantidad y otros hablan<br />

<strong>de</strong> calidad, pero por fin se llega a un cons<strong>en</strong>so y se publica una<br />

Directiva Europea para Aguas Minerales Naturales <strong>en</strong>vasadas <strong>en</strong><br />

1980, hace ya 17 años.<br />

Un tema interesante para ver estas difer<strong>en</strong>cias es que la CEE, <strong>de</strong>cidió<br />

publicar <strong>en</strong> el diario oficial <strong>de</strong> la CEE el mismo día, <strong>en</strong> el mismo<br />

diario oficial y con dos números <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> correlativos, la 777 y la 778<br />

la Directiva para Aguas Minerales Naturales <strong>en</strong>vasadas y la Directiva<br />

para Aguas <strong>de</strong> Consumo Público, <strong>de</strong> manera que era claram<strong>en</strong>te y explícitam<strong>en</strong>te<br />

legislado que son dos productos distintos y que no hay<br />

que confundirlos.<br />

Esto me da pie a <strong>de</strong>cir algo que para algunos es chocante pero es<br />

así, un Agua Mineral Natural <strong>en</strong>vasada no ti<strong>en</strong>e porqué ser potable <strong>en</strong><br />

el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la legislación aplicable. Las aguas <strong>de</strong> consumo público<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que correspon<strong>de</strong>r a unas características <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes mayoritarios,<br />

limitados bajo p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> ser calificadas <strong>de</strong> no potables y tampoco<br />

pued<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>er otros parámetros, otros compon<strong>en</strong>tes.<br />

Un análisis consiste <strong>en</strong> investigar qué es lo que hay y <strong>en</strong> qué can-<br />

78 / zumardi - CIT Agua y salud


tidad está y otra segunda parte comprobar que no hay nada <strong>de</strong> lo que<br />

no pue<strong>de</strong> haber. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>en</strong>seguida que me refiero a mercurio,<br />

a cianuros, naturalm<strong>en</strong>te que no ti<strong>en</strong>e que haber, pero es que la lista<br />

es más larga y hay otros que están <strong>en</strong>tre medio, que no son ni maravillosos<br />

ni inocuos, ni v<strong>en</strong><strong>en</strong>os, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su cantidad, <strong>de</strong> su<br />

conc<strong>en</strong>tración.<br />

Las limitaciones para el agua <strong>de</strong> consumo público son muy claras<br />

y están <strong>en</strong> la Directiva correspondi<strong>en</strong>te. En la Directiva <strong>de</strong> las aguas<br />

minerales naturales no se dice nada a este respecto. Unicam<strong>en</strong>te se<br />

dice que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que t<strong>en</strong>er tóxicos pero lo <strong>de</strong>más ¿por qué no se dice<br />

nada?. Porque cada una <strong>de</strong> ellas ha sido estudiada una por una y<br />

la autoridad compet<strong>en</strong>te que hasta el Estado <strong>de</strong> las Autonomías <strong>en</strong><br />

España era la Administración c<strong>en</strong>tral, el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />

Consumo (<strong>en</strong>tonces era <strong>de</strong> Sanidad y Seguridad Social). Ahora todas<br />

estas compet<strong>en</strong>cias están transferidas a las administraciones autonómicas<br />

pero hay una legislación que es <strong>de</strong> ámbito estatal y la administración<br />

autonómica es la que lo ti<strong>en</strong>e que hacer cumplir. Surg<strong>en</strong> <strong>en</strong>tonces<br />

pequeñas difer<strong>en</strong>cias pero no <strong>de</strong> fondo.<br />

La Directiva <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo público ha dado lugar a un R.D.<br />

<strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo público, la directiva <strong>de</strong> aguas minerales naturales<br />

ha dado lugar a un R.D. que no sólo es <strong>de</strong> aguas minerales naturales<br />

<strong>en</strong>vasadas sino que es <strong>de</strong> todas las aguas <strong>en</strong>vasadas porque<br />

no todas son minerales naturales. Otras se llaman <strong>de</strong> Manantial y<br />

otras se llaman Potables Preparadas. Las <strong>de</strong> Manantial ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que t<strong>en</strong>er<br />

las mismas características que las aguas Minerales Naturales excepto<br />

dos cosas: la no necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos favorables<br />

sobre la salud y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cumplir con las mismas limitaciones<br />

que el agua <strong>de</strong> consumo público. Aguas <strong>de</strong> Manantial, hay<br />

muy pocas; <strong>en</strong> realidad la mayoría <strong>de</strong> las aguas <strong>en</strong>vasadas son<br />

Minerales Naturales. También hay aguas Potables Preparadas, <strong>en</strong> realidad<br />

son aguas tratadas, ya que el que quiere <strong>en</strong>vasar un agua que<br />

requiera un tratami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> su composición química o <strong>de</strong><br />

esterilización pue<strong>de</strong> hacerlo; es un producto que <strong>en</strong>tonces recibe este<br />

nombre y ti<strong>en</strong>e que quedar claram<strong>en</strong>te indicado <strong>en</strong> la etiqueta.<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 79


COLOQUIO.<br />

I L: Nos ha aclarado el Dr. Oliver-Rodés, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la temperatura<br />

<strong>de</strong>l agua, ya que concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Cela<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Monts<strong>en</strong>y -<br />

Barcelona - todavía hay g<strong>en</strong>te que cree que el agua sale a 70ºC porque<br />

hay un volcán <strong>en</strong> el subsuelo <strong>de</strong> Cela<strong>de</strong>s.<br />

Y queda otro elem<strong>en</strong>to perturbante <strong>en</strong> el tema balneario que son<br />

los elem<strong>en</strong>tos radioactivos, si realm<strong>en</strong>te son problemáticos, si causan<br />

radioactividad al paci<strong>en</strong>te que las toma. Creo que sería interesante<br />

que nos aclarara el Dr. Oliver-Rodés qué es eso <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos radiactivos<br />

¿por qué están ahí?, ¿para qué sirv<strong>en</strong>?.<br />

B O-R: Habrá que empezar por recordar que la radioactividad no<br />

es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o excepcional, radioactividad hay por todas partes, aquí<br />

<strong>en</strong> esta mesa, <strong>en</strong> mi mano, <strong>en</strong> mi ropa y <strong>en</strong> todas las aguas, lo que<br />

pasa es que la medición <strong>de</strong> esta radioactividad se pue<strong>de</strong> hacer y da<br />

siempre unos niveles bajísimos. El problema surge cuando <strong>en</strong> estos<br />

últimos años o esta última época, se ha alarmado a la población mundial<br />

con las bombas atómicas, con el accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Chernobyl y cuando<br />

se habla <strong>de</strong> radioactividad se ti<strong>en</strong>e la s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que esto es algo<br />

gravísimo, peligrosísimo. No es así. En mi colección <strong>de</strong> botellas <strong>de</strong><br />

aguas <strong>en</strong>vasadas, t<strong>en</strong>go botellas <strong>en</strong> cuya etiqueta se indica como una<br />

m<strong>en</strong>ción muy favorable para la salud que son radioactivas. Una <strong>de</strong><br />

ellas dice concretam<strong>en</strong>te: “la más radioactiva <strong>de</strong> España”. Esto ha <strong>de</strong>saparecido,<br />

claro, porque la g<strong>en</strong>te se asusta cuando lo ve.<br />

Las aguas profundas, las aguas termales, las aguas que proced<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os graníticos suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er unos niveles <strong>de</strong> radioactividad algo<br />

más elevados, radioactividad total alfa, radioactividad total beta,<br />

esto no es ningún riesgo para la salud <strong>de</strong>l consumidor. A partir <strong>de</strong> ciertos<br />

niveles sí interesa conocer cuales son los radioisótopos que g<strong>en</strong>eran<br />

esta radioactividad pues podría ser que <strong>en</strong> algún caso hubiese<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> radón que no ti<strong>en</strong>e ninguna importancia y a<strong>de</strong>más es inestable,<br />

hubiese algún <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>l radio o <strong>de</strong>l uranio o <strong>de</strong>l plutonio y <strong>en</strong><br />

este caso hipotético no se autorizaría el <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong> un agua para el<br />

consumo público, como agua Mineral Natural. En cambio <strong>en</strong> algunos<br />

balnearios, se utiliza la radioactividad <strong>de</strong> las aguas para <strong>de</strong>terminadas<br />

afecciones. Yo no soy médico pero siempre lo he visto para personas<br />

80 / zumardi - CIT Agua y salud


que necesitan una sedación y se les somete a un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cierta<br />

radioactividad durante un tiempo limitado.<br />

En cuanto a las aguas <strong>de</strong> bebida, pi<strong>en</strong>so que nunca ha sido un problema<br />

grave salvo si hay alguna contaminación como podría ser <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> algún accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una c<strong>en</strong>tral nuclear por ejemplo, que gracias<br />

a Dios <strong>en</strong> España ni se ha dado ni es probable que se dé nunca.<br />

JMª U.: <strong>en</strong> este tema <strong>de</strong> la radioactividad yo quiero recordar, a lo<br />

mejor estoy equivocado, pero, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Gipuzkoa <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />

las aguas <strong>de</strong> Urbeloaga <strong>de</strong> Alzola y concretam<strong>en</strong>te creo que<br />

Obdulio Fernán<strong>de</strong>z, hizo un estudio <strong>de</strong> la radioactividad que pres<strong>en</strong>taban<br />

aquellas aguas, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido b<strong>en</strong>eficioso, com<strong>en</strong>taban que<br />

a<strong>de</strong>más t<strong>en</strong>ían una radioactividad <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido positivo y creo que<br />

eran las <strong>de</strong> Alzola, no sé si digo bi<strong>en</strong>, pero creo que sí, que <strong>de</strong> las<br />

aguas <strong>de</strong> Urbeloaga <strong>de</strong> Alzola hay un trabajo muy bonito <strong>de</strong> Obdulio<br />

Fernán<strong>de</strong>z que hablaba <strong>de</strong> la radioactividad <strong>de</strong> esas aguas, <strong>en</strong> ese<br />

s<strong>en</strong>tido.<br />

B O-R.: En realidad los análisis que se hacían <strong>en</strong> la época anterior,<br />

no muy lejana, siempre se <strong>de</strong>terminaba la radioactividad, lo que pasa<br />

es que era por procedimi<strong>en</strong>tos laboriosos, se expresaba <strong>en</strong> curios,<br />

ahora se expresa <strong>en</strong> becquerelios y se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a no darle importancia<br />

a este cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cierta radioactividad a no ser que sea ya muy elevado,<br />

pero yo no conozco ninguna <strong>en</strong> España que t<strong>en</strong>ga estas características.<br />

I.L..: Efectivam<strong>en</strong>te, como se ha com<strong>en</strong>tado aquí, t<strong>en</strong>go que <strong>de</strong>cir<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista terapéutico la condición <strong>de</strong> aguas radiactivas<br />

no solam<strong>en</strong>te no es perjudicial sino que es b<strong>en</strong>eficiosa <strong>en</strong> todos<br />

los procesos, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> toda la patología psicosomática. En<br />

este s<strong>en</strong>tido el balneario que “más radioactividad” pres<strong>en</strong>tan sus<br />

aguas, es el <strong>de</strong> Alange <strong>en</strong> Badajoz, otro balneario muy radiactivo está<br />

<strong>en</strong> Incio <strong>en</strong> Lugo que he t<strong>en</strong>ido la suerte <strong>de</strong> verlo y la Xunta <strong>de</strong><br />

Galicia está haci<strong>en</strong>do una labor increíble <strong>en</strong> este campo <strong>de</strong>l tema balneario;<br />

a mí se me ha pedido una colaboración puntual <strong>en</strong> el tema relacionado<br />

con la estética y me he quedado sorpr<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> ver el interés<br />

y lo pujante que está toda Galicia <strong>en</strong> este tema.<br />

Las aguas <strong>de</strong> Alzola, como se ha com<strong>en</strong>tado aquí, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> evi-<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 81


d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te unos compon<strong>en</strong>tes radiactivos y yo las sigo recom<strong>en</strong>dando<br />

<strong>en</strong> Barcelona, t<strong>en</strong>emos la mala suerte <strong>de</strong> que por los problemas <strong>de</strong><br />

distribución llegu<strong>en</strong> mal, pero para los procesos r<strong>en</strong>ales, los cálculos,<br />

las ar<strong>en</strong>illas, son espectaculares. Es un tema que está ahí, o sea que<br />

realm<strong>en</strong>te “chapeau” por las aguas radiactivas, es muy interesante y<br />

por eso he querido poner el <strong>de</strong>do <strong>en</strong> la llaga porque realm<strong>en</strong>te es problemático<br />

cuando no se sabe.<br />

P.: Como gran consumidor <strong>de</strong> agua que soy, y <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>tes<br />

marcas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mercado, me gustaría que me puntualizaran<br />

agua mineromedicinal, agua potable <strong>de</strong> mesa, etc. Para los que to -<br />

mamos gran cantidad <strong>de</strong> agua ¿cuál sería la más idónea como me -<br />

sa?.<br />

Pero la primera pregunta que quería hacer es a qué se <strong>de</strong>be que,<br />

<strong>en</strong> algunas marcas, cuando abres una botella <strong>de</strong> litro y medio y te la<br />

acercas a la boca para beber un gran trago recibes una pequeña <strong>de</strong>s -<br />

carga <strong>en</strong> el labio. Me suele pasar <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes marcas y a<strong>de</strong>más<br />

marcas que curiosam<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a la misma cu<strong>en</strong>ca, es <strong>de</strong>cir,<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la misma cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> río que exist<strong>en</strong> dos plantas embotella -<br />

doras y me estoy refiri<strong>en</strong>do a Gipuzkoa.<br />

Y por otro lado para lo que com<strong>en</strong>taba al principio, para los gran -<br />

<strong>de</strong>s bebedores <strong>de</strong> agua, qué sería mejor, tomar agua potabilizada o ir<br />

a algún tipo <strong>de</strong> agua mineral concreto, o consultar con un médico pa -<br />

ra saber cuál es la más idónea y no incurrir <strong>en</strong> aportar una serie <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos que no son los idóneos para el cuerpo.<br />

B O-R.: Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es nuevo para mí, ¿aguas con gas o sin<br />

gas?.<br />

P: Aguas no carbónicas y hay más g<strong>en</strong>te que también lo percibe.<br />

B.O.R.: No lo sé no puedo contestarle. Las aguas se <strong>en</strong>vasan mediante<br />

una tecnología muy puesta a punto, no se <strong>en</strong>vasan a presión.<br />

Con tapón corona que al <strong>de</strong>staparlo no veo que pueda producir ningún<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, por ejemplo, <strong>de</strong> aire a presión. Los <strong>en</strong>vases <strong>de</strong><br />

materiales plásticos tampoco, la verdad es que no le veo la posibilidad,<br />

no sabría darle una explicación a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

Sobre la segunda pregunta yo creo que es un tema <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias.<br />

Pi<strong>en</strong>so que <strong>en</strong> un país bi<strong>en</strong> organizado se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er confian-<br />

82 / zumardi - CIT Agua y salud


za sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que el agua <strong>de</strong>l grifo, el agua <strong>de</strong> consumo público está<br />

perfectam<strong>en</strong>te controlada, hay todo un escalón como nos ha contado<br />

Itziar Zaldua, la administración autonómica, los Ayuntami<strong>en</strong>tos, los<br />

inspectores <strong>de</strong> sanidad…, t<strong>en</strong>dría que ocurrir algún accid<strong>en</strong>te, alguna<br />

contaminación <strong>de</strong> tipo accid<strong>en</strong>tal, normalm<strong>en</strong>te esto no ocurre.<br />

En cuanto a las aguas <strong>en</strong>vasadas, hay también una legislación sobre<br />

la que no me he <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido pero que puedo asegurarles que es muy<br />

dura para las empresas. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que llevar una serie <strong>de</strong> análisis diarios,<br />

otros trimestrales, otros por lo m<strong>en</strong>os cada 5 años y esta legislación<br />

está a<strong>de</strong>más completada con la obligación <strong>de</strong> seguir un tema que<br />

se llama Análisis <strong>de</strong> Riesgos y Control <strong>de</strong> Puntos Críticos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

<strong>en</strong>vasar el agua según Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong> Fabricación, es muy difícil<br />

que un agua <strong>en</strong>vasada esté contaminada, ti<strong>en</strong>e que ser algo accid<strong>en</strong>tal.<br />

Se han dado casos, usted lo sabe muy bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> adulteración provocada,<br />

esto ya es otro tema, durante algún tiempo hubo una epi<strong>de</strong>mia<br />

no muy ext<strong>en</strong>dida pero que hizo mucho daño a aguas <strong>en</strong>vasadas<br />

<strong>en</strong> botellas <strong>de</strong> PVC. Se las pinchaba e introducía d<strong>en</strong>tro una pequeña<br />

cantidad <strong>de</strong> lejía, por ejemplo, o <strong>de</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; esto crea una alarma<br />

social trem<strong>en</strong>da, <strong>de</strong> hecho es una agresión a la empresa que ha <strong>en</strong>vasado<br />

esta agua que no es <strong>en</strong> absoluto responsable porque esto se<br />

ha hecho <strong>en</strong> un almacén o <strong>en</strong> un <strong>de</strong>pósito. A veces son errores por utilizar<br />

ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te botellas <strong>de</strong> agua mineral que han quedado vacías<br />

y ponerles d<strong>en</strong>tro un <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te o un líquido para lavar; esto se<br />

está int<strong>en</strong>tando solv<strong>en</strong>tar con la Asociación <strong>de</strong> Fabricantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes<br />

a ver si se consigue que tom<strong>en</strong> el acuerdo <strong>de</strong> añadir un colorante<br />

para que no se pueda confundir con el agua porque realm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> bares, incluso <strong>en</strong> restaurantes pued<strong>en</strong> ocurrir accid<strong>en</strong>tes. Lo que le<br />

puedo asegurar es que riesgo existe, pero es tan mínimo <strong>en</strong> aguas españolas<br />

y <strong>en</strong> aguas europeas que ni vale la p<strong>en</strong>a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> ello.<br />

Otra cosa es la prefer<strong>en</strong>cia puesto que como dije antes las aguas<br />

Minerales Naturales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una composición estable, se les tolera una<br />

muy pequeña variación y se les ti<strong>en</strong>e que tolerar porque el agua es un<br />

producto natural, no es un producto artificial que se pueda hacer siempre<br />

exactam<strong>en</strong>te igual, pero si un agua es bicarbonatada cálcica ti<strong>en</strong>e<br />

que seguir siéndolo siempre y <strong>en</strong> una proporción estable, <strong>en</strong>tonces<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 83


usted pue<strong>de</strong> probar este agua: la <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro pesada, dura, no me gusta,<br />

voy a probar otra, ésta me parece muy ligera, hay g<strong>en</strong>te que prefiere<br />

las aguas con anhídrido carbónico, con gas carbónico, algunas<br />

son naturales, muy pocas y a otras se les ha añadido anhídrido carbónico<br />

(lo pone la etiqueta), muchas marcas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los dos tipos: el<br />

agua <strong>en</strong> la captación es sin gas carbónico o con una cantidad pequeñísima<br />

y la otra es la misma y le aña<strong>de</strong> a su d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> producto<br />

que es “agua mineral natural con gas carbónico añadido”, <strong>en</strong>tonces<br />

también hay prefer<strong>en</strong>cias porque se pue<strong>de</strong> añadir poco, mucho, y <strong>en</strong>tonces<br />

cada uno pue<strong>de</strong> escoger la que más le guste y <strong>de</strong> ahí la prefer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> las aguas finas, <strong>de</strong> las aguas medianas, <strong>de</strong> las aguas más<br />

cargadas <strong>en</strong> sales, es una cuestión <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia y no <strong>en</strong>tro <strong>en</strong> cuestiones<br />

<strong>de</strong> marketing ni <strong>de</strong> precio, porque esto no es serio ni ci<strong>en</strong>tífico,<br />

ya es otra cosa.<br />

J.M.U.: Abundando <strong>en</strong> lo que dice el Dr. Oliver-Rodés e hilando<br />

con la pregunta que hacía, me parece importante que usted lo que ti<strong>en</strong>e<br />

que hacer, como ha dicho muy bi<strong>en</strong>, es ver la composición química<br />

<strong>de</strong> las aguas, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te las aguas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una composición<br />

química distinta y usted verá que algunas aguas, por ejemplo, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mucho sodio y otras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco sodio, si usted es un hipert<strong>en</strong>so t<strong>en</strong>drá<br />

que tomar agua que no t<strong>en</strong>ga mucho sodio, como usted sabe, y el<br />

médico le ha dicho, que la sal no le convi<strong>en</strong>e, por ejemplo y si usted<br />

coge un agua y ve que ti<strong>en</strong>e litio, hay aguas que son muy ricas <strong>en</strong> litio<br />

y a lo mejor usted es un <strong>de</strong>presivo, es una persona que el médico,<br />

quizás le recomi<strong>en</strong><strong>de</strong> que tome litio, esto si pue<strong>de</strong> valorarse, hay<br />

aguas, por ejemplo, una catalana que es muy rica <strong>en</strong> litio y que evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

hay g<strong>en</strong>te que lo toma incluso por la mineralización <strong>de</strong> litio<br />

que ti<strong>en</strong>e y le vi<strong>en</strong>e bi<strong>en</strong>, no sé si respondo un poco a esa pregunta,<br />

es <strong>de</strong>cir, vea usted la composición y claro siempre aquellas aguas<br />

que sean muy ricas <strong>en</strong> sodio o las muy bicarbonatadas valorar eso <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> su salud o predisposición.<br />

B O-R.: Puedo añadir una cosa, respecto a la m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la composición<br />

<strong>en</strong> las etiquetas, empiezo por <strong>de</strong>cir que las etiquetas han <strong>de</strong><br />

respon<strong>de</strong>r a una legislación don<strong>de</strong> está indicado: m<strong>en</strong>ciones obligatorias,<br />

tipo <strong>de</strong> producto, orig<strong>en</strong>, término municipal, etc. y las aguas minerales<br />

naturales han <strong>de</strong> poner el análisis, pero ¿qué análisis?. No el<br />

84 / zumardi - CIT Agua y salud


análisis completo que son unas 70 ó 80 <strong>de</strong>terminaciones pero sí los<br />

compon<strong>en</strong>tes mayoritarios, aquello que más ti<strong>en</strong>e el agua y alguno<br />

que la caracterice como sería el litio o el flúor aunque t<strong>en</strong>gan poca<br />

cantidad, pero si hay algo <strong>de</strong> flúor lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que poner y naturalm<strong>en</strong>te<br />

se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que no han <strong>de</strong> poner la lista <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes que no ti<strong>en</strong>e,<br />

sería ridículo poner mercurio negativo, cianuros negativo, plomo<br />

negativo. Por esto son cortos los análisis que hay <strong>en</strong> las etiquetas, esto<br />

es la legislación <strong>en</strong> España, <strong>en</strong> Italia no sé si habéis visto alguna<br />

botella <strong>de</strong> agua mineral, la etiqueta es como una sábana porque les<br />

obligan a poner todo el análisis <strong>de</strong> arriba a abajo, con una cantidad <strong>de</strong><br />

números ridículos porque la g<strong>en</strong>te se pier<strong>de</strong>. En España nos parece<br />

que esto es bastante equilibrado y útil para el público consumidor que<br />

quiera saber qué composición ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estas aguas.<br />

I.L.: Dos notitas a la contestación <strong>de</strong>l señor, solam<strong>en</strong>te quería añadir<br />

<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> la electricidad que realm<strong>en</strong>te no t<strong>en</strong>go ningún conocimi<strong>en</strong>to,<br />

procuraré informarme, pero hacer notar que las aguas que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> carbónico aunque no sean, quizás como Vichy Catalán con un<br />

carbónico burbujeante, las que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una pequeña cantidad <strong>de</strong><br />

carbónico sí que produc<strong>en</strong> una microanestesia a nivel <strong>de</strong> terminaciones<br />

<strong>de</strong> mucosa, concretam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mucosa gustativa y <strong>de</strong> mucosa olfatoria,<br />

<strong>en</strong>tonces pue<strong>de</strong> dar un poco la s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> calambre, pero<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase, y se usan a veces como aperitivas y<br />

darían por ejemplo la s<strong>en</strong>sación que produce la anestesia <strong>de</strong>l d<strong>en</strong>tista<br />

<strong>en</strong> el labio.<br />

Y luego refer<strong>en</strong>te a las indicaciones, <strong>de</strong>cir lo que com<strong>en</strong>taban el Dr.<br />

Oliver-Rodés y el profesor Urkia, sobre las indicaciones <strong>de</strong> las aguas<br />

<strong>en</strong> balneario. El punto óptimo <strong>de</strong> surg<strong>en</strong>cia es don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>tan las<br />

máximas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l agua, la composición química <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong><br />

cuestión y que sí que a nivel <strong>de</strong> los balnearios varía totalm<strong>en</strong>te la indicación.<br />

Aquí <strong>en</strong> España por <strong>de</strong>sgracia los balnearios han estado <strong>de</strong> capa<br />

caída pero <strong>en</strong> Francia, Alemania e Italia hay una primera y una segunda<br />

indicación y no <strong>de</strong>cir que este agua es bu<strong>en</strong>a para todo el proceso<br />

<strong>de</strong> reumatismo y aparato locomotor sino que <strong>en</strong> base a sus características<br />

químicas, primera indicación será el aparto locomotor, será<br />

el digestivo, será el que sea, pero siempre variará y se ati<strong>en</strong>e la<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 85


Seguridad Social <strong>en</strong> estos países exactam<strong>en</strong>te a la legislación, es <strong>de</strong>cir,<br />

usted ti<strong>en</strong>e un problema <strong>de</strong> aparato digestivo pues va a ir <strong>en</strong> este<br />

caso a Cestona o a Cofr<strong>en</strong>tes porque realm<strong>en</strong>te la primera indicación<br />

<strong>de</strong> Cestona es la patología hepatobiliar y la patología digestiva.<br />

Es un poco la difer<strong>en</strong>cia con respecto a las aguas <strong>en</strong>vasadas.<br />

P: Me gustaría saber cómo catalogaría usted al agua <strong>de</strong> Amaroz.<br />

I. Z.: El agua <strong>de</strong> Amaroz es un agua que se utiliza mucho <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong><br />

porque la g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e mucha “fe” <strong>en</strong> ella. Nosotros la analizamos una<br />

media <strong>de</strong> 4 veces al año, una vez cada trimestre, y lo que <strong>de</strong>terminamos<br />

es la potabilidad <strong>de</strong> ese agua. Hasta hace unos años, casi siempre<br />

recibía calificación <strong>de</strong> potable. En los últimos análisis está apareci<strong>en</strong>do<br />

un poquito <strong>de</strong> contaminación bacteriana, niveles muy bajos<br />

que hac<strong>en</strong> que por legislación la t<strong>en</strong>gamos que calificar como no potable,<br />

pero no ti<strong>en</strong>e una calificación <strong>de</strong>finitiva. Pero t<strong>en</strong>go que advertir<br />

que la garantía sanitaria que ti<strong>en</strong>e el agua <strong>de</strong> Amaroz no es la misma<br />

que ti<strong>en</strong>e el agua <strong>de</strong> la red porque no ti<strong>en</strong>e una <strong>de</strong>sinfección que<br />

garantice que siempre sea potable. Cuando llueve mucho su calidad<br />

pue<strong>de</strong> resultar afectada, por lo que yo recomi<strong>en</strong>do que si utilizáis el<br />

agua <strong>de</strong> Amaroz lo hagáis solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> tiempo.<br />

P:Los contaminantes <strong>de</strong> la agricultura, por ejemplo los abonos.<br />

Cada vez t<strong>en</strong>emos más granjas y los <strong>de</strong>pósitos están ll<strong>en</strong>ándose <strong>de</strong><br />

abono que son vertidos <strong>en</strong> los prados, <strong>en</strong> las regatas y <strong>en</strong> todo, ¿ha -<br />

béis tomado alguna medida o qué repercusiones va a t<strong>en</strong>er?.<br />

I.Z.: Te voy a contar un caso concreto <strong>en</strong> la comarca <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a<br />

que es bastante conocido. En g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a<br />

las captaciones <strong>de</strong> agua están <strong>en</strong> zonas muy altas, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> las<br />

cuales no hay vertidos <strong>de</strong> purines que es a lo que se refiere. T<strong>en</strong>emos<br />

un caso concreto, que me imagino que lo habréis oído muchas veces;<br />

<strong>en</strong> Or<strong>en</strong>dain hay una zona con mucha p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la que durante<br />

años y años se ha regado con purines. El regadío con purines es a<strong>de</strong>cuado<br />

para el terr<strong>en</strong>o pero siempre que se haga <strong>en</strong> su medida. Otra<br />

cosa es que reguemos con purines para <strong>de</strong>shacernos <strong>de</strong> los mismos,<br />

no para abonar el terr<strong>en</strong>o. Por tanto ¿cuál es el problema que hay?.<br />

Las captaciones tanto <strong>en</strong> Or<strong>en</strong>dain como <strong>en</strong> otro municipio que es<br />

Ikaztegieta están aguas abajo <strong>de</strong> esas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra que se<br />

están regando. El año pasado tuvimos un episodio <strong>en</strong> el que<br />

86 / zumardi - CIT Agua y salud


Ikaztegieta estuvo un mes sin agua potable porque llovió muchísimo y<br />

esos purines llegaron a los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> agua. A nivel <strong>de</strong> la comarca<br />

<strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a es el único caso importante porque el resto <strong>de</strong> las captaciones<br />

casi todas están por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> las pra<strong>de</strong>ras que se riegan.<br />

De todos modos, yo a los baserritarras siempre les recomi<strong>en</strong>do que<br />

utilic<strong>en</strong> los purines, o las pixas como <strong>de</strong>cimos aquí, para abonar el terr<strong>en</strong>o,<br />

que no utilic<strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o para <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> la pixa.<br />

Habrá que buscar una alternativa <strong>en</strong> zonas don<strong>de</strong> no haya captaciones<br />

<strong>de</strong> agua próximas porque para nosotros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> Sanidad lo primero es la salud <strong>de</strong> la población.<br />

P: Antes, al hablar <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a, has<br />

nombrado dos poblaciones: Baliarrain y Belauntza que están consi<strong>de</strong> -<br />

radas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> alerta. ¿Si tuvierais que rotular las aguas <strong>de</strong><br />

esas poblaciones lo harías como no potables?.<br />

I.Z.: Cuando hablamos <strong>de</strong> rotular, hablamos <strong>de</strong> manantiales y fu<strong>en</strong>tes<br />

que no están conectadas a la red. Las aguas a las que te refieres<br />

son no potables (abastecimi<strong>en</strong>to público) y se supone que el<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to habrá informado a todos sus habitantes <strong>de</strong> que el agua<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> la red es no potable, porque <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Baliarrain es<br />

un agua con niveles <strong>de</strong> contaminación bajos que pue<strong>de</strong> ser que no<br />

t<strong>en</strong>ga gérm<strong>en</strong>es patóg<strong>en</strong>os y la población esté inmunizada a esa flora,<br />

pero <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Belauntza la contaminación es muy importante.<br />

P: ¿Cuáles son los factores <strong>de</strong>terminantes para consi<strong>de</strong>rar un<br />

agua potable o no y hasta qué punto el consumidor se pue<strong>de</strong> fiar <strong>de</strong><br />

ellos?.<br />

I.Z.: Cuando digo que son aguas no potables te hablo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista microbiológico porque tanto las <strong>de</strong> Balearrain como las<br />

<strong>de</strong> Belauntza químicam<strong>en</strong>te son aguas correctas, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ningún<br />

compon<strong>en</strong>te tóxico que pueda ser motivo <strong>de</strong> alarma. Cuando hacemos<br />

un análisis microbiológico no hacemos una lista <strong>de</strong> todos los patóg<strong>en</strong>os<br />

y empezamos a buscarlos porque cada análisis podría suponer<br />

un mes <strong>de</strong> trabajo. Lo que se hace es buscar unos microorganismos<br />

que nos indiqu<strong>en</strong> que ese agua ti<strong>en</strong>e contaminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

fecal. Lo que buscamos son unas bacterias y unos virus característicos<br />

cuya pres<strong>en</strong>cia indica que ese agua ha sido contaminada con una<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 87


masa fecal, pue<strong>de</strong> ser por agricultura, por aguas urbanas o por ganado<br />

diseminado <strong>en</strong> el monte. Pue<strong>de</strong> ocurrir que estén pres<strong>en</strong>tes esos<br />

microorganismos que indican que el agua está contaminada y que no<br />

haya patóg<strong>en</strong>os pero adviert<strong>en</strong> <strong>de</strong> una contaminación fecal y un riesgo.<br />

Pue<strong>de</strong> ocurrir que una vaca que está <strong>en</strong> el monte t<strong>en</strong>ga por ejemplo<br />

Salmonella; antes o <strong>de</strong>spués esa Salmonella va a llegar a una regata<br />

o a un manantial. Has dicho que no ha habido problemas, hay un<br />

caso, <strong>en</strong> Belauntza concretam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> una familia<br />

que estuvieron bastante mal. El hecho <strong>de</strong> que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no hayan<br />

existido brotes que hayan afectado a mucha población no quiere<br />

<strong>de</strong>cir que no exista un riesgo sanitario. Las bacterias y los virus que<br />

buscamos son indicadores <strong>de</strong> una contaminación, no buscamos<br />

Salmonella, Shigella,…, todos los patóg<strong>en</strong>os, porque no sabríamos<br />

cuál buscar, se busca algo que indique que ese agua está contaminada.<br />

P: El Dr. Oliver-Rodés ha hecho un com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> pasada como<br />

que <strong>en</strong> Estados Unidos no se <strong>en</strong>vasa el agua y que <strong>en</strong> América latina<br />

si se hace agua <strong>en</strong>vasada o no sé si le he <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido mal.<br />

B O-R.: Eso se refería a un com<strong>en</strong>tario sobre la cultura <strong>de</strong> lo que<br />

es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el agua mineral natural, un agua que ti<strong>en</strong>e acción favorable<br />

sobre la salud. En países anglosajones ese concepto es muy reci<strong>en</strong>te<br />

y para ellos es más bi<strong>en</strong> una forma <strong>de</strong> facilitar agua <strong>en</strong>vasada<br />

<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad sin gusto <strong>de</strong> cloro, <strong>en</strong>tonces dan mucha importancia<br />

a que esté esterilizada. Allí no pue<strong>de</strong> haber ninguna bacteria patóg<strong>en</strong>a<br />

ni indicadora ni nada <strong>de</strong> nada. Pero esto no es un producto artificialm<strong>en</strong>te<br />

preparado y a<strong>de</strong>más yo le puedo asegurar que las plantas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong> agua mineral natural europeas y las españolas, que<br />

son las que conozco más, lo hac<strong>en</strong> con tal cuidado sanitario que este<br />

cuidado es superior al <strong>de</strong> aquellas plantas o industrias <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>vasadas<br />

que están <strong>en</strong> países don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> ozonizar o clorar el<br />

agua porque <strong>en</strong>tonces no dan tanta importancia a que las botellas estén<br />

limpias, o los tapones, las manos sucias <strong>de</strong> los operarios. Como<br />

les vamos a poner cloro pues ya se arreglará, esto es un riesgo muy<br />

gran<strong>de</strong> porque esas tecnologías pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er fallos.<br />

La legislación <strong>en</strong> estos países es distinta, les ha costado muchísimo<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el concepto <strong>de</strong> agua mineral natural y lo han aprovecha-<br />

88 / zumardi - CIT Agua y salud


do para fr<strong>en</strong>ar la circulación <strong>de</strong> productos y las exportaciones e importaciones.<br />

En Europa están países como Dinamarca, Irlanda o Gran<br />

Bretaña don<strong>de</strong> por ejemplo <strong>en</strong> Gran Bretaña hace 10 años había muy<br />

pocas marcas, ahora habrá más <strong>de</strong> 70. Algunas son botellas <strong>de</strong> litro y<br />

medio o dos litros para consumo familiar pero otras son ya para los<br />

pub ingleses con el whisky don<strong>de</strong> vale tanto el whisky como un botecito<br />

<strong>de</strong> agua. Es un lujo, es otro mundo. Realm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e más peso la<br />

tradición románica, latina y la germánica. En Alemania la industria <strong>de</strong><br />

aguas minerales <strong>en</strong>vasadas es pot<strong>en</strong>tísima, habrá 250 marcas, <strong>en</strong><br />

Italia unas 300, <strong>en</strong> Francia unas 170, <strong>en</strong> España unas 130 más o m<strong>en</strong>os,<br />

porque sal<strong>en</strong> nuevas y alguna <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando cierra también.<br />

I.L.: Hay un tema nuevo refer<strong>en</strong>te a las aguas que es la cosmética<br />

termal y las líneas termales también se están afianzando, concretam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> Francia o <strong>en</strong> Italia, don<strong>de</strong> el elem<strong>en</strong>to primordial es el agua<br />

<strong>en</strong> spray. Es otra salida que vamos a t<strong>en</strong>er ya, nos están invadi<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to los productos franceses pero yo pi<strong>en</strong>so que estamos<br />

perfectam<strong>en</strong>te capacitados para elaborar nuestras propias líneas<br />

cosméticas y realm<strong>en</strong>te con un coste muy inferior a importarlas.<br />

B O-R.: Yo por lo que sé, es que es un producto bastante caro por<br />

el proceso <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ado, por el <strong>en</strong>vase propiam<strong>en</strong>te dicho y que ti<strong>en</strong>e<br />

una salida relativam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rada. Se está imponi<strong>en</strong>do mucho <strong>en</strong><br />

Francia porque la industria cosmética <strong>en</strong> Francia es muy importante<br />

<strong>en</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos y <strong>en</strong> España alguno quizás lo int<strong>en</strong>te <strong>en</strong> breve<br />

pero yo no conozco ninguno todavía, las que se v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aquí son marcas<br />

francesas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te.<br />

I . L.: Itziar, ¿qué recom<strong>en</strong>daciones harías a la población <strong>de</strong><br />

<strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tu punto <strong>de</strong> vista y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral por ext<strong>en</strong>sión a la<br />

Comunidad?.<br />

I.Z.: En g<strong>en</strong>eral diría a la g<strong>en</strong>te que aunque mi pon<strong>en</strong>cia haya podido<br />

resultar un poco alarmista, se pue<strong>de</strong> beber agua <strong>de</strong>l grifo tranquilam<strong>en</strong>te.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hemos t<strong>en</strong>ido el caso <strong>de</strong> una señora que<br />

<strong>de</strong>cía que cuando llovía el agua se ponía muy turbia. Ese día no hace<br />

falta que yo diga a nadie que no se beba el agua. De todas formas<br />

quiero que sepan que cuando nosotros hacemos una analítica y vemos<br />

que es no potable y que pue<strong>de</strong> existir una situación <strong>de</strong> riesgo pa-<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 89


a la población, avisamos a los Ayuntami<strong>en</strong>tos y los Alcal<strong>de</strong>s emit<strong>en</strong><br />

un bando <strong>de</strong> no potabilidad. Es <strong>de</strong>cir, que las aguas están vigiladas.<br />

Hay días <strong>en</strong> los que aunque el agua está bastante turbia, si se ve que<br />

el mal tiempo está remiti<strong>en</strong>do y está bajando la turbi<strong>de</strong>z no se emite<br />

un bando porque al día sigui<strong>en</strong>te ese agua está perfectam<strong>en</strong>te.<br />

Cuando consi<strong>de</strong>ramos que hay un riesgo sanitario, se avisa a la población.<br />

Hay muchos pueblos <strong>de</strong> la comarca que conoc<strong>en</strong> estas situaciones<br />

y que todos los años ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un bando <strong>de</strong> 2 ó 3 días dici<strong>en</strong>do<br />

que como medida <strong>de</strong> precaución no se consuma agua. Se trata siempre<br />

<strong>de</strong> medidas prev<strong>en</strong>tivas, procuramos tomar la medida antes <strong>de</strong><br />

que haya un brote infeccioso.<br />

I.L.: Como veis, el tema <strong>de</strong>l agua y la salud es muy amplio y aún<br />

no hemos hablado <strong>de</strong> la talasoterapia. Todos conocéis La Perla, el tema<br />

<strong>de</strong>l mar y la salud que está ahí es un tema que sugeriría para un<br />

próximo <strong>de</strong>bate porque realm<strong>en</strong>te es largo.<br />

Una pregunta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista histórico a José Mª Urkia ¿<br />

podría coexistir actualm<strong>en</strong>te un balneario con termas antiguas romanas<br />

con un balneario actual como es el <strong>de</strong> Lugo?, ¿pi<strong>en</strong>sas que realm<strong>en</strong>te<br />

se pued<strong>en</strong> utilizar las termas, se pued<strong>en</strong> utilizar los balnearios<br />

<strong>en</strong> unos baños antiguos o sea <strong>en</strong> una estructura? ¿se podría conservar?,<br />

es una pregunta que está ahí porque ellos lo están consi<strong>de</strong>rando.<br />

J.M.U.: Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hay que a<strong>de</strong>cuar las estructuras balnearias<br />

al mom<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>te y al confort pres<strong>en</strong>te, pero yo creo que está bi<strong>en</strong><br />

no per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista toda la tradición grecolatina que ha sido y realm<strong>en</strong>te<br />

es volver a aquello <strong>de</strong> otra manera y me parece que es bu<strong>en</strong>o<br />

que el atisbo histórico siga ahí y evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con la mo<strong>de</strong>rnidad <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuanto a todas las estructuras técnicas, etc. pero <strong>en</strong> realidad<br />

es volver, el agua es la misma.<br />

P: Me gustaría saber algo sobre la importancia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase, por<br />

ejemplo <strong>de</strong>l PVC.<br />

B O-R.: La verdad es que me ha extrañado que hasta ahora no salga<br />

esa pregunta porque realm<strong>en</strong>te se habla mucho <strong>de</strong> él. Lo único que<br />

le puedo <strong>de</strong>cir es que el <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> vidrio, <strong>de</strong> material plástico, PVC o<br />

PET o polietil<strong>en</strong>o no afecta a la calidad <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> absoluto. Si fue-<br />

90 / zumardi - CIT Agua y salud


se así no estaría autorizado y está autorizado <strong>en</strong> todos los países, alguno<br />

como Alemania lo que pasa es que no les gusta y todas las<br />

aguas van <strong>en</strong> vidrio por razones <strong>de</strong> tradición, <strong>de</strong> comercialización, <strong>de</strong><br />

la legislación que se está imponi<strong>en</strong>do sobre residuos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y por<br />

lo tanto sobre botellas vacías. <strong>en</strong>tonces obligan a recoger las botellas….<br />

Esto está vini<strong>en</strong>do pero por razones <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te y por razones <strong>de</strong> ahorro <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. Hay quién dice, con razón,<br />

que es absurdo gastar tantos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> petróleo y tanta <strong>en</strong>ergía<br />

para fabricar <strong>en</strong>vases que luego se tiran. Lo que es seguro es que<br />

los <strong>en</strong>vases <strong>de</strong> PVC, <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> polivinilo, no afectan a la calidad el<br />

agua ni <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego mucho m<strong>en</strong>os a la salud <strong>de</strong>l consumidor, eso está<br />

absolutam<strong>en</strong>te dominado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace años ya. Al principio se hablaba<br />

<strong>de</strong> la posibilidad <strong>de</strong> que alguno <strong>de</strong> los aditivos <strong>de</strong>l PVC que no<br />

es un producto puro, lleva muchos aditivos, pasara al líquido que se<br />

utiliza no sólo para agua sino para aceite, vino, leche… y esto se estudió,<br />

se dominó y no hay ningún problema. Se utiliza también para<br />

medicam<strong>en</strong>tos, para inyectables por ejemplo, es evid<strong>en</strong>te que esta<br />

tecnología está absolutam<strong>en</strong>te dominada.<br />

La verdad es que las campañas <strong>de</strong> Gre<strong>en</strong>-Peace por ejemplo, puedo<br />

<strong>de</strong>cir que soy ecologista como cualquiera porque me gusta la protección<br />

<strong>de</strong> la Naturaleza y soy miembro <strong>de</strong> Depana por ejemplo. De<br />

Gre<strong>en</strong>-Peace no porque se ha equivocado <strong>de</strong>masiadas veces, ¿qué<br />

es lo que dic<strong>en</strong>?, que al incinerarlo <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> dioxinas, primero que<br />

no es seguro, no está <strong>de</strong>mostrado ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te y segundo que no<br />

es el único producto, hay muchísimos más y tercero que la cantidad<br />

que se produce es tan baja que no va a afectar a la población y cuarto<br />

que no todo el PVC se incinera, <strong>en</strong>tonces es tan discutible esto que<br />

no hay razón alguna a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r para andar haci<strong>en</strong>do campañas <strong>de</strong><br />

rechazar aguas <strong>en</strong>vasadas <strong>en</strong> PVC. Otra cosa es que a mi también<br />

me gusta más el vidrio por tradición o por lo que sea o el otro material<br />

plástico, el PET, porque ti<strong>en</strong>e una mejor pres<strong>en</strong>tación, porque es más<br />

resist<strong>en</strong>te al choque, si cae una botella al suelo no se revi<strong>en</strong>ta, porque<br />

es m<strong>en</strong>os permeable.<br />

El PVC permite el paso <strong>de</strong> vapores o <strong>de</strong> gases a través <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase,<br />

el vidrio no, el PET muy poco, el PVC sí, esto se ha visto cuando<br />

Agua y salud<br />

zumardi - CIT / 91


ha habido alguna reclamación <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong>vasada <strong>en</strong> PVC que huele<br />

a <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te ¿cómo es posible esto?. Yo t<strong>en</strong>go una que huele a agua<br />

<strong>de</strong> colonia. La razón es que ha sido almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> un supermercado<br />

o <strong>en</strong> un hiper muy cerca <strong>de</strong> don<strong>de</strong> están los <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes. Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

un supermercado se sabe <strong>en</strong> seguida don<strong>de</strong> están los <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes<br />

porque huele, pues ese olor atraviesa el <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> PVC y al cabo <strong>de</strong><br />

unos días pue<strong>de</strong> ser que el agua t<strong>en</strong>ga ese sabor. Lo <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> colonia<br />

es que eran unas garrafas <strong>de</strong> 5 litros que aquí <strong>en</strong> el País Vasco<br />

es un <strong>en</strong>vase que se utiliza poco pero <strong>en</strong> Levante por ejemplo don<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> verano acud<strong>en</strong> miles y miles <strong>de</strong> turistas, la g<strong>en</strong>te lo que quiere es<br />

cantidad <strong>de</strong> agua, <strong>en</strong>tonces se utilizan garrafas <strong>de</strong> plástico <strong>de</strong> 5 litros<br />

o <strong>de</strong> 10 litros incluso y las ti<strong>en</strong><strong>en</strong> almac<strong>en</strong>adas <strong>en</strong> el suelo. Se rompe<br />

una botella <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> colonia, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> y por <strong>de</strong>bajo empapa todas<br />

aquellas garrafas <strong>de</strong> agua que acaban oli<strong>en</strong>do a agua <strong>de</strong> colonia,<br />

la g<strong>en</strong>te maravillada ¿no?.<br />

Otro ejemplo clarísimo es cuando se han almac<strong>en</strong>ado botellas <strong>en</strong><br />

un almacén don<strong>de</strong> hay un bidón <strong>de</strong> gasolina. No tardará mucho tiempo<br />

<strong>en</strong> que todas estas botellas olerán a gasolina y esto es inevitable<br />

pero claro ya es un problema <strong>de</strong> un incorrecto almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, no es<br />

un problema <strong>de</strong>l agua. Finalm<strong>en</strong>te, perdone que me exti<strong>en</strong>da, el <strong>en</strong>vase<br />

<strong>de</strong> plástico está p<strong>en</strong>sado para una rotación muy rápida, para un<br />

consumo rápido. Las botellas <strong>de</strong> vidrio pued<strong>en</strong> conservar el agua durante<br />

muchos años, más <strong>de</strong> 50. Yo t<strong>en</strong>go <strong>en</strong> mi laboratorio, alguna vez<br />

he abierto alguna, pocas porque ya no me quedan tantas y el agua está<br />

exactam<strong>en</strong>te igual que el día que se <strong>en</strong>vasó, la composición química<br />

es exactam<strong>en</strong>te igual, bacteriología no queda porque las 4 bacterias<br />

que había ya se han muerto las pobres. En cuanto al agua <strong>en</strong>vasada<br />

<strong>en</strong> material plástico, <strong>en</strong> PVC, lo que <strong>en</strong>vejece es el material, se<br />

vuelve quebradizo y no pue<strong>de</strong> durar 20, ni 30 ni 40 años.<br />

Sin embargo la legislación cuando se estableció, no distingue <strong>en</strong>tre<br />

el material <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase y se limita a <strong>de</strong>cir que es obligatorio poner<br />

fecha <strong>de</strong> consumo prefer<strong>en</strong>te, no <strong>de</strong> caducidad, máximo 5 años, el<br />

consejo a los industriales a los que están aquí no hace falta que les<br />

diga nada porque ya lo sab<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vidrio poner 5 años, <strong>en</strong> plástico no<br />

pongáis más <strong>de</strong> 1 ó 2 años porque para qué si a los dos años la botella<br />

se habrá bebido o se habrá tirado ya, es más prud<strong>en</strong>te y la razón<br />

es porque el material es perece<strong>de</strong>ro.<br />

92 / zumardi - CIT Agua y salud


Agua uso y abuso<br />

A g u a u s o y a b u s o<br />

Iñaki Urrizalqui<br />

Santiago Martin Barajas<br />

Jorge Letam<strong>en</strong>dia<br />

Pres<strong>en</strong>tados por:<br />

Josemi Saizar<br />

zumardi - CIT / 93


94 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


J o s é S a i z a r<br />

La mesa redonda <strong>de</strong> esta tar<strong>de</strong> tratara sobre el Uso y Abuso <strong>de</strong>l<br />

agua. Quisiera hacer un breve com<strong>en</strong>tario, voy a dar solam<strong>en</strong>te tres<br />

datos. Uno <strong>en</strong> cuanto al estado real <strong>de</strong> infraestructuras <strong>en</strong> Gipuzkoa.<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos Gipuzkoa dividida <strong>en</strong> once comarcas o zonas, que<br />

podrían ser la zona <strong>de</strong> Irún-Fu<strong>en</strong>terrabía, la zona <strong>de</strong> Donostial<strong>de</strong>a y<br />

<strong>de</strong>spués si cada una <strong>de</strong> las comarcas <strong>de</strong>l Urola, Deba y Oria las subdividimos<br />

<strong>en</strong> tres zonas, es <strong>de</strong>cir, la parte alta, media y baja, <strong>en</strong> total t<strong>en</strong>dríamos<br />

once zonas <strong>de</strong> las cuales sólo hay una que ti<strong>en</strong>e resuelto el<br />

problema <strong>de</strong>l ciclo integral: ti<strong>en</strong>e presa, ti<strong>en</strong>e potabilizadora y ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>puradora,<br />

repito, <strong>de</strong> esas once zonas sólo hay una y es la zona <strong>de</strong>l<br />

Urola medio, la zona <strong>de</strong> Azpeitia-Azkoitia. Hay otra zona que no ti<strong>en</strong>e<br />

nada, es la zona <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a. Todas las <strong>de</strong>más ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algo, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

resuelto fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el abastecimi<strong>en</strong>to. A la mayoría les falta el<br />

saneami<strong>en</strong>to, pero la zona <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a no ti<strong>en</strong>e nada, parece ser<br />

que próximam<strong>en</strong>te se va a iniciar la construcción <strong>de</strong> una presa y que<br />

a continuación v<strong>en</strong>drá el resto, pero <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nada.<br />

Otro dato que quiero dar es <strong>en</strong> cuanto al <strong>de</strong>stino que se le da al<br />

agua. De cada ci<strong>en</strong> litros que realm<strong>en</strong>te se aprovechan, 55 aproximadam<strong>en</strong>te<br />

correspond<strong>en</strong> al consumo doméstico, 35 v<strong>en</strong>drían a un consumo<br />

industrial y 10 correspond<strong>en</strong> a lo que llamamos consumo municipal,<br />

poli<strong>de</strong>portivos, riegos municipales, etc. Con esto trato <strong>de</strong> <strong>de</strong>smitificar<br />

un poco la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que cuando se habla <strong>de</strong> quiénes son los consumidores<br />

siempre se habla <strong>de</strong>l sector industrial o <strong>de</strong> los regadíos,<br />

etc. y asumir por nuestra parte lo que nos correspon<strong>de</strong> como ciudadanos.<br />

Por último <strong>en</strong> cuanto a <strong>de</strong>rrochadores, también <strong>en</strong> este caso voy<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 95


a romper un poco la lanza <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los industriales. De cada 100 litros<br />

que sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito municipal con <strong>de</strong>stino al correspondi<strong>en</strong>te<br />

consumo, <strong>en</strong> realidad llegan 65, lo que quiere <strong>de</strong>cir que <strong>de</strong> cada ci<strong>en</strong>,<br />

35 se nos pierd<strong>en</strong> <strong>en</strong> el camino, luego ¿quién es el primer <strong>de</strong>rrochador<br />

aquí?.<br />

Dº Iñaki Urrizalqui, es biólogo, habitualm<strong>en</strong>te trabaja para la<br />

Administración <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio.<br />

Va a tratar el tema <strong>de</strong>l agua como recurso fundam<strong>en</strong>tal y le va a<br />

dar un toque especial, dici<strong>en</strong>do que es un bi<strong>en</strong> natural pero escaso y<br />

que si no se gestiona bi<strong>en</strong> es cuando llegan los problemas.<br />

Dº Santiago Martin Barajas es ing<strong>en</strong>iero agrónomo, trabaja como<br />

consultor medioambi<strong>en</strong>tal y es presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la CODA. La CODA es la<br />

Coordinadora <strong>de</strong> Organizaciones <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Ambi<strong>en</strong>tal que agrupa<br />

aproximadam<strong>en</strong>te a 170 organizaciones ecologistas y forma parte <strong>de</strong><br />

ellas, aquí son conocidas Eki, Txingudi y algunas otras. Es también<br />

asesor <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y repres<strong>en</strong>tante ecologista <strong>en</strong><br />

el Consejo Nacional <strong>de</strong>l Agua.<br />

Dº Jorge Letam<strong>en</strong>dia es lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias químicas, actualm<strong>en</strong>te<br />

es Diputado Foral <strong>de</strong> Obras Hidráulicas y Urbanismo y <strong>en</strong> la legislatura<br />

anterior era <strong>de</strong> Obras Hidráulicas y Medio Ambi<strong>en</strong>te. Si algui<strong>en</strong><br />

pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una visión completa <strong>de</strong> lo que son las obras <strong>en</strong><br />

Gipuzkoa él será <strong>de</strong> los pocos. Nos va a dar una visión <strong>de</strong> lo que son<br />

este tipo <strong>de</strong> obras y su particular visión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Diputación.<br />

96 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


I ñ a k i U r r i z a l q u i<br />

El agua, como ya se ha dicho, es un recurso fundam<strong>en</strong>tal para la<br />

sociedad humana, es un recurso que <strong>en</strong> principio es r<strong>en</strong>ovable pero<br />

no es ilimitado, es <strong>de</strong>cir, se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una forma limitada. Se llega<br />

a <strong>de</strong>cir que es un recurso que <strong>en</strong> el siglo XXI podrá ser causa <strong>de</strong> guerras<br />

<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>terminados países. Hoy <strong>en</strong> día los usos que se hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

agua son múltiples, incluso <strong>en</strong> algunas ocasiones la misma agua es<br />

usada sucesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados aspectos. En nuestro <strong>en</strong>torno<br />

más inmediato se usa fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te para el consumo humano<br />

(bebida, higi<strong>en</strong>e, etc.), se usa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s industriales, <strong>en</strong> nuestra<br />

zona es utilizado <strong>de</strong> una forma muy escasa <strong>en</strong> el riego, también para<br />

la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fuerza motriz o electricidad y otros tipos <strong>de</strong> usos más<br />

minoritarios, como pueda ser <strong>en</strong> piscicultura por ejemplo.<br />

La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l agua, como he dicho, no es ilimitada. Es un recurso<br />

que incluso pue<strong>de</strong> llegar a agotarse si se gestiona mal. La sobreexplotación,<br />

es <strong>de</strong>cir, la explotación <strong>en</strong> exceso <strong>de</strong>l recurso acuático<br />

pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er unas consecu<strong>en</strong>cias muy graves para los medios,<br />

aparte <strong>de</strong> que pueda llegar incluso a agotarse, pue<strong>de</strong> traer unas consecu<strong>en</strong>cias<br />

nefastas. Para empezar, el consumo que nosotros hacemos<br />

<strong>de</strong>trae caudales, es <strong>de</strong>cir, quita caudal <strong>de</strong> los sistemas acuáticos.<br />

En el caso <strong>de</strong> los ríos quitamos caudal, quitamos una cantidad <strong>de</strong><br />

agua, para consumirla <strong>en</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> nuestras fábricas, <strong>en</strong><br />

lo que sea. Ese agua que t<strong>en</strong>dría que ir por los ríos ya no va por ellos,<br />

va por canales y <strong>de</strong> alguna manera se produce una merma <strong>de</strong>l caudal,<br />

una insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> caudal <strong>en</strong> algunos tramos. Si a esto añadimos<br />

que ese agua cuando se <strong>de</strong>vuelve al río, se <strong>de</strong>vuelve “<strong>en</strong>riquecida”,<br />

es <strong>de</strong>cir, ha pasado por nuestro organismo, la hemos <strong>en</strong>riquecido<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 97


con una serie <strong>de</strong> sustancias y lo que echamos ya no es agua sino es<br />

agua con más cosas y esas cosas que “<strong>en</strong>riquec<strong>en</strong>” el agua es lo que<br />

se llama vulgarm<strong>en</strong>te contaminación.<br />

Ya lo ha dicho Josetxo Saizar, la mayor parte <strong>de</strong>l agua se consume<br />

para bebida e higi<strong>en</strong>e, lo que significa que la mayoría <strong>de</strong> los vertidos<br />

que se produc<strong>en</strong> también ti<strong>en</strong>e orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> los pueblos,<br />

<strong>en</strong> las casas aisladas. Son los vertidos urbanos que contaminan<br />

también <strong>de</strong> forma muy importante nuestro ríos y nuestras costas.<br />

Siempre existe la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el que contamina es otro, siempre qui<strong>en</strong><br />

contamina son las industrias, etc. Y es cierto que contaminan pero no<br />

po<strong>de</strong>mos quitarnos la responsabilidad todos/as nosotros/as, los/as<br />

ciudadanos/as, <strong>de</strong> que nosotros/as contaminamos cada vez que tiramos<br />

<strong>de</strong> la bomba <strong>de</strong>l inodoro.<br />

Aparte <strong>de</strong> este dato <strong>de</strong> la <strong>de</strong>tracción <strong>de</strong> caudal y <strong>de</strong> producir contaminación<br />

<strong>en</strong> las aguas, hay otro tema bastante grave que es la alteración<br />

que producimos al construir las infraestructuras para tomar el<br />

agua. Para tomar el agua se construy<strong>en</strong> presas, gran<strong>de</strong>s presas, pequeñas<br />

presas si es para un consumo pequeño como una pequeña<br />

c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica, un pequeño molino, etc. y esas presas constituy<strong>en</strong><br />

obstáculos para los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las especies migratorias. Se<br />

produc<strong>en</strong> también unas alteraciones <strong>en</strong> la pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l flujo, etc.<br />

En nuestro caso la cantidad <strong>de</strong> presas que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> nuestro territorio<br />

es <strong>en</strong>orme. A<strong>de</strong>más hay otro tema relevante <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to y<br />

es que los manejos que nosotros hacemos con el agua romp<strong>en</strong> la unidad<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> Ecología se toma la cu<strong>en</strong>ca como una unidad<br />

<strong>en</strong> sí misma, <strong>en</strong> ella el ciclo <strong>de</strong>l agua es completo, po<strong>de</strong>mos difer<strong>en</strong>ciarla<br />

completam<strong>en</strong>te, está más o m<strong>en</strong>os limitada <strong>en</strong> el espacio.<br />

Pero los trasvases que se realizan <strong>de</strong> una cu<strong>en</strong>ca o otra romp<strong>en</strong> esa<br />

unidad <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca: una cantidad <strong>de</strong> agua que t<strong>en</strong>ía que estar <strong>en</strong> tal<br />

cu<strong>en</strong>ca, se pasa a otra con los problemas que eso origina, <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se trasvasa y <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ca a don<strong>de</strong> se trasvasa. En<br />

Gipuzkoa, sintéticam<strong>en</strong>te, los aprovechami<strong>en</strong>tos que po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />

más importantes son los <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, son los prioritarios<br />

<strong>de</strong> alguna forma, consum<strong>en</strong> efectivam<strong>en</strong>te mucha agua; también t<strong>en</strong>emos<br />

aprovechami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agua industriales, industrias que toman<br />

agua para sus procesos industriales, para refrigeración; y luego hay<br />

otros usos <strong>en</strong> los que podríamos <strong>de</strong>stacar los usos <strong>de</strong>stinados a la<br />

98 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


producción <strong>de</strong> fuerza motriz. Los temas relacionados con abastecimi<strong>en</strong>to<br />

y saneami<strong>en</strong>to se van a tocar por los que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> mí<br />

y no voy a dar muchos datos más pero sí que me gustaría hacer hincapié<br />

<strong>en</strong> el problema que supone <strong>en</strong> Gipuzkoa la cantidad tan <strong>en</strong>orme<br />

que hay <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>dicados a fuerza motriz y el escaso<br />

o nulo efecto que esto produce <strong>en</strong> nuestro consumo <strong>de</strong> electricidad.<br />

En Gipuzkoa hay aproximadam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>sadas unas 45 ó 50 c<strong>en</strong>trales<br />

hidroelétricas, son todas minic<strong>en</strong>trales hidroeléctricas. No hay<br />

ningún gran salto hidroeléctrico como po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el Duero,<br />

<strong>en</strong> el Ebro, <strong>en</strong> el Miño, etc. Podríamos <strong>de</strong>cir que son juguetitos, son<br />

pequeñas c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas que produc<strong>en</strong> realm<strong>en</strong>te muy poco.<br />

Para que nos hagamos una i<strong>de</strong>a, antes <strong>de</strong>cíamos que todos los<br />

aprovechami<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una presa que limita el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />

especies piscícolas migradoras, <strong>de</strong> hecho por ejemplo, especies como<br />

el salmón y el sábalo, casi <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> nuestros ríos antes<br />

<strong>de</strong> que empezara la contaminación, <strong>de</strong>bido a las presas. Es <strong>de</strong>cir, los<br />

salmones no podían remontar por los ríos al <strong>en</strong>contrar presas insalvables<br />

y casi <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> nuestras aguas antes <strong>de</strong> que empezas<strong>en</strong><br />

los problemas <strong>de</strong> contaminación. Lo dicho, <strong>de</strong> esas 45 ó 50<br />

c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> la actualidad, solam<strong>en</strong>te 13 ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una escala piscícola, un paso que permita que los peces suban. De<br />

esas 13 solam<strong>en</strong>te me fío <strong>de</strong> 2 ó 3, quizás 5. Hay un par que sabemos<br />

que no funcionan y hay algunas que están <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te mant<strong>en</strong>idas,<br />

porque <strong>en</strong> un medio tan dinámico como el río necesitan un<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, hay que limpiarla periódicam<strong>en</strong>te y la mayor parte <strong>de</strong><br />

ellas están mant<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te y supon<strong>en</strong> problemas. El<br />

resto ni siquiera ti<strong>en</strong>e escala piscícola. Para que os hagáis una i<strong>de</strong>a<br />

más o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> la cantidad <strong>de</strong> caudal que utilizan, aproximadam<strong>en</strong>te<br />

lo que es Donostial<strong>de</strong>a, la zona <strong>de</strong> San Sebastián v<strong>en</strong>drá a consumir<br />

<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1500 litros/segundo, <strong>de</strong> consumo humano, es <strong>de</strong>cir,<br />

es una cantidad muy importante pero estamos abasteci<strong>en</strong>do con ello<br />

a unas 250.000 personas aproximadam<strong>en</strong>te; una pequeña c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica<br />

consume 3.000, 4.000, 5.000, es <strong>de</strong>cir, 2, 3, 4 veces más<br />

que la más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> las conc<strong>en</strong>traciones humanas que t<strong>en</strong>emos nosotros<br />

<strong>en</strong> Gipuzkoa. Pese a todo este caudal que se llevan las c<strong>en</strong>trales<br />

hidroeléctricas, la electricidad que produc<strong>en</strong> solam<strong>en</strong>te supone<br />

el 1.5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> electricidad que se consume <strong>en</strong> Gipuzkoa, es <strong>de</strong>-<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 99


cir, ap<strong>en</strong>as aportan nada. Hay más problemas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />

ríos mejor conservados. Ríos como el Urumea, el Leitzaran, el<br />

Arantzazu son los ríos que más afectados están por las c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas<br />

y coincid<strong>en</strong> con los ríos mejor conservados y m<strong>en</strong>os contaminados.<br />

También t<strong>en</strong>emos el caso <strong>de</strong>l Bidasoa. Resumidam<strong>en</strong>te,<br />

una <strong>en</strong>ergía que ha sido el paradigma <strong>de</strong> las <strong>en</strong>ergías ecológicas, <strong>de</strong><br />

las <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables, <strong>de</strong> lo más ver<strong>de</strong> y lo más ecológico que pue<strong>de</strong><br />

haber, yo creo que lo hay que tomar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista más<br />

negativo <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos aprovechami<strong>en</strong>tos. Otros<br />

aprovechami<strong>en</strong>tos para fuerza motriz, como pued<strong>en</strong> ser, por ejemplo,<br />

molinos hidráulicos, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to no existe un c<strong>en</strong>so muy fiable.<br />

Deb<strong>en</strong> <strong>de</strong> existir unos 25 ó 30 que estén <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to aunque la<br />

mayoría <strong>de</strong> ellos funcionan como elem<strong>en</strong>tos etnográficos, culturales,<br />

no muel<strong>en</strong> <strong>de</strong> una forma industrial. Pero hay un problema específico<br />

que habría que tratar, que es el refer<strong>en</strong>te a la cantidad <strong>de</strong> presas que<br />

exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la actualidad <strong>en</strong> los ríos y que están fuera <strong>de</strong> servicio, no<br />

sirv<strong>en</strong> para nada. En Gipuzkoa hay un trabajo hecho por Antxon<br />

Aguirre que es el “Tratado <strong>de</strong> molinología”, es un c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> molinos <strong>en</strong><br />

Gipuzkoa. C<strong>en</strong>sa más <strong>de</strong> 500 molinos, todos ellos t<strong>en</strong>ían su presa, algunas<br />

han <strong>de</strong>saparecido, algunas han sido <strong>de</strong>molidas o han <strong>de</strong>saparecido<br />

hace muchos años, pero la mayor parte <strong>de</strong> ellas se manti<strong>en</strong>e<br />

todavía y estamos hablando <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 25, 30, 40 molinos que <strong>en</strong><br />

la actualidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> uso. El resto son presas, algunas<br />

<strong>de</strong> un metro, otras <strong>de</strong> 2, otras <strong>de</strong> 3, otras <strong>de</strong> 4 que no sirv<strong>en</strong> para<br />

nada y el c<strong>en</strong>so que existe realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Gipuzkoa no lo conocemos.<br />

Nosotros <strong>en</strong> un trabajo que hicimos para la Diputación, <strong>en</strong> los ríos<br />

principales, Oria, Urola, etc. y <strong>en</strong> los más importantes aflu<strong>en</strong>tes, están<br />

c<strong>en</strong>sadas <strong>en</strong>tre 90 y 100 presas fuera <strong>de</strong> servicio. Solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

estos ríos, y para que os hagáis a la i<strong>de</strong>a, por ejemplo <strong>en</strong> el Oria no<br />

se <strong>en</strong>tró a estudiar aflu<strong>en</strong>tes como el Berastegi o el Amezketa o el<br />

Asteasu, es <strong>de</strong>cir, no es que se <strong>de</strong>jaron las regatillas, ríos relativam<strong>en</strong>te<br />

importantes, por causas presupuestarias, no se pudieron tratar.<br />

Ahora Gobierno Vasco está realizando este estudio. Si contamos la<br />

cantidad <strong>en</strong>orme <strong>de</strong> regatas, regatillas no c<strong>en</strong>sadas por nosotros po<strong>de</strong>mos<br />

p<strong>en</strong>sar que pue<strong>de</strong> haber <strong>en</strong>tre 250, 300 o más presas fuera <strong>de</strong><br />

servicio <strong>en</strong> Gipuzkoa, que no sirv<strong>en</strong> para nada y que provocan un bloqueo<br />

<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los peces <strong>en</strong>tre otras cosas.<br />

100 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


Con esto, visto digamos a vista <strong>de</strong> pájaro, quería tratar ya <strong>de</strong> forma<br />

final y rápidam<strong>en</strong>te, el uso y abuso <strong>de</strong>l agua que es el título <strong>de</strong> la<br />

mesa redonda <strong>de</strong> hoy, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>sligarlo <strong>de</strong>l uso y abuso <strong>de</strong>l medio<br />

acuático. Es difícil difer<strong>en</strong>ciar dón<strong>de</strong> se acaba un río, y el medio<br />

acuático <strong>de</strong>l río no es sólo el agua, es el estado físico <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra,<br />

tan importante <strong>en</strong>tonces como la cantidad <strong>de</strong>l agua y la calidad<br />

es también el estado <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ese río. Como sabéis<br />

y nos <strong>en</strong>contramos a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong>, <strong>de</strong> forma secular<br />

<strong>en</strong> Gipuzkoa, y no solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Gipuzkoa, se han invadido las<br />

zonas inundables <strong>de</strong> los ríos, las vegas, las zonas que están al lado<br />

<strong>de</strong> las márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los ríos, se han invadido por campos <strong>de</strong> cultivo,<br />

por industrias, por zonas habitadas y esto ha g<strong>en</strong>erado el hecho <strong>de</strong><br />

que periódicam<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>sbordami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los ríos, las crecidas, han<br />

afectado <strong>de</strong> forma gravísima a los cascos urbanos y a las zonas industriales<br />

incluso provocando víctimas <strong>en</strong>tre la población. Esto se ha<br />

resuelto realizando obras <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to como la que se ha efectuado<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aquí <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong> que han afectado gravísimam<strong>en</strong>te<br />

al ecosistema <strong>de</strong>l río. El problema es que todavía existe una presión<br />

<strong>en</strong>orme sobre las vegas inundables que todavía no se han ocupado<br />

para que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> urbanísticam<strong>en</strong>te y el <strong>de</strong>sarrollo urbanístico<br />

e industrial <strong>de</strong> esas vegas traerá consigo, si no lo remediamos,<br />

el que se vuelvan a repetir obras que afect<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma muy grave a<br />

los ríos. Esto limita, obviam<strong>en</strong>te, la capacidad <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong><br />

nuestros ríos.<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 101


102 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


S a n t i a g o M a r t í n B a r a j a s<br />

En primer lugar voy a hacer un repaso rápido <strong>de</strong> lo que ha sido la<br />

política hidráulica <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época <strong>de</strong> los 40, cómo está<br />

si<strong>en</strong>do ahora y cómo nos gustaría que fuera <strong>en</strong> un futuro.<br />

Des<strong>de</strong> 1940 hasta la fecha, la política hidráulica que se ha <strong>de</strong>sarrollado<br />

<strong>en</strong> España ha sido bastante similar a lo largo <strong>de</strong>l tiempo. La<br />

gestión <strong>de</strong>l agua se ha basado claram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ofertas,<br />

es <strong>de</strong>cir, el objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la política hidráulica era construir<br />

obras hidráulicas para increm<strong>en</strong>tar los recursos disponibles, para darles<br />

<strong>de</strong>spués un uso, y este <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> oferta que incluso se inició <strong>en</strong><br />

el año 33 cuando los “primeros planes hidráulicos” que existieron, ha<br />

t<strong>en</strong>ido varias consecu<strong>en</strong>cias.<br />

En primer lugar la construcción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas a lo<br />

largo <strong>de</strong> los años. España es el tercer o cuarto país <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong><br />

cuanto a gran<strong>de</strong>s presas se refiere, hay más <strong>de</strong> 1300 gran<strong>de</strong>s presas<br />

<strong>en</strong> todo el Estado, y muchas <strong>de</strong> estas infraestructuras hidráulicas han<br />

t<strong>en</strong>ido un gran impacto medioambi<strong>en</strong>tal, social y económico. Algunos<br />

<strong>de</strong> los impactos medioambi<strong>en</strong>tales que g<strong>en</strong>era una presa resultan<br />

bastante evid<strong>en</strong>tes, pues todo lo que queda d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l vaso <strong>de</strong>saparece<br />

para siempre, y el impacto está <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido.<br />

Por dar algunos datos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 40 a la fecha, han <strong>de</strong>saparecido<br />

bajo las aguas <strong>de</strong> los embalses <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 500 pueblos. En<br />

el Estado hay 8000, o sea, que es un porc<strong>en</strong>taje a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. El<br />

impacto social que ha t<strong>en</strong>ido ha sido bastante importante, hectáreas<br />

y hectáreas <strong>de</strong> bosque, áreas <strong>de</strong> gran valor natural, restos <strong>de</strong> interés<br />

histórico-arqueológico-artístico que están <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> las aguas, éste<br />

ha sido uno <strong>de</strong> los impactos graves <strong>de</strong> esa política hidráulica.<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 103


In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no estoy hablando <strong>de</strong> la utilidad <strong>de</strong> estos embalses,<br />

por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to.<br />

En segundo lugar ese planteami<strong>en</strong>to ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> construcciones<br />

hidráulicas ha traído consigo que se produjeran gran<strong>de</strong>s fracasos hidráulicos,<br />

obras que han costado miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> pesetas, que actualm<strong>en</strong>te<br />

no sirv<strong>en</strong> para nada. Hay embalses que se construyeron hace<br />

tiempo, para unos regadíos que no se han hecho y que no se llevarán<br />

a cabo jamás, embalses que no se ll<strong>en</strong>an por problemas geotécnicos<br />

<strong>en</strong> el dique o por problemas <strong>de</strong> filtraciones <strong>en</strong> el vaso <strong>de</strong>l embalse,<br />

<strong>de</strong> esto existe una bu<strong>en</strong>a lista. A<strong>de</strong>más algunas obras conocidas como<br />

el trasvase Tajo-Segura cuyo coste actual <strong>de</strong> realización sería <strong>de</strong> 80 mil<br />

millones <strong>de</strong> pesetas y que <strong>en</strong> principio se diseñó para po<strong>de</strong>r trasvasar<br />

<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1000 hectómetros cúbicos anuales <strong>de</strong>l Tajo al Segura, luego<br />

parece que se dieron cu<strong>en</strong>ta que los cálculos estaban mal hechos<br />

<strong>en</strong> lo que se refiere a las reservas <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el Tajo y se redujo a 600<br />

hectómetros cúbicos, <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> el último plan hidrológico <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />

<strong>de</strong>l Tajo se <strong>de</strong>cía 350 y <strong>en</strong> los años que lleva funcionando no ha<br />

conseguido <strong>en</strong>viar más <strong>de</strong> una media anual <strong>de</strong> 250 hectómetros, una<br />

obra diseñada para 1000 hectómetros manda 250, o sea, funciona al<br />

25% <strong>de</strong> lo que estaba previsto. Eso supone un <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong> dinero pero,<br />

¿qué supone también?, por una parte <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Segura contaban<br />

con 1000 hectómetros y <strong>en</strong>tonces se pusieron a poner tierras <strong>en</strong><br />

regadío <strong>en</strong> base a esas aguas que luego no llegaban, <strong>en</strong>tre otras cosas<br />

porque no existían, ¿eso qué significa?, que luego había que exprimir<br />

la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Tajo, incluso llegar a sacar agua <strong>de</strong> embalses <strong>de</strong><br />

Entrepeñas y Bu<strong>en</strong>día a unos niveles <strong>en</strong> los cuales se ponía <strong>en</strong> peligro<br />

satisfacer las <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> la propia cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Tajo y así nos <strong>en</strong>contrábamos<br />

como agua <strong>de</strong> gran calidad iba por el Tajo-Segura camino <strong>de</strong><br />

los regadíos <strong>de</strong>l Segura y <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Toledo se estaba bebi<strong>en</strong>do<br />

agua residual tratada proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Madrid. Yo he visto<br />

una captación directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Tajo a la que v<strong>en</strong>ían todas las aguas<br />

residuales <strong>de</strong> una región <strong>de</strong> 5 millones <strong>de</strong> habitantes.<br />

La tercera consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta política hidráulica es que la<br />

efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> todo el Estado es realm<strong>en</strong>te bajísima.<br />

El regadío consume el 80% <strong>de</strong>l agua, aquí no, pero <strong>en</strong> el resto<br />

<strong>de</strong>l Estado hay zonas que consum<strong>en</strong> hasta el 95%, <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>emos<br />

que las pérdidas <strong>en</strong> la red <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> regadío son altísi-<br />

104 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


mas, que las técnicas <strong>de</strong> riego que se utilizan <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> las<br />

zonas son altam<strong>en</strong>te inefici<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> los regadíos se<br />

sigue regando a manta (por inundación). Es cierto que ha aum<strong>en</strong>tado<br />

mucho el goteo <strong>en</strong> los últimos años y la aspersión pero sigue regándose<br />

por inundación. En las propias ciuda<strong>de</strong>s también nos <strong>en</strong>contramos<br />

con que la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua es muy baja, <strong>de</strong><br />

hecho el anteproyecto <strong>de</strong>l Plan Hidrológico Nacional reconoce <strong>de</strong>l 25<br />

al 50% <strong>de</strong> pérdidas a nivel g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> todo el Estado, <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

distribución, que es una cifra realm<strong>en</strong>te alta. A<strong>de</strong>más <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />

no existe doble red, actualm<strong>en</strong>te los parques y jardines se están regando<br />

con agua potable, cuando podía utilizarse agua proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

las <strong>de</strong>puradoras <strong>de</strong> aguas residuales, agua reciclada; es curioso que<br />

<strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s como París exista una doble red <strong>de</strong> distribución y por<br />

ejemplo <strong>en</strong> Madrid todavía no exista cuando las disponibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

agua <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> París son infinitam<strong>en</strong>te mayores que las que t<strong>en</strong>emos<br />

<strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> Madrid. En ese s<strong>en</strong>tido la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización<br />

<strong>de</strong>l agua ha sido bajísima, el objetivo era construir gran<strong>de</strong>s embalses<br />

y luego <strong>de</strong> ahí se iba tirando si hacía falta y si no ahí se quedaban<br />

<strong>en</strong> muchos casos muertos <strong>de</strong> risa, ni siquiera se utilizan para<br />

producir electricidad. Actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>saprovechados <strong>en</strong> embalses<br />

ya construídos <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1700 megawatios <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia, lo<br />

equival<strong>en</strong>te a dos reactores nucleares <strong>de</strong> gran pot<strong>en</strong>cia, (el reactor <strong>de</strong><br />

Trillo, el más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> todo el Estado, ti<strong>en</strong>e mil megawatios).<br />

¿Cuál es la situación actual?. Por <strong>de</strong>sgracia la política hidráulica sigue<br />

la misma tónica, el objetivo es construir obras hidráulicas y muchas<br />

veces sin saber para qué. Sirva un dato anecdótico, el organismo<br />

(<strong>en</strong> esta última legislatura) <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Obras<br />

Públicas <strong>de</strong> la Gestión <strong>de</strong>l Agua no se llamaba Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

la Gestión <strong>de</strong>l Agua, se llamaba Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Obras<br />

Hidráulicas, creo que eso es bastante significativo <strong>de</strong> lo que se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día<br />

como gestión el agua, era sinónimo <strong>de</strong> construir obras, hormigón<br />

<strong>en</strong> otras palabras. La situación actual es bastante parecida, sigue<br />

una política <strong>de</strong> oferta, se sigue con gran<strong>de</strong>s embalses cuya utilidad<br />

sigue si<strong>en</strong>do más que dudosa, por ejemplo el gran embalse <strong>de</strong> Itoiz.<br />

Otros embalses como el <strong>de</strong> Irueña <strong>en</strong> Salamanca, el <strong>de</strong> Andébalo (un<br />

embalse aún mayor que el <strong>de</strong> Itoiz que ya fue aprobado <strong>en</strong> el Consejo<br />

<strong>de</strong> Ministros), embalses como Pozo <strong>de</strong> los Ramos <strong>en</strong> Guadalajara, el<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 105


ecrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Yesa, el embalse <strong>de</strong> Navia <strong>en</strong>tre Lugo y Asturias y<br />

una larga lista <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 100 gran<strong>de</strong>s embalses que todavía se pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

construir a lo largo <strong>de</strong> nuestra geografía. Esa tónica sigue todavía<br />

y a<strong>de</strong>más parece que no están dispuestos a r<strong>en</strong>unciar a ella,<br />

a<strong>de</strong>más siempre dic<strong>en</strong> si este embalse no se construye nunca más se<br />

va a po<strong>de</strong>r construir otro embalse <strong>en</strong> el Estado, esos son los razonami<strong>en</strong>tos<br />

que se dan in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que sirvan para algo o no<br />

sirvan para nada.<br />

Luego hay otros aspectos relacionados con el agua que simplem<strong>en</strong>te<br />

se han ignorado, por ejemplo la protección <strong>de</strong>l dominio público<br />

hidráulico que antes ha com<strong>en</strong>tado Iñaki Urrizalqui. Los cauces <strong>de</strong> los<br />

ríos son <strong>de</strong> titularidad pública y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> quedar libres, la Administración<br />

Hidráulica a lo largo <strong>de</strong> los años y <strong>de</strong> manera tradicional no ha hecho<br />

nada por tratar <strong>de</strong> evitar esas ocupaciones <strong>de</strong>l dominio público hidráulico<br />

y las consecu<strong>en</strong>cias han sido incluso pérdidas personales y<br />

han llegado a tragedias como la ocurrida este verano <strong>en</strong> Biescas <strong>en</strong><br />

Huesca, pero <strong>en</strong>cima no es la única, hay bastantes casos más. La<br />

CODA, <strong>en</strong> colaboración con todas las organizaciones <strong>de</strong>l Estado, ha<br />

hecho un primer c<strong>en</strong>so int<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>tectar todo lo que son construcciones<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dominio público hidráulico, construcciones ilegales,<br />

y nos hemos <strong>en</strong>contrado que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dominio público hidráulico a<br />

lo largo <strong>de</strong> todo el Estado hay urbanizaciones <strong>en</strong>teras, hay c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud, hay colegios, hay campings, hay bloques <strong>de</strong> pisos, hay construcciones<br />

<strong>de</strong> todo tipo. Hemos estimado que <strong>en</strong> construcciones ilegales,<br />

y no me refiero a huertecitos que un día se inunda y no pasa<br />

nada, sino construcciones <strong>de</strong> verdad d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los cauces, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

España <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 25 mil, !<strong>de</strong> 25 mil!. Es curioso, sobre todo <strong>en</strong> la<br />

costa mediterránea, con la especulación urbanística que ha habido,<br />

que todo lo que sea un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, colegio, etc., lo que no g<strong>en</strong>era<br />

dinero a constructoras privadas, muchas veces está metido d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> los cauces <strong>de</strong> la rambla, <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>sgracias como la que ocurrió<br />

<strong>en</strong> Biescas, pue<strong>de</strong> repetirse <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to y por <strong>de</strong>sgracia<br />

dada la situación, es seguro que van a repetirse, no se sabe cuándo<br />

ni <strong>en</strong> qué punto pero van a ocurrir. Eso es fruto <strong>de</strong> esa política hidráulica<br />

que ignora lo que es el dominio público hidráulico. También se<br />

ignora lo que son los caudales ecológicos, el hecho <strong>de</strong> que el agua circule<br />

por los ríos.<br />

106 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


Des<strong>de</strong> el movimi<strong>en</strong>to ecologista lo que proponemos es cambiar el<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> la política hidráulica por completo, hay que ir a una política<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, ver cuáles son las <strong>de</strong>mandas actuales y futuras, valorar<br />

estas <strong>de</strong>mandas y luego ver cómo se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> esos recursos.<br />

¿Cómo se pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er esos recursos?, hay difer<strong>en</strong>tes formas, reducir<br />

las pérdidas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución, utilización <strong>de</strong> aguas recicladas<br />

<strong>de</strong>puradas, mejora <strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong> riego, etc. Nosotros no es<br />

que estemos <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los embalses y los trasvases por <strong>de</strong>finición,<br />

son una forma más <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un recurso hidráulico, lo que ocurre es<br />

que como <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral un embalse, un trasvase ti<strong>en</strong>e un coste medioambi<strong>en</strong>tal,<br />

social y económico muy alto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ponerse<br />

al final <strong>de</strong> la cola, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> alguna manera, hay que optar<br />

primero por una serie <strong>de</strong> medidas m<strong>en</strong>os lesivas, como son todas las<br />

que he com<strong>en</strong>tado y alguna más que existe y luego si no hay más remedio<br />

ir a lo que es el embalse, el trasvase, etc. Pero ¿qué ocurre?<br />

que dado que la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> nuestro país<br />

es actualm<strong>en</strong>te bajísima, nos <strong>en</strong>contramos conque probablem<strong>en</strong>te no<br />

sería necesario construir ningún embalse ni ningún trasvase más.<br />

Nosotros t<strong>en</strong>emos que ir a buscar esos recursos que hac<strong>en</strong> falta, ver<br />

las <strong>de</strong>mandas actuales y futuras reales. Aquí normalm<strong>en</strong>te como no<br />

estaba acostumbrada la Administración Hidráulica a justificar por qué<br />

se construían las obras hidráulicas, cuando se les ha pedido que justifiqu<strong>en</strong>,<br />

inv<strong>en</strong>tan regadíos que luego no se llevan a cabo, es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />

que los ci<strong>en</strong> embalses que pret<strong>en</strong>día la A d m i n i s t r a c i ó n<br />

Hidráulica llevar a cabo <strong>en</strong> los próximos 20 años se justificaban <strong>en</strong> la<br />

puesta <strong>en</strong> regadío <strong>de</strong> nada m<strong>en</strong>os que 2 millones <strong>de</strong> hectáreas y nos<br />

<strong>en</strong>contramos que <strong>en</strong> el avance <strong>de</strong>l Plan Nacional <strong>de</strong> Regadíos el<br />

Estado preve para los próximos años la puesta <strong>en</strong> regadío <strong>de</strong> algo más<br />

<strong>de</strong> 100 mil hectáreas, es <strong>de</strong>cir, esas infraestructuras no hac<strong>en</strong> falta.<br />

En <strong>de</strong>finitiva existe una inercia <strong>de</strong> construir obras hidráulicas por<br />

construir, una inercia <strong>de</strong> 70 años que hay que romper <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te<br />

y hay que apostar por una gestión racional y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l agua que<br />

pasa precisam<strong>en</strong>te por ese <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los recursos<br />

<strong>de</strong> aquella forma cuyo impacto medioambi<strong>en</strong>tal, social y económico<br />

sea el m<strong>en</strong>or posible..<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 107


108 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


J o r g e L e t a m e n d i a<br />

Enti<strong>en</strong>do que el mayor problema medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l mundo es la<br />

sed, es <strong>de</strong>cir, la falta <strong>de</strong> agua y relacionado con ello la falta <strong>de</strong> agua<br />

<strong>en</strong> condiciones, el agua no potable. Quiero <strong>de</strong>jar ese flash junto con el<br />

hecho <strong>de</strong> que los estudiosos <strong>de</strong> política internacional <strong>de</strong>stacan que realm<strong>en</strong>te<br />

los riesgos <strong>de</strong> guerras por el agua es uno <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong><br />

confrontaciones bélicas <strong>de</strong> los próximos años o <strong>de</strong>l comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l próximo<br />

mil<strong>en</strong>io.<br />

Y <strong>de</strong> ahí paso directam<strong>en</strong>te a <strong>Tolosa</strong>, porque <strong>de</strong> lo que voy a hablar<br />

es <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> Gipuzkoa, primero porque es mi responsabilidad y<br />

segundo porque <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que quedar perfectam<strong>en</strong>te claros<br />

los rasgos que nos caracterizan a los guipuzcoanos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

agua. Pero empiezo por <strong>Tolosa</strong>. Hoy ley<strong>en</strong>do la pr<strong>en</strong>sa, me ha gustado<br />

un titular <strong>de</strong> la jornada <strong>de</strong> ayer que dice “<strong>Tolosa</strong> es la que ti<strong>en</strong>e peor<br />

agua para beber <strong>en</strong> Gipuzkoa” y quiero hacerlo para ponerlo <strong>en</strong> positivo,<br />

lo ha com<strong>en</strong>tado antes Josetxo Saizar, casi lo ha dicho también<br />

<strong>de</strong> forma insultante, no t<strong>en</strong>éis ni embalse ni t<strong>en</strong>éis <strong>de</strong>puradora.<br />

Quiero hacer un canto a lo que significan los embalses <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> Gipuzkoa indicando la necesidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

regulación <strong>de</strong> agua para asegurar dos cosas que van unidas y que me<br />

parec<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tales, la calidad y la cantidad <strong>de</strong>l agua. Los embalses<br />

no sólo van a ser la garantía <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> agua cuando la necesitamos,<br />

son también la garantía <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un agua <strong>en</strong> condiciones,<br />

un agua <strong>de</strong> calidad. Gipuzkoa ha pa<strong>de</strong>cido tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sabastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua y ha sufrido problemas también <strong>en</strong> la calidad<br />

<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> la que se alim<strong>en</strong>taba. La falta o el exceso <strong>de</strong> lluvia<br />

y por lo tanto el barro <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> las captaciones <strong>de</strong> las que Gipuzkoa<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 109


se ha v<strong>en</strong>ido tradicionalm<strong>en</strong>te sirvi<strong>en</strong>do originan problemas, y esto<br />

quiero <strong>de</strong>cirlo aquí <strong>en</strong> positivo porque ahora se va a construir Ibiur y<br />

<strong>en</strong> un par <strong>de</strong> años esto va a ser realidad.<br />

También indicar que todavía hay algo <strong>en</strong> la cultura <strong>de</strong> algunos guipuzcoanos,<br />

y sobre todo <strong>de</strong> zonas próximas a nosotros, que si<strong>en</strong>te<br />

aversión irracional por el hecho <strong>de</strong> suministrarse <strong>de</strong> agua regulada, <strong>de</strong><br />

agua <strong>de</strong>purada, <strong>de</strong> agua potable. Hay todavía Ayuntami<strong>en</strong>tos próximos<br />

a esta zona que se niegan a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el consorcio <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong><br />

Gipuzkoa, que no quier<strong>en</strong> disponer <strong>de</strong> agua regulada, <strong>de</strong> agua clorada<br />

y que quier<strong>en</strong> seguir funcionando con manantiales <strong>de</strong> situaciones<br />

anteriores. Esto, no solam<strong>en</strong>te es un problema <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, es<br />

un problema sanitario y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral estas m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s (bastante arcaicas<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> agua) suel<strong>en</strong> estar asociadas con una i<strong>de</strong>a también<br />

terrible que ninguno <strong>de</strong> mis compañeros ha querido m<strong>en</strong>cionar,<br />

aunque esperaba <strong>de</strong>l repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la CODA que me echara una<br />

mano <strong>en</strong> esto, el tema <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong>l agua. Hay Ayuntami<strong>en</strong>tos que se<br />

niegan a cobrar a los ciudadanos el agua. Creo que ahí hay una reflexión<br />

por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> nos correspon<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha los mecanismos<br />

que nos permitan abastecer <strong>de</strong> agua, pero también <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> que el precio, no <strong>de</strong>l agua porque el agua no cuesta, el precio<br />

<strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua para el abastecimi<strong>en</strong>to y para el saneami<strong>en</strong>to<br />

posterior, ti<strong>en</strong>e que acercarse más a los costes si queremos realm<strong>en</strong>te<br />

disponer <strong>de</strong> las inversiones que nos permitan terminar con las<br />

infraestructuras que necesitamos.<br />

Digo que voy a hablar <strong>de</strong> Gipuzkoa porque es mi responsabilidad,<br />

pero sobre todo porque quiero marcar dos i<strong>de</strong>as. Los problemas <strong>de</strong>l<br />

agua <strong>en</strong> Gipuzkoa no son los problemas <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> España, ni siquiera<br />

son los problemas <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>en</strong> esta<br />

materia. Los guipuzcoanos somos terriblem<strong>en</strong>te autistas <strong>en</strong> nuestra<br />

problemática <strong>de</strong>l agua. Nuestros ríos, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> que administrativam<strong>en</strong>te<br />

haya lo que <strong>en</strong> términos coloquiales podríamos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como<br />

ríos españoles, ríos vascos y ríos guipuzcoanos, <strong>en</strong> términos reales<br />

nuestras cu<strong>en</strong>cas, son cu<strong>en</strong>cas guipuzcoanas.<br />

Quiero empezar por una doble refer<strong>en</strong>cia, la refer<strong>en</strong>cia a nuestras<br />

condiciones físicas, a nuestra orografía, y la refer<strong>en</strong>cia a nuestra historia.<br />

Gipuzkoa es, con difer<strong>en</strong>cia al Estado y probablem<strong>en</strong>te con di-<br />

110 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


fer<strong>en</strong>cia también a Europa, una <strong>de</strong> las regiones más montañosas. (Se<br />

dice que el país montañoso es Suiza, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por alturas y por<br />

macizos sí, pero Suiza sería para nosotros una utopía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los terr<strong>en</strong>os más o m<strong>en</strong>os llanos <strong>de</strong> los que todavía dispone).<br />

Gipuzkoa dispone <strong>de</strong> una orografía infernal, unos valles estrechos<br />

muy <strong>en</strong>cajonados con gran<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, no solam<strong>en</strong>te el<br />

Euskera ha <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> los valles. Los valles y por tanto los ríos han<br />

marcado la vida <strong>de</strong> los guipuzcoanos y no disponemos <strong>en</strong> Gipuzkoa<br />

<strong>de</strong> los suelos más o m<strong>en</strong>os llanos que permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollos urbanos<br />

normales como los que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros sitios. Prácticam<strong>en</strong>te el<br />

90% <strong>de</strong>l territorio guipuzcoano está <strong>en</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido literal<br />

<strong>de</strong>l término, y <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje elevadísimo p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes superiores a<br />

30 grados, que dificultan extraordinariam<strong>en</strong>te el proceso <strong>de</strong> urbanización,<br />

<strong>de</strong> ocupación normal <strong>de</strong>l espacio. Sobre el com<strong>en</strong>tario que se ha<br />

hecho <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong>l Mediterráneo, (<strong>de</strong> que se construye una escuela<br />

<strong>en</strong> un sitio que es seco pero resulta que cada no sé cuantos<br />

años es el cauce natural <strong>de</strong> un río) no ocurre aquí. En los ríos circula<br />

agua y <strong>en</strong>tonces la g<strong>en</strong>te no pone la casa d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l río aunque sí <strong>en</strong><br />

torno a él, esto es un proceso natural que hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, es <strong>de</strong>bido<br />

a las características <strong>de</strong> nuestra propia geografía. Junto a esto están<br />

las características <strong>de</strong> nuestra propia historia, somos un territorio<br />

extraordinariam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>so, los niveles <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> población guipuzcoana<br />

son semejantes a los <strong>de</strong> Holanda, a los que están <strong>en</strong> punta<br />

<strong>en</strong> Europa, pero <strong>en</strong>cima con una característica difer<strong>en</strong>cial. El 60%<br />

<strong>de</strong> nuestro territorio es montaña, es bosque y por lo tanto la d<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> población es extraordinaria <strong>en</strong> torno a los ríos porque son los únicos<br />

espacios relativam<strong>en</strong>te llanos que ha habido para po<strong>de</strong>r ocuparlos.<br />

A esto hay que añadir el proceso <strong>de</strong> industrialización <strong>en</strong> la historia<br />

<strong>de</strong> los guipuzcoanos que es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> siglos, que<br />

forma parte <strong>de</strong> nuestra tradición y que a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, como todos<br />

sabéis mejor que yo, esto se dispara.<br />

Las características <strong>de</strong> nuestro territorio, las características <strong>de</strong><br />

nuestra d<strong>en</strong>sidad poblacional y las características <strong>de</strong> nuestro uso industrial,<br />

explican la situación <strong>en</strong> la que estamos y quiero <strong>de</strong>cir que esto<br />

es claram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te a la situación <strong>de</strong> Álava y <strong>de</strong> Bizkaia, a la hora<br />

<strong>de</strong> abordar los problemas <strong>de</strong> los ríos, <strong>de</strong> los cauces, <strong>de</strong> los alre<strong>de</strong>dores<br />

<strong>de</strong> los ríos, t<strong>en</strong>emos técnicas y t<strong>en</strong>emos funciones distintas.<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 111


Quiero empezar por mi condición <strong>de</strong> Diputado <strong>de</strong> Urbanismo <strong>en</strong> estos<br />

mom<strong>en</strong>tos, hablando mínima y rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> temas <strong>de</strong> urbanismo<br />

y <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial. En las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l<br />

Territorio, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el equival<strong>en</strong>te al plan g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Euskadi <strong>de</strong> tipo<br />

urbanístico, (ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> territorio es el término a<strong>de</strong>cuado), hemos<br />

empezado a introducir una técnica extraordinariam<strong>en</strong>te difícil <strong>de</strong><br />

aplicar, cuando la discutimos y la aplicamos <strong>en</strong> cada municipio <strong>en</strong> concreto,<br />

que es, establecer franjas <strong>de</strong> protección urbanística <strong>en</strong> torno a<br />

los ríos, con distancias mayores <strong>de</strong> suelo no urbanizable, algo m<strong>en</strong>ores<br />

urbanizable y lógicam<strong>en</strong>te distintas <strong>en</strong> suelo urbano consolidado,<br />

porque <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que aquí hay la suma <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista urbanístico sobre la ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio, medioambi<strong>en</strong>tales,<br />

<strong>de</strong> protección hidrológica y <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l río, que es vida<br />

pero también es muerte, es <strong>de</strong>cir, las inundaciones, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lógicam<strong>en</strong>te<br />

normal <strong>de</strong> los ríos. Estas franjas <strong>de</strong> protección <strong>en</strong> torno a<br />

los ríos int<strong>en</strong>tan abordar y resolver alguna <strong>de</strong> estas situaciones planteadas,<br />

como el problema <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to, que es un problema relacionado<br />

con nuestra historia, con nuestro pres<strong>en</strong>te y con nuestro futuro,<br />

es <strong>de</strong>cir, valles estrechos, <strong>en</strong> los que nos vemos obligados a cabalgarlo<br />

todo <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l valle y por lo tanto <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l cauce <strong>de</strong>l<br />

río, originando f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> inundación y por lo tanto creando la necesidad<br />

<strong>de</strong> proteger lo construido con <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos. Bi<strong>en</strong> es cierto<br />

que hemos ido evolucionando <strong>en</strong> la cultura, quizá no a la velocidad necesaria<br />

porque un río no es solam<strong>en</strong>te un canal por el que circula<br />

agua, es un ecosistema complejo y al lado <strong>de</strong> dos especialistas <strong>en</strong> la<br />

materia no voy a <strong>de</strong>sarrollar más este concepto. Todo <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to<br />

es <strong>en</strong> sí mismo una cierta agresión al ecosistema <strong>de</strong>l río como tal y sobre<br />

todo según las características que t<strong>en</strong>ga éste, no es lo mismo uno<br />

vertical, que <strong>en</strong> zonas urbanas suele ser casi la única posibilidad que<br />

hay, que <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras características que permit<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

la riqueza <strong>de</strong>l ecosistema <strong>de</strong> ribera.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista urbanístico quiero insistir también <strong>en</strong> un<br />

aspecto que me parece importante, la necesidad <strong>de</strong> muchos municipios<br />

guipuzcoanos. Gir<strong>en</strong> 180 grados y <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan que los ríos no son<br />

la trasera <strong>de</strong>l municipio sino que son la fachada principal. Esto es un<br />

trabajo que va a llevar mucho tiempo porque es necesario realizar un<br />

proceso <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> los ríos, un proceso <strong>de</strong> re-<br />

112 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


cuperación <strong>de</strong> las márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los ecosistemas y un proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> franjas <strong>de</strong> protección, consigui<strong>en</strong>do que los ríos no<br />

vayan junto al edificio sino que los viales vayan <strong>en</strong>tre el edificio y el<br />

río, etc. Consigui<strong>en</strong>do zonas peatonales recuperadas. Se trata, <strong>de</strong><br />

que el proceso <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> los ríos y <strong>de</strong> los ecosistemas vaya<br />

asociado a cambios urbanísticos.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to, nos llueve el doble que<br />

<strong>en</strong> España y consumimos la 5ª parte <strong>de</strong> lo que consume España. Este<br />

es un primer flash y convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacarlo. Nos llueve 1.600 litros al<br />

año, cada cu<strong>en</strong>ca es distinta y t<strong>en</strong>emos máximas <strong>de</strong> 2.200 litros lo que<br />

indica un promedio <strong>en</strong> torno a 1.600, es <strong>de</strong>cir, que si nos ponemos <strong>de</strong><br />

pie y <strong>de</strong>jamos que nos caiga <strong>en</strong>cima el agua <strong>de</strong>l año, unos se ahogan<br />

y otros se mojan lo justo. El promedio <strong>de</strong> pluviosidad <strong>en</strong> España está<br />

<strong>en</strong> torno a los 600 litros, <strong>en</strong> Canarias <strong>en</strong> los 300 litros, esto indica que<br />

realm<strong>en</strong>te formamos parte <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca húmeda y es importante para<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r muchas <strong>de</strong> las cosas que ocurr<strong>en</strong>. Junto con esto el hecho<br />

<strong>de</strong> que no t<strong>en</strong>emos riego, (porque no t<strong>en</strong>emos agricultura) y que éste<br />

supone el 80% <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> España, hace que consumamos<br />

<strong>de</strong> promedio la quinta parte que el conjunto <strong>de</strong> los españoles.<br />

Ha habido una refer<strong>en</strong>cia a que somos el país <strong>de</strong> las presas, que<br />

ha sido bastante crítica. Hay que situarla tambi<strong>en</strong> <strong>en</strong> lo que son nuestras<br />

características, que se asemeja bastante a las características españolas<br />

<strong>en</strong> su conjunto. T<strong>en</strong>emos una escasísima capacidad <strong>de</strong> recoger<br />

el agua <strong>de</strong> forma natural, sin regularla, sin embalsarla. En Europa<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el 40% <strong>de</strong>l agua que usa se recoge a través <strong>de</strong> mecanismos<br />

poco agresivos, <strong>en</strong> España <strong>de</strong> promedio sólo se dispone <strong>de</strong><br />

forma natural <strong>de</strong>l 8%, <strong>de</strong>l agua que se consume y quería romper cierto<br />

mito que hay <strong>en</strong>tre los guipuzcoanos <strong>de</strong> cierta edad, que recordamos<br />

épocas flacas <strong>en</strong> las que la falta <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> Gipuzkoa era una<br />

característica habitual, cuando se <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los manantiales. Pero<br />

ahora quizá la sociedad ha cambiado la clavija y cree que aquí llueve<br />

mucho y por lo tanto t<strong>en</strong>emos todo el agua que queramos y por lo tanto<br />

el agua es gratuita. Bi<strong>en</strong> pues hay que <strong>de</strong>cir que es verdad y que<br />

al mismo tiempo es m<strong>en</strong>tira y las dos cosas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que quedar claras.<br />

Es verdad porque nos llueve mucho, porque el consumo <strong>de</strong> agua es<br />

mucho más bajo que otros promedios y esto es una cifra que nos permite<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r las cosas con bastante claridad. Consumimos al año <strong>en</strong><br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 113


Gipuzkoa <strong>en</strong> torno a 100 hectómetros cúbicos que <strong>en</strong> términos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dibles<br />

es el 5% <strong>de</strong>l agua que circula por nuestros ríos, lo cual significa<br />

que necesitamos una cantidad relativam<strong>en</strong>te pequeña <strong>de</strong>l agua<br />

que <strong>en</strong> principio podríamos disponer. Ahora bi<strong>en</strong>, nuestros ríos son extraordinariam<strong>en</strong>te<br />

cortos y <strong>de</strong> mucha p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y el agua <strong>de</strong> la misma<br />

forma que llega se va inmediatam<strong>en</strong>te o dicho <strong>de</strong> otra forma, si no hacemos<br />

obras <strong>de</strong> regulación (<strong>en</strong> algún caso disponemos <strong>de</strong> agua subterránea<br />

<strong>de</strong> una cierta importancia), si no hacemos embalses, no disponemos<br />

<strong>de</strong>l agua.<br />

Otra característica que ti<strong>en</strong>e que quedar clara es que <strong>en</strong> Gipuzkoa<br />

los embalses que t<strong>en</strong>emos, que son bastantes <strong>de</strong>bido a las características<br />

<strong>de</strong> nuestros valles, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacidad <strong>en</strong> torno a los 70<br />

hectómetros cúbicos, lo cual significa que para gastar ci<strong>en</strong> al año<br />

nuestros embalses ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser usados vez y media a lo largo <strong>de</strong>l<br />

año. Esto no es un problema <strong>en</strong> la medida que nos llueve normalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> forma satisfactoria, pero sí quería insistir <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a respecto<br />

a cuando se habla <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda y <strong>de</strong> la oferta. Cuando planificamos<br />

la obra hidráulica <strong>en</strong> Gipuzkoa que es poco polémica porque<br />

no hacemos embalses sino <strong>de</strong>dales, ti<strong>en</strong>e que quedar claro que t<strong>en</strong>emos<br />

que planificar no sólo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l agua que<br />

se necesita, sino <strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo aleatorio que es el propio recurso<br />

porque no llueve todos los años lo mismo y por lo tanto hay sequías.<br />

Los embalses normales nos permit<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones normales disponer<br />

<strong>de</strong>l agua que necesitamos, pero periódicam<strong>en</strong>te hay sequías y<br />

cuando hay sequías hay dificulta<strong>de</strong>s. Des<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista convi<strong>en</strong>e<br />

t<strong>en</strong>er los embalses actuales o los embalses <strong>de</strong> refuerzo que se<br />

vayan construy<strong>en</strong>do, no la capacidad <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>spilfarradores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> llamar a la sociedad a que consuma agua, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista que t<strong>en</strong>emos obligación <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er sistemas que<br />

nos permitan aguantar cuando llegan los años <strong>de</strong> vacas flacas como<br />

tuvimos <strong>en</strong> el 89-90, un periodo relativam<strong>en</strong>te duro. En estudios que<br />

estamos haci<strong>en</strong>do más sistemáticos nos hemos <strong>en</strong>contrado que los<br />

años 89-90, los <strong>de</strong> la sequía <strong>en</strong> el País Vasco <strong>en</strong> su conjunto, están<br />

<strong>en</strong> torno a los 14 y 15 peores años <strong>de</strong>l siglo, es <strong>de</strong>cir, hemos t<strong>en</strong>ido<br />

a lo largo <strong>de</strong>l siglo XX, años mucho más fuertes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> la pluviosidad más escasa y por lo tanto necesitamos t<strong>en</strong>er mecanismos<br />

<strong>de</strong> refuerzo.<br />

114 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


Ha dicho Iñaki Urrizalqui, y yo quiero <strong>de</strong>stacarlo, que los responsables<br />

<strong>de</strong> las aguas contaminadas somos todos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido literal<br />

<strong>de</strong>l término, pero quiero expresar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que la carga contaminante<br />

producida por las aguas residuales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> urbano repres<strong>en</strong>tan<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el 60% <strong>de</strong> las cargas contaminantes que se produc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> Gipuzkoa, es <strong>de</strong>cir, que la contaminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> industrial<br />

está <strong>en</strong> torno al 40%, hay que <strong>de</strong>stacar su importancia pero siempre<br />

<strong>en</strong>marcándolo <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que el principal productor <strong>de</strong> caudales<br />

contaminantes son los usos urbanos. Enti<strong>en</strong>do,que el sistema básico<br />

que estamos diseñando <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración <strong>en</strong> Gipuzkoa,<br />

ti<strong>en</strong>e como principal problema el que los estudios y los proyectos los<br />

vamos haci<strong>en</strong>do a una cierta velocidad, pero el dinero presupuestario<br />

para realizar las obras no va a la velocidad necesaria y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />

punto <strong>de</strong> vista relacionado con el diseño <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, es<br />

solam<strong>en</strong>te el ritmo con el que las obras van a ser posibles.<br />

Quiero acabar con dos i<strong>de</strong>as, la primera es que hemos puesto <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> el río Urola una experi<strong>en</strong>cia, que creo ha sido muy positiva,<br />

<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> la elaboración <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y<br />

<strong>de</strong>puración <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Urola, <strong>en</strong> concreto <strong>de</strong>l Urola alto, (y aquí<br />

Iñaki Urrizalqui probablem<strong>en</strong>te ha sido bastante libre <strong>en</strong> su exposición<br />

pero ha hecho un trabajo valioso), <strong>en</strong> paralelo con un estudio ecológico<br />

sistemático <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Urola, que ha <strong>de</strong>tectado<br />

problemas, ha <strong>de</strong>tectado que cuando hagamos las <strong>en</strong>ormes inversiones<br />

para poner los sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración <strong>en</strong><br />

marcha , t<strong>en</strong>emos que hacer inversiones (<strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s mucho m<strong>en</strong>os<br />

importantes, pero <strong>de</strong> resultados extraordinariam<strong>en</strong>te valiosos) <strong>de</strong><br />

recuperación <strong>de</strong> las riberas y <strong>de</strong> los cauces a través <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong> presas que están <strong>en</strong> <strong>de</strong>suso. Pero este trabajo <strong>en</strong> paralelo <strong>de</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración con el estudio ecológico <strong>de</strong>l río<br />

Urola nos ha permitido recoger <strong>en</strong> vivo, es <strong>de</strong>cir estudiar, no para saber,<br />

estudiar para <strong>de</strong>cidir, y nos ha permitido tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> los<br />

propios sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración que yo creo que ha sido<br />

una experi<strong>en</strong>cia exitosa.<br />

La segunda i<strong>de</strong>a es que andamos mal para cumplir la directiva europea,<br />

pero <strong>en</strong> estos últimos años los procesos <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> los<br />

ríos han sido importantísimos. El Urumea y el Oiarzun están básicam<strong>en</strong>te<br />

saneados <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, el Bidasoa está <strong>en</strong> un nivel ex-<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 115


traordinariam<strong>en</strong>te aceptable, el Urola ha mejorado mucho, (y <strong>en</strong> año y<br />

medio va a mejorar <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva) y <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te la mejora<br />

que se ha producido <strong>en</strong> el Oria, (si no basta con ver los patos y los peces<br />

aquí <strong>de</strong>lante, que antes era imp<strong>en</strong>sable) no es <strong>de</strong>bido a los procesos<br />

<strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración que hemos puesto <strong>en</strong> marcha,<br />

porque no los hemos puesto <strong>en</strong> marcha todavía, ha sido un proceso<br />

natural <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> papeleras que nos lleva a una última conclusión,<br />

y es que los ríos son extraordinariam<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>cidos y basta cesar<br />

la contaminación o poner <strong>en</strong> marcha procesos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración<br />

para que la recuperación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong>l río y<br />

<strong>de</strong>l litoral sea extraordinaria, sea magnífica y por lo tanto podamos<br />

conseguir resultados, casi inmediatam<strong>en</strong>te que producimos las acciones<br />

que int<strong>en</strong>tan provocar estos resultados.<br />

116 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


COLOQUIO<br />

J S: Voy a a<strong>de</strong>lantarme y hacer la primera pregunta a Jorge<br />

Letam<strong>en</strong>día. Si algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong> o <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to,<br />

quiere tramitar una concesión y quiere poner una industria o quiere utilizar<br />

el agua, resulta que ti<strong>en</strong>e un lío a pesar <strong>de</strong> que se está hablando<br />

<strong>de</strong> la v<strong>en</strong>tanilla única, porque para tramitar la concesión, se ti<strong>en</strong>e que<br />

ir a Oviedo. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> las inversiones <strong>de</strong> la Diputación y<br />

<strong>de</strong>l Gobierno Vasco, ti<strong>en</strong>e un tema <strong>de</strong> directiva que le obligan <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Bruselas, el Ayuntami<strong>en</strong>to no se queda atrás y luego vi<strong>en</strong>e el<br />

Consorcio y le dice que ti<strong>en</strong>e que verter <strong>en</strong> un colector <strong>de</strong> acuerdo con<br />

el reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vertidos, ¿no está esto un poco <strong>en</strong> contraposición<br />

con lo que se está hablando ahora <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia y rapi<strong>de</strong>z?.<br />

J L: Estamos ante administraciones y ante compet<strong>en</strong>cias muy plurales<br />

y situaciones muy complejas y esto ti<strong>en</strong>e que mejorar necesariam<strong>en</strong>te.<br />

Técnicas <strong>de</strong> mejorar: la primera reforzar el Consorcio, que<br />

se integr<strong>en</strong> los municipios que todavía no se han terminado <strong>de</strong> integrar,<br />

que el Consorcio asuma todas las funciones que ti<strong>en</strong>e previstas<br />

por estatutos y que está <strong>en</strong> marcha, es <strong>de</strong>cir, que la gestión <strong>en</strong> baja y<br />

la gestión <strong>de</strong> usuarios, que actualm<strong>en</strong>te llevan los municipios, sean<br />

gestionados por <strong>en</strong>tes con una mayor capacidad y una mayor experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> estas cuestiones.<br />

La segunda gran tarea es montar la Administración Hidráulica<br />

Vasca, hasta el 94 no se han recibido transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Estado.<br />

Según nuestra peculiar distribución compet<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos<br />

están recibidas <strong>en</strong> el Gobierno Vasco. Hasta que se aplique la Ley <strong>de</strong><br />

Territorios Históricos y pas<strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias a las Diputaciones, me<br />

niego a recibir algunas <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias que la ley me permite,<br />

porque no es un bu<strong>en</strong> sistema la excesiva parcelación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

y la tarea y la necesidad urg<strong>en</strong>te es montar la Administración<br />

Hidráulica Vasca y establecer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> carácter inmediato. Estoy<br />

seguro que eso va a ser uno <strong>de</strong> los mecanismos que va a permitir que<br />

haya un <strong>en</strong>foque, por parte <strong>de</strong> la Administración, más exig<strong>en</strong>te respecto<br />

a sí misma y respecto a los <strong>de</strong>más, para que se vayan introduci<strong>en</strong>do<br />

nuevas pautas culturales <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> los ríos,<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong> las riberas, mecanismos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> aguas residuales ur-<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 117


anas e industriales, etc. y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego empiezo por la culpa que me<br />

corresponda, aunque personalm<strong>en</strong>te lucho mucho por montar un mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> Administración Hidráulica y lo he puesto <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la mesa,<br />

Administración Hidráulica Vasca y consorcios y mancomunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Añarbe y <strong>de</strong> Txingudi reforzados <strong>en</strong> sus compet<strong>en</strong>cias son, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la Administración, requisitos para dar pasos hacia<br />

<strong>de</strong>lante.<br />

P: Yo quisiera preguntar al Diputado si las DOT están aprobadas<br />

ya y qué marg<strong>en</strong> establec<strong>en</strong> <strong>de</strong> ribera o <strong>de</strong> zona <strong>de</strong> dominio público y<br />

si serán <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to por los Ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />

Otra pregunta es si <strong>de</strong> la política <strong>de</strong> su <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong> to -<br />

mar como ejemplo el <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to que están haci<strong>en</strong>do ahora <strong>en</strong>tre<br />

Loyola y la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l Urumea, es una zona que <strong>en</strong> realidad<br />

todavía no está ni urbanizada y han hecho un <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo<br />

más prusiano.<br />

J.L: Las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio han sido aprobadas<br />

hace unos meses, están ya publicadas y <strong>en</strong> lo que se refiere a las<br />

<strong>de</strong>terminaciones sobre el agua son <strong>de</strong> eficacia vinculante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se han aprobado, por lo tanto son <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

Los responsables supramunicipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación<br />

<strong>de</strong>l territorio y a mí que me correspon<strong>de</strong> la aprobación <strong>de</strong>finitiva<br />

<strong>de</strong>l planteami<strong>en</strong>to municipal, t<strong>en</strong>emos la obligación <strong>de</strong> poner la <strong>de</strong>terminación<br />

vinculante <strong>de</strong> que se respet<strong>en</strong> las franjas <strong>de</strong> protección, se<br />

trata <strong>de</strong> franjas que han sido muy polémicas, primero para que se<br />

aprobaran la Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación Territorial, es <strong>de</strong>cir, los grupos<br />

políticos que sosti<strong>en</strong>e el Gobierno Vasco, <strong>en</strong> todo el proceso <strong>en</strong> el que<br />

las directrices estuvieron paralizadas, tuvo una negativa absoluta a<br />

aceptar las franjas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> márg<strong>en</strong>es, básicam<strong>en</strong>te los 50<br />

metros <strong>de</strong> suelo no urbanizable, los 30 metros <strong>de</strong> suelo urbanizable,<br />

<strong>de</strong> los cuales, los 15 primeros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que estar libre <strong>de</strong> todo el tema<br />

<strong>de</strong> urbanización viaria. Fueron muy polémicos, porque t<strong>en</strong>go la obligación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que el territorio guipuzcoano es<br />

como es y <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo urbanístico no pue<strong>de</strong> ser<br />

fr<strong>en</strong>ado radicalm<strong>en</strong>te. Hablamos también <strong>de</strong> infraestructuras, suelos<br />

industriales, etc., la presión sobre los pocos espacios libres relativam<strong>en</strong>te<br />

llanos, próximos a los ríos, es brutal, por lo tanto es perfecta-<br />

118 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible. Esto es una discusión, una negociación que se hace<br />

prácticam<strong>en</strong>te con todos los alcal<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego con los propietarios<br />

que quier<strong>en</strong> activar sus suelos. Las franjas <strong>de</strong> protección <strong>en</strong><br />

Gipuzkoa son, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los propietarios, <strong>en</strong> los procesos<br />

urbanísticos, duras y dolorosas pero son <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to<br />

y se están poni<strong>en</strong>do lógicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo el planteami<strong>en</strong>to urbanístico<br />

que va pasando y que ti<strong>en</strong>e que tramitarse.<br />

En <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos t<strong>en</strong>go un problema, pago el 25% <strong>de</strong> toda obra<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to que se haga <strong>en</strong> Gipuzkoa, pero no participo <strong>en</strong> la<br />

elaboración <strong>de</strong> los proyectos <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que esto lo hacía la<br />

Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica anteriorm<strong>en</strong>te y el Gobierno Vasco <strong>en</strong> la<br />

actualidad. Pago porque se ti<strong>en</strong>e la costumbre <strong>en</strong> Gipuzkoa <strong>de</strong> que el<br />

25% que por ley correspon<strong>de</strong> pagar <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos a los<br />

Ayuntami<strong>en</strong>tos, la Diputación se hace cargo <strong>de</strong> ello, o sea, que lo único<br />

que hago es pagar <strong>en</strong> los temas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos. T<strong>en</strong>go mi<br />

opinión pero, <strong>en</strong> fin, soy responsable <strong>de</strong> administraciones y normalm<strong>en</strong>te<br />

no se <strong>de</strong>be pedir a un responsable <strong>de</strong> administración que critique<br />

a otro responsable <strong>de</strong> administraciones, sólo puedo <strong>de</strong>cir que si<br />

se monta la Administración Hidráulica Vasca y las obras <strong>de</strong> protección<br />

fr<strong>en</strong>te a inundaciones se resid<strong>en</strong>ciaran <strong>en</strong> la Diputación Foral, mandaría<br />

inmediatam<strong>en</strong>te hacer estudios complem<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> todos los<br />

proyectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos para estudiar su a<strong>de</strong>cuación medioambi<strong>en</strong>tal.<br />

En algunos casos es inevitable hacer <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos duros y<br />

<strong>en</strong> algunos casos es claram<strong>en</strong>te evitable, <strong>en</strong> algunos casos simplem<strong>en</strong>te<br />

los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> producirse y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral t<strong>en</strong>go la<br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> producirse para proteger <strong>de</strong><br />

inundaciones, no para conseguir terr<strong>en</strong>os urbanísticos, y los sitios urbanos<br />

que vayan a ser necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollados porque <strong>en</strong> principio,<br />

la mejor forma <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir inundaciones es que haya vegas <strong>de</strong><br />

inundación. Repito, <strong>en</strong> un territorio tan extraordinariam<strong>en</strong>te complicado<br />

como el guipuzcoano si int<strong>en</strong>táramos que realm<strong>en</strong>te las subidas<br />

naturales <strong>de</strong> los ríos fueran respetadas urbanísticam<strong>en</strong>te, viviríamos<br />

<strong>en</strong> la punta <strong>de</strong> los montes y por lo tanto es <strong>en</strong> sí mismo una cuestión<br />

difícil <strong>de</strong> resolver. Hay una discusión <strong>en</strong> este campo que sería la sigui<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más drástico y más conservacionista, los guipuzcoanos<br />

poco a poco <strong>de</strong>beríamos ir abandonando Gipuzkoa trasladándonos<br />

a Álava y a Navarra, esto lo digo <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> chiste pero es<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 119


perfectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible, no po<strong>de</strong>mos establecer una política <strong>de</strong> este<br />

tipo, pero sí t<strong>en</strong>emos la obligación, <strong>en</strong> un difícil equilibrio <strong>de</strong> intereses,<br />

<strong>de</strong> poner mecanismos y antes he hecho m<strong>en</strong>ción a varios <strong>de</strong><br />

ellos, los urbanísticos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial, los medioambi<strong>en</strong>tales,<br />

los estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l dominio hidráulico, equilibrando intereses<br />

<strong>en</strong> una política que es mucho más fácil <strong>de</strong> expresarla con titulares<br />

que <strong>de</strong> llevarla a la práctica <strong>en</strong> cada caso concreto.<br />

P.:Discrepo con Iñaki Urrizalqui <strong>en</strong> cuanto a que el 1.5% que apor -<br />

tan los ríos <strong>en</strong> cuanto <strong>en</strong>ergía eléctrica ap<strong>en</strong>as suponga nada. En el<br />

País Vasco y <strong>en</strong> Gipuzkoa t<strong>en</strong>emos poco <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía r<strong>en</strong>ovable, <strong>en</strong> -<br />

tonces hay que cuidar lo que hay <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible. Mi pre -<br />

gunta es, cuando por ejemplo el Gobierno Vasco subv<strong>en</strong>ciona instala -<br />

ciones <strong>en</strong>ergéticas, que <strong>en</strong> este caso creo que también las subv<strong>en</strong> -<br />

cionará, se pid<strong>en</strong> contratos <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to para que esas instala -<br />

ciones no qued<strong>en</strong> abandonadas, cuando se subv<strong>en</strong>ciona una instala -<br />

ción <strong>de</strong> tipo minihidráulico ¿se pi<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> contrato <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>i -<br />

mi<strong>en</strong>to para que se limpi<strong>en</strong> las rejillas y para que los peces puedan pa -<br />

sar?.<br />

Por otra parte a Santiago Martín si pue<strong>de</strong> explicar por qué continúa<br />

esta inercia <strong>de</strong> obras hidráulicas <strong>de</strong> 70 años que la política hidráulica<br />

la marcan las cem<strong>en</strong>teras y si eso afecta a la carteras <strong>de</strong> pedidos <strong>de</strong><br />

su asesoría medioambi<strong>en</strong>tal, si <strong>en</strong> esto me permite ser un poquitín<br />

malévolo.<br />

I. U.: En cuanto a la <strong>en</strong>ergía eléctrica es una cuestión <strong>de</strong> opinión.<br />

Si el 1.5% parece mucho o parece poco, hay otro segundo dato. Estoy<br />

refiriéndome únicam<strong>en</strong>te a Gipuzkoa, es <strong>de</strong>cir el 1.5% <strong>de</strong> la <strong>en</strong>ergía<br />

eléctrica que se consume <strong>en</strong> Gipuzkoa se produce por los saltos hidroeléctricos<br />

propios; <strong>de</strong> ese 1.5% una sola c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica produce<br />

el 40%, las otras cuar<strong>en</strong>ta y tantas produc<strong>en</strong> un 0.7-0.8% <strong>de</strong>l total<br />

consumido. Son cifras, eso ya está sujeto a la valoración y quizás<br />

no <strong>de</strong>bería hablar mucho más.<br />

En cuanto a lo que <strong>de</strong>cías <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las instalaciones,<br />

etc. cuando se autoriza a algui<strong>en</strong> a consumir agua para una c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica,<br />

para un molino o lo que sea, no se da el agua <strong>en</strong> propiedad,<br />

el agua es propiedad <strong>de</strong> todos y <strong>de</strong> todas, eso no pasa a ser pro-<br />

120 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


piedad <strong>de</strong> nadie, se le da <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> concesión, se le permite el<br />

uso <strong>de</strong> ese agua. Luego habría una discusión mucho más profunda <strong>de</strong><br />

si efectivam<strong>en</strong>te un bi<strong>en</strong> público como es el agua, que no es privado<br />

excepto <strong>en</strong> las islas Canarias don<strong>de</strong> el agua sí es privada, aquí algo<br />

que es público <strong>de</strong> hecho funciona como si fuese privado, pero eso sería<br />

otra discusión. Nos <strong>en</strong>contramos con un problema respecto a las<br />

instalaciones: cuando se da una concesión se pon<strong>en</strong> unas condiciones,<br />

usted <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> perfecto estado <strong>de</strong> conservación todos<br />

los elem<strong>en</strong>tos, etc., el problema es que nos <strong>en</strong>contramos con concesiones<br />

<strong>de</strong>l año 1900-1905, c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas o aprovechami<strong>en</strong>tos<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> concesiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 80 años, con unos condicionantes<br />

lógicam<strong>en</strong>te distintos que se otorgaban <strong>en</strong> principio a<br />

perpetuidad, es <strong>de</strong>cir, para siempre y otras concesiones mucho más<br />

nuevas que se han r<strong>en</strong>ovado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> las cuales se les obliga<br />

a cumplir unos requisitos <strong>de</strong> construir escalas. Hace 80 años nadie<br />

hablaba <strong>de</strong> una escala piscícola, ahora sí y se le obliga a que eso se<br />

mant<strong>en</strong>ga, etc., El problema es que el grado <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

y ¿por qué?. Porque el control es difícil <strong>de</strong> realizar, no lo sé.<br />

Pero realm<strong>en</strong>te el grado <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> algunos sitios es realm<strong>en</strong>te<br />

insatisfactorio. Se da el caso incluso <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos a<br />

los cuales se les obliga a que construyan una escala piscícola, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

la concesión, el señor firmó y estaba <strong>de</strong> acuerdo hace 5 ó 6 años y estaba<br />

obligado a construir la escala piscícola, hoy es el día <strong>en</strong> que muchos<br />

<strong>de</strong> estos obligados a construir la escala piscícola todavía no la<br />

han construido. A muchos <strong>de</strong> ellos se les obliga a respetar un caudal<br />

mínimo, 1000, 2000, 500 litros y muchos <strong>de</strong> ellos sistemáticam<strong>en</strong>te lo<br />

incumpl<strong>en</strong>. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te lo que hay que conseguir es que exista, no<br />

sé como, un control y un seguimi<strong>en</strong>to para que se apliqu<strong>en</strong> las sanciones<br />

a aquellos que incumplan. Es igual que si yo me salto un stop<br />

y me v<strong>en</strong> y la policía me pone 50.000 pesetas <strong>de</strong> multa, pues lo mismo<br />

un señor que ti<strong>en</strong>e la obligación <strong>de</strong> poner una escala y no la pone<br />

se le obliga como sea o se le cierra el “chiringuito”. Es lo único que yo<br />

te puedo contestar.<br />

S.M.B.: En primer lugar <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a por qué sigue la política<br />

<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas, creo que hay un poquito<br />

<strong>de</strong> todo. Hay por una parte un conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los técnicos<br />

que lo que hay que construir son gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas, un con-<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 121


v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to que parece muchas veces <strong>de</strong> carácter congénito. Hay<br />

una anécdota, discuti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el ministerio con un técnico sobre una<br />

presa dijo: “no, es que esta presa ya la diseñó mi padre”, ese señor<br />

ya t<strong>en</strong>ía 60 años. Entonces cuando la diseñó su padre, hace 30 ó 40<br />

años, quizás tuviera s<strong>en</strong>tido, pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego las circunstancias han<br />

cambiado. Hay un apoyo muchas veces <strong>de</strong> muchos años, <strong>de</strong> que<br />

siempre se ha hecho lo mismo y <strong>en</strong>tonces hay que hacer eso.<br />

Por otra parte exist<strong>en</strong> intereses económicos claros, <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s<br />

empresas constructoras, <strong>de</strong> llevar a cabo gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas y<br />

a<strong>de</strong>más, no nos <strong>en</strong>gañemos, está bastante relacionado. Es bastante<br />

habitual (hablo <strong>de</strong> los años 50) una persona acaba la carrera <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iero<br />

<strong>de</strong> caminos, saca la oposición al Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas,<br />

está trabajando unos años <strong>en</strong> el ministerio y luego pi<strong>de</strong> la exced<strong>en</strong>cia,<br />

pasa a la empresa privada durante unos años y luego vuelve al ministerio.<br />

Entonces nosotros <strong>de</strong>cimos que es como una gran familia, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> muchos intereses <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, pero también existe un<br />

conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to claro <strong>de</strong> que son necesarias, no es sólo por el tema<br />

<strong>de</strong>l dinero.<br />

La otra pregunta era referida a mi vida privada, te voy a <strong>de</strong>cir una<br />

cosa, no he hecho ningún trabajo relacionado con obras hidráulicas ni<br />

con temas hidráulicos por una cuestión <strong>de</strong> incompatibilidad i<strong>de</strong>ológica<br />

personal y si me preguntas por aspectos aún más íntimos <strong>de</strong> mi vida<br />

privada, no <strong>de</strong> trabajo sino <strong>de</strong> otras cosas, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> público no<br />

te contesto.<br />

Quería aprovechar y com<strong>en</strong>tar un tema, antes ha dicho Jorge<br />

Letam<strong>en</strong>dia algo refer<strong>en</strong>te a que el <strong>de</strong>sigual régim<strong>en</strong> hidrológico sobre<br />

todo plurianual, <strong>de</strong>bido a las sequías hace necesario la construcción<br />

<strong>de</strong> más obras hidráulicas <strong>en</strong> Gipuzkoa. Sinceram<strong>en</strong>te no conozco<br />

bi<strong>en</strong> la situación <strong>de</strong> Gipuzkoa, con los datos que ha dado veo que<br />

sigue mant<strong>en</strong>iéndose aquí la política <strong>de</strong> oferta que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el<br />

resto <strong>de</strong>l Estado. Si las pérdidas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución <strong>en</strong> Gipuzkoa<br />

son muy altas como se ha com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te y, había unos datos<br />

que estaban <strong>en</strong> la información que se estaba manejando para la<br />

elaboración <strong>de</strong>l plan hidrológico <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l norte, había un informe<br />

<strong>de</strong>l Gobierno Vasco que daba unas pérdidas <strong>en</strong> red <strong>de</strong> distribución,<br />

unas pérdidas medias <strong>de</strong>l 48% <strong>en</strong> el año 90, un dato que esta-<br />

122 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


an usando para elaborar el plan <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l norte y había municipios<br />

que t<strong>en</strong>ían pérdidas <strong>de</strong>l 60 y <strong>de</strong>l 70% <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución.<br />

Parece más lógico que antes <strong>de</strong> construir nuevos embalses, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un coste ambi<strong>en</strong>tal o pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un coste ambi<strong>en</strong>tal, que ti<strong>en</strong>e<br />

un coste económico, que ese sí que es <strong>de</strong> verdad, eso son pesetas<br />

que se van por ahí, parece más lógico invertir <strong>en</strong> hacer una reducción<br />

fuerte a las pérdidas <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución. Es cierto, no se pue<strong>de</strong><br />

conseguir la pérdida 0, pero también es cierto que exist<strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

con pérdidas <strong>de</strong>l 10-12% incluso inferiores al 10% por ejemplo <strong>en</strong><br />

Alicante. Cuando ve uno cifras <strong>de</strong>l 40% y similares <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que<br />

habría que optar más por esa dirección.<br />

Por otra parte <strong>en</strong> lo que se refiere a los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, bi<strong>en</strong> es<br />

cierto que aquí la disponibilidad <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os llanos es escasa, pero sólo<br />

aportar algunos datos. En Estados Unidos la ag<strong>en</strong>cia que se ocupa<br />

<strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong>l agua, no recuerdo ahora el nombre, dice que ya no<br />

hay que construir más <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos. En primer lugar por el coste<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y porque no solucionan los problemas. Cuando hay una riada<br />

el <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> muchos casos, suele ser completam<strong>en</strong>te inútil<br />

y lo que dic<strong>en</strong> es que hay que <strong>de</strong>jar libres los cauces, esto se está<br />

dici<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Estados Unidos don<strong>de</strong>, <strong>en</strong> política hidráulica, hay estados<br />

como el <strong>de</strong> California que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> unas características similares a las<br />

nuestras. Por otra parte <strong>en</strong> Alemania los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos empezaron<br />

<strong>en</strong> el siglo XVIII y eran, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> una forma coloquial, <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos<br />

a lo bestia, eliminando meandros <strong>de</strong>l río, eliminando zonas <strong>de</strong><br />

inundación y haci<strong>en</strong>do verda<strong>de</strong>ros canales. Actualm<strong>en</strong>te un ejercicio<br />

que se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Alemania es <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzar, int<strong>en</strong>tar recuperar<br />

los cauces naturales porque cuando hay riadas el agua vuelve<br />

a su cauce natural. En ese s<strong>en</strong>tido los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos están un<br />

tanto <strong>en</strong> retirada, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esto pue<strong>de</strong> haber casos<br />

puntuales don<strong>de</strong> sea necesario, existe esos casos. Ahora bi<strong>en</strong>, hay<br />

formas y formas <strong>de</strong> hacer los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, está lo que se ha hecho<br />

siempre, una escollera dura o simplem<strong>en</strong>te unas pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hormigón,<br />

y pued<strong>en</strong> ser <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos cuya eficacia sea similar haciéndolo<br />

bastante más blando, respetando la vegetación <strong>de</strong> ribera,<br />

que por cierto esa vegetación <strong>de</strong> ribera también sirve para laminar<br />

av<strong>en</strong>idas.<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 123


Nosotros hicimos un cálculo sobre los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />

<strong>de</strong>l norte, <strong>en</strong> la que estamos, el coste <strong>de</strong>l metro lineal <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to<br />

salía, sacando valores medios <strong>de</strong> 80 proyectos <strong>de</strong> Galicia hasta<br />

Euskadi, <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> medio millón <strong>de</strong> pesetas por metro <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to.<br />

Muchas veces estos <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos proteg<strong>en</strong> unos pocos<br />

metros <strong>de</strong> cultivos que hay al lado. Estoy y<strong>en</strong>do a términos completam<strong>en</strong>te<br />

económicos, hay que ver lo que val<strong>en</strong> los cultivos, porque<br />

está <strong>de</strong>mostrado que el mejor cauce es el cauce natural y lógicam<strong>en</strong>te<br />

por una cuestión <strong>de</strong> física, si aum<strong>en</strong>tamos la anchura <strong>de</strong> ese cauce<br />

el riesgo <strong>de</strong> riada va a ser mucho m<strong>en</strong>or que si lo <strong>en</strong>cajonamos <strong>en</strong>tre<br />

muros. En ese s<strong>en</strong>tido nosotros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la CODA lo que proponemos<br />

es increm<strong>en</strong>tar la anchura <strong>de</strong> los cauces o por lo m<strong>en</strong>os respetar<br />

los cauces <strong>de</strong> máximas crecidas, habría que ver cada caso y a<strong>de</strong>más<br />

económicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchas ocasiones sería mucho más barato que<br />

los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos duros. Socialm<strong>en</strong>te evitaría las pérdidas económicas<br />

que se produc<strong>en</strong>, incluso pérdidas <strong>de</strong> vidas humanas y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

se respetarían los ríos y <strong>de</strong>jarían <strong>de</strong> ser lo que <strong>en</strong> muchos<br />

casos por <strong>de</strong>sgracia son, auténticas tuberías <strong>de</strong>scubiertas o canales<br />

<strong>de</strong> hormigón.<br />

I.U.: Quizás se ha podido dar una i<strong>de</strong>a siniestra y oscura <strong>en</strong> cuanto<br />

al tema <strong>de</strong> los aprovechami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> las escalas… Partimos <strong>de</strong> una<br />

base, <strong>de</strong> una inercia, <strong>de</strong> una situación inicial <strong>en</strong> la cual pues sí que podíamos<br />

consi<strong>de</strong>rarla realm<strong>en</strong>te caótica. En los últimos 10 años consi<strong>de</strong>ro<br />

que se ha mejorado <strong>en</strong> Gipuzkoa, no todo <strong>de</strong>be ser aspectos negativos,<br />

al contrario se ha mejorado. Esas 13 escalas piscícolas que<br />

he m<strong>en</strong>cionado antes, se han construido <strong>en</strong> los últimos años, hay<br />

compromisos <strong>de</strong> construir más escalas piscícolas. Por ejemplo <strong>en</strong> el<br />

próximo año yo creo que hay 5 escales piscícolas comprometidas. El<br />

tema <strong>de</strong>l caudal mínimo, hay ríos como por ejemplo el Urumea don<strong>de</strong><br />

se está trabajando muchísimo ese aspecto, caudal ecológico, caudal<br />

mínimo o como queráis llamarlo. Para que te hagas una i<strong>de</strong>a <strong>en</strong> el río<br />

Urumea se han recuperado 25 km. para el salmón <strong>en</strong> los cuales pue<strong>de</strong><br />

circular librem<strong>en</strong>te hacia arriba y hacia abajo, eso son éxitos digamos<br />

<strong>de</strong> la Administración, <strong>en</strong> concreto <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong><br />

Gipuzkoa que está trabajando <strong>en</strong> ese plan muy ambicioso. Y hay otros<br />

datos que lo que significan es que se va cambiando <strong>de</strong> m<strong>en</strong>talidad.<br />

Cuesta muchísimo a cualquier persona, a cualquier industrial que le<br />

124 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


obligues a algo <strong>en</strong> lo cual no es que no crea, si no que para él es algo<br />

bastante <strong>de</strong>sconocido, es algo que como se contaba antes está <strong>en</strong><br />

la trasera <strong>de</strong> su c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica, le importa poco. Entonces cambiar<br />

esa conci<strong>en</strong>cia, obligar a que esa persona cambie <strong>de</strong> m<strong>en</strong>talidad<br />

y se <strong>de</strong>diqu<strong>en</strong> a hacer esas cosas cuesta, pero no cabe duda <strong>de</strong> que<br />

<strong>en</strong> un plazo medio se conseguirá.<br />

J.L.: De la política hidráulica <strong>en</strong> España, no es mi especialidad no<br />

t<strong>en</strong>ía tampoco <strong>de</strong>masiado interés <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir, sobre todo por poner<br />

el ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que nuestra problemática es difer<strong>en</strong>te y es lo que t<strong>en</strong>go<br />

la obligación <strong>de</strong> conocer y lo que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día t<strong>en</strong>ía la obligación <strong>de</strong> trasmitir,<br />

las peculiarida<strong>de</strong>s. Pero me cuesta mucho reconocer la realidad<br />

<strong>de</strong> lo que se acaba convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> caricaturas <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> administraciones,<br />

una frase que se ha dicho literalm<strong>en</strong>te: “<strong>en</strong> España no<br />

hay que construir ningún embalse más”, me parece tan exagerado<br />

que prefiero la política hidráulica que se ha v<strong>en</strong>ido haci<strong>en</strong>do que no el<br />

com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> que no hay que hacer ningún embalse más. El problema<br />

<strong>de</strong> fondo (no es mi especialidad y no t<strong>en</strong>go interés <strong>en</strong> discutir sobre<br />

ello) es la política <strong>de</strong> riegos <strong>en</strong> España, es <strong>de</strong>cir los hectómetros<br />

<strong>de</strong> cultivo, la necesidad <strong>de</strong> cambiar la forma <strong>de</strong> producir la irrigación<br />

<strong>de</strong> los mismos, no es la problemática nuestra y por lo tanto repito no<br />

quiero insistir <strong>en</strong> ello, pero la i<strong>de</strong>a conspiradora <strong>de</strong> técnicos antidiluvianos<br />

y constructoras que presionan y la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> obra faraónica y<br />

obra innecesaria y que una vez realizada no se ll<strong>en</strong>a o una vez realizada<br />

si se ll<strong>en</strong>a no se consume el agua, creo que se ajusta bastante<br />

poco a la realidad. Y estoy seguro <strong>de</strong> que se han hecho embalses <strong>en</strong><br />

el Estado que han sido innecesarios, sobre todo relacionados con política<br />

<strong>de</strong> riegos y probablem<strong>en</strong>te se han hecho embalses relacionados<br />

con política <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas a costes ambi<strong>en</strong>tales amplios,<br />

pero prefiero la situación <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> España que hay ahora, con sus<br />

excesos y sus <strong>de</strong>fectos, producido porque ha habido una política <strong>de</strong><br />

realización <strong>de</strong> obra hidráulica, que lo que hubiera ocurrido si se hubiera<br />

hecho caso <strong>de</strong> visiones tan apocalípticas respecto a la cuestión.<br />

En todo caso mi obligación es conocer lo <strong>de</strong> aquí y <strong>de</strong> alguna forma<br />

también me hac<strong>en</strong> la misma crítica y por lo tanto <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do lo que pued<strong>en</strong><br />

ser exageraciones <strong>en</strong> el com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la política española. Aquí<br />

no se hace una política <strong>de</strong> consumo y por lo g<strong>en</strong>eral los gestores <strong>de</strong>l<br />

agua participan también, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> nuestras posibilida<strong>de</strong>s, y el<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 125


Consorcio nos ha organizado una campaña también bonita <strong>de</strong> todos<br />

estos conceptos <strong>de</strong> nueva cultura <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> ahorro y todo lo que sea<br />

ahorrar agua me parece <strong>de</strong> interés. Insisto, el problema <strong>de</strong> Gipuzkoa<br />

no es que vayamos consumi<strong>en</strong>do más agua, <strong>de</strong> hecho creo que los<br />

datos guipuzcoanos avalan, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los consumos,<br />

estamos estancados a la baja y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista<br />

se van produci<strong>en</strong>do f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales <strong>de</strong> interés, pero t<strong>en</strong>emos la<br />

obligación <strong>de</strong> estar preparados para las épocas <strong>de</strong> años flacos. Esto<br />

significa t<strong>en</strong>er garantías, no por increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda, sino garantías<br />

para disponer <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> agua que necesitemos y hay<br />

mucho que hacer para conseguir que se reduzcan las pérdidas, pero<br />

si se exagera un com<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> torno a esto creo que se <strong>de</strong>svirtúa el<br />

s<strong>en</strong>tido a la cuestión porque habría que matizar dos cosas al m<strong>en</strong>os.<br />

La primera es que las cifras más o m<strong>en</strong>os oficiales sobre pérdidas son<br />

<strong>en</strong> gran medida m<strong>en</strong>tira, ya que son cifras <strong>de</strong> agua no facturada que<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nada que ver con pérdidas, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l agua que sale <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>pósitos <strong>en</strong> alta, al agua que se factura al ciudadano hay pérdidas<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido estricto <strong>de</strong>l término, hay aguas no facturadas <strong>de</strong> consumo<br />

municipal, hay <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te instalación <strong>de</strong> contadores, hay muchas<br />

cuestiones, las pérdidas reales son más bajas y la política <strong>de</strong> adon<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>bemos conducir la pérdida ti<strong>en</strong>e también un límite y el límite está <strong>en</strong><br />

la efici<strong>en</strong>cia económica. Globalm<strong>en</strong>te llega un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que si<br />

queremos reducir más las pérdidas <strong>de</strong> agua por mejora <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong> baja, es <strong>de</strong>cir, que las pérdidas no se produc<strong>en</strong> ni <strong>en</strong> los embalses,<br />

ni <strong>en</strong> las producciones principales, ni <strong>en</strong> los <strong>de</strong>pósitos municipales,<br />

lógicam<strong>en</strong>te las bajas empiezan a producirse <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> todo<br />

el sistema <strong>de</strong> canalización hasta llegar al grifo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> las casas.<br />

Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado límite invertir más <strong>en</strong> producir una<br />

m<strong>en</strong>or pérdida <strong>en</strong> el sistema no comp<strong>en</strong>sa económica y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

respecto a disponer <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> regulación. Por lo tanto hay<br />

que invertir y <strong>en</strong> concreto el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Sebastián, que era<br />

el que t<strong>en</strong>ía pérdidas <strong>de</strong> una cierta importancia, ha establecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hace año y medio, a su vez, una política y unos contratos <strong>de</strong> reducir<br />

las pérdidas, pero no veamos posibilida<strong>de</strong>s mágicas a esta cuestión.<br />

Los embalses ti<strong>en</strong><strong>en</strong> coste medioambi<strong>en</strong>tal por supuesto y coste<br />

económico, cuando se habla <strong>de</strong> esa visión <strong>de</strong> obras faraónicas estoy<br />

absolutam<strong>en</strong>te empeñado, y esto lo discuto con muchos alcal<strong>de</strong>s, <strong>en</strong><br />

126 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


que no se hagan más embalses <strong>de</strong> los estrictam<strong>en</strong>te necesarios y<br />

aquí hay más <strong>de</strong> uno <strong>en</strong> esta sala que conoce como discutimos sobre<br />

el tema, necesitamos refuerzos <strong>de</strong> garantías pero tampoco t<strong>en</strong>emos<br />

que ir a políticas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> embalses por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo que las<br />

técnicas matemáticas justifiqu<strong>en</strong> que se realice. Los embalses ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

costes ambi<strong>en</strong>tales y también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas medioambi<strong>en</strong>tales, El<br />

País publicó hace poco <strong>en</strong> el semanario los humedales españoles<br />

más bonitos y una parte <strong>de</strong> ellos eran cola <strong>de</strong> embalses. Los embalses<br />

guipuzcoanos <strong>en</strong> concreto, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> costes ambi<strong>en</strong>tales bajos<br />

porque son embalses pequeños que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> sitios<br />

con estudios <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, etc., a su vez se revalorizan <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista no solam<strong>en</strong>te lúdico <strong>de</strong>l ciudadano que se acerca<br />

a los mismos sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> algunas v<strong>en</strong>tajas ambi<strong>en</strong>tales.<br />

En todo caso todo embalse ti<strong>en</strong>e un coste medioambi<strong>en</strong>tal<br />

y t<strong>en</strong>go claro como responsable político <strong>en</strong> esta materia, que si puedo<br />

evitar hacer un embalse eso es una ganancia medioambi<strong>en</strong>tal segura.<br />

Respecto a los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, mi compañero ha lanzado un<br />

m<strong>en</strong>saje que quiero que que<strong>de</strong> claro, <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos para proteger<br />

cultivos, si algo he dicho <strong>en</strong> mi interv<strong>en</strong>ción es que t<strong>en</strong>emos clarísimo<br />

que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos más que para proteger suelos<br />

urbanos, no para proteger cultivos y creo que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> los proyectos, que <strong>en</strong> etapas anteriores se han realizado <strong>de</strong><br />

estudios <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s a través <strong>de</strong>l plan integral <strong>de</strong> protección <strong>de</strong><br />

inundaciones, los administradores actuales <strong>de</strong>l agua, tanto <strong>de</strong><br />

Diputación como <strong>de</strong>l Gobierno hemos eliminado una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong><br />

los proyectos que <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto no protegían lo construido, sino<br />

teóricam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían un resultado <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> conseguir los espacios.<br />

A<strong>de</strong>más si te pasas <strong>de</strong> la raya <strong>en</strong> los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, lo que estás<br />

consigui<strong>en</strong>do es una mayor velocidad <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> las<br />

aguas <strong>de</strong>l río por lo tanto provocas riesgo <strong>de</strong> inundaciones aguas abajo,<br />

es <strong>de</strong>cir, que es una política (no me gusta llamarla <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to)<br />

la <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a inundaciones que <strong>de</strong>be establecerse<br />

con mucha responsabilidad <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir qué casos realm<strong>en</strong>te<br />

hay que <strong>en</strong>cauzar y cuál es el tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to a realizarse<br />

para que, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible, sea respetuoso con el ecosistema<br />

y no aum<strong>en</strong>te los problemas <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> inundaciones.<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 127


En fin como las meigas, haberlas hailas, luego <strong>en</strong> Gipuzkoa seguimos<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to porque somos un territorio<br />

extraordinariam<strong>en</strong>te predispuesto, <strong>en</strong> las zonas ocupadas ya, a<br />

sufrir inundaciones que son procesos naturales.<br />

J.S.: Voy a ahondar <strong>en</strong> los datos que ha dicho Jorge Letam<strong>en</strong>dia y<br />

es lo sigui<strong>en</strong>te. Aquí ha habido ayuntami<strong>en</strong>tos que t<strong>en</strong>ían porc<strong>en</strong>tajes<br />

hasta por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> agua controlada y uno <strong>de</strong> los motivos es<br />

que el precio era relativam<strong>en</strong>te barato, <strong>en</strong> la medida que han subido<br />

los precios los ayuntami<strong>en</strong>tos han empezado a preocuparse e invertir<br />

<strong>en</strong> mejora <strong>de</strong> conducciones, <strong>de</strong> hecho hay ayuntami<strong>en</strong>tos que están<br />

invirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> mejora <strong>de</strong> conducciones y están amortizando <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> un año las inversiones que han hecho. El objetivo que se les ha sugerido<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el consorcio ha sido <strong>en</strong> principio bajar hasta un 25% las<br />

fugas realm<strong>en</strong>te. En principio como tope por lo bajo se les ha sugerido<br />

que mant<strong>en</strong>gan el 25% como fuga porque <strong>de</strong> ahí para bajo ya sería<br />

económicam<strong>en</strong>te incluso poco viable, creo que es más v<strong>en</strong>tajoso<br />

ir invirti<strong>en</strong>do año a año el importe correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar mant<strong>en</strong>er<br />

esas fugas que no <strong>de</strong> golpe int<strong>en</strong>tar bajar por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 25%.<br />

P.: Quería romper una lanza <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> la Administración Vasca<br />

porque según la estadística que ha dado Santiago Martín, <strong>en</strong><br />

Gipuzkoa nos tocaba una presa que no se ll<strong>en</strong>aba o que no valía pa -<br />

ra nada y afortunadam<strong>en</strong>te no t<strong>en</strong>emos esa situación. Tampoco me<br />

creo <strong>de</strong>l todo, aunque <strong>en</strong> una época quizás sí, que las gran<strong>de</strong>s cons -<br />

tructoras son las que hac<strong>en</strong> los planes hidrológicos, las que estable -<br />

c<strong>en</strong> si hay que hacer presas o no. Por último dado el título <strong>de</strong> las jor -<br />

nadas lo que sí me gustaría es si alguno <strong>de</strong> los pon<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong>e algún<br />

m<strong>en</strong>saje positivo e innovador acerca <strong>de</strong>l uso y abuso. Quiero <strong>de</strong>cir<br />

que nos vayamos todos a casa con una i<strong>de</strong>a, el agua la t<strong>en</strong>emos que<br />

seguir usando, hemos oído cantidad <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes, hay muchas pre -<br />

sas, se contamina mucho el agua, se reutiliza poco, se <strong>de</strong>pura poco,<br />

a ver si nos podríamos ir con un m<strong>en</strong>saje <strong>en</strong> positivo <strong>de</strong> cara sobre to -<br />

do al año 2001.<br />

S.M.B.: En primer lugar hay dos temas que quería com<strong>en</strong>tar, el segundo<br />

tema es el m<strong>en</strong>saje positivo que <strong>de</strong>cía usted. En primer lugar<br />

el precio <strong>de</strong>l agua que se ha com<strong>en</strong>tado un poco aquí <strong>de</strong> refilón.<br />

Nosotros estamos a favor <strong>de</strong> que el agua t<strong>en</strong>ga un precio. El agua tie-<br />

128 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


ne un precio <strong>en</strong> abastecimi<strong>en</strong>to pero el agua <strong>en</strong> regadío, es la media<br />

<strong>en</strong> todo el Estado, es <strong>de</strong> una peseta el metro cúbico, ¡una peseta el<br />

metro cúbico!. En abastecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el agua no suele t<strong>en</strong>er<br />

precio, el agua no ti<strong>en</strong>e precio, lo que ti<strong>en</strong>e precio es el coste <strong>de</strong> potabilización<br />

y <strong>de</strong> traída, el servicio es lo que ti<strong>en</strong>e precio. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />

que el agua <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er precio para que se valore, si el agua es gratis<br />

siempre será no r<strong>en</strong>table reducir las pérdidas <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución<br />

porque lo que se pier<strong>de</strong> no vale dinero, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />

el agua ti<strong>en</strong>e un precio, lo que se pier<strong>de</strong> ya vale dinero y <strong>en</strong>tonces sí<br />

es r<strong>en</strong>table. Ahora bi<strong>en</strong>, ¿a partir <strong>de</strong> qué punto <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser r<strong>en</strong>table<br />

económicam<strong>en</strong>te el reducir las pérdidas?, eso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá también <strong>de</strong>l<br />

precio <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser r<strong>en</strong>table para el precio actual pero no a lo<br />

mejor para otro precio <strong>de</strong>terminado. No creemos que hay que ponerle<br />

un precio al agua porque sí, para ser una forma más <strong>de</strong> recaudar<br />

dinero, una forma más <strong>de</strong> impuestos, nosotros <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que una<br />

política <strong>de</strong> precios sirve para racionalizar el consumo <strong>de</strong>l agua, estamos<br />

a favor <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> bloques, es <strong>de</strong>cir, que los consumos necesarios,<br />

realm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>gan un coste económico muy bajo, pero a partir<br />

<strong>de</strong> unos ciertos niveles <strong>de</strong> consumo, que ya no son digamos los necesarios,<br />

se increm<strong>en</strong>te notablem<strong>en</strong>te el precio el agua, ¿por qué?,<br />

porque ese agua <strong>de</strong>l grifo que teóricam<strong>en</strong>te no vale dinero, salvo el<br />

coste <strong>de</strong> servicio, sí ti<strong>en</strong>e unos costes adicionales importantes. Ti<strong>en</strong>e<br />

costes ambi<strong>en</strong>tales que son, el valle que hubo que <strong>de</strong>struir para construir<br />

ese embalse, unos costes sociales que son, las personas que hubo<br />

que trasladar <strong>de</strong> ese valle a vivir a Móstoles, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> Madrid,<br />

porque se quedaron sin su casa y sin su medio <strong>de</strong> vida y un coste económico<br />

<strong>de</strong> 15-20 mil millones <strong>de</strong> pesetas que vale un gran embalse.<br />

Ya ti<strong>en</strong>e esos costes, hay veces que no hay más remedio, que es necesario,<br />

<strong>en</strong>tonces vamos a int<strong>en</strong>tar que esto se utilice <strong>de</strong> la forma más<br />

eficaz posible y que no se <strong>de</strong>rroche, una <strong>de</strong> las fórmulas es el precio.<br />

Decimos que se <strong>de</strong>rrocha agua <strong>en</strong> abastecimi<strong>en</strong>tos urbanos por lo<br />

sigui<strong>en</strong>te, antes estaba hablando <strong>de</strong> lo que eran las responsabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> las administraciones públicas, pérdidas <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución,<br />

etc., ahora están los propios ciudadanos. Nosotros hicimos un<br />

cálculo <strong>en</strong> un municipio <strong>de</strong> la comunidad <strong>de</strong> Madrid don<strong>de</strong> había un<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das que eran bloques <strong>de</strong> pisos y otro que eran vivi<strong>en</strong>das<br />

unifamiliares con jardín, cogi<strong>en</strong>do todos los recibos <strong>de</strong> agua y<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 129


vi<strong>en</strong>do cuál era <strong>de</strong> piso y cuál era <strong>de</strong> jardín vimos las difer<strong>en</strong>cias y nos<br />

<strong>en</strong>contramos que, <strong>de</strong> media a lo largo <strong>de</strong>l año una casa con jardín, jardín<br />

<strong>de</strong> 200 metros cuadrados no estoy hablando <strong>de</strong> un parque sino un<br />

adosadito <strong>de</strong> esos que hay tanto <strong>en</strong> las afueras <strong>de</strong> Madrid, gastaba <strong>de</strong>l<br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4 veces más que un piso. Pero es que <strong>en</strong> la época <strong>de</strong> mayor<br />

escasez <strong>de</strong> agua, <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> calor <strong>de</strong> julio y agosto que es<br />

cuando más se riega, una vivi<strong>en</strong>da con una parcela <strong>de</strong> 500 metros<br />

cuadrados, gastaba 11 veces más que un piso. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que ahí<br />

existe un <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong> agua, sobre todo por la i<strong>de</strong>a esa <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

Castilla unas mantas <strong>de</strong> césped radiante que probablem<strong>en</strong>te no<br />

hagan mucha falta, ahí vemos un <strong>de</strong>rroche y qui<strong>en</strong> quiera ese césped<br />

pues lo lógico es que no pague el agua a 60-70 pesetas metro cúbico<br />

sino que pague mucho más, ya que está g<strong>en</strong>erando un perjuicio al<br />

resto <strong>de</strong> los ciudadanos o está suponi<strong>en</strong>do un coste para el conjunto<br />

<strong>de</strong> la sociedad.<br />

Se <strong>de</strong>rrocha agua, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los jardines d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

los propios hogares. Es cierto que una forma <strong>de</strong> medir la calidad <strong>de</strong> vida<br />

o el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país (antes se medía por la producción<br />

<strong>de</strong> ácido sulfúrico, una medida realm<strong>en</strong>te curiosa), es por el consumo<br />

<strong>de</strong> agua por habitante y año. Países sub<strong>de</strong>sarrollados con 10-<br />

15 litros por habitante y año fr<strong>en</strong>te a países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dosci<strong>en</strong>tos y<br />

pico litros por habitante y año. Es cierto que la disponibilidad <strong>de</strong> agua<br />

mejora la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los ciudadanos, pero ocurre una cosa, a<br />

partir <strong>de</strong> un cierto nivel, un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> agua no supone<br />

una mejora <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida, vamos a ver, uno que <strong>de</strong>je el<br />

grifo abierto y se vaya a ver la tele no es más feliz que si lo tuviera cerrado.<br />

P<strong>en</strong>samos que esto no lo hace casi nadie. Hay un dato curioso<br />

<strong>de</strong>l canal <strong>de</strong> Isabel II, que es una empresa pública <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> agua a Madrid; <strong>en</strong> la etapa <strong>de</strong> la sequía hizo una campaña, sacaba<br />

fotografías <strong>en</strong> la televisión <strong>de</strong> como estaban los embalses medio<br />

vacíos, dici<strong>en</strong>do que había que ahorrar agua, que no había que <strong>de</strong>rrochar,<br />

etc. Esta campaña trajo consigo un ahorro neto <strong>en</strong> los ciudadanos<br />

<strong>de</strong> Madrid <strong>de</strong> 30 hectómetros cúbicos <strong>en</strong> un año, lo que consum<strong>en</strong><br />

300 mil habitantes. El ahorro fue mayor porque se introdujeron<br />

otras medidas como regar con agua <strong>de</strong> <strong>de</strong>puradora los parques, pero<br />

el ahorro neto sin cortarse ni un sólo minuto el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua<br />

a los ciudadanos, no hubo ni siquiera reducciones <strong>en</strong> la presión para<br />

130 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


disminuir las pérdidas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s, supuso un ahorro <strong>de</strong> 30 hectómetros<br />

cúbicos. Está claro que si no se produjo una pérdida <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> los ciudadanos, fue una cosa voluntaria, que esos 30 hectómetros<br />

cúbicos <strong>de</strong> más que se consumían eran <strong>de</strong>rroche. Pero ¿qué<br />

ocurrió?, que el canal <strong>de</strong> Isabel II (y <strong>en</strong> esto soy un poco malvado) se<br />

dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que había bajado la facturación y es una empresa pública,<br />

<strong>en</strong>tonces empezó a mandar m<strong>en</strong>sajes a los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

que <strong>de</strong>cían la sequía ha acabado, muchas gracias a todos los<br />

ciudadanos por su ahorro, ya hemos pasado el peligro, unos m<strong>en</strong>sajes<br />

que se veía por don<strong>de</strong> iban. El tema eran tres mil millones <strong>de</strong> pesetas<br />

<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> facturación y curiosam<strong>en</strong>te el consumo no subía,<br />

los ciudadanos se habían acostumbrado a una forma <strong>de</strong> consumo<br />

y ese consumo todavía no ha subido, es <strong>de</strong>cir, Madrid gasta m<strong>en</strong>os<br />

agua ahora que hace unos años. Esto quiere <strong>de</strong>cir que los ciudadanos,<br />

por ejemplo <strong>en</strong> Euskadi, don<strong>de</strong> la mayor parte <strong>de</strong>l consumo<br />

es consumo <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to urbano, pued<strong>en</strong> conseguir reducir ese<br />

consumo y lo cual significa que estos señores no t<strong>en</strong>gan que construir<br />

más presas que produzcan unos costes ambi<strong>en</strong>tales y sociales a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> un coste económico para todos y eso se consigue evitando<br />

que gotee, etc. Todos estos m<strong>en</strong>sajes y propuestas que muchas veces<br />

sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> televisión y que la verdad han resultado ser bastante eficaces.<br />

I.U.: Pedían un m<strong>en</strong>saje positivo, creo que ya lo ha dado antes el<br />

Diputado, los ríos cuando se les ayuda, no mucho, reaccionan <strong>de</strong> forma<br />

maravillosa por lo m<strong>en</strong>os los nuestros. Y si los ayudas mucho reaccionan<br />

realm<strong>en</strong>te muy bi<strong>en</strong>. ¿Qué es lo que hay que hacer?.<br />

Inicialm<strong>en</strong>te no hay medidas mágicas, no hay fórmulas, hay que hacer<br />

estudios específicos para cada caso. En el caso concreto la<br />

Diputación ha iniciado una serie que se ha com<strong>en</strong>zado <strong>en</strong> el Urola con<br />

un estudio sistemático integral <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>en</strong> el cual se estudian todos<br />

los factores y se basa <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a nueva <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> directiva<br />

europea <strong>en</strong> la que se dice que la recuperación <strong>de</strong> las cu<strong>en</strong>cas<br />

fluviales, la recuperación <strong>de</strong> los ríos, ti<strong>en</strong>e que estar basada, digamos<br />

<strong>de</strong> forma grosera, <strong>en</strong> cuatro patas; es como si fuese una mesa <strong>de</strong> cuatro<br />

patas, ‘una’ recuperar la calidad <strong>de</strong>l agua, puesto que si el agua<br />

no ti<strong>en</strong>e una calidad bu<strong>en</strong>a no hacemos nada. ‘Dos’ conseguir que<br />

exista un caudal, es <strong>de</strong>cir que los caudales que estén pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 131


íos sean lo más parecidos posibles a los naturales, que no haya tramos<br />

que se qued<strong>en</strong> secos, etc. ‘Tres’ que la calidad <strong>de</strong>l medio, <strong>de</strong>l hábitat,<br />

esté lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>teriorada posible, es <strong>de</strong>cir, evitar <strong>en</strong> lo posible<br />

los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, cuando t<strong>en</strong>gan que hacerse, hacerlos con unas<br />

técnicas m<strong>en</strong>os impactantes, etc. Y por último eliminar los obstáculos,<br />

quiero <strong>de</strong>cir las presas. Esto no quiere <strong>de</strong>cir que haya que eliminarlas<br />

físicam<strong>en</strong>te, sino que sean “permeables”, es <strong>de</strong>cir, que hacia arriba los<br />

peces migratorios puedan subir y hacia abajo los peces migratorios<br />

también puedan emigrar por el río sin meterse <strong>en</strong> canales.<br />

Yo quería hacer un matiz, una cosa muy breve, se ha estado hablando<br />

aquí sobre la complicadísima orografía guipuzcoana. Es cierto<br />

Gipuzkoa ti<strong>en</strong>e una orografía criminal <strong>en</strong> el aspecto <strong>de</strong> lo que sería las<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo urbanístico. Pero yo voy a poner un pequeño<br />

ejemplo: hoy <strong>en</strong> día alterar un río, es <strong>de</strong>cir, hacer un <strong>de</strong>sarrollo<br />

urbanístico, un <strong>de</strong>sarrollo industrial, lo que sea, afectando a un río es<br />

relativam<strong>en</strong>te costoso pero se pue<strong>de</strong> hacer, es bastante más fácil que<br />

plantearse por ejemplo cambiar el trazado <strong>de</strong> una carretera. Hoy <strong>en</strong><br />

día una carretera ti<strong>en</strong>e unas bandas <strong>de</strong> 15 metros a cada lado que<br />

son intocables; ahí nadie pone una casa, una caseta, nada, porque inmediatam<strong>en</strong>te<br />

vi<strong>en</strong>e el señor <strong>de</strong> la carretera y dice “usted fuera <strong>de</strong><br />

aquí” y si no pasa por <strong>en</strong>cima la máquina excavadora y adiós. ¿Por<br />

qué una carretera es más que un río? o ¿por qué un río es m<strong>en</strong>os que<br />

una carretera? ¿ por qué no van a ser iguales los ríos que las carreteras?,<br />

¿por qué no hay que poner las mismas trabas cuando se trate<br />

<strong>de</strong> afectar a un río que cuando se trate <strong>de</strong> afectar a una carretera?,<br />

¿es que somos m<strong>en</strong>os o qué?.<br />

J.L.: En plan <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong> positivo, qui<strong>en</strong> gestiona el agua <strong>en</strong><br />

Gipuzkoa no somos la Diputación o el Gobierno, no somos los que hacemos<br />

las obras, son consorcios y mancomunida<strong>de</strong>s y como no hablo<br />

<strong>de</strong> mí puedo <strong>de</strong>cir sin ningún problema que no he visto nunca a nadie<br />

preocupado porque el consumo no se increm<strong>en</strong>te. Aquí <strong>en</strong> la mesa y<br />

<strong>en</strong> el público están los responsables y os aseguro que no hay esa voluntad<br />

<strong>de</strong> que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los consumos. Sí ha habido una experi<strong>en</strong>cia<br />

que hemos estudiado y que ha resultado muy interesante <strong>en</strong> el<br />

alto Urola junto con <strong>Tolosa</strong> que tuvo riesgos <strong>de</strong> cortes <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> las<br />

Navida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hace año y medio, se produjo un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l consu-<br />

132 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


mo <strong>de</strong>bido al aviso. La verdad es que Josetxo Saizar sabe más <strong>de</strong><br />

eso, yo bebo <strong>de</strong> sus fu<strong>en</strong>tes, luego se han mant<strong>en</strong>ido esos niveles<br />

más bajos <strong>de</strong> consumo.<br />

Creo mucho <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> esto que se llama una nueva cultura<br />

<strong>de</strong>l agua y las políticas <strong>de</strong> ahorro <strong>de</strong>l ciudadano e insistir que<br />

cuando uno se lave los di<strong>en</strong>tes cierre el grifo y que la ducha es medioambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

más sana que el baño, sin llegar al exceso <strong>de</strong> un<br />

ver<strong>de</strong> alemán que <strong>en</strong> una campaña electoral dijo que él por conservar<br />

el agua se duchaba sólo una vez a la semana y espero que los ver<strong>de</strong>s<br />

lo hayan laminado porque seguro que las ver<strong>de</strong>s lo han laminado<br />

<strong>de</strong> su vida necesariam<strong>en</strong>te. Creo mucho <strong>en</strong> las campañas, <strong>en</strong> los esfuerzos,<br />

siempre que no se magnifiqu<strong>en</strong> <strong>de</strong> tal forma que perdamos<br />

las perspectiva <strong>de</strong> lo que son las posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o. Insistir<br />

<strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a y es que <strong>en</strong> años <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es pluviales normales, nosotros<br />

no t<strong>en</strong>emos problemas <strong>de</strong> agua ni t<strong>en</strong>emos capacidad <strong>de</strong> embalsar,<br />

repito consumimos 100 hectómetros cúbicos al año y <strong>en</strong> nuestros<br />

embalses ll<strong>en</strong>os no llegan a 70 lo cual significa que por mucho<br />

que consumamos, por mucha agua que circule por los ríos o por las<br />

cu<strong>en</strong>cas, <strong>en</strong> último término no t<strong>en</strong>emos capacidad <strong>de</strong> reservar <strong>en</strong> los<br />

embalses y <strong>en</strong> alguna ocasión t<strong>en</strong>emos que reforzarlos. T<strong>en</strong>emos pocas<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reutilización <strong>de</strong> agua porque el agua reutilizada<br />

es básicam<strong>en</strong>te para regadío o para regadío urbano y por las propias<br />

características <strong>de</strong> nuestro territorio, nuestro ver<strong>de</strong> exterior no se riega,<br />

por suerte.<br />

Realizado Ibiur (lógicam<strong>en</strong>te discutir aquí que no hay que hacer<br />

más presas sonaría a provocación), esperemos que este verano comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong><br />

las obras, insisto que el coste medioambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> nuestros<br />

embalses es muy escaso por su pequeño tamaño. Todos los embalses<br />

guipuzcoanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> 70 hectómetros cúbicos y el famoso que se<br />

discute <strong>de</strong> Itoiz ti<strong>en</strong>e 400, para situarnos <strong>en</strong> la perspectiva <strong>de</strong> que estamos<br />

hablando <strong>de</strong> cosas muy pequeñas.<br />

En relación con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los ríos son extraordinariam<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>cidos,<br />

com<strong>en</strong>tar que hace un par <strong>de</strong> años tuvimos un accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> circulación<br />

<strong>en</strong> el cual un camión que llevaba gasoil cayó <strong>en</strong> el río Urola.<br />

Nos preocupamos bastante <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada e hicimos un seguimi<strong>en</strong>to sistemático<br />

<strong>de</strong> lo que había ocurrido, nos quedamos realm<strong>en</strong>te asombrados.<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 133


Si lo dice un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la administración parece que es una incitación<br />

a que se <strong>en</strong>sucie pero la verdad es que el comportami<strong>en</strong>to posterior<br />

<strong>de</strong>l río Urola, bi<strong>en</strong> medido por especialistas, ha sido fabuloso, es<br />

d e c i r, que por suerte, <strong>de</strong>bido a la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y a la velocidad <strong>de</strong> circulación<br />

<strong>de</strong>l agua por estos ríos, lo que cae se va rápidam<strong>en</strong>te y eso es lo<br />

que permite, que las recuperaciones sean más rápidas.<br />

Y acabar con esta i<strong>de</strong>a, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el urbanismo t<strong>en</strong>emos que dignificar<br />

los ríos, me parece fundam<strong>en</strong>tal para que se vaya trabajando.<br />

El saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Gipuzkoa todavía exige 60 mil millones <strong>de</strong> inversión,<br />

que es una cifra altísima, pero con cantida<strong>de</strong>s extraordinariam<strong>en</strong>te<br />

más pequeñas <strong>en</strong> actuaciones <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> vegetación<br />

<strong>de</strong> riberas, <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> los cauces, <strong>de</strong> sombreado <strong>de</strong> los cauces, <strong>de</strong><br />

conseguir que <strong>en</strong> los sitios don<strong>de</strong> se actúa la lámina no sea tan ancha<br />

y tan plana que permita que el agua no se recali<strong>en</strong>te y afecte a la vida<br />

piscícola, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> actuaciones económicam<strong>en</strong>te mucho más<br />

reducidas que el saneami<strong>en</strong>to, la repercusión <strong>en</strong> la mejora <strong>de</strong>l ecosistema<br />

y la capacidad <strong>de</strong> uso lúdico respetuoso también son extraordinarias<br />

y el m<strong>en</strong>saje positivo es que los ríos guipuzcoanos <strong>en</strong> estos últimos<br />

años han mejorado espectacularm<strong>en</strong>te. El Urumea y el Bidasoa<br />

y el Oiartzun porque hemos empezado con las aguas residuales, que<br />

antes iban a cauce fluvial y que ahora van a costa. No están actuando<br />

las <strong>de</strong>puradoras, que son necesarias, que hay que hacer, pero el<br />

mero <strong>de</strong>svío <strong>de</strong> las aguas residuales que antes iban a cauce fluvial y<br />

que ahora van a costa, ha supuesto ya una recuperación espectacular<br />

y <strong>en</strong> los últimos años esto va a ser mucho más importante. Y no me<br />

preocupa que se le exija a la administración que invierta porque será<br />

el mecanismo para que a su vez los que son más jefes míos, me dot<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> más presupuesto y podamos conseguir que el ritmo <strong>de</strong> la obra<br />

sea algo más elevado, porque soy el primero que t<strong>en</strong>go interés <strong>en</strong> que<br />

transci<strong>en</strong>da públicam<strong>en</strong>te, que los ritmos <strong>de</strong> inversión y esfuerzos<br />

son necesarios y que hay que actuar y conseguidos los temas <strong>de</strong><br />

abastecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> los ríos,<br />

todo lo que es la protección <strong>de</strong>l dominio público hidráulico, con inversiones<br />

más bajas, espero que d<strong>en</strong> resultados espectaculares.<br />

P: Sé que queda poco tiempo y voy a hacer dos preguntas para<br />

respuestas rapidísimas. Una es para Santiago Martín, ¿sabes si el<br />

cambio <strong>de</strong> política <strong>de</strong> oferta a política <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda repercutiría <strong>en</strong> el<br />

134 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


precio <strong>de</strong> cara al usuario increm<strong>en</strong>tándolo o <strong>de</strong>jándolo igual?. La otra<br />

es para Iñaki Urrizalqui, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do el problema económico <strong>de</strong> las pre -<br />

sas, hacer presas para per<strong>de</strong>rlo <strong>en</strong> las conducciones no parece muy<br />

económico, ¿hay algún problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista biológico,<br />

<strong>en</strong> que el agua se pierda <strong>en</strong> su distribución?, ¿no pasa al ciclo <strong>de</strong><br />

agua y se recupera <strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te vuelta?.<br />

S.M.B.: En primer lugar, pasar a un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda implicaría<br />

necesariam<strong>en</strong>te poner un precio al agua, pero no como un elem<strong>en</strong>to<br />

recaudador, es un elem<strong>en</strong>to racionalizador <strong>de</strong>l consumo. Eso<br />

significa que los consumos básicos pasarían a costarnos más que las<br />

0.09 pesetas por litro o 12 pesetas por litro <strong>de</strong> uso industrial. Pero el<br />

precio que se está poni<strong>en</strong>do actualm<strong>en</strong>te al agua <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

Ayuntami<strong>en</strong>tos, bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, por lo que es<br />

variable. En Madrid el agua le cuesta al ciudadano a 120 pesetas metro<br />

cúbico porque ahí se están pagando los costes <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración, la<br />

traída <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> 100 km. <strong>de</strong> distancia <strong>en</strong> muchos casos, etc, pero lo<br />

que no se está pagando <strong>en</strong> ningún lugar <strong>de</strong>l Estado es el precio <strong>de</strong> lo<br />

que es el líquido <strong>en</strong> sí. En principio dice la Ley <strong>de</strong> Aguas que el agua<br />

es <strong>de</strong> todos y que la tutela el Estado. Nosotros creemos que se le ti<strong>en</strong>e<br />

que poner un precio para que luego salgan esas cu<strong>en</strong>tas y que el<br />

agua que se va por la tubería está tratada y cuesta dinero , pero ¿y la<br />

<strong>de</strong>l regadío?, que no cuesta nada, a peseta el metro cúbico.<br />

Lógicam<strong>en</strong>te ese precio, <strong>en</strong>tre otras cosas, ayudará a que sea r<strong>en</strong>table<br />

económicam<strong>en</strong>te arreglar la conducción, lo que es la canalización.<br />

En relación a lo segundo, hay casos <strong>en</strong> que el agua que se pier<strong>de</strong><br />

por la red <strong>de</strong> distribución va a los acuíferos e incluso hay zonas <strong>en</strong> la<br />

costa mediterránea que eso reti<strong>en</strong>e la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> intrusión <strong>de</strong> agua<br />

marina, es cierto. Pero lo que está clarísimo es que el que se pierda<br />

agua por la red <strong>de</strong> distribución es una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia económica técnica<br />

que implica que ti<strong>en</strong>es que disponer <strong>de</strong> más recursos <strong>en</strong> la cabecera,<br />

lo cual lleva a estos impactos <strong>de</strong> los que estamos hablando.<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, eso ocurre por el riesgo <strong>en</strong> riego por inundación<br />

<strong>en</strong> la zona val<strong>en</strong>ciana, pero eso no es justificación, actualm<strong>en</strong>te hay<br />

una inefici<strong>en</strong>cia, es preferible pasar al goteo y <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado al<br />

riego más efici<strong>en</strong>te y si necesitas fr<strong>en</strong>ar la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l tapón salino<br />

que a<strong>de</strong>más se produce por la sobreexplotación <strong>de</strong> los acuíferos, no<br />

Agua uso y abuso<br />

zumardi - CIT / 135


lo olvi<strong>de</strong>mos, es preferible tomar medidas <strong>en</strong> esa dirección, pero lo<br />

que no se pue<strong>de</strong> es acomodarte a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, porque<br />

te ha dado este resultado, eso es <strong>de</strong> lógica. En principio hay que<br />

ir a reducir las pérdidas y es lo que <strong>en</strong> cierto modo todas las administraciones<br />

están int<strong>en</strong>tando, incluso empresas públicas que se <strong>en</strong>cargan<br />

<strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong>l agua están apostando fuerte <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, invirti<strong>en</strong>do<br />

miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> pesetas anuales, hablo <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong><br />

Isabel II, hablo <strong>de</strong> la compañía <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> Barcelona, etc.<br />

J.S.: Para concluir (como todo el mundo ha dado su m<strong>en</strong>saje) mi<br />

opinión es que <strong>de</strong> alguna manera somos afortunados ya que si, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to, cae tanta agua como cae y<br />

con sólo aprovechar el 5% cubrimos nuestras necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> este<br />

mom<strong>en</strong>to, yo diría que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> nosotros. El 100% <strong>de</strong> las garantías<br />

nunca existe y no se pue<strong>de</strong> conseguir, pero a poco bi<strong>en</strong> que gestionemos<br />

nuestros recursos parece que <strong>en</strong> principio no t<strong>en</strong>dría que<br />

haber gran<strong>de</strong>s problemas.<br />

Por otro lado <strong>en</strong> cuanto a conseguir calidad <strong>en</strong> los ríos y objetivos<br />

<strong>de</strong> mejoras <strong>de</strong> ríos, según ha dicho Iñaki Urrizalqui, t<strong>en</strong>emos unos ríos<br />

que son un chollo, a poco que los ayu<strong>de</strong>mos mejoran <strong>en</strong>seguida y<br />

si <strong>en</strong>cima las <strong>de</strong>puradoras que hay que implantar no son nada <strong>de</strong> otro<br />

mundo, sino que son completam<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>cionales, mejor que mejor.<br />

Todo este m<strong>en</strong>saje positivo está condicionado a una cuestión <strong>de</strong><br />

actitud nuestra. Probablem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>gamos que t<strong>en</strong>er una actitud <strong>de</strong><br />

cierta militancia por eso que se llama la nueva cultura <strong>de</strong>l agua, el uso<br />

racional y todo lo que conlleva, creo que <strong>de</strong> alguna manera quizás podamos<br />

permitirnos el lujo <strong>de</strong> gastar, disfrutar y usar el agua que necesitamos,<br />

fuera <strong>de</strong> eso ni una gota más. Bu<strong>en</strong>as noches.<br />

136 / zumardi - CIT Agua uso y abuso


Nuestro litoral<br />

¿Q u é p a s a c o n n u e s t r o l i t o r a l?<br />

Angel Borja<br />

Anton Aranburu<br />

Gonzalo Torre<br />

Miguel Zavala<br />

Pres<strong>en</strong>tados por:<br />

Javier Urrutia<br />

zumardi - CIT / 137


138 / zumardi - CIT Nuestro litoral


J a v i e r U r r u t i a<br />

Cuando se quiere hacer obras o activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción <strong>en</strong> el<br />

litoral, <strong>en</strong> la costa, hay unos procedimi<strong>en</strong>tos que hay que cumplir que<br />

Dº Anton Aramburu repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la administración nos com<strong>en</strong>tará<br />

con mas <strong>de</strong>talle, pero que resumo: cuando alguna institución o empresa<br />

quiere hacer una obra, se le exige que haga un estudio <strong>de</strong>l impacto<br />

que pue<strong>de</strong> producir <strong>en</strong> el Medio Ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno y <strong>en</strong> la<br />

sociedad, luego este estudio lo va a analizar la administración responsable<br />

y tomaran la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>clarar el nivel <strong>de</strong> impacto, medidas<br />

correctoras y <strong>de</strong>más <strong>de</strong>cisiones o si por el contrario se pue<strong>de</strong> llevar<br />

a<strong>de</strong>lante.<br />

Este tipo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> impacto son realizados por un cúmulo <strong>de</strong><br />

consultorías y empresas que se <strong>de</strong>dican a hacer este tipo <strong>de</strong> análisis<br />

a petición <strong>de</strong> las propias empresas fabricantes o constructoras o lo<br />

que toman la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> hacerlo. Aunque no t<strong>en</strong>emos a nadie <strong>de</strong> los<br />

que normalm<strong>en</strong>te suel<strong>en</strong> tomar la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> hacer la obra ni <strong>de</strong> los<br />

constructores o fabricantes <strong>de</strong> obras, si t<strong>en</strong>emos a Dº Angel Borja <strong>de</strong><br />

Azti, que hace estos tipos <strong>de</strong> estudio.<br />

También esta el público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y los mas conci<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

la población, que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que son los ecologistas, que van<br />

a estar <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la obra o actividad controlando como se llevan las<br />

cosas. Dª Gonzalo Torre biólogo <strong>de</strong> AZTERCOSTA nos dara su punto<br />

<strong>de</strong> vista.<br />

Por ultimo Dº Miguel Zabala <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Barcelona que<br />

pue<strong>de</strong> hablar <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tíficos marinos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un conocimi<strong>en</strong>to<br />

amplio, aunque no conozcan los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la obra, son los<br />

que hac<strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> análisis e investigaciones <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífi-<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 139


co que serian todos aquellos institutos <strong>de</strong> investigación, universida<strong>de</strong>s<br />

etc. Que no están directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este sistema, pero <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva son<br />

los que pued<strong>en</strong> dar información más veraz e imparcial y sobre todo,<br />

podrían hacer una especie <strong>de</strong> control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> cómo funciona el<br />

sistema integral y si los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema se organizan bi<strong>en</strong>.<br />

140 / zumardi - CIT Nuestro litoral


A n g e l B o r j a<br />

Cuando la sociedad se pregunta ¿qué pasa con nuestro litoral? la<br />

respuesta más habitual a esta pregunta suele ser: “El litoral está muy<br />

contaminado y la presión sobre las zonas costeras es muy int<strong>en</strong>sa”.<br />

Esto es verdad pero hasta cierto punto, <strong>en</strong> mi opinión hay que alejarse<br />

un poco <strong>de</strong>l estereotipo y creo que la respuesta más habitual <strong>de</strong>bería<br />

ser “El <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestra costa” puesto que es muy<br />

<strong>de</strong>sconocida para el gran público. Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar la charla lo ha<br />

reconocido el realizador <strong>de</strong>l ví<strong>de</strong>o, puesto que asegura que “He apr<strong>en</strong>dido<br />

mucho porque he conocido mucho <strong>de</strong>l litoral”.<br />

Normalm<strong>en</strong>te, aunque contamos con un fr<strong>en</strong>te costero <strong>de</strong> unos<br />

150 km., la mayor parte <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Euskadi vive <strong>de</strong> espaldas al<br />

mar, está muy influ<strong>en</strong>ciada por lo que le cu<strong>en</strong>tan, por lo que ha oído,<br />

por lo que ve <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la televisión, <strong>en</strong>tonces normalm<strong>en</strong>te<br />

la g<strong>en</strong>te se forma una opinión que pasa a ser un dogma <strong>de</strong> fe<br />

y aunque se rebata con datos es casi imposible dar la vuelta a la opinión<br />

que ti<strong>en</strong>e esa g<strong>en</strong>te.<br />

Es cierto que Gipuzkoa y Vizcaya ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una población muy d<strong>en</strong>sa,<br />

aproximadam<strong>en</strong>te 400 habitantes por kilómetro cuadrado, y lógicam<strong>en</strong>te<br />

esto se traduce <strong>en</strong> una presión muy gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> los lugares<br />

don<strong>de</strong> se asi<strong>en</strong>ta, pero también es verdad que la mayor parte <strong>de</strong> la<br />

g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Euskadi se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> lugares <strong>de</strong>terminados como son todo<br />

el corredor <strong>de</strong>l Nervión <strong>en</strong> Vizcaya y <strong>en</strong> Gipuzkoa, básicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la<br />

zona <strong>de</strong>l Deba y el área <strong>de</strong> Donostia y Hondarribia. Históricam<strong>en</strong>te se<br />

han dado ocupaciones int<strong>en</strong>sas <strong>en</strong> los estuarios, lo cual se ha visto <strong>en</strong><br />

el ví<strong>de</strong>o, ya que son las únicas zonas llanas con fácil comunicación,<br />

<strong>en</strong> aquel <strong>en</strong>tonces por mar.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 141


Pero también hay que admitir, que una mayoría <strong>de</strong> nuestra costa<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un estado más que aceptable <strong>de</strong> conservación, un<br />

estado <strong>de</strong> conservación digno <strong>de</strong> resaltar. Hemos visto, aunque no lo<br />

han nombrado, cabo Villano, Armintza, Gaztelugatxe, Izaro, cabo <strong>de</strong><br />

Ogoño, la rasa <strong>de</strong> Algorri, algunos estuarios como Urdaibai, Txingudi,<br />

Pl<strong>en</strong>tzia, etc. Y una <strong>de</strong> las razones <strong>de</strong> esto es porque la costa es acantilada<br />

y muy inaccesible, con zonas casi imposible que estén alteradas.<br />

Lo que es cierto es que hay presiones y que las habrá, pero yo<br />

creo que una <strong>de</strong> las cosas que hay que reconocer es que el grado <strong>de</strong><br />

naturalidad es bastante elevado para lo que se pue<strong>de</strong> esperar <strong>de</strong> un<br />

país tan poblado y d<strong>en</strong>so como es Euskadi.<br />

En mi opinión creo que la sociedad y la Administración ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

llegar a una especie <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre lo que se ti<strong>en</strong>e y lo que se<br />

quiere conservar, lo que es posible modificar para dar satisfacción a<br />

una serie <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s que el <strong>de</strong>sarrollo requiere tanto por aspectos<br />

industriales, <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> infraestructuras, etc. pero porque<br />

son necesarias, se quiera o no, y <strong>de</strong> alguna forma hay que hacerlas.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, creo que las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong><br />

Territorio, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aprobadas, y su <strong>de</strong>sarrollo posterior <strong>en</strong> los<br />

Planes Territoriales Sectoriales, son un bu<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partida<br />

para resolver cont<strong>en</strong>ciosos <strong>en</strong> lo que a infraestructuras costeras <strong>de</strong> todo<br />

tipo se refiere.<br />

Por otro lado la s<strong>en</strong>sibilidad por la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> zonas protegidas,<br />

<strong>de</strong> biotopos marinos protegidos, según la ley <strong>de</strong> la Naturaleza <strong>de</strong>l<br />

País Vasco, va <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to. Han hablado <strong>de</strong> Iñurritza que se ha <strong>de</strong>clarado<br />

ya; actualm<strong>en</strong>te está <strong>en</strong> estudio y <strong>en</strong> una fase muy avanzada<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>claración la zona <strong>de</strong> Gaztelugatxe. AZTI está estudiando ahora<br />

Algorri; antes hemos estudiado también Izaro y cabo <strong>de</strong> Ogoño , sin<br />

olvidarnos <strong>de</strong> Urdaibai y los planes que hay para Txingudi.<br />

Otra cosa <strong>de</strong> la que se habla habitualm<strong>en</strong>te es la contaminación,<br />

es verdad que hay puntos muy contaminados, el Nervión, Pasajes y<br />

Deba por ejemplo son los más emblemáticos <strong>en</strong> cuanto a contaminación.<br />

Pero <strong>en</strong> los últimos años se ha hecho un esfuerzo muy gran<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> todas las administraciones, tanto autonómicas como forales,<br />

para ir conoci<strong>en</strong>do cada vez mejor el estado real <strong>de</strong> nuestra costa, <strong>en</strong><br />

qué situación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra respecto a otros lugares y lo que es más<br />

142 / zumardi - CIT Nuestro litoral


importante, saber también cómo está evolucionando y creo que el conocimi<strong>en</strong>to<br />

que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> nuestra costa, actualm<strong>en</strong>te, es uno <strong>de</strong> los<br />

más elevados <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno próximo, me estoy refiri<strong>en</strong>do a todo<br />

el Cantábrico, la parte francesa incluida.<br />

Todos los datos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes estudios que hemos hecho, apuntan<br />

a que la situación cada vez es mejor, la calidad <strong>de</strong> las aguas y <strong>de</strong><br />

los sedim<strong>en</strong>tos, incluy<strong>en</strong>do aspectos tanto físico-químicos como biológicos,<br />

va evolucionando rápidam<strong>en</strong>te hacia mayores cotas <strong>de</strong> calidad<br />

ambi<strong>en</strong>tal. Hay que reconocer que esto se <strong>de</strong>be <strong>en</strong> parte a la crisis<br />

industrial <strong>de</strong> los años 80, a la progresiva <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to o cambios <strong>en</strong> los sistemas productivos<br />

<strong>de</strong> las empresas. Esto está provocando que, por ejemplo, <strong>en</strong><br />

lugares como el Nervión se vaya recolonizando la parte interna <strong>de</strong>l estuario,<br />

cosa que hace 10 años era prácticam<strong>en</strong>te imp<strong>en</strong>sable; que el<br />

Oria, que era uno <strong>de</strong> los ríos más contaminados <strong>de</strong> Europa <strong>en</strong> los<br />

años 70, el año pasado haya pasado a ser el m<strong>en</strong>os contaminado <strong>de</strong>l<br />

País Vasco, aunque sea sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te (<strong>en</strong> este caso me estoy refiri<strong>en</strong>do<br />

al estuario y a la zona costera); o que Pasajes o Txingudi puedan<br />

ser a corto plazo lugares poco contaminados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los<br />

planes <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to que se están haci<strong>en</strong>do.<br />

Corrigi<strong>en</strong>do un poco lo que ha dicho el mo<strong>de</strong>rador, AZTI no sólo<br />

hace estudios a <strong>de</strong>manda, estudios tipo asesoría, sino que también<br />

hace investigación, llevamos investigando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 81 y hemos<br />

podido constatar <strong>en</strong> este tiempo que la respuesta que la Naturaleza da<br />

a las ayudas que se le pueda hacer <strong>en</strong> cuanto a minimización, eliminación<br />

<strong>de</strong> vertidos, etc., no voy a <strong>de</strong>cir que es casi inmediata, pero sí<br />

que, a un plazo bastante corto, da unas respuestas muy al<strong>en</strong>tadoras,<br />

incluso más <strong>de</strong> lo que algunas personas pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Por ello y aunque<br />

parece que voy un poco a contracorri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la opinión que está más<br />

ext<strong>en</strong>dida, creo que el m<strong>en</strong>saje es un poco el que ha acabado dando<br />

el ví<strong>de</strong>o, es un m<strong>en</strong>saje que <strong>de</strong>be ser positivo y <strong>de</strong> optimismo porque<br />

yo creo que a medio plazo, la costa vasca y la evolución que se está<br />

dando es a mejor y no a peor<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 143


144 / zumardi - CIT Nuestro litoral


A n t o n A r a n b u r u<br />

Participar <strong>en</strong> estas Jornadas para contarles qué es lo que estamos<br />

haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a la gestión <strong>de</strong>l litoral , <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el verano pasado<br />

concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> que la C.A.P.V. asume las compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> Costas. Com<strong>en</strong>taremos aquí las interv<strong>en</strong>ciones más importantes<br />

<strong>en</strong>tre las realizadas por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el litoral <strong>de</strong> esta Comunidad Autónoma, así como<br />

las perspectivas <strong>de</strong> planificación futura.<br />

Voy a dividir este repaso <strong>en</strong> cuatro partes.<br />

Una primera para introducir el concepto físico y administrativo <strong>de</strong>l<br />

litoral, así como el marco conceptual <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para la protección<br />

<strong>de</strong> la costa.<br />

En un segundo término com<strong>en</strong>taré <strong>en</strong> que consist<strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> la C.A.P.V. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación, protección y gestión<br />

<strong>de</strong>l espacio litoral.<br />

A continuación hablaré <strong>de</strong> las actuaciones llevadas a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

que la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te se hace cargo <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> la responsabilidad <strong>de</strong> la<br />

gestión <strong>de</strong>l litoral, así como los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> planeami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

que nos valemos para dicha ord<strong>en</strong>ación.<br />

Por último y <strong>en</strong> cuarto lugar, me referiré al diagnóstico sobre el estado<br />

actual <strong>de</strong>l litoral.<br />

1.- El medio físico litoral y el marco conceptual para su protección.<br />

Para com<strong>en</strong>zar les diré que el espacio litoral es un bi<strong>en</strong> sujeto a<br />

fuertes presiones y progresivam<strong>en</strong>te valorado para el hombre.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 145


La prefer<strong>en</strong>te localización <strong>de</strong> la población <strong>en</strong> la franja litoral ejerce<br />

una fuerte presión sobre dicho espacio saldada con una pérdida neta<br />

<strong>de</strong> la calidad ambi<strong>en</strong>tal que <strong>en</strong> algunos casos, paradójicam<strong>en</strong>te, coinci<strong>de</strong><br />

con su creci<strong>en</strong>te valoración como espacio recreativo y <strong>de</strong> ocio<br />

(puertos <strong>de</strong>portivos, urbanizaciones, etc.).<br />

La ubicación <strong>de</strong> los municipios más dinámicos económica y <strong>de</strong>mográficam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> la franja litoral no es casual, sino que respon<strong>de</strong> a las<br />

favorables condiciones que ésta ha ofrecido a lo largo <strong>de</strong>l tiempo (suavidad<br />

<strong>de</strong>l clima, topografía más llana, posibilidad <strong>de</strong> tráfico marítimo,<br />

actividad pesquera, atracción turística, etc.).<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los creci<strong>en</strong>tes problemas a escala mundial<br />

que sufre el litoral, resultantes tanto <strong>de</strong> la contaminación como <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>gradación urbanística, que a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>rivan <strong>en</strong> la <strong>de</strong>strucción irreversible<br />

<strong>de</strong> los ecosistemas naturales costeros, se ha ido <strong>de</strong>sarrollando<br />

a nivel internacional un estado <strong>de</strong> opinión y <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciación que<br />

aboga para preservar dichos ecosistemas mediante una ord<strong>en</strong>ación<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> las zonas costeras.<br />

Como ev<strong>en</strong>tos e informes más significativos <strong>en</strong> relación a la ord<strong>en</strong>ación<br />

<strong>de</strong>l litoral li<strong>de</strong>rados por organismos internacionales citaré los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

- La Resolución (73) 29 sobre la Protección <strong>de</strong> las Zonas Costeras<br />

<strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Europa.<br />

- El informe sobre Activida<strong>de</strong>s Litorales realizado por la OCDE <strong>en</strong><br />

1975.<br />

- La Carta Europea <strong>de</strong>l Litoral, propuesta <strong>en</strong> 1981 por la Sesión<br />

Pl<strong>en</strong>aria <strong>de</strong> la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Regiones Marítimas <strong>de</strong> la CEE, que<br />

supone el primer compromiso formal <strong>de</strong> promover y conciliar al mismo<br />

tiempo las dos necesida<strong>de</strong>s básicas que afectan al litoral; su <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico y su protección, así como la coordinación y cooperación<br />

internacional para lograr dicho objetivo.<br />

Otro auténtico hito <strong>en</strong> las propuestas hechas sobre la Ord<strong>en</strong>ación<br />

y la Planificación <strong>de</strong>l Espacio Litoral <strong>en</strong> la VI Confer<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong><br />

Ministros Responsables <strong>de</strong> la Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong><br />

Europa (1983) y las realizadas <strong>en</strong> la IV Confer<strong>en</strong>cia Internacional<br />

146 / zumardi - CIT Nuestro litoral


Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te (1984), cuyas directrices se pued<strong>en</strong> sintetizar<br />

<strong>en</strong> una necesidad <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>en</strong> profundidad a ambos lados<br />

<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> contacto tierra-mar y la protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />

litoral a través <strong>de</strong> la correspondi<strong>en</strong>te legislación.<br />

Hay que <strong>de</strong>stacar, asimismo, la Confer<strong>en</strong>cia Europea para la<br />

Conservación <strong>de</strong>l Litoral (La Haya, 1991) y la Propuesta <strong>de</strong><br />

Resolución <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s Europeas sobre un<br />

Programa Comunitario <strong>de</strong> Política y Actuación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (1992), <strong>de</strong> las que recogemos la necesidad<br />

<strong>de</strong> “diseñar y <strong>de</strong>sarrollar una estrategia para la Planificación<br />

y Gestión integradas <strong>en</strong> todas las zonas costeras <strong>de</strong> Europa”, así como<br />

la necesidad <strong>de</strong> elaborar planes estratégicos <strong>de</strong> uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><br />

las mismas, tomando las medidas oportunas para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er el <strong>de</strong>terioro<br />

ecológico y cultural al tiempo que se recuperan, don<strong>de</strong> y cuando<br />

sea posible, tales valores.<br />

Por último, citaré también el Programa 21 <strong>de</strong> Acción adoptado por<br />

la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> 1992 que promulga una ord<strong>en</strong>ación integrada<br />

y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> las zonas costeras y marinas. Asimismo,<br />

el 5º Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> la CEE <strong>de</strong>fine el litoral como uno <strong>de</strong> los<br />

espacios más valiosos, priorizando su protección ambi<strong>en</strong>ta<br />

Precisam<strong>en</strong>te, mediante la conjunción <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación<br />

y gestión <strong>de</strong>l litoral, que <strong>de</strong>scribiré más a<strong>de</strong>lante, la<br />

Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te pret<strong>en</strong><strong>de</strong> llevar a la práctica las directrices<br />

a las que acabo <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia.<br />

El primer handicap con el que nos <strong>en</strong>contramos es precisam<strong>en</strong>te la<br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l espacio litoral. Las características y problemática <strong>de</strong> estas<br />

zonas (escasez, fragilidad, vulnerabilidad, dinamismo <strong>en</strong> los procesos<br />

físicos, biológicos y humanos que alberga, etc.), difer<strong>en</strong>tes a los<br />

<strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l territorio, hac<strong>en</strong> que la <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l espacio litoral se<br />

convierta <strong>en</strong> un ejercicio realm<strong>en</strong>te complejo.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l espacio costero se hace preciso, por lo<br />

tanto, tomar como refer<strong>en</strong>cia un ámbito administrativo litoral. Este espacio<br />

administrativo, que ya está <strong>de</strong>terminado por la vig<strong>en</strong>te legislación<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> distintos ámbitos a los que la<br />

Ley <strong>de</strong> Costas asigna difer<strong>en</strong>tes limitaciones <strong>de</strong> uso.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 147


Hay que <strong>de</strong>stacar, sin embargo, que para la <strong>de</strong>limitación administrativa<br />

<strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre el m<strong>en</strong>cionado texto legal<br />

toma como refer<strong>en</strong>cia circunstancias y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os físicos característicos<br />

<strong>de</strong> este medio (fluctuación <strong>de</strong> las mareas, playas, acantilados,<br />

marismas, albuferas, marjales, esteros, la ribera <strong>de</strong>l mar y <strong>de</strong> las rías,<br />

etc.) que dan como resultado unos límites fijos.<br />

Para la protección <strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre, la Ley <strong>de</strong><br />

Costas establece una serie <strong>de</strong> servidumbres colindantes con el mismo<br />

<strong>en</strong> las cuales las activida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sometidas a ciertas limitaciones<br />

reguladas por un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> autorizaciones. Así, <strong>en</strong>contramos<br />

las servidumbres <strong>de</strong> tránsito y protección, y las zonas <strong>de</strong> acceso<br />

al mar y <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia.<br />

Al limitar los usos tanto <strong>en</strong> el dominio público marítimo-terrestre como<br />

<strong>en</strong> sus servidumbres, la propia Ley <strong>de</strong> Costas se constituye <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial, lo que siempre ha sido fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre las distintas administraciones y especialistas que trabajan<br />

<strong>en</strong> este ámbito <strong>de</strong>l territorio.<br />

Al contrario que la gestión, la ord<strong>en</strong>ación integral <strong>de</strong>l espacio litoral<br />

permite una <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> este ámbito basada <strong>en</strong> criterios no solo<br />

físicos, sino <strong>en</strong> otros más amplios tales como las relacionadas con<br />

las características ecológicas <strong>de</strong> la zona, las características socioeconómicas<br />

<strong>de</strong> la región, y las vinculadas a las distintas unida<strong>de</strong>s administrativas.<br />

2.- Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la C.A.P.V. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación y ges -<br />

tión <strong>de</strong>l litoral.<br />

De conformidad con el Estatuto <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong>l País Vasco, esta<br />

Comunidad Autónoma ost<strong>en</strong>ta la capacidad legislativa <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio y <strong>de</strong>l Litoral.<br />

De conformidad con la vig<strong>en</strong>te Ley 22/1988 <strong>de</strong> Costas y <strong>de</strong>l<br />

Reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y ejecución <strong>de</strong> dicha Ley, así como <strong>de</strong>l<br />

Decreto 216/1996, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> agosto, por el que se aprueba el Acuerdo<br />

<strong>de</strong> la Comisión Mixta <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1996, sobre<br />

traspaso <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong> la Administración <strong>de</strong>l Estado a la Comunidad<br />

Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y vertidos, el<br />

148 / zumardi - CIT Nuestro litoral


Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio, Vivi<strong>en</strong>da y Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te el Gobierno Vasco se configura como el órgano compet<strong>en</strong>te<br />

para la tramitación y resolución <strong>de</strong> las autorizaciones <strong>de</strong> vertido tierra-mar,<br />

así como las <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección<br />

<strong>de</strong>l dominio público marítimo-terretre.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to para el otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas autorizaciones se<br />

regula mediante el Decreto 196/1997, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio, Vivi<strong>en</strong>da y Medio Ambi<strong>en</strong>te. El estudio,<br />

análisis y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas autorizaciones<br />

se realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te.<br />

En relación a dichas compet<strong>en</strong>cias la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te informa a<strong>de</strong>más los <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l dominio público marítimoterrestre<br />

y las concesiones que la Administración <strong>de</strong>l Estado otorga <strong>en</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> dicho dominio.<br />

3.- Actuaciones llevadas a cabo por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación y gestión <strong>de</strong>l litoral.<br />

Como ya he com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, la conjunción <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />

que ost<strong>en</strong>ta el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio,<br />

Vivi<strong>en</strong>da y Medio Ambi<strong>en</strong>te, se ha convertido <strong>en</strong> una oportunidad inmejorable<br />

para llevar a la práctica la planificación y gestión integrada<br />

<strong>de</strong> la zona literal, acor<strong>de</strong> con el criterio y objetivos dictados a nivel internacional.<br />

La experi<strong>en</strong>cia que hemos extraído <strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong> las autorizaciones<br />

<strong>de</strong> uso <strong>en</strong> el territorio y <strong>de</strong> vertido tierra-mar son aprovechados<br />

por una coher<strong>en</strong>te ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> la franja litoral y, viceversa, todos los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos acumulados a lo largo <strong>de</strong> los años <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio nos permit<strong>en</strong> evitar que la gestión <strong>de</strong>l litoral<br />

se convierta <strong>en</strong> actos aislados y puntuales <strong>en</strong> relación a la realidad territorial<br />

<strong>en</strong> la que se inscribe.<br />

Sigui<strong>en</strong>do un ord<strong>en</strong> cronológico <strong>en</strong> las actuaciones llevadas a cabo<br />

por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>zaré por citar el<br />

esfuerzo realizado durante años para incluir criterios <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong><br />

los recursos ambi<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong>tre ellos los costeros, <strong>en</strong> el planeami<strong>en</strong>to<br />

urbanístico como miembro <strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 149


<strong>de</strong>l País Vasco, a través <strong>de</strong> la revisión y análisis continuado <strong>de</strong> dicho<br />

planeami<strong>en</strong>to.<br />

Entre los proyectos que podríamos citar como más repres<strong>en</strong>tativos<br />

<strong>de</strong> la preocupación <strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te por la protección<br />

<strong>de</strong>l espacio litoral, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el trabajo realizado hasta la<br />

promulgación por el Parlam<strong>en</strong>to Vasco <strong>de</strong> la Ley 5/1989, 6 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong><br />

Protección y Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, y<br />

su continuación a través <strong>de</strong> la posterior aprobación <strong>de</strong>l Plan Rector<br />

<strong>de</strong> Uso y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, <strong>en</strong> el año<br />

1993.<br />

Actualm<strong>en</strong>te la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

es un hecho, y si bi<strong>en</strong> es difícil su gestión por problemas inher<strong>en</strong>tes a<br />

la gestión <strong>de</strong> cualquier espacio protegido, yo veo que se han dado los<br />

pasos necesarios para fr<strong>en</strong>ar el <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal y las quer<strong>en</strong>cias<br />

urbanísticas que hac<strong>en</strong> peligrar la conservación <strong>de</strong> este espacio privilegiado<br />

<strong>de</strong> nuestro litoral.<br />

Asimismo, <strong>en</strong> el año 1994, y a iniciativa <strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te, se aprobó el Plan Especial <strong>de</strong> Protección y<br />

Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los recursos Naturales <strong>de</strong> Txingudi. Con objeto <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>ar<br />

el progresivo <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> esta área se recurrió a una figura contemplada<br />

<strong>en</strong> la vig<strong>en</strong>te legislación <strong>de</strong>l Suelo, como es el Plan<br />

Especial, para la protección <strong>de</strong> este espacio que no contaba con una<br />

figura específica <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> la naturaleza.<br />

Paradójicam<strong>en</strong>te, tanto Urdaibai como Txingudi son espacios protegidos<br />

al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> la legislación específica <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> la naturaleza.<br />

En el marco <strong>de</strong> las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>l País<br />

Vasco, y más concretam<strong>en</strong>te como <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Directriz sobre el<br />

Medio Físico <strong>de</strong> dicho docum<strong>en</strong>to, la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te ha elaborado el Avance <strong>de</strong>l Plan Territorial Sectorial <strong>de</strong> las<br />

Zonas Húmedas que por supuesto contempla la totalidad <strong>de</strong> los humedales<br />

costeros. Los objetivos a cubrir han sido varios: el estudio <strong>de</strong><br />

estos humedales, así como su diagnóstico y valoración ecológica por<br />

una parte, y la propuesta <strong>de</strong> una ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> estas zonas<br />

tan valiosas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista naturalístico, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a su protección<br />

e implantación <strong>en</strong> el planeami<strong>en</strong>to municipal.<br />

150 / zumardi - CIT Nuestro litoral


También <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l<br />

Territorio, la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te está elaborando el<br />

Plan Territorial Sectorial <strong>de</strong> Protección y Ord<strong>en</strong>ación el Litoral <strong>de</strong> la<br />

C.A.P.V. Se trata <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial a escala<br />

supramunicipal, cuyo ámbito <strong>de</strong> aplicación se <strong>de</strong>finirá tras un estudio<br />

y diagnóstico exhaustivo <strong>de</strong> la franja litoral. Este plan pres<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más<br />

la peculiaridad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar realizar un diagnóstico a ambos lados<br />

<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> contacto tierra-mar, lo cual resulta novedoso respecto a<br />

otros Planes <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Litoral que únicam<strong>en</strong>te estudian el<br />

ámbito terrestre <strong>de</strong> la costa.<br />

Asimismo, estamos trabajando conjuntam<strong>en</strong>te con el Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Transportes y Obras Públicas <strong>en</strong> la elaboración <strong>de</strong>l Plan<br />

Territorial Sectorial <strong>de</strong> Puertos Deportivos con el objeto <strong>de</strong> garantizar<br />

la protección <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos más valiosos <strong>de</strong>l litoral mediante una ubicación<br />

racional <strong>de</strong> las infraestructuras portuarias, y participamos también<br />

<strong>en</strong> la elaboración y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Planes Territoriales<br />

Parciales <strong>de</strong> las Áreas Funcionales <strong>de</strong> la C.A.P.V., varios <strong>de</strong> los cuales<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al ámbito litoral.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> todo lo com<strong>en</strong>tado hasta el mom<strong>en</strong>to que guarda una<br />

conexión directa con la ord<strong>en</strong>ación integral <strong>de</strong>l territorio, continuam<strong>en</strong>te<br />

realizamos estudios <strong>en</strong>caminados a un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

la dinámica litoral y <strong>de</strong> las peculiarida<strong>de</strong>s ecológicas <strong>de</strong> nuestra costa.<br />

Entre ellos citaré la “Valoración Ecológica <strong>de</strong> las Rías <strong>de</strong>l País<br />

Vasco”, que se elaboró con la participación <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> ecología<br />

<strong>de</strong>l ámbito universitario, y que nos han permitido obt<strong>en</strong>er un diagnóstico<br />

un poco más riguroso <strong>de</strong>l estado y valor ecológico <strong>de</strong> las rías ante<br />

ev<strong>en</strong>tuales am<strong>en</strong>azas o agresiones a dichos espacios. Se ha realizado<br />

asimismo, el “Estudio <strong>de</strong> la dinámica litoral y medio físico <strong>en</strong> la<br />

Bahía <strong>de</strong> Txingudi”.<br />

En el ámbito <strong>de</strong> toda la C.A.P.V. se elaboró <strong>en</strong> el año 1992 el<br />

Catálogo <strong>de</strong> espacios y Enclaves <strong>de</strong> Interés Naturalístico <strong>de</strong> la<br />

C.A.P.V. que se ha divulgado posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1996 a través <strong>de</strong> una<br />

publicación con el mismo título. En dicho catálogo se incluy<strong>en</strong> 20 espacios<br />

costeros con especial valor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista naturalístico<br />

y que, si bi<strong>en</strong> no cu<strong>en</strong>tan con una figura <strong>de</strong> protección, es necesario<br />

t<strong>en</strong>erlos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a la hora <strong>de</strong> elaborar el planeami<strong>en</strong>to municipal<br />

o la hora <strong>de</strong> ubicar nuevas activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> este territorio.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 151


Hasta aquí hemos m<strong>en</strong>cionado los pasos dados hasta el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l medio físico y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l espacio<br />

litoral.<br />

Por lo que respecta a la gestión administrativa <strong>de</strong> dicho espacio,<br />

basada <strong>en</strong> la vig<strong>en</strong>te legislación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas y <strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />

asumidas por la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco a las<br />

que me he referido anteriorm<strong>en</strong>te, actualm<strong>en</strong>te la Viceconsejería <strong>de</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> autorizar los usos y activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />

zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre<br />

conforme a lo establecido <strong>en</strong> el Título II <strong>de</strong>l Reglam<strong>en</strong>to para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Costas. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aplicar las limitaciones<br />

a los usos emanados <strong>de</strong> esa Ley (que son limitaciones mínimas y<br />

complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> otras normas <strong>de</strong> protección que pued<strong>en</strong> establecer<br />

las comunida<strong>de</strong>s autónomas), con la elaboración <strong>de</strong>l Plan<br />

Territorial Sectorial <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación y Protección <strong>de</strong>l Litoral perseguimos<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> dicha normativa con el objeto <strong>de</strong> mejorar <strong>en</strong> la<br />

medida <strong>de</strong> lo posible el control y otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las autorizaciones.<br />

Estamos <strong>de</strong>dicando un esfuerzo importante también el coordinarnos<br />

con la Administración <strong>de</strong>l Estado a través <strong>de</strong> las Demarcaciones<br />

<strong>de</strong> Costas, con el objeto <strong>de</strong> que exista coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el otorgami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> nuestras autorizaciones <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección,<br />

y las autorizaciones y concesiones que dicha administración<br />

otorga <strong>en</strong> el dominio público marítimo-terrestre. Consi<strong>de</strong>ramos que<br />

esta coordinación es imprescindible para gestionar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

un ámbito don<strong>de</strong> paradójicam<strong>en</strong>te confluy<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> dos administraciones.<br />

Por lo que respecta a la compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autorización <strong>de</strong> vertidos<br />

tierra-mar, <strong>en</strong> aplicación, asimismo, <strong>de</strong> la legislación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

Costas, la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te ha realizado un inv<strong>en</strong>tario<br />

<strong>de</strong> vertidos tierra-mar <strong>en</strong> el litoral <strong>de</strong>l País Vasco. Se han inv<strong>en</strong>tariado<br />

un total <strong>de</strong> 236 puntos <strong>de</strong> vertido correspondi<strong>en</strong>tes a133 titulares.<br />

Esto repres<strong>en</strong>ta un vertido anual aproximado <strong>de</strong> 400 millones <strong>de</strong><br />

metros cúbicos que, hasta el mom<strong>en</strong>to, no han t<strong>en</strong>ido ningún tipo <strong>de</strong><br />

control, esto es, no estaban autorizados. Actualm<strong>en</strong>te la<br />

Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te trabaja <strong>en</strong> la regulación, legislación<br />

y limitación <strong>de</strong> dichos vertidos. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber elaborado el proce-<br />

152 / zumardi - CIT Nuestro litoral


dimi<strong>en</strong>to autorizador, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos seguimos trabajando con el<br />

objeto <strong>de</strong> establecer objetivos <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> las aguas litorales y <strong>en</strong> la<br />

fijación <strong>de</strong>l canon <strong>de</strong> vertido.<br />

Por otra parte, por tercer año consecutivo se ha puesto <strong>en</strong> marcha<br />

la Red <strong>de</strong> Vigilancia y Control <strong>de</strong> las Aguas Litorales <strong>de</strong> la C.A.P.V. Se<br />

han establecido 42 puntos <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> los cuales se analizan <strong>de</strong><br />

manera continuada la calidad <strong>de</strong>l agua, las características <strong>de</strong>l sedim<strong>en</strong>to<br />

y la comunidad biológica.<br />

Asimismo, hemos firmado un Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Aguas <strong>de</strong>l Gran Bilbao<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> autorizaciones <strong>de</strong> vertido tierra-mar y control<br />

<strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas marinas <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> Barbadun,<br />

Nervión y Pl<strong>en</strong>tzia.<br />

Finalm<strong>en</strong>te citaré el Programa <strong>de</strong> Educación Ambi<strong>en</strong>tal AZTER-<br />

KOSTA promovido por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l que<br />

Gonzalo Torre nos hablará más a<strong>de</strong>lante, así como el programa ADE-<br />

AC (ban<strong>de</strong>ra azul) para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estado actual <strong>de</strong> aquellas<br />

playas y puertos que actualm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tan una bu<strong>en</strong>a calidad<br />

ambi<strong>en</strong>tal.<br />

4.- Diagnóstico <strong>de</strong>l estado actual <strong>de</strong>l litoral <strong>de</strong> la C.A.P.V<br />

At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al breve espacio <strong>de</strong> tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que<br />

asumimos las compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas, no contamos con<br />

datos sufici<strong>en</strong>tes como para hacer un diagnóstico <strong>de</strong>tallado y riguroso<br />

<strong>de</strong>l estado ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> nuestra costa. Precisam<strong>en</strong>te ese es uno <strong>de</strong><br />

los objetivos <strong>de</strong> la fase <strong>de</strong> información y diagnóstico <strong>de</strong>l Plan Territorial<br />

Sectorial <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación y Protección <strong>de</strong>l Litoral.<br />

De manera resumida diré que es evid<strong>en</strong>te que el litoral <strong>de</strong> nuestra<br />

Comunidad Autónoma ha sufrido profundas transformaciones sobre<br />

todo <strong>en</strong> los ámbitos topográficam<strong>en</strong>te más aptos para los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

humanos (estuarios, zonas llanas, etc.) como resultado <strong>de</strong> la<br />

instalación <strong>de</strong> numerosas activida<strong>de</strong>s humanas. Como resultado <strong>de</strong><br />

esta ocupación se han producido alteraciones <strong>en</strong> algunos casos irreversibles<br />

<strong>en</strong> distintos ecosistemas <strong>de</strong> gran valor ecológico. No obstante,<br />

la evolución reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> zonas marismeñas aisladas o <strong>de</strong>secadas<br />

muestran que su recuperación y su reintegración <strong>en</strong> el sistema es<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 153


posible con un esfuerzo mínimo, y siempre favorecido por la dinámica<br />

mareal. En las zonas <strong>de</strong> acantilados o <strong>de</strong> difícil acceso el grado <strong>de</strong> naturalidad<br />

<strong>de</strong>l sistema litoral es mucho más alto.<br />

154 / zumardi - CIT Nuestro litoral


G o n z a l o T o r r e<br />

Voy a int<strong>en</strong>tar repres<strong>en</strong>tar, lo mejor posible, el papel <strong>de</strong> los grupos<br />

ecologistas como dinamizadores <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cosas, me parece<br />

que <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a la problemática y a las características <strong>de</strong> nuestro<br />

litoral, las cosas han quedado bastante claras, y yo, por lo que se<br />

ha estado hablando, estoy totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con el ví<strong>de</strong>o por lo<br />

que voy a ir lanzando unos puntos para el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> aspectos <strong>en</strong> los<br />

que difiero <strong>de</strong> las exposiciones que se han hecho hasta ahora. Voy a<br />

int<strong>en</strong>tar repres<strong>en</strong>tar, lo mejor posible, el papel <strong>de</strong> los grupos ecologistas<br />

como dinamizadores <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cosas.<br />

La costa vasca, por lo m<strong>en</strong>os lo que toca a Gipuzkoa y Vizcaya, es<br />

una costa relativam<strong>en</strong>te corta, sin embargo yo, como indica la Ley <strong>de</strong><br />

Costas, incluiría no solam<strong>en</strong>te el fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> costa al que se ha referido<br />

Angel Borja, que son 150 km. o algo más, sino también las rías porque<br />

la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la marea también se <strong>de</strong>ja s<strong>en</strong>tir bastante ad<strong>en</strong>tro.<br />

Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Costas, y la<br />

que recog<strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> los trabajos que se están consi<strong>de</strong>rando a la<br />

hora <strong>de</strong> estudiar la zona costera, se barajan cotas mareales <strong>de</strong> 5 metros<br />

y <strong>en</strong> nuestro país exist<strong>en</strong> rías, como la <strong>de</strong>l Oria, <strong>en</strong> las que la influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la marea se hace notar hasta 12 km. tierra ad<strong>en</strong>tro. Me parece<br />

que estos espacios son mucho más s<strong>en</strong>sibles que las zonas<br />

acantiladas, son mucho más accesibles y son las que han v<strong>en</strong>ido, históricam<strong>en</strong>te,<br />

recibi<strong>en</strong>do la presión humana a través <strong>de</strong> una gran ocupación,<br />

bi<strong>en</strong> porque son zonas fértiles o zonas <strong>de</strong> fácil acceso que han<br />

sido transformadas y ocupadas por el ser humano.<br />

Sobre la zona inaccesible, los acantilados, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que ti<strong>en</strong>e<br />

un estado <strong>de</strong> conservación bastante bu<strong>en</strong>o pero también hay que<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 155


hacer notar que esta zona, <strong>de</strong> alguna forma, no es aj<strong>en</strong>a a la problemática<br />

g<strong>en</strong>eral, basta dar un paseo por una zona <strong>de</strong> estas inaccesibles<br />

y a las que los servicios <strong>de</strong> nuestras diputaciones no pued<strong>en</strong> llegar<br />

para limpiarlas, para ver la cantidad <strong>de</strong> basuras que se acumula<br />

allí. Entonces, <strong>de</strong> alguna forma, aunque estén bi<strong>en</strong> conservadas, pres<strong>en</strong>tan<br />

una problemática que es <strong>de</strong> difícil tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> muchos casos.<br />

Sigui<strong>en</strong>do un poco con otras cuestiones que se han dicho aquí, sobre<br />

las DOT, directrices <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aprobadas,<br />

quisiera <strong>de</strong>cir que para nosotros es una aprobación puram<strong>en</strong>te<br />

política. Des<strong>de</strong> que el primer avance <strong>de</strong> las DOT salía a la calle, allá<br />

por el año 94, hasta ahora, éstas han cambiado absolutam<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> un<br />

primer mom<strong>en</strong>to se planteaban una gran cantidad <strong>de</strong> zonas para las<br />

que se proponían unas protecciones mucho más estrictas <strong>de</strong> las que<br />

les otorgan <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to aprobado ahora, habiéndose dado un<br />

cambio bastante gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> los planteami<strong>en</strong>tos que a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

ti<strong>en</strong>e un fundam<strong>en</strong>to meram<strong>en</strong>te político, no conservacionista.<br />

Sobre que la situación va mejorando, sí, estoy <strong>de</strong> acuerdo con<br />

Borja pues esto es evid<strong>en</strong>te. Estoy más <strong>de</strong> acuerdo con él cuando matiza<br />

que esto ha sido <strong>de</strong>bido más a que la crisis industrial ha hecho<br />

que los vertidos <strong>de</strong> tipo industrial se hayan reducido, que a que sea<br />

<strong>de</strong>bido a la puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> planes <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to. Estos muchas<br />

veces chocan con distintos problemas, uno <strong>de</strong> ellos, quizá el<br />

principal, sea el <strong>de</strong> financiación. Estamos todavía a vueltas con el<br />

plan <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>puradora <strong>de</strong> Donostial<strong>de</strong>a, <strong>en</strong> el que se<br />

observa, o se observaba, una verda<strong>de</strong>ra pelea con el MOPU hasta hace<br />

muy poco. Entonces se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir mucho, pero las cosas hay que<br />

llevarlas a la práctica y para eso hace falta dinero, es quizá uno <strong>de</strong> los<br />

puntos más difíciles que hasta ahora ha hecho que esto lleve un retraso<br />

que si<strong>en</strong>do optimistas y según se nos dice se subsanará <strong>en</strong> un<br />

corto-medio plazo, sin embargo llevamos muchos años esperando este<br />

tipo <strong>de</strong> planes y nada, o pocas cosas, nos dic<strong>en</strong> que esto vaya a<br />

cambiar.<br />

Sobre la protección <strong>de</strong> los espacios naturales, Anton ha com<strong>en</strong>tado<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to se están haci<strong>en</strong>do cosas y también es<br />

verdad, pero <strong>de</strong> los 20 espacios que ha com<strong>en</strong>tado sólo dos ahora<br />

156 / zumardi - CIT Nuestro litoral


mismo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> alguna protección efectiva, el más ambiciosos ha sido el<br />

plan <strong>de</strong> Urdaibai al que la g<strong>en</strong>te que está <strong>en</strong> Urdaibai, vivi<strong>en</strong>do día a<br />

día lo que está pasando, le ve bastantes <strong>de</strong>fectos. Por contra el Plan<br />

<strong>de</strong> la bahía <strong>de</strong> Txingudi está aprobado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 94, estamos <strong>en</strong><br />

el año 97 y todavía no se ha puesto <strong>en</strong> marcha, y no sólo no se ha<br />

puesto <strong>en</strong> marcha sino que a<strong>de</strong>más la Diputación <strong>de</strong> Gipuzkoa ha salido<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con la propuesta <strong>de</strong> un plan alternativo. Esto parece<br />

una guerra <strong>de</strong> a ver quién se lleva primero el gato al agua; <strong>en</strong>tre<br />

una cosa y otra, algo se hará <strong>en</strong> Txingudi porque ti<strong>en</strong>e su importancia.<br />

En las figuras <strong>de</strong> protección <strong>en</strong>traremos un poco más a<strong>de</strong>lante porque<br />

hay algunas <strong>de</strong> ellas como los d<strong>en</strong>ominados Biotopos protegidos<br />

que a mi parecer son bastante sui g<strong>en</strong>eris y cuando se com<strong>en</strong>tan a<br />

g<strong>en</strong>te que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> fuera lo que suele provocar, normalm<strong>en</strong>te, es una<br />

sonrisa porque biotopo es un término muy amplio.<br />

Por resumir un poco la problemática, aparte <strong>de</strong> lo que se ha visto<br />

<strong>en</strong> el ví<strong>de</strong>o, resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el abuso <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s recreativas, <strong>en</strong> el<br />

marisqueo y la pesca incontrolada, sobre todo <strong>en</strong> verano. La g<strong>en</strong>te<br />

que se <strong>de</strong>splaza hasta la costa es muy raro que t<strong>en</strong>ga, primero los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> lo que está haci<strong>en</strong>do y segundo los permisos necesarios<br />

para ello. V<strong>en</strong>go <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Zumaia, conozco el tema <strong>de</strong> la plataforma<br />

<strong>de</strong> Algorri, <strong>de</strong> la que Angel Borja ha hablado, y aquello es una esquilmación<br />

terrible, <strong>en</strong> las épocas <strong>de</strong> mareas vivas, vas al tercer día y no<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tras nada, ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración bastante bu<strong>en</strong>a<br />

y a las sigui<strong>en</strong>tes mareas po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong>contrar organismos,<br />

pero <strong>en</strong> verano la pesca es, a mi parecer, excesiva.<br />

Por otro lado se sigu<strong>en</strong> realizando rell<strong>en</strong>os para establecer industrias<br />

o núcleos urbanos, se están colocando infraestructuras viarias,<br />

no es como <strong>en</strong> Cantabria con la autovía <strong>de</strong>l norte que cada viaducto<br />

hecho al lado <strong>de</strong> la costa lo han plantado <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> una marisma, pero<br />

algo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> esto. Por ejemplo <strong>en</strong> Muskiz se observa como la parte<br />

<strong>de</strong> esta autovía que está <strong>en</strong> nuestra comunidad pres<strong>en</strong>ta un pu<strong>en</strong>te<br />

monstruoso <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la marisma <strong>de</strong> Barbadin. Continuando con el<br />

tema <strong>de</strong> las infraestructuras, no sé hasta que punto es un proyecto <strong>en</strong><br />

marcha o una i<strong>de</strong>a la <strong>de</strong> hacer un nuevo corredor <strong>en</strong>tre Hondarribia e<br />

Irun, hay planes <strong>de</strong> nuevas carreteras que se están proponi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Orio o <strong>de</strong> Ondárroa. En Orio, a<strong>de</strong>más, se ha-<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 157


la <strong>de</strong> hacer un canal olímpico <strong>de</strong> remo, la i<strong>de</strong>a está parada porque al<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Usúrbil, al que le tocaba algo, estaba <strong>en</strong> contra. Algo<br />

<strong>en</strong> lo que yo estoy particularm<strong>en</strong>te comprometido es <strong>en</strong> los puertos<br />

<strong>de</strong>portivos, resulta que son la bicoca para nuestra costa, <strong>en</strong> la que va<br />

a haber un montón <strong>de</strong> trabajo que van a proporcionar este tipo <strong>de</strong> instalaciones<br />

y cuyos estudios <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, a nuestro parecer no están<br />

evaluados correctam<strong>en</strong>te.<br />

Por buscar el punto positivo, lo que <strong>de</strong>cíamos antes, sí, se están<br />

poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> marcha planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración, uno particularm<strong>en</strong>te importante,<br />

a mi parecer, es el <strong>de</strong> Deba-Itziar <strong>en</strong> el que los vertidos <strong>de</strong><br />

un polígono industrial estaban incidi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una manera bastante evid<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> alto interés ecológico. Por otra parte sería interesante<br />

que se pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>de</strong> verdad las zonas a conservar y que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />

a formar parte <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s europeas <strong>de</strong> espacios protegidos, como<br />

es la red Natura 2000 <strong>de</strong> la que igual <strong>en</strong>tramos a hablar un poco más<br />

a<strong>de</strong>lante. Pero que no se produzcan situaciones como la que nos estamos<br />

temi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Zumaia, que toda la ría <strong>de</strong>l Urola es muy interesante<br />

pero va a haber un cacho que no va a ser protegido porque ahí<br />

hay que hacer un puerto <strong>de</strong>portivo, es <strong>de</strong>cir, pediría que se hagan las<br />

cosas con un poco <strong>de</strong> criterio.<br />

Para terminar haré una refer<strong>en</strong>cia a las campañas <strong>de</strong> educación<br />

ambi<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> particular v<strong>en</strong>go a hablar <strong>de</strong> AZTERKOSTA (COAST-<br />

WATCH EUROPE) una campaña <strong>de</strong> educación ambi<strong>en</strong>tal que se <strong>de</strong>sarrollan<br />

<strong>en</strong> 17 países <strong>de</strong> Europa y que trata <strong>de</strong> implicar a la g<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> grupos escolares, grupos ecologistas, grupos <strong>de</strong> tiempo libre, etc.<br />

para que se acerqu<strong>en</strong> a la costa y conozcan in situ su problemática,<br />

tanto para que incidan sobre las instituciones para que actú<strong>en</strong>, como<br />

para que se d<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que cualquiera <strong>de</strong> nosotros t<strong>en</strong>emos una<br />

incid<strong>en</strong>cia directa sobre ella. Todavía yo, hace m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un año pasaba<br />

por Bilbao, por la ribera, y veía a g<strong>en</strong>te que echaba bolsas <strong>de</strong> basura<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una casa al río, quizá esto sea <strong>de</strong>scarado,<br />

pero <strong>de</strong> alguna forma indica que todos t<strong>en</strong>emos algo que hacer y <strong>de</strong>beríamos<br />

implicarnos.<br />

158 / zumardi - CIT Nuestro litoral


M i g u e l Z a v a l a<br />

Como contrapunto a la visión <strong>de</strong> la costa vasca, es interesante la<br />

situación <strong>de</strong> la costa <strong>de</strong> Cataluña y allí sí que me ha tocado trabajar<br />

<strong>en</strong> el plan <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos <strong>en</strong> la década <strong>de</strong> los 80. Y ahora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hace unos años, estamos trabajando <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to biológico<br />

<strong>de</strong> una reserva marina y este tema por vocación me interesa.<br />

Voy a int<strong>en</strong>tar aprovechar la ocasión <strong>de</strong> no conocer al <strong>de</strong>talle la situación<br />

<strong>de</strong> la costa vasca, para mirarlo un poco <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera. A veces<br />

es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te reflexionar sobre estos temas a una escala más g<strong>en</strong>érica<br />

para ver que el caso <strong>de</strong> la costa no es un problema nuestro, <strong>de</strong><br />

esta costa, sino que es el problema <strong>de</strong> todas las costas. No por casualidad<br />

la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Río hacía hincapié o seleccionaba como<br />

un espacio especialm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sible el litoral, porque <strong>en</strong> el litoral hay un<br />

problema <strong>de</strong> escalas, <strong>de</strong> geometría si queréis. Es el mismo problema<br />

<strong>de</strong> los ríos, el litoral es una línea y la g<strong>en</strong>te que se quiere proyectar sobre<br />

el litoral, que antes era la que vivía <strong>en</strong> el litoral, ahora es todo un<br />

país, que es una superficie. Es como el problema <strong>de</strong>l aparcami<strong>en</strong>to,<br />

yo digo que la costa va a ser siempre un problema <strong>de</strong> parquímetro,<br />

<strong>de</strong> zona azul. Si queremos gestionar la costa sabiam<strong>en</strong>te, con la cantidad<br />

<strong>de</strong> personas que somos y todos queremos ir a la costa, vamos<br />

a acabar <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> zona azul, cosa que a todos molesta. Es el<br />

problema <strong>de</strong> aparcami<strong>en</strong>to, ¿por qué no se podrá aparcar nunca <strong>en</strong><br />

Donostia?, Porque si antes sólo t<strong>en</strong>ían un coche los <strong>de</strong> las plantas bajas<br />

<strong>de</strong> las casas, había un sitio para cada coche. En el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que cada piso quiere t<strong>en</strong>er un coche aparcado abajo, hay un problema<br />

<strong>de</strong> escalas. ¿Solución para los coches?. Hacer parkings subterráneos<br />

que pue<strong>de</strong>s ganar volum<strong>en</strong>. Para la costa, no hay posibilidad <strong>de</strong><br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 159


hacer varias capas <strong>de</strong> costa. Ese problema es un problema <strong>de</strong> todo el<br />

mundo y aunque dic<strong>en</strong> que mal <strong>de</strong> muchos epi<strong>de</strong>mia, nos ti<strong>en</strong>e, no<br />

que consolar, pero sí hacer ver las cosas <strong>de</strong> otra forma.<br />

Tal y como <strong>de</strong>cía Angel, aquí hay un problema <strong>de</strong> pacto social.<br />

Int<strong>en</strong>to ser utópico pero no tanto, y ya me imagino que estos pactos<br />

son difíciles <strong>de</strong> hacer. Lo primero que hay que hacer es aclararnos <strong>de</strong><br />

lo que queremos hacer con la costa. Una <strong>de</strong> las cosas que más me<br />

preocupa, es cuando miramos atrás <strong>en</strong> el tiempo. Quizás ahora, algunos<br />

<strong>de</strong> los puertos, <strong>de</strong> las bahías, <strong>de</strong> las pocas zonas <strong>de</strong> costa no<br />

acantilada que hay <strong>en</strong> el País Vasco, las vemos cond<strong>en</strong>adas por obras<br />

anteriores, que <strong>en</strong> su tiempo tuvieron mucha lógica pero ahora quizá<br />

no. Mirando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva histórica hacia el futuro, t<strong>en</strong>emos<br />

que ser consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que, por prud<strong>en</strong>cia, lo que no hay que hacer<br />

es sacrificar este bi<strong>en</strong>, tan preciado y tan limitado, que es la costa <strong>en</strong><br />

obras o <strong>en</strong> <strong>de</strong>cisiones que puedan ser un problema <strong>de</strong> futuro. Y <strong>en</strong> ese<br />

s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>emos que t<strong>en</strong>er conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que hay usos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> impactos<br />

reversibles y otros irreversibles. Por ejemplo, si los ríos están<br />

sucios se van a limpiar y la contaminación se pue<strong>de</strong> controlar; si la<br />

pesca está esquilmada, excepto que las especies hayan <strong>de</strong>saparecido,<br />

cosa que <strong>en</strong> el litoral es difícil (la <strong>de</strong>saparición total <strong>de</strong> las especies)<br />

por razones asociadas a la biología <strong>de</strong> las especies marinas, las<br />

especies se podrían recuperar. En cambio, hay obras duras que ya<br />

son irrecuperables, la modificación <strong>de</strong> la bahía <strong>de</strong> Txingudi con los espigones,<br />

es una obra que, bu<strong>en</strong>a o mala, es irrecuperable <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

medida. Éste es el aspecto que yo creo que habría que consi<strong>de</strong>rar,<br />

que la costa es muy limitada. La costa vasca lo es especialm<strong>en</strong>te porque<br />

ya han señalado antes que hay una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> costa dura,<br />

abrupta; y las únicas zonas don<strong>de</strong> el hombre pue<strong>de</strong> acercarse y utilizar<br />

la costa, son los estuarios. Hay poca línea <strong>de</strong> estuarios y actualm<strong>en</strong>te<br />

están muy utilizados. Es un problema <strong>de</strong> ponernos <strong>de</strong> acuerdo<br />

y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a gestionar, haci<strong>en</strong>do compatibles usos que a veces son<br />

conflictivos. En la costa siempre hay broncas porque los que hac<strong>en</strong> un<br />

tipo <strong>de</strong> uso se quejan <strong>de</strong>l otro y dic<strong>en</strong>: “mis abuelos ya pescaban y lo<br />

hacían con más presión <strong>de</strong> pesca que ahora y había muchos peces y<br />

por tanto yo no puedo ser el culpable, porque no hago tanta presión<br />

como antes”; el <strong>de</strong> al lado también dice lo mismo. Y el problema es un<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>foque: no es que cada uso <strong>en</strong> sí haya cambiado su coefici<strong>en</strong>te<br />

160 / zumardi - CIT Nuestro litoral


<strong>de</strong> agresividad, el problema es que hay muchos más usuarios y es<br />

una suma <strong>de</strong> pequeños efectos. Cuando cada uno <strong>de</strong> esos compon<strong>en</strong>tes<br />

va aum<strong>en</strong>tando, la suma total pue<strong>de</strong> ser insoportable.<br />

Va a salir el tema <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong>portivos, hay que ser realistas,<br />

hoy <strong>en</strong> día hay una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> acceso a la costa a través <strong>de</strong> puertos.<br />

Me gustaría dar la razón a Torre, pero yo que participé <strong>en</strong> el plan<br />

<strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos <strong>de</strong> Cataluña, t<strong>en</strong>go que reconocer que la <strong>de</strong>manda<br />

que se había planificado era inferior a la real, la real ha sido<br />

más alta <strong>de</strong> la que se previó y hay que reconocer que la <strong>de</strong>manda actualm<strong>en</strong>te<br />

es importante. Creo que lo importante es planificar los problemas<br />

realm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sus dim<strong>en</strong>siones reales, no escon<strong>de</strong>r la cabeza<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l ala y planificar muy bi<strong>en</strong> como hacer sost<strong>en</strong>ibles unos usos<br />

con otros. En este s<strong>en</strong>tido me da gusto oír a nuestro repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong><br />

medioambi<strong>en</strong>te, que ahora el Gobierno Vasco cu<strong>en</strong>ta con herrami<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong> gestión a<strong>de</strong>cuadas y que se van a hacer planes <strong>de</strong> gestión integral<br />

a través <strong>de</strong> estos planes <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación sectorial. ¿Por qué?,<br />

porque <strong>en</strong> otros países, y <strong>en</strong> Cataluña por ejemplo, uno <strong>de</strong> los problemas<br />

graves <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> la costa es que prácticam<strong>en</strong>te todos los<br />

ministerios o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la costa; prácticam<strong>en</strong>te<br />

todos, y esas compet<strong>en</strong>cias se cruzan <strong>de</strong> tal manera que crean<br />

conflictos <strong>en</strong>ormes. En Francia, hace años, tuvieron la i<strong>de</strong>a, utópica,<br />

muy loable pero que se hundió <strong>en</strong>seguida, <strong>de</strong> hacer una ley <strong>de</strong>l<br />

mar y un ministerio <strong>de</strong>l mar, para evitar ese conflicto legal <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

que t<strong>en</strong>ían. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, por corporativismo lo hundieron<br />

<strong>en</strong> seguida. En Cataluña, siempre que los biólogos, con un cirio <strong>en</strong> la<br />

mano, hemos ido a plantear soluciones que parecían realistas, nos<br />

han dicho ¿qué pret<strong>en</strong>déis?, esto es inconstitucional, no se pue<strong>de</strong> hacer,<br />

ya se ve que no sabéis <strong>de</strong> leyes, esto es compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> éste, esto<br />

es compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l otro….Si realm<strong>en</strong>te se quiere hacer algo útil a<br />

la costa, hay que actuar <strong>de</strong> una manera muy drástica y allanando el<br />

terr<strong>en</strong>o jurídico para que se puedan hacer cosas.<br />

Apunto dos soluciones, que se han int<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> otros países, y<br />

que parece que han funcionado. Una, el mo<strong>de</strong>lo francés <strong>de</strong> comprar<br />

trozos <strong>de</strong> costa con dinero estatal; <strong>en</strong> Inglaterra ha sido por iniciativa<br />

privada, el National Trust, que empezó comprando zonas <strong>de</strong> humedales<br />

para la conservación <strong>de</strong> la ornitofauna, acabó comprando mucho<br />

trozo <strong>de</strong> costa y <strong>en</strong> Inglaterra es el propietario más importante <strong>de</strong>l li-<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 161


toral privado. También es cierto que lo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> comprado son casi<br />

todo acantilados que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco valor <strong>de</strong> especulación o <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to,<br />

pero aquí podría ser una vía aprovechable. Esto y las reservas<br />

marinas (estoy trabajando <strong>en</strong> una) creo que son herrami<strong>en</strong>tas<br />

útiles para pasar, <strong>de</strong> las conv<strong>en</strong>ciones, <strong>de</strong> las recom<strong>en</strong>daciones, <strong>de</strong><br />

tanto papeleo y tanta ley, a la realidad.<br />

162 / zumardi - CIT Nuestro litoral


COLOQUIO<br />

P: Gal<strong>de</strong>tu nahi nioke Anton Aranbururi aipatu esan ditugun<br />

Gonzalo Torre ere bai iskanbila batzuk Diputazioa eta Jaurlaritza arte -<br />

an Txingudi <strong>de</strong>la eta. P<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong> dut ba dau<strong>de</strong>la ez bakarrik<br />

Gipuzkoan, Bizkaian ere bai, ez dakit konpet<strong>en</strong>zia arazoak dir<strong>en</strong>, edo<br />

arazoak politikoak dir<strong>en</strong> al<strong>de</strong>rdi politikoak <strong>de</strong>sberdinak ere dau<strong>de</strong>lako<br />

ardurakin ingurugiro sailan eta Diputazioetan ea iskanbila edo kolabo -<br />

razioa gehiago zer dagon, Diputazio eta Jaurlaritza artean<br />

A A: La posible interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre instituciones, <strong>en</strong> este caso<br />

Diputación y Gobierno, no se <strong>de</strong>be a que la Diputación t<strong>en</strong>ga compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> la costa, que no las ti<strong>en</strong>e, sino por sus compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la<br />

gestión <strong>de</strong> los espacios naturales protegidos <strong>de</strong> conformidad con la<br />

Ley <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> la Naturaleza. En el caso <strong>de</strong> Bizkaia, la Ley particular<br />

que protege Urdaibai es quizá el caso más conflictivo que hemos<br />

t<strong>en</strong>ido, pero esta Ley dice <strong>de</strong> forma explícita que la gestión ti<strong>en</strong>e<br />

que ser <strong>de</strong>l G.V. que es el que li<strong>de</strong>ra el patronato que a su vez es el<br />

órgano <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong> colaboración <strong>en</strong>tre instituciones. Lo que<br />

ocurre es que la reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai no afecta solam<strong>en</strong>te<br />

a la costa, sino que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> toda una cu<strong>en</strong>ca hidrográfica<br />

con 23 Ha <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o, gran parte <strong>de</strong>l cual es suelo no urbanizable y<br />

sobre el que la Diputación ti<strong>en</strong>e algo que <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> base a sus compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> urbanismo. Ahí recae el peso <strong>de</strong> la Diputación precisam<strong>en</strong>te.<br />

En Txingudi también existió una propuesta por nuestra parte <strong>de</strong>l<br />

año 83 ó 84 que cogía todo Peñas <strong>de</strong> Aia, Jaizkibel, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Gaintxurrizketa hasta el mar pero que aquello no prosperó contrariam<strong>en</strong>te<br />

a lo <strong>de</strong> Urdaibai y al final se materializó <strong>en</strong> un Plan Especial,<br />

única y exclusivam<strong>en</strong>te limitado a la regata <strong>de</strong> Jaizubia y a las antiguas<br />

marismas o la zona <strong>de</strong> Plaiaundi y las islas, algo <strong>de</strong> las terrazas<br />

<strong>de</strong> Aluna y Astaola y nada más. Son pocas hectáreas pero constituy<strong>en</strong><br />

el corazón o lo que aún se conserva <strong>de</strong> aquella zona húmeda. La problemática<br />

que ha surgido creo que está resuelta, se han iniciado los<br />

tramites <strong>de</strong> expropiación <strong>de</strong> toda la zona <strong>de</strong> Plaiaundi, que va a ser el<br />

primer proyecto que se va a llevar a cabo. El Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Irún ya<br />

ha accedido ha cambiar las zonas <strong>de</strong>portivas a la zona <strong>de</strong> la trasera<br />

<strong>de</strong>l propio Txingudi y para finales <strong>de</strong> año habremos iniciado obras <strong>de</strong><br />

restauración <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Plaiaundi.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 163


J U: Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir algo sobre el conflicto o diálogo <strong>de</strong> colaboración<br />

<strong>en</strong>tre administraciones, ¿existe conflicto o más bi<strong>en</strong> colaboración?,<br />

Anton dice que <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to ha surgido algún conflicto<br />

más <strong>en</strong> la gestión pero que con el diálogo se ha solucionado.<br />

A.A.: Yo lo que quisiera es hablar más <strong>de</strong> la costa que <strong>de</strong> conflictos<br />

políticos. Yo creo que todo el mundo está <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que la<br />

costa es un valor escaso <strong>en</strong> nuestra comunidad y <strong>en</strong> que <strong>de</strong>be ser protegida<br />

porque bastante agredida está y <strong>de</strong>bemos proteger los pocos<br />

retales que nos quedan, aunque solo sea por ese valor testimonial<br />

ecológico y cultural que supone la diversidad <strong>de</strong> ecosistemas o <strong>de</strong> áreas<br />

<strong>de</strong> elevada productividad biológica. Hay que conservarlo. No hay<br />

administración que se oponga a ello; pue<strong>de</strong> haber algunos intereses<br />

concretos para implantar <strong>de</strong>terminados usos, pero <strong>en</strong> cuanto a administración,<br />

que lleva a cabo la planificación <strong>de</strong>l país, yo creo que estamos<br />

todos absolutam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo que todos los recursos naturales<br />

son escasos y hay que conservarlos.<br />

G T: Un apunte <strong>de</strong> algo que yo he recibido como lector <strong>de</strong> periódicos.<br />

Cuando la Diputación <strong>de</strong> Gipuzkoa <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> Txingudi dijo<br />

que iba a empezar a hacer algo, a lo que <strong>en</strong> realidad se refería era a<br />

comprar, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> expropiar, los terr<strong>en</strong>os porque hubo una presión<br />

fuerte por parte <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> esos terr<strong>en</strong>os que son, quizá,<br />

los que han puesto más pegas o han sido más beligerantes con el<br />

Plan aprobado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Gobierno Vasco. En el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que esto<br />

salía a la pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> muy poco tiempo, cuestión <strong>de</strong> días, fue cuando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to al que repres<strong>en</strong>ta Anton, se contestó a Txueka<br />

y se empezó con las expropiaciones o por lo m<strong>en</strong>os fue cuando éstas<br />

se hicieron públicas. Eso para mi <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego no es colaboración, no<br />

sé si una cosa realm<strong>en</strong>te ha ido <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la otra pero algo raro hay,<br />

yo simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera lo veo así.<br />

A.A.: Brevem<strong>en</strong>te, contestaré dici<strong>en</strong>do que la gestión <strong>de</strong> los espacios<br />

protegidos es una cuestión compleja a la cual todavía, <strong>en</strong> este país,<br />

no estamos acostumbrados, hay muchos intereses <strong>en</strong> juego y es<br />

complejo. Lo que hemos hecho nosotros hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuanto<br />

a gestión, es la tramitación, periodos <strong>de</strong> exposición pública <strong>de</strong>l Plan,<br />

etc. Se dice que <strong>en</strong> algunos países se está comprando el suelo para<br />

protegerlo. A mi eso no me parece bi<strong>en</strong>, yo creo que la sociedad ti<strong>en</strong>e<br />

164 / zumardi - CIT Nuestro litoral


que ser consci<strong>en</strong>te que a través <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección o a<br />

través <strong>de</strong>l planeami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir el compromiso y las garantías<br />

sociales para preservar aquello que es valioso para todos. Por<br />

poner un ejemplo, a nadie se le ocurre que hipotecar el recurso agua<br />

sea conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para protegerlo. Todos somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que el<br />

agua es un bi<strong>en</strong> absolutam<strong>en</strong>te necesario para toda la sociedad y por<br />

lo tanto no se pue<strong>de</strong> comprar ni v<strong>en</strong><strong>de</strong>r, sino pagar el uso que hacemos<br />

<strong>de</strong> él para financiar traídas <strong>de</strong> agua, saneami<strong>en</strong>tos, etc., pero insisto,<br />

el agua <strong>en</strong> sí, como el recurso que es, un recurso <strong>de</strong> todos. La<br />

costa es un recurso que también es <strong>de</strong> todos, ti<strong>en</strong>e unos ecosistemas<br />

<strong>de</strong> gran valor y constituye un patrimonio <strong>de</strong>l que nosotros también somos<br />

parte. El hombre no sólo vive <strong>de</strong> lo que come, también <strong>de</strong> lo que<br />

aprecia. Se vale <strong>de</strong> toda la diversidad biológica que existe <strong>en</strong> los sistemas<br />

naturales <strong>de</strong> una forma u otra.<br />

M Z: Ahora voy a hacer un poco <strong>de</strong> ecologista, porque estamos totalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> los objetivos pero no <strong>en</strong> la forma. Dado el valor<br />

económico que ti<strong>en</strong>e el litoral, no se pue<strong>de</strong> ser tan ing<strong>en</strong>uo y p<strong>en</strong>sar<br />

que vale con estas <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones y con la voluntad<br />

g<strong>en</strong>érica. El País Vasco es bastante responsable es ese s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

conservación <strong>de</strong> la naturaleza, pero <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes como Cataluña o,<br />

<strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral la costa mediterránea que ti<strong>en</strong>e una presión turística<br />

importante, realm<strong>en</strong>te no hay bastante con esas <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>ciones y se ha optado por la vía <strong>de</strong> comprar como actitud <strong>de</strong> choque<br />

y evitar que se llegara a situaciones irreversibles. Yo insisto <strong>en</strong> lo<br />

<strong>de</strong> la irreversibilidad. Claro que no habría que comprar nada, pero insisto<br />

que el que compraba era el Estado, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Francia, y<br />

lo hacía para <strong>de</strong>volver al uso público lo que t<strong>en</strong>ía que ser y no lo es;<br />

es <strong>de</strong>cir, según la legislación <strong>en</strong> la costa hay una franja que es <strong>de</strong> dominio<br />

público, pero coged el coche y recorred la costa <strong>de</strong> Levante <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Tarifa hasta Portbou y seguid por la Costa Azul y la Riviera italiana<br />

y veréis dón<strong>de</strong> está el dominio público. Fr<strong>en</strong>te a eso, que aquí va a llegar<br />

(por lo m<strong>en</strong>os las zonas <strong>de</strong> estuarios ya están <strong>en</strong> esa situación)<br />

porque el interés económico <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong>l litoral va a ir creci<strong>en</strong>do<br />

(son acciones que están capitalizando), se pue<strong>de</strong> ser ing<strong>en</strong>uo y<br />

p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong>tre todos lo vamos a conservar; pero hay po<strong>de</strong>res económicos<br />

que aprietan muy fuerte para llevar el agua a su molino.<br />

Delante <strong>de</strong> eso, si el ciudadano quiere que siga si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> dominio pú-<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 165


lico, ti<strong>en</strong>e que pedir a sus administraciones acciones <strong>de</strong>cididas. Una<br />

pue<strong>de</strong> ser comprar un terr<strong>en</strong>o, que primero ti<strong>en</strong>e que salir a la v<strong>en</strong>ta;<br />

es <strong>de</strong>cir, el conservador <strong>de</strong>l litoral espera que un territorio salga a la<br />

v<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong>tonces con ese patrimonio compra y luego pone <strong>en</strong> manos<br />

<strong>de</strong> las municipalida<strong>de</strong>s la gestión <strong>de</strong> ese territorio. No es la única solución,<br />

pero <strong>en</strong> la costa hay que ser muy pragmáticos, no val<strong>en</strong> <strong>de</strong>claraciones<br />

<strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones.<br />

P: Gonzalo Torre ha com<strong>en</strong>tado que sólo hay dos espacios prote -<br />

gidos, aunque Anton Aranburu y Angel Borja han dicho que hay <strong>de</strong> -<br />

claración <strong>de</strong> otras zonas, yo preguntaría ¿<strong>en</strong> qué medida esa escasa<br />

protección obe<strong>de</strong>ce a la dispersión compet<strong>en</strong>cial?. Se ha com<strong>en</strong>tado<br />

cuáles son las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> medioambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> cos -<br />

tas, autorización <strong>de</strong> vertidos tierra-mar, zona <strong>de</strong> servidumbre, la ley <strong>de</strong><br />

costas que atribuye las compet<strong>en</strong>cias al Estado, el tema <strong>de</strong> obras hi -<br />

dráulicas, tanto diputaciones como G.V.. Es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong>l<br />

litoral hay difer<strong>en</strong>tes instituciones, autonómicas, territorios históricos,<br />

Estado, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias y supongo que eso implica dificulta -<br />

<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la protección <strong>de</strong>l medio marino. Mikel Zavala ha com<strong>en</strong>tado<br />

una cuestión interesante, hacer una política integral, el problema es<br />

¿cómo se hace eso?, ¿es un problema <strong>de</strong> aprobar una ley don<strong>de</strong> se<br />

armonic<strong>en</strong> intereses?, <strong>en</strong> este caso hablo <strong>de</strong> instituciones porque lue -<br />

go hay otros muchos intereses privados, económicos, etc. ¿Es pro -<br />

blema <strong>de</strong> una autoridad única, una especie <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia que coordine<br />

las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todas las instituciones?.<br />

Otra cuestión es la necesidad <strong>de</strong> hacer políticas <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so (<strong>en</strong><br />

relación con <strong>de</strong>terminadas infraestructuras que se puedan construir<br />

<strong>en</strong> la costa). Se ha hablado también <strong>de</strong> hacer pactos <strong>en</strong>tre las dife -<br />

r<strong>en</strong>tes partes. Hay un tema planteado por Gonzalo Torre que es el <strong>de</strong><br />

los puertos <strong>de</strong>portivos y preguntaría ¿<strong>en</strong> qué medida se pued<strong>en</strong> ar -<br />

monizar intereses opuestos, puertos <strong>de</strong>portivos sí - puertos <strong>de</strong>portivos<br />

no?, ¿<strong>en</strong> qué medida podría haber cons<strong>en</strong>so, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> qué medi -<br />

da, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes puertos que hay, exist<strong>en</strong> también zonas absolu -<br />

tam<strong>en</strong>te obsoletas que se podrían <strong>de</strong>dicar a puertos <strong>de</strong>portivos sin te -<br />

ner que sacrificar <strong>de</strong>terminadas zonas <strong>de</strong> interés importante como<br />

pued<strong>en</strong> ser las marismas <strong>de</strong> Zumaia?, ¿cómo se podría lograr ese<br />

cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong>portivos que da la s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que es un<br />

tema conflictivo <strong>en</strong> lo que respecta a la costa vasca?.<br />

166 / zumardi - CIT Nuestro litoral


A.A.: Hay que <strong>de</strong>finir bi<strong>en</strong> cual es la situación actual <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas <strong>en</strong> la administración. Por una parte<br />

está la compet<strong>en</strong>cia sobre la gestión <strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre,<br />

es <strong>de</strong>cir, el régim<strong>en</strong> autorizador y la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>slin<strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />

dominio público. Por supuesto que el dominio público, aunque esté<br />

ocupado por una casa o por un rell<strong>en</strong>o, no pier<strong>de</strong> el carácter <strong>de</strong>manial,<br />

y bajo el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la ley sigue si<strong>en</strong>do dominio público, por<br />

lo tanto es inembargable y está sujeto a comprav<strong>en</strong>ta. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dominio<br />

público la administración autonómica, <strong>en</strong> este caso nosotros, t<strong>en</strong>emos<br />

asignada la función <strong>de</strong> emitir un informe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l tramite administrativo<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia tanto a los <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s<br />

como a la ocupación <strong>de</strong>l dominio público. Hacemos un informe<br />

que se suele t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> las ocasiones y últimam<strong>en</strong>te<br />

más. Colindante al dominio público, se <strong>de</strong>fine la zona <strong>de</strong><br />

servidumbre <strong>de</strong> protección don<strong>de</strong> el Estado ti<strong>en</strong>e la capacidad <strong>de</strong> informe<br />

<strong>en</strong> los primeros seis metros, que correspon<strong>de</strong> a la servidumbre<br />

<strong>de</strong> transito. En la servidumbre <strong>de</strong> protección restante, hasta los 20 metros<br />

<strong>de</strong> suelo urbano y hasta los 100 metros <strong>en</strong> Suelo No Urbanizable<br />

informa preceptiva pero no vinculante. El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> protección, teóricam<strong>en</strong>te,<br />

está establecido con las leyes, otra cosa es la presión a la<br />

que se somete la costa. Es verdad que hay presión, y con ella llego al<br />

tema <strong>de</strong> pactos. Es necesario pactar, pero hay que establecer unos<br />

mecanismos <strong>de</strong> valoración. Des<strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te, lo que hemos hecho es analizar minuciosam<strong>en</strong>te la costa y<br />

valorar cada una <strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s homogéneas resultantes <strong>de</strong>l análisis<br />

y diagnóstico <strong>de</strong>l medio físico litoral, para que cuando exista necesidad<br />

<strong>de</strong> ocupar la costa <strong>en</strong> base a otras compet<strong>en</strong>cias, como pued<strong>en</strong><br />

ser los puertos <strong>de</strong>portivos, obligar a los responsables a que hagan lo<br />

mismo. Es <strong>de</strong>cir, que prioric<strong>en</strong> las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> puertos, que hagan<br />

un plan integral para confrontarlo con la valoración que hacemos nosotros<br />

<strong>de</strong> la costa. Este sistema es el que hemos llevado a cabo con<br />

el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Transportes y Obras Públicas. Cuando <strong>en</strong>tramos<br />

<strong>en</strong> esta última legislatura t<strong>en</strong>ían un plan <strong>de</strong> puertos que v<strong>en</strong>ía heredado<br />

<strong>de</strong> la anterior legislatura, que contemplaba un montón <strong>de</strong> puertos<br />

<strong>de</strong>portivos <strong>en</strong> nuestro litoral. Les pedimos que hicies<strong>en</strong> una valoración<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda que existe <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos y<br />

que establecieran las priorida<strong>de</strong>s para posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlas<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 167


con los objetivos <strong>de</strong> conservación y ver qué pasaba. Después <strong>de</strong> meses<br />

<strong>de</strong> discusión, se llegó a un acuerdo con la Dirección <strong>de</strong> Puertos.<br />

Se ha hecho una jerarquización <strong>de</strong> cuáles son los puertos, que bajo el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, estamos dispuestos a asumir,<br />

siempre que se liber<strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong> mayor valor naturalístico.<br />

Pue<strong>de</strong> haber otros pactos para el caso <strong>de</strong> los puertos pesqueros, por<br />

ejemplo, o con otros panes para ganar terr<strong>en</strong>o al mar y hacer urbanizaciones…,<br />

porque una cosa es clara, la costa es el jamón <strong>de</strong>l territorio.<br />

Es un espacio muy accesible don<strong>de</strong> las condiciones climáticas, <strong>de</strong><br />

accesibilidad, topografía, etc., son muy favorables. De hecho, más <strong>de</strong>l<br />

50% <strong>de</strong> nuestra sociedad vive <strong>en</strong> la costa.<br />

J.U.: Anton, te ha preguntado también cómo se pue<strong>de</strong> hacer una<br />

política integral, <strong>en</strong> la que se armonic<strong>en</strong> intereses <strong>de</strong> estos que se están<br />

nombrando g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te, esas presiones económicas, las instituciones,<br />

los intereses públicos, etc., ¿cómo se pue<strong>de</strong> llegar a hacer<br />

una política integral?.<br />

A.A.: No existe la varita mágica para <strong>de</strong>cir oiga usted, yo hago esta<br />

política, hago este plan y se acabó. Es necesario trabajar día a día,<br />

año a año y <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io a <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io para ir incorporando nuevos criterios.<br />

La sociedad también va cambiando, y con la ley que t<strong>en</strong>emos, con los<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> planeami<strong>en</strong>tos que he citado, con un plan territorial<br />

sectorial que costará sacarlo a<strong>de</strong>lante porque una exposición pública<br />

<strong>de</strong> un plan territorial sectorial con mucho compon<strong>en</strong>te naturalístico,<br />

paisajístico y conservacionista <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral va a poner <strong>en</strong> tela <strong>de</strong> juicio<br />

muchas ilusiones <strong>de</strong> muchos pueblos, muchas expansiones, etc.<br />

Entonces t<strong>en</strong>dremos que llegar al cons<strong>en</strong>so social, no es lo que yo diga<br />

solam<strong>en</strong>te, sino lo que diga la sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> qué es lo<br />

que quiere hacer con su territorio y qué es lo que quiere hacer <strong>en</strong> sus<br />

pueblos. En principio yo creo que el tiempo juega a nuestro favor.<br />

Hablar <strong>de</strong> estas cosa hace 20 años, /yo llevo <strong>en</strong> el gobierno hace 18<br />

o así), era m<strong>en</strong>tar la bicha y hoy se habla tranquilam<strong>en</strong>te, nos s<strong>en</strong>tamos<br />

ante cualquier mesa y reivindicamos la conservación <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales con la boca muy fuerte, fr<strong>en</strong>te a los intereses <strong>de</strong> otro<br />

tipo, urbanísticos o <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> carreteras que pue<strong>de</strong> haber,<br />

etc. y estamos prácticam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> todos los foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

que existan <strong>en</strong> el país. Yo creo que progresivam<strong>en</strong>te nos vamos<br />

dotando <strong>de</strong> legislaciones más respetuosas con el medio ambi<strong>en</strong>te, ahí<br />

168 / zumardi - CIT Nuestro litoral


está el 5º Programa que es un poco nuestro paraguas <strong>en</strong> la CEE y que<br />

da pasos <strong>de</strong> gigante. Hace un mes se ha aprobado una segunda directiva<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal don<strong>de</strong> pasan a ser objeto<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal un montón <strong>de</strong> proyectos más.<br />

Nosotros acabamos <strong>de</strong> terminar el anteproyecto <strong>de</strong> la Ley Vasca<br />

Marco <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te que contempla todos los requisitos necesarios<br />

a nivel básico; primero las pautas sociales que actualm<strong>en</strong>te,<br />

bi<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios internacionales o <strong>de</strong> leyes sectoriales, se<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la protección <strong>de</strong> los recursos y <strong>de</strong>spués cuáles son las<br />

bases <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo futuro para la protección <strong>de</strong> esos recursos.<br />

Cuando nuestro propio parlam<strong>en</strong>to haga ley <strong>de</strong> ese proyecto que acabamos<br />

<strong>de</strong> elaborar, t<strong>en</strong>dremos otro marco <strong>de</strong> actuación, otro resorte<br />

<strong>en</strong> el cual basar toda la necesidad <strong>de</strong> planificación y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, social.<br />

J.U.: ¿Cómo se pue<strong>de</strong> explicar fácilm<strong>en</strong>te la política integral, <strong>de</strong><br />

cons<strong>en</strong>so llevada a cabo <strong>en</strong> el puerto <strong>de</strong> Bilbao? que yo creo que es<br />

la obra civil más gran<strong>de</strong> que se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la costa <strong>de</strong>l País<br />

Vasco, ¿ se ha pactado, existe cons<strong>en</strong>so, hay política integral o por lo<br />

contrario hay discrepancia?.<br />

A.A.: El puerto <strong>de</strong> Bilbao es excepcional, igual que el <strong>de</strong> Pasajes y<br />

como sabéis es puerto <strong>de</strong>l Estado. Sí que se ha hecho una valoración<br />

<strong>de</strong>l impacto ambi<strong>en</strong>tal que suponía la ampliación <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong> Bilbao,<br />

pero ha sido el propio órgano ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Estado, como dice la ley<br />

<strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, el que lo ha hecho. La verdad es que las relaciones<br />

que yo t<strong>en</strong>go actualm<strong>en</strong>te(la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección<br />

se aplica tanto al dominio público marítimo terrestre <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong><br />

Costas como al dominio público portuario <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Puertos), es<br />

bu<strong>en</strong>a, realm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> colaboración, lo que ocurre es que una infraestructura<br />

<strong>de</strong> esta magnitud acarrea unos riesgos <strong>de</strong> contaminación<br />

mayores. Nosotros lo que hacemos es analizar la calidad <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong><br />

el Abra y realizar un seguimi<strong>en</strong>to continuo, y tanto administración como<br />

los ciudadanos, a través <strong>de</strong> sus consorcios, están absolutam<strong>en</strong>te<br />

volcados <strong>en</strong> el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo este ámbito. Como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> lo que acabo <strong>de</strong> señalar, la mejora <strong>de</strong>l estado ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la ría<br />

<strong>de</strong>l Nervión es palpable, y lo será más cuando la <strong>de</strong>puradora <strong>de</strong><br />

Galindo funcione a pl<strong>en</strong>o r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to. Uno <strong>de</strong> los mayores problemas<br />

con los que nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos es el vertido <strong>de</strong> 450 millones <strong>de</strong> metros<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 169


cúbicos al año, <strong>de</strong> los cuales muchos correspond<strong>en</strong> a aguas residuales<br />

domésticas. Todos somos un poco responsables <strong>de</strong> esa realidad<br />

cuando hacemos uso <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> nuestros domicilios. A<strong>de</strong>más, están<br />

los vertidos industriales, que g<strong>en</strong>eran problemas específicos. Todos<br />

esos vertidos hay que cuantificarlos y calificarlos. En el nuevo <strong>de</strong>creto<br />

<strong>de</strong> regulación <strong>de</strong> las autorizaciones <strong>de</strong> vertido se contempla también,<br />

al igual que <strong>en</strong> la Ley <strong>de</strong> Costas, un canon <strong>de</strong> vertido, que es el<br />

instrum<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e la administración para materializar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

que el que contamina paga, es <strong>de</strong>cir, habrá que hacer una estimación<br />

<strong>de</strong> cual sería el dinero necesario para mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>de</strong>bidas condiciones<br />

todo el litoral, que <strong>de</strong>be ser soportado por todos aquellos que alteran<br />

sus condiciones naturales. El canon <strong>de</strong> vertido será una herrami<strong>en</strong>ta<br />

difícil <strong>de</strong> implantar porque el administrado es retic<strong>en</strong>te a pagar<br />

más impuestos, pero es para bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> todos, viviremos <strong>en</strong> un país un<br />

poco más limpio, veremos los ríos más limpios. Vosotros t<strong>en</strong>éis una<br />

muestra palpable aquí con el río Oria.<br />

G . T.: Ya que ha salido el tema <strong>de</strong> Bilbao, lo querría ligar con algunas<br />

otras cosas que también se han dicho aquí antes. Probablem<strong>en</strong>te<br />

lo que es el espacio <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Bilbao, <strong>en</strong> su día, y hay que irse muy<br />

atrás <strong>en</strong> el tiempo, sería el mayor espacio <strong>de</strong> marismas <strong>de</strong> toda la comunidad<br />

y sin embargo ya no queda absolutam<strong>en</strong>te nada, ha perdido<br />

su carácter funcional como ría, no se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como estuario,<br />

no pres<strong>en</strong>ta las características propias <strong>de</strong> ellos, es <strong>de</strong>cir, ti<strong>en</strong>e una<br />

mezcla <strong>de</strong> aguas dulces y saladas pero no conserva <strong>en</strong> sus riberas absolutam<strong>en</strong>te<br />

nada. En el caso <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> este tipo, como lo que<br />

planteaba Javier, como la ampliación <strong>de</strong>l puerto, ha habido voces disonantes<br />

pero a mucha g<strong>en</strong>te no le importa porque allí lo que hagan<br />

ya da igual, allí qué vas a hacer si todo está perdido. Es lo que veo yo<br />

que pue<strong>de</strong> pasar con el resto <strong>de</strong> los estuarios, ahora autorizamos el<br />

hacer una instalación <strong>de</strong>terminada, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> 10 años, vi<strong>en</strong>e otra g<strong>en</strong>te,<br />

otra política y ese estuario ya ha perdido algo, con lo cual el per<strong>de</strong>r<br />

un poquito más da igual y poco a poco, como hasta ahora vamos quedándonos<br />

sin ellos. Es el principal problema al dar este tipo <strong>de</strong> pasos<br />

hacia a<strong>de</strong>lante. Y aquí quería unir con la pregunta, sobre las instalaciones<br />

obsoletas <strong>en</strong> otros puertos, <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los cuales incluso se<br />

han planteado proyectos alternativos, hechos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la calle <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algunos<br />

grupos ciudadanos, <strong>en</strong> los que no se ha podido trabajar <strong>en</strong> el<br />

170 / zumardi - CIT Nuestro litoral


aspecto técnico con toda la profundidad que se requeriría. Pero tampoco<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la administración, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Transportes,<br />

<strong>en</strong> este caso, nos ha echado una mano, estoy hablando <strong>de</strong> un sitio<br />

muy concreto como es Zumaia.<br />

Unido también con lo que ha dicho Mikel, pue<strong>de</strong> que también las<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> instalaciones <strong>de</strong>portivas, al final sea mayor que la que<br />

se prevé ahora mismo, pero <strong>de</strong> cualquier forma la estimación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda<br />

se está haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una manera incorrecta. En la última reunión<br />

que tuvimos nosotros con el director <strong>de</strong> puertos, nos <strong>de</strong>cía que la<br />

<strong>de</strong>manda la habían hecho <strong>en</strong> base a lo que les habían com<strong>en</strong>tado las<br />

empresas náuticas, y evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te si yo t<strong>en</strong>go un kiosko <strong>de</strong> caramelos<br />

diré que todo el mundo necesita caramelos y que la caries igual<br />

no existe. Hay que t<strong>en</strong>er cuidado con estas cosas, los estudios sobre<br />

<strong>de</strong>manda los hemos pedido y se nos han negado, <strong>en</strong> la reunión que<br />

tuvimos se nos prometió que se nos mandaban y todavía estamos esperando,<br />

se ha reclamado dos veces, no sabemos esos planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> sal<strong>en</strong>.<br />

Estoy <strong>de</strong> acuerdo que la <strong>de</strong>manda pue<strong>de</strong> superar lo que ahora se<br />

prevé, nosotros <strong>en</strong> Zumaia lo que planteábamos <strong>en</strong> principio era, vi<strong>en</strong>do<br />

que la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> atraques estaba muy c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> las embarcaciones<br />

tradicionales tal y como reflejaba el primer estudio que el<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Transportes <strong>en</strong>cargó a un consulting internacional,<br />

An<strong>de</strong>rss<strong>en</strong> y An<strong>de</strong>rss<strong>en</strong>, el caso es que no les cuadraban las cu<strong>en</strong>tas<br />

porque la <strong>de</strong>manda no era tal, la <strong>de</strong>manda no existía y había que crearla.<br />

En este estudio se <strong>de</strong>cía claram<strong>en</strong>te que la <strong>de</strong>manda que había<br />

era <strong>de</strong> embarcaciones tradicionales las cuales nunca han necesitado<br />

una instalación <strong>de</strong> este tipo para atracar. Si esa es la verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>manda<br />

que hay, lo primero que hay que hacer es reutilizar todas las<br />

instalaciones que hay <strong>en</strong> nuestros puertos, dígase Donostia, Zumaia,<br />

Orio, <strong>en</strong> todos hay dárs<strong>en</strong>as que ya no se utilizan, el caso más flagrante<br />

es Pasaia don<strong>de</strong> la compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gestión no es <strong>de</strong>l Gobierno<br />

Vasco, aunque igual <strong>en</strong> un plazo relativam<strong>en</strong>te corto sí lo sea. Aquí se<br />

lavan las manos y dic<strong>en</strong> que no se pued<strong>en</strong> meter ahí, cuando un puerto<br />

<strong>de</strong>portivo <strong>en</strong> Pasaia podría quitar gran parte <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda que hay<br />

<strong>en</strong> Gipuzkoa y liberar, quizá, el problema <strong>de</strong> otras zonas. Yo creo que<br />

habría que hacer un estudio serio <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y quizá ir implantando<br />

las instalaciones progresivam<strong>en</strong>te, vi<strong>en</strong>do hasta dón<strong>de</strong> llega.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 171


Lo que se ha planteado sobre una especie <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te que pudiera gestionar lo que es el medio ambi<strong>en</strong>te, porque<br />

ahora lo t<strong>en</strong>emos dividido, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do por un lado la Consejería <strong>de</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te con unas compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>terminadas (residuos, impacto<br />

ambi<strong>en</strong>tal,…) y al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura con otras difer<strong>en</strong>tes<br />

(espacios naturales, conservación, etc.). Entonces ¿qué pasa<br />

cuando salió hace poco tiempo <strong>en</strong> el periódico cuáles eran los espacios<br />

que <strong>en</strong> poco tiempo se estaba planteado proteger, se levantó la<br />

liebre y cerraron el arca <strong>de</strong> la información a cal y canto, no sé si fue<br />

por no <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> conflicto con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o porque están<br />

chocando <strong>en</strong>tre ellos, cada uno lleva su camino y quiere arrimar el ascua<br />

a su sardina. Creo que una ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te que aglutine<br />

toda la gestión <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te podría ser positiva.<br />

P: Hitz egin <strong>de</strong>zut<strong>en</strong> gauzataz bat, experi<strong>en</strong>tziaz jakin izan <strong>de</strong>t, ba -<br />

tzutan administrazioa bera horrek egit<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> obratan legia saltatze -<br />

ko gai da, ba egit<strong>en</strong> obra batzuk, adibi<strong>de</strong>z portu saila, estudio inpakto<br />

egin gabe eta Ingurugiro Saila ez da bere konpet<strong>en</strong>tzia izan arr<strong>en</strong>, ez<br />

du bere eskua sartz<strong>en</strong> edo ez da gainean jartz<strong>en</strong> hori gal<strong>de</strong>ra bat, zer -<br />

gatik ez d<strong>en</strong> holako kasutan personatz<strong>en</strong> eta gero horrek emat<strong>en</strong> dit,<br />

i<strong>de</strong>a bezala, Ingurugiro Saila nahiz eta gaur egun oso polita geratu<br />

gehi<strong>en</strong> bat j<strong>en</strong><strong>de</strong>an aurrean, Ingurugiro Saila bat egon iruditz<strong>en</strong> zait,<br />

oraindik gaur egun dudarik gabe <strong>de</strong>la anai pobreabeste gogo batzuk<br />

aurrean ingurugiroa bigarr<strong>en</strong> maila batera pasatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la eta, adibi<strong>de</strong>z,<br />

esan dun akordioa egin zut<strong>en</strong>ak kirol portu<strong>en</strong> buruz gal<strong>de</strong>tu nahi nio -<br />

ke Antxonei, zer, Ingurugiroa Sailak zeditu zitu<strong>en</strong> beretzako garrantxi<br />

zut<strong>en</strong> zon<strong>en</strong> batzuk portu sailaei, portu sailak, zer zeditu dun, hori, zer<br />

laga dun? Ez dun nun ez da sartuko… gero beste gal<strong>de</strong>ra bat ea, pis -<br />

kat Gonzalok esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a lotuta, eta Mikelek esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a, ea kos -<br />

ta azk<strong>en</strong> finean ezin direla egin subterraneoa, baina lurrean bai, ea<br />

zergatik, igual Ingurugiroa Saila, ya que berari afektatz<strong>en</strong> dion arazo<br />

bat d<strong>en</strong> , kirol portua problematika honetan nahiko problematu ema -<br />

t<strong>en</strong> du, zergatik ez dir<strong>en</strong> begiratz<strong>en</strong>, azk<strong>en</strong> finean kirol portua da <strong>en</strong> -<br />

barkazioa aparkalekua bat, interiorean egin litezk<strong>en</strong> <strong>en</strong>barkazio hoi<strong>en</strong><br />

aparkalekua gehi<strong>en</strong> bat ikusitaz, ikusi behar da kosta Catalana eta<br />

Euskal kosta oso <strong>de</strong>sberdiña direla bai klimatologia, bai itsaso<strong>en</strong> era -<br />

ginaz eta periodikotan irakurri dudanez, hem<strong>en</strong> Euskal kostan gehi<strong>en</strong><br />

batIparral<strong>de</strong>an daud<strong>en</strong> kirol portuan <strong>en</strong>barkazioa erabilera da urtean<br />

172 / zumardi - CIT Nuestro litoral


media bat, bi egunekoa edo egun batekoa, orduan zergatik ez dira be -<br />

giratz<strong>en</strong>, hem<strong>en</strong> ez baldin badaukagu d<strong>en</strong>ontzako lekua eta ezin dai -<br />

tezke, Mikelek esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> bezala, egin <strong>de</strong>zagun plantak egin daitez -<br />

k<strong>en</strong> lekuan ea zergatik ez d<strong>en</strong> begiratz<strong>en</strong> edo ez dir<strong>en</strong> soluzio hoiei<br />

piskat bultzada bat emat<strong>en</strong> Ingurugiro Sailatik ya que bere hoiei re -<br />

perkutz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>.<br />

M.Z.: Probablem<strong>en</strong>te si viniera un marciano, porque siempre una<br />

perspectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos o <strong>de</strong> unos cuantos miles <strong>de</strong> kms. nos ayudaría,<br />

lo que haría sería lo que propones. Ahora bi<strong>en</strong>, los <strong>de</strong> Oñate y los<br />

<strong>de</strong> Zumárraga ¿también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a salir al mar? o los <strong>de</strong>portes<br />

<strong>de</strong> mar ¿van a ser una cosa <strong>de</strong> clases?. Un puerto <strong>de</strong>portivo es un<br />

castillito <strong>en</strong> la costa, <strong>en</strong> el que el propietario ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a unos metros<br />

cuadrados <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to a base <strong>de</strong> millones; es una manera <strong>de</strong> privar<br />

que el territorio sea para todos. Pero esto es un problema social,<br />

es un problema <strong>de</strong> política si queréis y ahora no está muy <strong>de</strong> moda<br />

hablar <strong>de</strong> socialización, por eso yo no creo que la costa vaya a ser para<br />

todos; soy realista para saber que no, va a ser para los que t<strong>en</strong>gan<br />

dinero para pagar. Si queremos que haya una costa para todos, la manera<br />

más popular <strong>de</strong> hacer las cosas sería la que dices tú, habría que<br />

llegar a un pacto y <strong>de</strong>cir, la costa se <strong>de</strong>ja libre <strong>de</strong> uso. Eso ahora ya<br />

no es posible, pero bu<strong>en</strong>o se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar una franja libre <strong>de</strong> uso, y allí<br />

se hac<strong>en</strong> los usos públicos <strong>de</strong> manera que, si queremos hacer accesible<br />

el mar a la g<strong>en</strong>te, lo que hay que hacer son grúas para cargar y<br />

<strong>de</strong>scargar barcas y unos muelles atrás con almac<strong>en</strong>es. Y los barcos<br />

<strong>en</strong> alquiler, ¿por qué <strong>en</strong> propiedad?, y ¿por qué hay que t<strong>en</strong>er un terr<strong>en</strong>o<br />

<strong>en</strong> propiedad con hormigón armado?. Eso <strong>en</strong> las costas americanas<br />

existe, <strong>en</strong> Florida, <strong>en</strong> California. Es muy feo, at<strong>en</strong>ta también al<br />

paisaje, pero claro es una cuestión <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s. Yo os <strong>de</strong>cía que la<br />

costa va a ser una zona <strong>de</strong> parquímetro, <strong>de</strong> zona azul, ¿a quién le<br />

gusta la zona azul?, a nadie, ¿a quién le gusta ir <strong>de</strong> tal hora a tal hora,<br />

pagar allí…?, t<strong>en</strong>drá que ser así para que sea para todos, y quizá<br />

no sea la solución satisfactoria para nadie, el ver la costa a trozos, <strong>de</strong><br />

hora a hora…, esa sería la única manera <strong>de</strong> hacer la costa accesible<br />

a todo el mundo. Yo soy consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que hoy <strong>en</strong> día este tipo <strong>de</strong> propuestas<br />

sólo se pue<strong>de</strong> hacer así, <strong>en</strong> plan utópico, pero si<strong>en</strong>do realista<br />

no se van a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r. probablem<strong>en</strong>te si Donostia no ti<strong>en</strong>e un bu<strong>en</strong><br />

puerto <strong>de</strong>portivo, la solución que planteaba Gonzalo para puertos <strong>de</strong>-<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 173


portivos sería Pasaia; es una zona que está <strong>de</strong>gradada, incluso <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista social. Hacer un bu<strong>en</strong> puerto <strong>de</strong>portivo sería una<br />

manera <strong>de</strong> revalorizar esa zona que ti<strong>en</strong>e ahora un aspecto negativo.<br />

Otra consi<strong>de</strong>ración a hacer, ¿para qué queremos utilizar la costa?,<br />

A mi me preocupan posibles usos que aparecerán <strong>en</strong> el futuro y que<br />

ahora no somos capaces <strong>de</strong> contemplar. La sociedad está evolucionando<br />

tan rápido que estamos vi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> 30 años <strong>de</strong>saparecer una<br />

pesca <strong>de</strong> altura, una pesca artesanal que ya veremos que futuro ti<strong>en</strong>e,<br />

al tiempo que cobra valor el turismo; turismo <strong>en</strong> el bu<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

la palabra, es <strong>de</strong>cir, intelig<strong>en</strong>te. En mi opinión una apuesta por ese turismo<br />

t<strong>en</strong>dría alguna v<strong>en</strong>taja: si la costa ti<strong>en</strong>e que estar <strong>en</strong> condiciones<br />

para que el turismo <strong>en</strong> nuestra costa valga algo, yo apuesto por<br />

el turismo. Yo prefiero vivir <strong>en</strong> Florida o <strong>en</strong> Las Vegas que <strong>en</strong> Detroit:<br />

<strong>en</strong> Detroit hac<strong>en</strong> los coches y ganan dinero, luego se lo gastan <strong>en</strong> Las<br />

Vegas. Pues, si para que la g<strong>en</strong>te vaya a gastarse el dinero a Las<br />

Vegas éstas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que estar bi<strong>en</strong>, yo, como prefiero vivir <strong>en</strong> un lugar<br />

bonito, prefiero Las Vegas que Detroit. Si aquí t<strong>en</strong>emos que vivir <strong>de</strong>l<br />

turismo básicam<strong>en</strong>te, porque es una <strong>de</strong> las alternativas, yo apuesto<br />

fuerte por el turismo. Porque turismo hoy <strong>en</strong> día significa calidad; y yo<br />

creo que va a ser así, la g<strong>en</strong>te no va a v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> turismo aquí (con el<br />

handicap <strong>de</strong> nuestro clima), a hacer cualquier cosa. Una bu<strong>en</strong>a utilización<br />

<strong>de</strong> la costa sería acondicionarla para un turismo bi<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sado<br />

e intelig<strong>en</strong>te. Entonces hay que hacer estas estructuras p<strong>en</strong>sando que<br />

conservar Urdaibai, no se hace solam<strong>en</strong>te por conservacionismo, que<br />

a mi ya me conv<strong>en</strong>ce, sino porque a largo plazo pue<strong>de</strong> ser r<strong>en</strong>table. Y<br />

lo mismo pue<strong>de</strong> pasar con todo Txingudi o con lo que queda <strong>de</strong> estos<br />

espacios.<br />

En la costa catalana yo estoy vivi<strong>en</strong>do el problema que ti<strong>en</strong>e una<br />

reserva como la <strong>de</strong> Las Medas por el extremo contrario, por el exceso<br />

<strong>de</strong> éxito. Problemas <strong>de</strong> regulación por <strong>de</strong>masiada g<strong>en</strong>te que quiere<br />

ir allí. La situación es también <strong>de</strong> parquímetro, para po<strong>de</strong>r hacer<br />

aquello accesible a todo el mundo sin <strong>de</strong>masiados conflictos. Ahora ya<br />

hay una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> reservas <strong>en</strong>orme, la g<strong>en</strong>te se ha fijado, no <strong>en</strong> la<br />

reserva <strong>en</strong> sí, sino <strong>en</strong> el negocio que se g<strong>en</strong>era. En la costa vasca esto<br />

quizás, por la dureza <strong>de</strong> la costa, por el clima, … está por <strong>de</strong>sarrollarse.<br />

Pero qué duda cabe que la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> costa va a aum<strong>en</strong>tar,<br />

174 / zumardi - CIT Nuestro litoral


que la g<strong>en</strong>te cada vez va a querer utilizar más la costa para todo tipo<br />

<strong>de</strong> usos y que este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollos se van a pres<strong>en</strong>tar aquí también.<br />

Yo creo que es bu<strong>en</strong> criterio el <strong>de</strong> la consejería <strong>de</strong> mediambi<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> hacer un plan <strong>de</strong> gestión integral y prever todas estas ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s.<br />

P: La palabra puerto <strong>de</strong>portivo ha salido mucho tiempo y no voy a<br />

hablar <strong>de</strong> ellos. Voy a hablar <strong>de</strong>l parking <strong>de</strong> las embarcaciones que<br />

ti<strong>en</strong>e que haber o algo que flote y al que todo el mundo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho,<br />

viva <strong>en</strong> Zumárraga, Donostia o la punta <strong>de</strong> Aralar, es <strong>de</strong>cir, ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> -<br />

recho a utilizar el mar que es <strong>de</strong> todos. Por eso mismo, ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho<br />

a disfrutar <strong>de</strong> algo que flote, ese algo que flote lo t<strong>en</strong>emos que poner<br />

<strong>en</strong> algún sitio y ese sitio, es mejor que esté ord<strong>en</strong>ado intelig<strong>en</strong>tem<strong>en</strong> -<br />

te <strong>de</strong> acuerdo con toda una normativa, que <strong>de</strong>jar que haya un <strong>de</strong>sor -<br />

d<strong>en</strong> total <strong>en</strong> todos los aspectos y cada uno ponga su embarcación<br />

don<strong>de</strong> le <strong>de</strong> la gana. En cuanto lo que ha dicho Mikel Zavala <strong>de</strong> guar -<br />

dar los barcos <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> estanterías (yo lo vi <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina),<br />

<strong>en</strong> Donostia se hizo una especie <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia que no tuvo éxito, t<strong>en</strong> -<br />

dríamos que volver todas las embarcaciones monoxila, para po<strong>de</strong>r ha -<br />

cer eso, dado como funciona el turismo actualm<strong>en</strong>te. Lo que quería<br />

<strong>de</strong>cir a Gonzalo, es que me da la impresión <strong>de</strong> que g<strong>en</strong>eraliza lo <strong>de</strong><br />

los puertos <strong>de</strong>portivos <strong>en</strong> un caso muy concreto que es el <strong>de</strong> Zumaia,<br />

que es el que te preocupa, no g<strong>en</strong>eralicemos, si tú ti<strong>en</strong>es un proble -<br />

ma con el puerto <strong>de</strong> Zumaia, concretemos lo <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> Zumaia.<br />

Consi<strong>de</strong>ro, por ejemplo, que el puerto <strong>de</strong> H<strong>en</strong>daya no ha hecho nin -<br />

gún daño al humedal <strong>de</strong> Txingudi, todo lo contrario, ha reunido los bar -<br />

cos <strong>en</strong> una superficie muy inferior a la que ocupaban antes. En<br />

Hondarribia, se quería hacer un puerto, no se hizo por los problemas<br />

que fueran, actualm<strong>en</strong>te los barcos <strong>de</strong>portivos están ocupando prácti -<br />

cam<strong>en</strong>te y causando gran daño a la playa que también es <strong>de</strong> todos,<br />

porque llegan hasta el bor<strong>de</strong> don<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> ir casi a pie, toda<br />

esa zona está imposibilitada para nadar, por lo m<strong>en</strong>os hay un gran pe -<br />

ligro; si eso se redujese a un sitio, no sé a cuál, <strong>en</strong> el que pudies<strong>en</strong> es -<br />

tar reunidos, bi<strong>en</strong> amarrados y c<strong>en</strong>trados, creo que sería muy conve -<br />

ni<strong>en</strong>te. Lo <strong>de</strong> Pasajes es otra historia muy complicada, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong> -<br />

te sería más bonito que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> haber grúas y barcos <strong>de</strong> carga, hu -<br />

biese embarcaciones bonitas y alre<strong>de</strong>dor jardines, g<strong>en</strong>eraría otro tipo<br />

<strong>de</strong> recursos, pero <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to Pasajes no es nuestro.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 175


G.T.: Pue<strong>de</strong> que g<strong>en</strong>eralice, pero no es sólo por eso. Una <strong>de</strong> las<br />

marismas más importantes <strong>de</strong> Vizcaya, la <strong>de</strong> Txipio, también t<strong>en</strong>ía un<br />

proyecto <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong>portivo; <strong>en</strong> los años 70, Urdaibai tuvo su plan <strong>de</strong><br />

puerto <strong>de</strong>portivo; para la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l Lea se proponía una<br />

guar<strong>de</strong>ría náutica; <strong>en</strong> la ría <strong>de</strong>l Deba había dos planes, uno exterior y<br />

otro interior y este último sobre una zona <strong>de</strong> marisma, la única <strong>de</strong> cierto<br />

valor que queda <strong>en</strong> la ría <strong>de</strong>l Deba; <strong>en</strong> Zumaia estamos <strong>en</strong> eso.<br />

Estamos hablando <strong>en</strong> todos los casos <strong>de</strong>l sitio más fácil.<br />

¿G<strong>en</strong>eralizo?, tal vez, pero es que para todos los puntos <strong>de</strong> costa había<br />

un plan. Ahora, <strong>en</strong> Vizcaya se va a hacer uno <strong>en</strong> Getxo y <strong>en</strong> ningún<br />

otro sitio más, resulta que todos los que se plantearon, ahora parece<br />

que se quedan <strong>en</strong> Gipuzkoa, ¿qué pasa con Vizcaya?, ¿hay algui<strong>en</strong><br />

ahí a quién no le conv<strong>en</strong>ce y está haci<strong>en</strong>do presión para que no<br />

se pongan?, es una duda que también nos planteábamos, todo vi<strong>en</strong>e<br />

a Gipuzkoa.<br />

P: Al hablar <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos se dice que hay que regular por -<br />

que eso es para todos. Cuando voy a Fu<strong>en</strong>terrabía y veo que han sa -<br />

cado un espigón <strong>en</strong>orme y prácticam<strong>en</strong>te han imposibilitado las posi -<br />

bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nado porque el agua está sucia y el aceite se queda allí<br />

embalsado, pi<strong>en</strong>so que los barcos esos no son para todos, porque no<br />

cualquiera ti<strong>en</strong>e acceso a comprarse un barco. A<strong>de</strong>más, eso nos ha<br />

fastidiado a todos porque nos impi<strong>de</strong> nadar <strong>en</strong> una zona que antes era<br />

abierta y ahora no lo es. Yo soy optimista <strong>en</strong> el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

costa, lógicam<strong>en</strong>te ahí se juega mucho por una presión económica<br />

fuerte <strong>en</strong> este caso, que es el turismo. El turismo no va a playas a na -<br />

dar sobre aguas sucias y <strong>en</strong>tonces Donostia y el <strong>en</strong>torno está obliga -<br />

do a presionar para que el turismo vaya a<strong>de</strong>lante y limpiar las aguas<br />

y creo que se hará porque es un b<strong>en</strong>eficio que económicam<strong>en</strong>te va a<br />

t<strong>en</strong>er una r<strong>en</strong>tabilidad. En lo que no soy optimista, es <strong>en</strong> las leyes, mu -<br />

chos conciertos y muchas cosas, pero yo creo que cada vez que sale<br />

una ley es peor que la otra. Lo digo por lo sigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la zona que<br />

conozco yo, prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> R<strong>en</strong>tería, se hizo un edificio, y no digo<br />

cuál, a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 7 metros, hubo una paralización, automáticam<strong>en</strong>te<br />

la Administración, va a Madrid, trae una hoja y pue<strong>de</strong> tirar a<strong>de</strong>lante<br />

con el edificio, y es ilegal porque está <strong>en</strong> el territorio interior don<strong>de</strong> es -<br />

tán acabando las olas, !y eso se ha hecho!. Un poco más arriba había<br />

una ribera preciosa y ahora se están construy<strong>en</strong>do tresci<strong>en</strong>tos y pico<br />

176 / zumardi - CIT Nuestro litoral


pisos, hay una presión fuerte que siempre es la <strong>de</strong>l dinero. Si hay unas<br />

leyes que se llev<strong>en</strong> a cabo, o ¿es qué <strong>en</strong> otros casos ámbitos no se<br />

ejecutan las leyes?, el Ministerio <strong>de</strong>l Interior ya hemos visto que eje -<br />

cuta una cantidad <strong>de</strong> casos y con bastante radicalidad. Pero resulta<br />

que con estas presiones económicas, que son capaces <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

el mar, ocupar lo que es <strong>de</strong> todos,…, eso se queda ahí. ¿En qué con -<br />

cepto <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so hay que hablar <strong>en</strong> esas condiciones que nos han<br />

usurpado un agua a todos?, las leyes no funcionan, para mí hay un di -<br />

vorcio <strong>en</strong>orme, hay leyes que no val<strong>en</strong>, que no se ejecutan.<br />

A.A.: En los casos concretos a los que haces refer<strong>en</strong>cia, la situación<br />

hasta ahora ha sido bastante anárquica y lo sigue si<strong>en</strong>do.<br />

Realm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el Tribunal Constitucional estableció que la<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong>l litoral <strong>en</strong> cuanto a autorizaciones <strong>de</strong> vertido<br />

y usos <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección correspondía a<br />

las comunida<strong>de</strong>s autónomas, hasta que nos han transferido la compet<strong>en</strong>cia,<br />

han pasado <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 5 ó 6 años <strong>en</strong> los cuales existió un<br />

territorio <strong>de</strong> nadie. Aunque nosotros participábamos realizando informes,<br />

al administrado que ha querido servirse <strong>de</strong> la ley y se ha querido<br />

valer <strong>de</strong> sus instrum<strong>en</strong>tos, no se le ha ofrecido un servicio correcto<br />

ya que no estaba claro qué administración era la compet<strong>en</strong>te para<br />

resolver su autorización. En esa situación nos hemos <strong>en</strong>contrado con<br />

algunos casos <strong>de</strong> “pie forzado”, es <strong>de</strong>cir, una persona d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />

urbanización, y ante la ineficacia <strong>de</strong>l propio ejecutor <strong>de</strong> la ley, <strong>en</strong> este<br />

caso el Estado por no haber <strong>de</strong>limitado el dominio público marítimoterrestre<br />

y sus servidumbres <strong>de</strong> protección, ha construido una casa <strong>en</strong><br />

un espacio don<strong>de</strong> no cabe dicho uso, y el señor dice !y yo que culpa<br />

t<strong>en</strong>go!, responsabilizando a la propia administración. El único camino<br />

que queda <strong>en</strong> esos casos es acudir a los tribunales para que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong><br />

la legalidad <strong>de</strong> la actuación. Concretam<strong>en</strong>te, yo me he <strong>en</strong>contrado<br />

algún caso <strong>de</strong> estos don<strong>de</strong> con un Plan Parcial aprobado con todas<br />

las <strong>de</strong> la ley, con lic<strong>en</strong>cia municipal otorgada, se ha paralizado la<br />

obra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Costas por haberse proyectado<br />

una edificación d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección.<br />

Puesto el caso <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> la Justicia, ésta ha reconocido los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante fr<strong>en</strong>te al acto <strong>de</strong> paralización <strong>de</strong> obra efectuada<br />

por la Administración <strong>de</strong>l Estado. Este tipo <strong>de</strong> cosas se ha dado, pero<br />

estamos <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> inicio, <strong>de</strong> una nueva andadura. Creo que<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 177


lo más importante es s<strong>en</strong>tar las bases <strong>en</strong> las cuales nos vamos a fundam<strong>en</strong>tar;<br />

esto es; ¿qué es lo que queremos <strong>de</strong> nuestro litoral y <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales que forman parte <strong>de</strong>l mismo?, ¿cómo t<strong>en</strong>emos que<br />

plantear el futuro?. Las leyes son cada vez más s<strong>en</strong>sibles a las necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los nuevos tiempos, afortunadam<strong>en</strong>te para el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Ahí t<strong>en</strong>emos un tutor que es la CEE, que es consecu<strong>en</strong>te con<br />

la protección y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, y que promueve el 5º<br />

Programa hacia el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible. Lo que propugna <strong>en</strong> todas<br />

las áreas <strong>de</strong> la actuación humana es que se compatibilice la conservación<br />

<strong>de</strong> los recursos con su uso.<br />

Otra cosa que no quiero que que<strong>de</strong> <strong>en</strong> el tintero, es lo que se ha<br />

tratado aquí <strong>en</strong> relación a la presión sobre los espacios protegidos. Yo<br />

no creo <strong>en</strong> los espacios protegidos. Empecé mi andadura hace muchos<br />

años trabajando <strong>en</strong> este ámbito, y llegué a realizar una primera<br />

propuesta sobre espacios <strong>de</strong> especial valor para la conservación a nivel<br />

<strong>de</strong> Euskadi. Pero <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to soy un fervi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> la<br />

ord<strong>en</strong>ación integral <strong>de</strong>l territorio y <strong>de</strong> los recursos naturales. No me<br />

vale con que el Gorbea se <strong>de</strong>clare espacio protegido; consi<strong>de</strong>ro más<br />

eficaz establecer criterios para la protección <strong>de</strong> todos los recursos, el<br />

agua, el suelo, que configuran la realidad física y ecológica <strong>de</strong>l territorio.<br />

Que no se hipoteque la productividad <strong>de</strong>l suelo para producir recursos<br />

r<strong>en</strong>ovables, que no se hipoteque la calidad <strong>de</strong> las aguas, <strong>de</strong>l<br />

aire, la biodiversidad tanto <strong>de</strong> la flora como <strong>de</strong> la fauna por usos in<strong>de</strong>bidos.<br />

Esto <strong>de</strong>bería ser aplicable a todo el territorio integrando criterios<br />

ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> planificación, y regulando los usos <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> cada punto <strong>de</strong>l territorio. No me vale conque<br />

haya una zona absolutam<strong>en</strong>te protegida y a 100 metros exista un vertido<br />

que nos comprometa la funcionalidad biológica <strong>de</strong> un río. Y <strong>en</strong> un<br />

país tan pequeño como el nuestro, el objetivo es la protección integral<br />

<strong>de</strong>l territorio y esa es la filosofía que <strong>en</strong>marcan las DOT que <strong>en</strong> su<br />

apartado sobre el medio físico ya hace, a través <strong>de</strong> las categorías <strong>de</strong><br />

ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio, una clasificación <strong>de</strong> suelo no urbanizable, estableci<strong>en</strong>do<br />

cuáles son los indicadores mínimos que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el planificador<br />

municipal para ir ord<strong>en</strong>ando el territorio <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />

características ambi<strong>en</strong>tales, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que puedan realizarse<br />

políticas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> espacios naturales por su especial<br />

valor paisajístico, por su especial <strong>en</strong>canto, por su valor para la educa-<br />

178 / zumardi - CIT Nuestro litoral


ción ambi<strong>en</strong>tal e investigación ci<strong>en</strong>tífica, etc. Con el espacio litoral pasa<br />

exactam<strong>en</strong>te lo mismo, eso <strong>de</strong>be quedar claro.<br />

M.Z.: Yo quiero <strong>de</strong>cir que también veo la situación <strong>de</strong> la costa vasca<br />

bastante bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> relación a otros litorales. El litoral es duro y no ha<br />

permitido que el hombre <strong>en</strong>tre tanto, <strong>en</strong> parte porque hay un mar que<br />

remueve mucho y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la contaminación ayuda.<br />

La situación actual no es tan grave como <strong>en</strong> otros sitios, lo que pasa<br />

es que soy ambicioso y miro al futuro; y pi<strong>en</strong>so que hay que ser muy<br />

exig<strong>en</strong>te ahora para que el futuro sea bu<strong>en</strong>o, pero no hay tanta discrepancia.<br />

A.B.: Yo no quería <strong>en</strong>trar mucho <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos<br />

porque para eso, quizás t<strong>en</strong>ía que haber estado aquí un repres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>de</strong> la Administración <strong>de</strong> Puertos. Me parece que han quedado muchas<br />

cosas <strong>en</strong> el tintero, sobre las que me hubiera gustado <strong>de</strong>batir, como<br />

el tema que había planteado Gonzalo sobre los recursos naturales,<br />

su esquilmación, etc.<br />

G.T.: Se están haci<strong>en</strong>do muchos tipos <strong>de</strong> estudios, <strong>en</strong>cargados directam<strong>en</strong>te<br />

por la Administración <strong>en</strong> algunos casos a, como bi<strong>en</strong> sabe<br />

Angel Borja, empresas que están muy ligadas a la propia<br />

Administración; <strong>en</strong> otros casos son las propias empresas que están<br />

haci<strong>en</strong>do un plan <strong>de</strong> construcción, las que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su consulting asociado<br />

y así es casi imposible que los estudios salgan <strong>de</strong>sfavorables, la<br />

Administración los traga y con esto lo que quiero <strong>de</strong>cir es que no nos<br />

llevemos a <strong>en</strong>gaño con estas cosas, porque se están maquillando muchos<br />

aspectos y a mi parecer, que he t<strong>en</strong>ido la oportunidad <strong>de</strong> estudiar<br />

alguna <strong>de</strong> estas evaluaciones <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, hay que t<strong>en</strong>er<br />

mucho cuidado con estas cosas porque no ha salido tan bi<strong>en</strong>.<br />

J.U: En principio se estaba hablando <strong>de</strong> que la calidad <strong>de</strong> las<br />

aguas está mejorando, pero es evid<strong>en</strong>te que si va mejorando es que<br />

<strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to ha <strong>de</strong>bido empeorar. Efectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos aspectos<br />

se ha dicho que se ha llegado tar<strong>de</strong> porque hay unos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> estuarios, por ejemplo, que si<strong>en</strong>do las áreas más interesantes<br />

y significativas ecológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la costa vasca están prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>terradas <strong>en</strong> féretros <strong>de</strong> hormigón. De lo que queda ahora<br />

ya no hay mucho que estropear; quizás <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> aguas sí, pero<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 179


lo cierto es que <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> partida que nos <strong>en</strong>contrábamos hace<br />

unos 30 años hay una mejora <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas. ¿Quizás<br />

por la <strong>de</strong>presión industrial?, lo habéis dicho todos, parece que sí, que<br />

el que se cierr<strong>en</strong> empresas ha mejorado la calidad <strong>de</strong> las aguas. Pero<br />

a<strong>de</strong>más hay un sistema legal proteccionista muy abundante, cada vez<br />

más creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a regulación ambi<strong>en</strong>tal, que ha ido <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>terminados espacios, que está tratando <strong>de</strong> llevar a cabo una<br />

política <strong>de</strong> carácter integral <strong>en</strong> la que no se nos ha ocultado que hay<br />

dificulta<strong>de</strong>s . Lo que sí parece claro es que esta política <strong>de</strong> carácter integral<br />

hay que llevarla a cabo a través <strong>de</strong> un pacto social, don<strong>de</strong> se<br />

escuch<strong>en</strong> las partes y don<strong>de</strong> se dé un peso proporcionado a cada estam<strong>en</strong>to.<br />

Sin embargo, se ha dicho que el po<strong>de</strong>r económico presiona y lo hace<br />

a todos los niveles, está también <strong>en</strong> la política. Cuando Mikel<br />

Zavala estuvo con Margalef aquí, <strong>en</strong> Zumardi, otro año, hablabais <strong>de</strong>l<br />

plan hidrológico nacional, cómo una vez que se han construido las estructuras<br />

<strong>de</strong> carreteras <strong>en</strong> España las empresas constructoras t<strong>en</strong>ían<br />

que hacer la Expo <strong>de</strong> Sevilla, la Barcelona impresionante <strong>de</strong> las<br />

Olimpiadas <strong>de</strong>l 92, y con ello se les acabó el chollo y dijeron “vamos<br />

a construir presas y canales y trasvases”. A posteriori siempre van a<br />

<strong>en</strong>contrar los sufici<strong>en</strong>tes estudios pagados por ellos mismos, los interesados<br />

<strong>en</strong> la construcción que les aval<strong>en</strong> todos sus montajes.<br />

En este punto surge algo, que Mikel nos ha dicho y que a mí me<br />

hubiera gustado haber profundizado, que es que <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>er cuidado<br />

con aquellas obras que hipotecan el futuro, que hoy parec<strong>en</strong> el<br />

sumo, las maquillan <strong>de</strong> tal manera que parece que son muy importantes<br />

y necesarias. Yo conozco muchas aquí <strong>en</strong> Euskadi, que luego<br />

se ca<strong>en</strong> tranquilam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hospitales que no se llegan a usar,<br />

geriátricos que jamás se habitan, otros geriátricos que se conviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gobierno y hasta puertos <strong>en</strong>ormes que luego no sab<strong>en</strong><br />

qué hacer con ellos y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que hacer un puerto más pequeño d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> él, para utilizarlo, etc.<br />

El po<strong>de</strong>r económico presiona, quizá nos están hipotecando para<br />

usos futuros, quizá están maquillando nuestra necesidad, habéis dicho<br />

“la <strong>de</strong>manda hay que fabricarla”, es más, ¿cuántos t<strong>en</strong>emos dos<br />

coches?, porque los necesitamos seguram<strong>en</strong>te, porque nos lo han he-<br />

180 / zumardi - CIT Nuestro litoral


cho creer así. Al final lo que es importante es que unos y otros, con<br />

apoyo <strong>de</strong> las leyes, vigilemos que estas obras que hoy parec<strong>en</strong> tan importantes,<br />

no hipotequ<strong>en</strong> nuestro futuro, un futuro que como ha dicho<br />

Mikel, cada vez está reclamando nuevos usos, usos que a veces ni<br />

nos imaginamos <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te. Pero no hipotequemos el futuro, por<br />

la presión <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res económicos, <strong>en</strong> acciones y obras que puedan<br />

resultar irreversibles.<br />

Nuestro litoral<br />

zumardi - CIT / 181


182 / zumardi - CIT Nuestro litoral


Importancia <strong>de</strong> los usos tradicionales para la consevación<br />

<strong>de</strong> la naturaleza<br />

Usos tradicionales ......<br />

Jesus Garzon Heydt<br />

Presntado por:<br />

Jul<strong>en</strong> Rekondo<br />

zumardi - CIT / 183


184 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


J u l e n R e k o n d o<br />

Jesús Garzón Heydt (Suso Garzón) invitado especial <strong>de</strong> ZUMAR-<br />

DI 97, será el confer<strong>en</strong>ciante que finalizara estas Jornadas <strong>de</strong> la<br />

Naturaleza.<br />

Este gran naturalista que es Suso Garzón, es gran estudioso y<br />

gran especialista <strong>de</strong> la fauna ibérica am<strong>en</strong>azada y otras muchas cosas.<br />

Sobre todo está metido, casi con absoluta <strong>de</strong>dicación, <strong>en</strong> el tema<br />

<strong>de</strong> la trashumancia, <strong>de</strong> la gana<strong>de</strong>ría tradicional, y es <strong>en</strong> lo que va a<br />

versar su confer<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> ahí un poco el título “Importancia <strong>de</strong> los<br />

Usos Tradicionales para la Conservación <strong>de</strong> la Naturaleza”.<br />

Hay una cuestión <strong>de</strong> cierto interés, que creo que pue<strong>de</strong> servir para<br />

el posterior coloquio, y es que Jesús Garzón es un gran conocedor<br />

<strong>de</strong> la geografía p<strong>en</strong>insular y <strong>de</strong> Euskadi. Ha vivido aquí, ha <strong>de</strong>sarrollado<br />

muchos trabajos y pue<strong>de</strong> ser muy interesante lo que nos pueda<br />

aportar una persona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera, <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> la conservación<br />

<strong>de</strong> la naturaleza <strong>en</strong> nuestro país.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 185


186 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


J e s u s G a r z o n H e y d t<br />

Hace ya 30 años que con Ramón y Jesus Elosegui empezamos<br />

batallando por nuestros recursos naturales, todavía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la investigación,<br />

capturando para el Museo <strong>de</strong> San Telmo algún lirón gris, el<br />

Glis glis <strong>en</strong> la sierra <strong>de</strong> Aralar, <strong>de</strong> lo cual no me arrep<strong>en</strong>tiré nunca bastante,<br />

pero apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do también muchas cosas bonitas <strong>en</strong> estas tierras.<br />

El título <strong>de</strong> la confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hoy pue<strong>de</strong> parecer un poco atípico,<br />

cuando yo he <strong>de</strong>dicado principalm<strong>en</strong>te toda mi vida a luchar por la<br />

conservación <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> extinción, como el oso, el<br />

lobo, el buitre, el águila imperial, el lince, la avutarda, las grullas o la<br />

cigüeña negra. Pero yo creo que todos los que llevamos largo tiempo<br />

trabajando <strong>en</strong> el medio natural, <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> la naturaleza o<br />

<strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas, poco a poco nos damos<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que realm<strong>en</strong>te toda esa fauna, esa naturaleza que consi<strong>de</strong>ramos<br />

tan salvaje, sobrevive gracias al hombre, gracias a los paisanos,<br />

a la g<strong>en</strong>te gana<strong>de</strong>ra, a los agricultores, a los artesanos que trabajan<br />

<strong>en</strong> los montes con sus colm<strong>en</strong>as, haci<strong>en</strong>do carbón o cortando<br />

ma<strong>de</strong>ra para sus oficios. Así, a lo largo <strong>de</strong> los siglos, han sido mo<strong>de</strong>lados<br />

los paisajes actuales y han sido creados unos ecosistemas o<br />

unos biotopos, unos mosaicos <strong>de</strong> vida, don<strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong> la fauna y la<br />

flora silvestres.<br />

Muchas especies salvajes, a las que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el hombre sólo<br />

pue<strong>de</strong> perjudicar, <strong>en</strong> realidad no sobrevivirían sin un cierto grado <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción humana. Y es que el hombre, las personas que integran<br />

las culturas tradicionales, constituy<strong>en</strong> también una parte fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> los ecosistemas. No sólo conservan los paisajes, la fauna, y la flo-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 187


a, sino que conservan también algo muy importante: los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

imprescindibles para manejar ese medio natural, el saber <strong>en</strong> cada<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l año que es lo más a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> cada paraje; conservan<br />

los nombres <strong>de</strong> los valles, <strong>de</strong> los montes, <strong>de</strong> los árboles, <strong>de</strong> los ríos,<br />

las músicas, las tradiciones, el patrimonio cultural <strong>de</strong> esos sitios que<br />

ellos y sus antepasados han manejado durante muchas g<strong>en</strong>eraciones,<br />

posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hombre sobre la Tierra.<br />

Nuestra her<strong>en</strong>cia paleolitica<br />

En los ámbitos conservacionistas t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a p<strong>en</strong>sar que somos<br />

unos recién llegados al paraíso natural, que sólo po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>gradarlo,<br />

que somos un factor muy negativo para el medio ambi<strong>en</strong>te, para la<br />

conservación <strong>de</strong> la naturaleza. Habría que recordar que no tan lejos<br />

<strong>de</strong> aquí, <strong>en</strong> esos yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Atapuerca, <strong>en</strong> Burgos, se están <strong>en</strong>contrando<br />

ahora culturas <strong>de</strong> hace 800.000 años, <strong>de</strong> personas muy<br />

parecidas a nosotros que trabajaban, que luchaban, que cazaban, que<br />

recolectaban y que influían por tanto muy notablem<strong>en</strong>te sobre su <strong>en</strong>torno,<br />

hace casi un millón <strong>de</strong> años. Sin remontarnos tanto <strong>en</strong> el tiempo,<br />

bastaría con dar sólo un pequeño salto hasta el final <strong>de</strong> la última<br />

época glaciar, el periodo <strong>en</strong> que la mayor parte <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong> la<br />

P<strong>en</strong>ínsula Ibérica estuvieron cubiertas por los hielos, y recordar que<br />

fue tan solo hace 15.000 años, cuando com<strong>en</strong>zó el retroceso <strong>de</strong> los<br />

glaciares, y con ello la subida <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los mares. Se dio <strong>en</strong>tonces<br />

un cambio transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal para nuestra p<strong>en</strong>ínsula al iniciarse la formación<br />

<strong>de</strong> las dos Españas, la seca y la húmeda, la atlántica y la mediterránea.<br />

La gran meseta c<strong>en</strong>tral, cubierta por tundras durante muchos<br />

mil<strong>en</strong>ios, com<strong>en</strong>zó a ofrecer con el <strong>de</strong>shielo una gran cantidad<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to a los herbívoros silvestres, coincidi<strong>en</strong>do con la reducción<br />

<strong>de</strong> las plataformas costeras, don<strong>de</strong> durante el periodo glacial habían<br />

sobrevivido las manadas, aprovechando también las la<strong>de</strong>ras y los valles<br />

abrigados. Aquí, <strong>en</strong> las cuevas <strong>de</strong>l País Vasco, quedó magníficam<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tado por el hombre primitivo aquel periodo, <strong>en</strong> pinturas<br />

rupestres con esc<strong>en</strong>as don<strong>de</strong> abundan caballos y uros, bisontes, jabalíes<br />

y ciervos. Todo el Cantábrico era una gran reserva <strong>de</strong> estas y<br />

otras muchas especies, como ha <strong>de</strong>mostrado Jesús Altuna <strong>en</strong> sus minuciosos<br />

trabajos arqueológicos.<br />

188 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


En el sur <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>ínsula mi<strong>en</strong>tras tanto, el cambio climático provoca<br />

sobre todo una creci<strong>en</strong>te sequía estival, por lo que la gran fauna<br />

<strong>de</strong> herbívoros hubo <strong>de</strong> emigrar durante el verano hacia las montañas,<br />

<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> agua y comida. Y exceptuando algunos macizos<br />

montañosos m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> Sierra Nevada y el Alto Guadalquivir, las<br />

gran<strong>de</strong>s montañas húmedas y frescas durante el verano se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

muy lejanas, <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro y <strong>en</strong> el norte <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>ínsula. Hasta ellas<br />

subieron las manadas y <strong>en</strong> su seguimi<strong>en</strong>to fueron también los cazadores.<br />

Las tribus sed<strong>en</strong>tarias, localizadas durante la mayor parte <strong>de</strong>l<br />

Paleolítico Superior <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong>terminadas, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>positan gran<br />

cantidad <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s y con una notable uniformidad<br />

cultural, evolucionaron rápidam<strong>en</strong>te hasta la trashumancia estacional<br />

<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> la caza. Con la ayuda <strong>de</strong> lobos mansos, los primeros<br />

perros, estos cazadores domesticaron poco a poco a las manadas,<br />

com<strong>en</strong>zando un manejo rudim<strong>en</strong>tario que propició el gran salto cultural<br />

<strong>de</strong>l Neolítico.<br />

Entramos así prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra cultura actual, con la domesticación<br />

<strong>de</strong> especies tan importantes para la Humanidad como el<br />

uro, nuestra actual vaca; el jabalí, que ha originado las distintas razas<br />

<strong>de</strong> cerdo; la cabra montés, que ha pasado a ser la cabra doméstica; y<br />

por último la oveja, la única especie gana<strong>de</strong>ra importante que no es<br />

autóctona, pues fue importada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Asia M<strong>en</strong>or por los navegantes<br />

mediterráneos que, <strong>de</strong> isla <strong>en</strong> isla, Creta, Sicilia, Cer<strong>de</strong>ña,<br />

Mallorca… llegaron a nuestra p<strong>en</strong>ínsula hace unos 8.000 años. Las<br />

ovejas <strong>en</strong>contraron aquí, <strong>en</strong> nuestros valles y mesetas, condiciones<br />

idóneas para su superviv<strong>en</strong>cia, originando razas excel<strong>en</strong>tes como<br />

nuestras lachas y churras pero sobre todo, la merina: su lana finísima<br />

constituyó durante el siglo XVIII una exportación fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />

puertos Cántabros y vascos hacia Inglaterra, Francia, Flan<strong>de</strong>s e Italia,<br />

precursora <strong>de</strong> la gran proliferación que sus rebaños t<strong>en</strong>drían por todo<br />

el mundo, tras la liberación borbónica <strong>de</strong> su comercio a partir <strong>de</strong>l siglo<br />

XVIII.<br />

Los pastores trashumantes<br />

Los gana<strong>de</strong>ros ibéricos hubieron <strong>de</strong> adaptarse a las condiciones<br />

difíciles <strong>de</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula, con tierras altas muy frías <strong>en</strong> invierno<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 189


pero con gran producción <strong>de</strong> pastos durante el verano, y por el contrario<br />

zonas bajas muy áridas y calurosas durante el verano, pero templadas,<br />

húmedas y productivas durante el invierno. Esta oferta complem<strong>en</strong>taria<br />

<strong>de</strong> recursos estacionales <strong>en</strong> extremos muy distantes <strong>de</strong><br />

la p<strong>en</strong>ínsula, dio lugar a que se conservase <strong>en</strong> España, quizá como<br />

<strong>en</strong> ningún otro sitio <strong>de</strong>l planeta, la trashumancia a larga distancia, recorri<strong>en</strong>do<br />

los pastores con sus rebaños ci<strong>en</strong>tos y hasta miles <strong>de</strong> kilómetros,<br />

<strong>en</strong> viajes <strong>de</strong> varios meses <strong>de</strong> duración. Estos movimi<strong>en</strong>tos<br />

trashumantes estaban ya consolidados hace unos 5.000 años y originaron<br />

una importante red <strong>de</strong> caminos gana<strong>de</strong>ros, <strong>en</strong>lazando los pastos<br />

<strong>de</strong> verano y <strong>de</strong> invierno, <strong>de</strong>l norte y <strong>de</strong>l sur. También dio lugar a<br />

multitud <strong>de</strong> intercambios familiares, <strong>de</strong> culturas, <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

que permitió aflorar <strong>en</strong> la p<strong>en</strong>ínsula una riqueza gana<strong>de</strong>ra muy singular.<br />

La cultura megalítica, con repres<strong>en</strong>taciones tan próximas <strong>en</strong> la<br />

Sierra <strong>de</strong> Aralar, está íntimam<strong>en</strong>te ligada a los pastores trashumantes.<br />

Hace 3.000 años, los f<strong>en</strong>icios aprovecharon ya los antiguos caminos<br />

gana<strong>de</strong>ros ibéricos para exportar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cádiz los metales <strong>de</strong>l noroeste<br />

p<strong>en</strong>insular. Los primeros navegantes griegos que llegaron a<br />

nuestras costas, ocho siglos antes <strong>de</strong> Cristo relatan la riqueza asombrosa<br />

<strong>de</strong> ganados <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong>l Guadalquivir que <strong>en</strong>traron incluso <strong>en</strong> la<br />

mitología con el robo por Hércules <strong>de</strong> los toros y ovejas <strong>de</strong> aquellos<br />

reyes pastores, <strong>de</strong> los tartesianos. Posteriorm<strong>en</strong>te, los geógrafos griegos<br />

y romanos <strong>de</strong>scribieron minuciosam<strong>en</strong>te las costumbres y las distintas<br />

clases <strong>de</strong> ganado <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula, y así po<strong>de</strong>mos<br />

comprobar que <strong>en</strong> muchos casos eran idénticas a las actuales.<br />

Esta increíble continuidad cultural nos indica tanto la perfecta adaptación<br />

al medio <strong>de</strong> las razas gana<strong>de</strong>ras autóctonas como la perviv<strong>en</strong>cia<br />

hasta nuestros días <strong>de</strong> antiquísimos aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales,<br />

que han contribuido muy <strong>de</strong>stacadam<strong>en</strong>te a la creación y conservación<br />

<strong>de</strong> nuestros ecosistemas más valiosos.<br />

La trashumancia, a<strong>de</strong>cuando la carga gana<strong>de</strong>ra a las condiciones<br />

<strong>de</strong> cada terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong>l año, ha sido uno <strong>de</strong> los<br />

factores <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>l medio natural más importantes. No <strong>de</strong><br />

otra forma se pue<strong>de</strong> explicar que la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica sea hoy día una<br />

<strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s reservas biológicas <strong>de</strong> Europa y Asia, con especies<br />

que hasta principios o mediados <strong>de</strong> este siglo se ext<strong>en</strong>dían todavía<br />

uniformem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Gibraltar hasta Corea, y que están ahora prác-<br />

190 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


ticam<strong>en</strong>te exterminadas <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los países y regiones. Es el<br />

caso <strong>de</strong> las avutardas, <strong>de</strong>l sisón, <strong>de</strong>l buitre negro, <strong>de</strong>l quebrantahuesos,<br />

<strong>de</strong> tantas especies ligadas a los sistemas montañosos y esteparios<br />

<strong>de</strong> Eurasia, y que actualm<strong>en</strong>te conservan sus mayores d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> nuestra P<strong>en</strong>ínsula Ibérica. En esa pequeña protuberancia<br />

que somos <strong>de</strong>l extremo suroccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l inm<strong>en</strong>so contin<strong>en</strong>te,<br />

pero don<strong>de</strong> hemos sabido mant<strong>en</strong>er a lo largo <strong>de</strong> los siglos un<br />

manejo tradicional y respetuoso <strong>de</strong>l medio natura<br />

La situación actual<br />

Ahora t<strong>en</strong>emos la <strong>en</strong>orme y hermosa responsabilidad <strong>de</strong> seguir<br />

conservando esos ecosistemas únicos, esas culturas mil<strong>en</strong>arias, esas<br />

razas autóctonas, esas especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> extinción que sólo<br />

<strong>en</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula cu<strong>en</strong>tan ya con alguna posibilidad <strong>de</strong> sobrevivir<br />

<strong>en</strong> el mundo. Hace ahora cinco años, la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las Naciones<br />

Unidas sobre Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo, celebrada <strong>en</strong> Río <strong>de</strong><br />

Janeiro <strong>en</strong> 1992, hizo un llamami<strong>en</strong>to a todos los pueblos <strong>de</strong> la Tierra<br />

para que colaborásemos urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> las culturas<br />

antiguas, <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as: sólo ellos han sabido utilizar<br />

los ecosistemas durante siglos o mil<strong>en</strong>ios sin <strong>de</strong>gradarlos y, por tanto<br />

su ejemplo es fundam<strong>en</strong>tal para nuestro futuro, pues quizá sean los<br />

únicos viables a largo plazo.<br />

En la actualidad creemos estar vivi<strong>en</strong>do unos mom<strong>en</strong>tos sin problemas,<br />

<strong>de</strong> auge económico imparable <strong>de</strong>bido a las altas tecnologías,<br />

a la int<strong>en</strong>sificación agraria, a las gran<strong>de</strong>s inversiones y ayudas millonarias<br />

<strong>de</strong> la Unión Europea para las infraestructuras, la agricultura o<br />

la gana<strong>de</strong>ría, por la subida <strong>de</strong> la bolsa o por la bajada <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong>l<br />

petróleo. Pero realm<strong>en</strong>te son unos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>gañosos, que están<br />

escondi<strong>en</strong>do una situación muy crítica. Gran parte <strong>de</strong> nuestros campos<br />

están a punto <strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblarse, hay una población rural <strong>en</strong>vejecida<br />

a punto <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer y precisam<strong>en</strong>te esa población rural es la <strong>de</strong>positaria<br />

<strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos seculares más valiosos, es la que ha<br />

sabido conservar los paisajes, las razas autóctonas, la <strong>en</strong>orme diversidad<br />

<strong>de</strong> plantas silvestres y cultivadas, los ecosistemas don<strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong><br />

las especies <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción. Y esa población rural,<br />

que <strong>en</strong>laza aún nuestros conocimi<strong>en</strong>tos actuales con los <strong>de</strong>l paleolítico,<br />

está ahora también a punto <strong>de</strong> extinguirse. El que hagamos <strong>de</strong> in-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 191


mediato un esfuerzo urg<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre todos por conservar esos conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

esas formas <strong>de</strong> aprovechar los recursos naturales, ese gran<br />

legado cultural, va a ser fundam<strong>en</strong>tal para el futuro. Para el futuro <strong>de</strong><br />

nuestro país pero también, globalizando, para el futuro <strong>de</strong>l planeta,<br />

porque el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que estamos exportando <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Europa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Europa civilizada, la Europa rica, la Europa <strong>de</strong> la cultura<br />

y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, es insost<strong>en</strong>ible para el mundo.<br />

Nuestro sistema económico actual implica seguir <strong>de</strong>gradando la atmósfera,<br />

los suelos, los ríos y los mares, expoliando los recursos naturales<br />

y humanos <strong>de</strong>l llamado Tercer Mundo a cambio <strong>de</strong> armas, <strong>de</strong><br />

tecnologías anticuadas, <strong>de</strong> industrias tóxicas, <strong>de</strong> pesticidas prohibidos<br />

o <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos contaminados. Ahora mismo por ejemplo, todas las<br />

gran<strong>de</strong>s selvas <strong>de</strong>l cinturón ecuatorial <strong>de</strong>l planeta, <strong>de</strong> Asia, <strong>de</strong> África y<br />

<strong>de</strong> América, están si<strong>en</strong>do arrasadas con la colaboración o la complac<strong>en</strong>cia<br />

europea, por nuestras propias empresas, por nuestros bancos,<br />

por nosotros mismos como accionistas o inversores. Para obt<strong>en</strong>er<br />

unos cuantos b<strong>en</strong>eficios inmediatos <strong>en</strong> plusvalías, <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ras, <strong>en</strong> petróleo,<br />

<strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ras nobles o <strong>en</strong> piedras preciosas, <strong>en</strong> mayores producciones<br />

agrícolas, gana<strong>de</strong>ras o <strong>en</strong>ergéticas, estamos talando, inc<strong>en</strong>diando,<br />

contaminando, roturando o inundando los últimos pulmones<br />

ver<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l planeta.<br />

Todos somos ya perfectam<strong>en</strong>te consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> lo que esto significa.<br />

A pequeña escala, la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> ecosistemas muy valiosos, el<br />

exterminio <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as, el <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ríos y una<br />

terrible pérdida <strong>de</strong> biodiversidad por la extinción <strong>de</strong> millares <strong>de</strong> especies<br />

vivi<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algunas tan próximas a nosotros como los orangutanes,<br />

gorilas y chimpancés, hasta otras muchas <strong>de</strong>sconocidas incluso<br />

para la ci<strong>en</strong>cia. A gran escala significa mayor <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> la<br />

capa <strong>de</strong> ozono; aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las temperaturas <strong>de</strong> la Tierra por el efecto<br />

inverna<strong>de</strong>ro; <strong>de</strong>shielo <strong>de</strong> los polos y glaciares, con subida <strong>de</strong>l nivel<br />

<strong>de</strong> los mares e inundación <strong>de</strong> islas y zonas costeras; gran<strong>de</strong>s éxodos<br />

<strong>de</strong> las poblaciones afectadas; temporales, sequías y <strong>de</strong>sertización<br />

creci<strong>en</strong>tes; secuelas <strong>de</strong> hambre, guerras, pobreza y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

para una gran parte <strong>de</strong> la Humanidad. Y si algui<strong>en</strong> duda aún <strong>de</strong> que<br />

también nosotros seremos afectados, sólo ti<strong>en</strong>e que p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el creci<strong>en</strong>te<br />

número <strong>de</strong> africanos que cada día int<strong>en</strong>tan cruzar el Estrecho<br />

<strong>de</strong> Gibraltar a costa <strong>de</strong> sus vidas, o darse una vuelta <strong>de</strong> madrugada<br />

192 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


por el c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s más opul<strong>en</strong>tas para ver como<br />

crece imparable a nuestro alre<strong>de</strong>dor la drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, la prostitución,<br />

la viol<strong>en</strong>cia y la miseria más <strong>de</strong>gradante. A nivel ci<strong>en</strong>tífico se<br />

discut<strong>en</strong> los plazos, pero no la evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la inmin<strong>en</strong>te catástrofe<br />

ecológica.<br />

La responsabilidad <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> estos problemas es nuestra,<br />

y por tanto también somos nosotros qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bemos aplicar con urg<strong>en</strong>cia<br />

soluciones eficaces. Los países que nos consi<strong>de</strong>ramos más<br />

avanzados a nivel ci<strong>en</strong>tífico, económico, cultural y social, es <strong>de</strong>cir, los<br />

ciudadanos <strong>de</strong> la Unión Europea, hemos <strong>de</strong> realizar urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un<br />

gran esfuerzo ,, sobre todo <strong>de</strong> humildad, por modificar nuestro concepto<br />

<strong>de</strong> riqueza y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, aplicando <strong>de</strong> inmediato mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

justicia social y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a nuestro propio territorio. Porque<br />

la solución está sin duda <strong>en</strong> nosotros mismos, <strong>en</strong> transformar nuestra<br />

propia sociedad y <strong>en</strong> no seguir queri<strong>en</strong>do imponer a terceros países<br />

nuestros criterios, ins<strong>en</strong>satos y suicidas. Es muy fácil <strong>de</strong>cir que Brasil,<br />

V<strong>en</strong>ezuela o Guinea Ecuatorial, que Angola o que Indonesia no <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

seguir nuestro mo<strong>de</strong>lo occid<strong>en</strong>tal; que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>struir las selvas para<br />

hacer gran<strong>de</strong>s embalses, cultivos o autopistas; que <strong>en</strong> esos países<br />

es imposible que cada familia pueda t<strong>en</strong>er, como nosotros, dos o tres<br />

coches y un par <strong>de</strong> casas para las vacaciones o los fines <strong>de</strong> semana.<br />

Que no po<strong>de</strong>mos compartir con ellos las gran<strong>de</strong>s riquezas pesqueras<br />

<strong>de</strong> los mares, ni los minerales <strong>de</strong> su propio subsuelo, porque no hay<br />

para todos. Que no pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>rechos laborales, ni sueldos comparables<br />

con los nuestros, porque eso supondría tal subida <strong>de</strong>l precio<br />

<strong>de</strong> las materias primas y <strong>de</strong> las manufacturas que hundirían nuestro<br />

sistema <strong>de</strong> mercado.<br />

Necesitamos seguir consi<strong>de</strong>rándolos países sub<strong>de</strong>sarrollados, países<br />

pobres. Deb<strong>en</strong> seguir matándose <strong>en</strong>tre ellos para evitar la superpoblación<br />

y sacrificándose por nosotros, conservando los gran<strong>de</strong>s<br />

ecosistemas <strong>de</strong>l planeta para evitar el cambio climático, para evitar los<br />

gran<strong>de</strong>s problemas medioambi<strong>en</strong>tales que sólo nosotros hemos provocado.<br />

Y como muestra <strong>de</strong> gratitud les <strong>en</strong>viamos algunos voluntarios<br />

con la ayuda humanitaria <strong>de</strong>l cicatero 0.7, o algunas competiciones <strong>de</strong><br />

coches todo terr<strong>en</strong>o por la selva y turistas necesitados <strong>de</strong> av<strong>en</strong>turas<br />

exóticas. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esa no pue<strong>de</strong> ser la solución. El gran ejemplo<br />

<strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> nuestra propia experi<strong>en</strong>cia histórica, <strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 193


que t<strong>en</strong>emos la sabiduría y la humildad sufici<strong>en</strong>tes como para aplicar<br />

<strong>en</strong> nuestros propios países un mo<strong>de</strong>lo económico y social compatible<br />

con el respeto a las culturas tradicionales y con la conservación <strong>de</strong><br />

nuestro medio natural.<br />

Buscando alternativas<br />

Cada nación, cada región <strong>de</strong>l planeta <strong>de</strong>be saber conservar y pot<strong>en</strong>ciar<br />

sus propios recursos r<strong>en</strong>ovables para garantizar a medio y largo<br />

plazo, sin <strong>de</strong>rroches absurdos ni secuelas ambi<strong>en</strong>tales negativas,<br />

el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> su población. Y para lograr algo tan importante no hace<br />

falta inv<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>masiado. Son miles <strong>de</strong> años <strong>de</strong> culturas humanas<br />

muy avanzadas e interrrelacionadas <strong>en</strong>tre sí las que han constituido<br />

nuestro mundo actual, y <strong>de</strong> ellas hemos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sin olvidar.<br />

Recuperando urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a las personas que aún son <strong>de</strong>positarias<br />

<strong>de</strong> esos conocimi<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales, aprovechando el ejemplo que<br />

nos pued<strong>en</strong> dar y, sobre todo, involucrando <strong>en</strong> este proceso a la g<strong>en</strong>te<br />

jov<strong>en</strong>. Tantos chicos y chicas que están <strong>en</strong> el paro, o que ahora<br />

si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una gran incertidumbre por su porv<strong>en</strong>ir, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los eslabones<br />

que unan el pasado con el futuro. Que evit<strong>en</strong> la pérdida <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias vitales, porque ellos son los únicos que<br />

pued<strong>en</strong> garantizar su conservación y trasmitirlos a las próximas g<strong>en</strong>eraciones.<br />

En España ya se han dado pasos importantes <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido durante<br />

los últimos años, por ejemplo con los programas <strong>de</strong> las Escuelas<br />

- Taller, que han permitido que miles <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es apr<strong>en</strong>dieran las antiguas<br />

técnicas artesanas, colaborando <strong>en</strong> la restauración <strong>de</strong>l patrimonio<br />

cultural. Algunos movimi<strong>en</strong>tos sociales también han com<strong>en</strong>zado a<br />

trabajar <strong>en</strong> cooperación internacional, <strong>en</strong> sanidad, <strong>en</strong> comercio justo,<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong> los recursos g<strong>en</strong>éticos, <strong>de</strong>l<br />

ahorro <strong>en</strong>ergético o <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> la contaminación. Pero es aún muy<br />

insufici<strong>en</strong>te lo que se hace a nivel institucional por informar a la población<br />

sobre estos temas, por educar a la juv<strong>en</strong>tud, por fom<strong>en</strong>tar su<br />

participación activa <strong>en</strong> la solución <strong>de</strong> tantos problemas sociales y ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Nuestra propia población rural ha quedado totalm<strong>en</strong>te marginada<br />

<strong>de</strong> la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre su futuro, a pesar <strong>de</strong> haber sido<br />

durante siglos la responsable <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tar y abastecer <strong>de</strong> recursos<br />

194 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


ásicos a nuestra sociedad, fom<strong>en</strong>tando el comercio, la industria, la<br />

elaboración <strong>de</strong> tantos productos artesanos famosos <strong>en</strong> el mundo, y<br />

que ahora están a punto <strong>de</strong> per<strong>de</strong>rse para siempre.<br />

Pero los campos y cultivos abandonados sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do productivos,<br />

y sólo necesitan <strong>de</strong> personas, <strong>de</strong> familias con voluntad y conocimi<strong>en</strong>tos<br />

sufici<strong>en</strong>tes para lograr, <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado, las<br />

formas <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible más a<strong>de</strong>cuadas para g<strong>en</strong>erar<br />

riqueza y empleo cualificado. Con dificulta<strong>de</strong>s sin duda, como este<br />

año la sequía, otros años las lluvias int<strong>en</strong>sas, pero mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />

producción <strong>de</strong> los ecosistemas con la satisfacción a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> saber<br />

que se está contribuy<strong>en</strong>do a conservar los recursos naturales, las culturas<br />

tradicionales y el medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l planeta. Sin embargo, no<br />

hay actualm<strong>en</strong>te muchas razones para la esperanza. Los problemas<br />

se acreci<strong>en</strong>tan y los plazos para resolverlos son cada vez más breves.<br />

Ni los informes ci<strong>en</strong>tíficos, ni las recom<strong>en</strong>daciones internacionales, ni<br />

nuestra propia legislación tan avanzada, han sido sufici<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er,<br />

o al m<strong>en</strong>os fr<strong>en</strong>ar, una <strong>de</strong>strucción acelerada durante estos últimos<br />

años <strong>de</strong> los ecosistemas, <strong>de</strong> los paisajes, <strong>de</strong> la biodiversidad, <strong>de</strong><br />

las socieda<strong>de</strong>s rurales. Destrucción que está si<strong>en</strong>do financiada a<strong>de</strong>más<br />

con fondos públicos, es <strong>de</strong>cir, con nuestros propios impuestos y<br />

los <strong>de</strong> los contribuy<strong>en</strong>tes europeos, tan s<strong>en</strong>sibles a los problemas ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Cada día per<strong>de</strong>mos millones <strong>de</strong> metros cuadrados <strong>de</strong> tierras<br />

fértiles por la construcción <strong>de</strong> nuevas autovías y carreteras, int<strong>en</strong>sificación<br />

<strong>de</strong> cultivos, talas <strong>de</strong> bosque, minas a cielo abierto, canalizaciones<br />

<strong>de</strong> riberas, embalses, paseos marítimos, urbanizaciones, y<br />

tantas otras actuaciones totalm<strong>en</strong>te injustificables excepto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>magogia, la especulación o el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to fraudul<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos<br />

personajes o empresas.<br />

Los estudios <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, un instrum<strong>en</strong>to tan fundam<strong>en</strong>tal<br />

para la ord<strong>en</strong>ación y protección <strong>de</strong>l territorio, se están manipulando<br />

con criterios políticos, como <strong>en</strong> el caso perverso el embalse <strong>de</strong><br />

Itoiz, e incluso medidas apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muy positivas, como las subv<strong>en</strong>ciones<br />

para la diversificación <strong>en</strong>ergética o las actuaciones agroambi<strong>en</strong>tales,<br />

están mostrando sus consecu<strong>en</strong>cias más negativas al<br />

aplicarse sin control ni criterios racionales. Los últimos ríos y arroyos<br />

vírg<strong>en</strong>es están si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>struidos para la construcción <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas;<br />

los paisajes más emblemáticos <strong>de</strong> nuestras sierras y pá-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 195


amos son profanados con los aerog<strong>en</strong>eradores; y los pastizales mil<strong>en</strong>arios,<br />

los matorrales don<strong>de</strong> se refugian tantas especies am<strong>en</strong>azadas,<br />

o los cultivos mejorados por los agricultores durante muchas g<strong>en</strong>eraciones<br />

son plantados ahora <strong>de</strong> pinos, <strong>de</strong> chopos o <strong>de</strong> eucaliptus,<br />

mi<strong>en</strong>tras las ayudas al barbecho supon<strong>en</strong> la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> muchas<br />

zonas marginales, provocando gran<strong>de</strong>s problemas erosivos. Otras<br />

consecu<strong>en</strong>cias muy negativas <strong>de</strong> todo esto son el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

inc<strong>en</strong>dios forestales, que afectan también a las zonas intactas; los<br />

posteriores aprovechami<strong>en</strong>tos a matarrasa, que alteran profundam<strong>en</strong>te<br />

suelos y ecosistemas; y unas producciones que serán <strong>de</strong>stinadas<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te a industrias contaminantes, como las papeleras, <strong>de</strong><br />

las que <strong>Tolosa</strong> ti<strong>en</strong>e tan amarga experi<strong>en</strong>cia.<br />

Las reforestaciones indiscriminadas también están rompi<strong>en</strong>do imperceptiblem<strong>en</strong>te<br />

ese equilibrio social repres<strong>en</strong>tado por el campesino<br />

como persona in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> amplios conocimi<strong>en</strong>tos, capaz <strong>de</strong><br />

adoptar cada día sus propias <strong>de</strong>cisiones, que contribuye a la conservación<br />

<strong>de</strong> los paisajes tradicionales, <strong>de</strong> la arquitectura popular, <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje,<br />

<strong>de</strong> la diversidad biológica y a la mejora <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno. Que no<br />

exige un subsidio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, que no espera s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> la taberna<br />

a que el capataz <strong>de</strong> la industria o <strong>de</strong> la Administración le llame para<br />

plantar pinos, o para cortarlos, o para llevarlos a la fábrica, porque<br />

él es sufici<strong>en</strong>te para g<strong>en</strong>erar su propio puesto <strong>de</strong> trabajo, para producir<br />

sus alim<strong>en</strong>tos, para sobrevivir por sí mismo. Otro problema adicional,<br />

grave y absurdo, es la incompatibilidad <strong>de</strong> las áreas reforestadas<br />

con la gana<strong>de</strong>ría, cuando precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula los bosques<br />

han sido siempre aprovechados con ganado, lo que ha contribuido<br />

a su productividad, a su r<strong>en</strong>tabilidad y a su conservación.<br />

Muchos ayuntami<strong>en</strong>tos están hipotecando ahora su futuro con las<br />

plantaciones forestales, y sus vecinos ya nunca podrán ser gana<strong>de</strong>ros,<br />

trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, al estar resultando <strong>de</strong>struidos irreversiblem<strong>en</strong>te<br />

sus pastizales tradicionales. Precisam<strong>en</strong>te los pastizales<br />

que habían sido mejorados precisam<strong>en</strong>te a lo largo <strong>de</strong> los siglos<br />

por el ganado, por un pastoreo intelig<strong>en</strong>te que había logrado que suelos<br />

pobres, <strong>en</strong> condiciones climáticas muy <strong>de</strong>sfavorables, g<strong>en</strong>eras<strong>en</strong><br />

una <strong>de</strong> las mayores diversida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong>l mundo, con más <strong>de</strong><br />

40 especies distintas por cada metro cuadrado <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o.<br />

196 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


EL PROYECTO 2001<br />

Pero ya no es posible seguir in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te con discusiones teóricas<br />

o lam<strong>en</strong>tándonos, mi<strong>en</strong>tras se pierd<strong>en</strong> las últimas esperanzas <strong>de</strong><br />

que la situación mejore si no la mejoramos nosotros mismos. Es tiempo<br />

ahora <strong>de</strong> actuaciones prácticas, que <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> la viabilidad <strong>de</strong><br />

los proyectos alternativos, su interés ecológico, económico y social.<br />

Se ha dicho que no hay peor equivocación que no hacer nada, por creer<br />

que podíamos hacer poco. Por eso, tras el llamami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />

Naciones Unidas <strong>en</strong> 1992 para que todos colaborásemos <strong>en</strong> la conservación<br />

<strong>de</strong> las culturas indíg<strong>en</strong>as, p<strong>en</strong>samos inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

ejemplo mil<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> nuestros últimos nómadas, los pastores, y com<strong>en</strong>zamos<br />

a elaborar un proyecto <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> la trashumancia<br />

por las antiguas cañadas. El gran patrimonio histórico <strong>de</strong> los pastores,<br />

la red <strong>de</strong> vías pecuarias con más <strong>de</strong> 125.000 kilómetros <strong>de</strong> longitud<br />

y 400.000 hectáreas <strong>de</strong> superficie, el 1% <strong>de</strong>l territorio nacional,<br />

todavía está disponible, protegido por las antiguas leyes <strong>de</strong> Alfonso X,<br />

el Sabio, que las <strong>de</strong>clararon inali<strong>en</strong>ables, inembargables e imperceptibles,<br />

igual que las orillas <strong>de</strong>l mar o las riberas <strong>de</strong> los ríos. Bi<strong>en</strong> es verdad<br />

que durante el último medio siglo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1950, las cañadas habían<br />

sido abandonadas <strong>en</strong> su mayor parte, y muchas habían sido <strong>de</strong>struidas<br />

por carreteras, embalses, conc<strong>en</strong>traciones parcelarias, urbanizaciones<br />

o fincas particulares. Pero aún estaban vivos muchos <strong>de</strong> los<br />

antiguos pastores que recordaban su recorrido y las técnicas <strong>de</strong>l manejo<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s rebaños trashumantes, y yo les conocía por haber<br />

convivido con ellos durante mis estudios <strong>de</strong>l oso y <strong>de</strong>l lobo <strong>en</strong> los<br />

puertos <strong>de</strong> León durante el verano, y <strong>de</strong> los buitres o <strong>de</strong> las grullas durante<br />

el invierno <strong>en</strong> las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> Extremadura.<br />

La trashumancia, la más antigua <strong>de</strong> las culturas ibéricas, no ha perdido<br />

aún su interés a finales <strong>de</strong>l siglo XX. Constituye <strong>en</strong> muchos casos<br />

la única la alternativa para evitar el abandono <strong>de</strong>l campo y la <strong>de</strong>gradación<br />

<strong>de</strong> nuestros valiosos ecosistemas. La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia actual a<br />

mant<strong>en</strong>er los rebaños <strong>en</strong> el sur durante todo el año, <strong>en</strong> cercados don<strong>de</strong><br />

son alim<strong>en</strong>tados artificialm<strong>en</strong>te con costosos pi<strong>en</strong>sos y forrajes, está<br />

provocando gran<strong>de</strong>s problemas <strong>de</strong> sobrepastoreo y <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>l<br />

suelo, con <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l arbolado y <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> muchas especies<br />

<strong>de</strong> plantas y animales. Por ejemplo, todas las aves que anidan <strong>en</strong><br />

el suelo, como avutardas, sisones, gangas, ortegas, alcaravanes, per-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 197


dices, calandrias o aguiluchos c<strong>en</strong>izos, están <strong>de</strong>sapareci<strong>en</strong>do ahora<br />

<strong>en</strong> estas zonas por el sobrepastoreo. En la comarca <strong>de</strong> La Ser<strong>en</strong>a, <strong>en</strong><br />

la provincia <strong>de</strong> Badajoz, una <strong>de</strong> las áreas esteparias más ricas <strong>de</strong>l<br />

mundo, con capacidad para alim<strong>en</strong>tar durante el invierno a ci<strong>en</strong> mil<br />

ovejas trashumantes, ahora hay seisci<strong>en</strong>tas mil durante todo el año, y<br />

ya no quedan ni culebras ni lagartos por falta <strong>de</strong> recursos y <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to,<br />

pues no hay ni insectos, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> la<br />

Unión Europea no hay flores, porque hasta las raíces se com<strong>en</strong> las<br />

ovejas. En el norte por el contrario, millones <strong>de</strong> hectáreas quedan infrautilizadas<br />

cada verano, y los productivos pastizales, mejorados por<br />

siglos <strong>de</strong> pastoreo, son invadidos por matorrales o sembrados <strong>de</strong> pinos,<br />

causa luego <strong>de</strong> <strong>de</strong>vastadores inc<strong>en</strong>dios forestales. Muchos pueblos<br />

<strong>de</strong> montaña se <strong>de</strong>spueblan ante la falta <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s laborales<br />

para la juv<strong>en</strong>tud, y <strong>en</strong> las mesetas también se pierd<strong>en</strong> importantes<br />

recursos gana<strong>de</strong>ros tras las cosechas <strong>de</strong> los regadíos, <strong>de</strong> los cereales,<br />

o <strong>de</strong> las viñas, con problemas ambi<strong>en</strong>tales adicionales por la quema<br />

<strong>de</strong> rastrojos y el uso <strong>de</strong> abonos químicos y <strong>de</strong> herbicidas.<br />

Fr<strong>en</strong>te a todos estos problemas, la trashumancia tradicional ofrece<br />

soluciones s<strong>en</strong>cillas y r<strong>en</strong>tables, basadas <strong>en</strong> el aprovechami<strong>en</strong>to integral<br />

<strong>de</strong> los recursos locales y el respeto a la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong><br />

cada terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong>l año. Por ello, <strong>en</strong> el verano<br />

<strong>de</strong> 1992 fundamos la asociación Concejo <strong>de</strong> la Mesta, <strong>en</strong> recuerdo a<br />

las antiguas asambleas medievales <strong>de</strong> pastores trashumantes, y <strong>en</strong><br />

colaboración con el Fondo para el Patrimonio Natural Europeo iniciamos<br />

el llamado Proyecto 2001, para evaluar las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />

trashumancia tradicional, como alternativa para conservar los ecosistemas<br />

y los valores culturales y sociales <strong>de</strong> las zonas rurales. Los objetivos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> este programa son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1.- Mant<strong>en</strong>er el tránsito gana<strong>de</strong>ro por las vías pecuarias, estableci<strong>en</strong>do<br />

una red <strong>de</strong> corredores naturales que <strong>en</strong>lac<strong>en</strong> los principales<br />

ecosistemas <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica, evitando el aislami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

espacios protegidos y favoreci<strong>en</strong>do la superviv<strong>en</strong>cia y el intercambio<br />

g<strong>en</strong>ético <strong>en</strong>tre poblaciones <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas.<br />

2.- Conservar los ecosistemas más valiosos, como las pra<strong>de</strong>rías<br />

costeras, los bosques autóctonos, los pastizales <strong>de</strong> montaña, los cultivos<br />

cerealistas ext<strong>en</strong>sivos y las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y <strong>de</strong> alcorno-<br />

198 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


ques, evitando inc<strong>en</strong>dios forestales, erosión <strong>de</strong>l suelo y los daños que<br />

el ganado estante y la agricultura int<strong>en</strong>siva provocan <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o, las<br />

aguas y el arbolado.<br />

3.- Fom<strong>en</strong>tar las razas autóctonas <strong>de</strong> ganado y las varieda<strong>de</strong>s locales<br />

<strong>de</strong> cultivos y frutales mejor adaptadas a las condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> cada zona, como recursos fundam<strong>en</strong>tales para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

comarcal, garantizando el empleo diversificado y la diversidad<br />

g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> actuación.<br />

4.- Revalorizar y prestigiar las culturas campesinas, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do y<br />

transmiti<strong>en</strong>do los conocimi<strong>en</strong>tos y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las personas mayores<br />

a la juv<strong>en</strong>tud, mediante programas formativos y <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración<br />

que permitan poner <strong>en</strong> producción urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te los recursos naturales<br />

<strong>de</strong> cada comarca, para evitar el abandono <strong>de</strong> las zonas rurales.<br />

5.- Favorecer la cooperación <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>tes comarcas y regiones<br />

<strong>de</strong> España y Portugal con recursos naturales complem<strong>en</strong>tarios,<br />

tanto a nivel institucional como <strong>de</strong> asociaciones agrarias y vecinales,<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s culturales y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, económica<br />

y social, para asegurar un <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> la totalidad <strong>de</strong>l<br />

territorio.<br />

6. Dar a conocer la importancia ecológica y la alta calidad natural<br />

<strong>de</strong> los aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica, garantizando<br />

los procesos tradicionales <strong>de</strong> elaboración y g<strong>en</strong>erando una <strong>de</strong>manda<br />

a nivel nacional e internacional que permita su comercialización<br />

difer<strong>en</strong>ciada, con máxima r<strong>en</strong>tabilidad para los ecosistemas y<br />

la población rural.<br />

7.- Colaborar con otros países <strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, principalm<strong>en</strong>te<br />

África e Hispanoamérica, don<strong>de</strong> nuestras experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> agricultura<br />

ext<strong>en</strong>siva y gana<strong>de</strong>ría nómada o trashumante pudieran ser útiles<br />

para conservar los ecosistemas y culturas locales.<br />

Este proyecto ha sido patrocinado durante cuatro años por el<br />

Fondo Patrimonio Natural Europeo, que <strong>en</strong> 1993 consiguió para ello la<br />

financiación <strong>de</strong>l Programa Life. Ni que <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e que por parte <strong>de</strong> todos<br />

los especialistas fue consi<strong>de</strong>rado como un proyecto utópico y cond<strong>en</strong>ado<br />

<strong>de</strong> antemano al fracaso más estrepitoso, por cuatro razones<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 199


apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muy razonables. Primero, porque las cañadas estaban<br />

cortadas <strong>en</strong> numerosos lugares y por tanto ya no eran transitables con<br />

gran<strong>de</strong>s rebaños. Segundo, porque íbamos a provocar una verda<strong>de</strong>ra<br />

revolución <strong>en</strong>tre propietarios, agricultores, automovilistas y autorida<strong>de</strong>s<br />

cuando invadiésemos propieda<strong>de</strong>s privadas, cultivos, carreteras y<br />

ciuda<strong>de</strong>s con los rebaños. Tercero, porque no quedaban ya pastores<br />

expertos que supieran dirigir un rebaño trashumante, ni jóv<strong>en</strong>es dispuestos<br />

a soportar durante seis meses un trabajo tan duro y sacrificado.<br />

Y cuarto, porque las ovejas merinas han sido seleccionadas actualm<strong>en</strong>te<br />

para carne y no para lana, por lo que su peso duplica o triplica<br />

la <strong>de</strong> las ovejas tradicionales y no soportarían un viaje <strong>de</strong> tantos<br />

ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> kilómetros sin salir todas cojas a los pocos días.<br />

No obstante, como el movimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>muestra andando y gracias<br />

a la colaboración <strong>de</strong> un gran gana<strong>de</strong>ro, Don Cesáreo Rey, trashumante<br />

<strong>en</strong> su juv<strong>en</strong>tud y que se ofreció <strong>de</strong> forma <strong>en</strong>tusiasta a ayudarnos<br />

con su experi<strong>en</strong>cia y su magnífico rebaño <strong>de</strong> ovejas merinas, pudimos<br />

com<strong>en</strong>zar el proyecto <strong>en</strong> 1993, trashumando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Alcántara<br />

hasta el Parque <strong>de</strong> Sanabria. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces hemos recorrido más<br />

<strong>de</strong> 8.000 kilómetros por las principales cañadas, recuperado la trashumancia<br />

con siete rebaños <strong>de</strong> 2.500 ovejas cada uno, que han transitado<br />

<strong>en</strong>tre Extremadura y las montañas <strong>de</strong> Sanabria, <strong>en</strong> Zamora, y<br />

<strong>de</strong> Somiedo y <strong>de</strong> los Picos <strong>de</strong> Europa, <strong>en</strong> León. Des<strong>de</strong> 1994, el regreso<br />

<strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los rebaños lo hacemos siempre atravesando<br />

Madrid, la Calle Mayor, la Puerta <strong>de</strong>l Sol, la plaza <strong>de</strong> La Cibeles<br />

o la calle <strong>de</strong> Alcalá son cañada real, como ocurre todavía con tantas<br />

poblaciones españolas que crecieron <strong>en</strong>torno a los caminos <strong>de</strong> los<br />

pastores. El paso espectacular por el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Madrid <strong>de</strong>l rebaño con<br />

sus mastines y pastores, acompañados <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> danzas y músicas<br />

populares, <strong>de</strong> arrieros y <strong>de</strong> carreteros que también utilizaron durante<br />

tantos siglos las cañadas, han dado a conocer el Proyecto 2001<br />

y nuestra cultura trashumante <strong>en</strong> todo el mundo. En marzo <strong>de</strong> 1995,<br />

las Cortes G<strong>en</strong>erales aprobaron una nueva Ley para la protección y<br />

utilización <strong>de</strong> las vías pecuarias, valorando ya su interés ecológico y<br />

cultural, y muchas comunida<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> todo el mundo han visto<br />

reforzadas sus reivindicaciones con el ejemplo <strong>de</strong> los rebaños atravesando<br />

Madrid, una <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s capitales <strong>de</strong> la po<strong>de</strong>rosa Unión<br />

Europea. Pastores <strong>de</strong> Europa Ori<strong>en</strong>tal, pero también <strong>de</strong> países africa-<br />

200 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


nos como K<strong>en</strong>ia o Tanzania, están reclamando ya a sus autorida<strong>de</strong>s<br />

respectivas la creación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> cañadas y una legislación <strong>de</strong> vías<br />

pecuarias análoga a la nuestra. Esta ha sido quizá una <strong>de</strong> las mayores<br />

satisfacciones <strong>de</strong> nuestro trabajo.<br />

Muchas gracias a todos por su at<strong>en</strong>ción y si hay alguna duda, discrepancias<br />

o algui<strong>en</strong> <strong>de</strong>sea alguna aclaración adicional, estoy ahora a<br />

su disposición durante el coloquio.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 201


COLOQUIO.<br />

P: Parece <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> la confer<strong>en</strong>cia que las culturas antiguas<br />

eran bu<strong>en</strong>as y sólo la actual es mala, responsable <strong>de</strong> todos los pro -<br />

blemas y errores, cuando lo cierto es que también <strong>en</strong> el pasado se re -<br />

alizaron muchas <strong>de</strong>strucciones y las consecu<strong>en</strong>cias pued<strong>en</strong> apreciar -<br />

se <strong>en</strong> tantas zonas <strong>de</strong>l país, <strong>de</strong>sarboladas, con gran erosión y casi <strong>de</strong> -<br />

sérticas por las quemas y laboreos <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros y los agriculto -<br />

res. ¿No estás i<strong>de</strong>alizando excesivam<strong>en</strong>te las culturas tradicionales?.<br />

J G.: Estoy <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que no siempre los usos tradicionales<br />

han sido óptimos, pero las culturas antiguas t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> positivo que podían<br />

corregir fácilm<strong>en</strong>te sus errores, proporcionalm<strong>en</strong>te pequeños <strong>de</strong>bido<br />

a su capacidad muy limitada <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong>l medio. Se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir por ello que los aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales actuales,<br />

<strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje altísimo, son óptimos para cada paraje don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrollan,<br />

porque son el resultado <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia mil<strong>en</strong>aria trasmitida<br />

<strong>de</strong> padres a hijos, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración. P<strong>en</strong>semos que<br />

un agricultor, un gana<strong>de</strong>ro, no pue<strong>de</strong> permitirse el lujo <strong>de</strong> cometer <strong>de</strong>masiados<br />

errores, <strong>en</strong> primer lugar porque se arruinarían él y su familia,<br />

y a<strong>de</strong>más sería el hazmerreír <strong>de</strong>l pueblo, o andaría <strong>en</strong> pleitos por<br />

los daños y perjuicios causados a terceros. En cambio, los técnicos y<br />

políticos actuales nada arriesgan <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do nuestros recursos con<br />

nuestro dinero, y sólo <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> catástrofes muy graves, con muertos<br />

<strong>de</strong> por medio, se les exig<strong>en</strong> responsabilida<strong>de</strong>s que suel<strong>en</strong> eludir<br />

sin dificulta<strong>de</strong>s, cambiando <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino o <strong>de</strong> empresa tranquilam<strong>en</strong>te.<br />

Los inc<strong>en</strong>dios forestales, la erosión <strong>de</strong>l suelo, la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los<br />

paisajes y <strong>de</strong> las riberas, <strong>de</strong>l patrimonio histórico, parec<strong>en</strong> aceptarse<br />

como castigos divinos inevitables, cuando casi siempre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> responsables<br />

concretos, con nombres, apellidos y un bu<strong>en</strong> sueldo que<br />

pagamos <strong>en</strong>tre todos.<br />

Respecto a la alteraciones antiguas, no po<strong>de</strong>mos olvidar tampoco<br />

cuál ha sido la historia <strong>de</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula. Ha sido una historia <strong>de</strong><br />

guerras, <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucciones, <strong>de</strong> tierra quemada, <strong>de</strong> acabar con los recursos<br />

naturales <strong>de</strong>l adversario. Lo primero que se hacía cuando se<br />

cercaba una ciudad, una fortaleza o un pueblo era arrasar por completo<br />

su <strong>en</strong>torno, talarlo y quemarlo, no <strong>de</strong>jar alim<strong>en</strong>tos ni posibles re-<br />

202 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


fugios, eliminando los bosques y espesuras que pudieran b<strong>en</strong>eficiar al<br />

<strong>en</strong>emigo. “Derribar las murallas y talar los alm<strong>en</strong>dros, que no alegr<strong>en</strong><br />

más sus primaveras, que no cali<strong>en</strong>tes sus inviernos…” eran las órd<strong>en</strong>es<br />

terribles <strong>de</strong> Juan Padilla a sus comuneros <strong>en</strong> la guerra contra<br />

Carlos V, según el romance. Y aquel mismo año <strong>de</strong> 1521, un vecino<br />

<strong>de</strong> Guetaria, Juan Sebastián Elcano, navegaba por el otro extremo el<br />

planeta, por los mares <strong>de</strong> Borneo y <strong>de</strong> las islas Molucas, con cinco naos<br />

construidas con los robles <strong>de</strong> nuestros bosques Cantábrico, y <strong>de</strong><br />

las que sólo una regresó a España dando la primera vuelta al mundo.<br />

¿Cuántos bosques fueron talados para nuestros astilleros y ferrerías<br />

durante aquellos siglos <strong>de</strong> hegemonía naval española, prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIII hasta el siglo XIX?. ¿Cuántas <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong><br />

barcos, navíos <strong>de</strong> guerra pero también mercantes y pesqueros, fueron<br />

construidos con los árboles <strong>de</strong> nuestros bosques, navegaron y se hundieron<br />

durante tantos siglos <strong>en</strong> todos los mares <strong>de</strong>l mundo?.<br />

Muchas <strong>de</strong> las <strong>de</strong>gradaciones y <strong>de</strong> la erosión a la que usted alu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> remontarse sin duda a aquellas épocas <strong>de</strong> guerras, <strong>de</strong> hambres,<br />

<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganzas, <strong>de</strong> intereses comerciales. Realm<strong>en</strong>te, nuestra<br />

historia ha t<strong>en</strong>ido consecu<strong>en</strong>cias muy duras para nuestros recursos<br />

naturales, casi tanto como nuestro clima y nuestra orografía. En palabras<br />

<strong>de</strong>l profesor Rivas, uno <strong>de</strong> los botánicos <strong>de</strong> más prestigio <strong>en</strong><br />

Europa, t<strong>en</strong>emos un clima hecho a mala i<strong>de</strong>a porque llueve <strong>en</strong> invierno,<br />

cuando la vegetación no pue<strong>de</strong> crecer por el frío y la oscuridad, y<br />

<strong>en</strong> cambio no llueve <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> verano, cuando la vegetación<br />

podría <strong>de</strong>sarrollarse por ser los días largos y calurosos, con alta insolación.<br />

Por tanto, a nuestra p<strong>en</strong>ínsula le correspon<strong>de</strong>ría ser <strong>en</strong> gran<br />

parte un <strong>de</strong>sierto, si no fuese por esa extraordinaria vegetación típicam<strong>en</strong>te<br />

ibérica, mediterránea, que ahora estamos <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do. Pero<br />

aún <strong>en</strong> estas condiciones tan adversas <strong>de</strong> clima, orografía e historia,<br />

merece <strong>de</strong>stacarse que ha habido unas culturas, unas socieda<strong>de</strong>s<br />

agrarias y gana<strong>de</strong>ras muy antiguas, que supieron organizarse, dotarse<br />

<strong>en</strong> concejo abierto, <strong>en</strong> asamblea a mano alzada diríamos ahora, <strong>de</strong><br />

unas ord<strong>en</strong>anzas protectoras para aprovechar esos recursos <strong>de</strong> la<br />

mejor forma posible. Mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la vegetación y los bosques, no para<br />

talarlos para ma<strong>de</strong>ra o leña como se hace <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> Europa, sino<br />

para utilizarlos vivos, <strong>en</strong> pie, in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración.<br />

Podando sus ramas para alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ganado, para leña o<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 203


para carbón; aprovechando su corteza sin dañarlos, como el corcho<br />

<strong>de</strong> los alcornoques; sus frutos, como las aceitunas <strong>de</strong> los acebuches<br />

y olivos, los piñones y resina <strong>de</strong> los pinos, las bellotas <strong>de</strong> robles, quejigos<br />

y <strong>en</strong>cinas, o el ove o hayuco <strong>de</strong> las hayas. No sé si <strong>en</strong> Andía y<br />

Urbasa, se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> todavía aquellas piaras magníficas <strong>de</strong> cerdos,<br />

que yo conocí allí alim<strong>en</strong>tándose <strong>de</strong> los hayedos.<br />

Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse por tanto que a pesar <strong>de</strong> tantas guerras, astilleros,<br />

ferrerías, curticiones, <strong>de</strong>samortizaciones, v<strong>en</strong>ganzas, avaricias, hambres<br />

y otras necesida<strong>de</strong>s vitales, hemos sabido conservar nuestra vegetación<br />

<strong>de</strong> una forma bastante aceptable. Pero muchos <strong>de</strong> los procesos<br />

erosivos que vemos hoy día han sido provocados reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

sin justificación posible. No hay nada más <strong>de</strong>solador que viajar<br />

ahora mismo por España, cualquier día tras una lluvia int<strong>en</strong>sa, y<br />

ver los ríos <strong>en</strong>c<strong>en</strong>agados por los arrastres <strong>de</strong> tierra fértil <strong>de</strong> cultivos<br />

absurdos <strong>en</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, o <strong>de</strong> vaguadas labradas por no molestarse el<br />

paisano <strong>en</strong> levantar a tiempo la verte<strong>de</strong>ra. Especialm<strong>en</strong>te graves <strong>en</strong><br />

este s<strong>en</strong>tido son sobre todo las llamadas repoblaciones forestales <strong>de</strong><br />

pinos o eucaliptos, o aunque fues<strong>en</strong> <strong>de</strong> hayas o <strong>de</strong> robles, pues si se<br />

altera el suelo con la maquinaria para subsolados o para terrazas, se<br />

pierd<strong>en</strong> fácilm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> 50 toneladas <strong>de</strong> tierra por cada hectárea,<br />

g<strong>en</strong>erando procesos erosivos gravísimos, que <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> las la<strong>de</strong>ras,<br />

contaminan los ríos y colmatan los embalses y estuarios. Luego está<br />

el problema <strong>de</strong> las pistas, <strong>de</strong> los cortafuegos, <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>dios forestales.<br />

Los inc<strong>en</strong>dios <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te los bosques <strong>de</strong> pinos,<br />

porque al ser resinosos propagan el inc<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> forma casi explosiva.<br />

Por eso los pinares naturales sólo exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la p<strong>en</strong>ínsula <strong>en</strong> zonas<br />

muy concretas, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> valles y la<strong>de</strong>ras húmedas a gran altitud,<br />

o <strong>en</strong> áreas rocosas y ar<strong>en</strong>osas. En los otros bosques naturales<br />

se reg<strong>en</strong>era la vegetación inmediatam<strong>en</strong>te tras los inc<strong>en</strong>dios, pues casi<br />

todos nuestros árboles y arbustos autóctonos son <strong>en</strong> cierto modo pirofitos,<br />

es <strong>de</strong>cir, que aprovechan el fuego para prosperar, por lo que<br />

los problemas erosivos y ecológicos <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

muy inferiores.<br />

No quiero hacer aquí una crítica fácil e inútil, pero si quisiera <strong>de</strong>stacar<br />

que, con nuestro nivel actual <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, sumando por supuesto<br />

los tradicionales y los mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong>beríamos estar realizando<br />

204 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


un manejo <strong>de</strong>l hábitat perfecto, casi óptimo, y sin embargo estamos<br />

haci<strong>en</strong>do todo lo contrario <strong>de</strong> lo que preconizan las leyes, el s<strong>en</strong>tido<br />

común y nuestros ci<strong>en</strong>tíficos y técnicos más expertos. Podríamos estar<br />

conservando nuestros ecosistemas y paisajes, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una<br />

producción agrícola y gana<strong>de</strong>ra lata, g<strong>en</strong>erando empleo estable y cualificado,<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una riqueza cultural muy valiosa, r<strong>en</strong>table incluso<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista turístico, y muy gratificante socialm<strong>en</strong>te para<br />

los pueblos, don<strong>de</strong> el aburrimi<strong>en</strong>to y la falta <strong>de</strong> distracciones es un<br />

factor importante <strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to. Asumi<strong>en</strong>do nuestras responsabilida<strong>de</strong>s<br />

como uno <strong>de</strong> los países más avanzados <strong>de</strong>l mundo, tanto<br />

por nuestra her<strong>en</strong>cia cultural y nuestras relaciones internacionales históricas<br />

como por nuestra integración actual <strong>en</strong> la Unión Europea.<br />

Demostrando que t<strong>en</strong>emos nuestro propio mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que<br />

sabemos conservar nuestros recursos naturales para mant<strong>en</strong>er una<br />

producción sost<strong>en</strong>ible, compatible con la protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Y que este mo<strong>de</strong>lo es extrapolable incluso a otras zonas <strong>de</strong>l<br />

planeta, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nuestros mismos problemas pero no nuestras soluciones.<br />

Cualquiera que haya visitado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te Marruecos, el norte <strong>de</strong><br />

África tan próximo a nosotros, sabe que está totalm<strong>en</strong>te arrasado, car<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> vegetación excepto <strong>en</strong> algunas zonas muy concretas, con<br />

una d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> población muy alta. Las mujeres necesitan <strong>de</strong>dicarse<br />

casi todo el día a buscar un poco <strong>de</strong> leña para hacer la comida o<br />

para cal<strong>en</strong>tarse, contribuy<strong>en</strong>do más y más a aum<strong>en</strong>tar la <strong>de</strong>sertización<br />

y la pobreza. Lo mismo ocurre <strong>en</strong> muchas otras áreas <strong>de</strong>l mundo<br />

y precisam<strong>en</strong>te nuestros agrosistemas tradicionales, aprovechando<br />

los recursos naturales <strong>en</strong> su triple función agrícola, gana<strong>de</strong>ra y forestal,<br />

son capaces <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te las tres gran<strong>de</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la Humanidad: alim<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>ergía y calidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Nuestro ejemplo podría ser muy útil para muchos pueblos <strong>de</strong>l planeta,<br />

hoy día expoliados y con graves problemas <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia.<br />

P: Pero estos planteami<strong>en</strong>tos nos impedirían ser competitivos <strong>en</strong> el<br />

mercado internacional, cada vez más globalizado, y nuestro país que -<br />

daría totalm<strong>en</strong>te al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo mo<strong>de</strong>rno.<br />

J.G.: Partimos <strong>de</strong> la base <strong>de</strong> que yo no creo <strong>en</strong> la globalización <strong>de</strong><br />

los mercados, que ese es uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s errores y <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 205


<strong>en</strong>gaños <strong>de</strong> los últimos años, por ser absolutam<strong>en</strong>te inviable y pernicioso<br />

para el mundo. El hecho por ejemplo <strong>de</strong> que Holanda aparezca<br />

como una gran productora <strong>de</strong> leche, <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> cerdo, <strong>de</strong> huevos o<br />

<strong>de</strong> pollos, sin t<strong>en</strong>er ap<strong>en</strong>as territorio, indica ya la falacia <strong>de</strong> todo ese<br />

sistema, pues realm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que importar más <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> los pi<strong>en</strong>sos<br />

para sus granjas, y el estiércol que produc<strong>en</strong> sus ganados am<strong>en</strong>aza<br />

con sepultarles. Es <strong>de</strong>cir, países que consi<strong>de</strong>ramos un ejemplo<br />

<strong>de</strong> competitividad y gran<strong>de</strong>s productores lo son sólo mi<strong>en</strong>tras pued<strong>en</strong><br />

importar materias primas muy baratas <strong>de</strong>l tercer mundo. Harina <strong>de</strong> soja<br />

y maíz, a costa <strong>de</strong> la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> las selvas y <strong>de</strong> las culturas indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur. Harina <strong>de</strong> pescado, causando gran<strong>de</strong>s<br />

daños a los recursos y ecosistemas marinos. Despilfarrando petróleo<br />

y <strong>en</strong>ergía nuclear, fertilizantes y pesticidas, manipulando g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />

semillas y alim<strong>en</strong>tos con grave riesgo para la salud y la naturaleza,<br />

mi<strong>en</strong>tras no se valor<strong>en</strong>, porque no se quieran valorar, los costes<br />

sociales y ambi<strong>en</strong>tales .<br />

Si los productos tuvies<strong>en</strong> un precio justo, el que lógicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>biera<br />

correspon<strong>de</strong>rles valorando los costes reales <strong>de</strong> producción, comercialización,<br />

contaminación, reciclaje <strong>de</strong> residuos, restauración ambi<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>de</strong>rechos sociales,…nuestras producciones tradicionales <strong>de</strong>mostrarían<br />

su gran r<strong>en</strong>tabilidad, y serían <strong>de</strong>mandadas a nivel internacional<br />

como ha ocurrido durante muchos siglos, con nuestros vinos,<br />

aceites, embutidos, salazones, conservas, curtidos, tejidos o manufacturas.<br />

En todo caso, las producciones tradicionales suel<strong>en</strong> prevalecer<br />

<strong>en</strong> el tiempo fr<strong>en</strong>te a los gran<strong>de</strong>s intereses comerciales <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to,<br />

muy <strong>de</strong>slumbrantes pero muy frágiles, y por tanto efímeros. En<br />

Rusia, ejemplo tecnológico para el mundo hasta hace muy pocos<br />

años, el 50% <strong>de</strong> los tractores y el 40% <strong>de</strong> los regadíos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

ahora mismo abandonados, y muchas familias sobreviv<strong>en</strong> gracias a<br />

que algunos viejos recordaban cómo domar una yunta <strong>de</strong> vacas lecheras,<br />

labrar con un arado romano o uncir un carro <strong>de</strong>startalado.<br />

¿Les ha merecido la p<strong>en</strong>a su mo<strong>de</strong>rnidad a los ucranianos, moribundos<br />

por la radiactividad <strong>de</strong> Chernobil, o su competitividad a los pueblos<br />

<strong>de</strong>l Mar <strong>de</strong>l Aral, con la región <strong>de</strong>sertizada por los cultivos <strong>de</strong> algodón,<br />

o la mayor productividad <strong>de</strong> sus vacas locas a los ingleses, <strong>en</strong>fermos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalopatía espongiforme?.<br />

206 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


La globalización, el gran mercado único, el tratado <strong>de</strong> libre comercio,<br />

es <strong>en</strong> mi opinión la última gran estafa <strong>de</strong> las multinacionales, una<br />

imposición al mundo por parte <strong>de</strong> unas pocas empresas que ya controlan<br />

los gobiernos, financiando sus campañas electorales, y pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

controlarnos también a nosotros, manipulando a nivel mundial<br />

hasta los últimos <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la producción, <strong>de</strong> la comercialización y<br />

<strong>de</strong>l consumo, sin ningún respeto por el hombre ni por su medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Contra planteami<strong>en</strong>tos semejantes <strong>de</strong>bemos trabajar para<br />

mant<strong>en</strong>er la fertilidad <strong>de</strong> nuestros pastos, nuestras huertas con sus<br />

varieda<strong>de</strong>s autóctonas <strong>de</strong> manzanas, <strong>de</strong> alubias o <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>tos, nuestras<br />

producciones locales <strong>de</strong> altísima calidad. Los caseríos con su doc<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> vacas, el c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> ovejas o <strong>de</strong> cabras, las gallinas, la producción<br />

<strong>de</strong> leche, <strong>de</strong> queso, <strong>de</strong> huevos, <strong>de</strong> carne magnífica para los<br />

vecinos, para los mercados <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, serán una garantía importante<br />

<strong>en</strong> el próximo futuro. Don<strong>de</strong> el consumidor podrá controlar a<strong>de</strong>más<br />

el proceso <strong>de</strong> producción y la calidad <strong>de</strong> lo que compra, lo que com<strong>en</strong><br />

él y su familia, sin hormonas, sin antibióticos, sin tóxicos químicos, sin<br />

alteraciones g<strong>en</strong>éticas, sin gastos superfluos <strong>en</strong> transportes, <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

carreteras o autopistas, sin tanta cantidad <strong>de</strong> camiones <strong>de</strong>scomunales<br />

circulando <strong>en</strong>loquecidos, que nadie <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> para que sirv<strong>en</strong>,<br />

ni que tra<strong>en</strong>, ni que llevan. De alguna forma estaremos pagando o t<strong>en</strong>dremos<br />

que pagar tanto <strong>de</strong>spilfarro económico, <strong>en</strong>ergético y social,<br />

tantas inversiones absurdas. El <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestros países es<br />

ya escalofriante, porque estamos vivi<strong>en</strong>do muy por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> nuestras<br />

posibilida<strong>de</strong>s reales a costa <strong>de</strong>l trabajo, <strong>en</strong> condiciones muchas<br />

veces infrahumanas, <strong>de</strong> semiesclavitud, <strong>de</strong> los hombres, mujeres y niños<br />

<strong>de</strong>l tercer mundo, y <strong>de</strong> importar a bajo precio sus alim<strong>en</strong>tos básicos,<br />

los que ellos necesitan para comer, para sobrevivir, y que nosotros<br />

utilizamos para cebar nuestros exced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ganado.<br />

P: Sobre el <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> Castilla y León y la inci -<br />

d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las conc<strong>en</strong>traciones parcelarias, pues <strong>en</strong> esas zonas mu -<br />

chos <strong>de</strong> sus habitantes son reacios a que esto sea así. La Comunidad<br />

Autónoma ¿cómo pue<strong>de</strong> incidir sobre este tema y qué pasa con el<br />

ecosistema <strong>en</strong> estos casos?.<br />

J.G.: La conc<strong>en</strong>tración parcelaria es positiva o muy negativa, según<br />

se realice. En tantos pueblos don<strong>de</strong> el minifundio tradicional ha-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 207


ía dispersado las propieda<strong>de</strong>s, muchas <strong>de</strong> ellas abandonadas hoy<br />

día, con lin<strong>de</strong>ros absurdos o tamaños tan ínfimos que no comp<strong>en</strong>sa<br />

su aprovechami<strong>en</strong>to, es positiva una reestructuración que permita explotaciones<br />

mo<strong>de</strong>rnas y r<strong>en</strong>tables. Pero suele ocurrir lo <strong>de</strong> siempre,<br />

que no se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el campesino y mucho m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el ecosistema,<br />

sino <strong>en</strong> el gran negocio <strong>de</strong> las empresas transformadoras. Así, se <strong>de</strong>dican<br />

muchos ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> inversión a municipios con ap<strong>en</strong>as<br />

una o dos doc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> habitantes, para hacer caminos con ocho<br />

o diez metros <strong>de</strong> anchura por los que pasará muy raram<strong>en</strong>te algún<br />

tractor, a canalizar ríos y arroyos, a <strong>de</strong>struir los sotos y riberas, las arboledas<br />

o los cercados <strong>de</strong> las lin<strong>de</strong>s, el mosaico histórico <strong>de</strong> paisajes<br />

rurales bellísimos, que constituían la verda<strong>de</strong>ra riqueza, cultural y económica,<br />

<strong>de</strong> esos pueblos, <strong>de</strong> nuestro propio país. Es una especie <strong>de</strong><br />

locura <strong>de</strong>structiva, pero toda esa conc<strong>en</strong>tración también podría haberse<br />

hecho bi<strong>en</strong>, como se haría <strong>en</strong> cualquier país civilizado.<br />

Reparti<strong>en</strong>do parcelas <strong>de</strong> veinte o treinta hectáreas pero sin arrasar las<br />

estructuras anteriores; con caminos <strong>de</strong> tres metros que son más que<br />

sufici<strong>en</strong>tes y mucho más fáciles <strong>de</strong> conservar, adaptándolos a las p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y al paisaje; respetando las pare<strong>de</strong>s, los arroyos y los árboles,<br />

las cañadas y las eras, los espacios comunes <strong>de</strong> tanto interés, para<br />

que todo el dinero sobrante pueda repercutir directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la población<br />

rural.<br />

Ahora mismo el campesino -imagino que <strong>en</strong> todo el país, pero <strong>en</strong><br />

Castilla y León fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te- ve que hay muchas inversiones,<br />

ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> millones para gran<strong>de</strong>s empresas <strong>de</strong> fuera sin ningún apego<br />

al territorio, que ni lo conoc<strong>en</strong> ni lo respetan, que llegan, arrasan y<br />

<strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> para irse rápidam<strong>en</strong>te a otras comarcas, como aquel<br />

ejercito medieval <strong>en</strong> tierras <strong>en</strong>emigas <strong>de</strong>l que hablaba antes, pero<br />

ahora armado con maquinaria pesada, con palas excavadoras. En<br />

cambio no hay ap<strong>en</strong>as dinero para los propios campesinos que viv<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> esos pueblos. A una familia rural le es muy difícil t<strong>en</strong>er subv<strong>en</strong>ciones<br />

directas para la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> sus estructuras, para arreglar<br />

por ejemplo una cuadra, instalarle luz o agua corri<strong>en</strong>te, para comprar<br />

ganado o mejorar su casa y sus condiciones <strong>de</strong> vida. Se lo dan para<br />

que abandon<strong>en</strong> sus fincas, para que no siembre, para que no coseche,<br />

para que plante pinos o chopos <strong>en</strong> las tierras que lo alim<strong>en</strong>taron<br />

a él, y a sus padres y a sus abuelos. El médico va algún rato pero vi-<br />

208 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


ve <strong>en</strong> la ciudad, los niños se pasan parte <strong>de</strong>l día <strong>en</strong> los transportes escolares,<br />

<strong>de</strong>sligados <strong>de</strong> la cultura familiar, y se habla mucho <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />

pero <strong>en</strong> todo el pueblo no hay ni un ord<strong>en</strong>ador, ni una máquina<br />

<strong>de</strong> escribir o una fotocopiadora que les facilite a los vecinos las gestiones<br />

más elem<strong>en</strong>tales.<br />

Yo no creo que sea tan difícil conseguir que esto cambie, y las comunida<strong>de</strong>s<br />

autónomas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ahora todas las compet<strong>en</strong>cias y los medios<br />

para lograrlo. Las principales inversiones para el campo <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser realm<strong>en</strong>te para los campesinos, y no para unas empresas especuladoras<br />

creadas sólo para ganar dinero rápidam<strong>en</strong>te, sin afectarles<br />

las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus actuaciones sobre un territorio <strong>de</strong> tanto valor<br />

ambi<strong>en</strong>tal, histórico y cultural. De hecho, todas las experi<strong>en</strong>cias<br />

aún muy tímidas que se han realizado <strong>en</strong> los últimos años para financiar<br />

iniciativas locales, como las Escuelas - Taller, los Proyectos<br />

Lea<strong>de</strong>r o los Programas <strong>de</strong> Desarrollo Rural, han t<strong>en</strong>ido unos resultados<br />

positivos espectaculares, a pesar <strong>de</strong> su escasa dotación económica,<br />

la exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cofinanciación privada muy elevada y <strong>de</strong> tantas<br />

intromisiones políticas in<strong>de</strong>seables. En el caso concreto <strong>de</strong> Castilla y<br />

León, con problemas tan graves como el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su población<br />

rural, es prioritario motivar a la juv<strong>en</strong>tud para que regrese a los<br />

pueblos, y eso sólo se consigue con una mejora <strong>de</strong> los servicios y <strong>de</strong><br />

las condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el campo. Con facilida<strong>de</strong>s para la adquisición<br />

o la transmisión <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s, para el arreglo <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das,<br />

para la comercialización <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> calidad y fom<strong>en</strong>tando el<br />

trabajo asociativo, <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres o cuatro familias que se complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

mutuam<strong>en</strong>te.<br />

Hay que recordar que uno <strong>de</strong> los mayores problemas sociales <strong>de</strong>l<br />

campesino, sobre todo <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro, es que no pue<strong>de</strong> abandonar su<br />

trabajo ni aunque esté <strong>en</strong>fermo, no ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>scanso los fines <strong>de</strong> semana,<br />

ni pue<strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> un mes <strong>de</strong> vacaciones con la familia <strong>en</strong> la playa,<br />

o irse al fútbol, o a un concierto o a visitar un museo como cualquier<br />

ciudadano. Antes quizá no se percataba <strong>de</strong> ello, pero ahora ya<br />

se <strong>en</strong>cargan la radio y la televisión <strong>de</strong> recordárselo. A<strong>de</strong>más ti<strong>en</strong>e que<br />

trabajar <strong>en</strong> soledad, a veces 12 ó 15 horas diarias y <strong>en</strong> condiciones<br />

extremas, por ejemplo días <strong>de</strong> nieve o <strong>de</strong> torm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los que hay que<br />

salir urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a buscar el ganado, noches <strong>en</strong> que hay vacas <strong>de</strong><br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 209


parto, semanas <strong>en</strong> que hay que acabar <strong>de</strong> recoger la hierba o el grano<br />

antes <strong>de</strong> que llueva.<br />

En el campo surg<strong>en</strong> continuam<strong>en</strong>te problemas inesperados y <strong>de</strong><br />

cualquier tipo, con frecu<strong>en</strong>cia también <strong>de</strong> interés social, como colaborar<br />

<strong>en</strong> la extinción <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio forestal o ayudar <strong>en</strong> el rescate <strong>de</strong> algún<br />

excursionista perdido o accid<strong>en</strong>tado. Todo esto <strong>de</strong> alguna forma<br />

hay que valorarlo, y es muy importante fom<strong>en</strong>tar la colaboración <strong>de</strong> las<br />

familias, que puedan turnarse sobre todo <strong>en</strong> vacaciones y fines <strong>de</strong> semana.<br />

Por eso nuestros rebaños trashumantes son <strong>de</strong> 2.500 ovejas,<br />

para po<strong>de</strong>r r<strong>en</strong>tabilizar cinco pastores que colabor<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí, y que<br />

puedan disfrutar <strong>de</strong> sus vacaciones. Es imprescindible <strong>en</strong>contrar soluciones<br />

s<strong>en</strong>cillas, baratas, y lo más prácticas posibles. Y cuando surg<strong>en</strong><br />

problemas internacionales, como por ejemplo el que hay ahora <strong>de</strong><br />

la comercialización <strong>de</strong> terneros por culpa <strong>de</strong> las vacas locas <strong>de</strong><br />

Inglaterra, reaccionar con urg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> forma solidaria. Que no se<br />

hundan las pequeñas explotaciones familiares, aunque todos t<strong>en</strong>gamos<br />

que comer filetes <strong>de</strong> choto para <strong>de</strong>sayunar, para almorzar y para<br />

c<strong>en</strong>ar, por muy vegetarianos que seamos.<br />

P: Yo quisiera saber la situación y el ánimo <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te que se mue -<br />

ve <strong>en</strong>torno al proyecto 2001, ya que se está int<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la CEE<br />

subv<strong>en</strong>cionar esta clase <strong>de</strong> explotaciones y cosas así.<br />

J.G.: El proyecto 2001, <strong>en</strong> cuanto se refiere a las ayudas europeas<br />

para la gana<strong>de</strong>ría tradicional pue<strong>de</strong> resultar un poco <strong>en</strong>gañoso,<br />

porque realm<strong>en</strong>te nuestra financiación ha sido <strong>de</strong>l programa Life, es<br />

<strong>de</strong>cir, para la conservación <strong>de</strong> la naturaleza y <strong>de</strong> la fauna silvestre, y<br />

no para la conservación <strong>de</strong> explotaciones agrarias. Lo que pasa es<br />

que nosotros lo pres<strong>en</strong>tamos como un proyecto piloto para la protección<br />

<strong>de</strong> los ecosistemas, planteando que era imposible a largo plazo<br />

conservar el oso, el lobo, las avutardas, las águilas o los buitres sin<br />

una gestión gana<strong>de</strong>ra tradicional <strong>de</strong> sus biotopos. Así, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar<br />

la financiación <strong>de</strong>l programa a repoblaciones forestales, a contratar<br />

guardas o a hacer una reserva con cuatro carteles, lo hemos <strong>de</strong>dicado<br />

a conservar las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cina, los pastizales <strong>de</strong> montaña,<br />

las antiguas cañadas y el oficio <strong>de</strong> los pastores, trashumando con los<br />

rebaños. El orgullo <strong>de</strong> estar recuperando su antigua cultura, la profesionalidad<br />

que han <strong>de</strong>mostrado los gana<strong>de</strong>ros y los pastores que han<br />

210 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


colaborado con nosotros durante todos estos años, el recibimi<strong>en</strong>to<br />

emocionado <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te a nuestro paso por pueblos y ciuda<strong>de</strong>s, la colaboración<br />

<strong>de</strong> la guardia civil y <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s municipales, y sobre<br />

todo las excel<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> que han regresado las ovejas<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tantos meses <strong>de</strong> trashumancia, pari<strong>en</strong>do y criando sus<br />

cor<strong>de</strong>ros sin problemas, han sido unos resultados muy positivos para<br />

todos.<br />

Pero gran parte <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rebaños ha sido a costa<br />

nuestra, <strong>de</strong>l Fondo para el Patrimonio Natural Europeo, que es una<br />

asociación privada y nos ha costado gran<strong>de</strong>s sacrificios porque muchos<br />

<strong>de</strong> los gastos no han sido financiados por Bruselas. Actualm<strong>en</strong>te<br />

este proyecto ya ha finalizado, pues era un programa Life <strong>de</strong> cuatro<br />

años <strong>de</strong> duración y acabó <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996. No sé cuales serán<br />

ahora las previsiones <strong>de</strong>l Fondo para continuar con la trashumancia<br />

<strong>en</strong> el futuro, y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá mucho <strong>de</strong> que exista una financiación sufici<strong>en</strong>te.<br />

Pero más que <strong>de</strong> Bruselas, esta financiación <strong>de</strong>bería v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l<br />

propio Gobierno Español y <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, subv<strong>en</strong>cionado<br />

a los gana<strong>de</strong>ros trashumantes y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado<br />

las cañadas, como una medida agroambi<strong>en</strong>tal imprescindible para<br />

la conservación <strong>de</strong> los pastores, <strong>de</strong> las razas autóctonas y <strong>de</strong> los ecosistemas<br />

más valiosos.<br />

Personalm<strong>en</strong>te, yo t<strong>en</strong>go la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el Proyecto<br />

2001 hasta el próximo mil<strong>en</strong>io, y sigo buscando ayudas para financiarlo.<br />

Una forma muy s<strong>en</strong>cilla y práctica <strong>de</strong> colaborar es que cada uno<br />

<strong>de</strong> nosotros compre simbólicam<strong>en</strong>te una oveja, donándola al proyecto<br />

para formar un rebaño trashumante. Del b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> este rebaño,<br />

<strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los cor<strong>de</strong>ros, se pagaría a los pastores y el arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los pastos, y la trashumancia por las cañadas quedaría así<br />

garantizada para siempre. Cada oveja merina cuesta unas 15.000 pesetas,<br />

y bastaría la colaboración <strong>de</strong> unos mil o dos mil participantes<br />

para po<strong>de</strong>r adquirir un rebaño completo, o incluso m<strong>en</strong>os si la contribución<br />

<strong>de</strong> cada uno es más g<strong>en</strong>erosa. Todos los años, la salida <strong>de</strong>l rebaño<br />

<strong>de</strong> Monfragüe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Torrejón el Rubio se realiza a mediados <strong>de</strong><br />

mayo, para llegar a los Picos <strong>de</strong> Europa, a Valver<strong>de</strong> <strong>de</strong> la Sierra, hacia<br />

el 20 <strong>de</strong> junio. El regreso comi<strong>en</strong>za a finales <strong>de</strong> septiembre, para<br />

cruzar Madrid el último domingo <strong>de</strong> octubre y llegar a Monfragüe a mediados<br />

<strong>de</strong> noviembre. Son seis meses completos <strong>de</strong> trashumancia y<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 211


unos 1.000 kilómetros <strong>de</strong> recorrido por cinco cañadas reales: <strong>de</strong> la<br />

plata, Soriana Occid<strong>en</strong>tal, Leonesa Occid<strong>en</strong>tal, Leonesa Ori<strong>en</strong>tal y<br />

Segoviana. Todos uste<strong>de</strong>s quedan invitados cordialm<strong>en</strong>te a participar.<br />

P: Quisiera saber las posibilida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> que la Administración<br />

apoye <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cidida los proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, y cual se -<br />

ría el interés <strong>de</strong> conservar las razas y varieda<strong>de</strong>s autóctonas fr<strong>en</strong>te a<br />

las varieda<strong>de</strong>s seleccionadas mo<strong>de</strong>rnam<strong>en</strong>te, mucho más producti -<br />

vas.<br />

J.G.: Hemos <strong>de</strong> lograr <strong>en</strong>tre todos que la Administración consi<strong>de</strong>re<br />

al campo como lo que realm<strong>en</strong>te es, la base fundam<strong>en</strong>tal para g<strong>en</strong>erar<br />

empleo y asegurar el <strong>de</strong>sarrollo estable <strong>de</strong>l país, y la garantía <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para la población. Que apoye <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te<br />

las iniciativas populares, y que bajo ningún concepto acepte que perdamos<br />

nuestra capacidad <strong>de</strong> ser autosufici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto a la producción<br />

<strong>de</strong> nuestros recursos básicos. En el caso actual <strong>de</strong> la leche<br />

<strong>de</strong> mediocre calidad y cargada <strong>de</strong> contaminantes, que t<strong>en</strong>emos que<br />

importar ahora <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Francia o <strong>de</strong> Holanda con gran <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía, mi<strong>en</strong>tras <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> las explotaciones tradicionales <strong>de</strong><br />

nuestras montañas, que conservan el ecosistema, la cultura y la arquitectura<br />

popular. Que garantice la producción <strong>de</strong> cada comarca según<br />

sus propias posibilida<strong>de</strong>s, no mediante inversiones y <strong>de</strong>strucciones<br />

absurdas, como las <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s embalses y trasvases, o cambios<br />

<strong>de</strong> cultivos que a la larga son inviables, pues sus costes económicos,<br />

ecológicos y sociales jamás podrán ser amortizados.<br />

Fom<strong>en</strong>tando las producciones locales, por ejemplo <strong>en</strong> Castilla y León<br />

que hablamos antes esos cereales capaces <strong>de</strong> producir el pan más rico<br />

<strong>de</strong>l mundo, esas leguminosas como garbanzos, l<strong>en</strong>tejas, alubias,<br />

las forrajeras como vezas, yeros, titarros, almortas, tantas varieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> extinción fundam<strong>en</strong>tales para nuestra gana<strong>de</strong>ría, y que a<strong>de</strong>más<br />

contribuy<strong>en</strong> a mejorar los suelos y a que sobrevivan las avutardas, los<br />

árboles frutales, como manzanos, ciruelos, melocotoneros y perales,<br />

los alm<strong>en</strong>dros que finalm<strong>en</strong>te respetaron los comuneros, pues eran<br />

agricultores y se negaron a cumplir la ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> talarlos, que el trabajo<br />

que costó plantarlos fue el único mal que hicieron. Otra vez la sabiduría<br />

antigua <strong>de</strong>l campesino <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose a los criterios oportunistas<br />

<strong>de</strong>l jefecillo <strong>de</strong> turno.<br />

212 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


Aquí, <strong>en</strong> el País Vasco, existe también una gran riqueza <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> manzanos, o <strong>de</strong> alubias, incluso <strong>de</strong> maíces y patatas a pesar<br />

<strong>de</strong> ser estos cultivos relativam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rnos, posteriores al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> América. Es muy peligroso que nos v<strong>en</strong>gan con una<br />

semilla o una variedad milagrosa, mucho más productiva apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

y que int<strong>en</strong>te sustituir a todas las <strong>de</strong>más. La gran riqueza está<br />

<strong>en</strong> la diversidad, <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes producciones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una misma<br />

especie o incluso <strong>de</strong> una misma variedad, porque precisam<strong>en</strong>te esa<br />

diversidad, esa adaptación a cada difer<strong>en</strong>te valle, a cada difer<strong>en</strong>te exposición,<br />

a una zona más calurosa, o a una zona más sombreada, a<br />

un suelo más ácido, más ar<strong>en</strong>oso, más calizo, más o m<strong>en</strong>os fértil, es<br />

lo que nos da la riqueza, la capacidad <strong>de</strong> respuesta fr<strong>en</strong>te al cambio<br />

climático, ante una plaga o una <strong>en</strong>fermedad. La falta <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una variedad <strong>de</strong>terminada pue<strong>de</strong> suplirse siempre que t<strong>en</strong>gamos<br />

otra próxima que pueda mejorarla, y precisam<strong>en</strong>te por ello los injertos<br />

suel<strong>en</strong> hacerse sobre varieda<strong>de</strong>s silvestres, adaptadas al medio natural<br />

durante mucho más tiempo que las cultivadas. También el consumidor<br />

<strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r elegir y comparar, pues para los gustos se han hecho<br />

los sabores, los aromas, las formas y los colores. La mejor sidra<br />

se hace con diez o quince varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manzana distintas y el vino<br />

<strong>en</strong> Europa hubiera <strong>de</strong>saparecido, si no hubieran existido cepas americanas<br />

resist<strong>en</strong>tes a la plaga <strong>de</strong> la filoxera. Como estos hay muchos<br />

otros ejemplos, y por tanto saber conservar esa diversidad, no sólo silvestre,<br />

sino también <strong>de</strong> plantas cultivadas y especies gana<strong>de</strong>ras autóctonas<br />

como se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el País Vasco con las ovejas lacha<br />

y carranza, la cabra azpigorri, el caballo pottoka o las gallinas eusko<br />

oiloa, es muy importante, <strong>en</strong> primer lugar porque son nuestras, porque<br />

las han cuidado y seleccionado durante siglos nuestros antepasados,<br />

y <strong>en</strong> segundo lugar porque no sabemos la importancia que van<br />

a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el futuro.<br />

P: En el tema <strong>de</strong> relación ganado - gestión <strong>de</strong> espacios naturales,<br />

creo que existe una cierta cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> algunos gestores y técnicos <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que el ganado pue<strong>de</strong> plantear un fuerte <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tor -<br />

no, es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> conservar mejor la naturaleza y la diversi -<br />

dad biológica pue<strong>de</strong>, si supera la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> ese terr<strong>en</strong>o o<br />

<strong>de</strong> ese pastizal, por así <strong>de</strong>cirlo, esquilmar. Creo que es una i<strong>de</strong>a bas -<br />

tante ext<strong>en</strong>dida y que contradice lo que ha dicho usted <strong>en</strong> concreto.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 213


J.G.: Si se superase la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o, el efecto<br />

<strong>de</strong>l ganado podría ser ciertam<strong>en</strong>te muy negativo, y es un riesgo real<br />

<strong>en</strong> la actualidad <strong>de</strong>bido a las subv<strong>en</strong>ciones y a las primas <strong>de</strong> la<br />

Unión Europea que recib<strong>en</strong> los gana<strong>de</strong>ros por vacas nodrizas, ovejas<br />

y cabras, como ya hemos com<strong>en</strong>tado antes. Existe una gran picaresca<br />

y muchos especuladores, que jamás fueron gana<strong>de</strong>ros, compran la<br />

mayor cantidad posible <strong>de</strong> ganado barato <strong>en</strong> muy malas condiciones,<br />

para t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>recho a las subv<strong>en</strong>ciones. Se está empleando el ganado<br />

incluso para blanquear dinero negro, <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s negocios inmobiliarios<br />

o incluso <strong>de</strong>l narcotráfico, como hemos comprobado <strong>en</strong> zonas limítrofes<br />

a Galicia. Pero el bu<strong>en</strong> gana<strong>de</strong>ro nunca superaría la capacidad<br />

<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l territorio, pues sabe que siempre <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er algo<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l óptimo, <strong>de</strong> lo que el terr<strong>en</strong>o podría soportar, pues no se trata<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er excesivas cabezas, sino <strong>de</strong> que estén bi<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tadas,<br />

que sean productivas, que d<strong>en</strong> leche, que se cubran, que t<strong>en</strong>gan todos<br />

los años sus terneros, sus cor<strong>de</strong>ros, sus cabritos, que no perezcan<br />

<strong>en</strong> una temporada <strong>de</strong> condiciones climáticas adversas. Ahora<br />

bi<strong>en</strong>, las primas por cabeza pued<strong>en</strong> distorsionar esto, y a<strong>de</strong>más están<br />

elevando artificialm<strong>en</strong>te el precio <strong>de</strong> los pastos <strong>en</strong> muchas comarcas,<br />

por lo que los verda<strong>de</strong>ros gana<strong>de</strong>ros profesionales suel<strong>en</strong> oponerse a<br />

este tipo <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones, y reclaman que se apliqu<strong>en</strong> para mejoras<br />

<strong>de</strong> pastos, arreglo <strong>de</strong> establos, mayor saneami<strong>en</strong>to o ayudas a la comercialización.<br />

Respecto a la gestión <strong>de</strong> los espacios naturales, p<strong>en</strong>semos que todos<br />

los que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> nuestro país, incluso los apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te más<br />

salvajes, como Covadonga, Or<strong>de</strong>sa, Doñana,Monfragüe, Cabañeros,<br />

etc., todos ellos han sido protegidos cuando t<strong>en</strong>ían gran cantidad <strong>de</strong><br />

ganado, era el ganado el que había mo<strong>de</strong>lado esos paisajes y conservado<br />

su riqueza <strong>en</strong> fauna silvestre. ¿Quién se imagina el parque <strong>de</strong><br />

Covadonga sin vacas, sin ovejas o sin cabras cuando sube a los lagos?.<br />

Aquello sería un monte <strong>de</strong> tojos o <strong>de</strong> brezos, inhóspito, don<strong>de</strong><br />

no podría vivir ninguna <strong>de</strong> las especies más valiosas <strong>de</strong>l parque como<br />

puedan ser el rebeco, el oso, el urogallo, la perdiz pardilla, las chovas<br />

piquigualdas o las liebres <strong>de</strong> montaña, que luego caza el águila real.<br />

En Or<strong>de</strong>sa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se prohibió el pastoreo <strong>de</strong> vacas han <strong>de</strong>saparecido<br />

varias especies <strong>de</strong> mariposas, al extinguirse sus plantas nutricias,<br />

y también se han extinguido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el búcaro, la cabra<br />

214 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


montés pir<strong>en</strong>aica, a pesar <strong>de</strong> haberse adoptado medidas protectoras.<br />

Quizá tuviera alguna relación ecológica muy antigua con el uro, el toro<br />

salvaje que pastaba durante el verano <strong>en</strong> aquellas montañas. En<br />

Doñana, nuestro parque nacional más famoso internacionalm<strong>en</strong>te, refugio<br />

<strong>de</strong> linces y <strong>de</strong> águilas imperiales, con colonias <strong>de</strong> garzas y ci<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> miles <strong>de</strong> anátidas y limícolas invernantes, ¿quién se imagina<br />

las marismas sin las vacas mostr<strong>en</strong>cas, sin las yeguas andaluzas, y<br />

sin todo el ganado que hay allí?.<br />

Existe sin duda una lucha <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro con el técnico o con el<br />

guarda forestal, que está perdi<strong>en</strong>do el gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> cierto modo por la<br />

incultura o falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> muchos gestores.<br />

Como se suele <strong>de</strong>cir con cierta razón, tras su protección los espacios<br />

naturales más valiosos, como los parques nacionales, se conviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> parking nacionales, y los gana<strong>de</strong>ros son sustituidos por ing<strong>en</strong>ieros<br />

y funcionarios. Era un paraje muy bu<strong>en</strong>o, pero está muy castigado por<br />

los ing<strong>en</strong>ieros, es otra queja habitual. Habría que darle la vuelta a ese<br />

tema, tan injusto <strong>en</strong> muchos casos, colaborando abierta y eficazm<strong>en</strong>te<br />

pues la gana<strong>de</strong>ría es fundam<strong>en</strong>tal para conservar la mayoría <strong>de</strong> estos<br />

ecosistemas, lo que tampoco quiere <strong>de</strong>cir dar carta blanca al gana<strong>de</strong>ro.<br />

Ti<strong>en</strong>e que haber unas cargas gana<strong>de</strong>ras que coincidirán seguram<strong>en</strong>te<br />

con las tradicionales, no con las mo<strong>de</strong>rnas sino con las tradicionales.<br />

En las propias ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> los pueblos y <strong>en</strong> las propias<br />

legislaciones que controlaban el acceso <strong>de</strong> los ganados a los pastos<br />

solía figurar <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong>te “tal paraje, 600 cabezas <strong>de</strong> lanar, o 15 cabezas<br />

<strong>de</strong> ganado mayor”. Quizá se puedan mant<strong>en</strong>er algunas más,<br />

pero el número que figuraba históricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los aprovechami<strong>en</strong>tos<br />

tradicionales, correspondía exactam<strong>en</strong>te con la carga óptima,<br />

y eso era compatible con la fauna salvaje. ¿Cuándo había más osos,<br />

ahora o hace 50 años?, ¿cuándo había más ganado y más g<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el campo, ahora o hace 50 años?. Había <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral mucho más ganado<br />

y más gana<strong>de</strong>ros hace 50 años, y había también más fauna silvestre,<br />

aunque m<strong>en</strong>os ciervos y jabalíes, tan dañinos para los pastos<br />

y la agricultura tradicional.<br />

Otra cosa es que los gana<strong>de</strong>ros d<strong>en</strong> problemas, lo que por supuesto<br />

es cierto, se quejan <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> sus pastos mil<strong>en</strong>arios,<br />

<strong>de</strong> que se gaste el dinero público <strong>en</strong> hacer cortafuegos y <strong>en</strong> plan-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 215


tar pinares mi<strong>en</strong>tras a los vecinos no les hac<strong>en</strong> un acceso a su cabaña,<br />

o no les han mejorado la vivi<strong>en</strong>da para que no sigan <strong>en</strong> condiciones<br />

paleolíticas y pueda subir a vivir con ellos la familia. Ya he com<strong>en</strong>tado<br />

insist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que el principal b<strong>en</strong>eficiario <strong>de</strong> las inversiones<br />

públicas ti<strong>en</strong>e que ser el paisano, la sociedad rural, y no una empresa<br />

extraña o los domingueros que van al campo cuatro días. Es indignante<br />

ver <strong>en</strong> cualquier espacio protegido como los gestores se gastan<br />

el presupuesto <strong>en</strong> carteles <strong>de</strong>scomunales, que el día sigui<strong>en</strong>te<br />

amanec<strong>en</strong> <strong>de</strong>strozados o ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> pintadas, o <strong>en</strong> áreas recreativas<br />

horrorosas, un aparcami<strong>en</strong>to con cuatro bancos y mesas para comer<br />

la tortilla y la lata <strong>de</strong> sardinas. Esto significa un <strong>de</strong>rroche económico,<br />

una alteración paisajística, un problema ambi<strong>en</strong>tal por acumulación <strong>de</strong><br />

basuras y <strong>de</strong> personas y vehículos <strong>en</strong> zonas s<strong>en</strong>sibles, una usurpación<br />

<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os públicos para los vecinos y para los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> la<br />

zona, e incluso la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>torno, <strong>en</strong> la fonda o <strong>en</strong> el hostal familiar, don<strong>de</strong> los visitantes acudían<br />

antes a tomarse la cerveza, o una sopa <strong>de</strong> alubias, o el filete con<br />

patatas, y si estaban a gusto se quedaban a dormir y a jugar la partida,<br />

compraban algún recuerdo y unas postales. Ahora se van al aparcami<strong>en</strong>to,<br />

duerm<strong>en</strong> <strong>en</strong> la caravana y <strong>de</strong>jan <strong>en</strong> el campo sólo la basura<br />

y las latas vacías <strong>de</strong>l hipermercado, que quizá sea <strong>de</strong> la misma empresa<br />

multinacional que ha construido el área recreativa. Esta misma<br />

inversión habría sido muy útil para hacer un abreva<strong>de</strong>ro, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más<br />

criarían las salamandras, los tritones o los sapos; para hacer un<br />

refugio para que la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l campo y los propios visitantes, para que<br />

si les pilla una torm<strong>en</strong>ta puedan cobijarse, y con un hueco <strong>en</strong> el tejado<br />

para que crí<strong>en</strong> los cárabos o los murciélagos; para haber mejorado<br />

una s<strong>en</strong>da muy útil para los vecinos, para reg<strong>en</strong>erar talu<strong>de</strong>s, para<br />

corregir <strong>en</strong> fin tantas <strong>de</strong>gradaciones cometidas <strong>en</strong> tiempos anteriores<br />

y no para aum<strong>en</strong>tarlas. La situación es realm<strong>en</strong>te muy triste pero, tan<br />

ilógica y tan absurda, que esperemos que se pueda corregir <strong>en</strong> poco<br />

tiempo.<br />

P: En mi opinión los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> día no son nada b<strong>en</strong>e -<br />

ficiosos para el medio ambi<strong>en</strong>te, por ejemplo <strong>en</strong> Aralar creo que abo -<br />

nan químicam<strong>en</strong>te con avioneta el suelo. Los pastores son los prime -<br />

ros <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong>l lobo, <strong>de</strong>l que queda <strong>en</strong> Vizcaya y Álava, son los que<br />

están pinchando para acabar con ellos. En el monte Jaizkibel, son los<br />

216 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


causantes <strong>de</strong> que allí haya inc<strong>en</strong>dios cada año, está todo el monte<br />

<strong>de</strong>startalado. Estoy <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que la gana<strong>de</strong>ría trashumante es<br />

b<strong>en</strong>eficiosa, pero ahora mismo, los que andan por aquí con ovejas no<br />

son ni pastores, <strong>de</strong>jan las ovejas abandonadas porque dic<strong>en</strong> que tie -<br />

n<strong>en</strong> que dormir <strong>en</strong> casa.<br />

J.G.: Ti<strong>en</strong>e usted mucha razón <strong>en</strong> lo que dice, pero yo creo que se<br />

pued<strong>en</strong> evitar gran parte <strong>de</strong> esos problemas. Que los pastores quieran<br />

dormir <strong>en</strong> su casa es muy lógico, pero hoy día hay vehículos como<br />

las motos o coches todo terr<strong>en</strong>o, que mucha g<strong>en</strong>te usa <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />

y que es muy razonable que el pastor o el gana<strong>de</strong>ro también<br />

puedan utilizar <strong>en</strong> el campo para ir y volver <strong>de</strong> su trabajo. El hecho <strong>de</strong><br />

que se <strong>de</strong>je el ganado sólo por las noches tampoco <strong>de</strong>bería suponer<br />

un riesgo adicional. Nosotros usamos <strong>en</strong> estos casos unos rediles parecidos<br />

a los tradicionales pero eléctricos, con una pequeña batería<br />

solar o por pilas que evita que el lobo pueda atacar al ganado, por la<br />

<strong>de</strong>scarga eléctrica que recibe. A<strong>de</strong>más están los perros mastines, que<br />

son una magnífica <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa fr<strong>en</strong>te al lobo, fr<strong>en</strong>te a perros asilvestrados<br />

o incluso contra los cuatreros. Respecto a las quemas, muchas podrían<br />

evitarse mejorando mediante <strong>de</strong>sbroces los pastizales, y prohibi<strong>en</strong>do<br />

luego rigurosam<strong>en</strong>te la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l ganado <strong>en</strong> las zonas quemadas.<br />

Hoy día hay maquinaria magnífica para <strong>de</strong>sbrozar, sin problemas<br />

para los suelos ni ecosistemas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tractores con cuchillas<br />

hasta pequeñas motosegadoras manuales.<br />

Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r justificarlas, hay que <strong>de</strong>sterrar también la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

que todas las quemas son negativas. En la p<strong>en</strong>ínsula ha habido una<br />

cultura <strong>de</strong>l fuego durante muchos siglos, y probablem<strong>en</strong>te esas tribus<br />

<strong>de</strong> Atapuerca <strong>de</strong> hace casi un millón <strong>de</strong> años ya utilizaban los inc<strong>en</strong>dios<br />

para conseguir más fácilm<strong>en</strong>te comida y para atraer la caza hacia<br />

los r<strong>en</strong>uevos <strong>de</strong>l arbolado y <strong>de</strong>l pastizal. Palabras muy antiguas<br />

como brañas y bustios, son topónimos tradicionales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> quemar.<br />

Muchas <strong>de</strong> nuestras plantas, alguna <strong>de</strong> las más valiosas, más<br />

nutritivas, están adaptadas a los inc<strong>en</strong>dios y sus semillas necesitan<br />

un cierto cal<strong>de</strong>ami<strong>en</strong>to por efecto <strong>de</strong>l fuego para abrirse y germinar<br />

mejor. El fuego es perjudicial cuando quema el mantillo, el humus <strong>de</strong>l<br />

suelo, o cuando se propaga a una zona valiosa, o a una masa arbustiva<br />

o forestal que interesaba conservar, cuando <strong>de</strong>ja el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>s-<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 217


provisto <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a la lluvia y el vi<strong>en</strong>to. Pero pue<strong>de</strong> ser también<br />

un elem<strong>en</strong>to muy positivo, rápido, eficaz y barato, para mejorar<br />

pastizales <strong>de</strong>gradados, para la diversificación <strong>de</strong> biotopos, o incluso<br />

como cortafuegos, para evitar riesgos más graves al arbolado o a los<br />

ecosistemas. En esto, como <strong>en</strong> tantas otras cosas, <strong>de</strong>beríamos cooperar<br />

la Administración y los gana<strong>de</strong>ros, haci<strong>en</strong>do por ejemplo quemas<br />

controladas <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero o <strong>en</strong> febrero, cuando el suelo está frío y húmedo,<br />

cuando no hay peligro <strong>de</strong> que se queme el mantillo, ni las semillas<br />

y raíces <strong>de</strong>l suelo, cuando no se afecta al resto <strong>de</strong> la vegetación.<br />

Haci<strong>en</strong>do primero unas rozas perimetrales, que impidan al fuego<br />

propagarse por don<strong>de</strong> no <strong>de</strong>be, y con g<strong>en</strong>te sufici<strong>en</strong>te para su control,<br />

<strong>en</strong> los días <strong>de</strong> invierno sin vi<strong>en</strong>to podríamos estar mejorando miles <strong>de</strong><br />

hectáreas <strong>de</strong> pastos, recuperando ecosistemas <strong>de</strong>gradados y evitando<br />

<strong>de</strong> forma racional muchos inc<strong>en</strong>dios que luego serán terribles, incontrolables,<br />

durante los meses <strong>de</strong> verano.<br />

Fertilizar con avioneta es otro inv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Administración, <strong>de</strong> algún<br />

funcionario astuto, y <strong>de</strong>biera prohibirse <strong>de</strong> inmediato por su gran<br />

impacto ambi<strong>en</strong>tal, con niveles insoportables <strong>de</strong> ruido, <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong><br />

combustible, contaminación, riesgos para la fauna y para el suelo,<br />

pues afecta por ejemplo al metabolismo <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o por parte <strong>de</strong> las<br />

leguminosas. Los gana<strong>de</strong>ros abonamos maja<strong>de</strong>ando o redileando con<br />

nuestros rebaños, que estercolan así el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una forma natural<br />

e insuperable. Por el precio <strong>de</strong> la avioneta, el piloto, el combustible, el<br />

abono químico, los seguros y <strong>de</strong>más, cualquier gana<strong>de</strong>ro se comprometería<br />

sin duda a maja<strong>de</strong>ar esos terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una forma mucho más<br />

eficaz y ecológica, produci<strong>en</strong>do quesos y cor<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> contaminación.<br />

En fin, que la Administración <strong>de</strong>be colaborar con el gana<strong>de</strong>ro<br />

siempre que sea positivo para la sociedad y el medio ambi<strong>en</strong>te, pero<br />

no <strong>de</strong>be satisfacer tampoco peticiones caprichosas o que sean negativas<br />

para el <strong>en</strong>torno.<br />

Finalm<strong>en</strong>te hay que hablar <strong>de</strong>l lobo, el gran <strong>en</strong>emigo, la bestia negra<br />

y la pesadilla para el gana<strong>de</strong>ro, pero <strong>en</strong> cambio para otra parte <strong>de</strong><br />

la sociedad el gran <strong>en</strong>canto y misterio el monte, el último símbolo <strong>de</strong><br />

la libertad y <strong>de</strong> la naturaleza salvaje sin domesticar. Algunas <strong>de</strong> las soluciones<br />

para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r al ganado <strong>de</strong>l lobo ya las he com<strong>en</strong>tado, como<br />

los rediles eléctricos y los mastines, pero <strong>en</strong> todo caso los daños que<br />

puedan producir <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser in<strong>de</strong>mnizados g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te. No se pue-<br />

218 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


d<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er lobos a costa solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros, que a lo peor ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que contribuir con 50 ó 60 ovejas el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l lobo, o<br />

con 5 ó 10 becerros o potrillos, lo que supone casi todos sus b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>de</strong>l año, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> terribles disgustos y mucho trabajo adicional,<br />

mi<strong>en</strong>tras la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s quiere conservar al lobo, pero sin<br />

molestarse y sin pagar un duro por ello. Se <strong>de</strong>be crear un seguro agrario<br />

o algún sistema por el que, <strong>de</strong> una manera muy eficaz, quizá lo mejor<br />

sea a través <strong>de</strong> las asociaciones ecologistas o <strong>de</strong> los veterinarios,<br />

el gana<strong>de</strong>ro pueda ser comp<strong>en</strong>sado por esos daños <strong>de</strong> forma rápida<br />

y cómoda. Yo creo que incluso sin t<strong>en</strong>er daños, los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>berían<br />

ser gratificados por mant<strong>en</strong>er ganado <strong>en</strong> zona <strong>de</strong> lobos, ya que les<br />

supone un esfuerzo adicional <strong>en</strong> cuanto a la <strong>de</strong>dicación personal, a t<strong>en</strong>er<br />

instalaciones como cercados y majadas, a t<strong>en</strong>er perros mastines,<br />

que son caros y com<strong>en</strong> mucho. En la Edad Media, los mastines eran<br />

obligatorios <strong>en</strong> los rebaños y colm<strong>en</strong>ares para evitar daños <strong>de</strong> lobos y<br />

osos, y yo he propuesto <strong>en</strong> la Comisión Europea que los mastines se<br />

valor<strong>en</strong> <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido igual que <strong>en</strong> el Siglo XIII, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> cinco<br />

ovejas <strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante, lo que supondría una subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> unas 20.000<br />

pesetas al año por cada perro. Debería haber una prima especial por<br />

ser gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> zona <strong>de</strong> lobo, lo que evitaría muchas injusticias y problemas.<br />

En todo caso, las dificulta<strong>de</strong>s que puedan g<strong>en</strong>erar los gana<strong>de</strong>ros<br />

<strong>de</strong>bemos resolverlas con s<strong>en</strong>sibilidad y afecto, como tantos<br />

otros retos mucho más complejos <strong>de</strong> cada día, pero mucho peor sería<br />

suprimir radicalm<strong>en</strong>te la gana<strong>de</strong>ría, como se ha hecho <strong>en</strong> tantas comarcas<br />

don<strong>de</strong> ahora los efectos culturales, económicos, sociales y<br />

ecológicos están si<strong>en</strong>do terribles para el campo, para provincias <strong>en</strong>teras.<br />

P: ¿Sería compatible el turismo a pie o a caballo con la trashu -<br />

mancia por las cañadas?.<br />

J.G.: Sí, pi<strong>en</strong>so que ese turismo es totalm<strong>en</strong>te compatible, siempre<br />

que exista un mínimo respeto por el pastor para no estorbarle <strong>en</strong> el<br />

manejo <strong>de</strong> su rebaño, no espantárselo si está comi<strong>en</strong>do o sesteando,<br />

sobre todo si llevamos perros, que <strong>en</strong> el campo es imprescindible llevar<br />

muy controlados. El turismo cultural o ver<strong>de</strong>, para conocer la historia<br />

o naturaleza <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes comarcas, es quizá una <strong>de</strong> las formas<br />

más prácticas y eficaces para dinamizar socialm<strong>en</strong>te muchos<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 219


pueblos <strong>de</strong>sconocidos, que ahora están medio abandonados, para comercializar<br />

sus producciones o para g<strong>en</strong>erar ingresos complem<strong>en</strong>tarios<br />

importantes a sus vecinos. P<strong>en</strong>semos la importancia <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong>l Camino <strong>de</strong> Santiago por ejemplo, y nuestra red <strong>de</strong> cañadas<br />

multiplica estas posibilida<strong>de</strong>s infinitam<strong>en</strong>te, porque a cada pueblo <strong>de</strong><br />

la p<strong>en</strong>ínsula llega algún camino gana<strong>de</strong>ro, incluso al extremo sur <strong>de</strong><br />

Portugal, al Algarve, don<strong>de</strong> los pastores llegaban con sus rebaños incluso<br />

<strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> guerras y conflictos fronterizos <strong>en</strong>tre los dos reinos<br />

p<strong>en</strong>insulares. Pero también para este uso turístico son necesarios<br />

los rebaños, pues las cañadas <strong>de</strong>saparecerían cegadas por el matorral<br />

si no se paciera, si las ovejas no cumplies<strong>en</strong> su función <strong>de</strong> segadora<br />

y abonadora que va mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la hierba. Los caballos <strong>de</strong> los<br />

excursionistas por ejemplo no hac<strong>en</strong> cañada, simplem<strong>en</strong>te hac<strong>en</strong> una<br />

vereda o un camino, sin mant<strong>en</strong>er esos 50 ó 100 metros <strong>de</strong> anchura<br />

fundam<strong>en</strong>tales para la trashumancia <strong>de</strong>l ganado.<br />

Por otra parte, todo lo que sea un turismo cultural, que va a conocer<br />

los problemas <strong>de</strong> esos gana<strong>de</strong>ros, que va a convivir con ellos,<br />

también es muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. El propio turista que va por las cañadas<br />

consume sus productos, porque te compra un cor<strong>de</strong>ro, un queso, un<br />

litro <strong>de</strong> leche, una cayada o te pi<strong>de</strong> que le traigas tal cosa la próxima<br />

vez que vuelvas. Creo que es un turismo muy compatible con la trashumancia<br />

y con todo el mo<strong>de</strong>lo que hemos expuesto. Veranear hace<br />

50 años, los que t<strong>en</strong>íamos ese privilegio, consistía <strong>en</strong> ir a trabajar<br />

cambiando <strong>de</strong> vida, era ir a ayudar <strong>en</strong> la siega, <strong>en</strong> la hierba, <strong>en</strong> la recolección,<br />

<strong>en</strong> la trilla, cada uno <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> nuestras posibilida<strong>de</strong>s.<br />

Pero era un turismo activo, unas vacaciones útiles, tipo campo <strong>de</strong><br />

trabajo como los que organizamos nosotros también ahora, don<strong>de</strong> los<br />

niños plantan árboles, arreglan pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> piedra, construy<strong>en</strong> majadas,<br />

riegan viveros o apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> romances y canciones. Otro nivel sería<br />

el <strong>de</strong> la cooperación internacional, tipo médicos sin fronteras, don<strong>de</strong><br />

cada vez participan más jóv<strong>en</strong>es españoles, realizando una labor<br />

admirable y <strong>de</strong> gran importancia para el futuro. Des<strong>de</strong> el respeto y la<br />

compr<strong>en</strong>sión, y no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superioridad y el abuso, como tantas veces<br />

ha ocurrido hasta ahora.<br />

P: Es tan poético y tan bonito lo que nos ha contado, pero por otro<br />

lado veo como está evolucionando nuestra sociedad, se está <strong>de</strong>spo -<br />

blando el campo, se está conc<strong>en</strong>trando todo <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s, el bombar -<br />

220 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


<strong>de</strong>o <strong>de</strong> la Unión Europea, lo que llega por los periódicos y la televisión,<br />

y hay tal distancia <strong>en</strong>tre esta utopía tan poética y la dura realidad <strong>de</strong><br />

directivas europeas ¿por qué caminos t<strong>en</strong>dría que evolucionar todo<br />

para que se corrigiera esa t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a nivel <strong>de</strong>l Estado, a nivel <strong>de</strong> edu -<br />

cación?, ¿dón<strong>de</strong> habría que poner los puntos fuertes para que eso se<br />

corrigiera, <strong>en</strong> el caso i<strong>de</strong>al?, ¿cómo ve el futuro <strong>de</strong> aquí a 15 años?.<br />

J.G.: Creo que lo acaba <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar usted, la educación. La educación<br />

es fundam<strong>en</strong>tal, pero una educación abierta, que fom<strong>en</strong>te el<br />

respeto hacia nuestro <strong>en</strong>torno, el aire, el agua, el suelo, la vida, hacia<br />

las opiniones y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más. Que fom<strong>en</strong>te nuestra responsabilidad<br />

social y valore el trabajo honrado, útil para todos, combinando<br />

conocimi<strong>en</strong>tos elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> historia, matemáticas, geografía<br />

o ecología para la práctica diaria. Jamás olvidaré el com<strong>en</strong>tario angustiado<br />

<strong>de</strong> una pastora que, asomada al amanecer a la puerta <strong>de</strong> su<br />

majada, veía alejarse a sus hijos <strong>de</strong> 6 y 8 años <strong>de</strong> edad arrastrando<br />

unas pesadas carteras hacia el transporte escolar, y exclamó:<br />

Pobrecines, t<strong>en</strong>er que pasar ahora todo el día <strong>en</strong> la escuela, cuando<br />

más falta hace que apr<strong>en</strong>dan. Es la otra visión el problema, el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la cultura rural con la urbana. En los Ancares <strong>de</strong> León, <strong>en</strong><br />

Balouta, hubo reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un verda<strong>de</strong>ro levantami<strong>en</strong>to popular al<br />

negarse los padres a que sus hijos marchas<strong>en</strong> a la cabecera <strong>de</strong> comarca<br />

para recibir la educación, evitando que se <strong>de</strong>sligas<strong>en</strong> <strong>de</strong> la cultura<br />

familiar y creo que lo resolvieron contratando profesores particulares.<br />

Sería muy importante que hubiera una clara difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre una<br />

formación cultural amplia, más o m<strong>en</strong>os tradicional y que hoy pue<strong>de</strong><br />

incluso trasmitirse fácilm<strong>en</strong>te a distancia con la tecnología mo<strong>de</strong>rna,<br />

con la otra <strong>en</strong>señanza práctica, que podrían impartir incluso los propios<br />

familiares, <strong>de</strong>dicando media jornada a activida<strong>de</strong>s relacionadas<br />

con la forma <strong>de</strong> vida, las profesiones y oficios más característicos <strong>de</strong><br />

cada pueblo, <strong>de</strong> cada comarca. Hoy día, <strong>en</strong> las escuelas se forma a<br />

los niños para ser arquitectos o ing<strong>en</strong>ieros, abogados o médicos, o incluso<br />

para el <strong>de</strong>sempleo, pero no para ser agricultores o gana<strong>de</strong>ros,<br />

pescadores o artesanos, cuando tan importante es contar con bu<strong>en</strong>os<br />

profesionales <strong>de</strong> esos oficios. En esta situación es muy lógico que los<br />

jóv<strong>en</strong>es emigr<strong>en</strong> y se vayan <strong>de</strong>l campo, porque le falta amar, conocer<br />

y valorar esa cultura, s<strong>en</strong>tir el orgullo <strong>de</strong> trasmitirla y ser parte <strong>de</strong> ella.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 221


Sobre todo las chicas se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy explotadas y marginadas <strong>en</strong> el<br />

medio rural, fr<strong>en</strong>te a las comodida<strong>de</strong>s y el ambi<strong>en</strong>te social <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s,<br />

por lo que son las primeras <strong>en</strong> marcharse, g<strong>en</strong>erando un problema<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to muy gran<strong>de</strong>. Muchos <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong><br />

nuestras montañas son millonarios solteros, mozos viejos cond<strong>en</strong>ados<br />

a <strong>de</strong>saparecer junto con sus explotaciones <strong>en</strong> pocos años. Han sido<br />

tristem<strong>en</strong>te famosas las caravanas <strong>de</strong> mujeres organizadas por los<br />

hombres solteros <strong>de</strong> varios <strong>de</strong> estos pueblos <strong>de</strong> montaña, sin éxito<br />

apar<strong>en</strong>te.<br />

Es muy importante por todo ello que las familias <strong>de</strong>l campo vivan<br />

dignam<strong>en</strong>te, pero aún más que se les valore socialm<strong>en</strong>te, que no existan<br />

agravios laborales fr<strong>en</strong>te a los habitantes <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s. Uno <strong>de</strong><br />

los principales objetivos <strong>de</strong> nuestro proyecto <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido ha sido<br />

revitalizar la figura <strong>de</strong>l pastor, reconocer lo que significa su trabajo, su<br />

amplísimo nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, tanto <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l ganado, <strong>de</strong> saber<br />

llevar el rebaño <strong>en</strong> cada época a los parajes más a<strong>de</strong>cuados, las<br />

plantas medicinales o las que pued<strong>en</strong> resultar peligrosas, valorar las<br />

condiciones <strong>de</strong>l clima, improvisar ante tantas situaciones imprevistas,<br />

curtir los cueros, tallar la ma<strong>de</strong>ra, rem<strong>en</strong>dar con la misma naturalidad<br />

un pantalón <strong>de</strong>scosido que una herida, <strong>de</strong>tectar y curar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> construcción para po<strong>de</strong>r reparar o construir una cabaña,<br />

un establo o un gallinero, domar, cargar o herrar una caballería,<br />

educar los perros y los mansos, llevar la contabilidad <strong>de</strong> la explotación,<br />

los ingresos y gastos, el saneami<strong>en</strong>to, las obligaciones legales<br />

<strong>de</strong> cartillas y guías gana<strong>de</strong>ras, negociar las comprav<strong>en</strong>tas y, a<strong>de</strong>más,<br />

preparar la comida. La gastronomía <strong>de</strong> los pastores, con elem<strong>en</strong>tos<br />

muy s<strong>en</strong>cillos, es importantísima. Podríamos casi <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong>tre la<br />

cocina <strong>de</strong> los pescadores y la <strong>de</strong> los pastores están hoy día las aportaciones<br />

más interesantes <strong>de</strong> la cultura gastronómica <strong>de</strong> nuestro país,<br />

y tanto a nivel <strong>de</strong> su elaboración como la <strong>de</strong> aportar los alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

alta calidad necesarios para ello. Su mayor problema ahora mismo es<br />

casarse y que sus hijos sigan si<strong>en</strong>do gana<strong>de</strong>ros.<br />

¿Cómo <strong>de</strong>beríamos evolucionar <strong>en</strong> los próximos 15 años?. Ante<br />

todo creo que con un gran respeto hacia las culturas que hoy día son<br />

minoritarias, o que están m<strong>en</strong>os ext<strong>en</strong>didas o ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or capacidad<br />

<strong>de</strong> presión política o social. Pero también aprovechando correctam<strong>en</strong>te<br />

los recursos naturales y económicos, que son limitados, y todo es-<br />

222 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


to con urg<strong>en</strong>cia, porque los plazos para corregir los errores se nos están<br />

acabando. Des<strong>de</strong> esa educación más amplia, más universal <strong>de</strong> la<br />

que hablábamos antes, valorar la importancia <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />

la población rural, <strong>de</strong> su territorio, <strong>de</strong> sus paisajes y <strong>de</strong> sus aprovechami<strong>en</strong>tos<br />

tradicionales, que son los nuestros. Lograr que nuestros<br />

agricultores y gana<strong>de</strong>ros t<strong>en</strong>gan el nivel sufici<strong>en</strong>te como para que sus<br />

productos sean los mejores y los <strong>de</strong> mayor calidad posible, conseguidos<br />

<strong>de</strong> forma ecológica, sost<strong>en</strong>ible, sin <strong>de</strong>gradar el medio ambi<strong>en</strong>te ni<br />

los ecosistemas y contribuy<strong>en</strong>do a <strong>en</strong>riquecer la diversidad biológica.<br />

Sin <strong>de</strong>jarse embaucar por la agroindustria <strong>de</strong> las hormonas, los pesticidas,<br />

los productos transgénicos y la maquinaria, y colaborando activam<strong>en</strong>te<br />

a nivel internacional para lograr un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible análogo<br />

<strong>en</strong> todo el mundo.<br />

Pero la única forma <strong>de</strong> llegar a ese equilibrio es que los países <strong>de</strong>sarrollados<br />

reconozcamos que hemos sobrepasado nuestra capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rroche, <strong>de</strong> consumir cosas innecesarias, <strong>de</strong> que <strong>en</strong> Europa<br />

seamos algo más pobres económicam<strong>en</strong>te hablando, para que los países<br />

<strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo puedan ser algo más ricos. Esto no <strong>de</strong>be<br />

asumirse <strong>de</strong> forma negativa, sino <strong>en</strong> sus aspectos <strong>en</strong>riquecedores para<br />

lograr una sociedad más culta, más solidaria, con más confianza <strong>en</strong><br />

el futuro, más feliz por t<strong>en</strong>er más seguridad y m<strong>en</strong>os necesida<strong>de</strong>s.<br />

Quizá una <strong>de</strong> las épocas más fecundas <strong>de</strong> la cultura llamada occid<strong>en</strong>tal,<br />

y <strong>de</strong> la que se han apropiado los anglosajones pero que realm<strong>en</strong>te<br />

es cultura mediterránea, fue la <strong>de</strong> hace 2.500 años <strong>en</strong> la Grecia<br />

clásica. En ciuda<strong>de</strong>s - estado no mayores que <strong>Tolosa</strong>, <strong>de</strong> agricultores,<br />

gana<strong>de</strong>ros y pequeños comerciantes, don<strong>de</strong> se estudiaba la Ilíada o<br />

la Odisea, se discutía <strong>de</strong> filosofía, <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong> geografía o <strong>de</strong> matemáticas<br />

con personas como Pitagoras, Sócrates o Platón, se construían<br />

templos como los <strong>de</strong> la Acrópolis o las esculturas insuperables<br />

<strong>de</strong> Fidias o <strong>de</strong> Mirón. Hace 1000 años, nuestra Córdoba <strong>de</strong>l siglo X,<br />

<strong>de</strong> agricultores y pequeños comerciantes, era la ciudad más <strong>de</strong>sarrollada<br />

<strong>de</strong> Europa, con miles <strong>de</strong> músicos y poetas, médicos y astrónomos,<br />

historiadores, matemáticos y filósofos. ¿Cómo era la vida <strong>de</strong><br />

<strong>Tolosa</strong> hace 50 años?, ¿<strong>de</strong> qué vivía la g<strong>en</strong>te, qué cantaba, qué músicas<br />

hacían, eran más felices que ahora?. Pues seguram<strong>en</strong>te no,<br />

ahora se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más cosas pero no se es más feliz, precisam<strong>en</strong>te por<br />

esa cantidad <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s creadas totalm<strong>en</strong>te absurdas con que<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 223


nos machaca continuam<strong>en</strong>te la televisión o la publicidad más agresiva.<br />

Los que t<strong>en</strong>emos más <strong>de</strong> 50, recordamos nuestra niñez y nuestra<br />

juv<strong>en</strong>tud quizá como una época más dura, <strong>de</strong> privaciones, había que<br />

trabajar mucho, la comida a veces no era tan abundante o variada, sólo<br />

se bebían sabrosos sorbos <strong>de</strong> agua, como <strong>de</strong>cían las caseras que<br />

bajaban a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r al mercado. Pero la vida era quizá más alegre y había<br />

una mayor conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la conviv<strong>en</strong>cia, una mayor cooperación<br />

<strong>en</strong>tre los vecinos. P<strong>en</strong>sando nivel planetario, quizá t<strong>en</strong>gamos que hacer<br />

algo parecido, no irnos estas vacaciones a hoteles <strong>de</strong> lujo <strong>en</strong> Las<br />

Seychelles, Pekín o La India, contaminando aún más la atmósfera con<br />

los aviones, pero po<strong>de</strong>mos ir a conocer un pueblo próximo dando un<br />

paseo <strong>en</strong> el tr<strong>en</strong> o y<strong>en</strong>do <strong>en</strong> bicicleta, o salir <strong>en</strong> la barca <strong>de</strong> remos o<br />

<strong>de</strong> vela a pescar <strong>en</strong> la bahía. Y que nuestro ejemplo, con toda humildad,<br />

pueda servir a los restantes pueblos <strong>de</strong>l planeta.<br />

Los bosques naturales son fundam<strong>en</strong>tales para regular el clima <strong>de</strong>l planeta, conservando<br />

los suelos, la diversidad biológica, el equilibrio hídrico y los aprovechami<strong>en</strong>tos<br />

tradicionales. Sin embargo, ahora están si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>struidos <strong>en</strong> todo el mundo por intereses<br />

especulativos, como estos bosques navarros <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Itoiz, que serán inundados<br />

próximam<strong>en</strong>te por un embalse innecesario.<br />

224 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


Las reforestaciones o cultivos forestales con árboles <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to rápido, como<br />

pinos y eucaliptus, provocan habitualm<strong>en</strong>te graves alteraciones <strong>de</strong> los ecosistemas naturales,<br />

con <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> pastizales y <strong>de</strong> otros aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales, erosión<br />

<strong>de</strong>l suelo y contaminación <strong>de</strong> los ríos y arroyos <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca.<br />

Las activida<strong>de</strong>s tradicionales han mo<strong>de</strong>lado a lo largo <strong>de</strong>l tiempo paisajes <strong>de</strong> gran<br />

belleza, como estas costas <strong>de</strong>l Cantábrico, muy importantes para las aves migradoras<br />

europeas y para la gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva, que aprovecha <strong>en</strong> invierno las pra<strong>de</strong>ras litorales<br />

y <strong>en</strong> verano los pastizales <strong>de</strong> montaña. Estos ecosistemas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ahora<br />

am<strong>en</strong>azados por la proliferación <strong>de</strong> urbanizaciones turísticas.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 225


Nuestros ríos y arroyos son ecosistemas muy frágiles, <strong>de</strong> gran interés cultural y recreativo<br />

y don<strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong> numerosas especies <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción. Sin embargo,<br />

muchos <strong>de</strong> ellos están si<strong>en</strong>do ahora <strong>de</strong>struidos absurdam<strong>en</strong>te por las Confe<strong>de</strong>raciones<br />

Hidrográficas, precisam<strong>en</strong>te los organismos <strong>de</strong>l Estado responsables <strong>de</strong> su conservación.<br />

El pastoreo ext<strong>en</strong>sivo permite mejorar los pastos y controlar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l matorral,<br />

originando un mosaico <strong>de</strong> paisajes <strong>de</strong> gran interés que contribuye a conservar la<br />

diversidad biológica y a evitar los inc<strong>en</strong>dios forestales.<br />

226 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


La trashumancia garantiza la conservación <strong>de</strong> las vías pecuarias, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do esta<br />

red <strong>de</strong> espacios naturales que un<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí los difer<strong>en</strong>tes ecosistemas <strong>de</strong> la<br />

P<strong>en</strong>ínsula Ibérica. Se evita así el aislami<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> las especies silvestres y la<br />

<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los pastos, al a<strong>de</strong>cuar la carga gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> cada terr<strong>en</strong>o a la oferta <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong>l año.<br />

Incluso las especies apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te más salvajes, como el lince ibérico, están ligadas<br />

al pastoreo ext<strong>en</strong>sivo y a los pequeños cultivos, pues manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran diversidad<br />

<strong>de</strong> hábitats que son imprescindibles para su refugio y alim<strong>en</strong>tación.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 227


Ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> aves migradoras, como las grullas, utilizan cada año los cultivos<br />

ext<strong>en</strong>sivos y los pastizales durante su invernada <strong>en</strong> España. Gran parte <strong>de</strong> la riqueza<br />

ornitológica <strong>de</strong> toda Europa resultaría afectada si prosigue la alteración <strong>de</strong> estos<br />

terr<strong>en</strong>os para la int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> cultivos o plantaciones forestales.<br />

Actualm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> gran importancia conservar las pequeñas explotaciones agrarias<br />

familiares, pues constituy<strong>en</strong> una valiosa reserva <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos tradicionales, <strong>de</strong> razas<br />

autóctonas <strong>de</strong> ganado y <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> cultivos.<br />

228 / zumardi - CIT Usos tradicionales ....


Un turismo rural respetuoso con el medio ambi<strong>en</strong>te y con las culturas locales pue<strong>de</strong><br />

contribuir a revitalizar muchas comarcas <strong>en</strong> grave peligro <strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to, conservando<br />

sus artesanos y su arquitectura popular, revalorizando sus producciones agrarias<br />

y gana<strong>de</strong>ras y g<strong>en</strong>erando empleo cualificado <strong>en</strong> hostelería, guías <strong>de</strong> la naturaleza<br />

y otros servicios complem<strong>en</strong>tarios.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales objetivos <strong>de</strong>l Proyecto 2001 ha sido recuperar los antiguos<br />

conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los pastores trashumantes, a punto ya <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer, y hacer esta<br />

profesión atractiva para la g<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong>, para garantizar así su conservación a largo plazo.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 229


El paso ya olvidado <strong>de</strong> los rebaños trashumantes por las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, como<br />

Madrid, contribuye a integrar culturas rurales y urbanas. Para los niños sobre todo constituye<br />

una importante experi<strong>en</strong>cia, relacionándoles con un mundo <strong>de</strong> pastores y ovejas,<br />

<strong>de</strong> mastines y lobos, <strong>de</strong> montañas y <strong>de</strong>hesas que la mayoría <strong>de</strong>sconoce.<br />

230 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......


La red <strong>de</strong> cañadas, con una longitud <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 125.000 km. y una superficie <strong>de</strong><br />

400.000 Ha. De terr<strong>en</strong>os inali<strong>en</strong>ables, inembargables e imprescriptibles, es un patrimonio<br />

único <strong>en</strong> el mundo, cuyo orig<strong>en</strong> se remonta a tiempos prehistóricos. Relaciona <strong>en</strong>tre<br />

sí las difer<strong>en</strong>tes comarcas y espacios naturales <strong>de</strong> toda la p<strong>en</strong>ínsula, permiti<strong>en</strong>do los<br />

<strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos a larga distancia <strong>de</strong> los rebaños y <strong>de</strong> las especies silvestres.<br />

Constituye un recurso ecológico, cultural, turístico y recreativo <strong>de</strong>l máximo interés social,<br />

pero para su conservación es necesario recuperar la trashumancia y los tramos <strong>de</strong><br />

cañadas usurpados por particulares y por la propia Administración.<br />

Usos tradicionales ......<br />

zumardi - CIT / 231


232 / zumardi - CIT

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!