Libro en PDF - Centro de Iniciativas de Tolosa
Libro en PDF - Centro de Iniciativas de Tolosa
Libro en PDF - Centro de Iniciativas de Tolosa
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
zumardi - CIT / 1
2 / zumardi - CIT
Antolatzaile / Organizador<br />
Babesleak / Patrocinadores<br />
TOLOSAKO EKINBIDE ETXEA<br />
CENTRO DE INICIATIVAS DE TOLOSA<br />
EUSKO JAURLARITZA<br />
GOBIERNO VASCO<br />
Lurral<strong>de</strong> Antolam<strong>en</strong>du Etxebizitza eta Ingurugiro Saila<br />
Industri, Nekazaritza eta Arrantza Saila<br />
GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA<br />
DIPUTACION FORAL DE GIPUZKOA<br />
Nekazaritza eta Ingurugiro Departam<strong>en</strong>tua<br />
Obra Hidraulikoetako eta Irigintzako Departam<strong>en</strong>tua<br />
TOLOSAKO UDALA<br />
AYUNTAMIENTO DE TOLOSA<br />
zumardi - CIT / 3
4 / zumardi - CIT
NATURAREN IHARDUNALDIAK<br />
JORNADAS DE NATURALEZA<br />
ZUMARDI 97<br />
Apirilar<strong>en</strong> 19tik 25a<br />
C.I.T - TOLOSA<br />
zumardi - CIT / 5
6 / zumardi - CIT
Publikazio honek 1997ko apirilar<strong>en</strong> 19tik 25a<br />
<strong>Tolosa</strong>n ospatutako<br />
NATURAREN IHARDUNALDIAK “ZUMARDI 97”<br />
URA ETA BIZIA<br />
partehartzaiale<strong>en</strong> testuak jasotz<strong>en</strong> ditu<br />
Esta publicación recoge los textos <strong>de</strong> los participantes <strong>en</strong> las<br />
JORNADAS DE NATURALEZA “ZUMARDI 97”<br />
AGUA Y VIDA<br />
celebradas <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong> <strong>de</strong>l 19 al 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1997<br />
zumardi - CIT / 7
8 / zumardi - CIT
I n d i c e<br />
Ura eta lurra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />
Iñaki Aizpuru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15<br />
Pello Zabala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17<br />
Iñaki Antigüedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
Solasaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38<br />
Agua y Salud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />
Isabel Lobo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53<br />
José Mª Urkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55<br />
Itziar Zaldua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63<br />
B<strong>en</strong>ito Oliver-Ro<strong>de</strong>s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73<br />
Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80<br />
Agua uso y Abuso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93<br />
José Saizar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95<br />
Iñaki Urrizalqui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97<br />
Santiago Martín Barajas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103<br />
Jorge Letam<strong>en</strong>dia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109<br />
Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117<br />
¿Qué pasa con nuestro litoral? . . . . . . . . . . . . . . 137<br />
Javier Urrutia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139<br />
Angel Borja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141<br />
Anton Aramburu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145<br />
Gonzalo Torre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155<br />
Miguel Zavala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159<br />
Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163<br />
Importancia <strong>de</strong> los usos tradicionales<br />
para la conservación <strong>de</strong> la Naturaleza . . . . . . . . . 183<br />
Jul<strong>en</strong> Rekondo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185<br />
Jesús Garzón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187<br />
Coloquio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202<br />
zumardi - CIT / 9
10 / zumardi - CIT
K O L A B O R T Z A I L E A K<br />
IÑAKI AIZPURU<br />
Biólogo Dpto. <strong>de</strong> Agricultura y Medio Ambi<strong>en</strong>te D.F.G<br />
Biologoa. GFAko. Nekazaritza eta Ingurugiro Saila<br />
PELLO ZABALA<br />
Hombre <strong>de</strong>l tiempo<br />
Eguraldia Gizona<br />
IÑAKI ANTIGÜEDAD<br />
Doctor <strong>en</strong> Hidrología. Profesor UPV<br />
Hidrogeologian Doktorea. EHUko Ikaaskale Ikertzalea<br />
ISABEL LOBO<br />
Médico. Diplomada <strong>en</strong> Hidrología médica<br />
Medikoa. Hidrologia medikoan diplomatua<br />
JOSE Mº URKIA<br />
Profesor Historia <strong>de</strong> la medicina <strong>de</strong> la UPV<br />
EHUko Medizinako Historiar<strong>en</strong> Iraskale Titularra<br />
ITZIAR ZALDUA<br />
Técnico <strong>de</strong> Salud Pública. Eusko Jaurlaritza<br />
Osasun Publikoko Teknikaria. Eusko Jaurlaritza<br />
BENITO OLIVER-RODES<br />
Doctor <strong>en</strong> Farmacia. Dtor laboratorio Oliver-Ro<strong>de</strong>s S.A.<br />
Farmazian Doktorea. Oliver-Ro<strong>de</strong>s S.A. laborategiko zuz<strong>en</strong>daria<br />
JOSE SAIZAR<br />
Dtor explotación <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> Gipuzkoa<br />
Gipuzkoa S.A.ko Ur hustipar<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>daria<br />
IÑAQUI URRIZALQUI<br />
Biólogo<br />
Biologoa<br />
SANTIAGO MARTIN-BARAJAS<br />
Ing<strong>en</strong>iero agrónomo. Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> CODA<br />
Injineru agronomoa. CODAko presid<strong>en</strong>tea<br />
zumardi - CIT / 11
JORGE LETAMENDIA<br />
Químico. Diputado <strong>de</strong> Obras Hidráulicas y Urbanismo<br />
Kimikoa. Lan Hidrauliko eta Hirigintzako Foru Diputatua<br />
JAVIER URRUTIA<br />
Doctor <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias Biológicas<br />
Biologian Doktorea<br />
ANGEL BORJA<br />
Jefe Dpto. oceanografía y medio ambi<strong>en</strong>te marino <strong>de</strong> AZTI<br />
AZTIko Ozeanografia eta itsas ingurugiroko sailburua<br />
ANTON ARAMBURU<br />
Director <strong>de</strong> recursos ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Gobierno Vasco<br />
Ingurugiroko baliabidd<strong>de</strong>an zuz<strong>en</strong>daria. Eusko Jaurlaritza<br />
GONZALO TORRE<br />
Biólogo. Coordinador <strong>de</strong> AZTERCOSTA.<br />
Biologoa. AZTERKOSTAko koodinatzailea<br />
MIGUEL ZAVALA<br />
Biólogo. Dpto ecología <strong>de</strong> la universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />
Biologoa. Bartzelonako unibersitateko ekologia saila<br />
JULEN REKONDO<br />
Químico. Asesor medioambi<strong>en</strong>tal<br />
Kimikoa.<br />
JESUS GARZON<br />
Biólogo. Fundador <strong>de</strong> EUREONATUR<br />
Biologoa. EURONATUR<br />
12 / zumardi - CIT
Ura eta lurra<br />
U r a e t a l u r r a<br />
Pello Zabala<br />
Iñaki Antigüedad<br />
Aurkezlea:<br />
Iñaki Aizpuru<br />
zumardi - CIT / 13
14 / zumardi - CIT Ura eta lurra
I ñ a k i A i z p u r u<br />
Hem<strong>en</strong> hasi behar ditugu aurt<strong>en</strong>go Zumardi ihardunaldi hauek, eta<br />
hasierako bu<strong>en</strong>o mahainguru hontarako ba gauza nahiko bitxia dugu.<br />
Batetik, hem<strong>en</strong> dituzue nere eskubian bai Pello Zabala, d<strong>en</strong>on ezaguna,<br />
ba bai nolabait eguraldi gizona dugulako eta bestetik bu<strong>en</strong>o musika<br />
gaietan ere aritua eta gutxi edo gehiago d<strong>en</strong>ok behintzat <strong>en</strong>tzunda<br />
izango duzu<strong>en</strong>a, berak hitzegingo digu pixka bat, ba bu<strong>en</strong>o nik uste<br />
dut gero eta gehiago kezkatz<strong>en</strong> gaitu<strong>en</strong> klima gai horri buruz. Hau<br />
da, nolabait esateko ba d<strong>en</strong>ok, nik uste dut gutxi edo gehiago p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong><br />
dugula nonbait aldaketa batzuk ere emat<strong>en</strong> ari direla, zerbait<br />
sumatz<strong>en</strong> du, ez dakigu z<strong>en</strong>bat aineko aldaketa horiek b<strong>en</strong>etazkoak<br />
diran edo leh<strong>en</strong> ere eman diran eta ez du<strong>en</strong> hainbeste garrantzirik,<br />
baino bu<strong>en</strong>o pixka bat bera ere saiatuko da hori argitz<strong>en</strong> nahiz eta ba<br />
bu<strong>en</strong>o leh<strong>en</strong> ere esan digunez, ez dakit, erantzun zuz<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ik ba<br />
zail<strong>en</strong>a ematea ¿ezta? Eta hori al<strong>de</strong> batetik pixka bat bu<strong>en</strong>o ura klimarekin<br />
zerikusia daukan ura honek.<br />
Eta beste al<strong>de</strong>tik Iñaki Antigüedad dugu, Iñaki Antigüedad hidrogeologoa<br />
dugu eta Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea eta berar<strong>en</strong><br />
gaia, gaurko gaia edo aukeratu dugun gaia da pixka bat baita ere bu<strong>en</strong>o<br />
ba zuz<strong>en</strong>ki urari lotuz ur horrek izango du<strong>en</strong> edo du<strong>en</strong> garrantzia<br />
gure bizitzan eta pixka bat nolabait z<strong>en</strong>bateraino ba nik esango nuke<br />
ia mesprezatz<strong>en</strong> dugun, hau da, beti pixka bat uretaz hitzegit<strong>en</strong> dugunean,<br />
bu<strong>en</strong>o garbia edo zikina, pixka bat orain ari gara horretaz jabetz<strong>en</strong><br />
baino beste al<strong>de</strong>tik ez gara gehiegi konturatz<strong>en</strong>, hem<strong>en</strong> aurreko<br />
ba orain pelikula txiki honetan ikusi dugun bezela, hau da, nondik eta<br />
nora dijoan ura eta ze papel betetz<strong>en</strong> du ba bizitza guztian eta mundu<br />
guztian.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 15
16 / zumardi - CIT Ura eta lurra
P e l l o Z a b a l a<br />
Klima aldatz<strong>en</strong>, ala <strong>en</strong>dreatz<strong>en</strong>?<br />
Topiko errazak<br />
Eguraldiak, beste ezerk badu, gurean topiko sortarik handina.<br />
Esaera zaharrak bateko, ez dakit nongo artzainar<strong>en</strong> t<strong>en</strong>porak besteko,<br />
eta han goiko baserriko aitonar<strong>en</strong> aziertoak, d<strong>en</strong>ek balio dute eguraldia<br />
neurtzeko, leh<strong>en</strong>goa eta gaurkoa. Eta beti dago al<strong>de</strong>rik. Elurrar<strong>en</strong><br />
akordu gaizto eta makurrak azaleratzean, batipat.<br />
Eta hem<strong>en</strong> sartu behar dira topiko klase guztiak: eguraldiak, hem<strong>en</strong><br />
Euskalerrian, beste inon baino gehiago baititu… Topikoak, iñux<strong>en</strong>tekeriak,<br />
pernandokeriak, edonola <strong>de</strong>i g<strong>en</strong>iezaike, baina hor dau<strong>de</strong>, ugari<br />
eta aporrillo botatz<strong>en</strong> dira. Ikus eta <strong>en</strong>tzun bestela, telebixtako erreportarir<strong>en</strong><br />
bat kalera j<strong>en</strong><strong>de</strong>ari gal<strong>de</strong>tzera irtet<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ean… “Klima<br />
Aldatu? Noski! Joan d<strong>en</strong> urtekoarekin konparatuz gero, jeeesus! lalokreo<br />
aldatu <strong>de</strong>la!…” Edo Goierrri al<strong>de</strong>ko kamiozalear<strong>en</strong>a, bere kamioar<strong>en</strong><br />
kopetean “Euskadi Tropikal” tankanpante zeramala. Eta “tropikal”<br />
hitza zerabil<strong>en</strong> hem<strong>en</strong> lehorte makurra g<strong>en</strong>uela adierazteko, tropikoan<br />
ezaugarri berezietako bat euri kopuru altuar<strong>en</strong>a eta umiditatear<strong>en</strong>a dut<strong>en</strong>ean.<br />
Honelako uste eta topikoak, tropikoan baino gehiago dauzkagu,<br />
gehiegi. Kontuz, beraz, al<strong>de</strong>rdi horretatik. Baina, baita beste al<strong>de</strong>tik<br />
ere.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 17
Gor<strong>de</strong>an gor<strong>de</strong>takoak<br />
Eta arrixku gehiago dauka erreparatzeko orduan beste al<strong>de</strong>rdi honek.<br />
Hara hem<strong>en</strong> kontua adierazi diezaguke<strong>en</strong> pasadizo bat. Egin dute<br />
EEBBetan inkesta bat: Ea zein emakume moeta d<strong>en</strong> aurpegiko azala<br />
ondo<strong>en</strong> zaindua daukana. Produkto<strong>en</strong> salm<strong>en</strong>ta sustatu nahiean<br />
edo. Egin dituzte azterketa eta analisiak eta… kom<strong>en</strong>tu batetako mojatxoak.<br />
Eta ez om<strong>en</strong> dute ezertxo emat<strong>en</strong> aurpegian. Ba, ale: isildu<br />
gaitez<strong>en</strong>, eta bakea!<br />
Auskalo z<strong>en</strong>bat gauza eta kontu daud<strong>en</strong>, gor<strong>de</strong>tzeko interes mordoa<br />
medio, gu ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong>teratuko gar<strong>en</strong> horietakoak, edo interes lotsagarriak<br />
ez azaleratzeko, beste arrazoi mordosko bat<strong>en</strong>pean gor<strong>de</strong>tz<strong>en</strong><br />
dir<strong>en</strong>ak. Ibaiertz eta errekondo guztietako or<strong>de</strong>karik on<strong>en</strong>ak hartu<br />
ditu<strong>en</strong> gure eraikuntza mo<strong>de</strong>rnoak, horr<strong>en</strong>beste ola eta fabrika zikin<br />
gure erreka garbietan zuritu ditu<strong>en</strong> gure gizartear<strong>en</strong> martxak, gure basoetako<br />
umeldura idortu du<strong>en</strong> politika faltsoak, urputzu haundiak eginez<br />
eutsi nahi al dio eskuartetik doakion ur gero eta preziatuago horri?…<br />
Eta horrela jarraiko g<strong>en</strong>ioke soka oso luzean. Tartean, neurriz<br />
gora dabiltzan hegazkin garraiotakoak. Edo nazio z<strong>en</strong>baitetan egin dir<strong>en</strong><br />
baso-erreketa, ur-putzu handi, kanal itxuragabeko… Auskalo!<br />
Osasuna konparazio<br />
Noiz da osasun txarra? Noraino galdu behar da osasuna, gaiso<br />
gau<strong>de</strong>la esateko?<br />
Burusoil arraso batek, osasun ona izan <strong>de</strong>zake, ez da? Miope batek,<br />
betaurreko <strong>de</strong>x<strong>en</strong>teekin, edo asmadun batek, kontuz ibilita, mantxo…<br />
edo idorreriadun batek, belar erremedio oneko batzuk hartuta…<br />
Noiz galdu dugu osasuna? Noiz aldatu da klima? Soildu ditugu, kalbotu<br />
hainbat baso eta oihan, kutsadura zikinar<strong>en</strong> gandutan lurra miopetu,<br />
airea tuboskape<strong>en</strong> kontaminazio nardagarriz asmatiko ipini, horr<strong>en</strong>beste<br />
zikin eta zabor non ezkuta ez dakigula, ur eskasia gero eta<br />
nabarm<strong>en</strong>agoa <strong>de</strong>la idorreria lehorrak jota… baina, gaiso al dago, bada,<br />
klima? Burusoil, miope, asmadun, idor eta herr<strong>en</strong>a gaiso? Esaiozu<br />
Kanarietara joateko prest ote dago<strong>en</strong> oporraldia merke ordainduta? Ez<br />
du osasun paltaz utziko…! Igoal ez da horr<strong>en</strong> prest egongo, lanerako<br />
bada, normala bestal<strong>de</strong>, nahikoa egina izan<strong>en</strong> da segurutik eta…Eta<br />
arrazoi du, ze arraio? Baina, bada beste kontu bat.<br />
18 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Baserritik ala kaletik?<br />
Eta hor dator koxka: gure ludi eta paraje euskalerriko honi nola begiratu<br />
behar diogu, kaletik, lan eta opor bakarrik…? baserri giroa ere<br />
ezin ahaztuko dugu, ba… Eta bi klima-kontu oso ezberdinak dira, basotik<br />
begiratu edo hondartza-egarri d<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> ingurutik gauzak<br />
ikusi… Elurra behar du kaletarrak, eskiatzera joateko. Elurrari beldur<br />
artzaina eta baserritarra, eskarm<strong>en</strong>tu franko pilatuta baitago aspaldi.<br />
Adibibe bat hartz<strong>en</strong> badugu, pasa d<strong>en</strong> eguraldi j<strong>en</strong>ero luze hon<strong>en</strong><br />
emana? Zer? Eguraldi ona edo txarra? Segun nork esan, txarra edo<br />
ona om<strong>en</strong> da. Baina nola?, ez al da eguraldi berdina? Eta eztabaidan<br />
ipiniko dugu ez gure ikuspegia, baizik eguraldia bera.<br />
Hortaz, klima da epaitu behar duguna, edo gure ikuspegiar<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>a<br />
eta egokia? Bigarr<strong>en</strong> honekin ez gara ausartz<strong>en</strong> eta, klima bera<br />
epaitz<strong>en</strong> dugu. Eta klima <strong>de</strong>la aldatu d<strong>en</strong>a esat<strong>en</strong> dugu sano-sano.<br />
Guk ikuspegiz edo p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>tuz aldatu dugula edo gerekasa aldatu<br />
garela ametitzea baino errezagoa da, klima aldatu <strong>de</strong>la hotsegitea.<br />
Klima errezago aldatuko da, gu baino! Eta bitartean , gu izan gaitezke<br />
aldatu gar<strong>en</strong>ok.<br />
Klima bera edo gu?<br />
Adibi<strong>de</strong>z. Leh<strong>en</strong>go elurteak eta gaur egungoak. Askoz, gutxiago<br />
egit<strong>en</strong> om<strong>en</strong> du elurra. “Orain ez du leh<strong>en</strong> bezala egit<strong>en</strong>”. Horrelakoak<br />
barrabarra <strong>en</strong>tzut<strong>en</strong> dira. Elurra edo elurra egiteko jitea aldatu dira,<br />
edo gure elurrarekiko ikuspegia aldatu da? Leh<strong>en</strong> kriston beldurra g<strong>en</strong>ion,<br />
asko iraut<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>ean batipat, eta bazu<strong>en</strong> asko irauteko arrazoirik.<br />
Orain, aldiz, hirietara etorri ere ap<strong>en</strong>as, m<strong>en</strong>di-kaxkoetan gelditu<br />
ohi da normalean. Zer arraio pasa zaio elurrari?<br />
Guri, arraio <strong>de</strong>monioi bat etorri zaigula aldaketa: Leh<strong>en</strong> arbi elurpekoak<br />
ateratz<strong>en</strong> lanak g<strong>en</strong>ituelako ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> elurrik behar eta ezta<br />
nahi ere… Orain, eskiak hartuta, errez goaz Pirineo m<strong>en</strong>dietara, edo<br />
Jakaraino gutxi<strong>en</strong>ez, eta aukeran gutxitxo egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> susmotan<br />
gabiltz.<br />
Klima aldatu da?<br />
Bai edo ez! Ez dago esaterik. Aldaketa nagusi bezala hartu izan di-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 19
<strong>en</strong>ak, orain 10 mila urtetik hona, aldaketak edo, gutxi<strong>en</strong>ez koska nabarm<strong>en</strong>ak,<br />
izan ditu. Orain 5 mila urte, “klima optimo” <strong>de</strong>iturikoa izan<br />
om<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>. Orain 2 mila urte, berriz, hotzaldi ttiki bat. Erdiaroan,<br />
duela 1000-800 bitarte horretan, beste beroaldi ttiki bat “optimo” ttiki<br />
bat izan om<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, gaur eguneko t<strong>en</strong>peratura normala baino 1º<br />
bat gehiago izan g<strong>en</strong>uelarik. Gero, 1500-1750era bitartean, beste<br />
izotz-aro ttiki bat etorri z<strong>en</strong>. Europako ibai <strong>de</strong>z<strong>en</strong>tek izoztuta iraut<strong>en</strong><br />
zu<strong>en</strong> negu partean: Espainan bertan, Ebro ibaia arras izoztuta egon<br />
ohi z<strong>en</strong>. Areago, haize hotzak eta t<strong>en</strong>peratura hotz<strong>en</strong>ak, ipar-haizeak<br />
ekarrita, Katalunia eta Val<strong>en</strong>tzia al<strong>de</strong>ra jo ohi zu<strong>en</strong> eta han, ondorioz,<br />
ez laranja eta ez limoi gelditu zir<strong>en</strong>, eta aldiz, Galizia z<strong>en</strong> zitriko<strong>en</strong> sorle<br />
nagusia, Europa hornitz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a.<br />
Erlatibizatzear<strong>en</strong> al<strong>de</strong>ra<br />
Honekin guztiarekin, klima-aldatzear<strong>en</strong> beldurrak, eta topikoak batipat,<br />
erlatibizatu nahi nituzke, gaur egun emat<strong>en</strong> zaizkigun datu ttiki<br />
eta xotiletan oinarrituriko beldur-hotsak ez dutela, agian, horr<strong>en</strong>besteko<br />
arrazoirik.<br />
Aipatu erlatibizatze <strong>en</strong>peño hori kontutan hartuta, ez da erraza klima<br />
aldatu d<strong>en</strong>ik esat<strong>en</strong>. Klima-aldaketa eman <strong>de</strong>la esateko, koska nabarm<strong>en</strong><br />
batzuk, konstante batzu<strong>en</strong> barruan finkatu eta ohikatuta ikusi<br />
beharko lirateke, eta horretarako urte mordoxka bat behar da.<br />
Baina, baina… klima zeozer aldatz<strong>en</strong> ari ote d<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> susmoak<br />
hartzeko arrazoirik, uste dut baietz, soma daitekeela. Susmo mailan<br />
susmatzeko eta errezelotan jartzeko zantzurik, nik baietz esango nuke.<br />
Zergatik diodan hau<br />
Neure kabuz p<strong>en</strong>tsatuta, eta neguan bertan ere, ilargialdi osoak<br />
eguraldi on-garbi eta lehordunak betidanik izan ohi ditugula kontutan<br />
hartuta, aurt<strong>en</strong> izan dugunak, eta orain sei urte ukanak, susmotan eta<br />
errezelotan jartzeko arrazoirik emat<strong>en</strong> dute. Orduan eta orain, eguraldi-mapak<br />
egoera berdintsutan azaldu zir<strong>en</strong>: Azore-irl<strong>en</strong> mailan egon<br />
ohi d<strong>en</strong> antizikloi familia, askoz iparral<strong>de</strong>rago igota azaldu ohi z<strong>en</strong>,<br />
aurt<strong>en</strong> bezalaxe. Bi negu-sasoi batere parte onekoak ez dir<strong>en</strong>ak izan<br />
dira biak, nahiz eta atseginak suerta eta gustura hartu. Utzi <strong>de</strong>zagun<br />
oraingoz bere horretan.<br />
20 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Zantzu bila<br />
Klima aldatzear<strong>en</strong> honetan, zein kausa aipatz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>, ez zaigu horr<strong>en</strong>beste<br />
inporta: atmosferar<strong>en</strong> gard<strong>en</strong>tasun-aldaketak aitatz<strong>en</strong> dira,<br />
gard<strong>en</strong>tasuna aldatzean Lurrar<strong>en</strong> erradiazio-balantzea pixka bat balantzan<br />
ipintz<strong>en</strong> <strong>de</strong>lako: Hor dago, baitere, eguzki jaunar<strong>en</strong> jardueraaldaket<strong>en</strong><br />
kontua; atmosferako hauts<strong>en</strong>a, lurrar<strong>en</strong> magnetismo-aldaket<strong>en</strong>a,<br />
planet<strong>en</strong> eragin kasuan-kasukoar<strong>en</strong>a, eta batez ere giza-jarduerar<strong>en</strong>a.<br />
Batez ere, esan dut, leh<strong>en</strong>ago garrantzi zirkinik ere ez bazu<strong>en</strong>,<br />
gauregun izugarrizkoa hartu duelako.<br />
Nekazal mailan, gutxiasko, leh<strong>en</strong>agoko eran egongo dira kontuak,<br />
eta noski, zaborrak eta malkarretako sasi eta txilar<strong>de</strong>giak erretzako<br />
sua pizt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>eko bakoitzean hauts asko eta asko joango da atmosferan<br />
gora. Baina, industria ugaldu ahala, tximini altuan eztarri zikinak<br />
ke askotxo, pafa-pafa, bota ohi du eta bazter gehiegitan. Hautsa ugaria<br />
bada, zeresanik ez, beste z<strong>en</strong>bait hondakinekin, CO2 edo anhidrido<br />
karboniko dontsu horrekin. Kalte asko eta handiak egin bi<strong>de</strong> ditu,<br />
batzuk artean txux<strong>en</strong> neurtu gabeak ere bai; gehi<strong>en</strong> aipatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a<br />
“negutegi-efektua”r<strong>en</strong>a da. Horr<strong>en</strong> bizkar, hipotesi<strong>en</strong> aldamioak bakoitzak<br />
bere eraikuntzari arrimatz<strong>en</strong> dizkio:<br />
Batzuk esango dute, apurka, laister samar, beste fase glaziar batetaruntz<br />
joango ginatekela, eta orduan “negutegi-efektu” honek hoztea<br />
fr<strong>en</strong>atuko lukela, eta al<strong>de</strong> horretatik mese<strong>de</strong>garri litzaiokela geure lur<br />
honi.<br />
Beste batzuk esango dute, CO2-ar<strong>en</strong> metaketak ondorio izugarriak,<br />
katastrofikoak, ekarriko dituela: poloetako izotzak urtzeaz, itsas<br />
maila igotzeaz eta beste jardun izan zaizkigu…<br />
Lixtan lixto<br />
Klima-aldaketarekin lotura izan ditzake<strong>en</strong> z<strong>en</strong>bait puntu, bai, nahi<br />
nuke zu<strong>en</strong> p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>tuak pizteko jaulki eta bota, errosaio axkar batean<br />
be<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, ale bakoitzari buruz luzegi jardun gabe:<br />
Kutsadura atmosferikoa: Industriar<strong>en</strong> mariagorak tximiniz jantzi digu<br />
eskual<strong>de</strong> bakoitza, eta hor bota ditu gas kutsatuak, eta utzi dizkigu<br />
ur zikin pozoindunak. Motor askotxo ari da puzka, <strong>en</strong>ergia errez eta ai-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 21
ea kutsatuz. 20.m<strong>en</strong><strong>de</strong> hasieran, atmosferan milioiko 285 g<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />
CO 2 a; orain 300 pasa dugu, baina gradi<strong>en</strong>te azkarra hartu du, eta kotuz,<br />
oxij<strong>en</strong>o motxila bizkarrean hartuta etxetik atera nahi ez badugu!<br />
Biztanle bakoitzeko, kotxe eta beste, urtean, CO2 tona bat sortz<strong>en</strong><br />
om<strong>en</strong> da: Ba, EEBBetan, pertsona bakoitzeko 6 tona dir<strong>en</strong> bitartean,<br />
Afrikan eta beste z<strong>en</strong>bait paraje atzeratutan tonaerdia.<br />
CO 2 a aparte, hor dau<strong>de</strong> metanoa (20 bi<strong>de</strong>r gaiztoagoa d<strong>en</strong>a) hondakinetan,<br />
abere<strong>en</strong> estamuetan, simaurtegietan, zuhaitz usteletan<br />
etabar sortz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a, Klorofluorokarburo<strong>en</strong> asuntoa, hain makurra d<strong>en</strong>a,<br />
etabar.<br />
Euri azidoa eta kutsadura medio: baso-oihan <strong>de</strong>z<strong>en</strong>te soildu egin<br />
dira, laku garbiak pozoindu, pestizidak erabiliz kalte handitxoak egin<br />
bazterretan, lurra elkortu eta pobretu, azi<strong>en</strong>da asko kaltetu. Ez da<br />
ikust<strong>en</strong> kutsadura tipo hau, baina arras makurra da. Piñubeltza oso<br />
s<strong>en</strong>siblea da euri azidoarekin. Kaltetz<strong>en</strong> hasiak om<strong>en</strong> dira Espainia al<strong>de</strong>an,<br />
aspaldi hasi zir<strong>en</strong> Europa eta Europa iparrean. Suedian 2.500<br />
laku arrainik gabe; beste 6000 kaltetz<strong>en</strong> hasita. Noruegan, 1800 laku,<br />
arraso, arrainik gabe. 800 larriki kaltetuak. Kanadan, 5etatik bat, larriki<br />
kaltetua. Ikatza erretzeak sortz<strong>en</strong> du euri azidoa, % 60an, petroleo<strong>de</strong>ribatuek,<br />
%30ean.<br />
Ondoriotako bat, harriar<strong>en</strong> “kantzerra” <strong>de</strong>itz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a litzateke:<br />
Greziako Part<strong>en</strong>on e<strong>de</strong>rra, azk<strong>en</strong> 24 urteotan, aurreko 24 m<strong>en</strong><strong>de</strong>tan<br />
baino gehiago eta larriago zauritu da.<br />
Tuboeskapean afera ere hor dago: Gaur 10 urte, mundu osoan 350<br />
milioi kotxe g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>; Etzi esateko, 2000 urtean, 500 milioi espero dira.<br />
Lur-azala kutsatzeak, itsasoa bera ere hondakinez eta ur-ustelez,<br />
bai Mediterraneo al<strong>de</strong>an, bai Ipar-Itsasoko eta Mantxako Kanaleko<br />
hondartzetan ere… eta auskalo z<strong>en</strong>bat tokitan gehiago, batez ere biztanle<br />
kopuru handiak pilatu dir<strong>en</strong> parajeetan, ibai eta errekak halatsu<br />
baitoaz.<br />
Airoplano-erreaktore eta beste, m<strong>en</strong><strong>de</strong> honetan, karbono-dioxidoa<br />
% 15ean ugaldu om<strong>en</strong> da. 270.000 milioi tona bota dugu karbono-anhidridotan.<br />
Tropiko al<strong>de</strong>ko z<strong>en</strong>bat baso eta oihan <strong>de</strong>useztu dir<strong>en</strong>, bertako<br />
22 / zumardi - CIT Ura eta lurra
azi<strong>en</strong>da eta animali moeta askor<strong>en</strong> xaup<strong>en</strong>arekin. Segundo bakoitzeko<br />
kanpo-fubol bat<strong>en</strong> tamainako terr<strong>en</strong>oa garbitz<strong>en</strong> om<strong>en</strong> da zuhaitzez.<br />
Hori segundoko. Orduko 3600 fubol-zelai. Amazonian, eguneko<br />
milioi bat zuhaitz bota izan da urte batzutan. 1988.urtean, Amazonian,<br />
errepi<strong>de</strong>ak egiteko, 120.000 km. karratu baso erre z<strong>en</strong>. Antzina, 10etik<br />
bat basoa om<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> ludi honetan, orain 30etik bat. Erreketak airekutsadura<br />
eta gero, ondorioz, <strong>de</strong>sertizazioa.<br />
Aurrekoekin lotuta, <strong>de</strong>sertu eta basamortu<strong>en</strong> hazkun<strong>de</strong>a datorkigu.<br />
Urteko 27 milioi hektarea hazt<strong>en</strong> om<strong>en</strong> da basamortua munduan.<br />
Zabor eta hondakin<strong>en</strong> arazoa: kontsumo mundu honetan, kilotik<br />
gora zabor eguneko egit<strong>en</strong> da pertsona bateko, batazbesteko. 2 kilo<br />
New York<strong>en</strong>, kiloterdi Tokion, Kiloa Paris<strong>en</strong>, ia kiloa Erroman. Non gor<strong>de</strong>,<br />
zertan birziklatu? Toki batzutan bai, bestetan, bazterrak kutsa<br />
Biztanle kopuruar<strong>en</strong> arazoa. Garap<strong>en</strong>-bi<strong>de</strong>an dir<strong>en</strong> lurral<strong>de</strong>etan 80<br />
milioi gehiago urteko. Basoak bota eta lurra landu behar dute, bizi beharrez,<br />
gero eta zuhaitz eta baso gutxiago paraje askotan.<br />
J<strong>en</strong><strong>de</strong> pilaketak gero eta handiagoak: inurri edo txingurriak bezala,<br />
j<strong>en</strong><strong>de</strong>a lurral<strong>de</strong> pobre eta behartsuetatik egokiagoetara gero eta gehiago<br />
etorriko da. Badator.<br />
Erosioar<strong>en</strong> asuntoa: Lur azaleko kapatxoa formatz<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong> mordoska<br />
behar dira; galtzeko, aldiz, 10 nahikoak dira. Lehorteak, erreketak,<br />
lur-axala euriar<strong>en</strong> eta haizear<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong> uzt<strong>en</strong> ditu, eta lur-hondarrak<br />
erreketara doaz. Espainia mailan izugarria da erosiar<strong>en</strong> eragina;<br />
gero eta gorago dator basamortuar<strong>en</strong> beroa. Espaina mailan, orohar,<br />
% 10 erosio larrian (hektarea bakoitzean 100 tona galduz) dago iada;<br />
%20a, erosio latzean (12-15 tona galduz); % 47a, erosio ttikian (5-12ra<br />
tona galduz). Eta %23a, ap<strong>en</strong>as galtz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a).<br />
Atmosfera goitiko hegaldiak: kilometro batzutako neurritik gora <strong>de</strong>bekatua<br />
dago<strong>en</strong> arr<strong>en</strong>, nazio batzuk, transportea hor goitik egit<strong>en</strong> dute,<br />
eta uzt<strong>en</strong><br />
Giza-eraginez <strong>en</strong>dreoan<br />
Hau guztia giza-eraginar<strong>en</strong> atalean kokatu beharko g<strong>en</strong>uke.<br />
Zeozer aldatz<strong>en</strong> ari d<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> seinale, edo aldatz<strong>en</strong> ari ez bada ere, kli-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 23
ma puxk<strong>en</strong> bat hasarretzeko neurriak ttikitz<strong>en</strong> ari garela esango nuke<br />
nik. Mikroklimak, inondik ere, aldatz<strong>en</strong> doaz. P<strong>en</strong>tsa, bestela,<br />
Gipuzkoa mailan dugun horr<strong>en</strong>beste ur-putzu<strong>en</strong> eragina bera:<br />
Leh<strong>en</strong>ago erreka-lainotik izat<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, baina ez aspaldian beste!<br />
Urputzu horietan guztietan egondako lurrunketa, eguzki-egunetan, hurr<strong>en</strong>go<br />
goizean, hor pilatz<strong>en</strong> da lainoberatan, trinko paraje batzutan,<br />
goierrikoetan eta Arabako lautadan eta Nafarroako Sakanan eta batipat.<br />
Artifizialki<br />
Eta aldaketa artifizialar<strong>en</strong> eragina ere estudiotxo bat merezi du<strong>en</strong>a<br />
<strong>de</strong>la <strong>de</strong>ritzat. “Ez dirudi klima-aldaketa kontrolatu bat gaurkoz posible<br />
d<strong>en</strong>ik -zio<strong>en</strong> orain urte batzuk Miel Loinazek UZEIk ateratako<br />
Meteorologia Hiztegian- are gehiago klimar<strong>en</strong> b<strong>en</strong>etako joera argi<br />
ikust<strong>en</strong> ez d<strong>en</strong> bitartean. Hala ere, badirudi aldaketa inkontrolatuak<br />
egitea teknikar<strong>en</strong> esku-hurrean dagoela. Adib. posible litzateke hegazkin<br />
asko erabiliz Antartida estaltz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> izotz-geruza urtu araztea,<br />
bere gaina “hauts beltzez pintatuz”. Proiektu txikiago<strong>en</strong> artean<br />
Siberian iparral<strong>de</strong>ra doaz<strong>en</strong> ibaiak hegoal<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>sbi<strong>de</strong>ratzea aipatu<br />
izan da”.<br />
Gorvachovek baietz esan zion Sibaral proiektuari. Exkabadorak<br />
6.000 milioi metro kubiko lur mobitu behar zut<strong>en</strong>. Bonba atomikoa erabiliko<br />
zutela ziot<strong>en</strong> horretarako. 2.500 kilometro luzeko kanala; 15 metro<br />
hondoraka, eta 200 metro zabalean ditu<strong>en</strong> ibai handiko kanala,<br />
Obi, Y<strong>en</strong>isei eta L<strong>en</strong>a ibaietatik Kazachstan al<strong>de</strong>ra eramateko. Hau da<br />
handi<strong>en</strong>a. Baina, aurrez beste 4.000 kilometro badituzte kanaletan eta<br />
40.000 milioi metro kubiko ur hegoal<strong>de</strong>runtz eramanak. Espero z<strong>en</strong> urteko<br />
27.200 milioi metro kubiko eramango zituela behekal<strong>de</strong>ra, hegoal<strong>de</strong>ra.<br />
Erregaioa da arazo. Eta Israel<strong>en</strong> edo Kalifornian lortu dut<strong>en</strong>a,<br />
zergatik ez Errusiar<strong>en</strong> barruan bertan? Kalifornian, adibi<strong>de</strong>z, amerikanoek<br />
100 kmetroko paraje luze mortu bat, lur emankor eta aberats<br />
bihurtu dute: erregaio sistema guztiz iaio bat<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>z, fruitu eta berduretan<br />
120 milioi j<strong>en</strong><strong>de</strong> bazkatzeko beste lortz<strong>en</strong> dute. Eta bi<strong>de</strong> horretatik<br />
abiatzekotan zir<strong>en</strong> Gorbatxov eta bereak. Baita abiatu ere. Baina,<br />
kalte bat izango zela ondorio seinalatz<strong>en</strong> z<strong>en</strong>: Hain juxtu, Siberiako<br />
hur hotzek itsas gainean faltatzean, iparreko itsasoko ur gazi epelagoa<br />
24 / zumardi - CIT Ura eta lurra
itsas gainera aterako litzateke, poloetako izotza urtz<strong>en</strong> hasiko litzateke,<br />
hortatik kaltean han bertan, eta izotza urtzean eta t<strong>en</strong>peratura apur<br />
bat altutzean, iparreko polo-aire hotzar<strong>en</strong> poltsa ttikitu egingo litzateke<br />
eta orduan, Azoreetako antizikloia haruntz igoko. Eta hortaz, Europako<br />
klima mediterraneoko beroaz kutsatz<strong>en</strong> joango litzateke eta udapartea<br />
beroago izateaz aparte neguak lehorrago eta epelago izango lirateke…<br />
Hor dau<strong>de</strong> kontu horiek, nire ustetan errezeloz eta sospetxaz<br />
hartzeko lainekoak dir<strong>en</strong>ak.<br />
Beldurtu? Ez dakit. Baina, jakinar<strong>en</strong> gainean ibiltz<strong>en</strong> da seguru<strong>en</strong>.<br />
Eta gauzak jakiteak, arazoaz jabetzeak, uste dut, lagun diezagukela,<br />
kontuak, topikoetatik askatz<strong>en</strong> eta garbitz<strong>en</strong>, eta baita adi eta atezu bizitz<strong>en</strong>,<br />
notizi<strong>en</strong> azpitik gor<strong>de</strong>ta kontu askotxo susma baitaitezke batzutan.<br />
Horregatik, betoz tal<strong>de</strong> ekologista kontzi<strong>en</strong>tziatuak. Akullu-lana egin<br />
beharra dago. Modu askotara gainera. Betoz baita, isilean eta etsi gabe,<br />
lur azalar<strong>en</strong> onurako eta ibai garbi<strong>en</strong> al<strong>de</strong>ra eta beste lantxo eta azterketak<br />
egit<strong>en</strong> dabiltzan animoso guztiak. D<strong>en</strong><strong>en</strong> lana beharko du gure<br />
Euskalerri zaharrak. Osasunetik, zer moduz ote dabilkigu…?<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 25
26 / zumardi - CIT Ura eta lurra
I ñ a k i A n t i g ü e d a d<br />
Nik p<strong>en</strong>tsatuta neukan berak zeruko gauzak eta nik lurrekoak botatzea,<br />
baina berak zerutik hasi eta ia lurra ere oldartu zu<strong>en</strong>. B<strong>en</strong>o, eskerrak<br />
berak esan zitu<strong>en</strong> gauza guztiekin bat natorrela. Gainera ez<br />
neukan asmorik, nolabait esateko, lurtar horiek hem<strong>en</strong> aipatzeko; baina<br />
ondo dau<strong>de</strong>, informazio gehiago prezio berean. Baina nire planteam<strong>en</strong>dua<br />
gehi<strong>en</strong>bat filosofikoa z<strong>en</strong> baita Pellor<strong>en</strong> hitzaldia ere, homilia<br />
hori esango nuke nik. Bere ogibi<strong>de</strong>a kontutan hartuta, hor ere hainbat<br />
gauza filosofiko bota ditu berak, ez?. Eta nik bi<strong>de</strong> horretatik aritu<br />
nahi nuke. Berak urar<strong>en</strong> arazoak neurri handi batean arazo naturalak<br />
ez direla esan du, gure arazoak baizik, nolabait esateko arazo antropikoak,<br />
ez?. Berak kritikoki eta filosofikoki aztertu du hori eta nik, kritiko<br />
izanda, bi<strong>de</strong> horretatik jarraitu nahi dut, oso kritiko agian, ze kritiko<br />
ez izateko badau<strong>de</strong> beste 364 egun eta egun batean behintzat kritikoa<br />
publikoan egertzeko ez da aukera haundirik izat<strong>en</strong>.<br />
Urar<strong>en</strong> mundua oso mundu konplexua da eta horr<strong>en</strong> adierazle da<br />
Pellok botatako hainbeste eta hainbeste gauza eta bota gabe geratu<br />
dir<strong>en</strong>ak ere. Ura aztertzea ez da batere erraza, nondik hasiko gara?.<br />
Hor badau<strong>de</strong> hamaika ikuspuntu eta b<strong>en</strong>o, nik konplexu hitza aipatz<strong>en</strong><br />
dudanean, “Valery” edo “Paul Valery” Frantziako p<strong>en</strong>tsalari bat<strong>en</strong> esaera<br />
bat datorkit burura. Berak esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>: “Sinplea d<strong>en</strong>a faltsua <strong>de</strong>la<br />
eta konplexua d<strong>en</strong>a ezin <strong>de</strong>la erabili”. Urar<strong>en</strong> gaian berdin gertatz<strong>en</strong><br />
da, ezin da sinpletu eta askotan sinpletu egit<strong>en</strong> da oso. Eta ez, urar<strong>en</strong><br />
gauzak ezin dira sinplifikatu. Baina b<strong>en</strong>etan urar<strong>en</strong> konplexutasun<br />
guztiaz jabetzeko leh<strong>en</strong>dabiziko urratsa eman aurretik, leh<strong>en</strong><strong>en</strong>go<br />
urrats hori itxarot<strong>en</strong> egongo bagina, seguraski sekulan ez g<strong>en</strong>ukela<br />
emango.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 27
Beraz, nik uste dut hor inportante<strong>en</strong>a urar<strong>en</strong> gaia ondo kokatzea<br />
<strong>de</strong>la. B<strong>en</strong>etan ura aztertzeko, urar<strong>en</strong> politika edo urar<strong>en</strong> ku<strong>de</strong>aketa bera<br />
gauzatzeko kontutan hartu behar dugu esparru hori, eta esparru horr<strong>en</strong><br />
barruan malgutasunez jokatu. Nere ustez garrantzitsua da malgutasunez<br />
edo flexibilitatez jokatzea, d<strong>en</strong>borarekin gauza berriak baitatoz.<br />
Nahiz eta urar<strong>en</strong> mundu hori ondo ulertzeko oso konplexua, oso<br />
latza izan, ikuspuntu hori aztertz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak, gu geuk kasu honetan,<br />
hem<strong>en</strong> gaud<strong>en</strong>ok, horrelako ikuspuntu integratzaile bat izatea da<br />
garrantzitsu<strong>en</strong>a. Eta adibi<strong>de</strong> konkretu bat jarriko dut gero, areto honetan<br />
bertan; oraintxe aipatutako nolabaiteko z<strong>en</strong>tzu kritiko horretatik<br />
abiatuz askotan ura z<strong>en</strong>tzu integratzaile batean ez dugula hartz<strong>en</strong>,<br />
oso ikuspegi murritza erabiltz<strong>en</strong> dugula esango nuke.<br />
Leh<strong>en</strong> aipatu dut ur politika eta ur ku<strong>de</strong>aketa malgutasunez egin<br />
behar direla, ezta?. Eta ku<strong>de</strong>aketar<strong>en</strong>a edo gestioar<strong>en</strong>a aipatuko nuke,<br />
gure bizitza honetan noizean behin horrelako hitz ponpoxoak<br />
agertz<strong>en</strong> baitira, moda bihurtz<strong>en</strong> dira, eta ia j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiak aipatz<strong>en</strong> ditu.<br />
Garai batean <strong>de</strong>mokrazia eta orain ku<strong>de</strong>aketa, gestioa eta gestio<br />
eraginkorra, … egin behar dugula esat<strong>en</strong> da. Azk<strong>en</strong>ean, hainbeste aldiz<br />
<strong>en</strong>tzunda, ze <strong>de</strong>montre izango ote da ku<strong>de</strong>aketa?. Eta are gehiago,<br />
ku<strong>de</strong>aketa eraginkorra?. Nere ustez gure administrazio honek zer<br />
egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> begiratz<strong>en</strong> badugu, hainbat <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tur<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ak, ur<strong>en</strong><br />
eskum<strong>en</strong>ak edo konpet<strong>en</strong>tziak dauzkat<strong>en</strong> sail<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ak ikusita, “obras<br />
hidráulicas” ikust<strong>en</strong> dugu. B<strong>en</strong>o ba, hasteko, ez da txarra hem<strong>en</strong> urar<strong>en</strong><br />
konpet<strong>en</strong>tzia nork du<strong>en</strong> esatea: “obras hidráulicas”-ek!<br />
Eta hori egia da, uretaz aritz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>ean askotan, berehalaxe datorkigu<br />
burura Obra Hidraulikoa, presa, presa edo erreka kanalizatu<br />
behar <strong>de</strong>la eta ez dakit zer. Eta honelako aldapa bati begira geratz<strong>en</strong><br />
bagara, eta landare bat eta zeozer ber<strong>de</strong>a eta belarra ikust<strong>en</strong> baditugu,<br />
hor ez dugu urik ikust<strong>en</strong> baina hor dago ura eta gainera han “No<br />
Pisar” jarriko digute. B<strong>en</strong>o ba, ez dakit ulertz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>, ni ez nago obra<br />
hidrauliko<strong>en</strong> kontra baina, ez dut onartz<strong>en</strong>, oso kritiko eta zorrotza naiz<br />
horretan; urar<strong>en</strong> politika obra hidrauliko<strong>en</strong> politikarekin id<strong>en</strong>tifikatu egit<strong>en</strong><br />
da eta hori ez da betere sano eta gainera, horrek horr<strong>en</strong> atzean<br />
ikuspegi integratzailea ez dagoela erakust<strong>en</strong> du, ikuspegi oso lineala<br />
baizik, ez?. Hor badagoz topiko batzuk, eta Pellok batzuk behintzat ba<br />
azaldu ditu, eta nik bi gehiago aipatuko ditut.<br />
28 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Bata, askotan esat<strong>en</strong> da “Ur barik bizitzarik ez”, ur barik ez dago bizitzarik,<br />
ba bai, baina batzuk itota hiltz<strong>en</strong> dira; orduan batzuk ur asko<br />
egonda ito egit<strong>en</strong> direla esan nahi dut; baina b<strong>en</strong>o, muturrera joan gabe,<br />
nik ur barik ez dagoela bizitzarik esat<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ean beti daukat buruan<br />
azk<strong>en</strong> bolada honetan ikusitako irudi konkretu bat: Gorraiz familia itotz<strong>en</strong>.<br />
Ez dakit ikusi duzu<strong>en</strong> Itoitzeko koordinadorak ateratako azk<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>oa.<br />
Hor ikust<strong>en</strong> da ba Gorraiz familia eta inguruan, Guardia Zibilak,<br />
eta kriston hormatzarrak eginda. Eta esat<strong>en</strong> duzu, b<strong>en</strong>o hor pila bat<br />
hektometro kubikotako urtegitzar bat jarriko dute, eta joan zaitez gero<br />
familiar<strong>en</strong>gana ur barik bizitzarik ez dagoela esatera.” Ura urtegian soberan,<br />
soberan“ esango dute. Eta zer?. Zelan baloratz<strong>en</strong> da j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong><br />
bizitza? Hori egon gara kom<strong>en</strong>tatz<strong>en</strong> urari buruz leh<strong>en</strong>: ze pertzepzio<br />
<strong>de</strong>sberdinak dauzkagun edo dauzkat<strong>en</strong> keletarrek eta baserritarrek.<br />
Eta beste topiko bat, eta hau zuz<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ean Pellori luzatz<strong>en</strong> diot:<br />
irratia pizt<strong>en</strong> duzunean eta biharko Pello Zabalak eguraldi ona datorrela<br />
esat<strong>en</strong> digu, d<strong>en</strong>a eguzkia eta ur tantarik ez, auririk ez. Ba urtean<br />
zehar, urteko 365 egun horiek b<strong>en</strong>etan eguraldi onekoak balira,<br />
<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>e!. Nik sekulan, txikitatik, ez nu<strong>en</strong> ulertz<strong>en</strong> eguraldi lainotsua<br />
eta apur bat hotza eguraldi txarra zergatik z<strong>en</strong> eta kriston eguzkia eta<br />
sargoria, eguraldi ona.<br />
Seguro j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiari, edo behintzat arraroa ez d<strong>en</strong>ari, gustatz<strong>en</strong><br />
zaiola noizean behin ba maitalearekin erreka bat<strong>en</strong> bazterrera joan eta<br />
han tortila eta ez dakit zer ipinita errekatxoar<strong>en</strong> zarata <strong>en</strong>tzutea, moskitoak<br />
moskito, eta jo!, kriston eguraldi e<strong>de</strong>rra aizu!. Gelditu al gara<br />
inoiz hortik pasatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> errekatxo horretan, orain zarata <strong>en</strong>tzungarri<br />
hori egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> horretan p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong>?. Azk<strong>en</strong> batean egun batzuk leh<strong>en</strong>ago<br />
izandako euritatik eta gero lurretan sartu eta ubegitik edo manantialetik<br />
ateratz<strong>en</strong> da…<br />
Orduan nik ez dut ulertz<strong>en</strong>: hori aztertzeko topikoa izango litzatekeela<br />
uste dut, ezta? Mom<strong>en</strong>tu honetan, nolabaiteko kezka hasi da<br />
apur bat, jo!, d<strong>en</strong>bora asko euria egin barik, eta Pellok euririk ez digula<br />
ekartz<strong>en</strong>.<br />
Ba seguraski, baserritar askor<strong>en</strong>tzat mom<strong>en</strong>tu honetan eguneroko<br />
zea, albiste ona izango litzateke hau <strong>en</strong>tzutea: “aizu!, biharko eguraldi<br />
txarra”, ba hai<strong>en</strong>tzat eguraldi ona izango litzateke. Orduan ez da hain<br />
erraza.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 29
Batzutan esaldiak botatz<strong>en</strong> ditugu baina esaldi hori<strong>en</strong> atzean zer<br />
dago<strong>en</strong> p<strong>en</strong>tsatu barik. Gero, beste gauza bat uraz aritz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>ean:<br />
d<strong>en</strong>ok onartz<strong>en</strong> dugu gure ibaiak, oraindik orain, lohituta edo zikinduta<br />
dau<strong>de</strong>la, z<strong>en</strong>bait lekutan lurra guztiz agortuta dagoela eta, b<strong>en</strong>o, ura<br />
ez dugula ondo erabiltz<strong>en</strong>, ez?<br />
Ikust<strong>en</strong> da, esate baterako, Zumardin bertan ura gaitzat hartu <strong>de</strong>la<br />
aste honetan, ba nolabait horr<strong>en</strong> islada da. Urarekin badaukagu nolabaiteko<br />
kontzi<strong>en</strong>tzia txarra ondo jokatz<strong>en</strong> ez dugulako, ez urarekin, ez<br />
lurrarekin, ez ingurune orokorrarekin eta nolabait errudun s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> gara.<br />
Eta zer egin behar dugu?. Zer politika edo ze ku<strong>de</strong>aketa egin behar<br />
dugu gauzak leh<strong>en</strong>goratzeko eta b<strong>en</strong>etan gure kontzi<strong>en</strong>tziak gustora<br />
uzteko?.<br />
Eta horretan ez dut uste ezer berririk asmatu behar d<strong>en</strong>ik. D<strong>en</strong>a<br />
d<strong>en</strong>, edo gehi<strong>en</strong>a, edo funtsezko<strong>en</strong>a asmatuta dago eta, are gehiago,<br />
eta hau kuriosoa bada ere horrela da, are gehiago ez bakarrik asmatuta<br />
baizik eta gobernuek sinatuta. Orain <strong>de</strong>la 5 urte Rio <strong>de</strong> Janeiron<br />
izandako lurrari buruzko gailur famatu hartan gobernu guztiek arrapaladan<br />
sinatutako hainbat eta hainbat dokum<strong>en</strong>tu aipatu nahi nituzke<br />
nik. Eta esate baterako, “Ag<strong>en</strong>da 21” iz<strong>en</strong>eko testu hura hartz<strong>en</strong> baduzue<br />
eta ura eta hor agertz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> gauzak irakurtz<strong>en</strong> hasiko bazinate…nik<br />
oraintxe bertan sinatuko nituzke, baina b<strong>en</strong>o, ez nuke horr<strong>en</strong><br />
beharrik, ze, beste batzuk sinatu dute dago<strong>en</strong>eko, administrazioan<br />
daud<strong>en</strong>ek eta hala ere, sinatuta dago<strong>en</strong>a praktikan betetz<strong>en</strong> al d<strong>en</strong>,<br />
praktikan jartz<strong>en</strong> al d<strong>en</strong> ikustera gelditz<strong>en</strong> bagara, ez da praktikara<br />
eramat<strong>en</strong>.<br />
Orduan diozu, horrelako dokum<strong>en</strong>tu haundiak eta b<strong>en</strong>etan testuan<br />
politak, testuan firmatzea batzu<strong>en</strong>tzat orain arteko okerrak zuz<strong>en</strong>tzeko<br />
erresponsabilitate berriak hartzea ez <strong>de</strong>la, leh<strong>en</strong>dik zituzt<strong>en</strong> errespontsabilitateak<br />
urtzeko modua baizik: “Aizu, kontuz, ni ekologista<br />
naiz, han Rio <strong>de</strong> Janeiron egon nintz<strong>en</strong> eta sinatu g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>”. Bai nazioarteko<br />
bilera ofizialak daud<strong>en</strong> bakoitzean, beti sinatz<strong>en</strong> da horrelako<br />
zeozer, eta?. Hor bi<strong>de</strong>oan ikust<strong>en</strong> z<strong>en</strong>a, urar<strong>en</strong> dinamika honetan lan<strong>de</strong>areek<br />
edo zuhaitzek daukat<strong>en</strong> garrantzi itzela eta funtsezkoa, bai lehorte<br />
garaian, ura mant<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> dutelako, pausaleku direlako eta leh<strong>en</strong><br />
Pellok esan du<strong>en</strong>a, ez?. Edo uhol<strong>de</strong>etan ere lurra eta ura ere eust<strong>en</strong><br />
dutelako.<br />
30 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Eta hori j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiak daki, manual guztietan idatzita dago, baina<br />
gero izan gaitez<strong>en</strong> kritikoak, gure administrazioek, ze bat baino gehiago<br />
dauzkagu, zer egit<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> ikustera goaz<strong>en</strong>, zeinek egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> ur<br />
politika izan liteke<strong>en</strong> hori, nork egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> baso politika, nork egit<strong>en</strong><br />
du<strong>en</strong> lurral<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> antolam<strong>en</strong>du politika eta ea politika horiek guztiak<br />
uztartuta daud<strong>en</strong> ala bakoitzak bere al<strong>de</strong>tik egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> beste interes<br />
konszi<strong>en</strong>te edo inkonszi<strong>en</strong>te batzu<strong>en</strong> m<strong>en</strong>pe.<br />
Beste gauza batzuk eztabaidagarriak dira baina funtsezko<strong>en</strong>ak<br />
hortxe dau<strong>de</strong>. Eta modan dago<strong>en</strong> beste esaldi bat, garap<strong>en</strong> iraunkorra<br />
edo eramangarria edo sost<strong>en</strong>garria edo esat<strong>en</strong> d<strong>en</strong> hori ez?. Nik ez<br />
dut horr<strong>en</strong> kontra dago<strong>en</strong> pertsona bakar bat ere ezagutz<strong>en</strong>.<br />
Eskuineko zeretik hasita edo ezkerreko zeretik hasita, neoliberalak,<br />
<strong>de</strong>mokrata kristauak, sozialistak, komunistak, abertzaleak, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>teak,<br />
fe<strong>de</strong>ralistak, autonomistak, d<strong>en</strong>ak d<strong>en</strong>ak agertz<strong>en</strong> dira,<br />
agertz<strong>en</strong> gara, garap<strong>en</strong> iraungarriar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>, eta hau esat<strong>en</strong> duzu:” b<strong>en</strong>o,<br />
baina planetako garap<strong>en</strong>a ez da iraungarria, gure garap<strong>en</strong>a ez da<br />
iraunkorra, ez <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a hartuta, ez Euskal Herria hartuta ezta<br />
Afrikara joanda ere, Pellok egin du<strong>en</strong> bezala, ez baita iraunkorra.<br />
Urar<strong>en</strong> kontu honetan nahiko ikuspegi murritza daukagula uste dut<br />
eta askotan nolabaiteko ikuspegi integratzailea emat<strong>en</strong> ez garela<br />
saiatz<strong>en</strong>. Leh<strong>en</strong> esan dut ere adibi<strong>de</strong> bat jarriko nuela eta leh<strong>en</strong> hem<strong>en</strong><br />
itxarot<strong>en</strong> bueltaka ibili gar<strong>en</strong>ean hor ber<strong>de</strong>z daukazu<strong>en</strong> zera hori<br />
ikusi dut eta Pellorekin kom<strong>en</strong>tatu dut: horko testua irakurtz<strong>en</strong> baduzue,<br />
“URAREN ZIKLOA” jartz<strong>en</strong> du hor, “URAREN ZIKLO OSOA” ,“CI-<br />
CLO INTEGRAL DEL AGUA” eta hau esat<strong>en</strong> duzu: b<strong>en</strong>o, ura, euria,<br />
ho<strong>de</strong>ietatik jausi eta urtegietan biltz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la dio; nik sekulan ez dut ikasi,<br />
eta urteak daramatzat unibertsitatean ur zikloa azaltz<strong>en</strong> eta sekulan<br />
ez dut inon irakurri ura jaust<strong>en</strong> <strong>de</strong>la eta urtegietan biltz<strong>en</strong> dd<strong>en</strong>ik.<br />
Zati bat urtegietan bilduko da eta zatirik handi<strong>en</strong>a urtegitik kanpo geratuko<br />
da. Horko urar<strong>en</strong> zikloa, hori da nolabait esateko, ing<strong>en</strong>iari<strong>en</strong> ur<br />
zikloa, eta ez dut z<strong>en</strong>tzu txarrean esat<strong>en</strong>, bai kritikoan baina ez z<strong>en</strong>tzu<br />
txarrean. Gainera irudi bat dago, oso polita, baina hori ez da ur zikloa;<br />
urtegietara jaust<strong>en</strong> <strong>de</strong>la esatea kuriosoa, hori bai txiripa, jausi eta d<strong>en</strong>a<br />
urtegira. Gero hortik ateratz<strong>en</strong> da tutu batetik eta ETAP batera, hau<br />
da, ura tratatzeko eta potabilizatzeko z<strong>en</strong>tru batera doa. Hortik hartu<br />
eta erabili egit<strong>en</strong> da; erabili eta gero behar baino gehiago zikindu dugu.<br />
Gero garbitu egit<strong>en</strong> da eta berriro itsasora. Baina zikloa askoz ere<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 31
konplexuagoa da, askoz ere naturalagoa, hori zeozer izatekotan gizaki<strong>en</strong><br />
ur zikloa izango litzateke. Baina hori ez da ur zikloa eta ezta ur ziklo<br />
osoa ere, integrala, ze bestela, zer gertatz<strong>en</strong> da ba, baserritarrak<br />
bere aldapatik bere zerean landare<strong>en</strong>tzat euria eta oso ondo primeran<br />
jaust<strong>en</strong> <strong>de</strong>la ikust<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean?. Eta esango al diogu hori ur zikloa<br />
ez <strong>de</strong>la?. Nere ustez kaletarrok baserritarrekin konparatuz al<strong>de</strong>rdi horretatik<br />
<strong>de</strong>sabantaila haundia daukagu.<br />
Orduan, nire ustez gure ikuspegia askotan murritzegia da eta ikuspegi<br />
holistiko batera pasatzeko hor dago giltza, leh<strong>en</strong> aipatu dudan<br />
Rio <strong>de</strong> Janeiroko kongresu horretan. Ni gogoratz<strong>en</strong> naiz Rio <strong>de</strong><br />
Janeiroko kongresu hura hasi baino bi egun leh<strong>en</strong>ago Quebek-eko<br />
Strong iz<strong>en</strong>eko idazkari orokorrari egin ziot<strong>en</strong> elkarrizketaz. Gal<strong>de</strong>ra<br />
motz eta zehatz batean hau gal<strong>de</strong>tu ziot<strong>en</strong>: “zein izango litzateke zuretzat<br />
gio mailako gailur honetatik atera beharko litzateke<strong>en</strong> funtsezko<br />
ondorioa?” Eta berak honela erantzun zu<strong>en</strong>: “Gaurko ekonomiar<strong>en</strong><br />
kontzeptua aldatu beharra dago”.<br />
Eta urari, inguruneari edo ingurugiroari buruz ari gar<strong>en</strong>ean Strong<br />
jaunak esandakoa errepikatu behar da.<br />
Gaurko ekonomiar<strong>en</strong> kontzeptua aldatz<strong>en</strong> ez dugun bitartean ez<br />
dago b<strong>en</strong>etan politika integratzailerik egiterik, ez urarekin, ez basoekin,<br />
ez lurral<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> antolaketan, ez ezertan ere.<br />
Gaur egun konszi<strong>en</strong>te edo inkonszi<strong>en</strong>teki beti baloratz<strong>en</strong> da ikuspegi<br />
ekonomizista eta hem<strong>en</strong> daukazue, botiletan, ura botiletan satz<strong>en</strong><br />
dute. Orain <strong>de</strong>la urte asko hitzaldietan ura normalean pitxarretan<br />
ekartz<strong>en</strong> zutela gogoratz<strong>en</strong> naiz. B<strong>en</strong>o, “salmonella” baldin badauka<br />
ez dute edango, ezta?. Orain ur mineralaganako afizio edo zaletasun<br />
hori dagoela esan nahi dut, ez?<br />
Ur minerala umeari emateko!. Ez Txorrotekoa!. Aizu, txorrotekoa<br />
ona ez bada, ba hor Udaleko norbait gurutzean jarri; gurutzatu, baina<br />
zuk eskatu behar duzuna txorroteko ura kalitatekoa izatea da. Laster<br />
bat<strong>en</strong> batek agian airea ere saldu beharko du edo botilatan erosi beharko<br />
da eta horrelakorik baldin badago, Bilbon badaukagu Artxanda<br />
eta Donostian badago Igeldo. J<strong>en</strong><strong>de</strong>a bertara arrapaladan joat<strong>en</strong> da<br />
eta han dago merkatuko ekonomia eta oraindik ez dute airea botilatan<br />
sartz<strong>en</strong> baina airea hantxe dago eta j<strong>en</strong><strong>de</strong>a aire bila joat<strong>en</strong> da…<br />
32 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Nere ustez horretan, zelan edo halan, eguneroko praktikan saiatu<br />
behar gara ekonomiar<strong>en</strong> kontzeptua aldatz<strong>en</strong>, b<strong>en</strong>etako aldaketa planeta<br />
mailan egin beharko litzateke, baina z<strong>en</strong>bait gauza txiki lekuan lekuko<br />
eta egunean eguneko betebeharrak dira.<br />
Hezeguneak, esate baterako. Gaur egunean hezegune bat daukan<br />
udalerria pozarr<strong>en</strong> egongo da eta are gehiago administrazioak katalogatu<br />
egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean. Orain <strong>de</strong>la ez asko, 60 urte agian, hezegune bat<br />
zego<strong>en</strong>ean egit<strong>en</strong> zut<strong>en</strong> leh<strong>en</strong>dabiziko gauza dr<strong>en</strong>atzea z<strong>en</strong>, hezeguneak<br />
izat<strong>en</strong> baitzir<strong>en</strong> gaixotasun guzti<strong>en</strong> jatorria.. Gaur egun or<strong>de</strong>a,<br />
antropikoki ere, hezeguneak sortz<strong>en</strong> ari dira eta hezegune horietan zapor<strong>en</strong><br />
bat edo nik zer dakit zer bitxo agertz<strong>en</strong> bada, b<strong>en</strong>o ba hori ia<br />
amaitu da. Ba, oso ondo: gauzak leh<strong>en</strong>go garaian bezala egitea ondo<br />
dago, baina askotan horrek dakarr<strong>en</strong> arriskua puntu batean z<strong>en</strong>tratzea<br />
da, gure interes ekologistan kokatzea nolabait esateko eta, Euskal<br />
Herrian edo komunitate honetan babespean dago<strong>en</strong> parke kopurua<br />
azaleraz %5 -a baino ez <strong>de</strong>la p<strong>en</strong>tsatu behar da.<br />
Eta orduan ekologia esat<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ean, natur errekurtsoak eta ez dakit<br />
zer kontserbatu behar ditugula, baina non kontserbatu?. Han, %5<br />
horretan?. Hau parke <strong>de</strong>klaratu dugu eta hor zuk eskua sartu ez, baserritarrek<br />
ere ez. Hortik kanpo zelan hori ez dago babespean.<br />
B<strong>en</strong>etako ikuspegi intagratzailea izan beharko litzateke, b<strong>en</strong>etan<br />
espazio osoan integratua, horrek ez du esan nahi leku batzutan arreta<br />
handiagoz jokatu behar ez d<strong>en</strong>ik. Zelan integratu gaurko ekonomian<br />
balore estetikoak?. Leh<strong>en</strong> esan duguna, maitalearekin joan eta han izkutuan,<br />
errekar<strong>en</strong> ondoan halako mom<strong>en</strong>tu batean inguruneaz gozatzea.<br />
Zelan baloratu hori ekonomikoki? Itoitzeko aurrekontuak egin dir<strong>en</strong>ean<br />
ez dakit z<strong>en</strong>bat Guardia Zibila, ez dakit z<strong>en</strong>bat zaindari, ez dakit<br />
z<strong>en</strong>bat zem<strong>en</strong>to, z<strong>en</strong>bat burdina, z<strong>en</strong>bat makineria, ustelkeria, ez<br />
dakit z<strong>en</strong>bat…<br />
Baina non dago sartuta hor Irati ibaiari segundoko ez dakit z<strong>en</strong>bat<br />
k<strong>en</strong>tzear<strong>en</strong>a?. Non dago sartuta hor Gorraitz familiari gertatutakoar<strong>en</strong><br />
al<strong>de</strong>rdi ekonomikoa, esate baterako, edo Gorraitz familia izan gabe,<br />
han eguna pasatzera joat<strong>en</strong> d<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ari eta Irati inguruan egon d<strong>en</strong><br />
arrantzaleari gertatutakoa, orain bertara joan eta ia urik eta ez dakit<br />
zer ez dagoela ikustean?. Zelan baloratu hori ekonomikoki? Gaurko<br />
ekonomia guztiz ezgaia da horretarako baina zelan edo halan proiek-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 33
tu handietan edo proiektu txikietan horrelako gauzak ere esijitu beharko<br />
g<strong>en</strong>ituzke, horrelako gauzei prezio bat jarri behar zaie, gauza horiek<br />
b<strong>en</strong>etan z<strong>en</strong>bateraino err<strong>en</strong>tagarriak dir<strong>en</strong> ala ez ikusteko.<br />
Eskaria eta eskaintza, bizi maila eta bizi kalitatea zer dir<strong>en</strong> asko eta<br />
serioski <strong>de</strong>sberdindu behar dira. Nahastu egit<strong>en</strong> baitira gauzak eta gero,<br />
nire ustez, urar<strong>en</strong> gaian oso garrantzitsuak dira eskaria, “apet<strong>en</strong>cia”,<br />
beharra eta nahia ere. Eta nik badaukat lagun bat beti hau esat<strong>en</strong><br />
dabil<strong>en</strong>a: “Hem<strong>en</strong> zeinek nahi du horrelako Volvo bat bost atetakoa,<br />
“inyección” eta ez dakit zer gehiago du<strong>en</strong>a?”. ¡Bruuuu!. Bale, baina<br />
horrek ez du esan nahi <strong>Tolosa</strong>n horrelako Volvo lantegi bat ipini behar<br />
d<strong>en</strong>ik ezta bakoitzari horrelako Volvo bat eman behar zaionik. Hau<br />
gauza oso inportantea da, gero zifrak emat<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>ean, hem<strong>en</strong>dik hamar<br />
urtetara <strong>Tolosa</strong>ko pertsona bakoitzak z<strong>en</strong>bat ur beharko du<strong>en</strong> kalkulatzeko.<br />
Gero hori hem<strong>en</strong>dik hamar urtetara <strong>Tolosa</strong>n egongo d<strong>en</strong><br />
biztanle kopuruarekin bi<strong>de</strong>rkatu behar baita. Ateratz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> kopurua,<br />
ara!: bi urtegi gehiago!. Orduan zein da dotazio hori, prezio juxtua esat<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>a, zein da?. Gauza bat beharra da. Bartzelonan, adibi<strong>de</strong>z, biztanle<br />
bakoitzak gaur egun 250 litro ur kontsumitz<strong>en</strong> du. Eta beste batzu<strong>en</strong><br />
ustez: “500 noski!. Hor urtetik urtera j<strong>en</strong><strong>de</strong>a…” Urtetik urtera<br />
gehiago zikinduko <strong>de</strong>la? Edo dutxa gehiago hartuko ditugula?. Noski,<br />
500 esat<strong>en</strong> badidazu Ibiur batez, orduan beste 2 edo 3 urtegi egin beharko<br />
lirateke Gipuzkoan.<br />
Eztabaida hauek askotan integrazio ikuspuntua falta <strong>de</strong>lako emat<strong>en</strong><br />
dira. Eta b<strong>en</strong>o, hor bazeud<strong>en</strong> diapositiba batzuk. Ekarri ditudanak<br />
oso urrunekoak dira, inork politikan nagoela p<strong>en</strong>tsa ez <strong>de</strong>zan eta beraz<br />
bakarrik apur bat nere mezua diapositibatan zehazteko da.<br />
Basamortuko antzeko zerbait ikust<strong>en</strong> da<br />
Aralekoa da dudarik gabe planeta mailan egon d<strong>en</strong> eta mom<strong>en</strong>tu<br />
honetan bizirik dirau<strong>en</strong>, tristea da esatea baina bizirik, iraut<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />
arazorik latz<strong>en</strong>a. Edozein ekologia liburutan irakurri ditzakezu<strong>en</strong> hondam<strong>en</strong><br />
eta triskantza ekologiko handi<strong>en</strong>a. D<strong>en</strong>ak batera hortxe dau<strong>de</strong><br />
ikusgai eta horr<strong>en</strong> erruduna ez da natura,… itsasoar<strong>en</strong> edo lakuar<strong>en</strong><br />
gutxip<strong>en</strong> edo lehortze hori da ondoriotako bat. B<strong>en</strong>etako arazoa hango<br />
lurral<strong>de</strong>tan egindako ku<strong>de</strong>aketa txarra da eta kasu honetan, horregatik<br />
ipini dizuet hau, hau kotoia da eta hain zuz<strong>en</strong> ere han egindako<br />
34 / zumardi - CIT Ura eta lurra
kotoi produkzio edo kultibo, monokultiboa hobeto esanda, itzela, bortitza<br />
eta oso kimikoa gainera. Horrek ekarri ditu hainbat gauza ondorio<br />
bezala eta horietako bat hau da: leh<strong>en</strong> Aralera zihoaz<strong>en</strong> ibaiak gaur ia<br />
hutsik egotea edo gehi<strong>en</strong> jota, horrelako ur potxingoak egotea, leh<strong>en</strong><br />
ikus ahal izan duzu<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> antzekoa. Hori da kotoia.<br />
Arrainuntzi zaharra harean herdoilduta ikust<strong>en</strong> da<br />
Hori inork ez du horreraino eraman, hori beti egon da hor, baina leh<strong>en</strong><br />
behean ura zego<strong>en</strong>. Lakuar<strong>en</strong> irudiak, Aral lakuar<strong>en</strong> lehortear<strong>en</strong><br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 35
ondorioak pr<strong>en</strong>tsa eta komunikabi<strong>de</strong>ei esker famatuak egin dira.<br />
Oraindik horrelako ur potxingo batzuk geratz<strong>en</strong> dira.<br />
Oraindik horrelako ur potxingo batzuk geratz<strong>en</strong> dira.<br />
M<strong>en</strong>di artean, lainotan lakua ikust<strong>en</strong> da<br />
Hau<strong>en</strong>tzat hau laku sakratua da, laku glaziarra eta oso polita.<br />
Hau<strong>en</strong>tzat ez da ekonomia kontua ezta gutxiago ere, balorea ez da estetiko<br />
ezta etikoa ere, balore espirituala baizik. Honaino etortz<strong>en</strong> dira<br />
urtean behin bainatzera eta ura hartzera, botilatan gor<strong>de</strong> eta ez da<br />
edateko izango, etxean edukitzeko baizik, z<strong>en</strong>tzu espiritual bat emat<strong>en</strong><br />
baidiote.<br />
36 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Lakuar<strong>en</strong> ondoan zabortegia ikust<strong>en</strong> da<br />
B<strong>en</strong>o ba ez daukate inongo, inongo, inongo arazorik handik 20 metrotara<br />
kaka guztia botatzeko. Hau lakutik 20 metrotara dago juxtu, 20-<br />
30 metrotara gutxi gora behera. Lakua da, ura da, baina ez dute eur<strong>en</strong><br />
espiritualtasun horretan ura eta lurra id<strong>en</strong>tifikatz<strong>en</strong>. Ez dira konturatz<strong>en</strong><br />
hem<strong>en</strong> edozein modutan utzitako zabor hauek emat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> ur<br />
hori, (lixibatua) azk<strong>en</strong>ean lakura doala. Ez dute horrela ulertz<strong>en</strong>. Eta<br />
hau azk<strong>en</strong> diapositiba <strong>de</strong>la uste dut: nolabait apur bat agerian utzi nahi<br />
nuke ura m<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tzerik ez dagoela, lurra bera ere mant<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> ez badugu<br />
behintzat.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 37
SOLASALDIA<br />
I AP: Klima aldaketar<strong>en</strong>a, batzuk baietz, beste batzuk ezetz… ez al<br />
dago jakiterik aldatz<strong>en</strong> ari d<strong>en</strong> edo ez, edo…? Ez al da egia, lurra berotz<strong>en</strong><br />
ari zaigula?<br />
PZ: Jakin, ez dago jakiterik z<strong>en</strong>bateraino. Susmo mailan, hipotesi<br />
mailan, bai. Lurra berotz<strong>en</strong> ari zaigula, esat<strong>en</strong> da hala <strong>de</strong>la; baina, hortikan<br />
aurrerako hipotesiak zaila da jakitea z<strong>en</strong>bat eman <strong>de</strong>zak<strong>en</strong>.<br />
Lurrak berak, itsasoak batipat, ez al du <strong>de</strong>f<strong>en</strong>tsarik honetan guztian?<br />
Eskerrak itsasoa daukagunari: itsasoa dugu gure termostatoa. Esan<br />
bai, esan ohi da, lurra berotzean, Poloetako hizotzak urtu eta auskalo<br />
z<strong>en</strong>bat tokitan itsasoa igoko litzatekeela, eta abar. Baina, p<strong>en</strong>tsatu beharko<br />
g<strong>en</strong>uke baita ere, hau berotz<strong>en</strong> badoa -eta ej<strong>en</strong>plo bat ikusi dugu<br />
nola orain mila urte grado bat gehiago eduki zu<strong>en</strong> lur-azalak neurtzea<br />
dago<strong>en</strong> hainbestean- orduan, diot, hau d<strong>en</strong>a berotz<strong>en</strong> joango balitz,<br />
itsasotik lurrinketa gehiago egongo litzateke, laino eta ho<strong>de</strong>i<br />
gehiago, eta horrek berak eguzkiari kontra eginez, ez al luke hoztuko?<br />
Horr<strong>en</strong> adierazgarri bat izan daiteke, Golfoko gerratean gertatutako<br />
erreketa hai<strong>en</strong>a: esan z<strong>en</strong>ez, Iran eta Irak inguru haietan, eguzkirik<br />
ikusi gabe, kear<strong>en</strong> <strong>en</strong>barazoz, paraje batzutan 10 gradu gutxiago zegoela<br />
hotz-berotan. Badakigu, baita ere, sum<strong>en</strong>diek botatz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong><br />
hauts horrek guztiak ekarri izan dituela halako klima-hozteak toki batzuetan.<br />
Hori guztia kontuan hartuaz gero, ba, esan bai esat<strong>en</strong> da, baina<br />
ez dakigu z<strong>en</strong>baterainoko ziurtasunez; ezin jakin z<strong>en</strong>baterainoko<br />
lurrinketa sortuko litzake<strong>en</strong> itsasotik. Eta, neretzako, segurantzirik<br />
handitxu<strong>en</strong>a, klima aldaketar<strong>en</strong> kontu honetan guztian, itsasoar<strong>en</strong> babesa<br />
da.<br />
P: Ibiurreko urtegiar<strong>en</strong> eta Gipuzkoako herri txikietako urar<strong>en</strong> egun -<br />
go egoera nolakoa da?.<br />
I.A: Bai, b<strong>en</strong>o, nik pr<strong>en</strong>tsatik edo bilerar<strong>en</strong> batetik Ibiurreko kasua<br />
ezagutz<strong>en</strong> dut, baina zehatz mehatz esateko ez daukat daturik planteam<strong>en</strong>du<br />
horrekin bat natorr<strong>en</strong> ala ez baiezteko. Bizkaiko urtegiaz<br />
zerbait gal<strong>de</strong>tuko baz<strong>en</strong>it informazio freskoagoa izango nukeela esan<br />
nahi dut.<br />
Nere ustez, batez ere herri txikietan askotan egit<strong>en</strong> d<strong>en</strong> planteam<strong>en</strong>dua<br />
hau da: b<strong>en</strong>o, beti <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ditz<strong>en</strong> dugu udalerria <strong>de</strong>la b<strong>en</strong>etako<br />
38 / zumardi - CIT Ura eta lurra
pirami<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> oinarria. Beraz, goaz<strong>en</strong> hornitzera, hori baita azk<strong>en</strong> batean<br />
eskalarik txiki<strong>en</strong>a eta kalterik gutxi<strong>en</strong>a sortz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a.<br />
Herri askotan agian j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> gaurko kontsumoa mant<strong>en</strong>tzeko bai<br />
kantitate bai kalitate al<strong>de</strong>tik nahiko urik ez dagoela gertatz<strong>en</strong> da.<br />
Hem<strong>en</strong> kontutan hartu behar da j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> betebeharrak etxeko txorrotekoa<br />
bakarrik ez <strong>de</strong>la. Hor badago beste kontzeptu bat emari ekologikoa<br />
<strong>de</strong>ritzana, hau da, edozein kasutan errekak beti ura izan behar<br />
duela. Badau<strong>de</strong> ur asko dut<strong>en</strong> herri batzuk, ura emateko moduan<br />
daud<strong>en</strong>ak eta beste batzuk berriz urik ez dute eta ondorioz iturbegiak<br />
inguruko herrietatik hartu behar dira. Nik kasu konkretu honetan ez<br />
dut egoera ongi ezagutz<strong>en</strong>. Oso kritikoa naiz urtegiekin, baina niretzat<br />
kontua ez da urtegia bai ala urtegia ez, eta ez dakit erantzun honek zure<br />
planteam<strong>en</strong>du konkretu horretarako balio du<strong>en</strong> ala ez. Baina niri<br />
batzutan hau esat<strong>en</strong> didate: zu Iñaki urtegiar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>koa al zara?. Bai<br />
ala ez esan aurretik nik horr<strong>en</strong> justifikazioa behar dut, hau da, zeintzuk<br />
dir<strong>en</strong> horrelako azpiegitura bat justifikatz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> datuak, eta datu horiek<br />
eta berai<strong>en</strong> kalitatea aztertu behar ditut. Batzuk esat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ez,<br />
Gipuzkoan biztanle bakoitzeko egunean 300 litro kontsumitz<strong>en</strong> dira<br />
eta beste batzu<strong>en</strong> ustez 450 edo 460, oker ez banago. Orduan, oinarritzat<br />
hartz<strong>en</strong> dugun datuar<strong>en</strong> arabera, Ibiur justifikatu beharko litzateke<br />
eta agian beste bi edo hiru gehiago ere bai. Edo bestela, hau<br />
esan daiteke: “Ez!. Dago<strong>en</strong>arekin, eta b<strong>en</strong>etan ku<strong>de</strong>aketa eraginkorra<br />
eginda ez da gehiagorik behar, ez orain ez datoz<strong>en</strong> 20 edo 40 urtetan”;<br />
eta, noski, kasu konkretu horretan ez dakit errealitatea zein d<strong>en</strong>.<br />
Putzuari buruz aipatu duzun hori, ni hidrogeologoa eta lurpeko ur<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>datzaile amorratua naizela kontutan hartuz, lur gaineko urei buruz<br />
hau esan nahi nuke: nik badakit leku batzuetan putzuak egit<strong>en</strong> badira<br />
egoera txarra konpon <strong>de</strong>zaketela kalitate oneko ura ateraz , eta<br />
beste leku batzuetan berriz, zundaketa batzuk egin direla baina ez direla<br />
ondo atera, urik ez dutelako lortu. Beraz, berriro diot ez dakidala<br />
zure kasu konkretu horretan horrekin behintzat zati bat hornitzeko posibilitaterik<br />
ba dago<strong>en</strong> ala ez.<br />
Urte askotan Aralar inguruan ikerketak egin dira hango urdunetaz<br />
(akuiferoez) baliatzeko eta urtegiak egitea ebitatzeko eta nik badakit<br />
ba putzu batzuk, b<strong>en</strong>o, ba ondo atera direla eta beste batzuk espero<br />
z<strong>en</strong>a baino askoz ere gutxiago eman dutela. Orduan, datu horiek guz-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 39
tiak mahai gainera ekarrita, arte eta batez ere ikuspuntu integratzaile<br />
batetik, eta ez hor mural horretan agertz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> eskema horretatik, orduan<br />
nere ustez kasu honetan Ibiur behar da, edo bestela “ni pa Dios”<br />
ala “bai” esango nuke; baina ez daukan kapazida<strong>de</strong>arekin erdiarekin<br />
baizik.<br />
P.: herrietako lekuko bezala ur-errekurtso<strong>en</strong> garrantzia<br />
I.A.:Bai, b<strong>en</strong>o, horretaz esate baterako Bizkaian guk badaukagu<br />
erronka bat hango partzuergoarekin. Hango kontsozioa ez uste hem<strong>en</strong>go<br />
kotsorzioar<strong>en</strong> parekoa d<strong>en</strong>ik. Hango kontsorzioa beste gauza<br />
bat da eta normalean udalerri berri bat kontsorzio barrura sartz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>an<br />
eta kontsorzioak agintz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ez, behin sartuz gero, berak emango<br />
dio ura herri horri eta kontsorzioak du<strong>en</strong> urtegitik, kasu honetan<br />
Zadorratik; herriek hau egit<strong>en</strong> dute: herri txikiak direlako gehi<strong>en</strong>etan<br />
eta beharbada ura erabiltzeko kapazitaterik ez daukatelako, hau esat<strong>en</strong><br />
dute: “Begira, hau d<strong>en</strong>a urar<strong>en</strong> kontsorzioar<strong>en</strong> eskuetara pasatz<strong>en</strong><br />
da, ura berak ekar <strong>de</strong>zala, beral kobra <strong>de</strong>zala eta guk arazo bat gutxiago”.<br />
Orduan, hainbat eta hainbat lekutan, eta nolabait kontsorzioar<strong>en</strong><br />
oniritziz edo onesp<strong>en</strong>ez, betiko bertako errekurtsoak utzi, utzi egin<br />
dira eta herri asko gaur egun erabat galduta dau<strong>de</strong>, nolabait esateko.<br />
Herri guztiek egin beharko luket<strong>en</strong>a betidanik izan dituzt<strong>en</strong> ur errekurtso<br />
propioak mant<strong>en</strong>tzea izango litzateke, nahiz eta egunero sarean<br />
sartzea ez lortu, martxan mant<strong>en</strong>du. Hain zuz<strong>en</strong> ere, zer gertatu<br />
z<strong>en</strong> orain <strong>de</strong>la 5 edo 6 urte horrelako lehorte ofizial hura etorri z<strong>en</strong>ean?.<br />
Ofizialar<strong>en</strong>a maiuskulaz esat<strong>en</strong> dut eta <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ditz<strong>en</strong> gainera.<br />
Herri askotan, Bilbo haundian, 12 orduko murrizketak izan g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong><br />
baina Arratiako herri askotan, esate baterako, ordu bakar bat ere ez,<br />
zergatik?. Garai hartan arrazoi askor<strong>en</strong>gatik urtegiek ez bezala portatatu<br />
zir<strong>en</strong> horrelako iturbegi txiki eta akuiferoak bazituztelako, eta<br />
ura emat<strong>en</strong> segitz<strong>en</strong> zutelako.<br />
Orduan gau egun horrelako herri batzuk sartu dira kontsorzioan eta<br />
nik neuk kritikatu dut hori hau esanez: “b<strong>en</strong>o, gauza bat nolabait ere<br />
aseguratuta egotea da, baina, tira, mant<strong>en</strong>du zeurea; azk<strong>en</strong> batean<br />
zeurea mant<strong>en</strong>tzea beti bestear<strong>en</strong> m<strong>en</strong>pe ez egoteko arrazoi bat da<br />
eta zeozer gertatz<strong>en</strong> baldin bada eguraldiagatik bai sare nagusiko ho-<br />
40 / zumardi - CIT Ura eta lurra
dieritan, orduan zuk badaukazu behintzat nolabaiteko abantaila ur hori<br />
erabiltzeko eta ni, al<strong>de</strong> horretatik, bertako errekurtso<strong>en</strong> al<strong>de</strong>koa naiz.<br />
P.:Uda bukaeran hegoal<strong>de</strong>an uhol<strong>de</strong> eta itsasandiak gertatz<strong>en</strong> di -<br />
ra eta Euskal Herrian horrelako gertakizunik berriro izatea posible al<br />
da?<br />
P.Z.: Bu<strong>en</strong>o, itsasoko korronte hori<strong>en</strong> asuntoan, nik uste, Espainia<br />
mailan esat<strong>en</strong> zutela. Eta horrela begiratuta, Espainia mailan alegia,<br />
gu txoko berezi batean gelditz<strong>en</strong> gara eta horregatik, nk ez nion hainbesteko<br />
inportantziarik eman. Gainera, Espainian euriak jotz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean,<br />
Andaluzian eta Extremaduran eta, guri ez zaigu horr<strong>en</strong>bestekorik<br />
tokatz<strong>en</strong>, ez eta gutxiagorik ere. Eta al<strong>de</strong>rantziz, han lehorteak jotz<strong>en</strong><br />
du<strong>en</strong>ean, guri, euritan, b<strong>en</strong>taja guztia emat<strong>en</strong> digu, normalean<br />
behintzat. Horregatik, ez dakit itsasoko korronte kontu horrek gure txoko<br />
honetara, z<strong>en</strong>baterainoko eragina ekarriko luke<strong>en</strong>. Ni gehiago preokupatz<strong>en</strong><br />
nau antizikloiar<strong>en</strong> kokaerak, bere txokoa galdu ote du<strong>en</strong>…<br />
zergatik, azk<strong>en</strong> batean, horrek zabaltz<strong>en</strong> dugu guri euria.<br />
P.: Duela 6 urte Euskal Herrian izan g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> lehortear<strong>en</strong> arrazoia<br />
edo eragilea zein izan z<strong>en</strong>?<br />
I.A.:Nik horretaz gauzatxo bat esan nahi nuke topiko bat apurtzearr<strong>en</strong>.<br />
Leh<strong>en</strong> lehorte ofiziala aipatu dut, ez?. Orain <strong>de</strong>la 5-6 urteko lehortea.<br />
Nere ustez, egoera hura ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> behar bezala aprobetxatu<br />
urari buruzko hausnarketa serio bat egiteko eta ikasgai hura horretarako<br />
b<strong>en</strong>etan aprobetxatzeko, ikasteko alegia. Lehorteari buruzko <strong>de</strong>finizioarekin<br />
seguraski hem<strong>en</strong>go guztiak ez ginateke ados egongo eta<br />
nik zera diot: nola da posible Bilbo haundi batean 12 ordutako ur murrizketa<br />
egotea 89an hasi eta 91 hasiera arte, Sondikako aireportuan<br />
neurtua oker ez banago, urtean 823 milimetro jaso badira?. Noski,<br />
Bilbon jaust<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a urte arrunt batean batazbeste gutxi gora behera,<br />
Sondikan bertan neurtua 1.200 mm. izat<strong>en</strong> da. Orduan 90ean edo<br />
89an lehortea izan g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> urte hartan, urritik irailera bitartean 823, <strong>de</strong>magun<br />
800 izan zirela. B<strong>en</strong>o hor ikuspegi matematikotik akats bat<br />
egon da: 1.200-800 mm. Baina nola azaldu Afrikako j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiari,<br />
Asiako j<strong>en</strong><strong>de</strong> guztiari eta normalean egoera normal batean urtean 800<br />
milimetrotara irist<strong>en</strong> ez d<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>ari eta normalean 800-400 milimetroekin<br />
ere arazorik ez du<strong>en</strong>ari, nola azaldu guk 12 orduko murrizke-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 41
tak izan g<strong>en</strong>ituela 800 milimetro gainera jaust<strong>en</strong> zitzaizkigunean?. Ez<br />
zir<strong>en</strong> jausi, jausi behar zir<strong>en</strong>ean, hau da, azaroan, urtarrilean eta, apirilean<br />
jausi zir<strong>en</strong> eta gero ez dakit noiz. Baina b<strong>en</strong>o, jausitakoa hor dago.<br />
Beraz lehorte hura, eta izan g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> horrelako eztabaida asko<br />
eta asko, lehortea aztertzeko zir<strong>en</strong>, egia esan anomalia negatibo bat<br />
egon baitz<strong>en</strong>: ohizkoa baino euri gutxixeago egin zu<strong>en</strong> eta gainera hilabetetan<br />
<strong>de</strong>sfasatua, baina hala ere, jaust<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a aprobetxatx<strong>en</strong> jakin<br />
izan bag<strong>en</strong>u, b<strong>en</strong>etako ur politika egoki eta dibertsifikatu batean,<br />
ez z<strong>en</strong> gertatuko gertatu z<strong>en</strong>a. Beste datu bat: duela 2 urte edo,<br />
Andaluzian oso egoera txarrean egon zir<strong>en</strong> eta kasualitatez Gil y Gil<br />
<strong>en</strong>tzun nuela gogoratz<strong>en</strong> naiz , ez p<strong>en</strong>tsa horretara espreski joan nintz<strong>en</strong>ik,<br />
baina <strong>en</strong>tzun nu<strong>en</strong> Marbellan lehorte itzela zegoela eta alkate<br />
gisa berak ur-eskariari erantzuna emango ziola. Hau erantzun ziot<strong>en</strong>:<br />
“B<strong>en</strong>o, ba orain arte ez duzue murrizketarik izan, ez?”. “Ez, Andaluzia<br />
osoan bai, Malagan ez, Malagan ez dago murrizketarik eta ez da<br />
egongo ni alkatea naiz<strong>en</strong> bitartean”. “Eta z<strong>en</strong>bat ur…” “Ba, egunean<br />
500 litro biztanle bakoitzeko banatz<strong>en</strong> ari gara”. Hori ez da emat<strong>en</strong> ezta<br />
monzoi garaian, Himalayan!! 500 litro, noski hor sartz<strong>en</strong> dira hamaika<br />
urbanizazio, hamaika golh-zelai, (datorr<strong>en</strong> urteko nazioarteko<br />
golf txapelketar<strong>en</strong> bat han izango baita). Orduan, zein da kasu honetan<br />
lehortear<strong>en</strong> kontzeptua?. Guk eskatz<strong>en</strong> duguna administratzaileak<br />
eman <strong>de</strong>zake<strong>en</strong>a baino gehiago bada, hau da, eskaintza ez bada<br />
nahikoa, eskaria betetzeko <strong>de</strong>fizita dago, ur <strong>de</strong>fizita, lehortea?<br />
P.Z: Hortan, Iñaki, nik ere esan nahi nuke kontu bat. Eta da, oso era<br />
<strong>de</strong>sberdinean neurtz<strong>en</strong> direla kontuak, segun non kokatz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>.<br />
Lehorte dontsu haretan, hiritik oihu larriak jaulki zir<strong>en</strong>: ura falta z<strong>en</strong>,<br />
egia. Baina, baserri mailan, ez z<strong>en</strong> horrelakorik gertatu. Orduan, nik<br />
esat<strong>en</strong> nu<strong>en</strong>a, “lehorte lehorterik ez zagok, hon<strong>en</strong>beste eta horr<strong>en</strong>beste<br />
euri egin dik”… Orain, zer gertatu z<strong>en</strong>? Hilabete batzuk segidakoak<br />
izan g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> oso prezipitazio eskasekoak, eta hirietarako urtegi<br />
eta ur-potzuak nola minimoetan harrapatu zitu<strong>en</strong>, orduan j<strong>en</strong><strong>de</strong>a apuratu<br />
eta estutu zela!<br />
Baina, ordukoa baino lehorte lehorrago eta larriagoak gertatu izandu<br />
dira. 3 bat urte leh<strong>en</strong>ago, adibi<strong>de</strong>z, uda osoan euririk ap<strong>en</strong>as, eta<br />
m<strong>en</strong>di-bizkarretako iturri asko eta asko galdu zir<strong>en</strong>ekoa… hura ikaragarria<br />
zihoan. Berdintsu gertatz<strong>en</strong> ari z<strong>en</strong> 83an ere: orduan pasa ze-<br />
42 / zumardi - CIT Ura eta lurra
na, gero abuztuan kolpetik 400<strong>en</strong> bat litro uhol<strong>de</strong>z bota zituela, eta<br />
modu txarrean gainera, kalte ikusgarriak ekarriz. Urte hartan oso baxu<br />
geldituko z<strong>en</strong> ur-kopurua, batazbestekoa, baina 400 horiei esker,<br />
urtear<strong>en</strong> totala txukundu samarra bilakatu z<strong>en</strong>. Horregatik diot, baietz,<br />
lehorte kontuan topiko batzuk badau<strong>de</strong>la, kontuan hartu beharrekoak.<br />
Bu<strong>en</strong>o, pixka bat gauzak zuz<strong>en</strong>tzeko, esango nuke, lehortea gertatzean,<br />
leh<strong>en</strong> 89. urtea esan dut, baina ez, urte horietan normal ibili<br />
z<strong>en</strong>. Leh<strong>en</strong> aipatu hori 91.<strong>en</strong>a z<strong>en</strong>, orain 6 urtekoa. Hori zuz<strong>en</strong>du eta<br />
gero, esan, hark ekarri zu<strong>en</strong>a lezio handi eta estimatzekoa izan zela,<br />
eskarm<strong>en</strong>tu e<strong>de</strong>rra, alegia. Orduan ikasi g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, hiriburuetan batipat,<br />
ura nola erabili. Ordutik hona, adibi<strong>de</strong>z, izan ditugu lau-bost hilabeteko<br />
lehorte makur samarrak, segidakoak, baina ur-putzuetan ez da<br />
hainbeste nabarm<strong>en</strong>du. Zeozer ikasi dugun seinale.<br />
P.: T<strong>en</strong>porei buruz, zer? Eguraldi txarrak agindu z<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> udabe -<br />
rrian, eta zer? Betetz<strong>en</strong> al da t<strong>en</strong>por<strong>en</strong> konturik?<br />
P.Z.:Itxaron, itxaron. Horixe betetz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la. Gehiago esango dizuet.<br />
T<strong>en</strong>por<strong>en</strong> martingalak ezagutz<strong>en</strong> ere ikasi beharra dago. Begira, udazk<strong>en</strong>etik<br />
hasiko naiz. Hobeto gogoratz<strong>en</strong> zaret<strong>en</strong>ok, aber, esan honela<br />
azaldu nitu<strong>en</strong> gauzak edo ez. Udazk<strong>en</strong>eko hiru t<strong>en</strong>pora-egunak, euritsuak<br />
izan zir<strong>en</strong>, asteburu honetakoak bezalatsu. Bakar bakarrik, gau<br />
partean, hego pittin bat sartz<strong>en</strong> zela. Horregatik, batzuk ziotsat<strong>en</strong>:<br />
“Aibala! Udazk<strong>en</strong> petrala zaukagu: Hiru egunak euritsu, ez da?<br />
Udazk<strong>en</strong> euritsua, orduan?” Eta nik esan nu<strong>en</strong>: “Ez horr<strong>en</strong>beste: bi leh<strong>en</strong>goetan<br />
hego-haize puxka bat sartu duk. Hortaz, udazk<strong>en</strong>eko leh<strong>en</strong><br />
partean bigun samarra izango <strong>de</strong>la espero diat eta azk<strong>en</strong>a bai, hori petrala”.<br />
Esan behar da egun bakoitzari dagokiona ez <strong>de</strong>la neurtu behar gure<br />
egutegiko hilabete horiekin, ilargiar<strong>en</strong>ekin baizik. Egun bakoitzak,<br />
t<strong>en</strong>poretakoak, ilargiar<strong>en</strong> aldiak seinalatz<strong>en</strong> ditu. Ilargiar<strong>en</strong> arabera<br />
noa ni. Leh<strong>en</strong><strong>en</strong>goa, gehi<strong>en</strong>bat, Irailar<strong>en</strong> azk<strong>en</strong> 10 egun eta Urriar<strong>en</strong><br />
14 egunak, ba, koskadun joan z<strong>en</strong>, euria eta eguraldi onak tartekatuz.<br />
Urriar<strong>en</strong> 12a ingurutik San Martinak bitartean, Azaroar<strong>en</strong> 11ra bitartean,<br />
eguzki gozoa, euririk ap<strong>en</strong>as, 28-29 litro, eta lorak ernetz<strong>en</strong>, udazk<strong>en</strong><br />
oso gozoa joan z<strong>en</strong>. Ilargi betearekin, San Martin egunar<strong>en</strong> biharamunean,<br />
hasi z<strong>en</strong> euritan, hasi baz<strong>en</strong> hasi, eta 29<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 43
Jakina, 500 kontatu ditut ilargi betetik ilargi betera, ze, egunkarietan<br />
agertu z<strong>en</strong> Azarorik euritsu<strong>en</strong>a izan g<strong>en</strong>uela ez dakit z<strong>en</strong>bat urtetan.<br />
Eta hori, 20 egun kontatuta, artean beste 10 falta zirela ilargialdi<br />
betea osatzeko, 10 egun ab<strong>en</strong>dukoak, alegia. Hauekin osatu zir<strong>en</strong> 500<br />
litroak.<br />
Gero, gabonaurreko t<strong>en</strong>porak etorri zir<strong>en</strong>. Nahikoa bigunak suertatu<br />
zir<strong>en</strong>. Laino gutxirekin eta hotz, izotz eta beste, kriston hotzak eman<br />
zitu<strong>en</strong> Eguberri-Erreg<strong>en</strong>etarako horretan. Orduan tokatu z<strong>en</strong> antizikloia<br />
nahiko latitu<strong>de</strong> altuan, baina euri eta guzti. Eta ia, urtarrilar<strong>en</strong><br />
22tik honuntza, euri egun egunak euridunak izan zir<strong>en</strong> eta 500 litro, bi<br />
gutxiago, Arantzazun bildutakoak. pulam<strong>en</strong>tuzkorik ez dugu izan, lanbrotan<br />
pixk<strong>en</strong> bat edo horrela. Bigarr<strong>en</strong> parte hori, beraz, bigunetik.<br />
Iritsi dira udaberriko t<strong>en</strong>porak, negua bi hilabetekoa izan baditugu aurt<strong>en</strong>,<br />
laburra oso, eta hiru egunak eguzkitsu, mantxo, ostiralean laino<br />
ale bat edo beste oxta-oxta… eta nik esan nu<strong>en</strong>: “Ez duk posible; leh<strong>en</strong><br />
hilabete leuna eta orain beste hiru horrela?”. Izan ere, neguan eta<br />
udaberrian, horr<strong>en</strong> antzu eta lehorretik lau hilabete? Ez, p<strong>en</strong>tsatu<br />
nu<strong>en</strong>: batzutan nola egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> ostiralak al<strong>de</strong>rantzizkoa, ba, orain botako<br />
dik. Eta espero nu<strong>en</strong>, apiril al<strong>de</strong> horretan botako zuela. Eta, keba!<br />
Ez zu<strong>en</strong> amore eman. Nik uste baino estuago portatu dira t<strong>en</strong>porak,<br />
berak seinalatutakoa zintzoago betez. T<strong>en</strong>porak arrazoi, eta ez, aldiz.<br />
Nik uste on<strong>en</strong>ez p<strong>en</strong>tsatuak!<br />
P.: Orduan, sinesm<strong>en</strong>ik baduzu t<strong>en</strong>poretan? Ezer zi<strong>en</strong>tifikorik ba -<br />
dago horretan?<br />
P.Z.: Bu<strong>en</strong>o, barkatu, nik sinesm<strong>en</strong>a baino gehiago, hala esango<br />
nuke, obserbazio eta erreparatzea <strong>de</strong>la hem<strong>en</strong> beharrezko. Zi<strong>en</strong>tifiko<br />
konturik ezin <strong>de</strong> esan. Zi<strong>en</strong>tifiko izatekotan, ez dakit, ilargiar<strong>en</strong> egun<br />
jakin batean edo fase jakin bat<strong>en</strong> bezperan edo hurr<strong>en</strong>go egunean<br />
edo, nolabait, data jakin batean edo beharko zuke<strong>en</strong> izan… Baina,<br />
t<strong>en</strong>porak, aizu, batzutan ilgoran suertatz<strong>en</strong> dira, bestetan ilberan. Eta,<br />
jontxo! Hasiera batean neronek ere ez nu<strong>en</strong> sinest<strong>en</strong> horretan, baina<br />
10 urte daramatzat erreparatze lanetan, eta harrituta nago, harrituta.<br />
P.: t<strong>en</strong>porak eguraldiar<strong>en</strong> iragarle al dira?<br />
I.A.:B<strong>en</strong>o, egia esan, zi<strong>en</strong>tifiko batzuek esat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>a ez dut sinist<strong>en</strong>.<br />
Gal<strong>de</strong>ra hau erantzuteko errefer<strong>en</strong>tzia ona ez naizela esan nahi<br />
44 / zumardi - CIT Ura eta lurra
dut. Horri buruzko hausnarketa egiteko inoiz astirik ez dudala izan uste<br />
dut. Gauza bera gertatz<strong>en</strong> zait zahoriekin. Batzuek diot<strong>en</strong>ez zahoriek<br />
ura topatz<strong>en</strong> dute!. Ba guretzat hobe, ez?. Nik batzutan Pellori<br />
<strong>en</strong>tzut<strong>en</strong> diot bihar eguraldi ona datorrela eta p<strong>en</strong>tsakor geratz<strong>en</strong> naiz:<br />
zergatik eguraldi ona euririk ez badator?. Horrek t<strong>en</strong>porar<strong>en</strong> gaiak baino<br />
gehiago kezkatz<strong>en</strong> nau.<br />
P.Z.: Ez, ez;ni fio naiz leh<strong>en</strong> esan dudan t<strong>en</strong>por<strong>en</strong> kontuan, zer<strong>en</strong>,<br />
oraindik behintzat ez dago pulam<strong>en</strong>tuzko aldaketarik, eta batez ere,<br />
Iparral<strong>de</strong>ra begiratuta, hor ikust<strong>en</strong> baitira antizikloiak nahikoa finko, familia<br />
bat osatuz, eta al<strong>de</strong> horretatik mapa ez da aldatz<strong>en</strong>, nahiz eta tarteka,<br />
Espainiako p<strong>en</strong>intsulatik etorri egun hauetakoar<strong>en</strong> antzerako nahasketa<br />
ttikiak. Orduan, ilargi aldi honek lainateria gehiago ekar <strong>de</strong>zake<br />
hori bai.<br />
Eta eguraldi onar<strong>en</strong> edo txarrar<strong>en</strong> kalifikazio kontu horretan, nik<br />
ere, Iñakik bezala p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong> dut: behin baino gehiagotan esan izan<br />
dut irratian, ez dakigula zein d<strong>en</strong> ona eta txarra; baina, gertatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong>a,<br />
minutu bat<strong>en</strong> barruan zer datorr<strong>en</strong> esan behar duzula, eta ezin zara<br />
egunero zehaztasun horietan ibili, eta azk<strong>en</strong>ean, j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak ulertz<strong>en</strong><br />
du<strong>en</strong>era makurtu beharra daukazu eta “eguraldi ona” <strong>de</strong>ituko diogu<br />
nahiz eta jakin, hegoar<strong>en</strong>a adibi<strong>de</strong>z, ez <strong>de</strong>la gure kom<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tzietarakoa.<br />
Horrela hitzegin behar duzu, zer<strong>en</strong>, azk<strong>en</strong>ean, ez dakizu j<strong>en</strong><strong>de</strong>a<br />
nahastu edo zer egit<strong>en</strong> duzun.<br />
P.: Erosio eta kontu horietan daturik ba al dugu? Pinudiak kalterik<br />
egin ahal du?<br />
P.Z.: Jakin badakit kontu hauetan datuak biltz<strong>en</strong> ibili zela Felix<br />
Ugarte, orain urte pare bat Oñatin hil z<strong>en</strong>a. Honek egunero egunero,<br />
errekara jaitsi eta ur kopurutxo bat hartz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>, analisiak egin eta gero<br />
kontrastatu prezipitazio egunekin eta abar… Berak eta bere laguntzaileek<br />
egin zut<strong>en</strong> lan honetan. Euria pixka bat egin ahala, ba, 6-7 litro<br />
egin ahala, lur kopurua errekan nabarm<strong>en</strong>agoa z<strong>en</strong> eta, bu<strong>en</strong>o, badakizute<br />
Oñati inguruan pinudi asko dagola eta beti dabiltz han, orain<br />
bertan ere bai, pinuak botatz<strong>en</strong>, eta han lur asko mobitz<strong>en</strong> da. Ez dakit<br />
zehatz han bildutako datuak z<strong>en</strong>baterainokoak dir<strong>en</strong> eta nolakoak.<br />
Ikerketa egit<strong>en</strong> badabiltzala, hori bai.<br />
Pinudi<strong>en</strong> kontu horretan, dakidana da, pinua dago<strong>en</strong> tokian lurra el-<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 45
kortz<strong>en</strong> joat<strong>en</strong> <strong>de</strong>la. P<strong>en</strong>tsa pinuak ez daukala gure beste zuhaitz<strong>en</strong><br />
tamainako hostorik, ez diola eust<strong>en</strong> euri urari. Txikitatik <strong>en</strong>tzun g<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />
“Debajo <strong>de</strong> la hoja, dos veces se moja”. Hori pago eta haritz<strong>en</strong> pean,<br />
bai. Baina, euria hasi orduko, Arantzazun bertan, lasai asko egot<strong>en</strong> gin<strong>en</strong><br />
pagopean 10<strong>en</strong> bat minutu edo; gero bai, tantanka hast<strong>en</strong> z<strong>en</strong>ean,<br />
orduko mobitu behar handik, doble bustiko ez bagin<strong>en</strong>. Baina, pagoak<br />
egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, nolabait esateko, pinuarekin al<strong>de</strong>ratuta, mantar<strong>en</strong>a<br />
da: alegia, umeldura eta bustia luzaro mant<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> du ostrope hartan.<br />
Eta pinuar<strong>en</strong>ean, aldiz, urak agudo al<strong>de</strong>gin eta gero, haize lehorra<br />
ere lurreraino sartz<strong>en</strong> da eta elkortu egit<strong>en</strong> du zorua. Pagadian,<br />
gauez ez da pinudian bezala hoztutz<strong>en</strong> lurra; eta egunez, berriz, ez da<br />
berotz<strong>en</strong> pinudian beste. M<strong>en</strong>dian ibili zaret<strong>en</strong>ok badakizute hori:<br />
Eguraldi beroan, eguzkitsuan, pinudian bero kiskalgarria egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />
bitartean, inguruan pago pare bat dago<strong>en</strong> lekuan jarri eta askoz freskoago…<br />
Hortaz, lurrar<strong>en</strong> elkortasun horrekin, euria datorr<strong>en</strong>ean, pinudian<br />
lurra jo orduko, sartu ez baino, behera, erreka al<strong>de</strong>ra joko du ordu gutxitan.<br />
Eta pagadian, artean ere, ostro artean zintzilik dabil, apurka lurrera<br />
erori eta lurrean sartzeko eragozp<strong>en</strong>ik gabe, han umel dagoelako,<br />
eta errakara oso berandu iritsiko da, lurra gozatu eta gero.<br />
I.A.: Bai, higaduraz plano kuantitatibo batean esateko, nik dakidanez,<br />
oso ikerketa gutxi egin dira, hots ekarkin solido horiek nondik datoz<strong>en</strong><br />
alegia. Garai batean guk hori ikertu g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> zerbait, baina utzi<br />
behar izan g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> Felixekin beste arazo batzuk izan g<strong>en</strong>ituelako.<br />
Datu batzuk lortu g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> baina datu horiek ez dauzkat orain buruan.<br />
Azterketa Altub<strong>en</strong> egin g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, han Bizkaia eta Araba al<strong>de</strong>an,<br />
eta Oñati inguruan Felixek egin zu<strong>en</strong>. Hasi baino besterik ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />
egin. Horrelako gainazaleki ur isurketa horrek edo ur horiek garraiatz<strong>en</strong><br />
dituzt<strong>en</strong> ekarkinak kuantifikatzea posible <strong>de</strong>la esan behar da, baldin<br />
eta horretarako j<strong>en</strong><strong>de</strong>a baduzu.<br />
Baina urtean zehar liteke<strong>en</strong>a da garraiatutako <strong>de</strong>magun %90-a<br />
agian 4 edo 5 egunetan egit<strong>en</strong> <strong>de</strong>la. Orduan, zein da kontua?. Guk,<br />
horretan hasi gin<strong>en</strong>ean, laginketa antzeko bat astean behin egit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>.<br />
Horrek noski ez du b<strong>en</strong>etako datua emat<strong>en</strong>. Beraz, guk egit<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>a karga solidoa tarteka neurtzea z<strong>en</strong> eta orduan datu horiek<br />
46 / zumardi - CIT Ura eta lurra
iltz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>, baina ez dakigu ezer gehiago hor amaitu baitz<strong>en</strong><br />
ikerketa. Baina kualitatiboki behintzat, oso lotua dago ekarkin horr<strong>en</strong><br />
jatorria lurra galtzearekin. Eta lurra, ura bezala, ez dugu ekonomikoki<br />
baloratz<strong>en</strong>.<br />
Baserritarrek arrazoia dute zorua eta lurra zer dir<strong>en</strong> bereizi behar<br />
dugula esat<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ean, beraiek bereizt<strong>en</strong> dute eta.<br />
Lurra gauza emankor bat da eta nekazari<strong>en</strong>tzako ona da. Zorua, aldiz,<br />
emankorra ez d<strong>en</strong> zatia da, baina askotan juridikoki d<strong>en</strong>a da zorua.<br />
Udalerri askotan, batez ere industria guneak edo dir<strong>en</strong>etan, Bilbo<br />
haundia kasu, ez da bereizketa hori egit<strong>en</strong>. Beste irizpi<strong>de</strong> batzu<strong>en</strong> arabera<br />
egit<strong>en</strong> da bereizketa baina emankortasuna ez du kontutan hartz<strong>en</strong><br />
bereizketa honek. Orain , askotan, zorua gainean zerbait jartzeko<br />
bezala hartz<strong>en</strong> da eta gainean jarriko d<strong>en</strong> horrek du balioa eta ez zoru<br />
berak, estrategikoki zoru hori non kokatz<strong>en</strong> d<strong>en</strong> da baliotsu<strong>en</strong>a. Eta<br />
hem<strong>en</strong> badaukazu kaia, itsas-kaia eta hor badaukazu autobia, beste<br />
leku horretan baduzu nik zer dakit zer eta horko metro karratu batek<br />
hainbeste balio du.<br />
Beraz irizpi<strong>de</strong>ak guztiz ekonomizistak dira eta askotan baserritarrak<br />
erre, hasarretu egit<strong>en</strong> dira eta arrazoi haundiz. Hau leku ona da,<br />
lurra da, goaz<strong>en</strong> lur hori ekonomikoki baloratzera, ez besteekin egin<br />
dugun bezala. Baina nere ustez lurra galtzea ez da ekonomikoki baloratz<strong>en</strong>.<br />
Ekonomikoki harri<strong>en</strong> higadura baloratz<strong>en</strong> da, kuriosoa da, baina<br />
harri hori monum<strong>en</strong>tu batean dago<strong>en</strong>ean…Harri hori han dago,<br />
“Part<strong>en</strong>on”-<strong>en</strong>. Orduan bai, ikerketak egingo dira, baina harriak k<strong>en</strong>tz<strong>en</strong><br />
badituzte, agur turistak. Harri horiek beste leku batean baldin badau<strong>de</strong><br />
berriz, badirudu harriek ez dutela funtzio hori betetz<strong>en</strong> , ez?.<br />
Eta norbaitek esan zu<strong>en</strong>: “b<strong>en</strong>etan ingurugiroa ekonomikoki baloratuko<br />
balitz, lurrar<strong>en</strong> galera, urar<strong>en</strong> kutsadura bera, edo hainbat gauza<br />
ekonomikoki baloratuko lirateke”. Baina hori ez da baloratz<strong>en</strong>.<br />
Erabilp<strong>en</strong>a bakarrik baloratz<strong>en</strong> da ez edukitzea edo egotea, ezta horrek<br />
betetz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> funtzio ekologiko eta sozialak ere. Ez da berdina<br />
leku batera maitalearekin joan eta amaitu ondor<strong>en</strong> handik joan eta inguru<br />
guztia ber<strong>de</strong> ber<strong>de</strong> ikustea edo d<strong>en</strong>a zorurik gabe edo zomorroz<br />
betea egotea. Gure “cliche” hori aldatu behar dugula uste dut, gure<br />
“chip”-a.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 47
P.Z.: Higadurar<strong>en</strong> mailan, Espainia al<strong>de</strong>tik badut hem<strong>en</strong> daturik.<br />
Gu, hem<strong>en</strong> Euskalerrian, gau<strong>de</strong> higadurarik gabe kontsi<strong>de</strong>ratuta.<br />
Espainia, % 10 erosio larrian om<strong>en</strong> dago, hektarea bakoitzeko 100 tona<br />
lur galduz. Beste % 20, erosio latzean, 12-15 tona hektareako galtz<strong>en</strong><br />
dutela. Eta % 47 erosio ttikian, 5etik 12ra galduz, eta % 23a batere<br />
galtz<strong>en</strong> ez du<strong>en</strong>a, eta hor gau<strong>de</strong> gu. Baina, apurka, nik uste, erreketak<br />
eta m<strong>en</strong>di-basoetan egit<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>ak eta hauek guztiak ber<strong>en</strong> ondorioak<br />
ekarriko dituztela. Arantzazun, Urbiako maldan, adibi<strong>de</strong>z, bada<br />
artzai bat urtero urtero bere erreketa-saioak egit<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong>a eta hark<br />
erretako tokian, aspaldiko urte hauetan, lubiziak sortz<strong>en</strong> dira, eta lubizi<br />
horietan bakarrik hor doa lur pila handia. Gero, bu<strong>en</strong>o, pinudiak botatzean<br />
eta beste, ba bai, pixkanaka, leh<strong>en</strong> baino erosio gehixeago badagoela<br />
esan behar. Orduan, hori ere kontuan hartu beharko g<strong>en</strong>uke<br />
d<strong>en</strong>a ongi zaindu nahi badugu.<br />
P.: Eta uhol<strong>de</strong>ei buruz zer iritzi duzue?<br />
I.A.: Horrekin zerrikusia du<strong>en</strong> gauzatxo bat esan nahi nuke.<br />
Oraingo uhol<strong>de</strong>ak orain <strong>de</strong>la hainbat urtekoekin konparatuko bag<strong>en</strong>itu,<br />
orain leh<strong>en</strong> baino askoz ere galera gehiago sortz<strong>en</strong> direla esango<br />
nuke. Baina horr<strong>en</strong> errua ez dut uste euri motan dago<strong>en</strong>ik; euri mota<br />
berak orain eta leh<strong>en</strong> konparatuz gero, orain ondorio okerragoak dakartza.<br />
Ez bakarrik erreka inguruak bete ditugulako, ur biziek askoz<br />
ere ekarkin gehiago dakartzatelako baizik. Oraingo higadura pot<strong>en</strong>tziala<br />
leh<strong>en</strong>okoa baino askoz handiagoa <strong>de</strong>lako. Gertakizunak ikustea<br />
nahikoa da. Tesia egit<strong>en</strong> ari nintz<strong>en</strong>ean baserritar bat<strong>en</strong> kasuaz oroitz<strong>en</strong><br />
naiz: baserria “punt beltz” batean zu<strong>en</strong> eta berak hau esat<strong>en</strong><br />
zu<strong>en</strong>: “orain <strong>de</strong>la hainbat urte nik badakit urtean behin etortz<strong>en</strong> zela<br />
eta b<strong>en</strong>o ba, egun batzuetan auzolanean ibiltz<strong>en</strong> gin<strong>en</strong> eta baserria<br />
hantxe zego<strong>en</strong>. Orain, or<strong>de</strong>a, uhol<strong>de</strong>a etorri eta baserria pikutara doa.<br />
Orain ez da ura etortz<strong>en</strong> horrelako masa bat baizik. Hozkailuak, <strong>en</strong>borrak,<br />
idi hilak eta ez dakit zer gehiago gora eta behera eramat<strong>en</strong> ditu<br />
urak; eta hori noski ez dator ho<strong>de</strong>ietatik”. Eta leh<strong>en</strong> ez dakit konturatu<br />
zaret<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>oan errekak eta gauza gehiago hirigintza politika <strong>de</strong>smadratu<br />
batean nola bete ditugun. Gero nonbait aipatu da uhol<strong>de</strong><strong>en</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o<br />
naturala. Aizu!, uhol<strong>de</strong><strong>en</strong> naturaltasunaz asko hitzegin behar da.<br />
Badira uhol<strong>de</strong> naturalak eta aurrerantzean etorriko da ere eguraldi txarra,<br />
baina neurri haundi batean hirigintzako errua da, hirigintza eta ba-<br />
48 / zumardi - CIT Ura eta lurra
sogintzar<strong>en</strong>a. Nola antolatz<strong>en</strong> dugu lurral<strong>de</strong> ord<strong>en</strong>aketa horretan?.<br />
Gaur egun beti urari begira geratz<strong>en</strong> gatzaizkio. Askotan ura baino<br />
errudunagoa izat<strong>en</strong> dira urak garraiatz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> zaborrak. Eta horiek<br />
ez datoz ho<strong>de</strong>ietatik. Horiek, higadurarekin hain zuz<strong>en</strong> ere zerrikusi<br />
handia dute.<br />
P.: Zer nolako eginkizuna dute erakun<strong>de</strong> publikoek arazo guzti<br />
hauei irt<strong>en</strong>bi<strong>de</strong> bat aurkitzeko<br />
P.Z.: Nik uste administrazio<strong>en</strong> problema gaur egun behintzat, eta<br />
etorkizuna gehi<strong>en</strong>a joan gabe, gaur egun behintzat <strong>de</strong>la, ba bu<strong>en</strong>o,<br />
nolabait Gipuzkoa batean ere 10etik 2, 5etik 1, m<strong>en</strong>di publioak dituk,<br />
udal<strong>en</strong>ak edo Diputazioa berar<strong>en</strong>a. Orduan has gaitez<strong>en</strong> ej<strong>en</strong>ploa<br />
emat<strong>en</strong> hortik. Nik uste dut koxka hor dagoela gaur egun, hor dago<br />
gaur egungo erronka. Eta hori bai, bai Diputazioak eta bai udal bakoitzak,<br />
udaletxe bakoitzak zer esan handia duela. Beraz, nere ustez,<br />
ej<strong>en</strong>ploa emat<strong>en</strong> etxetik hasi behar dugu. Gauza batzutan hasi duk,<br />
beste batzutan ez hainbeste eta gutxiagorik ere. Hor gau<strong>de</strong> pixka bat,<br />
ez? Nik uste dut gauzak aldatz<strong>en</strong> badijoazela, behar d<strong>en</strong>a baino<br />
gehiago kostatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>la ere bai.<br />
Ura eta lurra<br />
zumardi - CIT / 49
50 / zumardi - CIT Ura eta lurra
Agua y salud<br />
A g u a y S a l u d<br />
Jose Mª Urkia<br />
Itziar Zaldua<br />
B<strong>en</strong>ito Oliver-Ro<strong>de</strong>s<br />
Pres<strong>en</strong>tados por:<br />
Isabel Lobo<br />
zumardi - CIT / 51
52 / zumardi - CIT Agua y salud
I s a b e l L o b o<br />
Es interesante la aportación a la Hidrología Médica <strong>de</strong> Manuel<br />
Bernardino <strong>de</strong> Arangur<strong>en</strong>, Médico Ilustrado, Titular <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>, ya que<br />
es consi<strong>de</strong>rado como uno <strong>de</strong> los pocos estudios médico-hidrológicos<br />
<strong>de</strong>l siglo XVII.<br />
Natural <strong>de</strong> Mondragon y médico titular <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 5 <strong>de</strong> abril<br />
<strong>de</strong> 1771, hasta su muerte, <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong> el 16 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1794, realizó<br />
importantes aportaciones <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la medicina tanto con su investigaciones<br />
<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la botánica, recolectando y catalogando<br />
la flora <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong> y su comarca, lo que le valió el título <strong>de</strong> Socio<br />
Protector y <strong>de</strong> la Real Sociedad Bascongada <strong>de</strong> los Amigos <strong>de</strong>l País<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1777. Pero <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to nos interesa reseñar la colaboración<br />
y el estudio <strong>de</strong> las aguas Mineromedicinales <strong>de</strong> Cestona que hizo<br />
el Doctor Arangur<strong>en</strong> y que fue publicado <strong>en</strong> los extractos <strong>de</strong> la Real<br />
Sociedad Bascongada <strong>de</strong> los amigo <strong>de</strong>l País, qui<strong>en</strong> promovió dicho informe,<br />
y posteriorm<strong>en</strong>te el químico Brisseau, a petición <strong>de</strong>l Ministerior.<br />
Como po<strong>de</strong>mos ver, hace ya dos siglos <strong>en</strong> nuestra zona había una<br />
preocupación por el estudio y conocer los distintos usos <strong>de</strong> las aguas<br />
<strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno.<br />
El profesor Dº José María Urkía profesor <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> la<br />
Medicina <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, hará un recordatorio histórico<br />
<strong>de</strong> lo que ha supuesto la cultura <strong>de</strong> las aguas, la cultura <strong>de</strong>l bal-<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 53
neario nos contara cuales han sido sus éxitos, fracasos y el interés actual.<br />
Dª Itziar Zaldua técnico <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Gobierno Vasco concretam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong> tolosal<strong>de</strong>a, <strong>en</strong> la forma <strong>de</strong> Gipuzkoa, nos hablará<br />
<strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo el agua <strong>de</strong> la red que es<br />
muy importante, es la otra verti<strong>en</strong>te que esta ahí, la preocupación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista sanitario, la legislación.<br />
El Dr. Dº B<strong>en</strong>ito Oliver-Ro<strong>de</strong>s lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> farmacia, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Barcelona, persona muy conocida <strong>en</strong> todo el sector <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>vasadas,<br />
no t<strong>en</strong>dréis mas que mirar todas las aguas <strong>de</strong> mesa que consumáis<br />
<strong>en</strong>tre las que po<strong>de</strong>mos incluir Agua <strong>de</strong> Insalus, que es el agua<br />
por antonomasia <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a y veréis que están analizadas <strong>en</strong> su<br />
laboratorio. El Dr. nos hablará <strong>de</strong> todo el sector, sobre todo <strong>en</strong> cuanto<br />
a legislación <strong>de</strong>l tema balneario, <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>vasadas que es<br />
el sector que él domina y finalm<strong>en</strong>te la legislación <strong>en</strong>marcada también<br />
<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>to a las aguas <strong>de</strong> consumo<br />
54 / zumardi - CIT Agua y salud
J o s é M a r í a U r k i a<br />
Jaun andreok gabon, nere hitzalditxoa hasi baino leh<strong>en</strong> <strong>en</strong>tzun <strong>de</strong>zut<strong>en</strong><br />
bezala eman didat<strong>en</strong> ordu laurd<strong>en</strong> honetan, nahi nioke leh<strong>en</strong>bizi<br />
eskertu Shole Martín nitaz oroitzeagatik eta ihardunaldi honetan parte<br />
hartzera konbidatzeagatik. Eskerrak ere zuei guztioi hona etortzeagatik.<br />
Zoriondu nahi dut <strong>Tolosa</strong>ko herria eta CIT <strong>de</strong>lakoa, honelako<br />
ihardunaldi interesgarriak antolatz<strong>en</strong> bait dituzte eta orokorrean lan bikaina<br />
egit<strong>en</strong> bait da hem<strong>en</strong>. Barkatuko nauzue baina aipatu eta agurtu<br />
nahi dut zu<strong>en</strong> artean dago<strong>en</strong> nire lagun min bat, Juan Garm<strong>en</strong>dia<br />
Larrañaga, gure EAE-ko baski<strong>de</strong> bait da eta gainera <strong>Tolosa</strong>ri dagokion<br />
gaietan jakinduri handikoa.<br />
Es un acierto el que se haya <strong>de</strong>dicado este año las jornadas a un<br />
tema tan importante como es el agua, el agua que ya los clásicos griegos,<br />
Tales <strong>de</strong> Mileto <strong>de</strong>cía, es el principio <strong>de</strong> todas las cosas. El agua<br />
todos sabemos que es un tesoro y nadie sabe lo que vale hasta que<br />
realm<strong>en</strong>te no lo t<strong>en</strong>emos, es vital para la vida como ya se ha dicho,<br />
somos <strong>en</strong> gran parte los humanos un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua y es un<br />
elem<strong>en</strong>to que ha sido objeto, como veremos, <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> ritos, <strong>de</strong><br />
magias; el agua muchas veces, ha sido el último recurso <strong>en</strong> la vida, ha<br />
sido algo que rompe los sortilegios, que lava, el agua también se pue<strong>de</strong><br />
ver como un elem<strong>en</strong>to cósmico <strong>de</strong>l mismo grado que el Sol y la<br />
Tierra, y todos sabemos, porque lo hemos sufrido, lo que es una sequía<br />
y la plaga que es. El agua también se ha consi<strong>de</strong>rado durante<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 55
muchas épocas como sagrada y a la vez trivial, San Francisco <strong>en</strong> “Las<br />
Florecillas” hablaba <strong>de</strong> la hermana agua como algo útil y humil<strong>de</strong>, ti<strong>en</strong>e<br />
esas características, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los ritos antiguos, también ha habido<br />
aguas maléficas, aguas que matan o por su composición o por su<br />
olor o por su aspecto <strong>de</strong>sagradable. Entonces, quiero <strong>de</strong>cir con ello,<br />
que el hombre siempre ha sido capaz <strong>de</strong> divinizar y <strong>de</strong> vanalizar algo<br />
tan importante como es el agua y qué relación ha t<strong>en</strong>ido el hombre a<br />
lo largo <strong>de</strong> la historia con este elem<strong>en</strong>to tan fundam<strong>en</strong>tal, veremos<br />
que ha sido una relación que se repite a lo largo <strong>de</strong> todas las épocas<br />
históricas. El agua ha t<strong>en</strong>ido el aspecto mágico <strong>en</strong> las primeras culturas,<br />
como se ha visto, sobre todo <strong>en</strong> los pueblos primitivos, <strong>en</strong> las<br />
gran<strong>de</strong>s culturas arcaicas, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ese concepto mágico-religioso<br />
que dominaba ese mundo, pues el agua t<strong>en</strong>ía esas características, el<br />
agua curaba y lavaba pero por un afecto o por una consi<strong>de</strong>ración divina,<br />
éste era el aspecto que ellos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían, ¿por qué? Porque también<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían como algo divino y mágico todo lo que ro<strong>de</strong>aba el mundo.<br />
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, hay que <strong>de</strong>cir que es <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que surge<br />
el concepto racional <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo, <strong>en</strong> la Grecia antigua,<br />
<strong>en</strong> el siglo IV o V a.C., cuando, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, hay una visión cosmológica,<br />
antropológica, racional <strong>de</strong> ver el mundo, y <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to<br />
también el agua se va a tratar <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como algo racional. Por un<br />
lado, t<strong>en</strong>emos que ver, como estas culturas, la cultura griega y la cultura<br />
romana sigu<strong>en</strong> <strong>de</strong>ificando el agua, es muy significativo <strong>en</strong> las ruinas<br />
arqueológicas, por ejemplo <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r, una famosa<br />
pátera, un platillo. La pátera <strong>de</strong> Otañes, se ve claram<strong>en</strong>te la relación<br />
<strong>de</strong>l hombre con el agua, es una fu<strong>en</strong>te, una fu<strong>en</strong>te salutífera como<br />
todas ellas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una divinidad, una ninfa, que es la que <strong>de</strong><br />
alguna forma presi<strong>de</strong> esa fu<strong>en</strong>te y cómo, el hombre utilizaba ese agua<br />
para curarse, <strong>en</strong> esa pátera se ve claram<strong>en</strong>te cómo surge el manantial,<br />
como <strong>en</strong> ese manantial hay un hombre valetudinario que está bebi<strong>en</strong>do<br />
el agua, cómo el agua incluso, se introduce <strong>en</strong> unos carros y<br />
se lleva. Pero también, estas culturas, domestican el agua, el agua<br />
que <strong>en</strong> las culturas arcaicas era un elem<strong>en</strong>to que a veces <strong>de</strong>sbordaba,<br />
a veces mataba y también curaba, estas socieda<strong>de</strong>s, la griega y la<br />
romana, van a domesticar el agua y ¿qué <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do por domesticar el<br />
agua?, Pues fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, van a traer el agua a las poblaciones,<br />
los acueductos y van a utilizar el agua como elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> placer, ahí<br />
56 / zumardi - CIT Agua y salud
están las termas romanas, ahí están, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, todas esas magníficas<br />
construcciones don<strong>de</strong> los romanos ya utilizaban el agua para<br />
placer, para lavarse, para <strong>de</strong>sintoxicarse, para mant<strong>en</strong>er el cuerpo<br />
bi<strong>en</strong>, para hidratarse; ese aspecto <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua, como se<br />
ha visto ahora, ya lo hicieron <strong>en</strong> la Antigüedad Clásica.<br />
En el aspecto médico ya vi<strong>en</strong>e una primera explicación racional, <strong>de</strong><br />
tratar <strong>de</strong> buscar por qué el agua cura, los primeros textos racionales<br />
<strong>de</strong> medicina, el Corpus Hipocraticum, los textos <strong>de</strong> Gal<strong>en</strong>o, hablan <strong>de</strong>l<br />
agua. Hay un texto clásico <strong>de</strong> Hipócrates “Sobre los Aires, las Aguas<br />
y los Lugares” don<strong>de</strong> tratan <strong>de</strong> explicar cómo el agua medicinal o el<br />
agua mineromedicinal es útil para ciertas dol<strong>en</strong>cias y se explica <strong>de</strong><br />
una manera racional, ellos todavía no conoc<strong>en</strong> la composición, esto<br />
ocurrirá <strong>en</strong> el XVIII, pero la utilizan o tratan <strong>de</strong> explicarla <strong>de</strong> una manera<br />
racional.<br />
Al caer el Imperio Romano, <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> la Edad Media, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />
ámbito <strong>de</strong>l mundo medieval, los árabes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l Islam siguió t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
el mismo culto al agua que tuvo la Antigüedad Clásica, no olvi<strong>de</strong>mos<br />
todas las Alhamas, todas las construcciones <strong>de</strong> baños árabes,<br />
antes me refería a toda esa cantidad <strong>de</strong> baños árabes que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
nuestro país, no <strong>en</strong> Euskadi, como veremos, porque aquí parece, que<br />
no llegaron mucho ni los romanos ni los árabes, pero sí <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong>l<br />
país. T<strong>en</strong>emos gran cantidad <strong>de</strong> construcciones similares a las termas,<br />
eran las Alhamas árabes don<strong>de</strong> utilizaban el agua para lavarse, para<br />
bañarse, para beberla, para, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, estar con el cuerpo bi<strong>en</strong>.<br />
También ellos utilizan el agua <strong>en</strong> otro aspecto, es el agua como fu<strong>en</strong>te<br />
ornam<strong>en</strong>tal, como algo que <strong>de</strong>leita los s<strong>en</strong>tidos, los gran<strong>de</strong>s jardines,<br />
el ruido <strong>de</strong>l agua, etc., también junto con la naturaleza, producía un bi<strong>en</strong><br />
e s t a r. Es cierto que <strong>en</strong> el occid<strong>en</strong>te cristiano, el mundo balneario clásico<br />
<strong>de</strong> las termas <strong>de</strong>cae por una razón muy evid<strong>en</strong>te, porque por un<br />
lado se consi<strong>de</strong>ran que aquellos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> termas, <strong>de</strong> alhamas, eran<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> promiscuidad y esto choca, un poco, con las concepciones<br />
religiosas <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to y por otra parte se pasa un poco <strong>de</strong>l baño<br />
público al pozo privado. Junto a los monasterios medievales sí que hay<br />
agua, pero <strong>en</strong> pozos, es el pozo cerrado, no es el baño público, como<br />
<strong>en</strong> el mundo romano. Cierto también que los gran<strong>de</strong>s médicos <strong>de</strong>l<br />
Islam, Rhazés, Avic<strong>en</strong>a, Av e n z o a r, etc., recomi<strong>en</strong>dan la utilización <strong>de</strong><br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 57
las aguas también, <strong>de</strong> manera similar digamos, <strong>en</strong> la concepción a como<br />
lo hicieron los gran<strong>de</strong>s médicos <strong>de</strong> la Antigüedad Clásica.<br />
En el mundo mo<strong>de</strong>rno, <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to y el<br />
R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to es una vuelta, un poco, a la Antigüedad Clásica y es<br />
aquí don<strong>de</strong> nos vamos a <strong>en</strong>contrar ya los primeros textos escritos médicos.<br />
Don<strong>de</strong> los primeros también humanistas como Montaigne, que<br />
es una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> información para conocer los balnearios<br />
europeos <strong>de</strong>l siglo XVI, don<strong>de</strong> la pintura refleja también esos baños<br />
públicos, no hay más que ver los grabados <strong>de</strong> Durero don<strong>de</strong> se refleja<br />
un poco ese mundo balneario, esos baños similares a las termas<br />
don<strong>de</strong> se ve a la g<strong>en</strong>te ociosa, unos disfrutando <strong>de</strong> la música, etc., pero<br />
la sífilis, <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>torpece ese mundo balneario porque<br />
<strong>en</strong> ese mundo se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que la promiscuidad favorece la sífilis. Es<br />
también <strong>en</strong> el siglo XVI don<strong>de</strong> surge el primer texto, digamos, hidrológico<br />
médico que es el <strong>de</strong> “De Balneis” <strong>de</strong> Savonarola, y muchos médicos<br />
<strong>de</strong>l XVI, <strong>en</strong>tre ellos quiero citar a Paracelso, también empiezan<br />
a hablar <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> los baños, <strong>de</strong> los balnearios, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Europa que eran los que ellos trataban.<br />
En España, también <strong>en</strong>contramos muchos médicos <strong>en</strong> el XVI que<br />
hablan <strong>de</strong>l agua, no sólo <strong>de</strong>l agua medicinal sino <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l agua<br />
<strong>de</strong> la nieve, el agua <strong>de</strong> la fu<strong>en</strong>te, etc. y qué utilida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>e, estamos<br />
<strong>en</strong> un mundo importante don<strong>de</strong> se valora el agua.<br />
Es <strong>en</strong> el siglo XVII don<strong>de</strong> la especialidad, digamos hidrológica, las<br />
aguas mineromedicinales, las aguas termales, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> España<br />
el primer texto básico <strong>de</strong> obligada consulta y citado por todos los hidrólogos,<br />
es el libro <strong>de</strong> Dimón Montero, médico <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares,<br />
catedrático, que escribe ya finalizado el siglo XVII, empezando el<br />
XVIII, un texto muy bonito que se llama “El espejo cristalino <strong>de</strong> la<br />
aguas <strong>de</strong> España, hermoseado etc.”, es una obra fundam<strong>en</strong>tal, la primera<br />
don<strong>de</strong> se aborda <strong>de</strong> una forma ci<strong>en</strong>tífica y sistemática el estudio<br />
<strong>de</strong> las aguas termales. Y si estudiamos ese texto, apreciamos una primera<br />
cosa que a nosotros nos interesa <strong>en</strong> Euskadi, que exist<strong>en</strong> muy<br />
pocas refer<strong>en</strong>cias a las fu<strong>en</strong>tes medicinales <strong>de</strong>l País Vasco, a pesar<br />
<strong>de</strong> la riqueza <strong>de</strong> manantiales que t<strong>en</strong>emos, ¿qué explicación damos a<br />
esto?, pues una explicación que antes he m<strong>en</strong>cionado, quizás la poca<br />
romanización y el poco influjo árabe explica que <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong><br />
58 / zumardi - CIT Agua y salud
Dimón Montero sólo se m<strong>en</strong>cion<strong>en</strong> tres manantiales <strong>de</strong> Euskadi, el <strong>de</strong><br />
Gesalibar, que es Gesalaga, Cestona, el <strong>de</strong> Ataun que allí lo pon<strong>en</strong> como<br />
“Atac<strong>en</strong>”, unas aguas que había <strong>en</strong> Nuestra Señora Remedios <strong>de</strong><br />
Ataun, y también hablan <strong>de</strong> la <strong>de</strong> Larram<strong>en</strong>di, <strong>en</strong> Azkoitia.<br />
Un mom<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> la hidrología médica <strong>de</strong>l siglo XVIII,<br />
porque por un lado, t<strong>en</strong>emos la Ilustración, la valoración importante <strong>de</strong><br />
los recursos naturales, <strong>en</strong>tre ellos el agua, por otro lado t<strong>en</strong>emos la<br />
química, <strong>de</strong> ello hablará con toda autoridad el Dr. Oliver-Rodés, es el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la química don<strong>de</strong> los médicos y ci<strong>en</strong>tíficos<br />
tratan <strong>de</strong> conocer la composición mineral, mineromedicinal <strong>de</strong> esas<br />
aguas ¿para qué?, Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo curan. Importante <strong>en</strong> el País<br />
Vasco, <strong>en</strong> este aspecto, la labor <strong>de</strong> la Bascongada ¿por qué? Porque<br />
fue evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un paradigma, un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s económicas<br />
restantes y porque fue la primera que se ocupó <strong>en</strong> analizar<br />
ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te las aguas medicinales vascas, ¿dón<strong>de</strong>?, <strong>en</strong> un laboratorio<br />
químico muy importante que hubo <strong>en</strong> nuestro país <strong>en</strong> el siglo<br />
XVIII que fue el Laboratorio <strong>de</strong> Bergara, el laboratorio “Chemicum”<br />
fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> obligada consulta para cualquier químico <strong>en</strong> aquella época.<br />
A partir <strong>de</strong>l siglo XVIII asistimos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> todo el mundo, a un<br />
<strong>de</strong>sarrollo importante <strong>de</strong> la química y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> las aguas mineromedicinales<br />
y llegamos al siglo XIX que es ayer, cuando se produce<br />
el auge y la creación <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> los balnearios, es el gran auge balneario,<br />
el boom <strong>de</strong> la hidrología médica <strong>en</strong> publicaciones, <strong>en</strong> balnearios,<br />
<strong>en</strong> interés por los médicos, <strong>en</strong> este aspecto medicinal. En el siglo<br />
XIX nos <strong>en</strong>contramos con que la mayor parte <strong>de</strong> los balnearios importantes<br />
<strong>en</strong> el País Vasco se construy<strong>en</strong> <strong>en</strong> esa época, Cestona <strong>en</strong><br />
1802 es el primero, ya <strong>de</strong> sus aguas se hablaba <strong>en</strong> el siglo XVIII, y antes<br />
siempre se utilizaron las aguas, la g<strong>en</strong>te siempre las utilizó, eso es<br />
evid<strong>en</strong>te. Pero por otra parte, a partir <strong>de</strong> ahí, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX hasta los años 30 ya <strong>de</strong> nuestro siglo, es un poco el mom<strong>en</strong>to<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l balneario, es la vida balnearia que es un mundo, el<br />
balneario no es la construcción <strong>de</strong> un hotel, es una empresa, es una<br />
curación, es médico, es todo un mundo muy importante que no se podría<br />
resumir. A partir <strong>de</strong> 1910-1915, nos vamos a <strong>en</strong>contrar con una<br />
<strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mundo balneario y ¿por qué?, pues <strong>en</strong> primer lugar<br />
porque empieza a valorarse otro tipo <strong>de</strong> agua que es el agua <strong>de</strong> mar,<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 59
los baños <strong>de</strong> ola, sobre todo los <strong>de</strong>l mar Cantábrico van a hacer que<br />
muchos balnearios, sobre todo <strong>de</strong>l interior, qued<strong>en</strong> abandonados, es<br />
la <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los balnearios que sobrevivían son aquellos que están<br />
próximos a las playas. Cestona se dice que está muy próximo a la<br />
playa donostiarra o a las playas <strong>de</strong> Zumaia; <strong>de</strong> Alzola se dice que hay<br />
tr<strong>en</strong>es diarios, varios tr<strong>en</strong>es, que llevan a las playas donostiarras etc.<br />
El mundo balneario <strong>en</strong> esta época es también un mundo social, el veraneo<br />
social, el veraneo político, el aspecto social <strong>de</strong>l mundo balneario<br />
<strong>en</strong> esta época es muy importante y es también objeto <strong>de</strong> críticas<br />
porque <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to nos <strong>en</strong>contramos también conque la farmacología<br />
ha avanzado y ha <strong>de</strong>splazado a las aguas mineromedicinales,<br />
muchos <strong>en</strong>fermos tardaban meses <strong>en</strong> curarse o <strong>en</strong> aliviarse <strong>en</strong> los<br />
balnearios, y la farmacología trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazar esto y realm<strong>en</strong>te lo<br />
consigue. Por otro lado también <strong>en</strong> muchos balnearios va a faltar algo<br />
fundam<strong>en</strong>tal que es la investigación, que hay que hacer con las aguas<br />
medicinales, curiosam<strong>en</strong>te balnearios como Bath <strong>en</strong> Inglaterra o el<br />
balneario <strong>de</strong> Saratoga, <strong>en</strong> Estados Unidos se dice que son c<strong>en</strong>tros<br />
también don<strong>de</strong> se investiga y ya lo dijo Sygerist, sin investigación no<br />
se avanza, se vuelve a la rutina y por lo tanto al faltar también <strong>de</strong>cae<br />
el balneario. Pero, sin embargo, ahora, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to, y <strong>en</strong>tramos<br />
<strong>en</strong> la fase <strong>de</strong> regreso al balneario, y ¿qué quiero <strong>de</strong>cir con esto?, ya<br />
no será evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te lo que fue <strong>en</strong> el siglo XIX y principios <strong>de</strong>l siglo<br />
XX pero sí hay una vuelta al balneario que se explica por varias razones:<br />
primero por el aspecto <strong>de</strong> mayor valoración <strong>de</strong> la ecología, se va<br />
valorando más lo natural, lo ancestral, también estamos <strong>en</strong> una cultura<br />
<strong>de</strong> ocio, cada vez t<strong>en</strong>emos más tiempo y algunos, incluso, más dinero,<br />
para ir y para cultivarse <strong>en</strong> el ocio, también los balnearios son <strong>en</strong><br />
algunos aspectos, refugios <strong>de</strong> la tercera edad, <strong>en</strong> los balnearios cada<br />
vez hay más geriatras y fisioterapeutas que ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, como ya se ha<br />
dicho, a esta población que acu<strong>de</strong> a los balnearios, por otro lado los<br />
aspectos <strong>de</strong> los seguros sociales <strong>en</strong> Europa apoyan las terapéuticas<br />
<strong>en</strong> los balnearios, <strong>en</strong> nuestro país el Inserso facilita y favorece la utilización<br />
<strong>de</strong> los balnearios y también, como no, el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa, no<br />
olvi<strong>de</strong>mos que la pr<strong>en</strong>sa nos influye, y la pr<strong>en</strong>sa últimam<strong>en</strong>te está <strong>de</strong>dicando<br />
mucho a la valoración cada vez más importante <strong>de</strong> los balnearios<br />
y también el balneario como lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso fr<strong>en</strong>te a una<br />
vida, que se dice, está sometida al estrés.<br />
60 / zumardi - CIT Agua y salud
Por lo tanto hemos visto, cómo las aguas se empezaron a utilizar<br />
<strong>de</strong> una manera empírica, es <strong>de</strong>cir, se sabía que eran bu<strong>en</strong>as, se utilizaban,<br />
no se sabía por qué, luego vino ya el aspecto ci<strong>en</strong>tífico, se trató<br />
<strong>de</strong> conocer su composición y porqué podían actuar, luego vino el<br />
<strong>de</strong>scrédito, ya he dicho, <strong>en</strong> qué mom<strong>en</strong>to y finalm<strong>en</strong>te estaríamos <strong>en</strong><br />
la etapa <strong>de</strong> la recuperación, el regreso al balneario.<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 61
62 / zumardi - CIT Agua y salud
I t z i a r Z a l d u a<br />
Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo<br />
Necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to:<br />
La necesidad <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las aguas abastecidas a la población<br />
vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l agua bruta <strong>en</strong> orig<strong>en</strong>. Des<strong>de</strong><br />
1987 se vi<strong>en</strong>e ejerci<strong>en</strong>do un control rutinario <strong>de</strong> las aguas naturales<br />
<strong>de</strong>stinadas a la producción <strong>de</strong> agua potable. De este control se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las distintas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
agua, que se evalúan con arreglo a la Directiva <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> las<br />
Comunida<strong>de</strong>s Europeas (75/440/CEE) y a su transposición a la legislación<br />
española:<br />
Real Decreto 927/1988, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio y su posterior modificación<br />
<strong>en</strong> el Real <strong>de</strong>creto 1541/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio sobre el Reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
Administración pública <strong>de</strong>l Agua.<br />
Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas y urbanismo <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> mayo<br />
<strong>de</strong> 1988 y su posterior modificación <strong>en</strong> la Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 1994, sobre las características básicas <strong>de</strong> calidad que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua superficiales <strong>de</strong>stinadas a la<br />
producción <strong>de</strong> agua potable.<br />
Ambas legislaciones subdivid<strong>en</strong> las aguas superficiales <strong>en</strong> tres<br />
grupos o categorías <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> los distintos parámetros <strong>de</strong> calidad<br />
que se correspond<strong>en</strong> con un proceso <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />
Categoría A1: Tratami<strong>en</strong>to físico simple y <strong>de</strong>sinfección, por ejemplo<br />
filtración rápida y <strong>de</strong>sinfección.<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 63
Categoría A2: Tratami<strong>en</strong>to físico normal, tratami<strong>en</strong>to químico y <strong>de</strong>sinfección.<br />
Por ejemplo, precloración, coagulación, floculación, <strong>de</strong>cantación,<br />
filtración y <strong>de</strong>sinfección<br />
Categoría A3: Tratami<strong>en</strong>to avanzado físico, químico, refino y <strong>de</strong>sinfección.<br />
Por ejemplo cloración al Break Point, coagulación, floculación,<br />
<strong>de</strong>cantación, filtración, refino (carbón activo) y <strong>de</strong>sinfección (ozono,<br />
cloración final).<br />
Un dato importante a resaltar, es el hecho <strong>de</strong> que tan solo el 28%<br />
<strong>de</strong> las aguas analizadas <strong>en</strong> Gipuzkoa recibe el tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado<br />
según su categoría(1995). Este tratami<strong>en</strong>to insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos<br />
utilizados afecta aproximadam<strong>en</strong>te al 29% <strong>de</strong> la población <strong>de</strong><br />
Gipuzkoa (datos 1995)<br />
Cloración:<br />
La eliminación <strong>de</strong> la totalidad o la mayor parte <strong>de</strong> los gérm<strong>en</strong>es patóg<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> consumo humano y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, evitar la<br />
propagación <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s hídricas <strong>de</strong>be ser un objetivo prioritario<br />
<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua potable. Los procesos conduc<strong>en</strong>tes a<br />
la consecución <strong>de</strong> este objetivo se conoc<strong>en</strong> con el nombre <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección.<br />
Este es el proceso <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to utilizado para <strong>de</strong>struir los<br />
organismos patóg<strong>en</strong>os, normalm<strong>en</strong>te por la adición <strong>de</strong> cloro al agua.<br />
La <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong>l agua no involucra la <strong>de</strong>strucción completa <strong>de</strong> todos<br />
los organismos vivos (esterilización), sino tan solo <strong>de</strong> aquellos cuya<br />
ingestión resulte nociva para la salud humana. La cloración es la<br />
forma más común <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y una manera segura, práctica y<br />
eficaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>struir los organismos causantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Es útil<br />
para la <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y tuberías,<br />
para oxidar hierro, manganeso y sulfuro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y para controlar<br />
sabores, olores y algas. El ácido hipocloroso es la forma <strong>de</strong> cloro más<br />
eficaz como <strong>de</strong>sinfectante.Aunque la cloración es la técnica más común<br />
para la <strong>de</strong>sinfección, se dispone <strong>de</strong> otros métodos que pued<strong>en</strong><br />
ser útiles <strong>en</strong> algunas situaciones:<br />
- Tratami<strong>en</strong>to por calor. (Hervir 5’-20’)<br />
- Tratami<strong>en</strong>to por radiación. (UV)<br />
- Bromo<br />
- Yodo<br />
64 / zumardi - CIT Agua y salud
- Ozono<br />
- Permanganato potásico.<br />
- Plata<br />
- Cloro y sus <strong>de</strong>rivados<br />
Fluoración<br />
Se d<strong>en</strong>omina fluoración <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo al proceso por<br />
el cual el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> ion fluoruro <strong>de</strong>l agua se ajusta a la cantidad <strong>de</strong><br />
1 p.p.m. aproximadam<strong>en</strong>te. Su objetivo es la prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la caries<br />
d<strong>en</strong>tal, produciéndose un efecto más v<strong>en</strong>tajoso <strong>en</strong> los primeros quince<br />
años <strong>de</strong> vida. El flúor se incorpora por vía tópica y sistémica al esmalte<br />
<strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te inhibi<strong>en</strong>do su proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>smineralización.Si bi<strong>en</strong> la<br />
preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> caries pue<strong>de</strong> reducirse por el uso <strong>de</strong> pasta fluorada,<br />
<strong>en</strong>juagues bucales, tratami<strong>en</strong>tos tópicos o por suplem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la dieta,<br />
la fluoración supone el método con relación coste- b<strong>en</strong>eficio mejor<br />
y consigue b<strong>en</strong>eficios mayores <strong>en</strong> aquellos sectores <strong>de</strong> la población<br />
con m<strong>en</strong>or acceso a medios prev<strong>en</strong>tivos o <strong>de</strong> restauración. La fluoración<br />
<strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo público <strong>en</strong> la CAV se inició con la publicación<br />
<strong>de</strong>l Decreto 49/88 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> marzo por el cual se establecía la<br />
obligatoriedad <strong>de</strong> la fluoración para las empresas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s proveedoras<br />
y/o distribuidores <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> consumo que abastecieran a poblaciones<br />
superiores a 30.000 habitantes (<strong>en</strong> uno o varios municipios<br />
agrupados a tal efecto) cuyas aguas pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> unos niveles ion fluoruro<br />
inferiores a 0,7 ppm. y cuya población pres<strong>en</strong>tara unos indicadores<br />
<strong>de</strong> la salud d<strong>en</strong>tal inferiores a los recom<strong>en</strong>dados por la OMS.En<br />
mayo <strong>de</strong> 1995 se estableció <strong>en</strong> la CAV el nivel <strong>de</strong> 0,9 ppm <strong>de</strong> ion fluoruro<br />
<strong>en</strong> el grifo <strong>de</strong>l consumidor como el a<strong>de</strong>cuado, según aconsejaban<br />
las últimas recom<strong>en</strong>daciones internacionales <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
flúor.<br />
Los b<strong>en</strong>eficios sobre la población g<strong>en</strong>eral incluy<strong>en</strong>:<br />
- M<strong>en</strong>os anestesias g<strong>en</strong>erales y locales administradas.<br />
- M<strong>en</strong>os niños con dolor, infecciones y flemones d<strong>en</strong>tales.<br />
- M<strong>en</strong>os antibióticos, analgésicos y antinflamatorios suministrados.<br />
- M<strong>en</strong>os miedo, ansiedad y pérdida <strong>de</strong> horas lectivas <strong>de</strong> los niños.<br />
- M<strong>en</strong>os extracciones d<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> los niños.<br />
- Mejor salud d<strong>en</strong>tal y apari<strong>en</strong>cia física <strong>en</strong> la población adulta.<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 65
- Mejor salud g<strong>en</strong>eral como resultado <strong>de</strong> una mejor salud d<strong>en</strong>tal.<br />
Los factores que regulan el metabolismo <strong>de</strong> los fluoruros <strong>en</strong> el<br />
cuerpo humano, y todos lo hechos relacionados con su almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> los tejidos blandos y esqueléticos y su excreción por la orina<br />
y el sudor hac<strong>en</strong> que la fluoración <strong>de</strong>l agua sea una medida <strong>de</strong> salud<br />
pública segura. La inocuidad <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> agua con un cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> flúor <strong>de</strong> 1 ppm ha sido probada tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> intoxicación aguda como la producida a largo plazo. Cuando la<br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> flúor <strong>en</strong> el agua se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 1 ppm. la posibilidad<br />
<strong>de</strong> intoxicación aguda no existe. Sería necesario consumir <strong>en</strong>tre 2500<br />
y 5000 litros <strong>de</strong> agua por una persona <strong>en</strong> unas pocas horas para poner<br />
<strong>en</strong> riesgo su vida. En relación a posibles riesgos para la salud <strong>de</strong>rivados<br />
<strong>de</strong> la fluoración cabe m<strong>en</strong>cionar la fluorosis d<strong>en</strong>tal. Los problemas<br />
<strong>de</strong> fluorosis no produc<strong>en</strong> al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> efectos estéticos otros<br />
<strong>de</strong> mayor importancia.<br />
Vigilancia Sanitaria<br />
Reglam<strong>en</strong>tación basica<br />
Real <strong>de</strong>creto 1138/1990, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> Septiembre, por el cual se<br />
aprueba la Reglam<strong>en</strong>tación Técnico -Sanitaria para el abastecimi<strong>en</strong>to<br />
y control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> las aguas potables <strong>de</strong> consumo público<br />
Real <strong>de</strong>creto 353/1987, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> Noviembre, por el que se establece<br />
la Red <strong>de</strong> Control y Vigilancia <strong>de</strong> las aguas potables <strong>de</strong> consumo<br />
público.<br />
Real <strong>de</strong>creto 927/1988, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio y su posterior modificación<br />
<strong>en</strong> el Real <strong>de</strong>creto 1541/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio sobre el Reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
Administración pública <strong>de</strong>l Agua.<br />
Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas y urbanismo <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> mayo<br />
<strong>de</strong> 1988 y su posterior modificación <strong>en</strong> la Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 1994, sobre las características básicas <strong>de</strong> calidad que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua superficiales <strong>de</strong>stinadas a la<br />
producción <strong>de</strong> agua potable<br />
66 / zumardi - CIT Agua y salud
Programa <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo<br />
El programa <strong>de</strong> control y vigilancia <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo público<br />
constituye el conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrolladas para garantizar<br />
la calidad <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> consumo público, <strong>en</strong> torno al objetivo<br />
primordial <strong>de</strong> asegurar que está protegida la salud <strong>de</strong> la población.<br />
Des<strong>de</strong> su inicio <strong>en</strong> 1988 ha conocido una importante expansión con la<br />
creación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> vigilancia consolidada. Se han <strong>de</strong>sarrollado<br />
progresivam<strong>en</strong>te cuatro c<strong>en</strong>tros comarcales <strong>de</strong> Salud Pública con sus<br />
respectivos laboratorios <strong>de</strong> Salud Pública que integran gran parte <strong>de</strong><br />
las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> este programa podríamos m<strong>en</strong>cionar los<br />
sigui<strong>en</strong>tes:<br />
- ↑ habitantes que consum<strong>en</strong> agua potable.<br />
- ↓ estaciones <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to equipadas acor<strong>de</strong>s con la calidad <strong>de</strong>l<br />
agua.<br />
- ↓ municipios con aguas <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción/alerta.<br />
- ↓ nº brotes <strong>de</strong> transmisión hídrica.<br />
- ↑ nº afectados brotes <strong>de</strong> transmisión hídrica.<br />
- ↑ fu<strong>en</strong>tes no potables rotuladas.<br />
- ↑ cumplimi<strong>en</strong>to cloración aguas <strong>de</strong> consumo.<br />
- ↑ protección <strong>de</strong> captaciones.<br />
- ↑ establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> proyección pública con agua potable.<br />
Tipos <strong>de</strong> analisis:<br />
- análisis mínimo<br />
- análisis normal.<br />
- análisis completo.<br />
- análisis <strong>de</strong> captación.<br />
- Otras <strong>de</strong>terminaciones analíticas. (ej. captación Urbeltz.<br />
Sulfatos.)<br />
Manatiales:<br />
En los últimos años se está observando una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la población<br />
urbana a disfrutar su tiempo <strong>de</strong> ocio <strong>en</strong> el medio rural. Ello<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 67
conlleva al uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes y manantiales que <strong>en</strong> muchos casos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
las mismas características higiénico-sanitarias que el agua consumida<br />
habitualm<strong>en</strong>te, con el consigui<strong>en</strong>te riesgo para la salud.<br />
Debido a esto y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> vigilancia <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo<br />
se vi<strong>en</strong>e realizando vigilancia sobre las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor uso.<br />
La calificación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> sus aguas se otorga aplicando el sigui<strong>en</strong>te<br />
criterio<br />
Fu<strong>en</strong>tes no potables: De seis muestras analizadas dos o más son<br />
no potables.<br />
Fu<strong>en</strong>tes potables: De seis muestras analizadas una o ninguna es<br />
no potable.<br />
SITUACIÓN ACTUAL DE LA COMARCA DE TOLOSA<br />
Para el estudio y valoración <strong>de</strong> la aceptabilidad <strong>de</strong> agua potable <strong>de</strong><br />
un municipio, se recoge información durante el periodo <strong>de</strong> un año aplicando<br />
un programa <strong>de</strong> muestreo que permite <strong>de</strong>tectar tanto las variaciones<br />
aleatorias <strong>de</strong> la calidad como las sistemáticas, y que garantiza<br />
que las muestras tomadas son repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l agua<br />
<strong>en</strong> todo el sistema. Al término <strong>de</strong>l año se proce<strong>de</strong> a la evaluación <strong>de</strong><br />
la calidad <strong>de</strong>l agua distribuida por los distintos municipios, clasificándose<br />
estos <strong>en</strong> base al sigui<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>lo porc<strong>en</strong>tual:<br />
Satisfactoria: A lo largo <strong>de</strong>l año se <strong>de</strong>tectan un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
muestras no potables inferior al 5%.<br />
At<strong>en</strong>ción: <strong>en</strong>tre el 5% y el 10% son no potables.<br />
Alerta: más que el 10% <strong>de</strong> las muestras son no potables.<br />
68 / zumardi - CIT Agua y salud
MUNICIPIO F R E C U E N C . CALIFICACION<br />
COMARCA TOLOSA<br />
ABALTZISKETA 43 24 19 44 ALERTA<br />
ADUNA 30 27 3 10 ATENCION<br />
ALBIZTUR 26 17 9 35 ALERTA<br />
ALEGIA 30 29 1 3 SATISFACTORIA<br />
ALKIZA 28 25 3 11 ATENCION<br />
ALTZO 39 32 7 18 ALERTA<br />
AMEZKETA 31 30 1 3 SATISFACTORIA<br />
ANDOAIN 160 146 14 9 ATENCION<br />
ANOETA 28 27 1 4 SATISFACTORIA<br />
ASTEASU 27 22 5 19 ALERTA<br />
BALIARRAIN 15 2 13 87 ALERTA<br />
BELAUNTZA 28 0 28 100 ALERTA<br />
BERASTEGI 30 27 3 10 ATENCION<br />
BERROBI 25 24 1 4 SATISFACTORIA<br />
BIDEGOYAN 26 21 5 19 ALERTA<br />
ELDUAIEN 26 25 1 4 SATISFACTORIA<br />
GAZTELU 21 9 12 57 ALERTA<br />
HERNIALDE 28 24 4 14 ALERTA<br />
IBARRA 50 49 1 2 SATISFACTORIA<br />
IKAZTEGIETA 34 28 6 18 ALERTA<br />
IRURA 27 26 1 4 SATISFACTORIA<br />
LARRAUL 27 23 4 15 ALERTA<br />
LEABURU 13 12 1 8 ATENCION<br />
LIZARTZA 26 25 1 4 SATISFACTORIA<br />
ORENDAIN 27 23 1 15 ALERTA<br />
OREXA 31 28 3 10 ATENCION<br />
TOLOSA 243 229 14 5 SATISFACTORIA<br />
VILLABONA 79 75 4 5 SATISFACTORIA<br />
ZIZURKIL 57 45 12 21 ALERTA<br />
TOTAL 1255 1074 181 14 ALERTA<br />
Agua y salud<br />
CALIDAD DEL AGUA<br />
REAL. POTAB. NO POT. % CLASIFICACION<br />
zumardi - CIT / 69
CALIDAD DEL AGUA - 96 nº municipios<br />
TOLOSALDEA<br />
SATISFACTORIA: 10/29 Alegia, Amezketa, Anoeta, Berrobi,<br />
Elduai<strong>en</strong>, Ibarra, Irura, Lizartza,<br />
<strong>Tolosa</strong>, Billabona.<br />
ATENCION: 6/29 Aduna, Alkiza, Andoain, Berastegi,<br />
Leaburu, Orexa.<br />
ALERTA: 13/29 Abaltzisketa, Albiztur, Altzo, Asteasu,<br />
Baliarrain, Belauntza, Bi<strong>de</strong>goyan,<br />
Gaztelu, Hernial<strong>de</strong>, Ikaztegieta,<br />
Larraul, Or<strong>en</strong>dain, Zizurkil<br />
Los resultados analíticos revelan que el principal problema es la<br />
contaminación bacteriológica, <strong>en</strong> relación directa con la conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>de</strong> cloro residual y/o con la turbi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l agua.<br />
<strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a es la comarca con mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no potabilidad<br />
<strong>de</strong> Gipuzkoa, con una calidad global consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> “alerta”, consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> que no se han llevado a cabo las obras <strong>de</strong> infraestructura<br />
para aplicar los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> potabilización necesarios. Se trata <strong>de</strong><br />
sistemas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to municipales individuales, con infraestructura<br />
y tratami<strong>en</strong>to propios, que <strong>en</strong> su mayor parte únicam<strong>en</strong>te aplican<br />
una <strong>de</strong>sinfección a las aguas, sin tratami<strong>en</strong>to físico-químico.<br />
Asimismo, <strong>en</strong> algunos municipios <strong>de</strong> la comarca se produc<strong>en</strong> problemas<br />
<strong>de</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> los periodos <strong>de</strong> estiaje, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
que recurrir a captaciones <strong>de</strong> peor calidad. En los próximos años se<br />
prevé la construcción <strong>de</strong>l embalse <strong>de</strong> Ibiur con su correspondi<strong>en</strong>te<br />
E.T.A.P.. Una vez esté <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to, la infraestructura <strong>de</strong><br />
<strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a se equiparará a la <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> Gipuzkoa y muchos los municipios<br />
que la integran podrán contar con un agua tratada correctam<strong>en</strong>te.<br />
Para el total <strong>de</strong> la comarca se han realizado <strong>en</strong> 1996 un total<br />
<strong>de</strong> 1255 análisis <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución municipales, lo<br />
que supone un nivel <strong>de</strong> vigilancia satisfactorio (107% <strong>de</strong>l programado).<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> red se realizan a lo largo <strong>de</strong>l<br />
año análisis <strong>de</strong> aguas brutas (captaciones), establecimi<strong>en</strong>tos públicos<br />
fuera <strong>de</strong> red (albergues, sidrerías, agroturismos, etc.), manantiales y<br />
fu<strong>en</strong>tes públicas.<br />
70 / zumardi - CIT Agua y salud
MUNICIPIO ANA. MINIMOS ANA. NORMALES ANA. COMPLETOS TOTAL ANALISIS<br />
ETAP PREV. REAL. PREV. REAL. PREV. REAL. PREV. REAL. %<br />
COMARCA TOLOSA<br />
ABALTZISKETA 24 40 2 2 1 1 27 43<br />
ADUNA 24 26 3 3 1 1 28 30<br />
ALBIZTUR 24 24 2 1 1 1 27 26<br />
ALEGIA 24 27 2 2 1 1 27 30<br />
ALKIZA 24 25 2 2 1 1 27 28<br />
ALTZO 24 35 2 2 1 2 27 39<br />
AMEZKETA 24 28 2 2 1 1 27 31<br />
ANDOAIN 144 152 6 7 2 1 152 160<br />
ANOETA 24 23 2 4 1 1 27 28<br />
ASTEASU 24 24 2 2 1 1 27 27<br />
BALIARRAIN 12 13 1 2 1 1 14 15<br />
BELAUNTZA 24 25 2 1 1 1 27 28<br />
BERASTEGI 28 27 2 2 1 1 31 30<br />
BERROBI 24 21 2 2 1 2 27 25<br />
BIDEGOYAN 24 22 2 2 1 2 27 26<br />
ELDUAIEN 24 23 2 2 1 1 27 26<br />
GAZTELU 12 19 1 1 1 1 14 21<br />
HERNIALDE 24 24 2 2 2 2 28 28<br />
IBARRA 48 45 3 4 1 1 52 50<br />
IKAZTEGIETA 24 30 1 3 1 1 26 34<br />
IRURA 24 24 2 2 1 1 27 27<br />
LARRAUL 24 24 2 2 1 1 27 27<br />
LEABURU 12 11 1 1 1 1 14 13<br />
LIZARTZA 24 21 4 4 1 1 29 26<br />
ORENDAIN 24 25 1 1 1 1 26 27<br />
OREXA 24 25 2 2 2 4 28 29<br />
TOLOSA 216 231 9 9 3 3 228 243<br />
VILLABONA 72 72 4 4 2 3 78 79<br />
ZIZURKIL 48 52 4 4 1 1 53 57<br />
TOTAL 1060 1138 72 77 34 40 1166 1255 107<br />
Agua y salud<br />
VIGILANCIA DEL AGUA<br />
zumardi - CIT / 71
72 / zumardi - CIT Agua y salud
B e n i t o O l i v e r - R o d e s<br />
Se ha hablado hasta ahora por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> aguas. De<br />
aguas mineromedicinales y <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo público. Hay otros tipos<br />
<strong>de</strong> aguas y para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la difer<strong>en</strong>cia que se establece <strong>en</strong>tre<br />
unas y otras convi<strong>en</strong>e quizá recordar algo sobre el ciclo <strong>de</strong>l agua, empezando<br />
por <strong>de</strong>cir que no hay más agua que la que llueve o nieva. Si iniciamos<br />
el ciclo <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> el mar que es la reserva <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> la Ti e r r a ,<br />
el agua <strong>de</strong> mar se evapora, se forman nubes, el vi<strong>en</strong>to las traslada sobre<br />
la tierra y por difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> temperatura y <strong>de</strong>más llueve o nieva.<br />
Este agua cuando alcanza el suelo, una parte resbala y circula hacia<br />
los ríos y vuelve al mar, otra parte se vuelve a evaporar y otra parte<br />
se infiltra <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o. Como sabéis, el terr<strong>en</strong>o está formado por<br />
rocas y materiales muy distintos y por otra parte el agua es un disolv<strong>en</strong>te<br />
extraordinariam<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>te, ¿qué es lo que ocurre <strong>en</strong>tonces?,<br />
que a medida que el agua se va filtrando, se va introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />
sobre el que ha caído y va disolvi<strong>en</strong>do las sales <strong>de</strong> las rocas con<br />
las que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contacto. Esta es la razón por la que unas aguas ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
unos compon<strong>en</strong>tes mayoritarios <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado tipo y otras <strong>de</strong><br />
otro, por ejemplo unas t<strong>en</strong>drán como compon<strong>en</strong>tes mayoritarios bicarbonatos<br />
y calcio y magnesio si el terr<strong>en</strong>o que han estado dr<strong>en</strong>ando<br />
es roca calcárea, caliza por ejemplo; otras habrán caído sobre un<br />
macizo granítico, t<strong>en</strong>drán poco calcio y un gran predominio <strong>de</strong> sílice;<br />
otras serán sulfatadas, magnésicas o lo que sea.<br />
Por esto se irá compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que al hacer un análisis <strong>de</strong> un agua<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> composiciones distintas. No sólo la composición es importante,<br />
el cont<strong>en</strong>ido, lo que ti<strong>en</strong>e el agua sino también las características<br />
físicas como son la aci<strong>de</strong>z o la alcalinidad, lo que llamamos<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 73
pH, la temperatura evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> gases disueltos, todo<br />
esto es lo que <strong>de</strong>fine la calidad <strong>de</strong>l agua.<br />
Estas aguas, llega un mom<strong>en</strong>to que han llegado a una <strong>de</strong>terminada<br />
profundidad <strong>en</strong> la tierra, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con capas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o totalm<strong>en</strong>te<br />
impermeables y el agua queda relativam<strong>en</strong>te almac<strong>en</strong>ada, relativam<strong>en</strong>te<br />
porque siempre circula hacia abajo y hacia el mar. Esta<br />
velocidad <strong>de</strong> circulación es muy l<strong>en</strong>ta y se produc<strong>en</strong> unas masas <strong>de</strong><br />
terr<strong>en</strong>o, como un esponja para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos, empapadas <strong>de</strong> un agua<br />
<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada composición y <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>terminadas características<br />
físicas, es lo que se llama acuífero.<br />
Los distintos tipos <strong>de</strong> aguas son los que g<strong>en</strong>eran distintos tipos <strong>de</strong><br />
usos. Se ha hablado con <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> lo que es el agua <strong>de</strong> consumo público,<br />
refiriéndose a su potabilidad. Me gustaría insistir <strong>en</strong> este punto<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> qué significa que el agua sea potable. Una <strong>de</strong>finición<br />
muy larga que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los libros o se da <strong>en</strong> las clases y vi<strong>en</strong>e<br />
a <strong>de</strong>cir más o m<strong>en</strong>os que el agua potable es la que es incolora, insípida,<br />
inodora, transpar<strong>en</strong>te, que conti<strong>en</strong>e a<strong>de</strong>cuada proporción <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos que son favorables a la salud, que no conti<strong>en</strong>e ningún elem<strong>en</strong>to<br />
que pueda causar una <strong>en</strong>fermedad, etc. En realidad, mi padre<br />
<strong>de</strong>cía siempre que el agua potable es la que gusta al consumidor y no<br />
le hace daño, mucho más simple.<br />
Otro término que se ha utilizado es el <strong>de</strong> contaminación, ¿qué quiere<br />
<strong>de</strong>cir contaminación?. El agua cuando se ha introducido a una cierta<br />
profundidad y no ha recibido aporte <strong>de</strong> parámetros que puedan hacerla<br />
ina<strong>de</strong>cuada para el consumo, ti<strong>en</strong>e unas características <strong>de</strong> potabilidad,<br />
pero pue<strong>de</strong> ocurrir que al agua llegu<strong>en</strong> bacterias, virus, normalm<strong>en</strong>te<br />
se habla <strong>de</strong> protozoos también y g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> una contaminación<br />
<strong>de</strong> tipo biológico, <strong>de</strong> tipo bacteriológico, ya lo ha explicado Itziar<br />
Zaldua.<br />
En cuanto a la contaminación química el problema se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong><br />
aguas que están a poca profundidad y que pued<strong>en</strong> recibir vertidos <strong>de</strong><br />
aguas residuales proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> industrias químicas, farmacéuticas,<br />
alim<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> todo tipo o también <strong>de</strong> agricultura, la agricultura utiliza<br />
pesticidas, plaguicidas, abonos, nitratos, normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cantidad<br />
superior a la estrictam<strong>en</strong>te necesaria y esto se va introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la<br />
74 / zumardi - CIT Agua y salud
tierra y llega a profundida<strong>de</strong>s tales que convierte <strong>en</strong> no potables aguas<br />
que habían sido siempre potables hasta este mom<strong>en</strong>to.<br />
Se me ha pedido que hable especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Aguas Minerales<br />
Naturales. ¿Cuál es la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un agua mineral natural?, <strong>en</strong> principio<br />
eran las aguas mineromedicinales que se <strong>en</strong>vasaban y se v<strong>en</strong>dían<br />
con la d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> agua mineromedicinal <strong>en</strong>vasada, por<br />
ejemplo Insalus, pero ocurre que el Estado español <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la CEE y<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con que existe una Directiva Europea para las Aguas<br />
Minerales Naturales <strong>en</strong>vasadas. Entonces la d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> producto<br />
Agua Mineromedicinal <strong>en</strong>vasada, no vale <strong>en</strong> Europa, esto ocurrió<br />
<strong>en</strong> Portugal también, y España y Portugal tuvieron que cambiar la<br />
d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> producto.<br />
Creo que esto es interesante porque alguno se pue<strong>de</strong> preguntar<br />
por qué <strong>en</strong> las etiquetas <strong>de</strong> algunas aguas minerales naturales hay<br />
una m<strong>en</strong>ción que dice: <strong>de</strong>clarada mineromedicinal <strong>en</strong> tal fecha y esta<br />
calificación no la pier<strong>de</strong>. Lo que ha habido es un cambio <strong>de</strong> d<strong>en</strong>ominación<br />
<strong>de</strong>l producto y esto explica que la misma agua cuando se utiliza<br />
<strong>en</strong> un balneario es agua mineromedicinal porque ti<strong>en</strong>e propieda<strong>de</strong>s<br />
sufici<strong>en</strong>tes para o curar una <strong>en</strong>fermedad o mejorar una <strong>en</strong>fermedad.<br />
Esta misma agua si se <strong>en</strong>vasa cambia <strong>de</strong> d<strong>en</strong>ominación sin per<strong>de</strong>r esta<br />
calificación.<br />
A partir <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> legislación que se produjo <strong>en</strong> el Estado español<br />
ya se pue<strong>de</strong> solicitar y obt<strong>en</strong>er directam<strong>en</strong>te la calificación Agua<br />
Mineral Natural sin t<strong>en</strong>er que pasar por Agua Mineromedicinal, es un<br />
poco complicado pero me ha parecido interesante explicarlo.<br />
¿Qué es lo que se le pi<strong>de</strong> a un agua para <strong>de</strong>clararla agua mineral<br />
natural?. Hay que pres<strong>en</strong>tar un expedi<strong>en</strong>te que no voy a <strong>de</strong>tallar, <strong>en</strong><br />
todo caso <strong>de</strong>cir que es largo y ciertam<strong>en</strong>te costoso. Hay que preparar<br />
docum<strong>en</strong>tos durante un año y medio o dos. Las características fundam<strong>en</strong>tales<br />
son agua <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> profundo, un agua mineral natural no se<br />
da nunca a un agua <strong>de</strong> un río o <strong>de</strong> un lago, es agua <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> profundo<br />
captada o bi<strong>en</strong> mediante pozos o y son<strong>de</strong>os o bi<strong>en</strong> un manantial<br />
si el orig<strong>en</strong> es profundo y el agua sale por si sola. Es un agua que ti<strong>en</strong>e<br />
una calidad microbiológica perfecta, no pue<strong>de</strong> estar contaminada<br />
<strong>de</strong> ninguna manera por bacterias; ya no sería nunca un agua mineral<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 75
natural. En cuanto a la composición química dos características: es<br />
un agua <strong>de</strong> composición constante, cosa que no se exige a un agua<br />
<strong>de</strong> consumo público; a un agua <strong>de</strong> consumo público le basta con ser<br />
potable, lo mismo le da que t<strong>en</strong>ga 100 ó 200 miligramos por litro <strong>de</strong> bicarbonatos<br />
o <strong>de</strong> calcio o <strong>de</strong> lo que sea, mi<strong>en</strong>tras se mant<strong>en</strong>ga siempre<br />
por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> unos límites que están establecidos para las aguas<br />
<strong>de</strong> consumo público pero no para las aguas mineromedicinales <strong>en</strong>vasadas<br />
ni naturalm<strong>en</strong>te para las aguas minerales naturales.<br />
¿Cómo se consigue esta aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contaminación?. Porque un<br />
agua mineral natural ti<strong>en</strong>e que estar protegida fr<strong>en</strong>te a posible contaminación<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> externo, lo que se consigue por una captación profunda<br />
y la vigilancia constante <strong>de</strong> todo lo que hay <strong>en</strong> lo que se llama<br />
Perímetro <strong>de</strong> Protección Minera, no pue<strong>de</strong> haber industrias, no pue<strong>de</strong><br />
haber granjas agrícolas que g<strong>en</strong>erarían una contaminación.<br />
Otra característica muy importante <strong>de</strong> las aguas minerales naturales<br />
es que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>en</strong>vasar sin ningún tratami<strong>en</strong>to, no se pue<strong>de</strong><br />
esterilizar, ni pasteurizar, ni ponerle bactericidas, ni conservantes, ni<br />
cloro , ni ultravioletas, nada <strong>de</strong> lo que es normalm<strong>en</strong>te necesario para<br />
proteger un agua <strong>de</strong> consumo público y mant<strong>en</strong>erla <strong>en</strong> límites <strong>de</strong> potabilidad.<br />
Si todas estas condiciones se cumpl<strong>en</strong> se autoriza el <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong><br />
un agua <strong>de</strong>terminada y eso quiere <strong>de</strong>cir que es un producto mucho<br />
más <strong>de</strong>licado que la cerveza por ejemplo, que el vino, que la leche.<br />
La leche se pue<strong>de</strong> esterilizar, se ti<strong>en</strong>e que esterilizar o se ti<strong>en</strong>e que<br />
pasteurizar, muchas bebidas llevan conservantes o bactericidas, el<br />
agua mineral natural no lleva absolutam<strong>en</strong>te nada.<br />
En el tema <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to normalm<strong>en</strong>te hay excepciones, a las<br />
aguas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hierro <strong>en</strong> la captación, <strong>en</strong> el manantial o <strong>en</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, se les pue<strong>de</strong> separar este hierro antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>vasarla,<br />
porque <strong>de</strong> lo contrario se iba a separar una vez <strong>en</strong>vasada con lo<br />
cual t<strong>en</strong>dríamos un agua mineral natural que <strong>en</strong> la botella t<strong>en</strong>dría un<br />
poso <strong>de</strong> hidróxido férrico. Algunas aguas mineromedicinales se <strong>en</strong>vasan<br />
con su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> hierro, no es el caso <strong>de</strong> la mayoría porque<br />
son aguas que se utilizan como agua <strong>de</strong> mesa y <strong>en</strong>tonces ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
t<strong>en</strong>er un aspecto y unas características agradables para la bebida.<br />
76 / zumardi - CIT Agua y salud
Este tema <strong>de</strong> las aguas minerales naturales <strong>en</strong>vasadas ti<strong>en</strong>e especial<br />
interés <strong>en</strong> el Estado español porque España es uno <strong>de</strong> los cuatro<br />
países productores más importantes europeos, los tres primeros<br />
son Alemania, Francia e Italia. Normalm<strong>en</strong>te la producción <strong>de</strong> estos<br />
tres países es muy parecida <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> litro año o <strong>de</strong> consumo, es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> litros por habitante y año, están todos <strong>en</strong>tre 100-125 litros por<br />
habitante y año. En España, que es el cuarto país, muy por <strong>de</strong>late <strong>de</strong><br />
todos los <strong>de</strong>más como puedan ser Inglaterra, Bélgica, Portugal por<br />
ejemplo y no digamos ya los que han <strong>en</strong>trado hace poco <strong>en</strong> Europa<br />
como Dinamarca o Irlanda don<strong>de</strong> el agua <strong>en</strong>vasada es todavía un producto<br />
<strong>de</strong> muy poca difusión. El consumo <strong>en</strong> España está alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
50 ó 60 litros por año, si me equivoco aquí está Malcorra que lo sabe<br />
perfectam<strong>en</strong>te porque eso va variando <strong>de</strong> un año para otro, pero es<br />
una industria importante y que a<strong>de</strong>más está <strong>en</strong> constante aum<strong>en</strong>to,<br />
excepto el año pasado don<strong>de</strong> se produjo una situación un poco mala<br />
<strong>de</strong>bido a la sequía que se prolongó durante mucho tiempo, produjo un<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción y a continuación vino la normalización y <strong>en</strong>tonces<br />
hubo una especie <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>azo, pero <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es<br />
a aum<strong>en</strong>tar.<br />
¿En qué mundo se mueve la legislación <strong>de</strong> las aguas minerales <strong>en</strong>vasadas?.<br />
Convi<strong>en</strong>e recordar que el concepto <strong>de</strong> Agua Mineral<br />
Natural anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> Portugal era A g u a<br />
Mineromedicinal. Es un concepto europeo <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>en</strong><br />
Asia, <strong>en</strong> América, <strong>en</strong> Estados Unidos (América <strong>de</strong>l Norte), la realidad<br />
es que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ni i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lo que es un agua mineral natural <strong>en</strong>vasada.<br />
En América <strong>de</strong>l Sur bastante, porque muchos países, Arg<strong>en</strong>tina<br />
por ejemplo, por citar alguno, han recibido la cultura española o el norte<br />
<strong>de</strong> África ha recibido normalm<strong>en</strong>te la cultura francesa, pero la i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> lo que es un agua que ti<strong>en</strong>e unas características favorables a la salud<br />
<strong>de</strong>l consumidor, esto es europeo, ésta es una característica fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong>l agua mineromedicinal, llega a mejorar <strong>de</strong> tal manera una<br />
<strong>en</strong>fermedad, una afección que pue<strong>de</strong> incluso curarla o por lo m<strong>en</strong>os<br />
alargar muchísimo el proceso. El agua mineral natural, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición,<br />
se dice que ti<strong>en</strong>e que t<strong>en</strong>er cualida<strong>de</strong>s favorables a la salud <strong>de</strong>l<br />
consumidor.<br />
El tercer eslabón sería el agua <strong>de</strong>l consumo público que lo que ti<strong>en</strong>e<br />
que hacer es aplacar la sed y sirve para usos domésticos y para<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 77
hacer pipí y nada más. ¿Por qué estas difer<strong>en</strong>cias?. La naturaleza no<br />
hace saltos, no hay un agua curativa y otra que no sirve nada más que<br />
para calmar la sed, están estos intermedios.<br />
Pero como <strong>de</strong>cía, <strong>en</strong> Europa no hay un criterio uniforme. Por una<br />
parte está la tradición mediterránea, la tradición latina, románica que<br />
es la seguida por los países mediterráneos, Francia, España,<br />
Portugal, Italia evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, Bélgica también y alguno más. Para<br />
estos países el agua mineral natural es el agua que ti<strong>en</strong>e efectos favorables<br />
sobre la salud y para obt<strong>en</strong>er la <strong>de</strong>claración lo han <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar<br />
(otra cosa es la aplicación <strong>de</strong> la legislación). Para los países<br />
germánicos, Alemania fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, Holanda también y otros <strong>de</strong><br />
su <strong>en</strong>torno es otra cosa, es el agua que ti<strong>en</strong>e un cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> sales<br />
disueltas superior a un gramo por litro, es un concepto cuantitativo.<br />
Qué pasa cuando se forma la CEE y los que <strong>en</strong>tonces estaban,<br />
que España no estaba <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>cid<strong>en</strong> redactar unas normas,<br />
una Directiva <strong>de</strong> Aguas Minerales Naturales europea para facilitar<br />
el libre comercio intracomunitario y eliminar barreras. Ocurre que<br />
se pasan años discuti<strong>en</strong>do porque unos hablan <strong>de</strong> cantidad y otros hablan<br />
<strong>de</strong> calidad, pero por fin se llega a un cons<strong>en</strong>so y se publica una<br />
Directiva Europea para Aguas Minerales Naturales <strong>en</strong>vasadas <strong>en</strong><br />
1980, hace ya 17 años.<br />
Un tema interesante para ver estas difer<strong>en</strong>cias es que la CEE, <strong>de</strong>cidió<br />
publicar <strong>en</strong> el diario oficial <strong>de</strong> la CEE el mismo día, <strong>en</strong> el mismo<br />
diario oficial y con dos números <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> correlativos, la 777 y la 778<br />
la Directiva para Aguas Minerales Naturales <strong>en</strong>vasadas y la Directiva<br />
para Aguas <strong>de</strong> Consumo Público, <strong>de</strong> manera que era claram<strong>en</strong>te y explícitam<strong>en</strong>te<br />
legislado que son dos productos distintos y que no hay<br />
que confundirlos.<br />
Esto me da pie a <strong>de</strong>cir algo que para algunos es chocante pero es<br />
así, un Agua Mineral Natural <strong>en</strong>vasada no ti<strong>en</strong>e porqué ser potable <strong>en</strong><br />
el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la legislación aplicable. Las aguas <strong>de</strong> consumo público<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que correspon<strong>de</strong>r a unas características <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes mayoritarios,<br />
limitados bajo p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> ser calificadas <strong>de</strong> no potables y tampoco<br />
pued<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>er otros parámetros, otros compon<strong>en</strong>tes.<br />
Un análisis consiste <strong>en</strong> investigar qué es lo que hay y <strong>en</strong> qué can-<br />
78 / zumardi - CIT Agua y salud
tidad está y otra segunda parte comprobar que no hay nada <strong>de</strong> lo que<br />
no pue<strong>de</strong> haber. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>en</strong>seguida que me refiero a mercurio,<br />
a cianuros, naturalm<strong>en</strong>te que no ti<strong>en</strong>e que haber, pero es que la lista<br />
es más larga y hay otros que están <strong>en</strong>tre medio, que no son ni maravillosos<br />
ni inocuos, ni v<strong>en</strong><strong>en</strong>os, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su cantidad, <strong>de</strong> su<br />
conc<strong>en</strong>tración.<br />
Las limitaciones para el agua <strong>de</strong> consumo público son muy claras<br />
y están <strong>en</strong> la Directiva correspondi<strong>en</strong>te. En la Directiva <strong>de</strong> las aguas<br />
minerales naturales no se dice nada a este respecto. Unicam<strong>en</strong>te se<br />
dice que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que t<strong>en</strong>er tóxicos pero lo <strong>de</strong>más ¿por qué no se dice<br />
nada?. Porque cada una <strong>de</strong> ellas ha sido estudiada una por una y<br />
la autoridad compet<strong>en</strong>te que hasta el Estado <strong>de</strong> las Autonomías <strong>en</strong><br />
España era la Administración c<strong>en</strong>tral, el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />
Consumo (<strong>en</strong>tonces era <strong>de</strong> Sanidad y Seguridad Social). Ahora todas<br />
estas compet<strong>en</strong>cias están transferidas a las administraciones autonómicas<br />
pero hay una legislación que es <strong>de</strong> ámbito estatal y la administración<br />
autonómica es la que lo ti<strong>en</strong>e que hacer cumplir. Surg<strong>en</strong> <strong>en</strong>tonces<br />
pequeñas difer<strong>en</strong>cias pero no <strong>de</strong> fondo.<br />
La Directiva <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo público ha dado lugar a un R.D.<br />
<strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> consumo público, la directiva <strong>de</strong> aguas minerales naturales<br />
ha dado lugar a un R.D. que no sólo es <strong>de</strong> aguas minerales naturales<br />
<strong>en</strong>vasadas sino que es <strong>de</strong> todas las aguas <strong>en</strong>vasadas porque<br />
no todas son minerales naturales. Otras se llaman <strong>de</strong> Manantial y<br />
otras se llaman Potables Preparadas. Las <strong>de</strong> Manantial ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que t<strong>en</strong>er<br />
las mismas características que las aguas Minerales Naturales excepto<br />
dos cosas: la no necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos favorables<br />
sobre la salud y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cumplir con las mismas limitaciones<br />
que el agua <strong>de</strong> consumo público. Aguas <strong>de</strong> Manantial, hay<br />
muy pocas; <strong>en</strong> realidad la mayoría <strong>de</strong> las aguas <strong>en</strong>vasadas son<br />
Minerales Naturales. También hay aguas Potables Preparadas, <strong>en</strong> realidad<br />
son aguas tratadas, ya que el que quiere <strong>en</strong>vasar un agua que<br />
requiera un tratami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> su composición química o <strong>de</strong><br />
esterilización pue<strong>de</strong> hacerlo; es un producto que <strong>en</strong>tonces recibe este<br />
nombre y ti<strong>en</strong>e que quedar claram<strong>en</strong>te indicado <strong>en</strong> la etiqueta.<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 79
COLOQUIO.<br />
I L: Nos ha aclarado el Dr. Oliver-Rodés, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la temperatura<br />
<strong>de</strong>l agua, ya que concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Cela<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Monts<strong>en</strong>y -<br />
Barcelona - todavía hay g<strong>en</strong>te que cree que el agua sale a 70ºC porque<br />
hay un volcán <strong>en</strong> el subsuelo <strong>de</strong> Cela<strong>de</strong>s.<br />
Y queda otro elem<strong>en</strong>to perturbante <strong>en</strong> el tema balneario que son<br />
los elem<strong>en</strong>tos radioactivos, si realm<strong>en</strong>te son problemáticos, si causan<br />
radioactividad al paci<strong>en</strong>te que las toma. Creo que sería interesante<br />
que nos aclarara el Dr. Oliver-Rodés qué es eso <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos radiactivos<br />
¿por qué están ahí?, ¿para qué sirv<strong>en</strong>?.<br />
B O-R: Habrá que empezar por recordar que la radioactividad no<br />
es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o excepcional, radioactividad hay por todas partes, aquí<br />
<strong>en</strong> esta mesa, <strong>en</strong> mi mano, <strong>en</strong> mi ropa y <strong>en</strong> todas las aguas, lo que<br />
pasa es que la medición <strong>de</strong> esta radioactividad se pue<strong>de</strong> hacer y da<br />
siempre unos niveles bajísimos. El problema surge cuando <strong>en</strong> estos<br />
últimos años o esta última época, se ha alarmado a la población mundial<br />
con las bombas atómicas, con el accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Chernobyl y cuando<br />
se habla <strong>de</strong> radioactividad se ti<strong>en</strong>e la s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que esto es algo<br />
gravísimo, peligrosísimo. No es así. En mi colección <strong>de</strong> botellas <strong>de</strong><br />
aguas <strong>en</strong>vasadas, t<strong>en</strong>go botellas <strong>en</strong> cuya etiqueta se indica como una<br />
m<strong>en</strong>ción muy favorable para la salud que son radioactivas. Una <strong>de</strong><br />
ellas dice concretam<strong>en</strong>te: “la más radioactiva <strong>de</strong> España”. Esto ha <strong>de</strong>saparecido,<br />
claro, porque la g<strong>en</strong>te se asusta cuando lo ve.<br />
Las aguas profundas, las aguas termales, las aguas que proced<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os graníticos suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er unos niveles <strong>de</strong> radioactividad algo<br />
más elevados, radioactividad total alfa, radioactividad total beta,<br />
esto no es ningún riesgo para la salud <strong>de</strong>l consumidor. A partir <strong>de</strong> ciertos<br />
niveles sí interesa conocer cuales son los radioisótopos que g<strong>en</strong>eran<br />
esta radioactividad pues podría ser que <strong>en</strong> algún caso hubiese<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> radón que no ti<strong>en</strong>e ninguna importancia y a<strong>de</strong>más es inestable,<br />
hubiese algún <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>l radio o <strong>de</strong>l uranio o <strong>de</strong>l plutonio y <strong>en</strong><br />
este caso hipotético no se autorizaría el <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong> un agua para el<br />
consumo público, como agua Mineral Natural. En cambio <strong>en</strong> algunos<br />
balnearios, se utiliza la radioactividad <strong>de</strong> las aguas para <strong>de</strong>terminadas<br />
afecciones. Yo no soy médico pero siempre lo he visto para personas<br />
80 / zumardi - CIT Agua y salud
que necesitan una sedación y se les somete a un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cierta<br />
radioactividad durante un tiempo limitado.<br />
En cuanto a las aguas <strong>de</strong> bebida, pi<strong>en</strong>so que nunca ha sido un problema<br />
grave salvo si hay alguna contaminación como podría ser <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> algún accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una c<strong>en</strong>tral nuclear por ejemplo, que gracias<br />
a Dios <strong>en</strong> España ni se ha dado ni es probable que se dé nunca.<br />
JMª U.: <strong>en</strong> este tema <strong>de</strong> la radioactividad yo quiero recordar, a lo<br />
mejor estoy equivocado, pero, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Gipuzkoa <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />
las aguas <strong>de</strong> Urbeloaga <strong>de</strong> Alzola y concretam<strong>en</strong>te creo que<br />
Obdulio Fernán<strong>de</strong>z, hizo un estudio <strong>de</strong> la radioactividad que pres<strong>en</strong>taban<br />
aquellas aguas, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido b<strong>en</strong>eficioso, com<strong>en</strong>taban que<br />
a<strong>de</strong>más t<strong>en</strong>ían una radioactividad <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido positivo y creo que<br />
eran las <strong>de</strong> Alzola, no sé si digo bi<strong>en</strong>, pero creo que sí, que <strong>de</strong> las<br />
aguas <strong>de</strong> Urbeloaga <strong>de</strong> Alzola hay un trabajo muy bonito <strong>de</strong> Obdulio<br />
Fernán<strong>de</strong>z que hablaba <strong>de</strong> la radioactividad <strong>de</strong> esas aguas, <strong>en</strong> ese<br />
s<strong>en</strong>tido.<br />
B O-R.: En realidad los análisis que se hacían <strong>en</strong> la época anterior,<br />
no muy lejana, siempre se <strong>de</strong>terminaba la radioactividad, lo que pasa<br />
es que era por procedimi<strong>en</strong>tos laboriosos, se expresaba <strong>en</strong> curios,<br />
ahora se expresa <strong>en</strong> becquerelios y se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a no darle importancia<br />
a este cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cierta radioactividad a no ser que sea ya muy elevado,<br />
pero yo no conozco ninguna <strong>en</strong> España que t<strong>en</strong>ga estas características.<br />
I.L..: Efectivam<strong>en</strong>te, como se ha com<strong>en</strong>tado aquí, t<strong>en</strong>go que <strong>de</strong>cir<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista terapéutico la condición <strong>de</strong> aguas radiactivas<br />
no solam<strong>en</strong>te no es perjudicial sino que es b<strong>en</strong>eficiosa <strong>en</strong> todos<br />
los procesos, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> toda la patología psicosomática. En<br />
este s<strong>en</strong>tido el balneario que “más radioactividad” pres<strong>en</strong>tan sus<br />
aguas, es el <strong>de</strong> Alange <strong>en</strong> Badajoz, otro balneario muy radiactivo está<br />
<strong>en</strong> Incio <strong>en</strong> Lugo que he t<strong>en</strong>ido la suerte <strong>de</strong> verlo y la Xunta <strong>de</strong><br />
Galicia está haci<strong>en</strong>do una labor increíble <strong>en</strong> este campo <strong>de</strong>l tema balneario;<br />
a mí se me ha pedido una colaboración puntual <strong>en</strong> el tema relacionado<br />
con la estética y me he quedado sorpr<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> ver el interés<br />
y lo pujante que está toda Galicia <strong>en</strong> este tema.<br />
Las aguas <strong>de</strong> Alzola, como se ha com<strong>en</strong>tado aquí, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> evi-<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 81
d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te unos compon<strong>en</strong>tes radiactivos y yo las sigo recom<strong>en</strong>dando<br />
<strong>en</strong> Barcelona, t<strong>en</strong>emos la mala suerte <strong>de</strong> que por los problemas <strong>de</strong><br />
distribución llegu<strong>en</strong> mal, pero para los procesos r<strong>en</strong>ales, los cálculos,<br />
las ar<strong>en</strong>illas, son espectaculares. Es un tema que está ahí, o sea que<br />
realm<strong>en</strong>te “chapeau” por las aguas radiactivas, es muy interesante y<br />
por eso he querido poner el <strong>de</strong>do <strong>en</strong> la llaga porque realm<strong>en</strong>te es problemático<br />
cuando no se sabe.<br />
P.: Como gran consumidor <strong>de</strong> agua que soy, y <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>tes<br />
marcas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mercado, me gustaría que me puntualizaran<br />
agua mineromedicinal, agua potable <strong>de</strong> mesa, etc. Para los que to -<br />
mamos gran cantidad <strong>de</strong> agua ¿cuál sería la más idónea como me -<br />
sa?.<br />
Pero la primera pregunta que quería hacer es a qué se <strong>de</strong>be que,<br />
<strong>en</strong> algunas marcas, cuando abres una botella <strong>de</strong> litro y medio y te la<br />
acercas a la boca para beber un gran trago recibes una pequeña <strong>de</strong>s -<br />
carga <strong>en</strong> el labio. Me suele pasar <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes marcas y a<strong>de</strong>más<br />
marcas que curiosam<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a la misma cu<strong>en</strong>ca, es <strong>de</strong>cir,<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la misma cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> río que exist<strong>en</strong> dos plantas embotella -<br />
doras y me estoy refiri<strong>en</strong>do a Gipuzkoa.<br />
Y por otro lado para lo que com<strong>en</strong>taba al principio, para los gran -<br />
<strong>de</strong>s bebedores <strong>de</strong> agua, qué sería mejor, tomar agua potabilizada o ir<br />
a algún tipo <strong>de</strong> agua mineral concreto, o consultar con un médico pa -<br />
ra saber cuál es la más idónea y no incurrir <strong>en</strong> aportar una serie <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos que no son los idóneos para el cuerpo.<br />
B O-R.: Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es nuevo para mí, ¿aguas con gas o sin<br />
gas?.<br />
P: Aguas no carbónicas y hay más g<strong>en</strong>te que también lo percibe.<br />
B.O.R.: No lo sé no puedo contestarle. Las aguas se <strong>en</strong>vasan mediante<br />
una tecnología muy puesta a punto, no se <strong>en</strong>vasan a presión.<br />
Con tapón corona que al <strong>de</strong>staparlo no veo que pueda producir ningún<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, por ejemplo, <strong>de</strong> aire a presión. Los <strong>en</strong>vases <strong>de</strong><br />
materiales plásticos tampoco, la verdad es que no le veo la posibilidad,<br />
no sabría darle una explicación a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />
Sobre la segunda pregunta yo creo que es un tema <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias.<br />
Pi<strong>en</strong>so que <strong>en</strong> un país bi<strong>en</strong> organizado se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er confian-<br />
82 / zumardi - CIT Agua y salud
za sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que el agua <strong>de</strong>l grifo, el agua <strong>de</strong> consumo público está<br />
perfectam<strong>en</strong>te controlada, hay todo un escalón como nos ha contado<br />
Itziar Zaldua, la administración autonómica, los Ayuntami<strong>en</strong>tos, los<br />
inspectores <strong>de</strong> sanidad…, t<strong>en</strong>dría que ocurrir algún accid<strong>en</strong>te, alguna<br />
contaminación <strong>de</strong> tipo accid<strong>en</strong>tal, normalm<strong>en</strong>te esto no ocurre.<br />
En cuanto a las aguas <strong>en</strong>vasadas, hay también una legislación sobre<br />
la que no me he <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido pero que puedo asegurarles que es muy<br />
dura para las empresas. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que llevar una serie <strong>de</strong> análisis diarios,<br />
otros trimestrales, otros por lo m<strong>en</strong>os cada 5 años y esta legislación<br />
está a<strong>de</strong>más completada con la obligación <strong>de</strong> seguir un tema que<br />
se llama Análisis <strong>de</strong> Riesgos y Control <strong>de</strong> Puntos Críticos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
<strong>en</strong>vasar el agua según Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong> Fabricación, es muy difícil<br />
que un agua <strong>en</strong>vasada esté contaminada, ti<strong>en</strong>e que ser algo accid<strong>en</strong>tal.<br />
Se han dado casos, usted lo sabe muy bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> adulteración provocada,<br />
esto ya es otro tema, durante algún tiempo hubo una epi<strong>de</strong>mia<br />
no muy ext<strong>en</strong>dida pero que hizo mucho daño a aguas <strong>en</strong>vasadas<br />
<strong>en</strong> botellas <strong>de</strong> PVC. Se las pinchaba e introducía d<strong>en</strong>tro una pequeña<br />
cantidad <strong>de</strong> lejía, por ejemplo, o <strong>de</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; esto crea una alarma<br />
social trem<strong>en</strong>da, <strong>de</strong> hecho es una agresión a la empresa que ha <strong>en</strong>vasado<br />
esta agua que no es <strong>en</strong> absoluto responsable porque esto se<br />
ha hecho <strong>en</strong> un almacén o <strong>en</strong> un <strong>de</strong>pósito. A veces son errores por utilizar<br />
ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te botellas <strong>de</strong> agua mineral que han quedado vacías<br />
y ponerles d<strong>en</strong>tro un <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te o un líquido para lavar; esto se<br />
está int<strong>en</strong>tando solv<strong>en</strong>tar con la Asociación <strong>de</strong> Fabricantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes<br />
a ver si se consigue que tom<strong>en</strong> el acuerdo <strong>de</strong> añadir un colorante<br />
para que no se pueda confundir con el agua porque realm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> bares, incluso <strong>en</strong> restaurantes pued<strong>en</strong> ocurrir accid<strong>en</strong>tes. Lo que le<br />
puedo asegurar es que riesgo existe, pero es tan mínimo <strong>en</strong> aguas españolas<br />
y <strong>en</strong> aguas europeas que ni vale la p<strong>en</strong>a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> ello.<br />
Otra cosa es la prefer<strong>en</strong>cia puesto que como dije antes las aguas<br />
Minerales Naturales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una composición estable, se les tolera una<br />
muy pequeña variación y se les ti<strong>en</strong>e que tolerar porque el agua es un<br />
producto natural, no es un producto artificial que se pueda hacer siempre<br />
exactam<strong>en</strong>te igual, pero si un agua es bicarbonatada cálcica ti<strong>en</strong>e<br />
que seguir siéndolo siempre y <strong>en</strong> una proporción estable, <strong>en</strong>tonces<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 83
usted pue<strong>de</strong> probar este agua: la <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro pesada, dura, no me gusta,<br />
voy a probar otra, ésta me parece muy ligera, hay g<strong>en</strong>te que prefiere<br />
las aguas con anhídrido carbónico, con gas carbónico, algunas<br />
son naturales, muy pocas y a otras se les ha añadido anhídrido carbónico<br />
(lo pone la etiqueta), muchas marcas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los dos tipos: el<br />
agua <strong>en</strong> la captación es sin gas carbónico o con una cantidad pequeñísima<br />
y la otra es la misma y le aña<strong>de</strong> a su d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> producto<br />
que es “agua mineral natural con gas carbónico añadido”, <strong>en</strong>tonces<br />
también hay prefer<strong>en</strong>cias porque se pue<strong>de</strong> añadir poco, mucho, y <strong>en</strong>tonces<br />
cada uno pue<strong>de</strong> escoger la que más le guste y <strong>de</strong> ahí la prefer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> las aguas finas, <strong>de</strong> las aguas medianas, <strong>de</strong> las aguas más<br />
cargadas <strong>en</strong> sales, es una cuestión <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia y no <strong>en</strong>tro <strong>en</strong> cuestiones<br />
<strong>de</strong> marketing ni <strong>de</strong> precio, porque esto no es serio ni ci<strong>en</strong>tífico,<br />
ya es otra cosa.<br />
J.M.U.: Abundando <strong>en</strong> lo que dice el Dr. Oliver-Rodés e hilando<br />
con la pregunta que hacía, me parece importante que usted lo que ti<strong>en</strong>e<br />
que hacer, como ha dicho muy bi<strong>en</strong>, es ver la composición química<br />
<strong>de</strong> las aguas, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te las aguas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una composición<br />
química distinta y usted verá que algunas aguas, por ejemplo, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
mucho sodio y otras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco sodio, si usted es un hipert<strong>en</strong>so t<strong>en</strong>drá<br />
que tomar agua que no t<strong>en</strong>ga mucho sodio, como usted sabe, y el<br />
médico le ha dicho, que la sal no le convi<strong>en</strong>e, por ejemplo y si usted<br />
coge un agua y ve que ti<strong>en</strong>e litio, hay aguas que son muy ricas <strong>en</strong> litio<br />
y a lo mejor usted es un <strong>de</strong>presivo, es una persona que el médico,<br />
quizás le recomi<strong>en</strong><strong>de</strong> que tome litio, esto si pue<strong>de</strong> valorarse, hay<br />
aguas, por ejemplo, una catalana que es muy rica <strong>en</strong> litio y que evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
hay g<strong>en</strong>te que lo toma incluso por la mineralización <strong>de</strong> litio<br />
que ti<strong>en</strong>e y le vi<strong>en</strong>e bi<strong>en</strong>, no sé si respondo un poco a esa pregunta,<br />
es <strong>de</strong>cir, vea usted la composición y claro siempre aquellas aguas<br />
que sean muy ricas <strong>en</strong> sodio o las muy bicarbonatadas valorar eso <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> su salud o predisposición.<br />
B O-R.: Puedo añadir una cosa, respecto a la m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la composición<br />
<strong>en</strong> las etiquetas, empiezo por <strong>de</strong>cir que las etiquetas han <strong>de</strong><br />
respon<strong>de</strong>r a una legislación don<strong>de</strong> está indicado: m<strong>en</strong>ciones obligatorias,<br />
tipo <strong>de</strong> producto, orig<strong>en</strong>, término municipal, etc. y las aguas minerales<br />
naturales han <strong>de</strong> poner el análisis, pero ¿qué análisis?. No el<br />
84 / zumardi - CIT Agua y salud
análisis completo que son unas 70 ó 80 <strong>de</strong>terminaciones pero sí los<br />
compon<strong>en</strong>tes mayoritarios, aquello que más ti<strong>en</strong>e el agua y alguno<br />
que la caracterice como sería el litio o el flúor aunque t<strong>en</strong>gan poca<br />
cantidad, pero si hay algo <strong>de</strong> flúor lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que poner y naturalm<strong>en</strong>te<br />
se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que no han <strong>de</strong> poner la lista <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes que no ti<strong>en</strong>e,<br />
sería ridículo poner mercurio negativo, cianuros negativo, plomo<br />
negativo. Por esto son cortos los análisis que hay <strong>en</strong> las etiquetas, esto<br />
es la legislación <strong>en</strong> España, <strong>en</strong> Italia no sé si habéis visto alguna<br />
botella <strong>de</strong> agua mineral, la etiqueta es como una sábana porque les<br />
obligan a poner todo el análisis <strong>de</strong> arriba a abajo, con una cantidad <strong>de</strong><br />
números ridículos porque la g<strong>en</strong>te se pier<strong>de</strong>. En España nos parece<br />
que esto es bastante equilibrado y útil para el público consumidor que<br />
quiera saber qué composición ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estas aguas.<br />
I.L.: Dos notitas a la contestación <strong>de</strong>l señor, solam<strong>en</strong>te quería añadir<br />
<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> la electricidad que realm<strong>en</strong>te no t<strong>en</strong>go ningún conocimi<strong>en</strong>to,<br />
procuraré informarme, pero hacer notar que las aguas que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> carbónico aunque no sean, quizás como Vichy Catalán con un<br />
carbónico burbujeante, las que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una pequeña cantidad <strong>de</strong><br />
carbónico sí que produc<strong>en</strong> una microanestesia a nivel <strong>de</strong> terminaciones<br />
<strong>de</strong> mucosa, concretam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mucosa gustativa y <strong>de</strong> mucosa olfatoria,<br />
<strong>en</strong>tonces pue<strong>de</strong> dar un poco la s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> calambre, pero<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase, y se usan a veces como aperitivas y<br />
darían por ejemplo la s<strong>en</strong>sación que produce la anestesia <strong>de</strong>l d<strong>en</strong>tista<br />
<strong>en</strong> el labio.<br />
Y luego refer<strong>en</strong>te a las indicaciones, <strong>de</strong>cir lo que com<strong>en</strong>taban el Dr.<br />
Oliver-Rodés y el profesor Urkia, sobre las indicaciones <strong>de</strong> las aguas<br />
<strong>en</strong> balneario. El punto óptimo <strong>de</strong> surg<strong>en</strong>cia es don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>tan las<br />
máximas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l agua, la composición química <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong><br />
cuestión y que sí que a nivel <strong>de</strong> los balnearios varía totalm<strong>en</strong>te la indicación.<br />
Aquí <strong>en</strong> España por <strong>de</strong>sgracia los balnearios han estado <strong>de</strong> capa<br />
caída pero <strong>en</strong> Francia, Alemania e Italia hay una primera y una segunda<br />
indicación y no <strong>de</strong>cir que este agua es bu<strong>en</strong>a para todo el proceso<br />
<strong>de</strong> reumatismo y aparato locomotor sino que <strong>en</strong> base a sus características<br />
químicas, primera indicación será el aparto locomotor, será<br />
el digestivo, será el que sea, pero siempre variará y se ati<strong>en</strong>e la<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 85
Seguridad Social <strong>en</strong> estos países exactam<strong>en</strong>te a la legislación, es <strong>de</strong>cir,<br />
usted ti<strong>en</strong>e un problema <strong>de</strong> aparato digestivo pues va a ir <strong>en</strong> este<br />
caso a Cestona o a Cofr<strong>en</strong>tes porque realm<strong>en</strong>te la primera indicación<br />
<strong>de</strong> Cestona es la patología hepatobiliar y la patología digestiva.<br />
Es un poco la difer<strong>en</strong>cia con respecto a las aguas <strong>en</strong>vasadas.<br />
P: Me gustaría saber cómo catalogaría usted al agua <strong>de</strong> Amaroz.<br />
I. Z.: El agua <strong>de</strong> Amaroz es un agua que se utiliza mucho <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong><br />
porque la g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e mucha “fe” <strong>en</strong> ella. Nosotros la analizamos una<br />
media <strong>de</strong> 4 veces al año, una vez cada trimestre, y lo que <strong>de</strong>terminamos<br />
es la potabilidad <strong>de</strong> ese agua. Hasta hace unos años, casi siempre<br />
recibía calificación <strong>de</strong> potable. En los últimos análisis está apareci<strong>en</strong>do<br />
un poquito <strong>de</strong> contaminación bacteriana, niveles muy bajos<br />
que hac<strong>en</strong> que por legislación la t<strong>en</strong>gamos que calificar como no potable,<br />
pero no ti<strong>en</strong>e una calificación <strong>de</strong>finitiva. Pero t<strong>en</strong>go que advertir<br />
que la garantía sanitaria que ti<strong>en</strong>e el agua <strong>de</strong> Amaroz no es la misma<br />
que ti<strong>en</strong>e el agua <strong>de</strong> la red porque no ti<strong>en</strong>e una <strong>de</strong>sinfección que<br />
garantice que siempre sea potable. Cuando llueve mucho su calidad<br />
pue<strong>de</strong> resultar afectada, por lo que yo recomi<strong>en</strong>do que si utilizáis el<br />
agua <strong>de</strong> Amaroz lo hagáis solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> tiempo.<br />
P:Los contaminantes <strong>de</strong> la agricultura, por ejemplo los abonos.<br />
Cada vez t<strong>en</strong>emos más granjas y los <strong>de</strong>pósitos están ll<strong>en</strong>ándose <strong>de</strong><br />
abono que son vertidos <strong>en</strong> los prados, <strong>en</strong> las regatas y <strong>en</strong> todo, ¿ha -<br />
béis tomado alguna medida o qué repercusiones va a t<strong>en</strong>er?.<br />
I.Z.: Te voy a contar un caso concreto <strong>en</strong> la comarca <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a<br />
que es bastante conocido. En g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a<br />
las captaciones <strong>de</strong> agua están <strong>en</strong> zonas muy altas, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> las<br />
cuales no hay vertidos <strong>de</strong> purines que es a lo que se refiere. T<strong>en</strong>emos<br />
un caso concreto, que me imagino que lo habréis oído muchas veces;<br />
<strong>en</strong> Or<strong>en</strong>dain hay una zona con mucha p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la que durante<br />
años y años se ha regado con purines. El regadío con purines es a<strong>de</strong>cuado<br />
para el terr<strong>en</strong>o pero siempre que se haga <strong>en</strong> su medida. Otra<br />
cosa es que reguemos con purines para <strong>de</strong>shacernos <strong>de</strong> los mismos,<br />
no para abonar el terr<strong>en</strong>o. Por tanto ¿cuál es el problema que hay?.<br />
Las captaciones tanto <strong>en</strong> Or<strong>en</strong>dain como <strong>en</strong> otro municipio que es<br />
Ikaztegieta están aguas abajo <strong>de</strong> esas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra que se<br />
están regando. El año pasado tuvimos un episodio <strong>en</strong> el que<br />
86 / zumardi - CIT Agua y salud
Ikaztegieta estuvo un mes sin agua potable porque llovió muchísimo y<br />
esos purines llegaron a los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> agua. A nivel <strong>de</strong> la comarca<br />
<strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a es el único caso importante porque el resto <strong>de</strong> las captaciones<br />
casi todas están por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> las pra<strong>de</strong>ras que se riegan.<br />
De todos modos, yo a los baserritarras siempre les recomi<strong>en</strong>do que<br />
utilic<strong>en</strong> los purines, o las pixas como <strong>de</strong>cimos aquí, para abonar el terr<strong>en</strong>o,<br />
que no utilic<strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o para <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> la pixa.<br />
Habrá que buscar una alternativa <strong>en</strong> zonas don<strong>de</strong> no haya captaciones<br />
<strong>de</strong> agua próximas porque para nosotros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> Sanidad lo primero es la salud <strong>de</strong> la población.<br />
P: Antes, al hablar <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a, has<br />
nombrado dos poblaciones: Baliarrain y Belauntza que están consi<strong>de</strong> -<br />
radas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> alerta. ¿Si tuvierais que rotular las aguas <strong>de</strong><br />
esas poblaciones lo harías como no potables?.<br />
I.Z.: Cuando hablamos <strong>de</strong> rotular, hablamos <strong>de</strong> manantiales y fu<strong>en</strong>tes<br />
que no están conectadas a la red. Las aguas a las que te refieres<br />
son no potables (abastecimi<strong>en</strong>to público) y se supone que el<br />
Ayuntami<strong>en</strong>to habrá informado a todos sus habitantes <strong>de</strong> que el agua<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> la red es no potable, porque <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Baliarrain es<br />
un agua con niveles <strong>de</strong> contaminación bajos que pue<strong>de</strong> ser que no<br />
t<strong>en</strong>ga gérm<strong>en</strong>es patóg<strong>en</strong>os y la población esté inmunizada a esa flora,<br />
pero <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Belauntza la contaminación es muy importante.<br />
P: ¿Cuáles son los factores <strong>de</strong>terminantes para consi<strong>de</strong>rar un<br />
agua potable o no y hasta qué punto el consumidor se pue<strong>de</strong> fiar <strong>de</strong><br />
ellos?.<br />
I.Z.: Cuando digo que son aguas no potables te hablo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> vista microbiológico porque tanto las <strong>de</strong> Balearrain como las<br />
<strong>de</strong> Belauntza químicam<strong>en</strong>te son aguas correctas, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ningún<br />
compon<strong>en</strong>te tóxico que pueda ser motivo <strong>de</strong> alarma. Cuando hacemos<br />
un análisis microbiológico no hacemos una lista <strong>de</strong> todos los patóg<strong>en</strong>os<br />
y empezamos a buscarlos porque cada análisis podría suponer<br />
un mes <strong>de</strong> trabajo. Lo que se hace es buscar unos microorganismos<br />
que nos indiqu<strong>en</strong> que ese agua ti<strong>en</strong>e contaminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
fecal. Lo que buscamos son unas bacterias y unos virus característicos<br />
cuya pres<strong>en</strong>cia indica que ese agua ha sido contaminada con una<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 87
masa fecal, pue<strong>de</strong> ser por agricultura, por aguas urbanas o por ganado<br />
diseminado <strong>en</strong> el monte. Pue<strong>de</strong> ocurrir que estén pres<strong>en</strong>tes esos<br />
microorganismos que indican que el agua está contaminada y que no<br />
haya patóg<strong>en</strong>os pero adviert<strong>en</strong> <strong>de</strong> una contaminación fecal y un riesgo.<br />
Pue<strong>de</strong> ocurrir que una vaca que está <strong>en</strong> el monte t<strong>en</strong>ga por ejemplo<br />
Salmonella; antes o <strong>de</strong>spués esa Salmonella va a llegar a una regata<br />
o a un manantial. Has dicho que no ha habido problemas, hay un<br />
caso, <strong>en</strong> Belauntza concretam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> una familia<br />
que estuvieron bastante mal. El hecho <strong>de</strong> que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no hayan<br />
existido brotes que hayan afectado a mucha población no quiere<br />
<strong>de</strong>cir que no exista un riesgo sanitario. Las bacterias y los virus que<br />
buscamos son indicadores <strong>de</strong> una contaminación, no buscamos<br />
Salmonella, Shigella,…, todos los patóg<strong>en</strong>os, porque no sabríamos<br />
cuál buscar, se busca algo que indique que ese agua está contaminada.<br />
P: El Dr. Oliver-Rodés ha hecho un com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> pasada como<br />
que <strong>en</strong> Estados Unidos no se <strong>en</strong>vasa el agua y que <strong>en</strong> América latina<br />
si se hace agua <strong>en</strong>vasada o no sé si le he <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido mal.<br />
B O-R.: Eso se refería a un com<strong>en</strong>tario sobre la cultura <strong>de</strong> lo que<br />
es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el agua mineral natural, un agua que ti<strong>en</strong>e acción favorable<br />
sobre la salud. En países anglosajones ese concepto es muy reci<strong>en</strong>te<br />
y para ellos es más bi<strong>en</strong> una forma <strong>de</strong> facilitar agua <strong>en</strong>vasada<br />
<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad sin gusto <strong>de</strong> cloro, <strong>en</strong>tonces dan mucha importancia<br />
a que esté esterilizada. Allí no pue<strong>de</strong> haber ninguna bacteria patóg<strong>en</strong>a<br />
ni indicadora ni nada <strong>de</strong> nada. Pero esto no es un producto artificialm<strong>en</strong>te<br />
preparado y a<strong>de</strong>más yo le puedo asegurar que las plantas<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong> agua mineral natural europeas y las españolas, que<br />
son las que conozco más, lo hac<strong>en</strong> con tal cuidado sanitario que este<br />
cuidado es superior al <strong>de</strong> aquellas plantas o industrias <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>vasadas<br />
que están <strong>en</strong> países don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> ozonizar o clorar el<br />
agua porque <strong>en</strong>tonces no dan tanta importancia a que las botellas estén<br />
limpias, o los tapones, las manos sucias <strong>de</strong> los operarios. Como<br />
les vamos a poner cloro pues ya se arreglará, esto es un riesgo muy<br />
gran<strong>de</strong> porque esas tecnologías pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er fallos.<br />
La legislación <strong>en</strong> estos países es distinta, les ha costado muchísimo<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el concepto <strong>de</strong> agua mineral natural y lo han aprovecha-<br />
88 / zumardi - CIT Agua y salud
do para fr<strong>en</strong>ar la circulación <strong>de</strong> productos y las exportaciones e importaciones.<br />
En Europa están países como Dinamarca, Irlanda o Gran<br />
Bretaña don<strong>de</strong> por ejemplo <strong>en</strong> Gran Bretaña hace 10 años había muy<br />
pocas marcas, ahora habrá más <strong>de</strong> 70. Algunas son botellas <strong>de</strong> litro y<br />
medio o dos litros para consumo familiar pero otras son ya para los<br />
pub ingleses con el whisky don<strong>de</strong> vale tanto el whisky como un botecito<br />
<strong>de</strong> agua. Es un lujo, es otro mundo. Realm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e más peso la<br />
tradición románica, latina y la germánica. En Alemania la industria <strong>de</strong><br />
aguas minerales <strong>en</strong>vasadas es pot<strong>en</strong>tísima, habrá 250 marcas, <strong>en</strong><br />
Italia unas 300, <strong>en</strong> Francia unas 170, <strong>en</strong> España unas 130 más o m<strong>en</strong>os,<br />
porque sal<strong>en</strong> nuevas y alguna <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando cierra también.<br />
I.L.: Hay un tema nuevo refer<strong>en</strong>te a las aguas que es la cosmética<br />
termal y las líneas termales también se están afianzando, concretam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> Francia o <strong>en</strong> Italia, don<strong>de</strong> el elem<strong>en</strong>to primordial es el agua<br />
<strong>en</strong> spray. Es otra salida que vamos a t<strong>en</strong>er ya, nos están invadi<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to los productos franceses pero yo pi<strong>en</strong>so que estamos<br />
perfectam<strong>en</strong>te capacitados para elaborar nuestras propias líneas<br />
cosméticas y realm<strong>en</strong>te con un coste muy inferior a importarlas.<br />
B O-R.: Yo por lo que sé, es que es un producto bastante caro por<br />
el proceso <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ado, por el <strong>en</strong>vase propiam<strong>en</strong>te dicho y que ti<strong>en</strong>e<br />
una salida relativam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rada. Se está imponi<strong>en</strong>do mucho <strong>en</strong><br />
Francia porque la industria cosmética <strong>en</strong> Francia es muy importante<br />
<strong>en</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos y <strong>en</strong> España alguno quizás lo int<strong>en</strong>te <strong>en</strong> breve<br />
pero yo no conozco ninguno todavía, las que se v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aquí son marcas<br />
francesas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te.<br />
I . L.: Itziar, ¿qué recom<strong>en</strong>daciones harías a la población <strong>de</strong><br />
<strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tu punto <strong>de</strong> vista y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral por ext<strong>en</strong>sión a la<br />
Comunidad?.<br />
I.Z.: En g<strong>en</strong>eral diría a la g<strong>en</strong>te que aunque mi pon<strong>en</strong>cia haya podido<br />
resultar un poco alarmista, se pue<strong>de</strong> beber agua <strong>de</strong>l grifo tranquilam<strong>en</strong>te.<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hemos t<strong>en</strong>ido el caso <strong>de</strong> una señora que<br />
<strong>de</strong>cía que cuando llovía el agua se ponía muy turbia. Ese día no hace<br />
falta que yo diga a nadie que no se beba el agua. De todas formas<br />
quiero que sepan que cuando nosotros hacemos una analítica y vemos<br />
que es no potable y que pue<strong>de</strong> existir una situación <strong>de</strong> riesgo pa-<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 89
a la población, avisamos a los Ayuntami<strong>en</strong>tos y los Alcal<strong>de</strong>s emit<strong>en</strong><br />
un bando <strong>de</strong> no potabilidad. Es <strong>de</strong>cir, que las aguas están vigiladas.<br />
Hay días <strong>en</strong> los que aunque el agua está bastante turbia, si se ve que<br />
el mal tiempo está remiti<strong>en</strong>do y está bajando la turbi<strong>de</strong>z no se emite<br />
un bando porque al día sigui<strong>en</strong>te ese agua está perfectam<strong>en</strong>te.<br />
Cuando consi<strong>de</strong>ramos que hay un riesgo sanitario, se avisa a la población.<br />
Hay muchos pueblos <strong>de</strong> la comarca que conoc<strong>en</strong> estas situaciones<br />
y que todos los años ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un bando <strong>de</strong> 2 ó 3 días dici<strong>en</strong>do<br />
que como medida <strong>de</strong> precaución no se consuma agua. Se trata siempre<br />
<strong>de</strong> medidas prev<strong>en</strong>tivas, procuramos tomar la medida antes <strong>de</strong><br />
que haya un brote infeccioso.<br />
I.L.: Como veis, el tema <strong>de</strong>l agua y la salud es muy amplio y aún<br />
no hemos hablado <strong>de</strong> la talasoterapia. Todos conocéis La Perla, el tema<br />
<strong>de</strong>l mar y la salud que está ahí es un tema que sugeriría para un<br />
próximo <strong>de</strong>bate porque realm<strong>en</strong>te es largo.<br />
Una pregunta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista histórico a José Mª Urkia ¿<br />
podría coexistir actualm<strong>en</strong>te un balneario con termas antiguas romanas<br />
con un balneario actual como es el <strong>de</strong> Lugo?, ¿pi<strong>en</strong>sas que realm<strong>en</strong>te<br />
se pued<strong>en</strong> utilizar las termas, se pued<strong>en</strong> utilizar los balnearios<br />
<strong>en</strong> unos baños antiguos o sea <strong>en</strong> una estructura? ¿se podría conservar?,<br />
es una pregunta que está ahí porque ellos lo están consi<strong>de</strong>rando.<br />
J.M.U.: Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hay que a<strong>de</strong>cuar las estructuras balnearias<br />
al mom<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>te y al confort pres<strong>en</strong>te, pero yo creo que está bi<strong>en</strong><br />
no per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista toda la tradición grecolatina que ha sido y realm<strong>en</strong>te<br />
es volver a aquello <strong>de</strong> otra manera y me parece que es bu<strong>en</strong>o<br />
que el atisbo histórico siga ahí y evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con la mo<strong>de</strong>rnidad <strong>de</strong>l<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuanto a todas las estructuras técnicas, etc. pero <strong>en</strong> realidad<br />
es volver, el agua es la misma.<br />
P: Me gustaría saber algo sobre la importancia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase, por<br />
ejemplo <strong>de</strong>l PVC.<br />
B O-R.: La verdad es que me ha extrañado que hasta ahora no salga<br />
esa pregunta porque realm<strong>en</strong>te se habla mucho <strong>de</strong> él. Lo único que<br />
le puedo <strong>de</strong>cir es que el <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> vidrio, <strong>de</strong> material plástico, PVC o<br />
PET o polietil<strong>en</strong>o no afecta a la calidad <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> absoluto. Si fue-<br />
90 / zumardi - CIT Agua y salud
se así no estaría autorizado y está autorizado <strong>en</strong> todos los países, alguno<br />
como Alemania lo que pasa es que no les gusta y todas las<br />
aguas van <strong>en</strong> vidrio por razones <strong>de</strong> tradición, <strong>de</strong> comercialización, <strong>de</strong><br />
la legislación que se está imponi<strong>en</strong>do sobre residuos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y por<br />
lo tanto sobre botellas vacías. <strong>en</strong>tonces obligan a recoger las botellas….<br />
Esto está vini<strong>en</strong>do pero por razones <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te y por razones <strong>de</strong> ahorro <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. Hay quién dice, con razón,<br />
que es absurdo gastar tantos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> petróleo y tanta <strong>en</strong>ergía<br />
para fabricar <strong>en</strong>vases que luego se tiran. Lo que es seguro es que<br />
los <strong>en</strong>vases <strong>de</strong> PVC, <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> polivinilo, no afectan a la calidad el<br />
agua ni <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego mucho m<strong>en</strong>os a la salud <strong>de</strong>l consumidor, eso está<br />
absolutam<strong>en</strong>te dominado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace años ya. Al principio se hablaba<br />
<strong>de</strong> la posibilidad <strong>de</strong> que alguno <strong>de</strong> los aditivos <strong>de</strong>l PVC que no<br />
es un producto puro, lleva muchos aditivos, pasara al líquido que se<br />
utiliza no sólo para agua sino para aceite, vino, leche… y esto se estudió,<br />
se dominó y no hay ningún problema. Se utiliza también para<br />
medicam<strong>en</strong>tos, para inyectables por ejemplo, es evid<strong>en</strong>te que esta<br />
tecnología está absolutam<strong>en</strong>te dominada.<br />
La verdad es que las campañas <strong>de</strong> Gre<strong>en</strong>-Peace por ejemplo, puedo<br />
<strong>de</strong>cir que soy ecologista como cualquiera porque me gusta la protección<br />
<strong>de</strong> la Naturaleza y soy miembro <strong>de</strong> Depana por ejemplo. De<br />
Gre<strong>en</strong>-Peace no porque se ha equivocado <strong>de</strong>masiadas veces, ¿qué<br />
es lo que dic<strong>en</strong>?, que al incinerarlo <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> dioxinas, primero que<br />
no es seguro, no está <strong>de</strong>mostrado ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te y segundo que no<br />
es el único producto, hay muchísimos más y tercero que la cantidad<br />
que se produce es tan baja que no va a afectar a la población y cuarto<br />
que no todo el PVC se incinera, <strong>en</strong>tonces es tan discutible esto que<br />
no hay razón alguna a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r para andar haci<strong>en</strong>do campañas <strong>de</strong><br />
rechazar aguas <strong>en</strong>vasadas <strong>en</strong> PVC. Otra cosa es que a mi también<br />
me gusta más el vidrio por tradición o por lo que sea o el otro material<br />
plástico, el PET, porque ti<strong>en</strong>e una mejor pres<strong>en</strong>tación, porque es más<br />
resist<strong>en</strong>te al choque, si cae una botella al suelo no se revi<strong>en</strong>ta, porque<br />
es m<strong>en</strong>os permeable.<br />
El PVC permite el paso <strong>de</strong> vapores o <strong>de</strong> gases a través <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase,<br />
el vidrio no, el PET muy poco, el PVC sí, esto se ha visto cuando<br />
Agua y salud<br />
zumardi - CIT / 91
ha habido alguna reclamación <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong>vasada <strong>en</strong> PVC que huele<br />
a <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te ¿cómo es posible esto?. Yo t<strong>en</strong>go una que huele a agua<br />
<strong>de</strong> colonia. La razón es que ha sido almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> un supermercado<br />
o <strong>en</strong> un hiper muy cerca <strong>de</strong> don<strong>de</strong> están los <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes. Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />
un supermercado se sabe <strong>en</strong> seguida don<strong>de</strong> están los <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes<br />
porque huele, pues ese olor atraviesa el <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> PVC y al cabo <strong>de</strong><br />
unos días pue<strong>de</strong> ser que el agua t<strong>en</strong>ga ese sabor. Lo <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> colonia<br />
es que eran unas garrafas <strong>de</strong> 5 litros que aquí <strong>en</strong> el País Vasco<br />
es un <strong>en</strong>vase que se utiliza poco pero <strong>en</strong> Levante por ejemplo don<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> verano acud<strong>en</strong> miles y miles <strong>de</strong> turistas, la g<strong>en</strong>te lo que quiere es<br />
cantidad <strong>de</strong> agua, <strong>en</strong>tonces se utilizan garrafas <strong>de</strong> plástico <strong>de</strong> 5 litros<br />
o <strong>de</strong> 10 litros incluso y las ti<strong>en</strong><strong>en</strong> almac<strong>en</strong>adas <strong>en</strong> el suelo. Se rompe<br />
una botella <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> colonia, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> y por <strong>de</strong>bajo empapa todas<br />
aquellas garrafas <strong>de</strong> agua que acaban oli<strong>en</strong>do a agua <strong>de</strong> colonia,<br />
la g<strong>en</strong>te maravillada ¿no?.<br />
Otro ejemplo clarísimo es cuando se han almac<strong>en</strong>ado botellas <strong>en</strong><br />
un almacén don<strong>de</strong> hay un bidón <strong>de</strong> gasolina. No tardará mucho tiempo<br />
<strong>en</strong> que todas estas botellas olerán a gasolina y esto es inevitable<br />
pero claro ya es un problema <strong>de</strong> un incorrecto almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, no es<br />
un problema <strong>de</strong>l agua. Finalm<strong>en</strong>te, perdone que me exti<strong>en</strong>da, el <strong>en</strong>vase<br />
<strong>de</strong> plástico está p<strong>en</strong>sado para una rotación muy rápida, para un<br />
consumo rápido. Las botellas <strong>de</strong> vidrio pued<strong>en</strong> conservar el agua durante<br />
muchos años, más <strong>de</strong> 50. Yo t<strong>en</strong>go <strong>en</strong> mi laboratorio, alguna vez<br />
he abierto alguna, pocas porque ya no me quedan tantas y el agua está<br />
exactam<strong>en</strong>te igual que el día que se <strong>en</strong>vasó, la composición química<br />
es exactam<strong>en</strong>te igual, bacteriología no queda porque las 4 bacterias<br />
que había ya se han muerto las pobres. En cuanto al agua <strong>en</strong>vasada<br />
<strong>en</strong> material plástico, <strong>en</strong> PVC, lo que <strong>en</strong>vejece es el material, se<br />
vuelve quebradizo y no pue<strong>de</strong> durar 20, ni 30 ni 40 años.<br />
Sin embargo la legislación cuando se estableció, no distingue <strong>en</strong>tre<br />
el material <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase y se limita a <strong>de</strong>cir que es obligatorio poner<br />
fecha <strong>de</strong> consumo prefer<strong>en</strong>te, no <strong>de</strong> caducidad, máximo 5 años, el<br />
consejo a los industriales a los que están aquí no hace falta que les<br />
diga nada porque ya lo sab<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vidrio poner 5 años, <strong>en</strong> plástico no<br />
pongáis más <strong>de</strong> 1 ó 2 años porque para qué si a los dos años la botella<br />
se habrá bebido o se habrá tirado ya, es más prud<strong>en</strong>te y la razón<br />
es porque el material es perece<strong>de</strong>ro.<br />
92 / zumardi - CIT Agua y salud
Agua uso y abuso<br />
A g u a u s o y a b u s o<br />
Iñaki Urrizalqui<br />
Santiago Martin Barajas<br />
Jorge Letam<strong>en</strong>dia<br />
Pres<strong>en</strong>tados por:<br />
Josemi Saizar<br />
zumardi - CIT / 93
94 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
J o s é S a i z a r<br />
La mesa redonda <strong>de</strong> esta tar<strong>de</strong> tratara sobre el Uso y Abuso <strong>de</strong>l<br />
agua. Quisiera hacer un breve com<strong>en</strong>tario, voy a dar solam<strong>en</strong>te tres<br />
datos. Uno <strong>en</strong> cuanto al estado real <strong>de</strong> infraestructuras <strong>en</strong> Gipuzkoa.<br />
Si consi<strong>de</strong>ramos Gipuzkoa dividida <strong>en</strong> once comarcas o zonas, que<br />
podrían ser la zona <strong>de</strong> Irún-Fu<strong>en</strong>terrabía, la zona <strong>de</strong> Donostial<strong>de</strong>a y<br />
<strong>de</strong>spués si cada una <strong>de</strong> las comarcas <strong>de</strong>l Urola, Deba y Oria las subdividimos<br />
<strong>en</strong> tres zonas, es <strong>de</strong>cir, la parte alta, media y baja, <strong>en</strong> total t<strong>en</strong>dríamos<br />
once zonas <strong>de</strong> las cuales sólo hay una que ti<strong>en</strong>e resuelto el<br />
problema <strong>de</strong>l ciclo integral: ti<strong>en</strong>e presa, ti<strong>en</strong>e potabilizadora y ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>puradora,<br />
repito, <strong>de</strong> esas once zonas sólo hay una y es la zona <strong>de</strong>l<br />
Urola medio, la zona <strong>de</strong> Azpeitia-Azkoitia. Hay otra zona que no ti<strong>en</strong>e<br />
nada, es la zona <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a. Todas las <strong>de</strong>más ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algo, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
resuelto fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el abastecimi<strong>en</strong>to. A la mayoría les falta el<br />
saneami<strong>en</strong>to, pero la zona <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong>l<strong>de</strong>a no ti<strong>en</strong>e nada, parece ser<br />
que próximam<strong>en</strong>te se va a iniciar la construcción <strong>de</strong> una presa y que<br />
a continuación v<strong>en</strong>drá el resto, pero <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nada.<br />
Otro dato que quiero dar es <strong>en</strong> cuanto al <strong>de</strong>stino que se le da al<br />
agua. De cada ci<strong>en</strong> litros que realm<strong>en</strong>te se aprovechan, 55 aproximadam<strong>en</strong>te<br />
correspond<strong>en</strong> al consumo doméstico, 35 v<strong>en</strong>drían a un consumo<br />
industrial y 10 correspond<strong>en</strong> a lo que llamamos consumo municipal,<br />
poli<strong>de</strong>portivos, riegos municipales, etc. Con esto trato <strong>de</strong> <strong>de</strong>smitificar<br />
un poco la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que cuando se habla <strong>de</strong> quiénes son los consumidores<br />
siempre se habla <strong>de</strong>l sector industrial o <strong>de</strong> los regadíos,<br />
etc. y asumir por nuestra parte lo que nos correspon<strong>de</strong> como ciudadanos.<br />
Por último <strong>en</strong> cuanto a <strong>de</strong>rrochadores, también <strong>en</strong> este caso voy<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 95
a romper un poco la lanza <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los industriales. De cada 100 litros<br />
que sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito municipal con <strong>de</strong>stino al correspondi<strong>en</strong>te<br />
consumo, <strong>en</strong> realidad llegan 65, lo que quiere <strong>de</strong>cir que <strong>de</strong> cada ci<strong>en</strong>,<br />
35 se nos pierd<strong>en</strong> <strong>en</strong> el camino, luego ¿quién es el primer <strong>de</strong>rrochador<br />
aquí?.<br />
Dº Iñaki Urrizalqui, es biólogo, habitualm<strong>en</strong>te trabaja para la<br />
Administración <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio.<br />
Va a tratar el tema <strong>de</strong>l agua como recurso fundam<strong>en</strong>tal y le va a<br />
dar un toque especial, dici<strong>en</strong>do que es un bi<strong>en</strong> natural pero escaso y<br />
que si no se gestiona bi<strong>en</strong> es cuando llegan los problemas.<br />
Dº Santiago Martin Barajas es ing<strong>en</strong>iero agrónomo, trabaja como<br />
consultor medioambi<strong>en</strong>tal y es presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la CODA. La CODA es la<br />
Coordinadora <strong>de</strong> Organizaciones <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Ambi<strong>en</strong>tal que agrupa<br />
aproximadam<strong>en</strong>te a 170 organizaciones ecologistas y forma parte <strong>de</strong><br />
ellas, aquí son conocidas Eki, Txingudi y algunas otras. Es también<br />
asesor <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y repres<strong>en</strong>tante ecologista <strong>en</strong><br />
el Consejo Nacional <strong>de</strong>l Agua.<br />
Dº Jorge Letam<strong>en</strong>dia es lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias químicas, actualm<strong>en</strong>te<br />
es Diputado Foral <strong>de</strong> Obras Hidráulicas y Urbanismo y <strong>en</strong> la legislatura<br />
anterior era <strong>de</strong> Obras Hidráulicas y Medio Ambi<strong>en</strong>te. Si algui<strong>en</strong><br />
pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una visión completa <strong>de</strong> lo que son las obras <strong>en</strong><br />
Gipuzkoa él será <strong>de</strong> los pocos. Nos va a dar una visión <strong>de</strong> lo que son<br />
este tipo <strong>de</strong> obras y su particular visión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Diputación.<br />
96 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
I ñ a k i U r r i z a l q u i<br />
El agua, como ya se ha dicho, es un recurso fundam<strong>en</strong>tal para la<br />
sociedad humana, es un recurso que <strong>en</strong> principio es r<strong>en</strong>ovable pero<br />
no es ilimitado, es <strong>de</strong>cir, se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una forma limitada. Se llega<br />
a <strong>de</strong>cir que es un recurso que <strong>en</strong> el siglo XXI podrá ser causa <strong>de</strong> guerras<br />
<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>terminados países. Hoy <strong>en</strong> día los usos que se hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />
agua son múltiples, incluso <strong>en</strong> algunas ocasiones la misma agua es<br />
usada sucesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados aspectos. En nuestro <strong>en</strong>torno<br />
más inmediato se usa fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te para el consumo humano<br />
(bebida, higi<strong>en</strong>e, etc.), se usa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s industriales, <strong>en</strong> nuestra<br />
zona es utilizado <strong>de</strong> una forma muy escasa <strong>en</strong> el riego, también para<br />
la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fuerza motriz o electricidad y otros tipos <strong>de</strong> usos más<br />
minoritarios, como pueda ser <strong>en</strong> piscicultura por ejemplo.<br />
La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l agua, como he dicho, no es ilimitada. Es un recurso<br />
que incluso pue<strong>de</strong> llegar a agotarse si se gestiona mal. La sobreexplotación,<br />
es <strong>de</strong>cir, la explotación <strong>en</strong> exceso <strong>de</strong>l recurso acuático<br />
pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er unas consecu<strong>en</strong>cias muy graves para los medios,<br />
aparte <strong>de</strong> que pueda llegar incluso a agotarse, pue<strong>de</strong> traer unas consecu<strong>en</strong>cias<br />
nefastas. Para empezar, el consumo que nosotros hacemos<br />
<strong>de</strong>trae caudales, es <strong>de</strong>cir, quita caudal <strong>de</strong> los sistemas acuáticos.<br />
En el caso <strong>de</strong> los ríos quitamos caudal, quitamos una cantidad <strong>de</strong><br />
agua, para consumirla <strong>en</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> nuestras fábricas, <strong>en</strong><br />
lo que sea. Ese agua que t<strong>en</strong>dría que ir por los ríos ya no va por ellos,<br />
va por canales y <strong>de</strong> alguna manera se produce una merma <strong>de</strong>l caudal,<br />
una insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> caudal <strong>en</strong> algunos tramos. Si a esto añadimos<br />
que ese agua cuando se <strong>de</strong>vuelve al río, se <strong>de</strong>vuelve “<strong>en</strong>riquecida”,<br />
es <strong>de</strong>cir, ha pasado por nuestro organismo, la hemos <strong>en</strong>riquecido<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 97
con una serie <strong>de</strong> sustancias y lo que echamos ya no es agua sino es<br />
agua con más cosas y esas cosas que “<strong>en</strong>riquec<strong>en</strong>” el agua es lo que<br />
se llama vulgarm<strong>en</strong>te contaminación.<br />
Ya lo ha dicho Josetxo Saizar, la mayor parte <strong>de</strong>l agua se consume<br />
para bebida e higi<strong>en</strong>e, lo que significa que la mayoría <strong>de</strong> los vertidos<br />
que se produc<strong>en</strong> también ti<strong>en</strong>e orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> los pueblos,<br />
<strong>en</strong> las casas aisladas. Son los vertidos urbanos que contaminan<br />
también <strong>de</strong> forma muy importante nuestro ríos y nuestras costas.<br />
Siempre existe la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el que contamina es otro, siempre qui<strong>en</strong><br />
contamina son las industrias, etc. Y es cierto que contaminan pero no<br />
po<strong>de</strong>mos quitarnos la responsabilidad todos/as nosotros/as, los/as<br />
ciudadanos/as, <strong>de</strong> que nosotros/as contaminamos cada vez que tiramos<br />
<strong>de</strong> la bomba <strong>de</strong>l inodoro.<br />
Aparte <strong>de</strong> este dato <strong>de</strong> la <strong>de</strong>tracción <strong>de</strong> caudal y <strong>de</strong> producir contaminación<br />
<strong>en</strong> las aguas, hay otro tema bastante grave que es la alteración<br />
que producimos al construir las infraestructuras para tomar el<br />
agua. Para tomar el agua se construy<strong>en</strong> presas, gran<strong>de</strong>s presas, pequeñas<br />
presas si es para un consumo pequeño como una pequeña<br />
c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica, un pequeño molino, etc. y esas presas constituy<strong>en</strong><br />
obstáculos para los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las especies migratorias. Se<br />
produc<strong>en</strong> también unas alteraciones <strong>en</strong> la pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l flujo, etc.<br />
En nuestro caso la cantidad <strong>de</strong> presas que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> nuestro territorio<br />
es <strong>en</strong>orme. A<strong>de</strong>más hay otro tema relevante <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to y<br />
es que los manejos que nosotros hacemos con el agua romp<strong>en</strong> la unidad<br />
<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> Ecología se toma la cu<strong>en</strong>ca como una unidad<br />
<strong>en</strong> sí misma, <strong>en</strong> ella el ciclo <strong>de</strong>l agua es completo, po<strong>de</strong>mos difer<strong>en</strong>ciarla<br />
completam<strong>en</strong>te, está más o m<strong>en</strong>os limitada <strong>en</strong> el espacio.<br />
Pero los trasvases que se realizan <strong>de</strong> una cu<strong>en</strong>ca o otra romp<strong>en</strong> esa<br />
unidad <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca: una cantidad <strong>de</strong> agua que t<strong>en</strong>ía que estar <strong>en</strong> tal<br />
cu<strong>en</strong>ca, se pasa a otra con los problemas que eso origina, <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se trasvasa y <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ca a don<strong>de</strong> se trasvasa. En<br />
Gipuzkoa, sintéticam<strong>en</strong>te, los aprovechami<strong>en</strong>tos que po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />
más importantes son los <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, son los prioritarios<br />
<strong>de</strong> alguna forma, consum<strong>en</strong> efectivam<strong>en</strong>te mucha agua; también t<strong>en</strong>emos<br />
aprovechami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agua industriales, industrias que toman<br />
agua para sus procesos industriales, para refrigeración; y luego hay<br />
otros usos <strong>en</strong> los que podríamos <strong>de</strong>stacar los usos <strong>de</strong>stinados a la<br />
98 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
producción <strong>de</strong> fuerza motriz. Los temas relacionados con abastecimi<strong>en</strong>to<br />
y saneami<strong>en</strong>to se van a tocar por los que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> mí<br />
y no voy a dar muchos datos más pero sí que me gustaría hacer hincapié<br />
<strong>en</strong> el problema que supone <strong>en</strong> Gipuzkoa la cantidad tan <strong>en</strong>orme<br />
que hay <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>dicados a fuerza motriz y el escaso<br />
o nulo efecto que esto produce <strong>en</strong> nuestro consumo <strong>de</strong> electricidad.<br />
En Gipuzkoa hay aproximadam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>sadas unas 45 ó 50 c<strong>en</strong>trales<br />
hidroelétricas, son todas minic<strong>en</strong>trales hidroeléctricas. No hay<br />
ningún gran salto hidroeléctrico como po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el Duero,<br />
<strong>en</strong> el Ebro, <strong>en</strong> el Miño, etc. Podríamos <strong>de</strong>cir que son juguetitos, son<br />
pequeñas c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas que produc<strong>en</strong> realm<strong>en</strong>te muy poco.<br />
Para que nos hagamos una i<strong>de</strong>a, antes <strong>de</strong>cíamos que todos los<br />
aprovechami<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una presa que limita el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
especies piscícolas migradoras, <strong>de</strong> hecho por ejemplo, especies como<br />
el salmón y el sábalo, casi <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> nuestros ríos antes<br />
<strong>de</strong> que empezara la contaminación, <strong>de</strong>bido a las presas. Es <strong>de</strong>cir, los<br />
salmones no podían remontar por los ríos al <strong>en</strong>contrar presas insalvables<br />
y casi <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> nuestras aguas antes <strong>de</strong> que empezas<strong>en</strong><br />
los problemas <strong>de</strong> contaminación. Lo dicho, <strong>de</strong> esas 45 ó 50<br />
c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> la actualidad, solam<strong>en</strong>te 13 ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
una escala piscícola, un paso que permita que los peces suban. De<br />
esas 13 solam<strong>en</strong>te me fío <strong>de</strong> 2 ó 3, quizás 5. Hay un par que sabemos<br />
que no funcionan y hay algunas que están <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te mant<strong>en</strong>idas,<br />
porque <strong>en</strong> un medio tan dinámico como el río necesitan un<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, hay que limpiarla periódicam<strong>en</strong>te y la mayor parte <strong>de</strong><br />
ellas están mant<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te y supon<strong>en</strong> problemas. El<br />
resto ni siquiera ti<strong>en</strong>e escala piscícola. Para que os hagáis una i<strong>de</strong>a<br />
más o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> la cantidad <strong>de</strong> caudal que utilizan, aproximadam<strong>en</strong>te<br />
lo que es Donostial<strong>de</strong>a, la zona <strong>de</strong> San Sebastián v<strong>en</strong>drá a consumir<br />
<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1500 litros/segundo, <strong>de</strong> consumo humano, es <strong>de</strong>cir,<br />
es una cantidad muy importante pero estamos abasteci<strong>en</strong>do con ello<br />
a unas 250.000 personas aproximadam<strong>en</strong>te; una pequeña c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica<br />
consume 3.000, 4.000, 5.000, es <strong>de</strong>cir, 2, 3, 4 veces más<br />
que la más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> las conc<strong>en</strong>traciones humanas que t<strong>en</strong>emos nosotros<br />
<strong>en</strong> Gipuzkoa. Pese a todo este caudal que se llevan las c<strong>en</strong>trales<br />
hidroeléctricas, la electricidad que produc<strong>en</strong> solam<strong>en</strong>te supone<br />
el 1.5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> electricidad que se consume <strong>en</strong> Gipuzkoa, es <strong>de</strong>-<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 99
cir, ap<strong>en</strong>as aportan nada. Hay más problemas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />
ríos mejor conservados. Ríos como el Urumea, el Leitzaran, el<br />
Arantzazu son los ríos que más afectados están por las c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas<br />
y coincid<strong>en</strong> con los ríos mejor conservados y m<strong>en</strong>os contaminados.<br />
También t<strong>en</strong>emos el caso <strong>de</strong>l Bidasoa. Resumidam<strong>en</strong>te,<br />
una <strong>en</strong>ergía que ha sido el paradigma <strong>de</strong> las <strong>en</strong>ergías ecológicas, <strong>de</strong><br />
las <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables, <strong>de</strong> lo más ver<strong>de</strong> y lo más ecológico que pue<strong>de</strong><br />
haber, yo creo que lo hay que tomar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista más<br />
negativo <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos aprovechami<strong>en</strong>tos. Otros<br />
aprovechami<strong>en</strong>tos para fuerza motriz, como pued<strong>en</strong> ser, por ejemplo,<br />
molinos hidráulicos, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to no existe un c<strong>en</strong>so muy fiable.<br />
Deb<strong>en</strong> <strong>de</strong> existir unos 25 ó 30 que estén <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to aunque la<br />
mayoría <strong>de</strong> ellos funcionan como elem<strong>en</strong>tos etnográficos, culturales,<br />
no muel<strong>en</strong> <strong>de</strong> una forma industrial. Pero hay un problema específico<br />
que habría que tratar, que es el refer<strong>en</strong>te a la cantidad <strong>de</strong> presas que<br />
exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la actualidad <strong>en</strong> los ríos y que están fuera <strong>de</strong> servicio, no<br />
sirv<strong>en</strong> para nada. En Gipuzkoa hay un trabajo hecho por Antxon<br />
Aguirre que es el “Tratado <strong>de</strong> molinología”, es un c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> molinos <strong>en</strong><br />
Gipuzkoa. C<strong>en</strong>sa más <strong>de</strong> 500 molinos, todos ellos t<strong>en</strong>ían su presa, algunas<br />
han <strong>de</strong>saparecido, algunas han sido <strong>de</strong>molidas o han <strong>de</strong>saparecido<br />
hace muchos años, pero la mayor parte <strong>de</strong> ellas se manti<strong>en</strong>e<br />
todavía y estamos hablando <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 25, 30, 40 molinos que <strong>en</strong><br />
la actualidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> uso. El resto son presas, algunas<br />
<strong>de</strong> un metro, otras <strong>de</strong> 2, otras <strong>de</strong> 3, otras <strong>de</strong> 4 que no sirv<strong>en</strong> para<br />
nada y el c<strong>en</strong>so que existe realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Gipuzkoa no lo conocemos.<br />
Nosotros <strong>en</strong> un trabajo que hicimos para la Diputación, <strong>en</strong> los ríos<br />
principales, Oria, Urola, etc. y <strong>en</strong> los más importantes aflu<strong>en</strong>tes, están<br />
c<strong>en</strong>sadas <strong>en</strong>tre 90 y 100 presas fuera <strong>de</strong> servicio. Solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
estos ríos, y para que os hagáis a la i<strong>de</strong>a, por ejemplo <strong>en</strong> el Oria no<br />
se <strong>en</strong>tró a estudiar aflu<strong>en</strong>tes como el Berastegi o el Amezketa o el<br />
Asteasu, es <strong>de</strong>cir, no es que se <strong>de</strong>jaron las regatillas, ríos relativam<strong>en</strong>te<br />
importantes, por causas presupuestarias, no se pudieron tratar.<br />
Ahora Gobierno Vasco está realizando este estudio. Si contamos la<br />
cantidad <strong>en</strong>orme <strong>de</strong> regatas, regatillas no c<strong>en</strong>sadas por nosotros po<strong>de</strong>mos<br />
p<strong>en</strong>sar que pue<strong>de</strong> haber <strong>en</strong>tre 250, 300 o más presas fuera <strong>de</strong><br />
servicio <strong>en</strong> Gipuzkoa, que no sirv<strong>en</strong> para nada y que provocan un bloqueo<br />
<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los peces <strong>en</strong>tre otras cosas.<br />
100 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
Con esto, visto digamos a vista <strong>de</strong> pájaro, quería tratar ya <strong>de</strong> forma<br />
final y rápidam<strong>en</strong>te, el uso y abuso <strong>de</strong>l agua que es el título <strong>de</strong> la<br />
mesa redonda <strong>de</strong> hoy, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>sligarlo <strong>de</strong>l uso y abuso <strong>de</strong>l medio<br />
acuático. Es difícil difer<strong>en</strong>ciar dón<strong>de</strong> se acaba un río, y el medio<br />
acuático <strong>de</strong>l río no es sólo el agua, es el estado físico <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra,<br />
tan importante <strong>en</strong>tonces como la cantidad <strong>de</strong>l agua y la calidad<br />
es también el estado <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ese río. Como sabéis<br />
y nos <strong>en</strong>contramos a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong>, <strong>de</strong> forma secular<br />
<strong>en</strong> Gipuzkoa, y no solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Gipuzkoa, se han invadido las<br />
zonas inundables <strong>de</strong> los ríos, las vegas, las zonas que están al lado<br />
<strong>de</strong> las márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los ríos, se han invadido por campos <strong>de</strong> cultivo,<br />
por industrias, por zonas habitadas y esto ha g<strong>en</strong>erado el hecho <strong>de</strong><br />
que periódicam<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>sbordami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los ríos, las crecidas, han<br />
afectado <strong>de</strong> forma gravísima a los cascos urbanos y a las zonas industriales<br />
incluso provocando víctimas <strong>en</strong>tre la población. Esto se ha<br />
resuelto realizando obras <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to como la que se ha efectuado<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aquí <strong>en</strong> <strong>Tolosa</strong> que han afectado gravísimam<strong>en</strong>te<br />
al ecosistema <strong>de</strong>l río. El problema es que todavía existe una presión<br />
<strong>en</strong>orme sobre las vegas inundables que todavía no se han ocupado<br />
para que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> urbanísticam<strong>en</strong>te y el <strong>de</strong>sarrollo urbanístico<br />
e industrial <strong>de</strong> esas vegas traerá consigo, si no lo remediamos,<br />
el que se vuelvan a repetir obras que afect<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma muy grave a<br />
los ríos. Esto limita, obviam<strong>en</strong>te, la capacidad <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong><br />
nuestros ríos.<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 101
102 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
S a n t i a g o M a r t í n B a r a j a s<br />
En primer lugar voy a hacer un repaso rápido <strong>de</strong> lo que ha sido la<br />
política hidráulica <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época <strong>de</strong> los 40, cómo está<br />
si<strong>en</strong>do ahora y cómo nos gustaría que fuera <strong>en</strong> un futuro.<br />
Des<strong>de</strong> 1940 hasta la fecha, la política hidráulica que se ha <strong>de</strong>sarrollado<br />
<strong>en</strong> España ha sido bastante similar a lo largo <strong>de</strong>l tiempo. La<br />
gestión <strong>de</strong>l agua se ha basado claram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ofertas,<br />
es <strong>de</strong>cir, el objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la política hidráulica era construir<br />
obras hidráulicas para increm<strong>en</strong>tar los recursos disponibles, para darles<br />
<strong>de</strong>spués un uso, y este <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> oferta que incluso se inició <strong>en</strong><br />
el año 33 cuando los “primeros planes hidráulicos” que existieron, ha<br />
t<strong>en</strong>ido varias consecu<strong>en</strong>cias.<br />
En primer lugar la construcción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas a lo<br />
largo <strong>de</strong> los años. España es el tercer o cuarto país <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong><br />
cuanto a gran<strong>de</strong>s presas se refiere, hay más <strong>de</strong> 1300 gran<strong>de</strong>s presas<br />
<strong>en</strong> todo el Estado, y muchas <strong>de</strong> estas infraestructuras hidráulicas han<br />
t<strong>en</strong>ido un gran impacto medioambi<strong>en</strong>tal, social y económico. Algunos<br />
<strong>de</strong> los impactos medioambi<strong>en</strong>tales que g<strong>en</strong>era una presa resultan<br />
bastante evid<strong>en</strong>tes, pues todo lo que queda d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l vaso <strong>de</strong>saparece<br />
para siempre, y el impacto está <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido.<br />
Por dar algunos datos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 40 a la fecha, han <strong>de</strong>saparecido<br />
bajo las aguas <strong>de</strong> los embalses <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 500 pueblos. En<br />
el Estado hay 8000, o sea, que es un porc<strong>en</strong>taje a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. El<br />
impacto social que ha t<strong>en</strong>ido ha sido bastante importante, hectáreas<br />
y hectáreas <strong>de</strong> bosque, áreas <strong>de</strong> gran valor natural, restos <strong>de</strong> interés<br />
histórico-arqueológico-artístico que están <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> las aguas, éste<br />
ha sido uno <strong>de</strong> los impactos graves <strong>de</strong> esa política hidráulica.<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 103
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no estoy hablando <strong>de</strong> la utilidad <strong>de</strong> estos embalses,<br />
por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to.<br />
En segundo lugar ese planteami<strong>en</strong>to ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> construcciones<br />
hidráulicas ha traído consigo que se produjeran gran<strong>de</strong>s fracasos hidráulicos,<br />
obras que han costado miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> pesetas, que actualm<strong>en</strong>te<br />
no sirv<strong>en</strong> para nada. Hay embalses que se construyeron hace<br />
tiempo, para unos regadíos que no se han hecho y que no se llevarán<br />
a cabo jamás, embalses que no se ll<strong>en</strong>an por problemas geotécnicos<br />
<strong>en</strong> el dique o por problemas <strong>de</strong> filtraciones <strong>en</strong> el vaso <strong>de</strong>l embalse,<br />
<strong>de</strong> esto existe una bu<strong>en</strong>a lista. A<strong>de</strong>más algunas obras conocidas como<br />
el trasvase Tajo-Segura cuyo coste actual <strong>de</strong> realización sería <strong>de</strong> 80 mil<br />
millones <strong>de</strong> pesetas y que <strong>en</strong> principio se diseñó para po<strong>de</strong>r trasvasar<br />
<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1000 hectómetros cúbicos anuales <strong>de</strong>l Tajo al Segura, luego<br />
parece que se dieron cu<strong>en</strong>ta que los cálculos estaban mal hechos<br />
<strong>en</strong> lo que se refiere a las reservas <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el Tajo y se redujo a 600<br />
hectómetros cúbicos, <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> el último plan hidrológico <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />
<strong>de</strong>l Tajo se <strong>de</strong>cía 350 y <strong>en</strong> los años que lleva funcionando no ha<br />
conseguido <strong>en</strong>viar más <strong>de</strong> una media anual <strong>de</strong> 250 hectómetros, una<br />
obra diseñada para 1000 hectómetros manda 250, o sea, funciona al<br />
25% <strong>de</strong> lo que estaba previsto. Eso supone un <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong> dinero pero,<br />
¿qué supone también?, por una parte <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Segura contaban<br />
con 1000 hectómetros y <strong>en</strong>tonces se pusieron a poner tierras <strong>en</strong><br />
regadío <strong>en</strong> base a esas aguas que luego no llegaban, <strong>en</strong>tre otras cosas<br />
porque no existían, ¿eso qué significa?, que luego había que exprimir<br />
la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Tajo, incluso llegar a sacar agua <strong>de</strong> embalses <strong>de</strong><br />
Entrepeñas y Bu<strong>en</strong>día a unos niveles <strong>en</strong> los cuales se ponía <strong>en</strong> peligro<br />
satisfacer las <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> la propia cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Tajo y así nos <strong>en</strong>contrábamos<br />
como agua <strong>de</strong> gran calidad iba por el Tajo-Segura camino <strong>de</strong><br />
los regadíos <strong>de</strong>l Segura y <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Toledo se estaba bebi<strong>en</strong>do<br />
agua residual tratada proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Madrid. Yo he visto<br />
una captación directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Tajo a la que v<strong>en</strong>ían todas las aguas<br />
residuales <strong>de</strong> una región <strong>de</strong> 5 millones <strong>de</strong> habitantes.<br />
La tercera consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta política hidráulica es que la<br />
efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> todo el Estado es realm<strong>en</strong>te bajísima.<br />
El regadío consume el 80% <strong>de</strong>l agua, aquí no, pero <strong>en</strong> el resto<br />
<strong>de</strong>l Estado hay zonas que consum<strong>en</strong> hasta el 95%, <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>emos<br />
que las pérdidas <strong>en</strong> la red <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> regadío son altísi-<br />
104 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
mas, que las técnicas <strong>de</strong> riego que se utilizan <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> las<br />
zonas son altam<strong>en</strong>te inefici<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> los regadíos se<br />
sigue regando a manta (por inundación). Es cierto que ha aum<strong>en</strong>tado<br />
mucho el goteo <strong>en</strong> los últimos años y la aspersión pero sigue regándose<br />
por inundación. En las propias ciuda<strong>de</strong>s también nos <strong>en</strong>contramos<br />
con que la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua es muy baja, <strong>de</strong><br />
hecho el anteproyecto <strong>de</strong>l Plan Hidrológico Nacional reconoce <strong>de</strong>l 25<br />
al 50% <strong>de</strong> pérdidas a nivel g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> todo el Estado, <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
distribución, que es una cifra realm<strong>en</strong>te alta. A<strong>de</strong>más <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />
no existe doble red, actualm<strong>en</strong>te los parques y jardines se están regando<br />
con agua potable, cuando podía utilizarse agua proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
las <strong>de</strong>puradoras <strong>de</strong> aguas residuales, agua reciclada; es curioso que<br />
<strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s como París exista una doble red <strong>de</strong> distribución y por<br />
ejemplo <strong>en</strong> Madrid todavía no exista cuando las disponibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
agua <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> París son infinitam<strong>en</strong>te mayores que las que t<strong>en</strong>emos<br />
<strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> Madrid. En ese s<strong>en</strong>tido la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización<br />
<strong>de</strong>l agua ha sido bajísima, el objetivo era construir gran<strong>de</strong>s embalses<br />
y luego <strong>de</strong> ahí se iba tirando si hacía falta y si no ahí se quedaban<br />
<strong>en</strong> muchos casos muertos <strong>de</strong> risa, ni siquiera se utilizan para<br />
producir electricidad. Actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>saprovechados <strong>en</strong> embalses<br />
ya construídos <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1700 megawatios <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia, lo<br />
equival<strong>en</strong>te a dos reactores nucleares <strong>de</strong> gran pot<strong>en</strong>cia, (el reactor <strong>de</strong><br />
Trillo, el más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> todo el Estado, ti<strong>en</strong>e mil megawatios).<br />
¿Cuál es la situación actual?. Por <strong>de</strong>sgracia la política hidráulica sigue<br />
la misma tónica, el objetivo es construir obras hidráulicas y muchas<br />
veces sin saber para qué. Sirva un dato anecdótico, el organismo<br />
(<strong>en</strong> esta última legislatura) <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Obras<br />
Públicas <strong>de</strong> la Gestión <strong>de</strong>l Agua no se llamaba Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
la Gestión <strong>de</strong>l Agua, se llamaba Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Obras<br />
Hidráulicas, creo que eso es bastante significativo <strong>de</strong> lo que se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día<br />
como gestión el agua, era sinónimo <strong>de</strong> construir obras, hormigón<br />
<strong>en</strong> otras palabras. La situación actual es bastante parecida, sigue<br />
una política <strong>de</strong> oferta, se sigue con gran<strong>de</strong>s embalses cuya utilidad<br />
sigue si<strong>en</strong>do más que dudosa, por ejemplo el gran embalse <strong>de</strong> Itoiz.<br />
Otros embalses como el <strong>de</strong> Irueña <strong>en</strong> Salamanca, el <strong>de</strong> Andébalo (un<br />
embalse aún mayor que el <strong>de</strong> Itoiz que ya fue aprobado <strong>en</strong> el Consejo<br />
<strong>de</strong> Ministros), embalses como Pozo <strong>de</strong> los Ramos <strong>en</strong> Guadalajara, el<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 105
ecrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Yesa, el embalse <strong>de</strong> Navia <strong>en</strong>tre Lugo y Asturias y<br />
una larga lista <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 100 gran<strong>de</strong>s embalses que todavía se pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
construir a lo largo <strong>de</strong> nuestra geografía. Esa tónica sigue todavía<br />
y a<strong>de</strong>más parece que no están dispuestos a r<strong>en</strong>unciar a ella,<br />
a<strong>de</strong>más siempre dic<strong>en</strong> si este embalse no se construye nunca más se<br />
va a po<strong>de</strong>r construir otro embalse <strong>en</strong> el Estado, esos son los razonami<strong>en</strong>tos<br />
que se dan in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que sirvan para algo o no<br />
sirvan para nada.<br />
Luego hay otros aspectos relacionados con el agua que simplem<strong>en</strong>te<br />
se han ignorado, por ejemplo la protección <strong>de</strong>l dominio público<br />
hidráulico que antes ha com<strong>en</strong>tado Iñaki Urrizalqui. Los cauces <strong>de</strong> los<br />
ríos son <strong>de</strong> titularidad pública y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> quedar libres, la Administración<br />
Hidráulica a lo largo <strong>de</strong> los años y <strong>de</strong> manera tradicional no ha hecho<br />
nada por tratar <strong>de</strong> evitar esas ocupaciones <strong>de</strong>l dominio público hidráulico<br />
y las consecu<strong>en</strong>cias han sido incluso pérdidas personales y<br />
han llegado a tragedias como la ocurrida este verano <strong>en</strong> Biescas <strong>en</strong><br />
Huesca, pero <strong>en</strong>cima no es la única, hay bastantes casos más. La<br />
CODA, <strong>en</strong> colaboración con todas las organizaciones <strong>de</strong>l Estado, ha<br />
hecho un primer c<strong>en</strong>so int<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>tectar todo lo que son construcciones<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dominio público hidráulico, construcciones ilegales,<br />
y nos hemos <strong>en</strong>contrado que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dominio público hidráulico a<br />
lo largo <strong>de</strong> todo el Estado hay urbanizaciones <strong>en</strong>teras, hay c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
salud, hay colegios, hay campings, hay bloques <strong>de</strong> pisos, hay construcciones<br />
<strong>de</strong> todo tipo. Hemos estimado que <strong>en</strong> construcciones ilegales,<br />
y no me refiero a huertecitos que un día se inunda y no pasa<br />
nada, sino construcciones <strong>de</strong> verdad d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los cauces, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
España <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 25 mil, !<strong>de</strong> 25 mil!. Es curioso, sobre todo <strong>en</strong> la<br />
costa mediterránea, con la especulación urbanística que ha habido,<br />
que todo lo que sea un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, colegio, etc., lo que no g<strong>en</strong>era<br />
dinero a constructoras privadas, muchas veces está metido d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> los cauces <strong>de</strong> la rambla, <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>sgracias como la que ocurrió<br />
<strong>en</strong> Biescas, pue<strong>de</strong> repetirse <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to y por <strong>de</strong>sgracia<br />
dada la situación, es seguro que van a repetirse, no se sabe cuándo<br />
ni <strong>en</strong> qué punto pero van a ocurrir. Eso es fruto <strong>de</strong> esa política hidráulica<br />
que ignora lo que es el dominio público hidráulico. También se<br />
ignora lo que son los caudales ecológicos, el hecho <strong>de</strong> que el agua circule<br />
por los ríos.<br />
106 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
Des<strong>de</strong> el movimi<strong>en</strong>to ecologista lo que proponemos es cambiar el<br />
<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> la política hidráulica por completo, hay que ir a una política<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, ver cuáles son las <strong>de</strong>mandas actuales y futuras, valorar<br />
estas <strong>de</strong>mandas y luego ver cómo se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> esos recursos.<br />
¿Cómo se pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er esos recursos?, hay difer<strong>en</strong>tes formas, reducir<br />
las pérdidas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución, utilización <strong>de</strong> aguas recicladas<br />
<strong>de</strong>puradas, mejora <strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong> riego, etc. Nosotros no es<br />
que estemos <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los embalses y los trasvases por <strong>de</strong>finición,<br />
son una forma más <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un recurso hidráulico, lo que ocurre es<br />
que como <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral un embalse, un trasvase ti<strong>en</strong>e un coste medioambi<strong>en</strong>tal,<br />
social y económico muy alto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ponerse<br />
al final <strong>de</strong> la cola, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> alguna manera, hay que optar<br />
primero por una serie <strong>de</strong> medidas m<strong>en</strong>os lesivas, como son todas las<br />
que he com<strong>en</strong>tado y alguna más que existe y luego si no hay más remedio<br />
ir a lo que es el embalse, el trasvase, etc. Pero ¿qué ocurre?<br />
que dado que la efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la utilización <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> nuestro país<br />
es actualm<strong>en</strong>te bajísima, nos <strong>en</strong>contramos conque probablem<strong>en</strong>te no<br />
sería necesario construir ningún embalse ni ningún trasvase más.<br />
Nosotros t<strong>en</strong>emos que ir a buscar esos recursos que hac<strong>en</strong> falta, ver<br />
las <strong>de</strong>mandas actuales y futuras reales. Aquí normalm<strong>en</strong>te como no<br />
estaba acostumbrada la Administración Hidráulica a justificar por qué<br />
se construían las obras hidráulicas, cuando se les ha pedido que justifiqu<strong>en</strong>,<br />
inv<strong>en</strong>tan regadíos que luego no se llevan a cabo, es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />
que los ci<strong>en</strong> embalses que pret<strong>en</strong>día la A d m i n i s t r a c i ó n<br />
Hidráulica llevar a cabo <strong>en</strong> los próximos 20 años se justificaban <strong>en</strong> la<br />
puesta <strong>en</strong> regadío <strong>de</strong> nada m<strong>en</strong>os que 2 millones <strong>de</strong> hectáreas y nos<br />
<strong>en</strong>contramos que <strong>en</strong> el avance <strong>de</strong>l Plan Nacional <strong>de</strong> Regadíos el<br />
Estado preve para los próximos años la puesta <strong>en</strong> regadío <strong>de</strong> algo más<br />
<strong>de</strong> 100 mil hectáreas, es <strong>de</strong>cir, esas infraestructuras no hac<strong>en</strong> falta.<br />
En <strong>de</strong>finitiva existe una inercia <strong>de</strong> construir obras hidráulicas por<br />
construir, una inercia <strong>de</strong> 70 años que hay que romper <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te<br />
y hay que apostar por una gestión racional y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l agua que<br />
pasa precisam<strong>en</strong>te por ese <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los recursos<br />
<strong>de</strong> aquella forma cuyo impacto medioambi<strong>en</strong>tal, social y económico<br />
sea el m<strong>en</strong>or posible..<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 107
108 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
J o r g e L e t a m e n d i a<br />
Enti<strong>en</strong>do que el mayor problema medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l mundo es la<br />
sed, es <strong>de</strong>cir, la falta <strong>de</strong> agua y relacionado con ello la falta <strong>de</strong> agua<br />
<strong>en</strong> condiciones, el agua no potable. Quiero <strong>de</strong>jar ese flash junto con el<br />
hecho <strong>de</strong> que los estudiosos <strong>de</strong> política internacional <strong>de</strong>stacan que realm<strong>en</strong>te<br />
los riesgos <strong>de</strong> guerras por el agua es uno <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong><br />
confrontaciones bélicas <strong>de</strong> los próximos años o <strong>de</strong>l comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l próximo<br />
mil<strong>en</strong>io.<br />
Y <strong>de</strong> ahí paso directam<strong>en</strong>te a <strong>Tolosa</strong>, porque <strong>de</strong> lo que voy a hablar<br />
es <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> Gipuzkoa, primero porque es mi responsabilidad y<br />
segundo porque <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que quedar perfectam<strong>en</strong>te claros<br />
los rasgos que nos caracterizan a los guipuzcoanos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
agua. Pero empiezo por <strong>Tolosa</strong>. Hoy ley<strong>en</strong>do la pr<strong>en</strong>sa, me ha gustado<br />
un titular <strong>de</strong> la jornada <strong>de</strong> ayer que dice “<strong>Tolosa</strong> es la que ti<strong>en</strong>e peor<br />
agua para beber <strong>en</strong> Gipuzkoa” y quiero hacerlo para ponerlo <strong>en</strong> positivo,<br />
lo ha com<strong>en</strong>tado antes Josetxo Saizar, casi lo ha dicho también<br />
<strong>de</strong> forma insultante, no t<strong>en</strong>éis ni embalse ni t<strong>en</strong>éis <strong>de</strong>puradora.<br />
Quiero hacer un canto a lo que significan los embalses <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> Gipuzkoa indicando la necesidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />
regulación <strong>de</strong> agua para asegurar dos cosas que van unidas y que me<br />
parec<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tales, la calidad y la cantidad <strong>de</strong>l agua. Los embalses<br />
no sólo van a ser la garantía <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> agua cuando la necesitamos,<br />
son también la garantía <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un agua <strong>en</strong> condiciones,<br />
un agua <strong>de</strong> calidad. Gipuzkoa ha pa<strong>de</strong>cido tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>sabastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua y ha sufrido problemas también <strong>en</strong> la calidad<br />
<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> la que se alim<strong>en</strong>taba. La falta o el exceso <strong>de</strong> lluvia<br />
y por lo tanto el barro <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> las captaciones <strong>de</strong> las que Gipuzkoa<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 109
se ha v<strong>en</strong>ido tradicionalm<strong>en</strong>te sirvi<strong>en</strong>do originan problemas, y esto<br />
quiero <strong>de</strong>cirlo aquí <strong>en</strong> positivo porque ahora se va a construir Ibiur y<br />
<strong>en</strong> un par <strong>de</strong> años esto va a ser realidad.<br />
También indicar que todavía hay algo <strong>en</strong> la cultura <strong>de</strong> algunos guipuzcoanos,<br />
y sobre todo <strong>de</strong> zonas próximas a nosotros, que si<strong>en</strong>te<br />
aversión irracional por el hecho <strong>de</strong> suministrarse <strong>de</strong> agua regulada, <strong>de</strong><br />
agua <strong>de</strong>purada, <strong>de</strong> agua potable. Hay todavía Ayuntami<strong>en</strong>tos próximos<br />
a esta zona que se niegan a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el consorcio <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong><br />
Gipuzkoa, que no quier<strong>en</strong> disponer <strong>de</strong> agua regulada, <strong>de</strong> agua clorada<br />
y que quier<strong>en</strong> seguir funcionando con manantiales <strong>de</strong> situaciones<br />
anteriores. Esto, no solam<strong>en</strong>te es un problema <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, es<br />
un problema sanitario y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral estas m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s (bastante arcaicas<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> agua) suel<strong>en</strong> estar asociadas con una i<strong>de</strong>a también<br />
terrible que ninguno <strong>de</strong> mis compañeros ha querido m<strong>en</strong>cionar,<br />
aunque esperaba <strong>de</strong>l repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la CODA que me echara una<br />
mano <strong>en</strong> esto, el tema <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong>l agua. Hay Ayuntami<strong>en</strong>tos que se<br />
niegan a cobrar a los ciudadanos el agua. Creo que ahí hay una reflexión<br />
por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> nos correspon<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha los mecanismos<br />
que nos permitan abastecer <strong>de</strong> agua, pero también <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> que el precio, no <strong>de</strong>l agua porque el agua no cuesta, el precio<br />
<strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua para el abastecimi<strong>en</strong>to y para el saneami<strong>en</strong>to<br />
posterior, ti<strong>en</strong>e que acercarse más a los costes si queremos realm<strong>en</strong>te<br />
disponer <strong>de</strong> las inversiones que nos permitan terminar con las<br />
infraestructuras que necesitamos.<br />
Digo que voy a hablar <strong>de</strong> Gipuzkoa porque es mi responsabilidad,<br />
pero sobre todo porque quiero marcar dos i<strong>de</strong>as. Los problemas <strong>de</strong>l<br />
agua <strong>en</strong> Gipuzkoa no son los problemas <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> España, ni siquiera<br />
son los problemas <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>en</strong> esta<br />
materia. Los guipuzcoanos somos terriblem<strong>en</strong>te autistas <strong>en</strong> nuestra<br />
problemática <strong>de</strong>l agua. Nuestros ríos, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> que administrativam<strong>en</strong>te<br />
haya lo que <strong>en</strong> términos coloquiales podríamos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como<br />
ríos españoles, ríos vascos y ríos guipuzcoanos, <strong>en</strong> términos reales<br />
nuestras cu<strong>en</strong>cas, son cu<strong>en</strong>cas guipuzcoanas.<br />
Quiero empezar por una doble refer<strong>en</strong>cia, la refer<strong>en</strong>cia a nuestras<br />
condiciones físicas, a nuestra orografía, y la refer<strong>en</strong>cia a nuestra historia.<br />
Gipuzkoa es, con difer<strong>en</strong>cia al Estado y probablem<strong>en</strong>te con di-<br />
110 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
fer<strong>en</strong>cia también a Europa, una <strong>de</strong> las regiones más montañosas. (Se<br />
dice que el país montañoso es Suiza, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por alturas y por<br />
macizos sí, pero Suiza sería para nosotros una utopía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los terr<strong>en</strong>os más o m<strong>en</strong>os llanos <strong>de</strong> los que todavía dispone).<br />
Gipuzkoa dispone <strong>de</strong> una orografía infernal, unos valles estrechos<br />
muy <strong>en</strong>cajonados con gran<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, no solam<strong>en</strong>te el<br />
Euskera ha <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> los valles. Los valles y por tanto los ríos han<br />
marcado la vida <strong>de</strong> los guipuzcoanos y no disponemos <strong>en</strong> Gipuzkoa<br />
<strong>de</strong> los suelos más o m<strong>en</strong>os llanos que permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollos urbanos<br />
normales como los que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros sitios. Prácticam<strong>en</strong>te el<br />
90% <strong>de</strong>l territorio guipuzcoano está <strong>en</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido literal<br />
<strong>de</strong>l término, y <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje elevadísimo p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes superiores a<br />
30 grados, que dificultan extraordinariam<strong>en</strong>te el proceso <strong>de</strong> urbanización,<br />
<strong>de</strong> ocupación normal <strong>de</strong>l espacio. Sobre el com<strong>en</strong>tario que se ha<br />
hecho <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong>l Mediterráneo, (<strong>de</strong> que se construye una escuela<br />
<strong>en</strong> un sitio que es seco pero resulta que cada no sé cuantos<br />
años es el cauce natural <strong>de</strong> un río) no ocurre aquí. En los ríos circula<br />
agua y <strong>en</strong>tonces la g<strong>en</strong>te no pone la casa d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l río aunque sí <strong>en</strong><br />
torno a él, esto es un proceso natural que hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, es <strong>de</strong>bido<br />
a las características <strong>de</strong> nuestra propia geografía. Junto a esto están<br />
las características <strong>de</strong> nuestra propia historia, somos un territorio<br />
extraordinariam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>so, los niveles <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> población guipuzcoana<br />
son semejantes a los <strong>de</strong> Holanda, a los que están <strong>en</strong> punta<br />
<strong>en</strong> Europa, pero <strong>en</strong>cima con una característica difer<strong>en</strong>cial. El 60%<br />
<strong>de</strong> nuestro territorio es montaña, es bosque y por lo tanto la d<strong>en</strong>sidad<br />
<strong>de</strong> población es extraordinaria <strong>en</strong> torno a los ríos porque son los únicos<br />
espacios relativam<strong>en</strong>te llanos que ha habido para po<strong>de</strong>r ocuparlos.<br />
A esto hay que añadir el proceso <strong>de</strong> industrialización <strong>en</strong> la historia<br />
<strong>de</strong> los guipuzcoanos que es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> siglos, que<br />
forma parte <strong>de</strong> nuestra tradición y que a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, como todos<br />
sabéis mejor que yo, esto se dispara.<br />
Las características <strong>de</strong> nuestro territorio, las características <strong>de</strong><br />
nuestra d<strong>en</strong>sidad poblacional y las características <strong>de</strong> nuestro uso industrial,<br />
explican la situación <strong>en</strong> la que estamos y quiero <strong>de</strong>cir que esto<br />
es claram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te a la situación <strong>de</strong> Álava y <strong>de</strong> Bizkaia, a la hora<br />
<strong>de</strong> abordar los problemas <strong>de</strong> los ríos, <strong>de</strong> los cauces, <strong>de</strong> los alre<strong>de</strong>dores<br />
<strong>de</strong> los ríos, t<strong>en</strong>emos técnicas y t<strong>en</strong>emos funciones distintas.<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 111
Quiero empezar por mi condición <strong>de</strong> Diputado <strong>de</strong> Urbanismo <strong>en</strong> estos<br />
mom<strong>en</strong>tos, hablando mínima y rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> temas <strong>de</strong> urbanismo<br />
y <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial. En las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l<br />
Territorio, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el equival<strong>en</strong>te al plan g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Euskadi <strong>de</strong> tipo<br />
urbanístico, (ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> territorio es el término a<strong>de</strong>cuado), hemos<br />
empezado a introducir una técnica extraordinariam<strong>en</strong>te difícil <strong>de</strong><br />
aplicar, cuando la discutimos y la aplicamos <strong>en</strong> cada municipio <strong>en</strong> concreto,<br />
que es, establecer franjas <strong>de</strong> protección urbanística <strong>en</strong> torno a<br />
los ríos, con distancias mayores <strong>de</strong> suelo no urbanizable, algo m<strong>en</strong>ores<br />
urbanizable y lógicam<strong>en</strong>te distintas <strong>en</strong> suelo urbano consolidado,<br />
porque <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que aquí hay la suma <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista urbanístico sobre la ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio, medioambi<strong>en</strong>tales,<br />
<strong>de</strong> protección hidrológica y <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l río, que es vida<br />
pero también es muerte, es <strong>de</strong>cir, las inundaciones, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lógicam<strong>en</strong>te<br />
normal <strong>de</strong> los ríos. Estas franjas <strong>de</strong> protección <strong>en</strong> torno a<br />
los ríos int<strong>en</strong>tan abordar y resolver alguna <strong>de</strong> estas situaciones planteadas,<br />
como el problema <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to, que es un problema relacionado<br />
con nuestra historia, con nuestro pres<strong>en</strong>te y con nuestro futuro,<br />
es <strong>de</strong>cir, valles estrechos, <strong>en</strong> los que nos vemos obligados a cabalgarlo<br />
todo <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l valle y por lo tanto <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l cauce <strong>de</strong>l<br />
río, originando f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> inundación y por lo tanto creando la necesidad<br />
<strong>de</strong> proteger lo construido con <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos. Bi<strong>en</strong> es cierto<br />
que hemos ido evolucionando <strong>en</strong> la cultura, quizá no a la velocidad necesaria<br />
porque un río no es solam<strong>en</strong>te un canal por el que circula<br />
agua, es un ecosistema complejo y al lado <strong>de</strong> dos especialistas <strong>en</strong> la<br />
materia no voy a <strong>de</strong>sarrollar más este concepto. Todo <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to<br />
es <strong>en</strong> sí mismo una cierta agresión al ecosistema <strong>de</strong>l río como tal y sobre<br />
todo según las características que t<strong>en</strong>ga éste, no es lo mismo uno<br />
vertical, que <strong>en</strong> zonas urbanas suele ser casi la única posibilidad que<br />
hay, que <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras características que permit<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er<br />
la riqueza <strong>de</strong>l ecosistema <strong>de</strong> ribera.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista urbanístico quiero insistir también <strong>en</strong> un<br />
aspecto que me parece importante, la necesidad <strong>de</strong> muchos municipios<br />
guipuzcoanos. Gir<strong>en</strong> 180 grados y <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan que los ríos no son<br />
la trasera <strong>de</strong>l municipio sino que son la fachada principal. Esto es un<br />
trabajo que va a llevar mucho tiempo porque es necesario realizar un<br />
proceso <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> los ríos, un proceso <strong>de</strong> re-<br />
112 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
cuperación <strong>de</strong> las márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los ecosistemas y un proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> franjas <strong>de</strong> protección, consigui<strong>en</strong>do que los ríos no<br />
vayan junto al edificio sino que los viales vayan <strong>en</strong>tre el edificio y el<br />
río, etc. Consigui<strong>en</strong>do zonas peatonales recuperadas. Se trata, <strong>de</strong><br />
que el proceso <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> los ríos y <strong>de</strong> los ecosistemas vaya<br />
asociado a cambios urbanísticos.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to, nos llueve el doble que<br />
<strong>en</strong> España y consumimos la 5ª parte <strong>de</strong> lo que consume España. Este<br />
es un primer flash y convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacarlo. Nos llueve 1.600 litros al<br />
año, cada cu<strong>en</strong>ca es distinta y t<strong>en</strong>emos máximas <strong>de</strong> 2.200 litros lo que<br />
indica un promedio <strong>en</strong> torno a 1.600, es <strong>de</strong>cir, que si nos ponemos <strong>de</strong><br />
pie y <strong>de</strong>jamos que nos caiga <strong>en</strong>cima el agua <strong>de</strong>l año, unos se ahogan<br />
y otros se mojan lo justo. El promedio <strong>de</strong> pluviosidad <strong>en</strong> España está<br />
<strong>en</strong> torno a los 600 litros, <strong>en</strong> Canarias <strong>en</strong> los 300 litros, esto indica que<br />
realm<strong>en</strong>te formamos parte <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca húmeda y es importante para<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r muchas <strong>de</strong> las cosas que ocurr<strong>en</strong>. Junto con esto el hecho<br />
<strong>de</strong> que no t<strong>en</strong>emos riego, (porque no t<strong>en</strong>emos agricultura) y que éste<br />
supone el 80% <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> España, hace que consumamos<br />
<strong>de</strong> promedio la quinta parte que el conjunto <strong>de</strong> los españoles.<br />
Ha habido una refer<strong>en</strong>cia a que somos el país <strong>de</strong> las presas, que<br />
ha sido bastante crítica. Hay que situarla tambi<strong>en</strong> <strong>en</strong> lo que son nuestras<br />
características, que se asemeja bastante a las características españolas<br />
<strong>en</strong> su conjunto. T<strong>en</strong>emos una escasísima capacidad <strong>de</strong> recoger<br />
el agua <strong>de</strong> forma natural, sin regularla, sin embalsarla. En Europa<br />
aproximadam<strong>en</strong>te el 40% <strong>de</strong>l agua que usa se recoge a través <strong>de</strong> mecanismos<br />
poco agresivos, <strong>en</strong> España <strong>de</strong> promedio sólo se dispone <strong>de</strong><br />
forma natural <strong>de</strong>l 8%, <strong>de</strong>l agua que se consume y quería romper cierto<br />
mito que hay <strong>en</strong>tre los guipuzcoanos <strong>de</strong> cierta edad, que recordamos<br />
épocas flacas <strong>en</strong> las que la falta <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> Gipuzkoa era una<br />
característica habitual, cuando se <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los manantiales. Pero<br />
ahora quizá la sociedad ha cambiado la clavija y cree que aquí llueve<br />
mucho y por lo tanto t<strong>en</strong>emos todo el agua que queramos y por lo tanto<br />
el agua es gratuita. Bi<strong>en</strong> pues hay que <strong>de</strong>cir que es verdad y que<br />
al mismo tiempo es m<strong>en</strong>tira y las dos cosas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que quedar claras.<br />
Es verdad porque nos llueve mucho, porque el consumo <strong>de</strong> agua es<br />
mucho más bajo que otros promedios y esto es una cifra que nos permite<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r las cosas con bastante claridad. Consumimos al año <strong>en</strong><br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 113
Gipuzkoa <strong>en</strong> torno a 100 hectómetros cúbicos que <strong>en</strong> términos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dibles<br />
es el 5% <strong>de</strong>l agua que circula por nuestros ríos, lo cual significa<br />
que necesitamos una cantidad relativam<strong>en</strong>te pequeña <strong>de</strong>l agua<br />
que <strong>en</strong> principio podríamos disponer. Ahora bi<strong>en</strong>, nuestros ríos son extraordinariam<strong>en</strong>te<br />
cortos y <strong>de</strong> mucha p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y el agua <strong>de</strong> la misma<br />
forma que llega se va inmediatam<strong>en</strong>te o dicho <strong>de</strong> otra forma, si no hacemos<br />
obras <strong>de</strong> regulación (<strong>en</strong> algún caso disponemos <strong>de</strong> agua subterránea<br />
<strong>de</strong> una cierta importancia), si no hacemos embalses, no disponemos<br />
<strong>de</strong>l agua.<br />
Otra característica que ti<strong>en</strong>e que quedar clara es que <strong>en</strong> Gipuzkoa<br />
los embalses que t<strong>en</strong>emos, que son bastantes <strong>de</strong>bido a las características<br />
<strong>de</strong> nuestros valles, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacidad <strong>en</strong> torno a los 70<br />
hectómetros cúbicos, lo cual significa que para gastar ci<strong>en</strong> al año<br />
nuestros embalses ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser usados vez y media a lo largo <strong>de</strong>l<br />
año. Esto no es un problema <strong>en</strong> la medida que nos llueve normalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> forma satisfactoria, pero sí quería insistir <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a respecto<br />
a cuando se habla <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda y <strong>de</strong> la oferta. Cuando planificamos<br />
la obra hidráulica <strong>en</strong> Gipuzkoa que es poco polémica porque<br />
no hacemos embalses sino <strong>de</strong>dales, ti<strong>en</strong>e que quedar claro que t<strong>en</strong>emos<br />
que planificar no sólo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l agua que<br />
se necesita, sino <strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo aleatorio que es el propio recurso<br />
porque no llueve todos los años lo mismo y por lo tanto hay sequías.<br />
Los embalses normales nos permit<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones normales disponer<br />
<strong>de</strong>l agua que necesitamos, pero periódicam<strong>en</strong>te hay sequías y<br />
cuando hay sequías hay dificulta<strong>de</strong>s. Des<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista convi<strong>en</strong>e<br />
t<strong>en</strong>er los embalses actuales o los embalses <strong>de</strong> refuerzo que se<br />
vayan construy<strong>en</strong>do, no la capacidad <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>spilfarradores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> llamar a la sociedad a que consuma agua, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista que t<strong>en</strong>emos obligación <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er sistemas que<br />
nos permitan aguantar cuando llegan los años <strong>de</strong> vacas flacas como<br />
tuvimos <strong>en</strong> el 89-90, un periodo relativam<strong>en</strong>te duro. En estudios que<br />
estamos haci<strong>en</strong>do más sistemáticos nos hemos <strong>en</strong>contrado que los<br />
años 89-90, los <strong>de</strong> la sequía <strong>en</strong> el País Vasco <strong>en</strong> su conjunto, están<br />
<strong>en</strong> torno a los 14 y 15 peores años <strong>de</strong>l siglo, es <strong>de</strong>cir, hemos t<strong>en</strong>ido<br />
a lo largo <strong>de</strong>l siglo XX, años mucho más fuertes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> la pluviosidad más escasa y por lo tanto necesitamos t<strong>en</strong>er mecanismos<br />
<strong>de</strong> refuerzo.<br />
114 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
Ha dicho Iñaki Urrizalqui, y yo quiero <strong>de</strong>stacarlo, que los responsables<br />
<strong>de</strong> las aguas contaminadas somos todos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido literal<br />
<strong>de</strong>l término, pero quiero expresar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que la carga contaminante<br />
producida por las aguas residuales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> urbano repres<strong>en</strong>tan<br />
aproximadam<strong>en</strong>te el 60% <strong>de</strong> las cargas contaminantes que se produc<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Gipuzkoa, es <strong>de</strong>cir, que la contaminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> industrial<br />
está <strong>en</strong> torno al 40%, hay que <strong>de</strong>stacar su importancia pero siempre<br />
<strong>en</strong>marcándolo <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que el principal productor <strong>de</strong> caudales<br />
contaminantes son los usos urbanos. Enti<strong>en</strong>do,que el sistema básico<br />
que estamos diseñando <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración <strong>en</strong> Gipuzkoa,<br />
ti<strong>en</strong>e como principal problema el que los estudios y los proyectos los<br />
vamos haci<strong>en</strong>do a una cierta velocidad, pero el dinero presupuestario<br />
para realizar las obras no va a la velocidad necesaria y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />
punto <strong>de</strong> vista relacionado con el diseño <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, es<br />
solam<strong>en</strong>te el ritmo con el que las obras van a ser posibles.<br />
Quiero acabar con dos i<strong>de</strong>as, la primera es que hemos puesto <strong>en</strong><br />
marcha <strong>en</strong> el río Urola una experi<strong>en</strong>cia, que creo ha sido muy positiva,<br />
<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> la elaboración <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y<br />
<strong>de</strong>puración <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Urola, <strong>en</strong> concreto <strong>de</strong>l Urola alto, (y aquí<br />
Iñaki Urrizalqui probablem<strong>en</strong>te ha sido bastante libre <strong>en</strong> su exposición<br />
pero ha hecho un trabajo valioso), <strong>en</strong> paralelo con un estudio ecológico<br />
sistemático <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Urola, que ha <strong>de</strong>tectado<br />
problemas, ha <strong>de</strong>tectado que cuando hagamos las <strong>en</strong>ormes inversiones<br />
para poner los sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración <strong>en</strong><br />
marcha , t<strong>en</strong>emos que hacer inversiones (<strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s mucho m<strong>en</strong>os<br />
importantes, pero <strong>de</strong> resultados extraordinariam<strong>en</strong>te valiosos) <strong>de</strong><br />
recuperación <strong>de</strong> las riberas y <strong>de</strong> los cauces a través <strong>de</strong> los sistemas<br />
<strong>de</strong> presas que están <strong>en</strong> <strong>de</strong>suso. Pero este trabajo <strong>en</strong> paralelo <strong>de</strong> los<br />
sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración con el estudio ecológico <strong>de</strong>l río<br />
Urola nos ha permitido recoger <strong>en</strong> vivo, es <strong>de</strong>cir estudiar, no para saber,<br />
estudiar para <strong>de</strong>cidir, y nos ha permitido tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> los<br />
propios sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración que yo creo que ha sido<br />
una experi<strong>en</strong>cia exitosa.<br />
La segunda i<strong>de</strong>a es que andamos mal para cumplir la directiva europea,<br />
pero <strong>en</strong> estos últimos años los procesos <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> los<br />
ríos han sido importantísimos. El Urumea y el Oiarzun están básicam<strong>en</strong>te<br />
saneados <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, el Bidasoa está <strong>en</strong> un nivel ex-<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 115
traordinariam<strong>en</strong>te aceptable, el Urola ha mejorado mucho, (y <strong>en</strong> año y<br />
medio va a mejorar <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva) y <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te la mejora<br />
que se ha producido <strong>en</strong> el Oria, (si no basta con ver los patos y los peces<br />
aquí <strong>de</strong>lante, que antes era imp<strong>en</strong>sable) no es <strong>de</strong>bido a los procesos<br />
<strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración que hemos puesto <strong>en</strong> marcha,<br />
porque no los hemos puesto <strong>en</strong> marcha todavía, ha sido un proceso<br />
natural <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> papeleras que nos lleva a una última conclusión,<br />
y es que los ríos son extraordinariam<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>cidos y basta cesar<br />
la contaminación o poner <strong>en</strong> marcha procesos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>puración<br />
para que la recuperación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong>l río y<br />
<strong>de</strong>l litoral sea extraordinaria, sea magnífica y por lo tanto podamos<br />
conseguir resultados, casi inmediatam<strong>en</strong>te que producimos las acciones<br />
que int<strong>en</strong>tan provocar estos resultados.<br />
116 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
COLOQUIO<br />
J S: Voy a a<strong>de</strong>lantarme y hacer la primera pregunta a Jorge<br />
Letam<strong>en</strong>día. Si algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Tolosa</strong> o <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to,<br />
quiere tramitar una concesión y quiere poner una industria o quiere utilizar<br />
el agua, resulta que ti<strong>en</strong>e un lío a pesar <strong>de</strong> que se está hablando<br />
<strong>de</strong> la v<strong>en</strong>tanilla única, porque para tramitar la concesión, se ti<strong>en</strong>e que<br />
ir a Oviedo. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> las inversiones <strong>de</strong> la Diputación y<br />
<strong>de</strong>l Gobierno Vasco, ti<strong>en</strong>e un tema <strong>de</strong> directiva que le obligan <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Bruselas, el Ayuntami<strong>en</strong>to no se queda atrás y luego vi<strong>en</strong>e el<br />
Consorcio y le dice que ti<strong>en</strong>e que verter <strong>en</strong> un colector <strong>de</strong> acuerdo con<br />
el reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vertidos, ¿no está esto un poco <strong>en</strong> contraposición<br />
con lo que se está hablando ahora <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia y rapi<strong>de</strong>z?.<br />
J L: Estamos ante administraciones y ante compet<strong>en</strong>cias muy plurales<br />
y situaciones muy complejas y esto ti<strong>en</strong>e que mejorar necesariam<strong>en</strong>te.<br />
Técnicas <strong>de</strong> mejorar: la primera reforzar el Consorcio, que<br />
se integr<strong>en</strong> los municipios que todavía no se han terminado <strong>de</strong> integrar,<br />
que el Consorcio asuma todas las funciones que ti<strong>en</strong>e previstas<br />
por estatutos y que está <strong>en</strong> marcha, es <strong>de</strong>cir, que la gestión <strong>en</strong> baja y<br />
la gestión <strong>de</strong> usuarios, que actualm<strong>en</strong>te llevan los municipios, sean<br />
gestionados por <strong>en</strong>tes con una mayor capacidad y una mayor experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> estas cuestiones.<br />
La segunda gran tarea es montar la Administración Hidráulica<br />
Vasca, hasta el 94 no se han recibido transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Estado.<br />
Según nuestra peculiar distribución compet<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos<br />
están recibidas <strong>en</strong> el Gobierno Vasco. Hasta que se aplique la Ley <strong>de</strong><br />
Territorios Históricos y pas<strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias a las Diputaciones, me<br />
niego a recibir algunas <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias que la ley me permite,<br />
porque no es un bu<strong>en</strong> sistema la excesiva parcelación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />
y la tarea y la necesidad urg<strong>en</strong>te es montar la Administración<br />
Hidráulica Vasca y establecer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> carácter inmediato. Estoy<br />
seguro que eso va a ser uno <strong>de</strong> los mecanismos que va a permitir que<br />
haya un <strong>en</strong>foque, por parte <strong>de</strong> la Administración, más exig<strong>en</strong>te respecto<br />
a sí misma y respecto a los <strong>de</strong>más, para que se vayan introduci<strong>en</strong>do<br />
nuevas pautas culturales <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> los ríos,<br />
<strong>de</strong> uso <strong>de</strong> las riberas, mecanismos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> aguas residuales ur-<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 117
anas e industriales, etc. y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego empiezo por la culpa que me<br />
corresponda, aunque personalm<strong>en</strong>te lucho mucho por montar un mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> Administración Hidráulica y lo he puesto <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la mesa,<br />
Administración Hidráulica Vasca y consorcios y mancomunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Añarbe y <strong>de</strong> Txingudi reforzados <strong>en</strong> sus compet<strong>en</strong>cias son, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la Administración, requisitos para dar pasos hacia<br />
<strong>de</strong>lante.<br />
P: Yo quisiera preguntar al Diputado si las DOT están aprobadas<br />
ya y qué marg<strong>en</strong> establec<strong>en</strong> <strong>de</strong> ribera o <strong>de</strong> zona <strong>de</strong> dominio público y<br />
si serán <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to por los Ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />
Otra pregunta es si <strong>de</strong> la política <strong>de</strong> su <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong> to -<br />
mar como ejemplo el <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to que están haci<strong>en</strong>do ahora <strong>en</strong>tre<br />
Loyola y la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l Urumea, es una zona que <strong>en</strong> realidad<br />
todavía no está ni urbanizada y han hecho un <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo<br />
más prusiano.<br />
J.L: Las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio han sido aprobadas<br />
hace unos meses, están ya publicadas y <strong>en</strong> lo que se refiere a las<br />
<strong>de</strong>terminaciones sobre el agua son <strong>de</strong> eficacia vinculante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se han aprobado, por lo tanto son <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to.<br />
Los responsables supramunicipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong>l territorio y a mí que me correspon<strong>de</strong> la aprobación <strong>de</strong>finitiva<br />
<strong>de</strong>l planteami<strong>en</strong>to municipal, t<strong>en</strong>emos la obligación <strong>de</strong> poner la <strong>de</strong>terminación<br />
vinculante <strong>de</strong> que se respet<strong>en</strong> las franjas <strong>de</strong> protección, se<br />
trata <strong>de</strong> franjas que han sido muy polémicas, primero para que se<br />
aprobaran la Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación Territorial, es <strong>de</strong>cir, los grupos<br />
políticos que sosti<strong>en</strong>e el Gobierno Vasco, <strong>en</strong> todo el proceso <strong>en</strong> el que<br />
las directrices estuvieron paralizadas, tuvo una negativa absoluta a<br />
aceptar las franjas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> márg<strong>en</strong>es, básicam<strong>en</strong>te los 50<br />
metros <strong>de</strong> suelo no urbanizable, los 30 metros <strong>de</strong> suelo urbanizable,<br />
<strong>de</strong> los cuales, los 15 primeros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que estar libre <strong>de</strong> todo el tema<br />
<strong>de</strong> urbanización viaria. Fueron muy polémicos, porque t<strong>en</strong>go la obligación<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que el territorio guipuzcoano es<br />
como es y <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo urbanístico no pue<strong>de</strong> ser<br />
fr<strong>en</strong>ado radicalm<strong>en</strong>te. Hablamos también <strong>de</strong> infraestructuras, suelos<br />
industriales, etc., la presión sobre los pocos espacios libres relativam<strong>en</strong>te<br />
llanos, próximos a los ríos, es brutal, por lo tanto es perfecta-<br />
118 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible. Esto es una discusión, una negociación que se hace<br />
prácticam<strong>en</strong>te con todos los alcal<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego con los propietarios<br />
que quier<strong>en</strong> activar sus suelos. Las franjas <strong>de</strong> protección <strong>en</strong><br />
Gipuzkoa son, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los propietarios, <strong>en</strong> los procesos<br />
urbanísticos, duras y dolorosas pero son <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to<br />
y se están poni<strong>en</strong>do lógicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo el planteami<strong>en</strong>to urbanístico<br />
que va pasando y que ti<strong>en</strong>e que tramitarse.<br />
En <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos t<strong>en</strong>go un problema, pago el 25% <strong>de</strong> toda obra<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to que se haga <strong>en</strong> Gipuzkoa, pero no participo <strong>en</strong> la<br />
elaboración <strong>de</strong> los proyectos <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que esto lo hacía la<br />
Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica anteriorm<strong>en</strong>te y el Gobierno Vasco <strong>en</strong> la<br />
actualidad. Pago porque se ti<strong>en</strong>e la costumbre <strong>en</strong> Gipuzkoa <strong>de</strong> que el<br />
25% que por ley correspon<strong>de</strong> pagar <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos a los<br />
Ayuntami<strong>en</strong>tos, la Diputación se hace cargo <strong>de</strong> ello, o sea, que lo único<br />
que hago es pagar <strong>en</strong> los temas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos. T<strong>en</strong>go mi<br />
opinión pero, <strong>en</strong> fin, soy responsable <strong>de</strong> administraciones y normalm<strong>en</strong>te<br />
no se <strong>de</strong>be pedir a un responsable <strong>de</strong> administración que critique<br />
a otro responsable <strong>de</strong> administraciones, sólo puedo <strong>de</strong>cir que si<br />
se monta la Administración Hidráulica Vasca y las obras <strong>de</strong> protección<br />
fr<strong>en</strong>te a inundaciones se resid<strong>en</strong>ciaran <strong>en</strong> la Diputación Foral, mandaría<br />
inmediatam<strong>en</strong>te hacer estudios complem<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> todos los<br />
proyectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos para estudiar su a<strong>de</strong>cuación medioambi<strong>en</strong>tal.<br />
En algunos casos es inevitable hacer <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos duros y<br />
<strong>en</strong> algunos casos es claram<strong>en</strong>te evitable, <strong>en</strong> algunos casos simplem<strong>en</strong>te<br />
los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> producirse y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral t<strong>en</strong>go la<br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> producirse para proteger <strong>de</strong><br />
inundaciones, no para conseguir terr<strong>en</strong>os urbanísticos, y los sitios urbanos<br />
que vayan a ser necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollados porque <strong>en</strong> principio,<br />
la mejor forma <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir inundaciones es que haya vegas <strong>de</strong><br />
inundación. Repito, <strong>en</strong> un territorio tan extraordinariam<strong>en</strong>te complicado<br />
como el guipuzcoano si int<strong>en</strong>táramos que realm<strong>en</strong>te las subidas<br />
naturales <strong>de</strong> los ríos fueran respetadas urbanísticam<strong>en</strong>te, viviríamos<br />
<strong>en</strong> la punta <strong>de</strong> los montes y por lo tanto es <strong>en</strong> sí mismo una cuestión<br />
difícil <strong>de</strong> resolver. Hay una discusión <strong>en</strong> este campo que sería la sigui<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más drástico y más conservacionista, los guipuzcoanos<br />
poco a poco <strong>de</strong>beríamos ir abandonando Gipuzkoa trasladándonos<br />
a Álava y a Navarra, esto lo digo <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> chiste pero es<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 119
perfectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible, no po<strong>de</strong>mos establecer una política <strong>de</strong> este<br />
tipo, pero sí t<strong>en</strong>emos la obligación, <strong>en</strong> un difícil equilibrio <strong>de</strong> intereses,<br />
<strong>de</strong> poner mecanismos y antes he hecho m<strong>en</strong>ción a varios <strong>de</strong><br />
ellos, los urbanísticos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial, los medioambi<strong>en</strong>tales,<br />
los estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l dominio hidráulico, equilibrando intereses<br />
<strong>en</strong> una política que es mucho más fácil <strong>de</strong> expresarla con titulares<br />
que <strong>de</strong> llevarla a la práctica <strong>en</strong> cada caso concreto.<br />
P.:Discrepo con Iñaki Urrizalqui <strong>en</strong> cuanto a que el 1.5% que apor -<br />
tan los ríos <strong>en</strong> cuanto <strong>en</strong>ergía eléctrica ap<strong>en</strong>as suponga nada. En el<br />
País Vasco y <strong>en</strong> Gipuzkoa t<strong>en</strong>emos poco <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía r<strong>en</strong>ovable, <strong>en</strong> -<br />
tonces hay que cuidar lo que hay <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible. Mi pre -<br />
gunta es, cuando por ejemplo el Gobierno Vasco subv<strong>en</strong>ciona instala -<br />
ciones <strong>en</strong>ergéticas, que <strong>en</strong> este caso creo que también las subv<strong>en</strong> -<br />
cionará, se pid<strong>en</strong> contratos <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to para que esas instala -<br />
ciones no qued<strong>en</strong> abandonadas, cuando se subv<strong>en</strong>ciona una instala -<br />
ción <strong>de</strong> tipo minihidráulico ¿se pi<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> contrato <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>i -<br />
mi<strong>en</strong>to para que se limpi<strong>en</strong> las rejillas y para que los peces puedan pa -<br />
sar?.<br />
Por otra parte a Santiago Martín si pue<strong>de</strong> explicar por qué continúa<br />
esta inercia <strong>de</strong> obras hidráulicas <strong>de</strong> 70 años que la política hidráulica<br />
la marcan las cem<strong>en</strong>teras y si eso afecta a la carteras <strong>de</strong> pedidos <strong>de</strong><br />
su asesoría medioambi<strong>en</strong>tal, si <strong>en</strong> esto me permite ser un poquitín<br />
malévolo.<br />
I. U.: En cuanto a la <strong>en</strong>ergía eléctrica es una cuestión <strong>de</strong> opinión.<br />
Si el 1.5% parece mucho o parece poco, hay otro segundo dato. Estoy<br />
refiriéndome únicam<strong>en</strong>te a Gipuzkoa, es <strong>de</strong>cir el 1.5% <strong>de</strong> la <strong>en</strong>ergía<br />
eléctrica que se consume <strong>en</strong> Gipuzkoa se produce por los saltos hidroeléctricos<br />
propios; <strong>de</strong> ese 1.5% una sola c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica produce<br />
el 40%, las otras cuar<strong>en</strong>ta y tantas produc<strong>en</strong> un 0.7-0.8% <strong>de</strong>l total<br />
consumido. Son cifras, eso ya está sujeto a la valoración y quizás<br />
no <strong>de</strong>bería hablar mucho más.<br />
En cuanto a lo que <strong>de</strong>cías <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las instalaciones,<br />
etc. cuando se autoriza a algui<strong>en</strong> a consumir agua para una c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica,<br />
para un molino o lo que sea, no se da el agua <strong>en</strong> propiedad,<br />
el agua es propiedad <strong>de</strong> todos y <strong>de</strong> todas, eso no pasa a ser pro-<br />
120 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
piedad <strong>de</strong> nadie, se le da <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> concesión, se le permite el<br />
uso <strong>de</strong> ese agua. Luego habría una discusión mucho más profunda <strong>de</strong><br />
si efectivam<strong>en</strong>te un bi<strong>en</strong> público como es el agua, que no es privado<br />
excepto <strong>en</strong> las islas Canarias don<strong>de</strong> el agua sí es privada, aquí algo<br />
que es público <strong>de</strong> hecho funciona como si fuese privado, pero eso sería<br />
otra discusión. Nos <strong>en</strong>contramos con un problema respecto a las<br />
instalaciones: cuando se da una concesión se pon<strong>en</strong> unas condiciones,<br />
usted <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> perfecto estado <strong>de</strong> conservación todos<br />
los elem<strong>en</strong>tos, etc., el problema es que nos <strong>en</strong>contramos con concesiones<br />
<strong>de</strong>l año 1900-1905, c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas o aprovechami<strong>en</strong>tos<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> concesiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 80 años, con unos condicionantes<br />
lógicam<strong>en</strong>te distintos que se otorgaban <strong>en</strong> principio a<br />
perpetuidad, es <strong>de</strong>cir, para siempre y otras concesiones mucho más<br />
nuevas que se han r<strong>en</strong>ovado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> las cuales se les obliga<br />
a cumplir unos requisitos <strong>de</strong> construir escalas. Hace 80 años nadie<br />
hablaba <strong>de</strong> una escala piscícola, ahora sí y se le obliga a que eso se<br />
mant<strong>en</strong>ga, etc., El problema es que el grado <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
y ¿por qué?. Porque el control es difícil <strong>de</strong> realizar, no lo sé.<br />
Pero realm<strong>en</strong>te el grado <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> algunos sitios es realm<strong>en</strong>te<br />
insatisfactorio. Se da el caso incluso <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos a<br />
los cuales se les obliga a que construyan una escala piscícola, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
la concesión, el señor firmó y estaba <strong>de</strong> acuerdo hace 5 ó 6 años y estaba<br />
obligado a construir la escala piscícola, hoy es el día <strong>en</strong> que muchos<br />
<strong>de</strong> estos obligados a construir la escala piscícola todavía no la<br />
han construido. A muchos <strong>de</strong> ellos se les obliga a respetar un caudal<br />
mínimo, 1000, 2000, 500 litros y muchos <strong>de</strong> ellos sistemáticam<strong>en</strong>te lo<br />
incumpl<strong>en</strong>. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te lo que hay que conseguir es que exista, no<br />
sé como, un control y un seguimi<strong>en</strong>to para que se apliqu<strong>en</strong> las sanciones<br />
a aquellos que incumplan. Es igual que si yo me salto un stop<br />
y me v<strong>en</strong> y la policía me pone 50.000 pesetas <strong>de</strong> multa, pues lo mismo<br />
un señor que ti<strong>en</strong>e la obligación <strong>de</strong> poner una escala y no la pone<br />
se le obliga como sea o se le cierra el “chiringuito”. Es lo único que yo<br />
te puedo contestar.<br />
S.M.B.: En primer lugar <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a por qué sigue la política<br />
<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas, creo que hay un poquito<br />
<strong>de</strong> todo. Hay por una parte un conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los técnicos<br />
que lo que hay que construir son gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas, un con-<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 121
v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to que parece muchas veces <strong>de</strong> carácter congénito. Hay<br />
una anécdota, discuti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el ministerio con un técnico sobre una<br />
presa dijo: “no, es que esta presa ya la diseñó mi padre”, ese señor<br />
ya t<strong>en</strong>ía 60 años. Entonces cuando la diseñó su padre, hace 30 ó 40<br />
años, quizás tuviera s<strong>en</strong>tido, pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego las circunstancias han<br />
cambiado. Hay un apoyo muchas veces <strong>de</strong> muchos años, <strong>de</strong> que<br />
siempre se ha hecho lo mismo y <strong>en</strong>tonces hay que hacer eso.<br />
Por otra parte exist<strong>en</strong> intereses económicos claros, <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s<br />
empresas constructoras, <strong>de</strong> llevar a cabo gran<strong>de</strong>s obras hidráulicas y<br />
a<strong>de</strong>más, no nos <strong>en</strong>gañemos, está bastante relacionado. Es bastante<br />
habitual (hablo <strong>de</strong> los años 50) una persona acaba la carrera <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iero<br />
<strong>de</strong> caminos, saca la oposición al Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas,<br />
está trabajando unos años <strong>en</strong> el ministerio y luego pi<strong>de</strong> la exced<strong>en</strong>cia,<br />
pasa a la empresa privada durante unos años y luego vuelve al ministerio.<br />
Entonces nosotros <strong>de</strong>cimos que es como una gran familia, es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> muchos intereses <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, pero también existe un<br />
conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to claro <strong>de</strong> que son necesarias, no es sólo por el tema<br />
<strong>de</strong>l dinero.<br />
La otra pregunta era referida a mi vida privada, te voy a <strong>de</strong>cir una<br />
cosa, no he hecho ningún trabajo relacionado con obras hidráulicas ni<br />
con temas hidráulicos por una cuestión <strong>de</strong> incompatibilidad i<strong>de</strong>ológica<br />
personal y si me preguntas por aspectos aún más íntimos <strong>de</strong> mi vida<br />
privada, no <strong>de</strong> trabajo sino <strong>de</strong> otras cosas, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> público no<br />
te contesto.<br />
Quería aprovechar y com<strong>en</strong>tar un tema, antes ha dicho Jorge<br />
Letam<strong>en</strong>dia algo refer<strong>en</strong>te a que el <strong>de</strong>sigual régim<strong>en</strong> hidrológico sobre<br />
todo plurianual, <strong>de</strong>bido a las sequías hace necesario la construcción<br />
<strong>de</strong> más obras hidráulicas <strong>en</strong> Gipuzkoa. Sinceram<strong>en</strong>te no conozco<br />
bi<strong>en</strong> la situación <strong>de</strong> Gipuzkoa, con los datos que ha dado veo que<br />
sigue mant<strong>en</strong>iéndose aquí la política <strong>de</strong> oferta que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el<br />
resto <strong>de</strong>l Estado. Si las pérdidas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución <strong>en</strong> Gipuzkoa<br />
son muy altas como se ha com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te y, había unos datos<br />
que estaban <strong>en</strong> la información que se estaba manejando para la<br />
elaboración <strong>de</strong>l plan hidrológico <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l norte, había un informe<br />
<strong>de</strong>l Gobierno Vasco que daba unas pérdidas <strong>en</strong> red <strong>de</strong> distribución,<br />
unas pérdidas medias <strong>de</strong>l 48% <strong>en</strong> el año 90, un dato que esta-<br />
122 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
an usando para elaborar el plan <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l norte y había municipios<br />
que t<strong>en</strong>ían pérdidas <strong>de</strong>l 60 y <strong>de</strong>l 70% <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución.<br />
Parece más lógico que antes <strong>de</strong> construir nuevos embalses, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
un coste ambi<strong>en</strong>tal o pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un coste ambi<strong>en</strong>tal, que ti<strong>en</strong>e<br />
un coste económico, que ese sí que es <strong>de</strong> verdad, eso son pesetas<br />
que se van por ahí, parece más lógico invertir <strong>en</strong> hacer una reducción<br />
fuerte a las pérdidas <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución. Es cierto, no se pue<strong>de</strong><br />
conseguir la pérdida 0, pero también es cierto que exist<strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />
con pérdidas <strong>de</strong>l 10-12% incluso inferiores al 10% por ejemplo <strong>en</strong><br />
Alicante. Cuando ve uno cifras <strong>de</strong>l 40% y similares <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que<br />
habría que optar más por esa dirección.<br />
Por otra parte <strong>en</strong> lo que se refiere a los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, bi<strong>en</strong> es<br />
cierto que aquí la disponibilidad <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os llanos es escasa, pero sólo<br />
aportar algunos datos. En Estados Unidos la ag<strong>en</strong>cia que se ocupa<br />
<strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong>l agua, no recuerdo ahora el nombre, dice que ya no<br />
hay que construir más <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos. En primer lugar por el coste<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y porque no solucionan los problemas. Cuando hay una riada<br />
el <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> muchos casos, suele ser completam<strong>en</strong>te inútil<br />
y lo que dic<strong>en</strong> es que hay que <strong>de</strong>jar libres los cauces, esto se está<br />
dici<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Estados Unidos don<strong>de</strong>, <strong>en</strong> política hidráulica, hay estados<br />
como el <strong>de</strong> California que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> unas características similares a las<br />
nuestras. Por otra parte <strong>en</strong> Alemania los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos empezaron<br />
<strong>en</strong> el siglo XVIII y eran, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> una forma coloquial, <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos<br />
a lo bestia, eliminando meandros <strong>de</strong>l río, eliminando zonas <strong>de</strong><br />
inundación y haci<strong>en</strong>do verda<strong>de</strong>ros canales. Actualm<strong>en</strong>te un ejercicio<br />
que se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Alemania es <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzar, int<strong>en</strong>tar recuperar<br />
los cauces naturales porque cuando hay riadas el agua vuelve<br />
a su cauce natural. En ese s<strong>en</strong>tido los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos están un<br />
tanto <strong>en</strong> retirada, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esto pue<strong>de</strong> haber casos<br />
puntuales don<strong>de</strong> sea necesario, existe esos casos. Ahora bi<strong>en</strong>, hay<br />
formas y formas <strong>de</strong> hacer los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, está lo que se ha hecho<br />
siempre, una escollera dura o simplem<strong>en</strong>te unas pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hormigón,<br />
y pued<strong>en</strong> ser <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos cuya eficacia sea similar haciéndolo<br />
bastante más blando, respetando la vegetación <strong>de</strong> ribera,<br />
que por cierto esa vegetación <strong>de</strong> ribera también sirve para laminar<br />
av<strong>en</strong>idas.<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 123
Nosotros hicimos un cálculo sobre los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />
<strong>de</strong>l norte, <strong>en</strong> la que estamos, el coste <strong>de</strong>l metro lineal <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to<br />
salía, sacando valores medios <strong>de</strong> 80 proyectos <strong>de</strong> Galicia hasta<br />
Euskadi, <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> medio millón <strong>de</strong> pesetas por metro <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to.<br />
Muchas veces estos <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos proteg<strong>en</strong> unos pocos<br />
metros <strong>de</strong> cultivos que hay al lado. Estoy y<strong>en</strong>do a términos completam<strong>en</strong>te<br />
económicos, hay que ver lo que val<strong>en</strong> los cultivos, porque<br />
está <strong>de</strong>mostrado que el mejor cauce es el cauce natural y lógicam<strong>en</strong>te<br />
por una cuestión <strong>de</strong> física, si aum<strong>en</strong>tamos la anchura <strong>de</strong> ese cauce<br />
el riesgo <strong>de</strong> riada va a ser mucho m<strong>en</strong>or que si lo <strong>en</strong>cajonamos <strong>en</strong>tre<br />
muros. En ese s<strong>en</strong>tido nosotros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la CODA lo que proponemos<br />
es increm<strong>en</strong>tar la anchura <strong>de</strong> los cauces o por lo m<strong>en</strong>os respetar<br />
los cauces <strong>de</strong> máximas crecidas, habría que ver cada caso y a<strong>de</strong>más<br />
económicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchas ocasiones sería mucho más barato que<br />
los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos duros. Socialm<strong>en</strong>te evitaría las pérdidas económicas<br />
que se produc<strong>en</strong>, incluso pérdidas <strong>de</strong> vidas humanas y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
se respetarían los ríos y <strong>de</strong>jarían <strong>de</strong> ser lo que <strong>en</strong> muchos<br />
casos por <strong>de</strong>sgracia son, auténticas tuberías <strong>de</strong>scubiertas o canales<br />
<strong>de</strong> hormigón.<br />
I.U.: Quizás se ha podido dar una i<strong>de</strong>a siniestra y oscura <strong>en</strong> cuanto<br />
al tema <strong>de</strong> los aprovechami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> las escalas… Partimos <strong>de</strong> una<br />
base, <strong>de</strong> una inercia, <strong>de</strong> una situación inicial <strong>en</strong> la cual pues sí que podíamos<br />
consi<strong>de</strong>rarla realm<strong>en</strong>te caótica. En los últimos 10 años consi<strong>de</strong>ro<br />
que se ha mejorado <strong>en</strong> Gipuzkoa, no todo <strong>de</strong>be ser aspectos negativos,<br />
al contrario se ha mejorado. Esas 13 escalas piscícolas que<br />
he m<strong>en</strong>cionado antes, se han construido <strong>en</strong> los últimos años, hay<br />
compromisos <strong>de</strong> construir más escalas piscícolas. Por ejemplo <strong>en</strong> el<br />
próximo año yo creo que hay 5 escales piscícolas comprometidas. El<br />
tema <strong>de</strong>l caudal mínimo, hay ríos como por ejemplo el Urumea don<strong>de</strong><br />
se está trabajando muchísimo ese aspecto, caudal ecológico, caudal<br />
mínimo o como queráis llamarlo. Para que te hagas una i<strong>de</strong>a <strong>en</strong> el río<br />
Urumea se han recuperado 25 km. para el salmón <strong>en</strong> los cuales pue<strong>de</strong><br />
circular librem<strong>en</strong>te hacia arriba y hacia abajo, eso son éxitos digamos<br />
<strong>de</strong> la Administración, <strong>en</strong> concreto <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong><br />
Gipuzkoa que está trabajando <strong>en</strong> ese plan muy ambicioso. Y hay otros<br />
datos que lo que significan es que se va cambiando <strong>de</strong> m<strong>en</strong>talidad.<br />
Cuesta muchísimo a cualquier persona, a cualquier industrial que le<br />
124 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
obligues a algo <strong>en</strong> lo cual no es que no crea, si no que para él es algo<br />
bastante <strong>de</strong>sconocido, es algo que como se contaba antes está <strong>en</strong><br />
la trasera <strong>de</strong> su c<strong>en</strong>tral hidroeléctrica, le importa poco. Entonces cambiar<br />
esa conci<strong>en</strong>cia, obligar a que esa persona cambie <strong>de</strong> m<strong>en</strong>talidad<br />
y se <strong>de</strong>diqu<strong>en</strong> a hacer esas cosas cuesta, pero no cabe duda <strong>de</strong> que<br />
<strong>en</strong> un plazo medio se conseguirá.<br />
J.L.: De la política hidráulica <strong>en</strong> España, no es mi especialidad no<br />
t<strong>en</strong>ía tampoco <strong>de</strong>masiado interés <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir, sobre todo por poner<br />
el ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que nuestra problemática es difer<strong>en</strong>te y es lo que t<strong>en</strong>go<br />
la obligación <strong>de</strong> conocer y lo que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día t<strong>en</strong>ía la obligación <strong>de</strong> trasmitir,<br />
las peculiarida<strong>de</strong>s. Pero me cuesta mucho reconocer la realidad<br />
<strong>de</strong> lo que se acaba convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> caricaturas <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> administraciones,<br />
una frase que se ha dicho literalm<strong>en</strong>te: “<strong>en</strong> España no<br />
hay que construir ningún embalse más”, me parece tan exagerado<br />
que prefiero la política hidráulica que se ha v<strong>en</strong>ido haci<strong>en</strong>do que no el<br />
com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> que no hay que hacer ningún embalse más. El problema<br />
<strong>de</strong> fondo (no es mi especialidad y no t<strong>en</strong>go interés <strong>en</strong> discutir sobre<br />
ello) es la política <strong>de</strong> riegos <strong>en</strong> España, es <strong>de</strong>cir los hectómetros<br />
<strong>de</strong> cultivo, la necesidad <strong>de</strong> cambiar la forma <strong>de</strong> producir la irrigación<br />
<strong>de</strong> los mismos, no es la problemática nuestra y por lo tanto repito no<br />
quiero insistir <strong>en</strong> ello, pero la i<strong>de</strong>a conspiradora <strong>de</strong> técnicos antidiluvianos<br />
y constructoras que presionan y la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> obra faraónica y<br />
obra innecesaria y que una vez realizada no se ll<strong>en</strong>a o una vez realizada<br />
si se ll<strong>en</strong>a no se consume el agua, creo que se ajusta bastante<br />
poco a la realidad. Y estoy seguro <strong>de</strong> que se han hecho embalses <strong>en</strong><br />
el Estado que han sido innecesarios, sobre todo relacionados con política<br />
<strong>de</strong> riegos y probablem<strong>en</strong>te se han hecho embalses relacionados<br />
con política <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas a costes ambi<strong>en</strong>tales amplios,<br />
pero prefiero la situación <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> España que hay ahora, con sus<br />
excesos y sus <strong>de</strong>fectos, producido porque ha habido una política <strong>de</strong><br />
realización <strong>de</strong> obra hidráulica, que lo que hubiera ocurrido si se hubiera<br />
hecho caso <strong>de</strong> visiones tan apocalípticas respecto a la cuestión.<br />
En todo caso mi obligación es conocer lo <strong>de</strong> aquí y <strong>de</strong> alguna forma<br />
también me hac<strong>en</strong> la misma crítica y por lo tanto <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do lo que pued<strong>en</strong><br />
ser exageraciones <strong>en</strong> el com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la política española. Aquí<br />
no se hace una política <strong>de</strong> consumo y por lo g<strong>en</strong>eral los gestores <strong>de</strong>l<br />
agua participan también, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> nuestras posibilida<strong>de</strong>s, y el<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 125
Consorcio nos ha organizado una campaña también bonita <strong>de</strong> todos<br />
estos conceptos <strong>de</strong> nueva cultura <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> ahorro y todo lo que sea<br />
ahorrar agua me parece <strong>de</strong> interés. Insisto, el problema <strong>de</strong> Gipuzkoa<br />
no es que vayamos consumi<strong>en</strong>do más agua, <strong>de</strong> hecho creo que los<br />
datos guipuzcoanos avalan, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los consumos,<br />
estamos estancados a la baja y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista<br />
se van produci<strong>en</strong>do f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales <strong>de</strong> interés, pero t<strong>en</strong>emos la<br />
obligación <strong>de</strong> estar preparados para las épocas <strong>de</strong> años flacos. Esto<br />
significa t<strong>en</strong>er garantías, no por increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda, sino garantías<br />
para disponer <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> agua que necesitemos y hay<br />
mucho que hacer para conseguir que se reduzcan las pérdidas, pero<br />
si se exagera un com<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> torno a esto creo que se <strong>de</strong>svirtúa el<br />
s<strong>en</strong>tido a la cuestión porque habría que matizar dos cosas al m<strong>en</strong>os.<br />
La primera es que las cifras más o m<strong>en</strong>os oficiales sobre pérdidas son<br />
<strong>en</strong> gran medida m<strong>en</strong>tira, ya que son cifras <strong>de</strong> agua no facturada que<br />
no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nada que ver con pérdidas, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l agua que sale <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>pósitos <strong>en</strong> alta, al agua que se factura al ciudadano hay pérdidas<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido estricto <strong>de</strong>l término, hay aguas no facturadas <strong>de</strong> consumo<br />
municipal, hay <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te instalación <strong>de</strong> contadores, hay muchas<br />
cuestiones, las pérdidas reales son más bajas y la política <strong>de</strong> adon<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>bemos conducir la pérdida ti<strong>en</strong>e también un límite y el límite está <strong>en</strong><br />
la efici<strong>en</strong>cia económica. Globalm<strong>en</strong>te llega un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que si<br />
queremos reducir más las pérdidas <strong>de</strong> agua por mejora <strong>de</strong> los sistemas<br />
<strong>de</strong> baja, es <strong>de</strong>cir, que las pérdidas no se produc<strong>en</strong> ni <strong>en</strong> los embalses,<br />
ni <strong>en</strong> las producciones principales, ni <strong>en</strong> los <strong>de</strong>pósitos municipales,<br />
lógicam<strong>en</strong>te las bajas empiezan a producirse <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> todo<br />
el sistema <strong>de</strong> canalización hasta llegar al grifo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> las casas.<br />
Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado límite invertir más <strong>en</strong> producir una<br />
m<strong>en</strong>or pérdida <strong>en</strong> el sistema no comp<strong>en</strong>sa económica y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
respecto a disponer <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> regulación. Por lo tanto hay<br />
que invertir y <strong>en</strong> concreto el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Sebastián, que era<br />
el que t<strong>en</strong>ía pérdidas <strong>de</strong> una cierta importancia, ha establecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hace año y medio, a su vez, una política y unos contratos <strong>de</strong> reducir<br />
las pérdidas, pero no veamos posibilida<strong>de</strong>s mágicas a esta cuestión.<br />
Los embalses ti<strong>en</strong><strong>en</strong> coste medioambi<strong>en</strong>tal por supuesto y coste<br />
económico, cuando se habla <strong>de</strong> esa visión <strong>de</strong> obras faraónicas estoy<br />
absolutam<strong>en</strong>te empeñado, y esto lo discuto con muchos alcal<strong>de</strong>s, <strong>en</strong><br />
126 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
que no se hagan más embalses <strong>de</strong> los estrictam<strong>en</strong>te necesarios y<br />
aquí hay más <strong>de</strong> uno <strong>en</strong> esta sala que conoce como discutimos sobre<br />
el tema, necesitamos refuerzos <strong>de</strong> garantías pero tampoco t<strong>en</strong>emos<br />
que ir a políticas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> embalses por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo que las<br />
técnicas matemáticas justifiqu<strong>en</strong> que se realice. Los embalses ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
costes ambi<strong>en</strong>tales y también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas medioambi<strong>en</strong>tales, El<br />
País publicó hace poco <strong>en</strong> el semanario los humedales españoles<br />
más bonitos y una parte <strong>de</strong> ellos eran cola <strong>de</strong> embalses. Los embalses<br />
guipuzcoanos <strong>en</strong> concreto, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> costes ambi<strong>en</strong>tales bajos<br />
porque son embalses pequeños que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> sitios<br />
con estudios <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, etc., a su vez se revalorizan <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista no solam<strong>en</strong>te lúdico <strong>de</strong>l ciudadano que se acerca<br />
a los mismos sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> algunas v<strong>en</strong>tajas ambi<strong>en</strong>tales.<br />
En todo caso todo embalse ti<strong>en</strong>e un coste medioambi<strong>en</strong>tal<br />
y t<strong>en</strong>go claro como responsable político <strong>en</strong> esta materia, que si puedo<br />
evitar hacer un embalse eso es una ganancia medioambi<strong>en</strong>tal segura.<br />
Respecto a los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, mi compañero ha lanzado un<br />
m<strong>en</strong>saje que quiero que que<strong>de</strong> claro, <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos para proteger<br />
cultivos, si algo he dicho <strong>en</strong> mi interv<strong>en</strong>ción es que t<strong>en</strong>emos clarísimo<br />
que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos más que para proteger suelos<br />
urbanos, no para proteger cultivos y creo que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />
vista <strong>de</strong> los proyectos, que <strong>en</strong> etapas anteriores se han realizado <strong>de</strong><br />
estudios <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s a través <strong>de</strong>l plan integral <strong>de</strong> protección <strong>de</strong><br />
inundaciones, los administradores actuales <strong>de</strong>l agua, tanto <strong>de</strong><br />
Diputación como <strong>de</strong>l Gobierno hemos eliminado una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong><br />
los proyectos que <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto no protegían lo construido, sino<br />
teóricam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían un resultado <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> conseguir los espacios.<br />
A<strong>de</strong>más si te pasas <strong>de</strong> la raya <strong>en</strong> los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, lo que estás<br />
consigui<strong>en</strong>do es una mayor velocidad <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> las<br />
aguas <strong>de</strong>l río por lo tanto provocas riesgo <strong>de</strong> inundaciones aguas abajo,<br />
es <strong>de</strong>cir, que es una política (no me gusta llamarla <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to)<br />
la <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a inundaciones que <strong>de</strong>be establecerse<br />
con mucha responsabilidad <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir qué casos realm<strong>en</strong>te<br />
hay que <strong>en</strong>cauzar y cuál es el tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to a realizarse<br />
para que, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible, sea respetuoso con el ecosistema<br />
y no aum<strong>en</strong>te los problemas <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> inundaciones.<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 127
En fin como las meigas, haberlas hailas, luego <strong>en</strong> Gipuzkoa seguimos<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to porque somos un territorio<br />
extraordinariam<strong>en</strong>te predispuesto, <strong>en</strong> las zonas ocupadas ya, a<br />
sufrir inundaciones que son procesos naturales.<br />
J.S.: Voy a ahondar <strong>en</strong> los datos que ha dicho Jorge Letam<strong>en</strong>dia y<br />
es lo sigui<strong>en</strong>te. Aquí ha habido ayuntami<strong>en</strong>tos que t<strong>en</strong>ían porc<strong>en</strong>tajes<br />
hasta por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> agua controlada y uno <strong>de</strong> los motivos es<br />
que el precio era relativam<strong>en</strong>te barato, <strong>en</strong> la medida que han subido<br />
los precios los ayuntami<strong>en</strong>tos han empezado a preocuparse e invertir<br />
<strong>en</strong> mejora <strong>de</strong> conducciones, <strong>de</strong> hecho hay ayuntami<strong>en</strong>tos que están<br />
invirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> mejora <strong>de</strong> conducciones y están amortizando <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> un año las inversiones que han hecho. El objetivo que se les ha sugerido<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el consorcio ha sido <strong>en</strong> principio bajar hasta un 25% las<br />
fugas realm<strong>en</strong>te. En principio como tope por lo bajo se les ha sugerido<br />
que mant<strong>en</strong>gan el 25% como fuga porque <strong>de</strong> ahí para bajo ya sería<br />
económicam<strong>en</strong>te incluso poco viable, creo que es más v<strong>en</strong>tajoso<br />
ir invirti<strong>en</strong>do año a año el importe correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar mant<strong>en</strong>er<br />
esas fugas que no <strong>de</strong> golpe int<strong>en</strong>tar bajar por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 25%.<br />
P.: Quería romper una lanza <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> la Administración Vasca<br />
porque según la estadística que ha dado Santiago Martín, <strong>en</strong><br />
Gipuzkoa nos tocaba una presa que no se ll<strong>en</strong>aba o que no valía pa -<br />
ra nada y afortunadam<strong>en</strong>te no t<strong>en</strong>emos esa situación. Tampoco me<br />
creo <strong>de</strong>l todo, aunque <strong>en</strong> una época quizás sí, que las gran<strong>de</strong>s cons -<br />
tructoras son las que hac<strong>en</strong> los planes hidrológicos, las que estable -<br />
c<strong>en</strong> si hay que hacer presas o no. Por último dado el título <strong>de</strong> las jor -<br />
nadas lo que sí me gustaría es si alguno <strong>de</strong> los pon<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong>e algún<br />
m<strong>en</strong>saje positivo e innovador acerca <strong>de</strong>l uso y abuso. Quiero <strong>de</strong>cir<br />
que nos vayamos todos a casa con una i<strong>de</strong>a, el agua la t<strong>en</strong>emos que<br />
seguir usando, hemos oído cantidad <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes, hay muchas pre -<br />
sas, se contamina mucho el agua, se reutiliza poco, se <strong>de</strong>pura poco,<br />
a ver si nos podríamos ir con un m<strong>en</strong>saje <strong>en</strong> positivo <strong>de</strong> cara sobre to -<br />
do al año 2001.<br />
S.M.B.: En primer lugar hay dos temas que quería com<strong>en</strong>tar, el segundo<br />
tema es el m<strong>en</strong>saje positivo que <strong>de</strong>cía usted. En primer lugar<br />
el precio <strong>de</strong>l agua que se ha com<strong>en</strong>tado un poco aquí <strong>de</strong> refilón.<br />
Nosotros estamos a favor <strong>de</strong> que el agua t<strong>en</strong>ga un precio. El agua tie-<br />
128 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
ne un precio <strong>en</strong> abastecimi<strong>en</strong>to pero el agua <strong>en</strong> regadío, es la media<br />
<strong>en</strong> todo el Estado, es <strong>de</strong> una peseta el metro cúbico, ¡una peseta el<br />
metro cúbico!. En abastecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el agua no suele t<strong>en</strong>er<br />
precio, el agua no ti<strong>en</strong>e precio, lo que ti<strong>en</strong>e precio es el coste <strong>de</strong> potabilización<br />
y <strong>de</strong> traída, el servicio es lo que ti<strong>en</strong>e precio. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />
que el agua <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er precio para que se valore, si el agua es gratis<br />
siempre será no r<strong>en</strong>table reducir las pérdidas <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución<br />
porque lo que se pier<strong>de</strong> no vale dinero, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />
el agua ti<strong>en</strong>e un precio, lo que se pier<strong>de</strong> ya vale dinero y <strong>en</strong>tonces sí<br />
es r<strong>en</strong>table. Ahora bi<strong>en</strong>, ¿a partir <strong>de</strong> qué punto <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser r<strong>en</strong>table<br />
económicam<strong>en</strong>te el reducir las pérdidas?, eso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá también <strong>de</strong>l<br />
precio <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser r<strong>en</strong>table para el precio actual pero no a lo<br />
mejor para otro precio <strong>de</strong>terminado. No creemos que hay que ponerle<br />
un precio al agua porque sí, para ser una forma más <strong>de</strong> recaudar<br />
dinero, una forma más <strong>de</strong> impuestos, nosotros <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que una<br />
política <strong>de</strong> precios sirve para racionalizar el consumo <strong>de</strong>l agua, estamos<br />
a favor <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> bloques, es <strong>de</strong>cir, que los consumos necesarios,<br />
realm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>gan un coste económico muy bajo, pero a partir<br />
<strong>de</strong> unos ciertos niveles <strong>de</strong> consumo, que ya no son digamos los necesarios,<br />
se increm<strong>en</strong>te notablem<strong>en</strong>te el precio el agua, ¿por qué?,<br />
porque ese agua <strong>de</strong>l grifo que teóricam<strong>en</strong>te no vale dinero, salvo el<br />
coste <strong>de</strong> servicio, sí ti<strong>en</strong>e unos costes adicionales importantes. Ti<strong>en</strong>e<br />
costes ambi<strong>en</strong>tales que son, el valle que hubo que <strong>de</strong>struir para construir<br />
ese embalse, unos costes sociales que son, las personas que hubo<br />
que trasladar <strong>de</strong> ese valle a vivir a Móstoles, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> Madrid,<br />
porque se quedaron sin su casa y sin su medio <strong>de</strong> vida y un coste económico<br />
<strong>de</strong> 15-20 mil millones <strong>de</strong> pesetas que vale un gran embalse.<br />
Ya ti<strong>en</strong>e esos costes, hay veces que no hay más remedio, que es necesario,<br />
<strong>en</strong>tonces vamos a int<strong>en</strong>tar que esto se utilice <strong>de</strong> la forma más<br />
eficaz posible y que no se <strong>de</strong>rroche, una <strong>de</strong> las fórmulas es el precio.<br />
Decimos que se <strong>de</strong>rrocha agua <strong>en</strong> abastecimi<strong>en</strong>tos urbanos por lo<br />
sigui<strong>en</strong>te, antes estaba hablando <strong>de</strong> lo que eran las responsabilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> las administraciones públicas, pérdidas <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución,<br />
etc., ahora están los propios ciudadanos. Nosotros hicimos un<br />
cálculo <strong>en</strong> un municipio <strong>de</strong> la comunidad <strong>de</strong> Madrid don<strong>de</strong> había un<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das que eran bloques <strong>de</strong> pisos y otro que eran vivi<strong>en</strong>das<br />
unifamiliares con jardín, cogi<strong>en</strong>do todos los recibos <strong>de</strong> agua y<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 129
vi<strong>en</strong>do cuál era <strong>de</strong> piso y cuál era <strong>de</strong> jardín vimos las difer<strong>en</strong>cias y nos<br />
<strong>en</strong>contramos que, <strong>de</strong> media a lo largo <strong>de</strong>l año una casa con jardín, jardín<br />
<strong>de</strong> 200 metros cuadrados no estoy hablando <strong>de</strong> un parque sino un<br />
adosadito <strong>de</strong> esos que hay tanto <strong>en</strong> las afueras <strong>de</strong> Madrid, gastaba <strong>de</strong>l<br />
ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4 veces más que un piso. Pero es que <strong>en</strong> la época <strong>de</strong> mayor<br />
escasez <strong>de</strong> agua, <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> calor <strong>de</strong> julio y agosto que es<br />
cuando más se riega, una vivi<strong>en</strong>da con una parcela <strong>de</strong> 500 metros<br />
cuadrados, gastaba 11 veces más que un piso. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que ahí<br />
existe un <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong> agua, sobre todo por la i<strong>de</strong>a esa <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a<br />
Castilla unas mantas <strong>de</strong> césped radiante que probablem<strong>en</strong>te no<br />
hagan mucha falta, ahí vemos un <strong>de</strong>rroche y qui<strong>en</strong> quiera ese césped<br />
pues lo lógico es que no pague el agua a 60-70 pesetas metro cúbico<br />
sino que pague mucho más, ya que está g<strong>en</strong>erando un perjuicio al<br />
resto <strong>de</strong> los ciudadanos o está suponi<strong>en</strong>do un coste para el conjunto<br />
<strong>de</strong> la sociedad.<br />
Se <strong>de</strong>rrocha agua, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los jardines d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
los propios hogares. Es cierto que una forma <strong>de</strong> medir la calidad <strong>de</strong> vida<br />
o el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país (antes se medía por la producción<br />
<strong>de</strong> ácido sulfúrico, una medida realm<strong>en</strong>te curiosa), es por el consumo<br />
<strong>de</strong> agua por habitante y año. Países sub<strong>de</strong>sarrollados con 10-<br />
15 litros por habitante y año fr<strong>en</strong>te a países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dosci<strong>en</strong>tos y<br />
pico litros por habitante y año. Es cierto que la disponibilidad <strong>de</strong> agua<br />
mejora la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los ciudadanos, pero ocurre una cosa, a<br />
partir <strong>de</strong> un cierto nivel, un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> agua no supone<br />
una mejora <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida, vamos a ver, uno que <strong>de</strong>je el<br />
grifo abierto y se vaya a ver la tele no es más feliz que si lo tuviera cerrado.<br />
P<strong>en</strong>samos que esto no lo hace casi nadie. Hay un dato curioso<br />
<strong>de</strong>l canal <strong>de</strong> Isabel II, que es una empresa pública <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> agua a Madrid; <strong>en</strong> la etapa <strong>de</strong> la sequía hizo una campaña, sacaba<br />
fotografías <strong>en</strong> la televisión <strong>de</strong> como estaban los embalses medio<br />
vacíos, dici<strong>en</strong>do que había que ahorrar agua, que no había que <strong>de</strong>rrochar,<br />
etc. Esta campaña trajo consigo un ahorro neto <strong>en</strong> los ciudadanos<br />
<strong>de</strong> Madrid <strong>de</strong> 30 hectómetros cúbicos <strong>en</strong> un año, lo que consum<strong>en</strong><br />
300 mil habitantes. El ahorro fue mayor porque se introdujeron<br />
otras medidas como regar con agua <strong>de</strong> <strong>de</strong>puradora los parques, pero<br />
el ahorro neto sin cortarse ni un sólo minuto el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua<br />
a los ciudadanos, no hubo ni siquiera reducciones <strong>en</strong> la presión para<br />
130 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
disminuir las pérdidas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s, supuso un ahorro <strong>de</strong> 30 hectómetros<br />
cúbicos. Está claro que si no se produjo una pérdida <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong><br />
vida <strong>de</strong> los ciudadanos, fue una cosa voluntaria, que esos 30 hectómetros<br />
cúbicos <strong>de</strong> más que se consumían eran <strong>de</strong>rroche. Pero ¿qué<br />
ocurrió?, que el canal <strong>de</strong> Isabel II (y <strong>en</strong> esto soy un poco malvado) se<br />
dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que había bajado la facturación y es una empresa pública,<br />
<strong>en</strong>tonces empezó a mandar m<strong>en</strong>sajes a los medios <strong>de</strong> comunicación<br />
que <strong>de</strong>cían la sequía ha acabado, muchas gracias a todos los<br />
ciudadanos por su ahorro, ya hemos pasado el peligro, unos m<strong>en</strong>sajes<br />
que se veía por don<strong>de</strong> iban. El tema eran tres mil millones <strong>de</strong> pesetas<br />
<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> facturación y curiosam<strong>en</strong>te el consumo no subía,<br />
los ciudadanos se habían acostumbrado a una forma <strong>de</strong> consumo<br />
y ese consumo todavía no ha subido, es <strong>de</strong>cir, Madrid gasta m<strong>en</strong>os<br />
agua ahora que hace unos años. Esto quiere <strong>de</strong>cir que los ciudadanos,<br />
por ejemplo <strong>en</strong> Euskadi, don<strong>de</strong> la mayor parte <strong>de</strong>l consumo<br />
es consumo <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to urbano, pued<strong>en</strong> conseguir reducir ese<br />
consumo y lo cual significa que estos señores no t<strong>en</strong>gan que construir<br />
más presas que produzcan unos costes ambi<strong>en</strong>tales y sociales a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> un coste económico para todos y eso se consigue evitando<br />
que gotee, etc. Todos estos m<strong>en</strong>sajes y propuestas que muchas veces<br />
sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> televisión y que la verdad han resultado ser bastante eficaces.<br />
I.U.: Pedían un m<strong>en</strong>saje positivo, creo que ya lo ha dado antes el<br />
Diputado, los ríos cuando se les ayuda, no mucho, reaccionan <strong>de</strong> forma<br />
maravillosa por lo m<strong>en</strong>os los nuestros. Y si los ayudas mucho reaccionan<br />
realm<strong>en</strong>te muy bi<strong>en</strong>. ¿Qué es lo que hay que hacer?.<br />
Inicialm<strong>en</strong>te no hay medidas mágicas, no hay fórmulas, hay que hacer<br />
estudios específicos para cada caso. En el caso concreto la<br />
Diputación ha iniciado una serie que se ha com<strong>en</strong>zado <strong>en</strong> el Urola con<br />
un estudio sistemático integral <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca <strong>en</strong> el cual se estudian todos<br />
los factores y se basa <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a nueva <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> directiva<br />
europea <strong>en</strong> la que se dice que la recuperación <strong>de</strong> las cu<strong>en</strong>cas<br />
fluviales, la recuperación <strong>de</strong> los ríos, ti<strong>en</strong>e que estar basada, digamos<br />
<strong>de</strong> forma grosera, <strong>en</strong> cuatro patas; es como si fuese una mesa <strong>de</strong> cuatro<br />
patas, ‘una’ recuperar la calidad <strong>de</strong>l agua, puesto que si el agua<br />
no ti<strong>en</strong>e una calidad bu<strong>en</strong>a no hacemos nada. ‘Dos’ conseguir que<br />
exista un caudal, es <strong>de</strong>cir que los caudales que estén pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 131
íos sean lo más parecidos posibles a los naturales, que no haya tramos<br />
que se qued<strong>en</strong> secos, etc. ‘Tres’ que la calidad <strong>de</strong>l medio, <strong>de</strong>l hábitat,<br />
esté lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>teriorada posible, es <strong>de</strong>cir, evitar <strong>en</strong> lo posible<br />
los <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos, cuando t<strong>en</strong>gan que hacerse, hacerlos con unas<br />
técnicas m<strong>en</strong>os impactantes, etc. Y por último eliminar los obstáculos,<br />
quiero <strong>de</strong>cir las presas. Esto no quiere <strong>de</strong>cir que haya que eliminarlas<br />
físicam<strong>en</strong>te, sino que sean “permeables”, es <strong>de</strong>cir, que hacia arriba los<br />
peces migratorios puedan subir y hacia abajo los peces migratorios<br />
también puedan emigrar por el río sin meterse <strong>en</strong> canales.<br />
Yo quería hacer un matiz, una cosa muy breve, se ha estado hablando<br />
aquí sobre la complicadísima orografía guipuzcoana. Es cierto<br />
Gipuzkoa ti<strong>en</strong>e una orografía criminal <strong>en</strong> el aspecto <strong>de</strong> lo que sería las<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo urbanístico. Pero yo voy a poner un pequeño<br />
ejemplo: hoy <strong>en</strong> día alterar un río, es <strong>de</strong>cir, hacer un <strong>de</strong>sarrollo<br />
urbanístico, un <strong>de</strong>sarrollo industrial, lo que sea, afectando a un río es<br />
relativam<strong>en</strong>te costoso pero se pue<strong>de</strong> hacer, es bastante más fácil que<br />
plantearse por ejemplo cambiar el trazado <strong>de</strong> una carretera. Hoy <strong>en</strong><br />
día una carretera ti<strong>en</strong>e unas bandas <strong>de</strong> 15 metros a cada lado que<br />
son intocables; ahí nadie pone una casa, una caseta, nada, porque inmediatam<strong>en</strong>te<br />
vi<strong>en</strong>e el señor <strong>de</strong> la carretera y dice “usted fuera <strong>de</strong><br />
aquí” y si no pasa por <strong>en</strong>cima la máquina excavadora y adiós. ¿Por<br />
qué una carretera es más que un río? o ¿por qué un río es m<strong>en</strong>os que<br />
una carretera? ¿ por qué no van a ser iguales los ríos que las carreteras?,<br />
¿por qué no hay que poner las mismas trabas cuando se trate<br />
<strong>de</strong> afectar a un río que cuando se trate <strong>de</strong> afectar a una carretera?,<br />
¿es que somos m<strong>en</strong>os o qué?.<br />
J.L.: En plan <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong> positivo, qui<strong>en</strong> gestiona el agua <strong>en</strong><br />
Gipuzkoa no somos la Diputación o el Gobierno, no somos los que hacemos<br />
las obras, son consorcios y mancomunida<strong>de</strong>s y como no hablo<br />
<strong>de</strong> mí puedo <strong>de</strong>cir sin ningún problema que no he visto nunca a nadie<br />
preocupado porque el consumo no se increm<strong>en</strong>te. Aquí <strong>en</strong> la mesa y<br />
<strong>en</strong> el público están los responsables y os aseguro que no hay esa voluntad<br />
<strong>de</strong> que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los consumos. Sí ha habido una experi<strong>en</strong>cia<br />
que hemos estudiado y que ha resultado muy interesante <strong>en</strong> el<br />
alto Urola junto con <strong>Tolosa</strong> que tuvo riesgos <strong>de</strong> cortes <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> las<br />
Navida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hace año y medio, se produjo un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l consu-<br />
132 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
mo <strong>de</strong>bido al aviso. La verdad es que Josetxo Saizar sabe más <strong>de</strong><br />
eso, yo bebo <strong>de</strong> sus fu<strong>en</strong>tes, luego se han mant<strong>en</strong>ido esos niveles<br />
más bajos <strong>de</strong> consumo.<br />
Creo mucho <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> esto que se llama una nueva cultura<br />
<strong>de</strong>l agua y las políticas <strong>de</strong> ahorro <strong>de</strong>l ciudadano e insistir que<br />
cuando uno se lave los di<strong>en</strong>tes cierre el grifo y que la ducha es medioambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
más sana que el baño, sin llegar al exceso <strong>de</strong> un<br />
ver<strong>de</strong> alemán que <strong>en</strong> una campaña electoral dijo que él por conservar<br />
el agua se duchaba sólo una vez a la semana y espero que los ver<strong>de</strong>s<br />
lo hayan laminado porque seguro que las ver<strong>de</strong>s lo han laminado<br />
<strong>de</strong> su vida necesariam<strong>en</strong>te. Creo mucho <strong>en</strong> las campañas, <strong>en</strong> los esfuerzos,<br />
siempre que no se magnifiqu<strong>en</strong> <strong>de</strong> tal forma que perdamos<br />
las perspectiva <strong>de</strong> lo que son las posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o. Insistir<br />
<strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a y es que <strong>en</strong> años <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es pluviales normales, nosotros<br />
no t<strong>en</strong>emos problemas <strong>de</strong> agua ni t<strong>en</strong>emos capacidad <strong>de</strong> embalsar,<br />
repito consumimos 100 hectómetros cúbicos al año y <strong>en</strong> nuestros<br />
embalses ll<strong>en</strong>os no llegan a 70 lo cual significa que por mucho<br />
que consumamos, por mucha agua que circule por los ríos o por las<br />
cu<strong>en</strong>cas, <strong>en</strong> último término no t<strong>en</strong>emos capacidad <strong>de</strong> reservar <strong>en</strong> los<br />
embalses y <strong>en</strong> alguna ocasión t<strong>en</strong>emos que reforzarlos. T<strong>en</strong>emos pocas<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reutilización <strong>de</strong> agua porque el agua reutilizada<br />
es básicam<strong>en</strong>te para regadío o para regadío urbano y por las propias<br />
características <strong>de</strong> nuestro territorio, nuestro ver<strong>de</strong> exterior no se riega,<br />
por suerte.<br />
Realizado Ibiur (lógicam<strong>en</strong>te discutir aquí que no hay que hacer<br />
más presas sonaría a provocación), esperemos que este verano comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong><br />
las obras, insisto que el coste medioambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> nuestros<br />
embalses es muy escaso por su pequeño tamaño. Todos los embalses<br />
guipuzcoanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> 70 hectómetros cúbicos y el famoso que se<br />
discute <strong>de</strong> Itoiz ti<strong>en</strong>e 400, para situarnos <strong>en</strong> la perspectiva <strong>de</strong> que estamos<br />
hablando <strong>de</strong> cosas muy pequeñas.<br />
En relación con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los ríos son extraordinariam<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>cidos,<br />
com<strong>en</strong>tar que hace un par <strong>de</strong> años tuvimos un accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> circulación<br />
<strong>en</strong> el cual un camión que llevaba gasoil cayó <strong>en</strong> el río Urola.<br />
Nos preocupamos bastante <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada e hicimos un seguimi<strong>en</strong>to sistemático<br />
<strong>de</strong> lo que había ocurrido, nos quedamos realm<strong>en</strong>te asombrados.<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 133
Si lo dice un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la administración parece que es una incitación<br />
a que se <strong>en</strong>sucie pero la verdad es que el comportami<strong>en</strong>to posterior<br />
<strong>de</strong>l río Urola, bi<strong>en</strong> medido por especialistas, ha sido fabuloso, es<br />
d e c i r, que por suerte, <strong>de</strong>bido a la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y a la velocidad <strong>de</strong> circulación<br />
<strong>de</strong>l agua por estos ríos, lo que cae se va rápidam<strong>en</strong>te y eso es lo<br />
que permite, que las recuperaciones sean más rápidas.<br />
Y acabar con esta i<strong>de</strong>a, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el urbanismo t<strong>en</strong>emos que dignificar<br />
los ríos, me parece fundam<strong>en</strong>tal para que se vaya trabajando.<br />
El saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Gipuzkoa todavía exige 60 mil millones <strong>de</strong> inversión,<br />
que es una cifra altísima, pero con cantida<strong>de</strong>s extraordinariam<strong>en</strong>te<br />
más pequeñas <strong>en</strong> actuaciones <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> vegetación<br />
<strong>de</strong> riberas, <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> los cauces, <strong>de</strong> sombreado <strong>de</strong> los cauces, <strong>de</strong><br />
conseguir que <strong>en</strong> los sitios don<strong>de</strong> se actúa la lámina no sea tan ancha<br />
y tan plana que permita que el agua no se recali<strong>en</strong>te y afecte a la vida<br />
piscícola, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> actuaciones económicam<strong>en</strong>te mucho más<br />
reducidas que el saneami<strong>en</strong>to, la repercusión <strong>en</strong> la mejora <strong>de</strong>l ecosistema<br />
y la capacidad <strong>de</strong> uso lúdico respetuoso también son extraordinarias<br />
y el m<strong>en</strong>saje positivo es que los ríos guipuzcoanos <strong>en</strong> estos últimos<br />
años han mejorado espectacularm<strong>en</strong>te. El Urumea y el Bidasoa<br />
y el Oiartzun porque hemos empezado con las aguas residuales, que<br />
antes iban a cauce fluvial y que ahora van a costa. No están actuando<br />
las <strong>de</strong>puradoras, que son necesarias, que hay que hacer, pero el<br />
mero <strong>de</strong>svío <strong>de</strong> las aguas residuales que antes iban a cauce fluvial y<br />
que ahora van a costa, ha supuesto ya una recuperación espectacular<br />
y <strong>en</strong> los últimos años esto va a ser mucho más importante. Y no me<br />
preocupa que se le exija a la administración que invierta porque será<br />
el mecanismo para que a su vez los que son más jefes míos, me dot<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> más presupuesto y podamos conseguir que el ritmo <strong>de</strong> la obra<br />
sea algo más elevado, porque soy el primero que t<strong>en</strong>go interés <strong>en</strong> que<br />
transci<strong>en</strong>da públicam<strong>en</strong>te, que los ritmos <strong>de</strong> inversión y esfuerzos<br />
son necesarios y que hay que actuar y conseguidos los temas <strong>de</strong><br />
abastecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> los ríos,<br />
todo lo que es la protección <strong>de</strong>l dominio público hidráulico, con inversiones<br />
más bajas, espero que d<strong>en</strong> resultados espectaculares.<br />
P: Sé que queda poco tiempo y voy a hacer dos preguntas para<br />
respuestas rapidísimas. Una es para Santiago Martín, ¿sabes si el<br />
cambio <strong>de</strong> política <strong>de</strong> oferta a política <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda repercutiría <strong>en</strong> el<br />
134 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
precio <strong>de</strong> cara al usuario increm<strong>en</strong>tándolo o <strong>de</strong>jándolo igual?. La otra<br />
es para Iñaki Urrizalqui, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do el problema económico <strong>de</strong> las pre -<br />
sas, hacer presas para per<strong>de</strong>rlo <strong>en</strong> las conducciones no parece muy<br />
económico, ¿hay algún problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista biológico,<br />
<strong>en</strong> que el agua se pierda <strong>en</strong> su distribución?, ¿no pasa al ciclo <strong>de</strong><br />
agua y se recupera <strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te vuelta?.<br />
S.M.B.: En primer lugar, pasar a un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda implicaría<br />
necesariam<strong>en</strong>te poner un precio al agua, pero no como un elem<strong>en</strong>to<br />
recaudador, es un elem<strong>en</strong>to racionalizador <strong>de</strong>l consumo. Eso<br />
significa que los consumos básicos pasarían a costarnos más que las<br />
0.09 pesetas por litro o 12 pesetas por litro <strong>de</strong> uso industrial. Pero el<br />
precio que se está poni<strong>en</strong>do actualm<strong>en</strong>te al agua <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
Ayuntami<strong>en</strong>tos, bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, por lo que es<br />
variable. En Madrid el agua le cuesta al ciudadano a 120 pesetas metro<br />
cúbico porque ahí se están pagando los costes <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración, la<br />
traída <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> 100 km. <strong>de</strong> distancia <strong>en</strong> muchos casos, etc, pero lo<br />
que no se está pagando <strong>en</strong> ningún lugar <strong>de</strong>l Estado es el precio <strong>de</strong> lo<br />
que es el líquido <strong>en</strong> sí. En principio dice la Ley <strong>de</strong> Aguas que el agua<br />
es <strong>de</strong> todos y que la tutela el Estado. Nosotros creemos que se le ti<strong>en</strong>e<br />
que poner un precio para que luego salgan esas cu<strong>en</strong>tas y que el<br />
agua que se va por la tubería está tratada y cuesta dinero , pero ¿y la<br />
<strong>de</strong>l regadío?, que no cuesta nada, a peseta el metro cúbico.<br />
Lógicam<strong>en</strong>te ese precio, <strong>en</strong>tre otras cosas, ayudará a que sea r<strong>en</strong>table<br />
económicam<strong>en</strong>te arreglar la conducción, lo que es la canalización.<br />
En relación a lo segundo, hay casos <strong>en</strong> que el agua que se pier<strong>de</strong><br />
por la red <strong>de</strong> distribución va a los acuíferos e incluso hay zonas <strong>en</strong> la<br />
costa mediterránea que eso reti<strong>en</strong>e la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> intrusión <strong>de</strong> agua<br />
marina, es cierto. Pero lo que está clarísimo es que el que se pierda<br />
agua por la red <strong>de</strong> distribución es una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia económica técnica<br />
que implica que ti<strong>en</strong>es que disponer <strong>de</strong> más recursos <strong>en</strong> la cabecera,<br />
lo cual lleva a estos impactos <strong>de</strong> los que estamos hablando.<br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, eso ocurre por el riesgo <strong>en</strong> riego por inundación<br />
<strong>en</strong> la zona val<strong>en</strong>ciana, pero eso no es justificación, actualm<strong>en</strong>te hay<br />
una inefici<strong>en</strong>cia, es preferible pasar al goteo y <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado al<br />
riego más efici<strong>en</strong>te y si necesitas fr<strong>en</strong>ar la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l tapón salino<br />
que a<strong>de</strong>más se produce por la sobreexplotación <strong>de</strong> los acuíferos, no<br />
Agua uso y abuso<br />
zumardi - CIT / 135
lo olvi<strong>de</strong>mos, es preferible tomar medidas <strong>en</strong> esa dirección, pero lo<br />
que no se pue<strong>de</strong> es acomodarte a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, porque<br />
te ha dado este resultado, eso es <strong>de</strong> lógica. En principio hay que<br />
ir a reducir las pérdidas y es lo que <strong>en</strong> cierto modo todas las administraciones<br />
están int<strong>en</strong>tando, incluso empresas públicas que se <strong>en</strong>cargan<br />
<strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong>l agua están apostando fuerte <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, invirti<strong>en</strong>do<br />
miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> pesetas anuales, hablo <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong><br />
Isabel II, hablo <strong>de</strong> la compañía <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> Barcelona, etc.<br />
J.S.: Para concluir (como todo el mundo ha dado su m<strong>en</strong>saje) mi<br />
opinión es que <strong>de</strong> alguna manera somos afortunados ya que si, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to, cae tanta agua como cae y<br />
con sólo aprovechar el 5% cubrimos nuestras necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> este<br />
mom<strong>en</strong>to, yo diría que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> nosotros. El 100% <strong>de</strong> las garantías<br />
nunca existe y no se pue<strong>de</strong> conseguir, pero a poco bi<strong>en</strong> que gestionemos<br />
nuestros recursos parece que <strong>en</strong> principio no t<strong>en</strong>dría que<br />
haber gran<strong>de</strong>s problemas.<br />
Por otro lado <strong>en</strong> cuanto a conseguir calidad <strong>en</strong> los ríos y objetivos<br />
<strong>de</strong> mejoras <strong>de</strong> ríos, según ha dicho Iñaki Urrizalqui, t<strong>en</strong>emos unos ríos<br />
que son un chollo, a poco que los ayu<strong>de</strong>mos mejoran <strong>en</strong>seguida y<br />
si <strong>en</strong>cima las <strong>de</strong>puradoras que hay que implantar no son nada <strong>de</strong> otro<br />
mundo, sino que son completam<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>cionales, mejor que mejor.<br />
Todo este m<strong>en</strong>saje positivo está condicionado a una cuestión <strong>de</strong><br />
actitud nuestra. Probablem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>gamos que t<strong>en</strong>er una actitud <strong>de</strong><br />
cierta militancia por eso que se llama la nueva cultura <strong>de</strong>l agua, el uso<br />
racional y todo lo que conlleva, creo que <strong>de</strong> alguna manera quizás podamos<br />
permitirnos el lujo <strong>de</strong> gastar, disfrutar y usar el agua que necesitamos,<br />
fuera <strong>de</strong> eso ni una gota más. Bu<strong>en</strong>as noches.<br />
136 / zumardi - CIT Agua uso y abuso
Nuestro litoral<br />
¿Q u é p a s a c o n n u e s t r o l i t o r a l?<br />
Angel Borja<br />
Anton Aranburu<br />
Gonzalo Torre<br />
Miguel Zavala<br />
Pres<strong>en</strong>tados por:<br />
Javier Urrutia<br />
zumardi - CIT / 137
138 / zumardi - CIT Nuestro litoral
J a v i e r U r r u t i a<br />
Cuando se quiere hacer obras o activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción <strong>en</strong> el<br />
litoral, <strong>en</strong> la costa, hay unos procedimi<strong>en</strong>tos que hay que cumplir que<br />
Dº Anton Aramburu repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la administración nos com<strong>en</strong>tará<br />
con mas <strong>de</strong>talle, pero que resumo: cuando alguna institución o empresa<br />
quiere hacer una obra, se le exige que haga un estudio <strong>de</strong>l impacto<br />
que pue<strong>de</strong> producir <strong>en</strong> el Medio Ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno y <strong>en</strong> la<br />
sociedad, luego este estudio lo va a analizar la administración responsable<br />
y tomaran la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>clarar el nivel <strong>de</strong> impacto, medidas<br />
correctoras y <strong>de</strong>más <strong>de</strong>cisiones o si por el contrario se pue<strong>de</strong> llevar<br />
a<strong>de</strong>lante.<br />
Este tipo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> impacto son realizados por un cúmulo <strong>de</strong><br />
consultorías y empresas que se <strong>de</strong>dican a hacer este tipo <strong>de</strong> análisis<br />
a petición <strong>de</strong> las propias empresas fabricantes o constructoras o lo<br />
que toman la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> hacerlo. Aunque no t<strong>en</strong>emos a nadie <strong>de</strong> los<br />
que normalm<strong>en</strong>te suel<strong>en</strong> tomar la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> hacer la obra ni <strong>de</strong> los<br />
constructores o fabricantes <strong>de</strong> obras, si t<strong>en</strong>emos a Dº Angel Borja <strong>de</strong><br />
Azti, que hace estos tipos <strong>de</strong> estudio.<br />
También esta el público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y los mas conci<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />
la población, que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que son los ecologistas, que van<br />
a estar <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la obra o actividad controlando como se llevan las<br />
cosas. Dª Gonzalo Torre biólogo <strong>de</strong> AZTERCOSTA nos dara su punto<br />
<strong>de</strong> vista.<br />
Por ultimo Dº Miguel Zabala <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Barcelona que<br />
pue<strong>de</strong> hablar <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tíficos marinos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un conocimi<strong>en</strong>to<br />
amplio, aunque no conozcan los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la obra, son los<br />
que hac<strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> análisis e investigaciones <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífi-<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 139
co que serian todos aquellos institutos <strong>de</strong> investigación, universida<strong>de</strong>s<br />
etc. Que no están directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este sistema, pero <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva son<br />
los que pued<strong>en</strong> dar información más veraz e imparcial y sobre todo,<br />
podrían hacer una especie <strong>de</strong> control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> cómo funciona el<br />
sistema integral y si los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema se organizan bi<strong>en</strong>.<br />
140 / zumardi - CIT Nuestro litoral
A n g e l B o r j a<br />
Cuando la sociedad se pregunta ¿qué pasa con nuestro litoral? la<br />
respuesta más habitual a esta pregunta suele ser: “El litoral está muy<br />
contaminado y la presión sobre las zonas costeras es muy int<strong>en</strong>sa”.<br />
Esto es verdad pero hasta cierto punto, <strong>en</strong> mi opinión hay que alejarse<br />
un poco <strong>de</strong>l estereotipo y creo que la respuesta más habitual <strong>de</strong>bería<br />
ser “El <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestra costa” puesto que es muy<br />
<strong>de</strong>sconocida para el gran público. Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar la charla lo ha<br />
reconocido el realizador <strong>de</strong>l ví<strong>de</strong>o, puesto que asegura que “He apr<strong>en</strong>dido<br />
mucho porque he conocido mucho <strong>de</strong>l litoral”.<br />
Normalm<strong>en</strong>te, aunque contamos con un fr<strong>en</strong>te costero <strong>de</strong> unos<br />
150 km., la mayor parte <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Euskadi vive <strong>de</strong> espaldas al<br />
mar, está muy influ<strong>en</strong>ciada por lo que le cu<strong>en</strong>tan, por lo que ha oído,<br />
por lo que ve <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la televisión, <strong>en</strong>tonces normalm<strong>en</strong>te<br />
la g<strong>en</strong>te se forma una opinión que pasa a ser un dogma <strong>de</strong> fe<br />
y aunque se rebata con datos es casi imposible dar la vuelta a la opinión<br />
que ti<strong>en</strong>e esa g<strong>en</strong>te.<br />
Es cierto que Gipuzkoa y Vizcaya ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una población muy d<strong>en</strong>sa,<br />
aproximadam<strong>en</strong>te 400 habitantes por kilómetro cuadrado, y lógicam<strong>en</strong>te<br />
esto se traduce <strong>en</strong> una presión muy gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> los lugares<br />
don<strong>de</strong> se asi<strong>en</strong>ta, pero también es verdad que la mayor parte <strong>de</strong> la<br />
g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Euskadi se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> lugares <strong>de</strong>terminados como son todo<br />
el corredor <strong>de</strong>l Nervión <strong>en</strong> Vizcaya y <strong>en</strong> Gipuzkoa, básicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la<br />
zona <strong>de</strong>l Deba y el área <strong>de</strong> Donostia y Hondarribia. Históricam<strong>en</strong>te se<br />
han dado ocupaciones int<strong>en</strong>sas <strong>en</strong> los estuarios, lo cual se ha visto <strong>en</strong><br />
el ví<strong>de</strong>o, ya que son las únicas zonas llanas con fácil comunicación,<br />
<strong>en</strong> aquel <strong>en</strong>tonces por mar.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 141
Pero también hay que admitir, que una mayoría <strong>de</strong> nuestra costa<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un estado más que aceptable <strong>de</strong> conservación, un<br />
estado <strong>de</strong> conservación digno <strong>de</strong> resaltar. Hemos visto, aunque no lo<br />
han nombrado, cabo Villano, Armintza, Gaztelugatxe, Izaro, cabo <strong>de</strong><br />
Ogoño, la rasa <strong>de</strong> Algorri, algunos estuarios como Urdaibai, Txingudi,<br />
Pl<strong>en</strong>tzia, etc. Y una <strong>de</strong> las razones <strong>de</strong> esto es porque la costa es acantilada<br />
y muy inaccesible, con zonas casi imposible que estén alteradas.<br />
Lo que es cierto es que hay presiones y que las habrá, pero yo<br />
creo que una <strong>de</strong> las cosas que hay que reconocer es que el grado <strong>de</strong><br />
naturalidad es bastante elevado para lo que se pue<strong>de</strong> esperar <strong>de</strong> un<br />
país tan poblado y d<strong>en</strong>so como es Euskadi.<br />
En mi opinión creo que la sociedad y la Administración ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
llegar a una especie <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre lo que se ti<strong>en</strong>e y lo que se<br />
quiere conservar, lo que es posible modificar para dar satisfacción a<br />
una serie <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s que el <strong>de</strong>sarrollo requiere tanto por aspectos<br />
industriales, <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> infraestructuras, etc. pero porque<br />
son necesarias, se quiera o no, y <strong>de</strong> alguna forma hay que hacerlas.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, creo que las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong><br />
Territorio, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aprobadas, y su <strong>de</strong>sarrollo posterior <strong>en</strong> los<br />
Planes Territoriales Sectoriales, son un bu<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partida<br />
para resolver cont<strong>en</strong>ciosos <strong>en</strong> lo que a infraestructuras costeras <strong>de</strong> todo<br />
tipo se refiere.<br />
Por otro lado la s<strong>en</strong>sibilidad por la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> zonas protegidas,<br />
<strong>de</strong> biotopos marinos protegidos, según la ley <strong>de</strong> la Naturaleza <strong>de</strong>l<br />
País Vasco, va <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to. Han hablado <strong>de</strong> Iñurritza que se ha <strong>de</strong>clarado<br />
ya; actualm<strong>en</strong>te está <strong>en</strong> estudio y <strong>en</strong> una fase muy avanzada<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>claración la zona <strong>de</strong> Gaztelugatxe. AZTI está estudiando ahora<br />
Algorri; antes hemos estudiado también Izaro y cabo <strong>de</strong> Ogoño , sin<br />
olvidarnos <strong>de</strong> Urdaibai y los planes que hay para Txingudi.<br />
Otra cosa <strong>de</strong> la que se habla habitualm<strong>en</strong>te es la contaminación,<br />
es verdad que hay puntos muy contaminados, el Nervión, Pasajes y<br />
Deba por ejemplo son los más emblemáticos <strong>en</strong> cuanto a contaminación.<br />
Pero <strong>en</strong> los últimos años se ha hecho un esfuerzo muy gran<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> todas las administraciones, tanto autonómicas como forales,<br />
para ir conoci<strong>en</strong>do cada vez mejor el estado real <strong>de</strong> nuestra costa, <strong>en</strong><br />
qué situación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra respecto a otros lugares y lo que es más<br />
142 / zumardi - CIT Nuestro litoral
importante, saber también cómo está evolucionando y creo que el conocimi<strong>en</strong>to<br />
que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> nuestra costa, actualm<strong>en</strong>te, es uno <strong>de</strong> los<br />
más elevados <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno próximo, me estoy refiri<strong>en</strong>do a todo<br />
el Cantábrico, la parte francesa incluida.<br />
Todos los datos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes estudios que hemos hecho, apuntan<br />
a que la situación cada vez es mejor, la calidad <strong>de</strong> las aguas y <strong>de</strong><br />
los sedim<strong>en</strong>tos, incluy<strong>en</strong>do aspectos tanto físico-químicos como biológicos,<br />
va evolucionando rápidam<strong>en</strong>te hacia mayores cotas <strong>de</strong> calidad<br />
ambi<strong>en</strong>tal. Hay que reconocer que esto se <strong>de</strong>be <strong>en</strong> parte a la crisis<br />
industrial <strong>de</strong> los años 80, a la progresiva <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to o cambios <strong>en</strong> los sistemas productivos<br />
<strong>de</strong> las empresas. Esto está provocando que, por ejemplo, <strong>en</strong><br />
lugares como el Nervión se vaya recolonizando la parte interna <strong>de</strong>l estuario,<br />
cosa que hace 10 años era prácticam<strong>en</strong>te imp<strong>en</strong>sable; que el<br />
Oria, que era uno <strong>de</strong> los ríos más contaminados <strong>de</strong> Europa <strong>en</strong> los<br />
años 70, el año pasado haya pasado a ser el m<strong>en</strong>os contaminado <strong>de</strong>l<br />
País Vasco, aunque sea sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te (<strong>en</strong> este caso me estoy refiri<strong>en</strong>do<br />
al estuario y a la zona costera); o que Pasajes o Txingudi puedan<br />
ser a corto plazo lugares poco contaminados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los<br />
planes <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to que se están haci<strong>en</strong>do.<br />
Corrigi<strong>en</strong>do un poco lo que ha dicho el mo<strong>de</strong>rador, AZTI no sólo<br />
hace estudios a <strong>de</strong>manda, estudios tipo asesoría, sino que también<br />
hace investigación, llevamos investigando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 81 y hemos<br />
podido constatar <strong>en</strong> este tiempo que la respuesta que la Naturaleza da<br />
a las ayudas que se le pueda hacer <strong>en</strong> cuanto a minimización, eliminación<br />
<strong>de</strong> vertidos, etc., no voy a <strong>de</strong>cir que es casi inmediata, pero sí<br />
que, a un plazo bastante corto, da unas respuestas muy al<strong>en</strong>tadoras,<br />
incluso más <strong>de</strong> lo que algunas personas pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Por ello y aunque<br />
parece que voy un poco a contracorri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la opinión que está más<br />
ext<strong>en</strong>dida, creo que el m<strong>en</strong>saje es un poco el que ha acabado dando<br />
el ví<strong>de</strong>o, es un m<strong>en</strong>saje que <strong>de</strong>be ser positivo y <strong>de</strong> optimismo porque<br />
yo creo que a medio plazo, la costa vasca y la evolución que se está<br />
dando es a mejor y no a peor<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 143
144 / zumardi - CIT Nuestro litoral
A n t o n A r a n b u r u<br />
Participar <strong>en</strong> estas Jornadas para contarles qué es lo que estamos<br />
haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a la gestión <strong>de</strong>l litoral , <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el verano pasado<br />
concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> que la C.A.P.V. asume las compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> Costas. Com<strong>en</strong>taremos aquí las interv<strong>en</strong>ciones más importantes<br />
<strong>en</strong>tre las realizadas por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el litoral <strong>de</strong> esta Comunidad Autónoma, así como<br />
las perspectivas <strong>de</strong> planificación futura.<br />
Voy a dividir este repaso <strong>en</strong> cuatro partes.<br />
Una primera para introducir el concepto físico y administrativo <strong>de</strong>l<br />
litoral, así como el marco conceptual <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para la protección<br />
<strong>de</strong> la costa.<br />
En un segundo término com<strong>en</strong>taré <strong>en</strong> que consist<strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> la C.A.P.V. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación, protección y gestión<br />
<strong>de</strong>l espacio litoral.<br />
A continuación hablaré <strong>de</strong> las actuaciones llevadas a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
que la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te se hace cargo <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> la responsabilidad <strong>de</strong> la<br />
gestión <strong>de</strong>l litoral, así como los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> planeami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
que nos valemos para dicha ord<strong>en</strong>ación.<br />
Por último y <strong>en</strong> cuarto lugar, me referiré al diagnóstico sobre el estado<br />
actual <strong>de</strong>l litoral.<br />
1.- El medio físico litoral y el marco conceptual para su protección.<br />
Para com<strong>en</strong>zar les diré que el espacio litoral es un bi<strong>en</strong> sujeto a<br />
fuertes presiones y progresivam<strong>en</strong>te valorado para el hombre.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 145
La prefer<strong>en</strong>te localización <strong>de</strong> la población <strong>en</strong> la franja litoral ejerce<br />
una fuerte presión sobre dicho espacio saldada con una pérdida neta<br />
<strong>de</strong> la calidad ambi<strong>en</strong>tal que <strong>en</strong> algunos casos, paradójicam<strong>en</strong>te, coinci<strong>de</strong><br />
con su creci<strong>en</strong>te valoración como espacio recreativo y <strong>de</strong> ocio<br />
(puertos <strong>de</strong>portivos, urbanizaciones, etc.).<br />
La ubicación <strong>de</strong> los municipios más dinámicos económica y <strong>de</strong>mográficam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> la franja litoral no es casual, sino que respon<strong>de</strong> a las<br />
favorables condiciones que ésta ha ofrecido a lo largo <strong>de</strong>l tiempo (suavidad<br />
<strong>de</strong>l clima, topografía más llana, posibilidad <strong>de</strong> tráfico marítimo,<br />
actividad pesquera, atracción turística, etc.).<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los creci<strong>en</strong>tes problemas a escala mundial<br />
que sufre el litoral, resultantes tanto <strong>de</strong> la contaminación como <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>gradación urbanística, que a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>rivan <strong>en</strong> la <strong>de</strong>strucción irreversible<br />
<strong>de</strong> los ecosistemas naturales costeros, se ha ido <strong>de</strong>sarrollando<br />
a nivel internacional un estado <strong>de</strong> opinión y <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciación que<br />
aboga para preservar dichos ecosistemas mediante una ord<strong>en</strong>ación<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> las zonas costeras.<br />
Como ev<strong>en</strong>tos e informes más significativos <strong>en</strong> relación a la ord<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong>l litoral li<strong>de</strong>rados por organismos internacionales citaré los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
- La Resolución (73) 29 sobre la Protección <strong>de</strong> las Zonas Costeras<br />
<strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Europa.<br />
- El informe sobre Activida<strong>de</strong>s Litorales realizado por la OCDE <strong>en</strong><br />
1975.<br />
- La Carta Europea <strong>de</strong>l Litoral, propuesta <strong>en</strong> 1981 por la Sesión<br />
Pl<strong>en</strong>aria <strong>de</strong> la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Regiones Marítimas <strong>de</strong> la CEE, que<br />
supone el primer compromiso formal <strong>de</strong> promover y conciliar al mismo<br />
tiempo las dos necesida<strong>de</strong>s básicas que afectan al litoral; su <strong>de</strong>sarrollo<br />
económico y su protección, así como la coordinación y cooperación<br />
internacional para lograr dicho objetivo.<br />
Otro auténtico hito <strong>en</strong> las propuestas hechas sobre la Ord<strong>en</strong>ación<br />
y la Planificación <strong>de</strong>l Espacio Litoral <strong>en</strong> la VI Confer<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong><br />
Ministros Responsables <strong>de</strong> la Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong><br />
Europa (1983) y las realizadas <strong>en</strong> la IV Confer<strong>en</strong>cia Internacional<br />
146 / zumardi - CIT Nuestro litoral
Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te (1984), cuyas directrices se pued<strong>en</strong> sintetizar<br />
<strong>en</strong> una necesidad <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>en</strong> profundidad a ambos lados<br />
<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> contacto tierra-mar y la protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />
litoral a través <strong>de</strong> la correspondi<strong>en</strong>te legislación.<br />
Hay que <strong>de</strong>stacar, asimismo, la Confer<strong>en</strong>cia Europea para la<br />
Conservación <strong>de</strong>l Litoral (La Haya, 1991) y la Propuesta <strong>de</strong><br />
Resolución <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s Europeas sobre un<br />
Programa Comunitario <strong>de</strong> Política y Actuación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (1992), <strong>de</strong> las que recogemos la necesidad<br />
<strong>de</strong> “diseñar y <strong>de</strong>sarrollar una estrategia para la Planificación<br />
y Gestión integradas <strong>en</strong> todas las zonas costeras <strong>de</strong> Europa”, así como<br />
la necesidad <strong>de</strong> elaborar planes estratégicos <strong>de</strong> uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><br />
las mismas, tomando las medidas oportunas para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er el <strong>de</strong>terioro<br />
ecológico y cultural al tiempo que se recuperan, don<strong>de</strong> y cuando<br />
sea posible, tales valores.<br />
Por último, citaré también el Programa 21 <strong>de</strong> Acción adoptado por<br />
la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> 1992 que promulga una ord<strong>en</strong>ación integrada<br />
y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> las zonas costeras y marinas. Asimismo,<br />
el 5º Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> la CEE <strong>de</strong>fine el litoral como uno <strong>de</strong> los<br />
espacios más valiosos, priorizando su protección ambi<strong>en</strong>ta<br />
Precisam<strong>en</strong>te, mediante la conjunción <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación<br />
y gestión <strong>de</strong>l litoral, que <strong>de</strong>scribiré más a<strong>de</strong>lante, la<br />
Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te pret<strong>en</strong><strong>de</strong> llevar a la práctica las directrices<br />
a las que acabo <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia.<br />
El primer handicap con el que nos <strong>en</strong>contramos es precisam<strong>en</strong>te la<br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l espacio litoral. Las características y problemática <strong>de</strong> estas<br />
zonas (escasez, fragilidad, vulnerabilidad, dinamismo <strong>en</strong> los procesos<br />
físicos, biológicos y humanos que alberga, etc.), difer<strong>en</strong>tes a los<br />
<strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l territorio, hac<strong>en</strong> que la <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l espacio litoral se<br />
convierta <strong>en</strong> un ejercicio realm<strong>en</strong>te complejo.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l espacio costero se hace preciso, por lo<br />
tanto, tomar como refer<strong>en</strong>cia un ámbito administrativo litoral. Este espacio<br />
administrativo, que ya está <strong>de</strong>terminado por la vig<strong>en</strong>te legislación<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> distintos ámbitos a los que la<br />
Ley <strong>de</strong> Costas asigna difer<strong>en</strong>tes limitaciones <strong>de</strong> uso.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 147
Hay que <strong>de</strong>stacar, sin embargo, que para la <strong>de</strong>limitación administrativa<br />
<strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre el m<strong>en</strong>cionado texto legal<br />
toma como refer<strong>en</strong>cia circunstancias y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os físicos característicos<br />
<strong>de</strong> este medio (fluctuación <strong>de</strong> las mareas, playas, acantilados,<br />
marismas, albuferas, marjales, esteros, la ribera <strong>de</strong>l mar y <strong>de</strong> las rías,<br />
etc.) que dan como resultado unos límites fijos.<br />
Para la protección <strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre, la Ley <strong>de</strong><br />
Costas establece una serie <strong>de</strong> servidumbres colindantes con el mismo<br />
<strong>en</strong> las cuales las activida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sometidas a ciertas limitaciones<br />
reguladas por un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> autorizaciones. Así, <strong>en</strong>contramos<br />
las servidumbres <strong>de</strong> tránsito y protección, y las zonas <strong>de</strong> acceso<br />
al mar y <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia.<br />
Al limitar los usos tanto <strong>en</strong> el dominio público marítimo-terrestre como<br />
<strong>en</strong> sus servidumbres, la propia Ley <strong>de</strong> Costas se constituye <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial, lo que siempre ha sido fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre las distintas administraciones y especialistas que trabajan<br />
<strong>en</strong> este ámbito <strong>de</strong>l territorio.<br />
Al contrario que la gestión, la ord<strong>en</strong>ación integral <strong>de</strong>l espacio litoral<br />
permite una <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> este ámbito basada <strong>en</strong> criterios no solo<br />
físicos, sino <strong>en</strong> otros más amplios tales como las relacionadas con<br />
las características ecológicas <strong>de</strong> la zona, las características socioeconómicas<br />
<strong>de</strong> la región, y las vinculadas a las distintas unida<strong>de</strong>s administrativas.<br />
2.- Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la C.A.P.V. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación y ges -<br />
tión <strong>de</strong>l litoral.<br />
De conformidad con el Estatuto <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong>l País Vasco, esta<br />
Comunidad Autónoma ost<strong>en</strong>ta la capacidad legislativa <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio y <strong>de</strong>l Litoral.<br />
De conformidad con la vig<strong>en</strong>te Ley 22/1988 <strong>de</strong> Costas y <strong>de</strong>l<br />
Reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y ejecución <strong>de</strong> dicha Ley, así como <strong>de</strong>l<br />
Decreto 216/1996, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> agosto, por el que se aprueba el Acuerdo<br />
<strong>de</strong> la Comisión Mixta <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1996, sobre<br />
traspaso <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong> la Administración <strong>de</strong>l Estado a la Comunidad<br />
Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y vertidos, el<br />
148 / zumardi - CIT Nuestro litoral
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio, Vivi<strong>en</strong>da y Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te el Gobierno Vasco se configura como el órgano compet<strong>en</strong>te<br />
para la tramitación y resolución <strong>de</strong> las autorizaciones <strong>de</strong> vertido tierra-mar,<br />
así como las <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección<br />
<strong>de</strong>l dominio público marítimo-terretre.<br />
El procedimi<strong>en</strong>to para el otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas autorizaciones se<br />
regula mediante el Decreto 196/1997, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio, Vivi<strong>en</strong>da y Medio Ambi<strong>en</strong>te. El estudio,<br />
análisis y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas autorizaciones<br />
se realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te.<br />
En relación a dichas compet<strong>en</strong>cias la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te informa a<strong>de</strong>más los <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l dominio público marítimoterrestre<br />
y las concesiones que la Administración <strong>de</strong>l Estado otorga <strong>en</strong><br />
el ámbito <strong>de</strong> dicho dominio.<br />
3.- Actuaciones llevadas a cabo por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación y gestión <strong>de</strong>l litoral.<br />
Como ya he com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, la conjunción <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />
que ost<strong>en</strong>ta el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio,<br />
Vivi<strong>en</strong>da y Medio Ambi<strong>en</strong>te, se ha convertido <strong>en</strong> una oportunidad inmejorable<br />
para llevar a la práctica la planificación y gestión integrada<br />
<strong>de</strong> la zona literal, acor<strong>de</strong> con el criterio y objetivos dictados a nivel internacional.<br />
La experi<strong>en</strong>cia que hemos extraído <strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong> las autorizaciones<br />
<strong>de</strong> uso <strong>en</strong> el territorio y <strong>de</strong> vertido tierra-mar son aprovechados<br />
por una coher<strong>en</strong>te ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> la franja litoral y, viceversa, todos los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos acumulados a lo largo <strong>de</strong> los años <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio nos permit<strong>en</strong> evitar que la gestión <strong>de</strong>l litoral<br />
se convierta <strong>en</strong> actos aislados y puntuales <strong>en</strong> relación a la realidad territorial<br />
<strong>en</strong> la que se inscribe.<br />
Sigui<strong>en</strong>do un ord<strong>en</strong> cronológico <strong>en</strong> las actuaciones llevadas a cabo<br />
por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>zaré por citar el<br />
esfuerzo realizado durante años para incluir criterios <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong><br />
los recursos ambi<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong>tre ellos los costeros, <strong>en</strong> el planeami<strong>en</strong>to<br />
urbanístico como miembro <strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 149
<strong>de</strong>l País Vasco, a través <strong>de</strong> la revisión y análisis continuado <strong>de</strong> dicho<br />
planeami<strong>en</strong>to.<br />
Entre los proyectos que podríamos citar como más repres<strong>en</strong>tativos<br />
<strong>de</strong> la preocupación <strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te por la protección<br />
<strong>de</strong>l espacio litoral, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el trabajo realizado hasta la<br />
promulgación por el Parlam<strong>en</strong>to Vasco <strong>de</strong> la Ley 5/1989, 6 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong><br />
Protección y Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, y<br />
su continuación a través <strong>de</strong> la posterior aprobación <strong>de</strong>l Plan Rector<br />
<strong>de</strong> Uso y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, <strong>en</strong> el año<br />
1993.<br />
Actualm<strong>en</strong>te la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
es un hecho, y si bi<strong>en</strong> es difícil su gestión por problemas inher<strong>en</strong>tes a<br />
la gestión <strong>de</strong> cualquier espacio protegido, yo veo que se han dado los<br />
pasos necesarios para fr<strong>en</strong>ar el <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal y las quer<strong>en</strong>cias<br />
urbanísticas que hac<strong>en</strong> peligrar la conservación <strong>de</strong> este espacio privilegiado<br />
<strong>de</strong> nuestro litoral.<br />
Asimismo, <strong>en</strong> el año 1994, y a iniciativa <strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te, se aprobó el Plan Especial <strong>de</strong> Protección y<br />
Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los recursos Naturales <strong>de</strong> Txingudi. Con objeto <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>ar<br />
el progresivo <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> esta área se recurrió a una figura contemplada<br />
<strong>en</strong> la vig<strong>en</strong>te legislación <strong>de</strong>l Suelo, como es el Plan<br />
Especial, para la protección <strong>de</strong> este espacio que no contaba con una<br />
figura específica <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> la naturaleza.<br />
Paradójicam<strong>en</strong>te, tanto Urdaibai como Txingudi son espacios protegidos<br />
al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> la legislación específica <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> la naturaleza.<br />
En el marco <strong>de</strong> las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>l País<br />
Vasco, y más concretam<strong>en</strong>te como <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Directriz sobre el<br />
Medio Físico <strong>de</strong> dicho docum<strong>en</strong>to, la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te ha elaborado el Avance <strong>de</strong>l Plan Territorial Sectorial <strong>de</strong> las<br />
Zonas Húmedas que por supuesto contempla la totalidad <strong>de</strong> los humedales<br />
costeros. Los objetivos a cubrir han sido varios: el estudio <strong>de</strong><br />
estos humedales, así como su diagnóstico y valoración ecológica por<br />
una parte, y la propuesta <strong>de</strong> una ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> estas zonas<br />
tan valiosas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista naturalístico, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a su protección<br />
e implantación <strong>en</strong> el planeami<strong>en</strong>to municipal.<br />
150 / zumardi - CIT Nuestro litoral
También <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> las Directrices <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l<br />
Territorio, la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te está elaborando el<br />
Plan Territorial Sectorial <strong>de</strong> Protección y Ord<strong>en</strong>ación el Litoral <strong>de</strong> la<br />
C.A.P.V. Se trata <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial a escala<br />
supramunicipal, cuyo ámbito <strong>de</strong> aplicación se <strong>de</strong>finirá tras un estudio<br />
y diagnóstico exhaustivo <strong>de</strong> la franja litoral. Este plan pres<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más<br />
la peculiaridad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar realizar un diagnóstico a ambos lados<br />
<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> contacto tierra-mar, lo cual resulta novedoso respecto a<br />
otros Planes <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Litoral que únicam<strong>en</strong>te estudian el<br />
ámbito terrestre <strong>de</strong> la costa.<br />
Asimismo, estamos trabajando conjuntam<strong>en</strong>te con el Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Transportes y Obras Públicas <strong>en</strong> la elaboración <strong>de</strong>l Plan<br />
Territorial Sectorial <strong>de</strong> Puertos Deportivos con el objeto <strong>de</strong> garantizar<br />
la protección <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos más valiosos <strong>de</strong>l litoral mediante una ubicación<br />
racional <strong>de</strong> las infraestructuras portuarias, y participamos también<br />
<strong>en</strong> la elaboración y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Planes Territoriales<br />
Parciales <strong>de</strong> las Áreas Funcionales <strong>de</strong> la C.A.P.V., varios <strong>de</strong> los cuales<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al ámbito litoral.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> todo lo com<strong>en</strong>tado hasta el mom<strong>en</strong>to que guarda una<br />
conexión directa con la ord<strong>en</strong>ación integral <strong>de</strong>l territorio, continuam<strong>en</strong>te<br />
realizamos estudios <strong>en</strong>caminados a un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
la dinámica litoral y <strong>de</strong> las peculiarida<strong>de</strong>s ecológicas <strong>de</strong> nuestra costa.<br />
Entre ellos citaré la “Valoración Ecológica <strong>de</strong> las Rías <strong>de</strong>l País<br />
Vasco”, que se elaboró con la participación <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> ecología<br />
<strong>de</strong>l ámbito universitario, y que nos han permitido obt<strong>en</strong>er un diagnóstico<br />
un poco más riguroso <strong>de</strong>l estado y valor ecológico <strong>de</strong> las rías ante<br />
ev<strong>en</strong>tuales am<strong>en</strong>azas o agresiones a dichos espacios. Se ha realizado<br />
asimismo, el “Estudio <strong>de</strong> la dinámica litoral y medio físico <strong>en</strong> la<br />
Bahía <strong>de</strong> Txingudi”.<br />
En el ámbito <strong>de</strong> toda la C.A.P.V. se elaboró <strong>en</strong> el año 1992 el<br />
Catálogo <strong>de</strong> espacios y Enclaves <strong>de</strong> Interés Naturalístico <strong>de</strong> la<br />
C.A.P.V. que se ha divulgado posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1996 a través <strong>de</strong> una<br />
publicación con el mismo título. En dicho catálogo se incluy<strong>en</strong> 20 espacios<br />
costeros con especial valor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista naturalístico<br />
y que, si bi<strong>en</strong> no cu<strong>en</strong>tan con una figura <strong>de</strong> protección, es necesario<br />
t<strong>en</strong>erlos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a la hora <strong>de</strong> elaborar el planeami<strong>en</strong>to municipal<br />
o la hora <strong>de</strong> ubicar nuevas activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> este territorio.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 151
Hasta aquí hemos m<strong>en</strong>cionado los pasos dados hasta el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l medio físico y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l espacio<br />
litoral.<br />
Por lo que respecta a la gestión administrativa <strong>de</strong> dicho espacio,<br />
basada <strong>en</strong> la vig<strong>en</strong>te legislación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas y <strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />
asumidas por la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco a las<br />
que me he referido anteriorm<strong>en</strong>te, actualm<strong>en</strong>te la Viceconsejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> autorizar los usos y activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />
zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre<br />
conforme a lo establecido <strong>en</strong> el Título II <strong>de</strong>l Reglam<strong>en</strong>to para<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Costas. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aplicar las limitaciones<br />
a los usos emanados <strong>de</strong> esa Ley (que son limitaciones mínimas y<br />
complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> otras normas <strong>de</strong> protección que pued<strong>en</strong> establecer<br />
las comunida<strong>de</strong>s autónomas), con la elaboración <strong>de</strong>l Plan<br />
Territorial Sectorial <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación y Protección <strong>de</strong>l Litoral perseguimos<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> dicha normativa con el objeto <strong>de</strong> mejorar <strong>en</strong> la<br />
medida <strong>de</strong> lo posible el control y otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las autorizaciones.<br />
Estamos <strong>de</strong>dicando un esfuerzo importante también el coordinarnos<br />
con la Administración <strong>de</strong>l Estado a través <strong>de</strong> las Demarcaciones<br />
<strong>de</strong> Costas, con el objeto <strong>de</strong> que exista coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el otorgami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> nuestras autorizaciones <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección,<br />
y las autorizaciones y concesiones que dicha administración<br />
otorga <strong>en</strong> el dominio público marítimo-terrestre. Consi<strong>de</strong>ramos que<br />
esta coordinación es imprescindible para gestionar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />
un ámbito don<strong>de</strong> paradójicam<strong>en</strong>te confluy<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> dos administraciones.<br />
Por lo que respecta a la compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autorización <strong>de</strong> vertidos<br />
tierra-mar, <strong>en</strong> aplicación, asimismo, <strong>de</strong> la legislación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
Costas, la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te ha realizado un inv<strong>en</strong>tario<br />
<strong>de</strong> vertidos tierra-mar <strong>en</strong> el litoral <strong>de</strong>l País Vasco. Se han inv<strong>en</strong>tariado<br />
un total <strong>de</strong> 236 puntos <strong>de</strong> vertido correspondi<strong>en</strong>tes a133 titulares.<br />
Esto repres<strong>en</strong>ta un vertido anual aproximado <strong>de</strong> 400 millones <strong>de</strong><br />
metros cúbicos que, hasta el mom<strong>en</strong>to, no han t<strong>en</strong>ido ningún tipo <strong>de</strong><br />
control, esto es, no estaban autorizados. Actualm<strong>en</strong>te la<br />
Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te trabaja <strong>en</strong> la regulación, legislación<br />
y limitación <strong>de</strong> dichos vertidos. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber elaborado el proce-<br />
152 / zumardi - CIT Nuestro litoral
dimi<strong>en</strong>to autorizador, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos seguimos trabajando con el<br />
objeto <strong>de</strong> establecer objetivos <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> las aguas litorales y <strong>en</strong> la<br />
fijación <strong>de</strong>l canon <strong>de</strong> vertido.<br />
Por otra parte, por tercer año consecutivo se ha puesto <strong>en</strong> marcha<br />
la Red <strong>de</strong> Vigilancia y Control <strong>de</strong> las Aguas Litorales <strong>de</strong> la C.A.P.V. Se<br />
han establecido 42 puntos <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> los cuales se analizan <strong>de</strong><br />
manera continuada la calidad <strong>de</strong>l agua, las características <strong>de</strong>l sedim<strong>en</strong>to<br />
y la comunidad biológica.<br />
Asimismo, hemos firmado un Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Aguas <strong>de</strong>l Gran Bilbao<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> autorizaciones <strong>de</strong> vertido tierra-mar y control<br />
<strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas marinas <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> Barbadun,<br />
Nervión y Pl<strong>en</strong>tzia.<br />
Finalm<strong>en</strong>te citaré el Programa <strong>de</strong> Educación Ambi<strong>en</strong>tal AZTER-<br />
KOSTA promovido por la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l que<br />
Gonzalo Torre nos hablará más a<strong>de</strong>lante, así como el programa ADE-<br />
AC (ban<strong>de</strong>ra azul) para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estado actual <strong>de</strong> aquellas<br />
playas y puertos que actualm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tan una bu<strong>en</strong>a calidad<br />
ambi<strong>en</strong>tal.<br />
4.- Diagnóstico <strong>de</strong>l estado actual <strong>de</strong>l litoral <strong>de</strong> la C.A.P.V<br />
At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al breve espacio <strong>de</strong> tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que<br />
asumimos las compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas, no contamos con<br />
datos sufici<strong>en</strong>tes como para hacer un diagnóstico <strong>de</strong>tallado y riguroso<br />
<strong>de</strong>l estado ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> nuestra costa. Precisam<strong>en</strong>te ese es uno <strong>de</strong><br />
los objetivos <strong>de</strong> la fase <strong>de</strong> información y diagnóstico <strong>de</strong>l Plan Territorial<br />
Sectorial <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación y Protección <strong>de</strong>l Litoral.<br />
De manera resumida diré que es evid<strong>en</strong>te que el litoral <strong>de</strong> nuestra<br />
Comunidad Autónoma ha sufrido profundas transformaciones sobre<br />
todo <strong>en</strong> los ámbitos topográficam<strong>en</strong>te más aptos para los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />
humanos (estuarios, zonas llanas, etc.) como resultado <strong>de</strong> la<br />
instalación <strong>de</strong> numerosas activida<strong>de</strong>s humanas. Como resultado <strong>de</strong><br />
esta ocupación se han producido alteraciones <strong>en</strong> algunos casos irreversibles<br />
<strong>en</strong> distintos ecosistemas <strong>de</strong> gran valor ecológico. No obstante,<br />
la evolución reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> zonas marismeñas aisladas o <strong>de</strong>secadas<br />
muestran que su recuperación y su reintegración <strong>en</strong> el sistema es<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 153
posible con un esfuerzo mínimo, y siempre favorecido por la dinámica<br />
mareal. En las zonas <strong>de</strong> acantilados o <strong>de</strong> difícil acceso el grado <strong>de</strong> naturalidad<br />
<strong>de</strong>l sistema litoral es mucho más alto.<br />
154 / zumardi - CIT Nuestro litoral
G o n z a l o T o r r e<br />
Voy a int<strong>en</strong>tar repres<strong>en</strong>tar, lo mejor posible, el papel <strong>de</strong> los grupos<br />
ecologistas como dinamizadores <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cosas, me parece<br />
que <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a la problemática y a las características <strong>de</strong> nuestro<br />
litoral, las cosas han quedado bastante claras, y yo, por lo que se<br />
ha estado hablando, estoy totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con el ví<strong>de</strong>o por lo<br />
que voy a ir lanzando unos puntos para el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> aspectos <strong>en</strong> los<br />
que difiero <strong>de</strong> las exposiciones que se han hecho hasta ahora. Voy a<br />
int<strong>en</strong>tar repres<strong>en</strong>tar, lo mejor posible, el papel <strong>de</strong> los grupos ecologistas<br />
como dinamizadores <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cosas.<br />
La costa vasca, por lo m<strong>en</strong>os lo que toca a Gipuzkoa y Vizcaya, es<br />
una costa relativam<strong>en</strong>te corta, sin embargo yo, como indica la Ley <strong>de</strong><br />
Costas, incluiría no solam<strong>en</strong>te el fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> costa al que se ha referido<br />
Angel Borja, que son 150 km. o algo más, sino también las rías porque<br />
la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la marea también se <strong>de</strong>ja s<strong>en</strong>tir bastante ad<strong>en</strong>tro.<br />
Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Costas, y la<br />
que recog<strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> los trabajos que se están consi<strong>de</strong>rando a la<br />
hora <strong>de</strong> estudiar la zona costera, se barajan cotas mareales <strong>de</strong> 5 metros<br />
y <strong>en</strong> nuestro país exist<strong>en</strong> rías, como la <strong>de</strong>l Oria, <strong>en</strong> las que la influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la marea se hace notar hasta 12 km. tierra ad<strong>en</strong>tro. Me parece<br />
que estos espacios son mucho más s<strong>en</strong>sibles que las zonas<br />
acantiladas, son mucho más accesibles y son las que han v<strong>en</strong>ido, históricam<strong>en</strong>te,<br />
recibi<strong>en</strong>do la presión humana a través <strong>de</strong> una gran ocupación,<br />
bi<strong>en</strong> porque son zonas fértiles o zonas <strong>de</strong> fácil acceso que han<br />
sido transformadas y ocupadas por el ser humano.<br />
Sobre la zona inaccesible, los acantilados, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que ti<strong>en</strong>e<br />
un estado <strong>de</strong> conservación bastante bu<strong>en</strong>o pero también hay que<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 155
hacer notar que esta zona, <strong>de</strong> alguna forma, no es aj<strong>en</strong>a a la problemática<br />
g<strong>en</strong>eral, basta dar un paseo por una zona <strong>de</strong> estas inaccesibles<br />
y a las que los servicios <strong>de</strong> nuestras diputaciones no pued<strong>en</strong> llegar<br />
para limpiarlas, para ver la cantidad <strong>de</strong> basuras que se acumula<br />
allí. Entonces, <strong>de</strong> alguna forma, aunque estén bi<strong>en</strong> conservadas, pres<strong>en</strong>tan<br />
una problemática que es <strong>de</strong> difícil tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> muchos casos.<br />
Sigui<strong>en</strong>do un poco con otras cuestiones que se han dicho aquí, sobre<br />
las DOT, directrices <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aprobadas,<br />
quisiera <strong>de</strong>cir que para nosotros es una aprobación puram<strong>en</strong>te<br />
política. Des<strong>de</strong> que el primer avance <strong>de</strong> las DOT salía a la calle, allá<br />
por el año 94, hasta ahora, éstas han cambiado absolutam<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> un<br />
primer mom<strong>en</strong>to se planteaban una gran cantidad <strong>de</strong> zonas para las<br />
que se proponían unas protecciones mucho más estrictas <strong>de</strong> las que<br />
les otorgan <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to aprobado ahora, habiéndose dado un<br />
cambio bastante gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> los planteami<strong>en</strong>tos que a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
ti<strong>en</strong>e un fundam<strong>en</strong>to meram<strong>en</strong>te político, no conservacionista.<br />
Sobre que la situación va mejorando, sí, estoy <strong>de</strong> acuerdo con<br />
Borja pues esto es evid<strong>en</strong>te. Estoy más <strong>de</strong> acuerdo con él cuando matiza<br />
que esto ha sido <strong>de</strong>bido más a que la crisis industrial ha hecho<br />
que los vertidos <strong>de</strong> tipo industrial se hayan reducido, que a que sea<br />
<strong>de</strong>bido a la puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> planes <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to. Estos muchas<br />
veces chocan con distintos problemas, uno <strong>de</strong> ellos, quizá el<br />
principal, sea el <strong>de</strong> financiación. Estamos todavía a vueltas con el<br />
plan <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>puradora <strong>de</strong> Donostial<strong>de</strong>a, <strong>en</strong> el que se<br />
observa, o se observaba, una verda<strong>de</strong>ra pelea con el MOPU hasta hace<br />
muy poco. Entonces se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir mucho, pero las cosas hay que<br />
llevarlas a la práctica y para eso hace falta dinero, es quizá uno <strong>de</strong> los<br />
puntos más difíciles que hasta ahora ha hecho que esto lleve un retraso<br />
que si<strong>en</strong>do optimistas y según se nos dice se subsanará <strong>en</strong> un<br />
corto-medio plazo, sin embargo llevamos muchos años esperando este<br />
tipo <strong>de</strong> planes y nada, o pocas cosas, nos dic<strong>en</strong> que esto vaya a<br />
cambiar.<br />
Sobre la protección <strong>de</strong> los espacios naturales, Anton ha com<strong>en</strong>tado<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to se están haci<strong>en</strong>do cosas y también es<br />
verdad, pero <strong>de</strong> los 20 espacios que ha com<strong>en</strong>tado sólo dos ahora<br />
156 / zumardi - CIT Nuestro litoral
mismo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> alguna protección efectiva, el más ambiciosos ha sido el<br />
plan <strong>de</strong> Urdaibai al que la g<strong>en</strong>te que está <strong>en</strong> Urdaibai, vivi<strong>en</strong>do día a<br />
día lo que está pasando, le ve bastantes <strong>de</strong>fectos. Por contra el Plan<br />
<strong>de</strong> la bahía <strong>de</strong> Txingudi está aprobado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 94, estamos <strong>en</strong><br />
el año 97 y todavía no se ha puesto <strong>en</strong> marcha, y no sólo no se ha<br />
puesto <strong>en</strong> marcha sino que a<strong>de</strong>más la Diputación <strong>de</strong> Gipuzkoa ha salido<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con la propuesta <strong>de</strong> un plan alternativo. Esto parece<br />
una guerra <strong>de</strong> a ver quién se lleva primero el gato al agua; <strong>en</strong>tre<br />
una cosa y otra, algo se hará <strong>en</strong> Txingudi porque ti<strong>en</strong>e su importancia.<br />
En las figuras <strong>de</strong> protección <strong>en</strong>traremos un poco más a<strong>de</strong>lante porque<br />
hay algunas <strong>de</strong> ellas como los d<strong>en</strong>ominados Biotopos protegidos<br />
que a mi parecer son bastante sui g<strong>en</strong>eris y cuando se com<strong>en</strong>tan a<br />
g<strong>en</strong>te que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> fuera lo que suele provocar, normalm<strong>en</strong>te, es una<br />
sonrisa porque biotopo es un término muy amplio.<br />
Por resumir un poco la problemática, aparte <strong>de</strong> lo que se ha visto<br />
<strong>en</strong> el ví<strong>de</strong>o, resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el abuso <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s recreativas, <strong>en</strong> el<br />
marisqueo y la pesca incontrolada, sobre todo <strong>en</strong> verano. La g<strong>en</strong>te<br />
que se <strong>de</strong>splaza hasta la costa es muy raro que t<strong>en</strong>ga, primero los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> lo que está haci<strong>en</strong>do y segundo los permisos necesarios<br />
para ello. V<strong>en</strong>go <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Zumaia, conozco el tema <strong>de</strong> la plataforma<br />
<strong>de</strong> Algorri, <strong>de</strong> la que Angel Borja ha hablado, y aquello es una esquilmación<br />
terrible, <strong>en</strong> las épocas <strong>de</strong> mareas vivas, vas al tercer día y no<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tras nada, ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración bastante bu<strong>en</strong>a<br />
y a las sigui<strong>en</strong>tes mareas po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong>contrar organismos,<br />
pero <strong>en</strong> verano la pesca es, a mi parecer, excesiva.<br />
Por otro lado se sigu<strong>en</strong> realizando rell<strong>en</strong>os para establecer industrias<br />
o núcleos urbanos, se están colocando infraestructuras viarias,<br />
no es como <strong>en</strong> Cantabria con la autovía <strong>de</strong>l norte que cada viaducto<br />
hecho al lado <strong>de</strong> la costa lo han plantado <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> una marisma, pero<br />
algo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> esto. Por ejemplo <strong>en</strong> Muskiz se observa como la parte<br />
<strong>de</strong> esta autovía que está <strong>en</strong> nuestra comunidad pres<strong>en</strong>ta un pu<strong>en</strong>te<br />
monstruoso <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la marisma <strong>de</strong> Barbadin. Continuando con el<br />
tema <strong>de</strong> las infraestructuras, no sé hasta que punto es un proyecto <strong>en</strong><br />
marcha o una i<strong>de</strong>a la <strong>de</strong> hacer un nuevo corredor <strong>en</strong>tre Hondarribia e<br />
Irun, hay planes <strong>de</strong> nuevas carreteras que se están proponi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Orio o <strong>de</strong> Ondárroa. En Orio, a<strong>de</strong>más, se ha-<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 157
la <strong>de</strong> hacer un canal olímpico <strong>de</strong> remo, la i<strong>de</strong>a está parada porque al<br />
Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Usúrbil, al que le tocaba algo, estaba <strong>en</strong> contra. Algo<br />
<strong>en</strong> lo que yo estoy particularm<strong>en</strong>te comprometido es <strong>en</strong> los puertos<br />
<strong>de</strong>portivos, resulta que son la bicoca para nuestra costa, <strong>en</strong> la que va<br />
a haber un montón <strong>de</strong> trabajo que van a proporcionar este tipo <strong>de</strong> instalaciones<br />
y cuyos estudios <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, a nuestro parecer no están<br />
evaluados correctam<strong>en</strong>te.<br />
Por buscar el punto positivo, lo que <strong>de</strong>cíamos antes, sí, se están<br />
poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> marcha planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración, uno particularm<strong>en</strong>te importante,<br />
a mi parecer, es el <strong>de</strong> Deba-Itziar <strong>en</strong> el que los vertidos <strong>de</strong><br />
un polígono industrial estaban incidi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una manera bastante evid<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> alto interés ecológico. Por otra parte sería interesante<br />
que se pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>de</strong> verdad las zonas a conservar y que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />
a formar parte <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s europeas <strong>de</strong> espacios protegidos, como<br />
es la red Natura 2000 <strong>de</strong> la que igual <strong>en</strong>tramos a hablar un poco más<br />
a<strong>de</strong>lante. Pero que no se produzcan situaciones como la que nos estamos<br />
temi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Zumaia, que toda la ría <strong>de</strong>l Urola es muy interesante<br />
pero va a haber un cacho que no va a ser protegido porque ahí<br />
hay que hacer un puerto <strong>de</strong>portivo, es <strong>de</strong>cir, pediría que se hagan las<br />
cosas con un poco <strong>de</strong> criterio.<br />
Para terminar haré una refer<strong>en</strong>cia a las campañas <strong>de</strong> educación<br />
ambi<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> particular v<strong>en</strong>go a hablar <strong>de</strong> AZTERKOSTA (COAST-<br />
WATCH EUROPE) una campaña <strong>de</strong> educación ambi<strong>en</strong>tal que se <strong>de</strong>sarrollan<br />
<strong>en</strong> 17 países <strong>de</strong> Europa y que trata <strong>de</strong> implicar a la g<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> grupos escolares, grupos ecologistas, grupos <strong>de</strong> tiempo libre, etc.<br />
para que se acerqu<strong>en</strong> a la costa y conozcan in situ su problemática,<br />
tanto para que incidan sobre las instituciones para que actú<strong>en</strong>, como<br />
para que se d<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que cualquiera <strong>de</strong> nosotros t<strong>en</strong>emos una<br />
incid<strong>en</strong>cia directa sobre ella. Todavía yo, hace m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un año pasaba<br />
por Bilbao, por la ribera, y veía a g<strong>en</strong>te que echaba bolsas <strong>de</strong> basura<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una casa al río, quizá esto sea <strong>de</strong>scarado,<br />
pero <strong>de</strong> alguna forma indica que todos t<strong>en</strong>emos algo que hacer y <strong>de</strong>beríamos<br />
implicarnos.<br />
158 / zumardi - CIT Nuestro litoral
M i g u e l Z a v a l a<br />
Como contrapunto a la visión <strong>de</strong> la costa vasca, es interesante la<br />
situación <strong>de</strong> la costa <strong>de</strong> Cataluña y allí sí que me ha tocado trabajar<br />
<strong>en</strong> el plan <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos <strong>en</strong> la década <strong>de</strong> los 80. Y ahora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hace unos años, estamos trabajando <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to biológico<br />
<strong>de</strong> una reserva marina y este tema por vocación me interesa.<br />
Voy a int<strong>en</strong>tar aprovechar la ocasión <strong>de</strong> no conocer al <strong>de</strong>talle la situación<br />
<strong>de</strong> la costa vasca, para mirarlo un poco <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera. A veces<br />
es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te reflexionar sobre estos temas a una escala más g<strong>en</strong>érica<br />
para ver que el caso <strong>de</strong> la costa no es un problema nuestro, <strong>de</strong><br />
esta costa, sino que es el problema <strong>de</strong> todas las costas. No por casualidad<br />
la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Río hacía hincapié o seleccionaba como<br />
un espacio especialm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sible el litoral, porque <strong>en</strong> el litoral hay un<br />
problema <strong>de</strong> escalas, <strong>de</strong> geometría si queréis. Es el mismo problema<br />
<strong>de</strong> los ríos, el litoral es una línea y la g<strong>en</strong>te que se quiere proyectar sobre<br />
el litoral, que antes era la que vivía <strong>en</strong> el litoral, ahora es todo un<br />
país, que es una superficie. Es como el problema <strong>de</strong>l aparcami<strong>en</strong>to,<br />
yo digo que la costa va a ser siempre un problema <strong>de</strong> parquímetro,<br />
<strong>de</strong> zona azul. Si queremos gestionar la costa sabiam<strong>en</strong>te, con la cantidad<br />
<strong>de</strong> personas que somos y todos queremos ir a la costa, vamos<br />
a acabar <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> zona azul, cosa que a todos molesta. Es el<br />
problema <strong>de</strong> aparcami<strong>en</strong>to, ¿por qué no se podrá aparcar nunca <strong>en</strong><br />
Donostia?, Porque si antes sólo t<strong>en</strong>ían un coche los <strong>de</strong> las plantas bajas<br />
<strong>de</strong> las casas, había un sitio para cada coche. En el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
que cada piso quiere t<strong>en</strong>er un coche aparcado abajo, hay un problema<br />
<strong>de</strong> escalas. ¿Solución para los coches?. Hacer parkings subterráneos<br />
que pue<strong>de</strong>s ganar volum<strong>en</strong>. Para la costa, no hay posibilidad <strong>de</strong><br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 159
hacer varias capas <strong>de</strong> costa. Ese problema es un problema <strong>de</strong> todo el<br />
mundo y aunque dic<strong>en</strong> que mal <strong>de</strong> muchos epi<strong>de</strong>mia, nos ti<strong>en</strong>e, no<br />
que consolar, pero sí hacer ver las cosas <strong>de</strong> otra forma.<br />
Tal y como <strong>de</strong>cía Angel, aquí hay un problema <strong>de</strong> pacto social.<br />
Int<strong>en</strong>to ser utópico pero no tanto, y ya me imagino que estos pactos<br />
son difíciles <strong>de</strong> hacer. Lo primero que hay que hacer es aclararnos <strong>de</strong><br />
lo que queremos hacer con la costa. Una <strong>de</strong> las cosas que más me<br />
preocupa, es cuando miramos atrás <strong>en</strong> el tiempo. Quizás ahora, algunos<br />
<strong>de</strong> los puertos, <strong>de</strong> las bahías, <strong>de</strong> las pocas zonas <strong>de</strong> costa no<br />
acantilada que hay <strong>en</strong> el País Vasco, las vemos cond<strong>en</strong>adas por obras<br />
anteriores, que <strong>en</strong> su tiempo tuvieron mucha lógica pero ahora quizá<br />
no. Mirando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva histórica hacia el futuro, t<strong>en</strong>emos<br />
que ser consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que, por prud<strong>en</strong>cia, lo que no hay que hacer<br />
es sacrificar este bi<strong>en</strong>, tan preciado y tan limitado, que es la costa <strong>en</strong><br />
obras o <strong>en</strong> <strong>de</strong>cisiones que puedan ser un problema <strong>de</strong> futuro. Y <strong>en</strong> ese<br />
s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>emos que t<strong>en</strong>er conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que hay usos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> impactos<br />
reversibles y otros irreversibles. Por ejemplo, si los ríos están<br />
sucios se van a limpiar y la contaminación se pue<strong>de</strong> controlar; si la<br />
pesca está esquilmada, excepto que las especies hayan <strong>de</strong>saparecido,<br />
cosa que <strong>en</strong> el litoral es difícil (la <strong>de</strong>saparición total <strong>de</strong> las especies)<br />
por razones asociadas a la biología <strong>de</strong> las especies marinas, las<br />
especies se podrían recuperar. En cambio, hay obras duras que ya<br />
son irrecuperables, la modificación <strong>de</strong> la bahía <strong>de</strong> Txingudi con los espigones,<br />
es una obra que, bu<strong>en</strong>a o mala, es irrecuperable <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a<br />
medida. Éste es el aspecto que yo creo que habría que consi<strong>de</strong>rar,<br />
que la costa es muy limitada. La costa vasca lo es especialm<strong>en</strong>te porque<br />
ya han señalado antes que hay una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> costa dura,<br />
abrupta; y las únicas zonas don<strong>de</strong> el hombre pue<strong>de</strong> acercarse y utilizar<br />
la costa, son los estuarios. Hay poca línea <strong>de</strong> estuarios y actualm<strong>en</strong>te<br />
están muy utilizados. Es un problema <strong>de</strong> ponernos <strong>de</strong> acuerdo<br />
y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a gestionar, haci<strong>en</strong>do compatibles usos que a veces son<br />
conflictivos. En la costa siempre hay broncas porque los que hac<strong>en</strong> un<br />
tipo <strong>de</strong> uso se quejan <strong>de</strong>l otro y dic<strong>en</strong>: “mis abuelos ya pescaban y lo<br />
hacían con más presión <strong>de</strong> pesca que ahora y había muchos peces y<br />
por tanto yo no puedo ser el culpable, porque no hago tanta presión<br />
como antes”; el <strong>de</strong> al lado también dice lo mismo. Y el problema es un<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>foque: no es que cada uso <strong>en</strong> sí haya cambiado su coefici<strong>en</strong>te<br />
160 / zumardi - CIT Nuestro litoral
<strong>de</strong> agresividad, el problema es que hay muchos más usuarios y es<br />
una suma <strong>de</strong> pequeños efectos. Cuando cada uno <strong>de</strong> esos compon<strong>en</strong>tes<br />
va aum<strong>en</strong>tando, la suma total pue<strong>de</strong> ser insoportable.<br />
Va a salir el tema <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong>portivos, hay que ser realistas,<br />
hoy <strong>en</strong> día hay una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> acceso a la costa a través <strong>de</strong> puertos.<br />
Me gustaría dar la razón a Torre, pero yo que participé <strong>en</strong> el plan<br />
<strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos <strong>de</strong> Cataluña, t<strong>en</strong>go que reconocer que la <strong>de</strong>manda<br />
que se había planificado era inferior a la real, la real ha sido<br />
más alta <strong>de</strong> la que se previó y hay que reconocer que la <strong>de</strong>manda actualm<strong>en</strong>te<br />
es importante. Creo que lo importante es planificar los problemas<br />
realm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sus dim<strong>en</strong>siones reales, no escon<strong>de</strong>r la cabeza<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l ala y planificar muy bi<strong>en</strong> como hacer sost<strong>en</strong>ibles unos usos<br />
con otros. En este s<strong>en</strong>tido me da gusto oír a nuestro repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong><br />
medioambi<strong>en</strong>te, que ahora el Gobierno Vasco cu<strong>en</strong>ta con herrami<strong>en</strong>tas<br />
<strong>de</strong> gestión a<strong>de</strong>cuadas y que se van a hacer planes <strong>de</strong> gestión integral<br />
a través <strong>de</strong> estos planes <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación sectorial. ¿Por qué?,<br />
porque <strong>en</strong> otros países, y <strong>en</strong> Cataluña por ejemplo, uno <strong>de</strong> los problemas<br />
graves <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> la costa es que prácticam<strong>en</strong>te todos los<br />
ministerios o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la costa; prácticam<strong>en</strong>te<br />
todos, y esas compet<strong>en</strong>cias se cruzan <strong>de</strong> tal manera que crean<br />
conflictos <strong>en</strong>ormes. En Francia, hace años, tuvieron la i<strong>de</strong>a, utópica,<br />
muy loable pero que se hundió <strong>en</strong>seguida, <strong>de</strong> hacer una ley <strong>de</strong>l<br />
mar y un ministerio <strong>de</strong>l mar, para evitar ese conflicto legal <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />
que t<strong>en</strong>ían. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, por corporativismo lo hundieron<br />
<strong>en</strong> seguida. En Cataluña, siempre que los biólogos, con un cirio <strong>en</strong> la<br />
mano, hemos ido a plantear soluciones que parecían realistas, nos<br />
han dicho ¿qué pret<strong>en</strong>déis?, esto es inconstitucional, no se pue<strong>de</strong> hacer,<br />
ya se ve que no sabéis <strong>de</strong> leyes, esto es compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> éste, esto<br />
es compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l otro….Si realm<strong>en</strong>te se quiere hacer algo útil a<br />
la costa, hay que actuar <strong>de</strong> una manera muy drástica y allanando el<br />
terr<strong>en</strong>o jurídico para que se puedan hacer cosas.<br />
Apunto dos soluciones, que se han int<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> otros países, y<br />
que parece que han funcionado. Una, el mo<strong>de</strong>lo francés <strong>de</strong> comprar<br />
trozos <strong>de</strong> costa con dinero estatal; <strong>en</strong> Inglaterra ha sido por iniciativa<br />
privada, el National Trust, que empezó comprando zonas <strong>de</strong> humedales<br />
para la conservación <strong>de</strong> la ornitofauna, acabó comprando mucho<br />
trozo <strong>de</strong> costa y <strong>en</strong> Inglaterra es el propietario más importante <strong>de</strong>l li-<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 161
toral privado. También es cierto que lo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> comprado son casi<br />
todo acantilados que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco valor <strong>de</strong> especulación o <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to,<br />
pero aquí podría ser una vía aprovechable. Esto y las reservas<br />
marinas (estoy trabajando <strong>en</strong> una) creo que son herrami<strong>en</strong>tas<br />
útiles para pasar, <strong>de</strong> las conv<strong>en</strong>ciones, <strong>de</strong> las recom<strong>en</strong>daciones, <strong>de</strong><br />
tanto papeleo y tanta ley, a la realidad.<br />
162 / zumardi - CIT Nuestro litoral
COLOQUIO<br />
P: Gal<strong>de</strong>tu nahi nioke Anton Aranbururi aipatu esan ditugun<br />
Gonzalo Torre ere bai iskanbila batzuk Diputazioa eta Jaurlaritza arte -<br />
an Txingudi <strong>de</strong>la eta. P<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong> dut ba dau<strong>de</strong>la ez bakarrik<br />
Gipuzkoan, Bizkaian ere bai, ez dakit konpet<strong>en</strong>zia arazoak dir<strong>en</strong>, edo<br />
arazoak politikoak dir<strong>en</strong> al<strong>de</strong>rdi politikoak <strong>de</strong>sberdinak ere dau<strong>de</strong>lako<br />
ardurakin ingurugiro sailan eta Diputazioetan ea iskanbila edo kolabo -<br />
razioa gehiago zer dagon, Diputazio eta Jaurlaritza artean<br />
A A: La posible interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre instituciones, <strong>en</strong> este caso<br />
Diputación y Gobierno, no se <strong>de</strong>be a que la Diputación t<strong>en</strong>ga compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> la costa, que no las ti<strong>en</strong>e, sino por sus compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la<br />
gestión <strong>de</strong> los espacios naturales protegidos <strong>de</strong> conformidad con la<br />
Ley <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> la Naturaleza. En el caso <strong>de</strong> Bizkaia, la Ley particular<br />
que protege Urdaibai es quizá el caso más conflictivo que hemos<br />
t<strong>en</strong>ido, pero esta Ley dice <strong>de</strong> forma explícita que la gestión ti<strong>en</strong>e<br />
que ser <strong>de</strong>l G.V. que es el que li<strong>de</strong>ra el patronato que a su vez es el<br />
órgano <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong> colaboración <strong>en</strong>tre instituciones. Lo que<br />
ocurre es que la reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai no afecta solam<strong>en</strong>te<br />
a la costa, sino que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> toda una cu<strong>en</strong>ca hidrográfica<br />
con 23 Ha <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o, gran parte <strong>de</strong>l cual es suelo no urbanizable y<br />
sobre el que la Diputación ti<strong>en</strong>e algo que <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> base a sus compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> urbanismo. Ahí recae el peso <strong>de</strong> la Diputación precisam<strong>en</strong>te.<br />
En Txingudi también existió una propuesta por nuestra parte <strong>de</strong>l<br />
año 83 ó 84 que cogía todo Peñas <strong>de</strong> Aia, Jaizkibel, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Gaintxurrizketa hasta el mar pero que aquello no prosperó contrariam<strong>en</strong>te<br />
a lo <strong>de</strong> Urdaibai y al final se materializó <strong>en</strong> un Plan Especial,<br />
única y exclusivam<strong>en</strong>te limitado a la regata <strong>de</strong> Jaizubia y a las antiguas<br />
marismas o la zona <strong>de</strong> Plaiaundi y las islas, algo <strong>de</strong> las terrazas<br />
<strong>de</strong> Aluna y Astaola y nada más. Son pocas hectáreas pero constituy<strong>en</strong><br />
el corazón o lo que aún se conserva <strong>de</strong> aquella zona húmeda. La problemática<br />
que ha surgido creo que está resuelta, se han iniciado los<br />
tramites <strong>de</strong> expropiación <strong>de</strong> toda la zona <strong>de</strong> Plaiaundi, que va a ser el<br />
primer proyecto que se va a llevar a cabo. El Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Irún ya<br />
ha accedido ha cambiar las zonas <strong>de</strong>portivas a la zona <strong>de</strong> la trasera<br />
<strong>de</strong>l propio Txingudi y para finales <strong>de</strong> año habremos iniciado obras <strong>de</strong><br />
restauración <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Plaiaundi.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 163
J U: Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir algo sobre el conflicto o diálogo <strong>de</strong> colaboración<br />
<strong>en</strong>tre administraciones, ¿existe conflicto o más bi<strong>en</strong> colaboración?,<br />
Anton dice que <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to ha surgido algún conflicto<br />
más <strong>en</strong> la gestión pero que con el diálogo se ha solucionado.<br />
A.A.: Yo lo que quisiera es hablar más <strong>de</strong> la costa que <strong>de</strong> conflictos<br />
políticos. Yo creo que todo el mundo está <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que la<br />
costa es un valor escaso <strong>en</strong> nuestra comunidad y <strong>en</strong> que <strong>de</strong>be ser protegida<br />
porque bastante agredida está y <strong>de</strong>bemos proteger los pocos<br />
retales que nos quedan, aunque solo sea por ese valor testimonial<br />
ecológico y cultural que supone la diversidad <strong>de</strong> ecosistemas o <strong>de</strong> áreas<br />
<strong>de</strong> elevada productividad biológica. Hay que conservarlo. No hay<br />
administración que se oponga a ello; pue<strong>de</strong> haber algunos intereses<br />
concretos para implantar <strong>de</strong>terminados usos, pero <strong>en</strong> cuanto a administración,<br />
que lleva a cabo la planificación <strong>de</strong>l país, yo creo que estamos<br />
todos absolutam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo que todos los recursos naturales<br />
son escasos y hay que conservarlos.<br />
G T: Un apunte <strong>de</strong> algo que yo he recibido como lector <strong>de</strong> periódicos.<br />
Cuando la Diputación <strong>de</strong> Gipuzkoa <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> Txingudi dijo<br />
que iba a empezar a hacer algo, a lo que <strong>en</strong> realidad se refería era a<br />
comprar, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> expropiar, los terr<strong>en</strong>os porque hubo una presión<br />
fuerte por parte <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> esos terr<strong>en</strong>os que son, quizá,<br />
los que han puesto más pegas o han sido más beligerantes con el<br />
Plan aprobado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Gobierno Vasco. En el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que esto<br />
salía a la pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> muy poco tiempo, cuestión <strong>de</strong> días, fue cuando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to al que repres<strong>en</strong>ta Anton, se contestó a Txueka<br />
y se empezó con las expropiaciones o por lo m<strong>en</strong>os fue cuando éstas<br />
se hicieron públicas. Eso para mi <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego no es colaboración, no<br />
sé si una cosa realm<strong>en</strong>te ha ido <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la otra pero algo raro hay,<br />
yo simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera lo veo así.<br />
A.A.: Brevem<strong>en</strong>te, contestaré dici<strong>en</strong>do que la gestión <strong>de</strong> los espacios<br />
protegidos es una cuestión compleja a la cual todavía, <strong>en</strong> este país,<br />
no estamos acostumbrados, hay muchos intereses <strong>en</strong> juego y es<br />
complejo. Lo que hemos hecho nosotros hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuanto<br />
a gestión, es la tramitación, periodos <strong>de</strong> exposición pública <strong>de</strong>l Plan,<br />
etc. Se dice que <strong>en</strong> algunos países se está comprando el suelo para<br />
protegerlo. A mi eso no me parece bi<strong>en</strong>, yo creo que la sociedad ti<strong>en</strong>e<br />
164 / zumardi - CIT Nuestro litoral
que ser consci<strong>en</strong>te que a través <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección o a<br />
través <strong>de</strong>l planeami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir el compromiso y las garantías<br />
sociales para preservar aquello que es valioso para todos. Por<br />
poner un ejemplo, a nadie se le ocurre que hipotecar el recurso agua<br />
sea conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para protegerlo. Todos somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que el<br />
agua es un bi<strong>en</strong> absolutam<strong>en</strong>te necesario para toda la sociedad y por<br />
lo tanto no se pue<strong>de</strong> comprar ni v<strong>en</strong><strong>de</strong>r, sino pagar el uso que hacemos<br />
<strong>de</strong> él para financiar traídas <strong>de</strong> agua, saneami<strong>en</strong>tos, etc., pero insisto,<br />
el agua <strong>en</strong> sí, como el recurso que es, un recurso <strong>de</strong> todos. La<br />
costa es un recurso que también es <strong>de</strong> todos, ti<strong>en</strong>e unos ecosistemas<br />
<strong>de</strong> gran valor y constituye un patrimonio <strong>de</strong>l que nosotros también somos<br />
parte. El hombre no sólo vive <strong>de</strong> lo que come, también <strong>de</strong> lo que<br />
aprecia. Se vale <strong>de</strong> toda la diversidad biológica que existe <strong>en</strong> los sistemas<br />
naturales <strong>de</strong> una forma u otra.<br />
M Z: Ahora voy a hacer un poco <strong>de</strong> ecologista, porque estamos totalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> los objetivos pero no <strong>en</strong> la forma. Dado el valor<br />
económico que ti<strong>en</strong>e el litoral, no se pue<strong>de</strong> ser tan ing<strong>en</strong>uo y p<strong>en</strong>sar<br />
que vale con estas <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones y con la voluntad<br />
g<strong>en</strong>érica. El País Vasco es bastante responsable es ese s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
conservación <strong>de</strong> la naturaleza, pero <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes como Cataluña o,<br />
<strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral la costa mediterránea que ti<strong>en</strong>e una presión turística<br />
importante, realm<strong>en</strong>te no hay bastante con esas <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong><br />
int<strong>en</strong>ciones y se ha optado por la vía <strong>de</strong> comprar como actitud <strong>de</strong> choque<br />
y evitar que se llegara a situaciones irreversibles. Yo insisto <strong>en</strong> lo<br />
<strong>de</strong> la irreversibilidad. Claro que no habría que comprar nada, pero insisto<br />
que el que compraba era el Estado, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Francia, y<br />
lo hacía para <strong>de</strong>volver al uso público lo que t<strong>en</strong>ía que ser y no lo es;<br />
es <strong>de</strong>cir, según la legislación <strong>en</strong> la costa hay una franja que es <strong>de</strong> dominio<br />
público, pero coged el coche y recorred la costa <strong>de</strong> Levante <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Tarifa hasta Portbou y seguid por la Costa Azul y la Riviera italiana<br />
y veréis dón<strong>de</strong> está el dominio público. Fr<strong>en</strong>te a eso, que aquí va a llegar<br />
(por lo m<strong>en</strong>os las zonas <strong>de</strong> estuarios ya están <strong>en</strong> esa situación)<br />
porque el interés económico <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong>l litoral va a ir creci<strong>en</strong>do<br />
(son acciones que están capitalizando), se pue<strong>de</strong> ser ing<strong>en</strong>uo y<br />
p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong>tre todos lo vamos a conservar; pero hay po<strong>de</strong>res económicos<br />
que aprietan muy fuerte para llevar el agua a su molino.<br />
Delante <strong>de</strong> eso, si el ciudadano quiere que siga si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> dominio pú-<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 165
lico, ti<strong>en</strong>e que pedir a sus administraciones acciones <strong>de</strong>cididas. Una<br />
pue<strong>de</strong> ser comprar un terr<strong>en</strong>o, que primero ti<strong>en</strong>e que salir a la v<strong>en</strong>ta;<br />
es <strong>de</strong>cir, el conservador <strong>de</strong>l litoral espera que un territorio salga a la<br />
v<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong>tonces con ese patrimonio compra y luego pone <strong>en</strong> manos<br />
<strong>de</strong> las municipalida<strong>de</strong>s la gestión <strong>de</strong> ese territorio. No es la única solución,<br />
pero <strong>en</strong> la costa hay que ser muy pragmáticos, no val<strong>en</strong> <strong>de</strong>claraciones<br />
<strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones.<br />
P: Gonzalo Torre ha com<strong>en</strong>tado que sólo hay dos espacios prote -<br />
gidos, aunque Anton Aranburu y Angel Borja han dicho que hay <strong>de</strong> -<br />
claración <strong>de</strong> otras zonas, yo preguntaría ¿<strong>en</strong> qué medida esa escasa<br />
protección obe<strong>de</strong>ce a la dispersión compet<strong>en</strong>cial?. Se ha com<strong>en</strong>tado<br />
cuáles son las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> medioambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> cos -<br />
tas, autorización <strong>de</strong> vertidos tierra-mar, zona <strong>de</strong> servidumbre, la ley <strong>de</strong><br />
costas que atribuye las compet<strong>en</strong>cias al Estado, el tema <strong>de</strong> obras hi -<br />
dráulicas, tanto diputaciones como G.V.. Es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong>l<br />
litoral hay difer<strong>en</strong>tes instituciones, autonómicas, territorios históricos,<br />
Estado, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias y supongo que eso implica dificulta -<br />
<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la protección <strong>de</strong>l medio marino. Mikel Zavala ha com<strong>en</strong>tado<br />
una cuestión interesante, hacer una política integral, el problema es<br />
¿cómo se hace eso?, ¿es un problema <strong>de</strong> aprobar una ley don<strong>de</strong> se<br />
armonic<strong>en</strong> intereses?, <strong>en</strong> este caso hablo <strong>de</strong> instituciones porque lue -<br />
go hay otros muchos intereses privados, económicos, etc. ¿Es pro -<br />
blema <strong>de</strong> una autoridad única, una especie <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia que coordine<br />
las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todas las instituciones?.<br />
Otra cuestión es la necesidad <strong>de</strong> hacer políticas <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so (<strong>en</strong><br />
relación con <strong>de</strong>terminadas infraestructuras que se puedan construir<br />
<strong>en</strong> la costa). Se ha hablado también <strong>de</strong> hacer pactos <strong>en</strong>tre las dife -<br />
r<strong>en</strong>tes partes. Hay un tema planteado por Gonzalo Torre que es el <strong>de</strong><br />
los puertos <strong>de</strong>portivos y preguntaría ¿<strong>en</strong> qué medida se pued<strong>en</strong> ar -<br />
monizar intereses opuestos, puertos <strong>de</strong>portivos sí - puertos <strong>de</strong>portivos<br />
no?, ¿<strong>en</strong> qué medida podría haber cons<strong>en</strong>so, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> qué medi -<br />
da, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes puertos que hay, exist<strong>en</strong> también zonas absolu -<br />
tam<strong>en</strong>te obsoletas que se podrían <strong>de</strong>dicar a puertos <strong>de</strong>portivos sin te -<br />
ner que sacrificar <strong>de</strong>terminadas zonas <strong>de</strong> interés importante como<br />
pued<strong>en</strong> ser las marismas <strong>de</strong> Zumaia?, ¿cómo se podría lograr ese<br />
cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong>portivos que da la s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que es un<br />
tema conflictivo <strong>en</strong> lo que respecta a la costa vasca?.<br />
166 / zumardi - CIT Nuestro litoral
A.A.: Hay que <strong>de</strong>finir bi<strong>en</strong> cual es la situación actual <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Costas <strong>en</strong> la administración. Por una parte<br />
está la compet<strong>en</strong>cia sobre la gestión <strong>de</strong>l dominio público marítimo-terrestre,<br />
es <strong>de</strong>cir, el régim<strong>en</strong> autorizador y la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>slin<strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />
dominio público. Por supuesto que el dominio público, aunque esté<br />
ocupado por una casa o por un rell<strong>en</strong>o, no pier<strong>de</strong> el carácter <strong>de</strong>manial,<br />
y bajo el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la ley sigue si<strong>en</strong>do dominio público, por<br />
lo tanto es inembargable y está sujeto a comprav<strong>en</strong>ta. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dominio<br />
público la administración autonómica, <strong>en</strong> este caso nosotros, t<strong>en</strong>emos<br />
asignada la función <strong>de</strong> emitir un informe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l tramite administrativo<br />
compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia tanto a los <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s<br />
como a la ocupación <strong>de</strong>l dominio público. Hacemos un informe<br />
que se suele t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> las ocasiones y últimam<strong>en</strong>te<br />
más. Colindante al dominio público, se <strong>de</strong>fine la zona <strong>de</strong><br />
servidumbre <strong>de</strong> protección don<strong>de</strong> el Estado ti<strong>en</strong>e la capacidad <strong>de</strong> informe<br />
<strong>en</strong> los primeros seis metros, que correspon<strong>de</strong> a la servidumbre<br />
<strong>de</strong> transito. En la servidumbre <strong>de</strong> protección restante, hasta los 20 metros<br />
<strong>de</strong> suelo urbano y hasta los 100 metros <strong>en</strong> Suelo No Urbanizable<br />
informa preceptiva pero no vinculante. El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> protección, teóricam<strong>en</strong>te,<br />
está establecido con las leyes, otra cosa es la presión a la<br />
que se somete la costa. Es verdad que hay presión, y con ella llego al<br />
tema <strong>de</strong> pactos. Es necesario pactar, pero hay que establecer unos<br />
mecanismos <strong>de</strong> valoración. Des<strong>de</strong> la Viceconsejería <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te, lo que hemos hecho es analizar minuciosam<strong>en</strong>te la costa y<br />
valorar cada una <strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s homogéneas resultantes <strong>de</strong>l análisis<br />
y diagnóstico <strong>de</strong>l medio físico litoral, para que cuando exista necesidad<br />
<strong>de</strong> ocupar la costa <strong>en</strong> base a otras compet<strong>en</strong>cias, como pued<strong>en</strong><br />
ser los puertos <strong>de</strong>portivos, obligar a los responsables a que hagan lo<br />
mismo. Es <strong>de</strong>cir, que prioric<strong>en</strong> las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> puertos, que hagan<br />
un plan integral para confrontarlo con la valoración que hacemos nosotros<br />
<strong>de</strong> la costa. Este sistema es el que hemos llevado a cabo con<br />
el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Transportes y Obras Públicas. Cuando <strong>en</strong>tramos<br />
<strong>en</strong> esta última legislatura t<strong>en</strong>ían un plan <strong>de</strong> puertos que v<strong>en</strong>ía heredado<br />
<strong>de</strong> la anterior legislatura, que contemplaba un montón <strong>de</strong> puertos<br />
<strong>de</strong>portivos <strong>en</strong> nuestro litoral. Les pedimos que hicies<strong>en</strong> una valoración<br />
<strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda que existe <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos y<br />
que establecieran las priorida<strong>de</strong>s para posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlas<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 167
con los objetivos <strong>de</strong> conservación y ver qué pasaba. Después <strong>de</strong> meses<br />
<strong>de</strong> discusión, se llegó a un acuerdo con la Dirección <strong>de</strong> Puertos.<br />
Se ha hecho una jerarquización <strong>de</strong> cuáles son los puertos, que bajo el<br />
punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, estamos dispuestos a asumir,<br />
siempre que se liber<strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong> mayor valor naturalístico.<br />
Pue<strong>de</strong> haber otros pactos para el caso <strong>de</strong> los puertos pesqueros, por<br />
ejemplo, o con otros panes para ganar terr<strong>en</strong>o al mar y hacer urbanizaciones…,<br />
porque una cosa es clara, la costa es el jamón <strong>de</strong>l territorio.<br />
Es un espacio muy accesible don<strong>de</strong> las condiciones climáticas, <strong>de</strong><br />
accesibilidad, topografía, etc., son muy favorables. De hecho, más <strong>de</strong>l<br />
50% <strong>de</strong> nuestra sociedad vive <strong>en</strong> la costa.<br />
J.U.: Anton, te ha preguntado también cómo se pue<strong>de</strong> hacer una<br />
política integral, <strong>en</strong> la que se armonic<strong>en</strong> intereses <strong>de</strong> estos que se están<br />
nombrando g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te, esas presiones económicas, las instituciones,<br />
los intereses públicos, etc., ¿cómo se pue<strong>de</strong> llegar a hacer<br />
una política integral?.<br />
A.A.: No existe la varita mágica para <strong>de</strong>cir oiga usted, yo hago esta<br />
política, hago este plan y se acabó. Es necesario trabajar día a día,<br />
año a año y <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io a <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io para ir incorporando nuevos criterios.<br />
La sociedad también va cambiando, y con la ley que t<strong>en</strong>emos, con los<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> planeami<strong>en</strong>tos que he citado, con un plan territorial<br />
sectorial que costará sacarlo a<strong>de</strong>lante porque una exposición pública<br />
<strong>de</strong> un plan territorial sectorial con mucho compon<strong>en</strong>te naturalístico,<br />
paisajístico y conservacionista <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral va a poner <strong>en</strong> tela <strong>de</strong> juicio<br />
muchas ilusiones <strong>de</strong> muchos pueblos, muchas expansiones, etc.<br />
Entonces t<strong>en</strong>dremos que llegar al cons<strong>en</strong>so social, no es lo que yo diga<br />
solam<strong>en</strong>te, sino lo que diga la sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> qué es lo<br />
que quiere hacer con su territorio y qué es lo que quiere hacer <strong>en</strong> sus<br />
pueblos. En principio yo creo que el tiempo juega a nuestro favor.<br />
Hablar <strong>de</strong> estas cosa hace 20 años, /yo llevo <strong>en</strong> el gobierno hace 18<br />
o así), era m<strong>en</strong>tar la bicha y hoy se habla tranquilam<strong>en</strong>te, nos s<strong>en</strong>tamos<br />
ante cualquier mesa y reivindicamos la conservación <strong>de</strong> los recursos<br />
naturales con la boca muy fuerte, fr<strong>en</strong>te a los intereses <strong>de</strong> otro<br />
tipo, urbanísticos o <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> carreteras que pue<strong>de</strong> haber,<br />
etc. y estamos prácticam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> todos los foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />
que existan <strong>en</strong> el país. Yo creo que progresivam<strong>en</strong>te nos vamos<br />
dotando <strong>de</strong> legislaciones más respetuosas con el medio ambi<strong>en</strong>te, ahí<br />
168 / zumardi - CIT Nuestro litoral
está el 5º Programa que es un poco nuestro paraguas <strong>en</strong> la CEE y que<br />
da pasos <strong>de</strong> gigante. Hace un mes se ha aprobado una segunda directiva<br />
<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal don<strong>de</strong> pasan a ser objeto<br />
<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal un montón <strong>de</strong> proyectos más.<br />
Nosotros acabamos <strong>de</strong> terminar el anteproyecto <strong>de</strong> la Ley Vasca<br />
Marco <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te que contempla todos los requisitos necesarios<br />
a nivel básico; primero las pautas sociales que actualm<strong>en</strong>te,<br />
bi<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios internacionales o <strong>de</strong> leyes sectoriales, se<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la protección <strong>de</strong> los recursos y <strong>de</strong>spués cuáles son las<br />
bases <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo futuro para la protección <strong>de</strong> esos recursos.<br />
Cuando nuestro propio parlam<strong>en</strong>to haga ley <strong>de</strong> ese proyecto que acabamos<br />
<strong>de</strong> elaborar, t<strong>en</strong>dremos otro marco <strong>de</strong> actuación, otro resorte<br />
<strong>en</strong> el cual basar toda la necesidad <strong>de</strong> planificación y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to,<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, social.<br />
J.U.: ¿Cómo se pue<strong>de</strong> explicar fácilm<strong>en</strong>te la política integral, <strong>de</strong><br />
cons<strong>en</strong>so llevada a cabo <strong>en</strong> el puerto <strong>de</strong> Bilbao? que yo creo que es<br />
la obra civil más gran<strong>de</strong> que se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la costa <strong>de</strong>l País<br />
Vasco, ¿ se ha pactado, existe cons<strong>en</strong>so, hay política integral o por lo<br />
contrario hay discrepancia?.<br />
A.A.: El puerto <strong>de</strong> Bilbao es excepcional, igual que el <strong>de</strong> Pasajes y<br />
como sabéis es puerto <strong>de</strong>l Estado. Sí que se ha hecho una valoración<br />
<strong>de</strong>l impacto ambi<strong>en</strong>tal que suponía la ampliación <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong> Bilbao,<br />
pero ha sido el propio órgano ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Estado, como dice la ley<br />
<strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, el que lo ha hecho. La verdad es que las relaciones<br />
que yo t<strong>en</strong>go actualm<strong>en</strong>te(la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección<br />
se aplica tanto al dominio público marítimo terrestre <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong><br />
Costas como al dominio público portuario <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Puertos), es<br />
bu<strong>en</strong>a, realm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> colaboración, lo que ocurre es que una infraestructura<br />
<strong>de</strong> esta magnitud acarrea unos riesgos <strong>de</strong> contaminación<br />
mayores. Nosotros lo que hacemos es analizar la calidad <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong><br />
el Abra y realizar un seguimi<strong>en</strong>to continuo, y tanto administración como<br />
los ciudadanos, a través <strong>de</strong> sus consorcios, están absolutam<strong>en</strong>te<br />
volcados <strong>en</strong> el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo este ámbito. Como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> lo que acabo <strong>de</strong> señalar, la mejora <strong>de</strong>l estado ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la ría<br />
<strong>de</strong>l Nervión es palpable, y lo será más cuando la <strong>de</strong>puradora <strong>de</strong><br />
Galindo funcione a pl<strong>en</strong>o r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to. Uno <strong>de</strong> los mayores problemas<br />
con los que nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos es el vertido <strong>de</strong> 450 millones <strong>de</strong> metros<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 169
cúbicos al año, <strong>de</strong> los cuales muchos correspond<strong>en</strong> a aguas residuales<br />
domésticas. Todos somos un poco responsables <strong>de</strong> esa realidad<br />
cuando hacemos uso <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> nuestros domicilios. A<strong>de</strong>más, están<br />
los vertidos industriales, que g<strong>en</strong>eran problemas específicos. Todos<br />
esos vertidos hay que cuantificarlos y calificarlos. En el nuevo <strong>de</strong>creto<br />
<strong>de</strong> regulación <strong>de</strong> las autorizaciones <strong>de</strong> vertido se contempla también,<br />
al igual que <strong>en</strong> la Ley <strong>de</strong> Costas, un canon <strong>de</strong> vertido, que es el<br />
instrum<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e la administración para materializar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que el que contamina paga, es <strong>de</strong>cir, habrá que hacer una estimación<br />
<strong>de</strong> cual sería el dinero necesario para mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>de</strong>bidas condiciones<br />
todo el litoral, que <strong>de</strong>be ser soportado por todos aquellos que alteran<br />
sus condiciones naturales. El canon <strong>de</strong> vertido será una herrami<strong>en</strong>ta<br />
difícil <strong>de</strong> implantar porque el administrado es retic<strong>en</strong>te a pagar<br />
más impuestos, pero es para bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> todos, viviremos <strong>en</strong> un país un<br />
poco más limpio, veremos los ríos más limpios. Vosotros t<strong>en</strong>éis una<br />
muestra palpable aquí con el río Oria.<br />
G . T.: Ya que ha salido el tema <strong>de</strong> Bilbao, lo querría ligar con algunas<br />
otras cosas que también se han dicho aquí antes. Probablem<strong>en</strong>te<br />
lo que es el espacio <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Bilbao, <strong>en</strong> su día, y hay que irse muy<br />
atrás <strong>en</strong> el tiempo, sería el mayor espacio <strong>de</strong> marismas <strong>de</strong> toda la comunidad<br />
y sin embargo ya no queda absolutam<strong>en</strong>te nada, ha perdido<br />
su carácter funcional como ría, no se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como estuario,<br />
no pres<strong>en</strong>ta las características propias <strong>de</strong> ellos, es <strong>de</strong>cir, ti<strong>en</strong>e una<br />
mezcla <strong>de</strong> aguas dulces y saladas pero no conserva <strong>en</strong> sus riberas absolutam<strong>en</strong>te<br />
nada. En el caso <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> este tipo, como lo que<br />
planteaba Javier, como la ampliación <strong>de</strong>l puerto, ha habido voces disonantes<br />
pero a mucha g<strong>en</strong>te no le importa porque allí lo que hagan<br />
ya da igual, allí qué vas a hacer si todo está perdido. Es lo que veo yo<br />
que pue<strong>de</strong> pasar con el resto <strong>de</strong> los estuarios, ahora autorizamos el<br />
hacer una instalación <strong>de</strong>terminada, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> 10 años, vi<strong>en</strong>e otra g<strong>en</strong>te,<br />
otra política y ese estuario ya ha perdido algo, con lo cual el per<strong>de</strong>r<br />
un poquito más da igual y poco a poco, como hasta ahora vamos quedándonos<br />
sin ellos. Es el principal problema al dar este tipo <strong>de</strong> pasos<br />
hacia a<strong>de</strong>lante. Y aquí quería unir con la pregunta, sobre las instalaciones<br />
obsoletas <strong>en</strong> otros puertos, <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los cuales incluso se<br />
han planteado proyectos alternativos, hechos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la calle <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algunos<br />
grupos ciudadanos, <strong>en</strong> los que no se ha podido trabajar <strong>en</strong> el<br />
170 / zumardi - CIT Nuestro litoral
aspecto técnico con toda la profundidad que se requeriría. Pero tampoco<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la administración, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Transportes,<br />
<strong>en</strong> este caso, nos ha echado una mano, estoy hablando <strong>de</strong> un sitio<br />
muy concreto como es Zumaia.<br />
Unido también con lo que ha dicho Mikel, pue<strong>de</strong> que también las<br />
<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> instalaciones <strong>de</strong>portivas, al final sea mayor que la que<br />
se prevé ahora mismo, pero <strong>de</strong> cualquier forma la estimación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda<br />
se está haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una manera incorrecta. En la última reunión<br />
que tuvimos nosotros con el director <strong>de</strong> puertos, nos <strong>de</strong>cía que la<br />
<strong>de</strong>manda la habían hecho <strong>en</strong> base a lo que les habían com<strong>en</strong>tado las<br />
empresas náuticas, y evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te si yo t<strong>en</strong>go un kiosko <strong>de</strong> caramelos<br />
diré que todo el mundo necesita caramelos y que la caries igual<br />
no existe. Hay que t<strong>en</strong>er cuidado con estas cosas, los estudios sobre<br />
<strong>de</strong>manda los hemos pedido y se nos han negado, <strong>en</strong> la reunión que<br />
tuvimos se nos prometió que se nos mandaban y todavía estamos esperando,<br />
se ha reclamado dos veces, no sabemos esos planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />
<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> sal<strong>en</strong>.<br />
Estoy <strong>de</strong> acuerdo que la <strong>de</strong>manda pue<strong>de</strong> superar lo que ahora se<br />
prevé, nosotros <strong>en</strong> Zumaia lo que planteábamos <strong>en</strong> principio era, vi<strong>en</strong>do<br />
que la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> atraques estaba muy c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> las embarcaciones<br />
tradicionales tal y como reflejaba el primer estudio que el<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Transportes <strong>en</strong>cargó a un consulting internacional,<br />
An<strong>de</strong>rss<strong>en</strong> y An<strong>de</strong>rss<strong>en</strong>, el caso es que no les cuadraban las cu<strong>en</strong>tas<br />
porque la <strong>de</strong>manda no era tal, la <strong>de</strong>manda no existía y había que crearla.<br />
En este estudio se <strong>de</strong>cía claram<strong>en</strong>te que la <strong>de</strong>manda que había<br />
era <strong>de</strong> embarcaciones tradicionales las cuales nunca han necesitado<br />
una instalación <strong>de</strong> este tipo para atracar. Si esa es la verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>manda<br />
que hay, lo primero que hay que hacer es reutilizar todas las<br />
instalaciones que hay <strong>en</strong> nuestros puertos, dígase Donostia, Zumaia,<br />
Orio, <strong>en</strong> todos hay dárs<strong>en</strong>as que ya no se utilizan, el caso más flagrante<br />
es Pasaia don<strong>de</strong> la compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gestión no es <strong>de</strong>l Gobierno<br />
Vasco, aunque igual <strong>en</strong> un plazo relativam<strong>en</strong>te corto sí lo sea. Aquí se<br />
lavan las manos y dic<strong>en</strong> que no se pued<strong>en</strong> meter ahí, cuando un puerto<br />
<strong>de</strong>portivo <strong>en</strong> Pasaia podría quitar gran parte <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda que hay<br />
<strong>en</strong> Gipuzkoa y liberar, quizá, el problema <strong>de</strong> otras zonas. Yo creo que<br />
habría que hacer un estudio serio <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y quizá ir implantando<br />
las instalaciones progresivam<strong>en</strong>te, vi<strong>en</strong>do hasta dón<strong>de</strong> llega.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 171
Lo que se ha planteado sobre una especie <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medio<br />
ambi<strong>en</strong>te que pudiera gestionar lo que es el medio ambi<strong>en</strong>te, porque<br />
ahora lo t<strong>en</strong>emos dividido, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do por un lado la Consejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te con unas compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>terminadas (residuos, impacto<br />
ambi<strong>en</strong>tal,…) y al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura con otras difer<strong>en</strong>tes<br />
(espacios naturales, conservación, etc.). Entonces ¿qué pasa<br />
cuando salió hace poco tiempo <strong>en</strong> el periódico cuáles eran los espacios<br />
que <strong>en</strong> poco tiempo se estaba planteado proteger, se levantó la<br />
liebre y cerraron el arca <strong>de</strong> la información a cal y canto, no sé si fue<br />
por no <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> conflicto con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o porque están<br />
chocando <strong>en</strong>tre ellos, cada uno lleva su camino y quiere arrimar el ascua<br />
a su sardina. Creo que una ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te que aglutine<br />
toda la gestión <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te podría ser positiva.<br />
P: Hitz egin <strong>de</strong>zut<strong>en</strong> gauzataz bat, experi<strong>en</strong>tziaz jakin izan <strong>de</strong>t, ba -<br />
tzutan administrazioa bera horrek egit<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> obratan legia saltatze -<br />
ko gai da, ba egit<strong>en</strong> obra batzuk, adibi<strong>de</strong>z portu saila, estudio inpakto<br />
egin gabe eta Ingurugiro Saila ez da bere konpet<strong>en</strong>tzia izan arr<strong>en</strong>, ez<br />
du bere eskua sartz<strong>en</strong> edo ez da gainean jartz<strong>en</strong> hori gal<strong>de</strong>ra bat, zer -<br />
gatik ez d<strong>en</strong> holako kasutan personatz<strong>en</strong> eta gero horrek emat<strong>en</strong> dit,<br />
i<strong>de</strong>a bezala, Ingurugiro Saila nahiz eta gaur egun oso polita geratu<br />
gehi<strong>en</strong> bat j<strong>en</strong><strong>de</strong>an aurrean, Ingurugiro Saila bat egon iruditz<strong>en</strong> zait,<br />
oraindik gaur egun dudarik gabe <strong>de</strong>la anai pobreabeste gogo batzuk<br />
aurrean ingurugiroa bigarr<strong>en</strong> maila batera pasatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la eta, adibi<strong>de</strong>z,<br />
esan dun akordioa egin zut<strong>en</strong>ak kirol portu<strong>en</strong> buruz gal<strong>de</strong>tu nahi nio -<br />
ke Antxonei, zer, Ingurugiroa Sailak zeditu zitu<strong>en</strong> beretzako garrantxi<br />
zut<strong>en</strong> zon<strong>en</strong> batzuk portu sailaei, portu sailak, zer zeditu dun, hori, zer<br />
laga dun? Ez dun nun ez da sartuko… gero beste gal<strong>de</strong>ra bat ea, pis -<br />
kat Gonzalok esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a lotuta, eta Mikelek esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a, ea kos -<br />
ta azk<strong>en</strong> finean ezin direla egin subterraneoa, baina lurrean bai, ea<br />
zergatik, igual Ingurugiroa Saila, ya que berari afektatz<strong>en</strong> dion arazo<br />
bat d<strong>en</strong> , kirol portua problematika honetan nahiko problematu ema -<br />
t<strong>en</strong> du, zergatik ez dir<strong>en</strong> begiratz<strong>en</strong>, azk<strong>en</strong> finean kirol portua da <strong>en</strong> -<br />
barkazioa aparkalekua bat, interiorean egin litezk<strong>en</strong> <strong>en</strong>barkazio hoi<strong>en</strong><br />
aparkalekua gehi<strong>en</strong> bat ikusitaz, ikusi behar da kosta Catalana eta<br />
Euskal kosta oso <strong>de</strong>sberdiña direla bai klimatologia, bai itsaso<strong>en</strong> era -<br />
ginaz eta periodikotan irakurri dudanez, hem<strong>en</strong> Euskal kostan gehi<strong>en</strong><br />
batIparral<strong>de</strong>an daud<strong>en</strong> kirol portuan <strong>en</strong>barkazioa erabilera da urtean<br />
172 / zumardi - CIT Nuestro litoral
media bat, bi egunekoa edo egun batekoa, orduan zergatik ez dira be -<br />
giratz<strong>en</strong>, hem<strong>en</strong> ez baldin badaukagu d<strong>en</strong>ontzako lekua eta ezin dai -<br />
tezke, Mikelek esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> bezala, egin <strong>de</strong>zagun plantak egin daitez -<br />
k<strong>en</strong> lekuan ea zergatik ez d<strong>en</strong> begiratz<strong>en</strong> edo ez dir<strong>en</strong> soluzio hoiei<br />
piskat bultzada bat emat<strong>en</strong> Ingurugiro Sailatik ya que bere hoiei re -<br />
perkutz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>.<br />
M.Z.: Probablem<strong>en</strong>te si viniera un marciano, porque siempre una<br />
perspectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos o <strong>de</strong> unos cuantos miles <strong>de</strong> kms. nos ayudaría,<br />
lo que haría sería lo que propones. Ahora bi<strong>en</strong>, los <strong>de</strong> Oñate y los<br />
<strong>de</strong> Zumárraga ¿también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a salir al mar? o los <strong>de</strong>portes<br />
<strong>de</strong> mar ¿van a ser una cosa <strong>de</strong> clases?. Un puerto <strong>de</strong>portivo es un<br />
castillito <strong>en</strong> la costa, <strong>en</strong> el que el propietario ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a unos metros<br />
cuadrados <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to a base <strong>de</strong> millones; es una manera <strong>de</strong> privar<br />
que el territorio sea para todos. Pero esto es un problema social,<br />
es un problema <strong>de</strong> política si queréis y ahora no está muy <strong>de</strong> moda<br />
hablar <strong>de</strong> socialización, por eso yo no creo que la costa vaya a ser para<br />
todos; soy realista para saber que no, va a ser para los que t<strong>en</strong>gan<br />
dinero para pagar. Si queremos que haya una costa para todos, la manera<br />
más popular <strong>de</strong> hacer las cosas sería la que dices tú, habría que<br />
llegar a un pacto y <strong>de</strong>cir, la costa se <strong>de</strong>ja libre <strong>de</strong> uso. Eso ahora ya<br />
no es posible, pero bu<strong>en</strong>o se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar una franja libre <strong>de</strong> uso, y allí<br />
se hac<strong>en</strong> los usos públicos <strong>de</strong> manera que, si queremos hacer accesible<br />
el mar a la g<strong>en</strong>te, lo que hay que hacer son grúas para cargar y<br />
<strong>de</strong>scargar barcas y unos muelles atrás con almac<strong>en</strong>es. Y los barcos<br />
<strong>en</strong> alquiler, ¿por qué <strong>en</strong> propiedad?, y ¿por qué hay que t<strong>en</strong>er un terr<strong>en</strong>o<br />
<strong>en</strong> propiedad con hormigón armado?. Eso <strong>en</strong> las costas americanas<br />
existe, <strong>en</strong> Florida, <strong>en</strong> California. Es muy feo, at<strong>en</strong>ta también al<br />
paisaje, pero claro es una cuestión <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s. Yo os <strong>de</strong>cía que la<br />
costa va a ser una zona <strong>de</strong> parquímetro, <strong>de</strong> zona azul, ¿a quién le<br />
gusta la zona azul?, a nadie, ¿a quién le gusta ir <strong>de</strong> tal hora a tal hora,<br />
pagar allí…?, t<strong>en</strong>drá que ser así para que sea para todos, y quizá<br />
no sea la solución satisfactoria para nadie, el ver la costa a trozos, <strong>de</strong><br />
hora a hora…, esa sería la única manera <strong>de</strong> hacer la costa accesible<br />
a todo el mundo. Yo soy consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que hoy <strong>en</strong> día este tipo <strong>de</strong> propuestas<br />
sólo se pue<strong>de</strong> hacer así, <strong>en</strong> plan utópico, pero si<strong>en</strong>do realista<br />
no se van a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r. probablem<strong>en</strong>te si Donostia no ti<strong>en</strong>e un bu<strong>en</strong><br />
puerto <strong>de</strong>portivo, la solución que planteaba Gonzalo para puertos <strong>de</strong>-<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 173
portivos sería Pasaia; es una zona que está <strong>de</strong>gradada, incluso <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista social. Hacer un bu<strong>en</strong> puerto <strong>de</strong>portivo sería una<br />
manera <strong>de</strong> revalorizar esa zona que ti<strong>en</strong>e ahora un aspecto negativo.<br />
Otra consi<strong>de</strong>ración a hacer, ¿para qué queremos utilizar la costa?,<br />
A mi me preocupan posibles usos que aparecerán <strong>en</strong> el futuro y que<br />
ahora no somos capaces <strong>de</strong> contemplar. La sociedad está evolucionando<br />
tan rápido que estamos vi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> 30 años <strong>de</strong>saparecer una<br />
pesca <strong>de</strong> altura, una pesca artesanal que ya veremos que futuro ti<strong>en</strong>e,<br />
al tiempo que cobra valor el turismo; turismo <strong>en</strong> el bu<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
la palabra, es <strong>de</strong>cir, intelig<strong>en</strong>te. En mi opinión una apuesta por ese turismo<br />
t<strong>en</strong>dría alguna v<strong>en</strong>taja: si la costa ti<strong>en</strong>e que estar <strong>en</strong> condiciones<br />
para que el turismo <strong>en</strong> nuestra costa valga algo, yo apuesto por<br />
el turismo. Yo prefiero vivir <strong>en</strong> Florida o <strong>en</strong> Las Vegas que <strong>en</strong> Detroit:<br />
<strong>en</strong> Detroit hac<strong>en</strong> los coches y ganan dinero, luego se lo gastan <strong>en</strong> Las<br />
Vegas. Pues, si para que la g<strong>en</strong>te vaya a gastarse el dinero a Las<br />
Vegas éstas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que estar bi<strong>en</strong>, yo, como prefiero vivir <strong>en</strong> un lugar<br />
bonito, prefiero Las Vegas que Detroit. Si aquí t<strong>en</strong>emos que vivir <strong>de</strong>l<br />
turismo básicam<strong>en</strong>te, porque es una <strong>de</strong> las alternativas, yo apuesto<br />
fuerte por el turismo. Porque turismo hoy <strong>en</strong> día significa calidad; y yo<br />
creo que va a ser así, la g<strong>en</strong>te no va a v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> turismo aquí (con el<br />
handicap <strong>de</strong> nuestro clima), a hacer cualquier cosa. Una bu<strong>en</strong>a utilización<br />
<strong>de</strong> la costa sería acondicionarla para un turismo bi<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sado<br />
e intelig<strong>en</strong>te. Entonces hay que hacer estas estructuras p<strong>en</strong>sando que<br />
conservar Urdaibai, no se hace solam<strong>en</strong>te por conservacionismo, que<br />
a mi ya me conv<strong>en</strong>ce, sino porque a largo plazo pue<strong>de</strong> ser r<strong>en</strong>table. Y<br />
lo mismo pue<strong>de</strong> pasar con todo Txingudi o con lo que queda <strong>de</strong> estos<br />
espacios.<br />
En la costa catalana yo estoy vivi<strong>en</strong>do el problema que ti<strong>en</strong>e una<br />
reserva como la <strong>de</strong> Las Medas por el extremo contrario, por el exceso<br />
<strong>de</strong> éxito. Problemas <strong>de</strong> regulación por <strong>de</strong>masiada g<strong>en</strong>te que quiere<br />
ir allí. La situación es también <strong>de</strong> parquímetro, para po<strong>de</strong>r hacer<br />
aquello accesible a todo el mundo sin <strong>de</strong>masiados conflictos. Ahora ya<br />
hay una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> reservas <strong>en</strong>orme, la g<strong>en</strong>te se ha fijado, no <strong>en</strong> la<br />
reserva <strong>en</strong> sí, sino <strong>en</strong> el negocio que se g<strong>en</strong>era. En la costa vasca esto<br />
quizás, por la dureza <strong>de</strong> la costa, por el clima, … está por <strong>de</strong>sarrollarse.<br />
Pero qué duda cabe que la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> costa va a aum<strong>en</strong>tar,<br />
174 / zumardi - CIT Nuestro litoral
que la g<strong>en</strong>te cada vez va a querer utilizar más la costa para todo tipo<br />
<strong>de</strong> usos y que este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollos se van a pres<strong>en</strong>tar aquí también.<br />
Yo creo que es bu<strong>en</strong> criterio el <strong>de</strong> la consejería <strong>de</strong> mediambi<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> hacer un plan <strong>de</strong> gestión integral y prever todas estas ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s.<br />
P: La palabra puerto <strong>de</strong>portivo ha salido mucho tiempo y no voy a<br />
hablar <strong>de</strong> ellos. Voy a hablar <strong>de</strong>l parking <strong>de</strong> las embarcaciones que<br />
ti<strong>en</strong>e que haber o algo que flote y al que todo el mundo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho,<br />
viva <strong>en</strong> Zumárraga, Donostia o la punta <strong>de</strong> Aralar, es <strong>de</strong>cir, ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> -<br />
recho a utilizar el mar que es <strong>de</strong> todos. Por eso mismo, ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho<br />
a disfrutar <strong>de</strong> algo que flote, ese algo que flote lo t<strong>en</strong>emos que poner<br />
<strong>en</strong> algún sitio y ese sitio, es mejor que esté ord<strong>en</strong>ado intelig<strong>en</strong>tem<strong>en</strong> -<br />
te <strong>de</strong> acuerdo con toda una normativa, que <strong>de</strong>jar que haya un <strong>de</strong>sor -<br />
d<strong>en</strong> total <strong>en</strong> todos los aspectos y cada uno ponga su embarcación<br />
don<strong>de</strong> le <strong>de</strong> la gana. En cuanto lo que ha dicho Mikel Zavala <strong>de</strong> guar -<br />
dar los barcos <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> estanterías (yo lo vi <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina),<br />
<strong>en</strong> Donostia se hizo una especie <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia que no tuvo éxito, t<strong>en</strong> -<br />
dríamos que volver todas las embarcaciones monoxila, para po<strong>de</strong>r ha -<br />
cer eso, dado como funciona el turismo actualm<strong>en</strong>te. Lo que quería<br />
<strong>de</strong>cir a Gonzalo, es que me da la impresión <strong>de</strong> que g<strong>en</strong>eraliza lo <strong>de</strong><br />
los puertos <strong>de</strong>portivos <strong>en</strong> un caso muy concreto que es el <strong>de</strong> Zumaia,<br />
que es el que te preocupa, no g<strong>en</strong>eralicemos, si tú ti<strong>en</strong>es un proble -<br />
ma con el puerto <strong>de</strong> Zumaia, concretemos lo <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> Zumaia.<br />
Consi<strong>de</strong>ro, por ejemplo, que el puerto <strong>de</strong> H<strong>en</strong>daya no ha hecho nin -<br />
gún daño al humedal <strong>de</strong> Txingudi, todo lo contrario, ha reunido los bar -<br />
cos <strong>en</strong> una superficie muy inferior a la que ocupaban antes. En<br />
Hondarribia, se quería hacer un puerto, no se hizo por los problemas<br />
que fueran, actualm<strong>en</strong>te los barcos <strong>de</strong>portivos están ocupando prácti -<br />
cam<strong>en</strong>te y causando gran daño a la playa que también es <strong>de</strong> todos,<br />
porque llegan hasta el bor<strong>de</strong> don<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> ir casi a pie, toda<br />
esa zona está imposibilitada para nadar, por lo m<strong>en</strong>os hay un gran pe -<br />
ligro; si eso se redujese a un sitio, no sé a cuál, <strong>en</strong> el que pudies<strong>en</strong> es -<br />
tar reunidos, bi<strong>en</strong> amarrados y c<strong>en</strong>trados, creo que sería muy conve -<br />
ni<strong>en</strong>te. Lo <strong>de</strong> Pasajes es otra historia muy complicada, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong> -<br />
te sería más bonito que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> haber grúas y barcos <strong>de</strong> carga, hu -<br />
biese embarcaciones bonitas y alre<strong>de</strong>dor jardines, g<strong>en</strong>eraría otro tipo<br />
<strong>de</strong> recursos, pero <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to Pasajes no es nuestro.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 175
G.T.: Pue<strong>de</strong> que g<strong>en</strong>eralice, pero no es sólo por eso. Una <strong>de</strong> las<br />
marismas más importantes <strong>de</strong> Vizcaya, la <strong>de</strong> Txipio, también t<strong>en</strong>ía un<br />
proyecto <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong>portivo; <strong>en</strong> los años 70, Urdaibai tuvo su plan <strong>de</strong><br />
puerto <strong>de</strong>portivo; para la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l Lea se proponía una<br />
guar<strong>de</strong>ría náutica; <strong>en</strong> la ría <strong>de</strong>l Deba había dos planes, uno exterior y<br />
otro interior y este último sobre una zona <strong>de</strong> marisma, la única <strong>de</strong> cierto<br />
valor que queda <strong>en</strong> la ría <strong>de</strong>l Deba; <strong>en</strong> Zumaia estamos <strong>en</strong> eso.<br />
Estamos hablando <strong>en</strong> todos los casos <strong>de</strong>l sitio más fácil.<br />
¿G<strong>en</strong>eralizo?, tal vez, pero es que para todos los puntos <strong>de</strong> costa había<br />
un plan. Ahora, <strong>en</strong> Vizcaya se va a hacer uno <strong>en</strong> Getxo y <strong>en</strong> ningún<br />
otro sitio más, resulta que todos los que se plantearon, ahora parece<br />
que se quedan <strong>en</strong> Gipuzkoa, ¿qué pasa con Vizcaya?, ¿hay algui<strong>en</strong><br />
ahí a quién no le conv<strong>en</strong>ce y está haci<strong>en</strong>do presión para que no<br />
se pongan?, es una duda que también nos planteábamos, todo vi<strong>en</strong>e<br />
a Gipuzkoa.<br />
P: Al hablar <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos se dice que hay que regular por -<br />
que eso es para todos. Cuando voy a Fu<strong>en</strong>terrabía y veo que han sa -<br />
cado un espigón <strong>en</strong>orme y prácticam<strong>en</strong>te han imposibilitado las posi -<br />
bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nado porque el agua está sucia y el aceite se queda allí<br />
embalsado, pi<strong>en</strong>so que los barcos esos no son para todos, porque no<br />
cualquiera ti<strong>en</strong>e acceso a comprarse un barco. A<strong>de</strong>más, eso nos ha<br />
fastidiado a todos porque nos impi<strong>de</strong> nadar <strong>en</strong> una zona que antes era<br />
abierta y ahora no lo es. Yo soy optimista <strong>en</strong> el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
costa, lógicam<strong>en</strong>te ahí se juega mucho por una presión económica<br />
fuerte <strong>en</strong> este caso, que es el turismo. El turismo no va a playas a na -<br />
dar sobre aguas sucias y <strong>en</strong>tonces Donostia y el <strong>en</strong>torno está obliga -<br />
do a presionar para que el turismo vaya a<strong>de</strong>lante y limpiar las aguas<br />
y creo que se hará porque es un b<strong>en</strong>eficio que económicam<strong>en</strong>te va a<br />
t<strong>en</strong>er una r<strong>en</strong>tabilidad. En lo que no soy optimista, es <strong>en</strong> las leyes, mu -<br />
chos conciertos y muchas cosas, pero yo creo que cada vez que sale<br />
una ley es peor que la otra. Lo digo por lo sigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la zona que<br />
conozco yo, prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> R<strong>en</strong>tería, se hizo un edificio, y no digo<br />
cuál, a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 7 metros, hubo una paralización, automáticam<strong>en</strong>te<br />
la Administración, va a Madrid, trae una hoja y pue<strong>de</strong> tirar a<strong>de</strong>lante<br />
con el edificio, y es ilegal porque está <strong>en</strong> el territorio interior don<strong>de</strong> es -<br />
tán acabando las olas, !y eso se ha hecho!. Un poco más arriba había<br />
una ribera preciosa y ahora se están construy<strong>en</strong>do tresci<strong>en</strong>tos y pico<br />
176 / zumardi - CIT Nuestro litoral
pisos, hay una presión fuerte que siempre es la <strong>de</strong>l dinero. Si hay unas<br />
leyes que se llev<strong>en</strong> a cabo, o ¿es qué <strong>en</strong> otros casos ámbitos no se<br />
ejecutan las leyes?, el Ministerio <strong>de</strong>l Interior ya hemos visto que eje -<br />
cuta una cantidad <strong>de</strong> casos y con bastante radicalidad. Pero resulta<br />
que con estas presiones económicas, que son capaces <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />
el mar, ocupar lo que es <strong>de</strong> todos,…, eso se queda ahí. ¿En qué con -<br />
cepto <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so hay que hablar <strong>en</strong> esas condiciones que nos han<br />
usurpado un agua a todos?, las leyes no funcionan, para mí hay un di -<br />
vorcio <strong>en</strong>orme, hay leyes que no val<strong>en</strong>, que no se ejecutan.<br />
A.A.: En los casos concretos a los que haces refer<strong>en</strong>cia, la situación<br />
hasta ahora ha sido bastante anárquica y lo sigue si<strong>en</strong>do.<br />
Realm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el Tribunal Constitucional estableció que la<br />
compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong>l litoral <strong>en</strong> cuanto a autorizaciones <strong>de</strong> vertido<br />
y usos <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección correspondía a<br />
las comunida<strong>de</strong>s autónomas, hasta que nos han transferido la compet<strong>en</strong>cia,<br />
han pasado <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 5 ó 6 años <strong>en</strong> los cuales existió un<br />
territorio <strong>de</strong> nadie. Aunque nosotros participábamos realizando informes,<br />
al administrado que ha querido servirse <strong>de</strong> la ley y se ha querido<br />
valer <strong>de</strong> sus instrum<strong>en</strong>tos, no se le ha ofrecido un servicio correcto<br />
ya que no estaba claro qué administración era la compet<strong>en</strong>te para<br />
resolver su autorización. En esa situación nos hemos <strong>en</strong>contrado con<br />
algunos casos <strong>de</strong> “pie forzado”, es <strong>de</strong>cir, una persona d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />
urbanización, y ante la ineficacia <strong>de</strong>l propio ejecutor <strong>de</strong> la ley, <strong>en</strong> este<br />
caso el Estado por no haber <strong>de</strong>limitado el dominio público marítimoterrestre<br />
y sus servidumbres <strong>de</strong> protección, ha construido una casa <strong>en</strong><br />
un espacio don<strong>de</strong> no cabe dicho uso, y el señor dice !y yo que culpa<br />
t<strong>en</strong>go!, responsabilizando a la propia administración. El único camino<br />
que queda <strong>en</strong> esos casos es acudir a los tribunales para que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong><br />
la legalidad <strong>de</strong> la actuación. Concretam<strong>en</strong>te, yo me he <strong>en</strong>contrado<br />
algún caso <strong>de</strong> estos don<strong>de</strong> con un Plan Parcial aprobado con todas<br />
las <strong>de</strong> la ley, con lic<strong>en</strong>cia municipal otorgada, se ha paralizado la<br />
obra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Costas por haberse proyectado<br />
una edificación d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> servidumbre <strong>de</strong> protección.<br />
Puesto el caso <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> la Justicia, ésta ha reconocido los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante fr<strong>en</strong>te al acto <strong>de</strong> paralización <strong>de</strong> obra efectuada<br />
por la Administración <strong>de</strong>l Estado. Este tipo <strong>de</strong> cosas se ha dado, pero<br />
estamos <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> inicio, <strong>de</strong> una nueva andadura. Creo que<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 177
lo más importante es s<strong>en</strong>tar las bases <strong>en</strong> las cuales nos vamos a fundam<strong>en</strong>tar;<br />
esto es; ¿qué es lo que queremos <strong>de</strong> nuestro litoral y <strong>de</strong> los<br />
recursos naturales que forman parte <strong>de</strong>l mismo?, ¿cómo t<strong>en</strong>emos que<br />
plantear el futuro?. Las leyes son cada vez más s<strong>en</strong>sibles a las necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> los nuevos tiempos, afortunadam<strong>en</strong>te para el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Ahí t<strong>en</strong>emos un tutor que es la CEE, que es consecu<strong>en</strong>te con<br />
la protección y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, y que promueve el 5º<br />
Programa hacia el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible. Lo que propugna <strong>en</strong> todas<br />
las áreas <strong>de</strong> la actuación humana es que se compatibilice la conservación<br />
<strong>de</strong> los recursos con su uso.<br />
Otra cosa que no quiero que que<strong>de</strong> <strong>en</strong> el tintero, es lo que se ha<br />
tratado aquí <strong>en</strong> relación a la presión sobre los espacios protegidos. Yo<br />
no creo <strong>en</strong> los espacios protegidos. Empecé mi andadura hace muchos<br />
años trabajando <strong>en</strong> este ámbito, y llegué a realizar una primera<br />
propuesta sobre espacios <strong>de</strong> especial valor para la conservación a nivel<br />
<strong>de</strong> Euskadi. Pero <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to soy un fervi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> la<br />
ord<strong>en</strong>ación integral <strong>de</strong>l territorio y <strong>de</strong> los recursos naturales. No me<br />
vale con que el Gorbea se <strong>de</strong>clare espacio protegido; consi<strong>de</strong>ro más<br />
eficaz establecer criterios para la protección <strong>de</strong> todos los recursos, el<br />
agua, el suelo, que configuran la realidad física y ecológica <strong>de</strong>l territorio.<br />
Que no se hipoteque la productividad <strong>de</strong>l suelo para producir recursos<br />
r<strong>en</strong>ovables, que no se hipoteque la calidad <strong>de</strong> las aguas, <strong>de</strong>l<br />
aire, la biodiversidad tanto <strong>de</strong> la flora como <strong>de</strong> la fauna por usos in<strong>de</strong>bidos.<br />
Esto <strong>de</strong>bería ser aplicable a todo el territorio integrando criterios<br />
ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> planificación, y regulando los usos <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> cada punto <strong>de</strong>l territorio. No me vale conque<br />
haya una zona absolutam<strong>en</strong>te protegida y a 100 metros exista un vertido<br />
que nos comprometa la funcionalidad biológica <strong>de</strong> un río. Y <strong>en</strong> un<br />
país tan pequeño como el nuestro, el objetivo es la protección integral<br />
<strong>de</strong>l territorio y esa es la filosofía que <strong>en</strong>marcan las DOT que <strong>en</strong> su<br />
apartado sobre el medio físico ya hace, a través <strong>de</strong> las categorías <strong>de</strong><br />
ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio, una clasificación <strong>de</strong> suelo no urbanizable, estableci<strong>en</strong>do<br />
cuáles son los indicadores mínimos que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el planificador<br />
municipal para ir ord<strong>en</strong>ando el territorio <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />
características ambi<strong>en</strong>tales, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que puedan realizarse<br />
políticas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> espacios naturales por su especial<br />
valor paisajístico, por su especial <strong>en</strong>canto, por su valor para la educa-<br />
178 / zumardi - CIT Nuestro litoral
ción ambi<strong>en</strong>tal e investigación ci<strong>en</strong>tífica, etc. Con el espacio litoral pasa<br />
exactam<strong>en</strong>te lo mismo, eso <strong>de</strong>be quedar claro.<br />
M.Z.: Yo quiero <strong>de</strong>cir que también veo la situación <strong>de</strong> la costa vasca<br />
bastante bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> relación a otros litorales. El litoral es duro y no ha<br />
permitido que el hombre <strong>en</strong>tre tanto, <strong>en</strong> parte porque hay un mar que<br />
remueve mucho y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la contaminación ayuda.<br />
La situación actual no es tan grave como <strong>en</strong> otros sitios, lo que pasa<br />
es que soy ambicioso y miro al futuro; y pi<strong>en</strong>so que hay que ser muy<br />
exig<strong>en</strong>te ahora para que el futuro sea bu<strong>en</strong>o, pero no hay tanta discrepancia.<br />
A.B.: Yo no quería <strong>en</strong>trar mucho <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos<br />
porque para eso, quizás t<strong>en</strong>ía que haber estado aquí un repres<strong>en</strong>tante<br />
<strong>de</strong> la Administración <strong>de</strong> Puertos. Me parece que han quedado muchas<br />
cosas <strong>en</strong> el tintero, sobre las que me hubiera gustado <strong>de</strong>batir, como<br />
el tema que había planteado Gonzalo sobre los recursos naturales,<br />
su esquilmación, etc.<br />
G.T.: Se están haci<strong>en</strong>do muchos tipos <strong>de</strong> estudios, <strong>en</strong>cargados directam<strong>en</strong>te<br />
por la Administración <strong>en</strong> algunos casos a, como bi<strong>en</strong> sabe<br />
Angel Borja, empresas que están muy ligadas a la propia<br />
Administración; <strong>en</strong> otros casos son las propias empresas que están<br />
haci<strong>en</strong>do un plan <strong>de</strong> construcción, las que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su consulting asociado<br />
y así es casi imposible que los estudios salgan <strong>de</strong>sfavorables, la<br />
Administración los traga y con esto lo que quiero <strong>de</strong>cir es que no nos<br />
llevemos a <strong>en</strong>gaño con estas cosas, porque se están maquillando muchos<br />
aspectos y a mi parecer, que he t<strong>en</strong>ido la oportunidad <strong>de</strong> estudiar<br />
alguna <strong>de</strong> estas evaluaciones <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, hay que t<strong>en</strong>er<br />
mucho cuidado con estas cosas porque no ha salido tan bi<strong>en</strong>.<br />
J.U: En principio se estaba hablando <strong>de</strong> que la calidad <strong>de</strong> las<br />
aguas está mejorando, pero es evid<strong>en</strong>te que si va mejorando es que<br />
<strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to ha <strong>de</strong>bido empeorar. Efectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos aspectos<br />
se ha dicho que se ha llegado tar<strong>de</strong> porque hay unos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> estuarios, por ejemplo, que si<strong>en</strong>do las áreas más interesantes<br />
y significativas ecológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la costa vasca están prácticam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>terradas <strong>en</strong> féretros <strong>de</strong> hormigón. De lo que queda ahora<br />
ya no hay mucho que estropear; quizás <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> aguas sí, pero<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 179
lo cierto es que <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> partida que nos <strong>en</strong>contrábamos hace<br />
unos 30 años hay una mejora <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> las aguas. ¿Quizás<br />
por la <strong>de</strong>presión industrial?, lo habéis dicho todos, parece que sí, que<br />
el que se cierr<strong>en</strong> empresas ha mejorado la calidad <strong>de</strong> las aguas. Pero<br />
a<strong>de</strong>más hay un sistema legal proteccionista muy abundante, cada vez<br />
más creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a regulación ambi<strong>en</strong>tal, que ha ido <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong>terminados espacios, que está tratando <strong>de</strong> llevar a cabo una<br />
política <strong>de</strong> carácter integral <strong>en</strong> la que no se nos ha ocultado que hay<br />
dificulta<strong>de</strong>s . Lo que sí parece claro es que esta política <strong>de</strong> carácter integral<br />
hay que llevarla a cabo a través <strong>de</strong> un pacto social, don<strong>de</strong> se<br />
escuch<strong>en</strong> las partes y don<strong>de</strong> se dé un peso proporcionado a cada estam<strong>en</strong>to.<br />
Sin embargo, se ha dicho que el po<strong>de</strong>r económico presiona y lo hace<br />
a todos los niveles, está también <strong>en</strong> la política. Cuando Mikel<br />
Zavala estuvo con Margalef aquí, <strong>en</strong> Zumardi, otro año, hablabais <strong>de</strong>l<br />
plan hidrológico nacional, cómo una vez que se han construido las estructuras<br />
<strong>de</strong> carreteras <strong>en</strong> España las empresas constructoras t<strong>en</strong>ían<br />
que hacer la Expo <strong>de</strong> Sevilla, la Barcelona impresionante <strong>de</strong> las<br />
Olimpiadas <strong>de</strong>l 92, y con ello se les acabó el chollo y dijeron “vamos<br />
a construir presas y canales y trasvases”. A posteriori siempre van a<br />
<strong>en</strong>contrar los sufici<strong>en</strong>tes estudios pagados por ellos mismos, los interesados<br />
<strong>en</strong> la construcción que les aval<strong>en</strong> todos sus montajes.<br />
En este punto surge algo, que Mikel nos ha dicho y que a mí me<br />
hubiera gustado haber profundizado, que es que <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>er cuidado<br />
con aquellas obras que hipotecan el futuro, que hoy parec<strong>en</strong> el<br />
sumo, las maquillan <strong>de</strong> tal manera que parece que son muy importantes<br />
y necesarias. Yo conozco muchas aquí <strong>en</strong> Euskadi, que luego<br />
se ca<strong>en</strong> tranquilam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hospitales que no se llegan a usar,<br />
geriátricos que jamás se habitan, otros geriátricos que se conviert<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gobierno y hasta puertos <strong>en</strong>ormes que luego no sab<strong>en</strong><br />
qué hacer con ellos y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que hacer un puerto más pequeño d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> él, para utilizarlo, etc.<br />
El po<strong>de</strong>r económico presiona, quizá nos están hipotecando para<br />
usos futuros, quizá están maquillando nuestra necesidad, habéis dicho<br />
“la <strong>de</strong>manda hay que fabricarla”, es más, ¿cuántos t<strong>en</strong>emos dos<br />
coches?, porque los necesitamos seguram<strong>en</strong>te, porque nos lo han he-<br />
180 / zumardi - CIT Nuestro litoral
cho creer así. Al final lo que es importante es que unos y otros, con<br />
apoyo <strong>de</strong> las leyes, vigilemos que estas obras que hoy parec<strong>en</strong> tan importantes,<br />
no hipotequ<strong>en</strong> nuestro futuro, un futuro que como ha dicho<br />
Mikel, cada vez está reclamando nuevos usos, usos que a veces ni<br />
nos imaginamos <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te. Pero no hipotequemos el futuro, por<br />
la presión <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res económicos, <strong>en</strong> acciones y obras que puedan<br />
resultar irreversibles.<br />
Nuestro litoral<br />
zumardi - CIT / 181
182 / zumardi - CIT Nuestro litoral
Importancia <strong>de</strong> los usos tradicionales para la consevación<br />
<strong>de</strong> la naturaleza<br />
Usos tradicionales ......<br />
Jesus Garzon Heydt<br />
Presntado por:<br />
Jul<strong>en</strong> Rekondo<br />
zumardi - CIT / 183
184 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
J u l e n R e k o n d o<br />
Jesús Garzón Heydt (Suso Garzón) invitado especial <strong>de</strong> ZUMAR-<br />
DI 97, será el confer<strong>en</strong>ciante que finalizara estas Jornadas <strong>de</strong> la<br />
Naturaleza.<br />
Este gran naturalista que es Suso Garzón, es gran estudioso y<br />
gran especialista <strong>de</strong> la fauna ibérica am<strong>en</strong>azada y otras muchas cosas.<br />
Sobre todo está metido, casi con absoluta <strong>de</strong>dicación, <strong>en</strong> el tema<br />
<strong>de</strong> la trashumancia, <strong>de</strong> la gana<strong>de</strong>ría tradicional, y es <strong>en</strong> lo que va a<br />
versar su confer<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> ahí un poco el título “Importancia <strong>de</strong> los<br />
Usos Tradicionales para la Conservación <strong>de</strong> la Naturaleza”.<br />
Hay una cuestión <strong>de</strong> cierto interés, que creo que pue<strong>de</strong> servir para<br />
el posterior coloquio, y es que Jesús Garzón es un gran conocedor<br />
<strong>de</strong> la geografía p<strong>en</strong>insular y <strong>de</strong> Euskadi. Ha vivido aquí, ha <strong>de</strong>sarrollado<br />
muchos trabajos y pue<strong>de</strong> ser muy interesante lo que nos pueda<br />
aportar una persona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera, <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> la conservación<br />
<strong>de</strong> la naturaleza <strong>en</strong> nuestro país.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 185
186 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
J e s u s G a r z o n H e y d t<br />
Hace ya 30 años que con Ramón y Jesus Elosegui empezamos<br />
batallando por nuestros recursos naturales, todavía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la investigación,<br />
capturando para el Museo <strong>de</strong> San Telmo algún lirón gris, el<br />
Glis glis <strong>en</strong> la sierra <strong>de</strong> Aralar, <strong>de</strong> lo cual no me arrep<strong>en</strong>tiré nunca bastante,<br />
pero apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do también muchas cosas bonitas <strong>en</strong> estas tierras.<br />
El título <strong>de</strong> la confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hoy pue<strong>de</strong> parecer un poco atípico,<br />
cuando yo he <strong>de</strong>dicado principalm<strong>en</strong>te toda mi vida a luchar por la<br />
conservación <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> extinción, como el oso, el<br />
lobo, el buitre, el águila imperial, el lince, la avutarda, las grullas o la<br />
cigüeña negra. Pero yo creo que todos los que llevamos largo tiempo<br />
trabajando <strong>en</strong> el medio natural, <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> la naturaleza o<br />
<strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas, poco a poco nos damos<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que realm<strong>en</strong>te toda esa fauna, esa naturaleza que consi<strong>de</strong>ramos<br />
tan salvaje, sobrevive gracias al hombre, gracias a los paisanos,<br />
a la g<strong>en</strong>te gana<strong>de</strong>ra, a los agricultores, a los artesanos que trabajan<br />
<strong>en</strong> los montes con sus colm<strong>en</strong>as, haci<strong>en</strong>do carbón o cortando<br />
ma<strong>de</strong>ra para sus oficios. Así, a lo largo <strong>de</strong> los siglos, han sido mo<strong>de</strong>lados<br />
los paisajes actuales y han sido creados unos ecosistemas o<br />
unos biotopos, unos mosaicos <strong>de</strong> vida, don<strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong> la fauna y la<br />
flora silvestres.<br />
Muchas especies salvajes, a las que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el hombre sólo<br />
pue<strong>de</strong> perjudicar, <strong>en</strong> realidad no sobrevivirían sin un cierto grado <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción humana. Y es que el hombre, las personas que integran<br />
las culturas tradicionales, constituy<strong>en</strong> también una parte fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> los ecosistemas. No sólo conservan los paisajes, la fauna, y la flo-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 187
a, sino que conservan también algo muy importante: los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
imprescindibles para manejar ese medio natural, el saber <strong>en</strong> cada<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l año que es lo más a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> cada paraje; conservan<br />
los nombres <strong>de</strong> los valles, <strong>de</strong> los montes, <strong>de</strong> los árboles, <strong>de</strong> los ríos,<br />
las músicas, las tradiciones, el patrimonio cultural <strong>de</strong> esos sitios que<br />
ellos y sus antepasados han manejado durante muchas g<strong>en</strong>eraciones,<br />
posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hombre sobre la Tierra.<br />
Nuestra her<strong>en</strong>cia paleolitica<br />
En los ámbitos conservacionistas t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a p<strong>en</strong>sar que somos<br />
unos recién llegados al paraíso natural, que sólo po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>gradarlo,<br />
que somos un factor muy negativo para el medio ambi<strong>en</strong>te, para la<br />
conservación <strong>de</strong> la naturaleza. Habría que recordar que no tan lejos<br />
<strong>de</strong> aquí, <strong>en</strong> esos yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Atapuerca, <strong>en</strong> Burgos, se están <strong>en</strong>contrando<br />
ahora culturas <strong>de</strong> hace 800.000 años, <strong>de</strong> personas muy<br />
parecidas a nosotros que trabajaban, que luchaban, que cazaban, que<br />
recolectaban y que influían por tanto muy notablem<strong>en</strong>te sobre su <strong>en</strong>torno,<br />
hace casi un millón <strong>de</strong> años. Sin remontarnos tanto <strong>en</strong> el tiempo,<br />
bastaría con dar sólo un pequeño salto hasta el final <strong>de</strong> la última<br />
época glaciar, el periodo <strong>en</strong> que la mayor parte <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong> la<br />
P<strong>en</strong>ínsula Ibérica estuvieron cubiertas por los hielos, y recordar que<br />
fue tan solo hace 15.000 años, cuando com<strong>en</strong>zó el retroceso <strong>de</strong> los<br />
glaciares, y con ello la subida <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los mares. Se dio <strong>en</strong>tonces<br />
un cambio transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal para nuestra p<strong>en</strong>ínsula al iniciarse la formación<br />
<strong>de</strong> las dos Españas, la seca y la húmeda, la atlántica y la mediterránea.<br />
La gran meseta c<strong>en</strong>tral, cubierta por tundras durante muchos<br />
mil<strong>en</strong>ios, com<strong>en</strong>zó a ofrecer con el <strong>de</strong>shielo una gran cantidad<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to a los herbívoros silvestres, coincidi<strong>en</strong>do con la reducción<br />
<strong>de</strong> las plataformas costeras, don<strong>de</strong> durante el periodo glacial habían<br />
sobrevivido las manadas, aprovechando también las la<strong>de</strong>ras y los valles<br />
abrigados. Aquí, <strong>en</strong> las cuevas <strong>de</strong>l País Vasco, quedó magníficam<strong>en</strong>te<br />
repres<strong>en</strong>tado por el hombre primitivo aquel periodo, <strong>en</strong> pinturas<br />
rupestres con esc<strong>en</strong>as don<strong>de</strong> abundan caballos y uros, bisontes, jabalíes<br />
y ciervos. Todo el Cantábrico era una gran reserva <strong>de</strong> estas y<br />
otras muchas especies, como ha <strong>de</strong>mostrado Jesús Altuna <strong>en</strong> sus minuciosos<br />
trabajos arqueológicos.<br />
188 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
En el sur <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>ínsula mi<strong>en</strong>tras tanto, el cambio climático provoca<br />
sobre todo una creci<strong>en</strong>te sequía estival, por lo que la gran fauna<br />
<strong>de</strong> herbívoros hubo <strong>de</strong> emigrar durante el verano hacia las montañas,<br />
<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> agua y comida. Y exceptuando algunos macizos<br />
montañosos m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> Sierra Nevada y el Alto Guadalquivir, las<br />
gran<strong>de</strong>s montañas húmedas y frescas durante el verano se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
muy lejanas, <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro y <strong>en</strong> el norte <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>ínsula. Hasta ellas<br />
subieron las manadas y <strong>en</strong> su seguimi<strong>en</strong>to fueron también los cazadores.<br />
Las tribus sed<strong>en</strong>tarias, localizadas durante la mayor parte <strong>de</strong>l<br />
Paleolítico Superior <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong>terminadas, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>positan gran<br />
cantidad <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s y con una notable uniformidad<br />
cultural, evolucionaron rápidam<strong>en</strong>te hasta la trashumancia estacional<br />
<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> la caza. Con la ayuda <strong>de</strong> lobos mansos, los primeros<br />
perros, estos cazadores domesticaron poco a poco a las manadas,<br />
com<strong>en</strong>zando un manejo rudim<strong>en</strong>tario que propició el gran salto cultural<br />
<strong>de</strong>l Neolítico.<br />
Entramos así prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra cultura actual, con la domesticación<br />
<strong>de</strong> especies tan importantes para la Humanidad como el<br />
uro, nuestra actual vaca; el jabalí, que ha originado las distintas razas<br />
<strong>de</strong> cerdo; la cabra montés, que ha pasado a ser la cabra doméstica; y<br />
por último la oveja, la única especie gana<strong>de</strong>ra importante que no es<br />
autóctona, pues fue importada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Asia M<strong>en</strong>or por los navegantes<br />
mediterráneos que, <strong>de</strong> isla <strong>en</strong> isla, Creta, Sicilia, Cer<strong>de</strong>ña,<br />
Mallorca… llegaron a nuestra p<strong>en</strong>ínsula hace unos 8.000 años. Las<br />
ovejas <strong>en</strong>contraron aquí, <strong>en</strong> nuestros valles y mesetas, condiciones<br />
idóneas para su superviv<strong>en</strong>cia, originando razas excel<strong>en</strong>tes como<br />
nuestras lachas y churras pero sobre todo, la merina: su lana finísima<br />
constituyó durante el siglo XVIII una exportación fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />
puertos Cántabros y vascos hacia Inglaterra, Francia, Flan<strong>de</strong>s e Italia,<br />
precursora <strong>de</strong> la gran proliferación que sus rebaños t<strong>en</strong>drían por todo<br />
el mundo, tras la liberación borbónica <strong>de</strong> su comercio a partir <strong>de</strong>l siglo<br />
XVIII.<br />
Los pastores trashumantes<br />
Los gana<strong>de</strong>ros ibéricos hubieron <strong>de</strong> adaptarse a las condiciones<br />
difíciles <strong>de</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula, con tierras altas muy frías <strong>en</strong> invierno<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 189
pero con gran producción <strong>de</strong> pastos durante el verano, y por el contrario<br />
zonas bajas muy áridas y calurosas durante el verano, pero templadas,<br />
húmedas y productivas durante el invierno. Esta oferta complem<strong>en</strong>taria<br />
<strong>de</strong> recursos estacionales <strong>en</strong> extremos muy distantes <strong>de</strong><br />
la p<strong>en</strong>ínsula, dio lugar a que se conservase <strong>en</strong> España, quizá como<br />
<strong>en</strong> ningún otro sitio <strong>de</strong>l planeta, la trashumancia a larga distancia, recorri<strong>en</strong>do<br />
los pastores con sus rebaños ci<strong>en</strong>tos y hasta miles <strong>de</strong> kilómetros,<br />
<strong>en</strong> viajes <strong>de</strong> varios meses <strong>de</strong> duración. Estos movimi<strong>en</strong>tos<br />
trashumantes estaban ya consolidados hace unos 5.000 años y originaron<br />
una importante red <strong>de</strong> caminos gana<strong>de</strong>ros, <strong>en</strong>lazando los pastos<br />
<strong>de</strong> verano y <strong>de</strong> invierno, <strong>de</strong>l norte y <strong>de</strong>l sur. También dio lugar a<br />
multitud <strong>de</strong> intercambios familiares, <strong>de</strong> culturas, <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
que permitió aflorar <strong>en</strong> la p<strong>en</strong>ínsula una riqueza gana<strong>de</strong>ra muy singular.<br />
La cultura megalítica, con repres<strong>en</strong>taciones tan próximas <strong>en</strong> la<br />
Sierra <strong>de</strong> Aralar, está íntimam<strong>en</strong>te ligada a los pastores trashumantes.<br />
Hace 3.000 años, los f<strong>en</strong>icios aprovecharon ya los antiguos caminos<br />
gana<strong>de</strong>ros ibéricos para exportar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cádiz los metales <strong>de</strong>l noroeste<br />
p<strong>en</strong>insular. Los primeros navegantes griegos que llegaron a<br />
nuestras costas, ocho siglos antes <strong>de</strong> Cristo relatan la riqueza asombrosa<br />
<strong>de</strong> ganados <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong>l Guadalquivir que <strong>en</strong>traron incluso <strong>en</strong> la<br />
mitología con el robo por Hércules <strong>de</strong> los toros y ovejas <strong>de</strong> aquellos<br />
reyes pastores, <strong>de</strong> los tartesianos. Posteriorm<strong>en</strong>te, los geógrafos griegos<br />
y romanos <strong>de</strong>scribieron minuciosam<strong>en</strong>te las costumbres y las distintas<br />
clases <strong>de</strong> ganado <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula, y así po<strong>de</strong>mos<br />
comprobar que <strong>en</strong> muchos casos eran idénticas a las actuales.<br />
Esta increíble continuidad cultural nos indica tanto la perfecta adaptación<br />
al medio <strong>de</strong> las razas gana<strong>de</strong>ras autóctonas como la perviv<strong>en</strong>cia<br />
hasta nuestros días <strong>de</strong> antiquísimos aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales,<br />
que han contribuido muy <strong>de</strong>stacadam<strong>en</strong>te a la creación y conservación<br />
<strong>de</strong> nuestros ecosistemas más valiosos.<br />
La trashumancia, a<strong>de</strong>cuando la carga gana<strong>de</strong>ra a las condiciones<br />
<strong>de</strong> cada terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong>l año, ha sido uno <strong>de</strong> los<br />
factores <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>l medio natural más importantes. No <strong>de</strong><br />
otra forma se pue<strong>de</strong> explicar que la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica sea hoy día una<br />
<strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s reservas biológicas <strong>de</strong> Europa y Asia, con especies<br />
que hasta principios o mediados <strong>de</strong> este siglo se ext<strong>en</strong>dían todavía<br />
uniformem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Gibraltar hasta Corea, y que están ahora prác-<br />
190 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
ticam<strong>en</strong>te exterminadas <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los países y regiones. Es el<br />
caso <strong>de</strong> las avutardas, <strong>de</strong>l sisón, <strong>de</strong>l buitre negro, <strong>de</strong>l quebrantahuesos,<br />
<strong>de</strong> tantas especies ligadas a los sistemas montañosos y esteparios<br />
<strong>de</strong> Eurasia, y que actualm<strong>en</strong>te conservan sus mayores d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> nuestra P<strong>en</strong>ínsula Ibérica. En esa pequeña protuberancia<br />
que somos <strong>de</strong>l extremo suroccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l inm<strong>en</strong>so contin<strong>en</strong>te,<br />
pero don<strong>de</strong> hemos sabido mant<strong>en</strong>er a lo largo <strong>de</strong> los siglos un<br />
manejo tradicional y respetuoso <strong>de</strong>l medio natura<br />
La situación actual<br />
Ahora t<strong>en</strong>emos la <strong>en</strong>orme y hermosa responsabilidad <strong>de</strong> seguir<br />
conservando esos ecosistemas únicos, esas culturas mil<strong>en</strong>arias, esas<br />
razas autóctonas, esas especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> extinción que sólo<br />
<strong>en</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula cu<strong>en</strong>tan ya con alguna posibilidad <strong>de</strong> sobrevivir<br />
<strong>en</strong> el mundo. Hace ahora cinco años, la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las Naciones<br />
Unidas sobre Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo, celebrada <strong>en</strong> Río <strong>de</strong><br />
Janeiro <strong>en</strong> 1992, hizo un llamami<strong>en</strong>to a todos los pueblos <strong>de</strong> la Tierra<br />
para que colaborásemos urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> las culturas<br />
antiguas, <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as: sólo ellos han sabido utilizar<br />
los ecosistemas durante siglos o mil<strong>en</strong>ios sin <strong>de</strong>gradarlos y, por tanto<br />
su ejemplo es fundam<strong>en</strong>tal para nuestro futuro, pues quizá sean los<br />
únicos viables a largo plazo.<br />
En la actualidad creemos estar vivi<strong>en</strong>do unos mom<strong>en</strong>tos sin problemas,<br />
<strong>de</strong> auge económico imparable <strong>de</strong>bido a las altas tecnologías,<br />
a la int<strong>en</strong>sificación agraria, a las gran<strong>de</strong>s inversiones y ayudas millonarias<br />
<strong>de</strong> la Unión Europea para las infraestructuras, la agricultura o<br />
la gana<strong>de</strong>ría, por la subida <strong>de</strong> la bolsa o por la bajada <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong>l<br />
petróleo. Pero realm<strong>en</strong>te son unos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>gañosos, que están<br />
escondi<strong>en</strong>do una situación muy crítica. Gran parte <strong>de</strong> nuestros campos<br />
están a punto <strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblarse, hay una población rural <strong>en</strong>vejecida<br />
a punto <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer y precisam<strong>en</strong>te esa población rural es la <strong>de</strong>positaria<br />
<strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos seculares más valiosos, es la que ha<br />
sabido conservar los paisajes, las razas autóctonas, la <strong>en</strong>orme diversidad<br />
<strong>de</strong> plantas silvestres y cultivadas, los ecosistemas don<strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong><br />
las especies <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción. Y esa población rural,<br />
que <strong>en</strong>laza aún nuestros conocimi<strong>en</strong>tos actuales con los <strong>de</strong>l paleolítico,<br />
está ahora también a punto <strong>de</strong> extinguirse. El que hagamos <strong>de</strong> in-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 191
mediato un esfuerzo urg<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre todos por conservar esos conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
esas formas <strong>de</strong> aprovechar los recursos naturales, ese gran<br />
legado cultural, va a ser fundam<strong>en</strong>tal para el futuro. Para el futuro <strong>de</strong><br />
nuestro país pero también, globalizando, para el futuro <strong>de</strong>l planeta,<br />
porque el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que estamos exportando <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Europa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Europa civilizada, la Europa rica, la Europa <strong>de</strong> la cultura<br />
y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, es insost<strong>en</strong>ible para el mundo.<br />
Nuestro sistema económico actual implica seguir <strong>de</strong>gradando la atmósfera,<br />
los suelos, los ríos y los mares, expoliando los recursos naturales<br />
y humanos <strong>de</strong>l llamado Tercer Mundo a cambio <strong>de</strong> armas, <strong>de</strong><br />
tecnologías anticuadas, <strong>de</strong> industrias tóxicas, <strong>de</strong> pesticidas prohibidos<br />
o <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos contaminados. Ahora mismo por ejemplo, todas las<br />
gran<strong>de</strong>s selvas <strong>de</strong>l cinturón ecuatorial <strong>de</strong>l planeta, <strong>de</strong> Asia, <strong>de</strong> África y<br />
<strong>de</strong> América, están si<strong>en</strong>do arrasadas con la colaboración o la complac<strong>en</strong>cia<br />
europea, por nuestras propias empresas, por nuestros bancos,<br />
por nosotros mismos como accionistas o inversores. Para obt<strong>en</strong>er<br />
unos cuantos b<strong>en</strong>eficios inmediatos <strong>en</strong> plusvalías, <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ras, <strong>en</strong> petróleo,<br />
<strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ras nobles o <strong>en</strong> piedras preciosas, <strong>en</strong> mayores producciones<br />
agrícolas, gana<strong>de</strong>ras o <strong>en</strong>ergéticas, estamos talando, inc<strong>en</strong>diando,<br />
contaminando, roturando o inundando los últimos pulmones<br />
ver<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l planeta.<br />
Todos somos ya perfectam<strong>en</strong>te consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> lo que esto significa.<br />
A pequeña escala, la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> ecosistemas muy valiosos, el<br />
exterminio <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as, el <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ríos y una<br />
terrible pérdida <strong>de</strong> biodiversidad por la extinción <strong>de</strong> millares <strong>de</strong> especies<br />
vivi<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algunas tan próximas a nosotros como los orangutanes,<br />
gorilas y chimpancés, hasta otras muchas <strong>de</strong>sconocidas incluso<br />
para la ci<strong>en</strong>cia. A gran escala significa mayor <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> la<br />
capa <strong>de</strong> ozono; aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las temperaturas <strong>de</strong> la Tierra por el efecto<br />
inverna<strong>de</strong>ro; <strong>de</strong>shielo <strong>de</strong> los polos y glaciares, con subida <strong>de</strong>l nivel<br />
<strong>de</strong> los mares e inundación <strong>de</strong> islas y zonas costeras; gran<strong>de</strong>s éxodos<br />
<strong>de</strong> las poblaciones afectadas; temporales, sequías y <strong>de</strong>sertización<br />
creci<strong>en</strong>tes; secuelas <strong>de</strong> hambre, guerras, pobreza y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
para una gran parte <strong>de</strong> la Humanidad. Y si algui<strong>en</strong> duda aún <strong>de</strong> que<br />
también nosotros seremos afectados, sólo ti<strong>en</strong>e que p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el creci<strong>en</strong>te<br />
número <strong>de</strong> africanos que cada día int<strong>en</strong>tan cruzar el Estrecho<br />
<strong>de</strong> Gibraltar a costa <strong>de</strong> sus vidas, o darse una vuelta <strong>de</strong> madrugada<br />
192 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
por el c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s más opul<strong>en</strong>tas para ver como<br />
crece imparable a nuestro alre<strong>de</strong>dor la drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, la prostitución,<br />
la viol<strong>en</strong>cia y la miseria más <strong>de</strong>gradante. A nivel ci<strong>en</strong>tífico se<br />
discut<strong>en</strong> los plazos, pero no la evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la inmin<strong>en</strong>te catástrofe<br />
ecológica.<br />
La responsabilidad <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> estos problemas es nuestra,<br />
y por tanto también somos nosotros qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bemos aplicar con urg<strong>en</strong>cia<br />
soluciones eficaces. Los países que nos consi<strong>de</strong>ramos más<br />
avanzados a nivel ci<strong>en</strong>tífico, económico, cultural y social, es <strong>de</strong>cir, los<br />
ciudadanos <strong>de</strong> la Unión Europea, hemos <strong>de</strong> realizar urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un<br />
gran esfuerzo ,, sobre todo <strong>de</strong> humildad, por modificar nuestro concepto<br />
<strong>de</strong> riqueza y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, aplicando <strong>de</strong> inmediato mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />
justicia social y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a nuestro propio territorio. Porque<br />
la solución está sin duda <strong>en</strong> nosotros mismos, <strong>en</strong> transformar nuestra<br />
propia sociedad y <strong>en</strong> no seguir queri<strong>en</strong>do imponer a terceros países<br />
nuestros criterios, ins<strong>en</strong>satos y suicidas. Es muy fácil <strong>de</strong>cir que Brasil,<br />
V<strong>en</strong>ezuela o Guinea Ecuatorial, que Angola o que Indonesia no <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
seguir nuestro mo<strong>de</strong>lo occid<strong>en</strong>tal; que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>struir las selvas para<br />
hacer gran<strong>de</strong>s embalses, cultivos o autopistas; que <strong>en</strong> esos países<br />
es imposible que cada familia pueda t<strong>en</strong>er, como nosotros, dos o tres<br />
coches y un par <strong>de</strong> casas para las vacaciones o los fines <strong>de</strong> semana.<br />
Que no po<strong>de</strong>mos compartir con ellos las gran<strong>de</strong>s riquezas pesqueras<br />
<strong>de</strong> los mares, ni los minerales <strong>de</strong> su propio subsuelo, porque no hay<br />
para todos. Que no pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>rechos laborales, ni sueldos comparables<br />
con los nuestros, porque eso supondría tal subida <strong>de</strong>l precio<br />
<strong>de</strong> las materias primas y <strong>de</strong> las manufacturas que hundirían nuestro<br />
sistema <strong>de</strong> mercado.<br />
Necesitamos seguir consi<strong>de</strong>rándolos países sub<strong>de</strong>sarrollados, países<br />
pobres. Deb<strong>en</strong> seguir matándose <strong>en</strong>tre ellos para evitar la superpoblación<br />
y sacrificándose por nosotros, conservando los gran<strong>de</strong>s<br />
ecosistemas <strong>de</strong>l planeta para evitar el cambio climático, para evitar los<br />
gran<strong>de</strong>s problemas medioambi<strong>en</strong>tales que sólo nosotros hemos provocado.<br />
Y como muestra <strong>de</strong> gratitud les <strong>en</strong>viamos algunos voluntarios<br />
con la ayuda humanitaria <strong>de</strong>l cicatero 0.7, o algunas competiciones <strong>de</strong><br />
coches todo terr<strong>en</strong>o por la selva y turistas necesitados <strong>de</strong> av<strong>en</strong>turas<br />
exóticas. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esa no pue<strong>de</strong> ser la solución. El gran ejemplo<br />
<strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> nuestra propia experi<strong>en</strong>cia histórica, <strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 193
que t<strong>en</strong>emos la sabiduría y la humildad sufici<strong>en</strong>tes como para aplicar<br />
<strong>en</strong> nuestros propios países un mo<strong>de</strong>lo económico y social compatible<br />
con el respeto a las culturas tradicionales y con la conservación <strong>de</strong><br />
nuestro medio natural.<br />
Buscando alternativas<br />
Cada nación, cada región <strong>de</strong>l planeta <strong>de</strong>be saber conservar y pot<strong>en</strong>ciar<br />
sus propios recursos r<strong>en</strong>ovables para garantizar a medio y largo<br />
plazo, sin <strong>de</strong>rroches absurdos ni secuelas ambi<strong>en</strong>tales negativas,<br />
el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> su población. Y para lograr algo tan importante no hace<br />
falta inv<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>masiado. Son miles <strong>de</strong> años <strong>de</strong> culturas humanas<br />
muy avanzadas e interrrelacionadas <strong>en</strong>tre sí las que han constituido<br />
nuestro mundo actual, y <strong>de</strong> ellas hemos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sin olvidar.<br />
Recuperando urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a las personas que aún son <strong>de</strong>positarias<br />
<strong>de</strong> esos conocimi<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales, aprovechando el ejemplo que<br />
nos pued<strong>en</strong> dar y, sobre todo, involucrando <strong>en</strong> este proceso a la g<strong>en</strong>te<br />
jov<strong>en</strong>. Tantos chicos y chicas que están <strong>en</strong> el paro, o que ahora<br />
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una gran incertidumbre por su porv<strong>en</strong>ir, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los eslabones<br />
que unan el pasado con el futuro. Que evit<strong>en</strong> la pérdida <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias vitales, porque ellos son los únicos que<br />
pued<strong>en</strong> garantizar su conservación y trasmitirlos a las próximas g<strong>en</strong>eraciones.<br />
En España ya se han dado pasos importantes <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido durante<br />
los últimos años, por ejemplo con los programas <strong>de</strong> las Escuelas<br />
- Taller, que han permitido que miles <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es apr<strong>en</strong>dieran las antiguas<br />
técnicas artesanas, colaborando <strong>en</strong> la restauración <strong>de</strong>l patrimonio<br />
cultural. Algunos movimi<strong>en</strong>tos sociales también han com<strong>en</strong>zado a<br />
trabajar <strong>en</strong> cooperación internacional, <strong>en</strong> sanidad, <strong>en</strong> comercio justo,<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong> los recursos g<strong>en</strong>éticos, <strong>de</strong>l<br />
ahorro <strong>en</strong>ergético o <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> la contaminación. Pero es aún muy<br />
insufici<strong>en</strong>te lo que se hace a nivel institucional por informar a la población<br />
sobre estos temas, por educar a la juv<strong>en</strong>tud, por fom<strong>en</strong>tar su<br />
participación activa <strong>en</strong> la solución <strong>de</strong> tantos problemas sociales y ambi<strong>en</strong>tales.<br />
Nuestra propia población rural ha quedado totalm<strong>en</strong>te marginada<br />
<strong>de</strong> la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre su futuro, a pesar <strong>de</strong> haber sido<br />
durante siglos la responsable <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tar y abastecer <strong>de</strong> recursos<br />
194 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
ásicos a nuestra sociedad, fom<strong>en</strong>tando el comercio, la industria, la<br />
elaboración <strong>de</strong> tantos productos artesanos famosos <strong>en</strong> el mundo, y<br />
que ahora están a punto <strong>de</strong> per<strong>de</strong>rse para siempre.<br />
Pero los campos y cultivos abandonados sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do productivos,<br />
y sólo necesitan <strong>de</strong> personas, <strong>de</strong> familias con voluntad y conocimi<strong>en</strong>tos<br />
sufici<strong>en</strong>tes para lograr, <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado, las<br />
formas <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible más a<strong>de</strong>cuadas para g<strong>en</strong>erar<br />
riqueza y empleo cualificado. Con dificulta<strong>de</strong>s sin duda, como este<br />
año la sequía, otros años las lluvias int<strong>en</strong>sas, pero mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />
producción <strong>de</strong> los ecosistemas con la satisfacción a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> saber<br />
que se está contribuy<strong>en</strong>do a conservar los recursos naturales, las culturas<br />
tradicionales y el medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l planeta. Sin embargo, no<br />
hay actualm<strong>en</strong>te muchas razones para la esperanza. Los problemas<br />
se acreci<strong>en</strong>tan y los plazos para resolverlos son cada vez más breves.<br />
Ni los informes ci<strong>en</strong>tíficos, ni las recom<strong>en</strong>daciones internacionales, ni<br />
nuestra propia legislación tan avanzada, han sido sufici<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er,<br />
o al m<strong>en</strong>os fr<strong>en</strong>ar, una <strong>de</strong>strucción acelerada durante estos últimos<br />
años <strong>de</strong> los ecosistemas, <strong>de</strong> los paisajes, <strong>de</strong> la biodiversidad, <strong>de</strong><br />
las socieda<strong>de</strong>s rurales. Destrucción que está si<strong>en</strong>do financiada a<strong>de</strong>más<br />
con fondos públicos, es <strong>de</strong>cir, con nuestros propios impuestos y<br />
los <strong>de</strong> los contribuy<strong>en</strong>tes europeos, tan s<strong>en</strong>sibles a los problemas ambi<strong>en</strong>tales.<br />
Cada día per<strong>de</strong>mos millones <strong>de</strong> metros cuadrados <strong>de</strong> tierras<br />
fértiles por la construcción <strong>de</strong> nuevas autovías y carreteras, int<strong>en</strong>sificación<br />
<strong>de</strong> cultivos, talas <strong>de</strong> bosque, minas a cielo abierto, canalizaciones<br />
<strong>de</strong> riberas, embalses, paseos marítimos, urbanizaciones, y<br />
tantas otras actuaciones totalm<strong>en</strong>te injustificables excepto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>magogia, la especulación o el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to fraudul<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos<br />
personajes o empresas.<br />
Los estudios <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, un instrum<strong>en</strong>to tan fundam<strong>en</strong>tal<br />
para la ord<strong>en</strong>ación y protección <strong>de</strong>l territorio, se están manipulando<br />
con criterios políticos, como <strong>en</strong> el caso perverso el embalse <strong>de</strong><br />
Itoiz, e incluso medidas apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muy positivas, como las subv<strong>en</strong>ciones<br />
para la diversificación <strong>en</strong>ergética o las actuaciones agroambi<strong>en</strong>tales,<br />
están mostrando sus consecu<strong>en</strong>cias más negativas al<br />
aplicarse sin control ni criterios racionales. Los últimos ríos y arroyos<br />
vírg<strong>en</strong>es están si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>struidos para la construcción <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trales hidroeléctricas;<br />
los paisajes más emblemáticos <strong>de</strong> nuestras sierras y pá-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 195
amos son profanados con los aerog<strong>en</strong>eradores; y los pastizales mil<strong>en</strong>arios,<br />
los matorrales don<strong>de</strong> se refugian tantas especies am<strong>en</strong>azadas,<br />
o los cultivos mejorados por los agricultores durante muchas g<strong>en</strong>eraciones<br />
son plantados ahora <strong>de</strong> pinos, <strong>de</strong> chopos o <strong>de</strong> eucaliptus,<br />
mi<strong>en</strong>tras las ayudas al barbecho supon<strong>en</strong> la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> muchas<br />
zonas marginales, provocando gran<strong>de</strong>s problemas erosivos. Otras<br />
consecu<strong>en</strong>cias muy negativas <strong>de</strong> todo esto son el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
inc<strong>en</strong>dios forestales, que afectan también a las zonas intactas; los<br />
posteriores aprovechami<strong>en</strong>tos a matarrasa, que alteran profundam<strong>en</strong>te<br />
suelos y ecosistemas; y unas producciones que serán <strong>de</strong>stinadas<br />
mayoritariam<strong>en</strong>te a industrias contaminantes, como las papeleras, <strong>de</strong><br />
las que <strong>Tolosa</strong> ti<strong>en</strong>e tan amarga experi<strong>en</strong>cia.<br />
Las reforestaciones indiscriminadas también están rompi<strong>en</strong>do imperceptiblem<strong>en</strong>te<br />
ese equilibrio social repres<strong>en</strong>tado por el campesino<br />
como persona in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> amplios conocimi<strong>en</strong>tos, capaz <strong>de</strong><br />
adoptar cada día sus propias <strong>de</strong>cisiones, que contribuye a la conservación<br />
<strong>de</strong> los paisajes tradicionales, <strong>de</strong> la arquitectura popular, <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje,<br />
<strong>de</strong> la diversidad biológica y a la mejora <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno. Que no<br />
exige un subsidio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, que no espera s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> la taberna<br />
a que el capataz <strong>de</strong> la industria o <strong>de</strong> la Administración le llame para<br />
plantar pinos, o para cortarlos, o para llevarlos a la fábrica, porque<br />
él es sufici<strong>en</strong>te para g<strong>en</strong>erar su propio puesto <strong>de</strong> trabajo, para producir<br />
sus alim<strong>en</strong>tos, para sobrevivir por sí mismo. Otro problema adicional,<br />
grave y absurdo, es la incompatibilidad <strong>de</strong> las áreas reforestadas<br />
con la gana<strong>de</strong>ría, cuando precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula los bosques<br />
han sido siempre aprovechados con ganado, lo que ha contribuido<br />
a su productividad, a su r<strong>en</strong>tabilidad y a su conservación.<br />
Muchos ayuntami<strong>en</strong>tos están hipotecando ahora su futuro con las<br />
plantaciones forestales, y sus vecinos ya nunca podrán ser gana<strong>de</strong>ros,<br />
trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, al estar resultando <strong>de</strong>struidos irreversiblem<strong>en</strong>te<br />
sus pastizales tradicionales. Precisam<strong>en</strong>te los pastizales<br />
que habían sido mejorados precisam<strong>en</strong>te a lo largo <strong>de</strong> los siglos<br />
por el ganado, por un pastoreo intelig<strong>en</strong>te que había logrado que suelos<br />
pobres, <strong>en</strong> condiciones climáticas muy <strong>de</strong>sfavorables, g<strong>en</strong>eras<strong>en</strong><br />
una <strong>de</strong> las mayores diversida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong>l mundo, con más <strong>de</strong><br />
40 especies distintas por cada metro cuadrado <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o.<br />
196 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
EL PROYECTO 2001<br />
Pero ya no es posible seguir in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te con discusiones teóricas<br />
o lam<strong>en</strong>tándonos, mi<strong>en</strong>tras se pierd<strong>en</strong> las últimas esperanzas <strong>de</strong><br />
que la situación mejore si no la mejoramos nosotros mismos. Es tiempo<br />
ahora <strong>de</strong> actuaciones prácticas, que <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> la viabilidad <strong>de</strong><br />
los proyectos alternativos, su interés ecológico, económico y social.<br />
Se ha dicho que no hay peor equivocación que no hacer nada, por creer<br />
que podíamos hacer poco. Por eso, tras el llamami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
Naciones Unidas <strong>en</strong> 1992 para que todos colaborásemos <strong>en</strong> la conservación<br />
<strong>de</strong> las culturas indíg<strong>en</strong>as, p<strong>en</strong>samos inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
ejemplo mil<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> nuestros últimos nómadas, los pastores, y com<strong>en</strong>zamos<br />
a elaborar un proyecto <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> la trashumancia<br />
por las antiguas cañadas. El gran patrimonio histórico <strong>de</strong> los pastores,<br />
la red <strong>de</strong> vías pecuarias con más <strong>de</strong> 125.000 kilómetros <strong>de</strong> longitud<br />
y 400.000 hectáreas <strong>de</strong> superficie, el 1% <strong>de</strong>l territorio nacional,<br />
todavía está disponible, protegido por las antiguas leyes <strong>de</strong> Alfonso X,<br />
el Sabio, que las <strong>de</strong>clararon inali<strong>en</strong>ables, inembargables e imperceptibles,<br />
igual que las orillas <strong>de</strong>l mar o las riberas <strong>de</strong> los ríos. Bi<strong>en</strong> es verdad<br />
que durante el último medio siglo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1950, las cañadas habían<br />
sido abandonadas <strong>en</strong> su mayor parte, y muchas habían sido <strong>de</strong>struidas<br />
por carreteras, embalses, conc<strong>en</strong>traciones parcelarias, urbanizaciones<br />
o fincas particulares. Pero aún estaban vivos muchos <strong>de</strong> los<br />
antiguos pastores que recordaban su recorrido y las técnicas <strong>de</strong>l manejo<br />
<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s rebaños trashumantes, y yo les conocía por haber<br />
convivido con ellos durante mis estudios <strong>de</strong>l oso y <strong>de</strong>l lobo <strong>en</strong> los<br />
puertos <strong>de</strong> León durante el verano, y <strong>de</strong> los buitres o <strong>de</strong> las grullas durante<br />
el invierno <strong>en</strong> las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> Extremadura.<br />
La trashumancia, la más antigua <strong>de</strong> las culturas ibéricas, no ha perdido<br />
aún su interés a finales <strong>de</strong>l siglo XX. Constituye <strong>en</strong> muchos casos<br />
la única la alternativa para evitar el abandono <strong>de</strong>l campo y la <strong>de</strong>gradación<br />
<strong>de</strong> nuestros valiosos ecosistemas. La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia actual a<br />
mant<strong>en</strong>er los rebaños <strong>en</strong> el sur durante todo el año, <strong>en</strong> cercados don<strong>de</strong><br />
son alim<strong>en</strong>tados artificialm<strong>en</strong>te con costosos pi<strong>en</strong>sos y forrajes, está<br />
provocando gran<strong>de</strong>s problemas <strong>de</strong> sobrepastoreo y <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>l<br />
suelo, con <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l arbolado y <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> muchas especies<br />
<strong>de</strong> plantas y animales. Por ejemplo, todas las aves que anidan <strong>en</strong><br />
el suelo, como avutardas, sisones, gangas, ortegas, alcaravanes, per-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 197
dices, calandrias o aguiluchos c<strong>en</strong>izos, están <strong>de</strong>sapareci<strong>en</strong>do ahora<br />
<strong>en</strong> estas zonas por el sobrepastoreo. En la comarca <strong>de</strong> La Ser<strong>en</strong>a, <strong>en</strong><br />
la provincia <strong>de</strong> Badajoz, una <strong>de</strong> las áreas esteparias más ricas <strong>de</strong>l<br />
mundo, con capacidad para alim<strong>en</strong>tar durante el invierno a ci<strong>en</strong> mil<br />
ovejas trashumantes, ahora hay seisci<strong>en</strong>tas mil durante todo el año, y<br />
ya no quedan ni culebras ni lagartos por falta <strong>de</strong> recursos y <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to,<br />
pues no hay ni insectos, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> la<br />
Unión Europea no hay flores, porque hasta las raíces se com<strong>en</strong> las<br />
ovejas. En el norte por el contrario, millones <strong>de</strong> hectáreas quedan infrautilizadas<br />
cada verano, y los productivos pastizales, mejorados por<br />
siglos <strong>de</strong> pastoreo, son invadidos por matorrales o sembrados <strong>de</strong> pinos,<br />
causa luego <strong>de</strong> <strong>de</strong>vastadores inc<strong>en</strong>dios forestales. Muchos pueblos<br />
<strong>de</strong> montaña se <strong>de</strong>spueblan ante la falta <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s laborales<br />
para la juv<strong>en</strong>tud, y <strong>en</strong> las mesetas también se pierd<strong>en</strong> importantes<br />
recursos gana<strong>de</strong>ros tras las cosechas <strong>de</strong> los regadíos, <strong>de</strong> los cereales,<br />
o <strong>de</strong> las viñas, con problemas ambi<strong>en</strong>tales adicionales por la quema<br />
<strong>de</strong> rastrojos y el uso <strong>de</strong> abonos químicos y <strong>de</strong> herbicidas.<br />
Fr<strong>en</strong>te a todos estos problemas, la trashumancia tradicional ofrece<br />
soluciones s<strong>en</strong>cillas y r<strong>en</strong>tables, basadas <strong>en</strong> el aprovechami<strong>en</strong>to integral<br />
<strong>de</strong> los recursos locales y el respeto a la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong><br />
cada terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong>l año. Por ello, <strong>en</strong> el verano<br />
<strong>de</strong> 1992 fundamos la asociación Concejo <strong>de</strong> la Mesta, <strong>en</strong> recuerdo a<br />
las antiguas asambleas medievales <strong>de</strong> pastores trashumantes, y <strong>en</strong><br />
colaboración con el Fondo para el Patrimonio Natural Europeo iniciamos<br />
el llamado Proyecto 2001, para evaluar las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
trashumancia tradicional, como alternativa para conservar los ecosistemas<br />
y los valores culturales y sociales <strong>de</strong> las zonas rurales. Los objetivos<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> este programa son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1.- Mant<strong>en</strong>er el tránsito gana<strong>de</strong>ro por las vías pecuarias, estableci<strong>en</strong>do<br />
una red <strong>de</strong> corredores naturales que <strong>en</strong>lac<strong>en</strong> los principales<br />
ecosistemas <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica, evitando el aislami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
espacios protegidos y favoreci<strong>en</strong>do la superviv<strong>en</strong>cia y el intercambio<br />
g<strong>en</strong>ético <strong>en</strong>tre poblaciones <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas.<br />
2.- Conservar los ecosistemas más valiosos, como las pra<strong>de</strong>rías<br />
costeras, los bosques autóctonos, los pastizales <strong>de</strong> montaña, los cultivos<br />
cerealistas ext<strong>en</strong>sivos y las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y <strong>de</strong> alcorno-<br />
198 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
ques, evitando inc<strong>en</strong>dios forestales, erosión <strong>de</strong>l suelo y los daños que<br />
el ganado estante y la agricultura int<strong>en</strong>siva provocan <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o, las<br />
aguas y el arbolado.<br />
3.- Fom<strong>en</strong>tar las razas autóctonas <strong>de</strong> ganado y las varieda<strong>de</strong>s locales<br />
<strong>de</strong> cultivos y frutales mejor adaptadas a las condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> cada zona, como recursos fundam<strong>en</strong>tales para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
comarcal, garantizando el empleo diversificado y la diversidad<br />
g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> actuación.<br />
4.- Revalorizar y prestigiar las culturas campesinas, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do y<br />
transmiti<strong>en</strong>do los conocimi<strong>en</strong>tos y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las personas mayores<br />
a la juv<strong>en</strong>tud, mediante programas formativos y <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración<br />
que permitan poner <strong>en</strong> producción urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te los recursos naturales<br />
<strong>de</strong> cada comarca, para evitar el abandono <strong>de</strong> las zonas rurales.<br />
5.- Favorecer la cooperación <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>tes comarcas y regiones<br />
<strong>de</strong> España y Portugal con recursos naturales complem<strong>en</strong>tarios,<br />
tanto a nivel institucional como <strong>de</strong> asociaciones agrarias y vecinales,<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s culturales y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, económica<br />
y social, para asegurar un <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> la totalidad <strong>de</strong>l<br />
territorio.<br />
6. Dar a conocer la importancia ecológica y la alta calidad natural<br />
<strong>de</strong> los aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica, garantizando<br />
los procesos tradicionales <strong>de</strong> elaboración y g<strong>en</strong>erando una <strong>de</strong>manda<br />
a nivel nacional e internacional que permita su comercialización<br />
difer<strong>en</strong>ciada, con máxima r<strong>en</strong>tabilidad para los ecosistemas y<br />
la población rural.<br />
7.- Colaborar con otros países <strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, principalm<strong>en</strong>te<br />
África e Hispanoamérica, don<strong>de</strong> nuestras experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> agricultura<br />
ext<strong>en</strong>siva y gana<strong>de</strong>ría nómada o trashumante pudieran ser útiles<br />
para conservar los ecosistemas y culturas locales.<br />
Este proyecto ha sido patrocinado durante cuatro años por el<br />
Fondo Patrimonio Natural Europeo, que <strong>en</strong> 1993 consiguió para ello la<br />
financiación <strong>de</strong>l Programa Life. Ni que <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e que por parte <strong>de</strong> todos<br />
los especialistas fue consi<strong>de</strong>rado como un proyecto utópico y cond<strong>en</strong>ado<br />
<strong>de</strong> antemano al fracaso más estrepitoso, por cuatro razones<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 199
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muy razonables. Primero, porque las cañadas estaban<br />
cortadas <strong>en</strong> numerosos lugares y por tanto ya no eran transitables con<br />
gran<strong>de</strong>s rebaños. Segundo, porque íbamos a provocar una verda<strong>de</strong>ra<br />
revolución <strong>en</strong>tre propietarios, agricultores, automovilistas y autorida<strong>de</strong>s<br />
cuando invadiésemos propieda<strong>de</strong>s privadas, cultivos, carreteras y<br />
ciuda<strong>de</strong>s con los rebaños. Tercero, porque no quedaban ya pastores<br />
expertos que supieran dirigir un rebaño trashumante, ni jóv<strong>en</strong>es dispuestos<br />
a soportar durante seis meses un trabajo tan duro y sacrificado.<br />
Y cuarto, porque las ovejas merinas han sido seleccionadas actualm<strong>en</strong>te<br />
para carne y no para lana, por lo que su peso duplica o triplica<br />
la <strong>de</strong> las ovejas tradicionales y no soportarían un viaje <strong>de</strong> tantos<br />
ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> kilómetros sin salir todas cojas a los pocos días.<br />
No obstante, como el movimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>muestra andando y gracias<br />
a la colaboración <strong>de</strong> un gran gana<strong>de</strong>ro, Don Cesáreo Rey, trashumante<br />
<strong>en</strong> su juv<strong>en</strong>tud y que se ofreció <strong>de</strong> forma <strong>en</strong>tusiasta a ayudarnos<br />
con su experi<strong>en</strong>cia y su magnífico rebaño <strong>de</strong> ovejas merinas, pudimos<br />
com<strong>en</strong>zar el proyecto <strong>en</strong> 1993, trashumando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Alcántara<br />
hasta el Parque <strong>de</strong> Sanabria. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces hemos recorrido más<br />
<strong>de</strong> 8.000 kilómetros por las principales cañadas, recuperado la trashumancia<br />
con siete rebaños <strong>de</strong> 2.500 ovejas cada uno, que han transitado<br />
<strong>en</strong>tre Extremadura y las montañas <strong>de</strong> Sanabria, <strong>en</strong> Zamora, y<br />
<strong>de</strong> Somiedo y <strong>de</strong> los Picos <strong>de</strong> Europa, <strong>en</strong> León. Des<strong>de</strong> 1994, el regreso<br />
<strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los rebaños lo hacemos siempre atravesando<br />
Madrid, la Calle Mayor, la Puerta <strong>de</strong>l Sol, la plaza <strong>de</strong> La Cibeles<br />
o la calle <strong>de</strong> Alcalá son cañada real, como ocurre todavía con tantas<br />
poblaciones españolas que crecieron <strong>en</strong>torno a los caminos <strong>de</strong> los<br />
pastores. El paso espectacular por el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Madrid <strong>de</strong>l rebaño con<br />
sus mastines y pastores, acompañados <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> danzas y músicas<br />
populares, <strong>de</strong> arrieros y <strong>de</strong> carreteros que también utilizaron durante<br />
tantos siglos las cañadas, han dado a conocer el Proyecto 2001<br />
y nuestra cultura trashumante <strong>en</strong> todo el mundo. En marzo <strong>de</strong> 1995,<br />
las Cortes G<strong>en</strong>erales aprobaron una nueva Ley para la protección y<br />
utilización <strong>de</strong> las vías pecuarias, valorando ya su interés ecológico y<br />
cultural, y muchas comunida<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> todo el mundo han visto<br />
reforzadas sus reivindicaciones con el ejemplo <strong>de</strong> los rebaños atravesando<br />
Madrid, una <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s capitales <strong>de</strong> la po<strong>de</strong>rosa Unión<br />
Europea. Pastores <strong>de</strong> Europa Ori<strong>en</strong>tal, pero también <strong>de</strong> países africa-<br />
200 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
nos como K<strong>en</strong>ia o Tanzania, están reclamando ya a sus autorida<strong>de</strong>s<br />
respectivas la creación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> cañadas y una legislación <strong>de</strong> vías<br />
pecuarias análoga a la nuestra. Esta ha sido quizá una <strong>de</strong> las mayores<br />
satisfacciones <strong>de</strong> nuestro trabajo.<br />
Muchas gracias a todos por su at<strong>en</strong>ción y si hay alguna duda, discrepancias<br />
o algui<strong>en</strong> <strong>de</strong>sea alguna aclaración adicional, estoy ahora a<br />
su disposición durante el coloquio.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 201
COLOQUIO.<br />
P: Parece <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> la confer<strong>en</strong>cia que las culturas antiguas<br />
eran bu<strong>en</strong>as y sólo la actual es mala, responsable <strong>de</strong> todos los pro -<br />
blemas y errores, cuando lo cierto es que también <strong>en</strong> el pasado se re -<br />
alizaron muchas <strong>de</strong>strucciones y las consecu<strong>en</strong>cias pued<strong>en</strong> apreciar -<br />
se <strong>en</strong> tantas zonas <strong>de</strong>l país, <strong>de</strong>sarboladas, con gran erosión y casi <strong>de</strong> -<br />
sérticas por las quemas y laboreos <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros y los agriculto -<br />
res. ¿No estás i<strong>de</strong>alizando excesivam<strong>en</strong>te las culturas tradicionales?.<br />
J G.: Estoy <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que no siempre los usos tradicionales<br />
han sido óptimos, pero las culturas antiguas t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> positivo que podían<br />
corregir fácilm<strong>en</strong>te sus errores, proporcionalm<strong>en</strong>te pequeños <strong>de</strong>bido<br />
a su capacidad muy limitada <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong>l medio. Se<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir por ello que los aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales actuales,<br />
<strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje altísimo, son óptimos para cada paraje don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrollan,<br />
porque son el resultado <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia mil<strong>en</strong>aria trasmitida<br />
<strong>de</strong> padres a hijos, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración. P<strong>en</strong>semos que<br />
un agricultor, un gana<strong>de</strong>ro, no pue<strong>de</strong> permitirse el lujo <strong>de</strong> cometer <strong>de</strong>masiados<br />
errores, <strong>en</strong> primer lugar porque se arruinarían él y su familia,<br />
y a<strong>de</strong>más sería el hazmerreír <strong>de</strong>l pueblo, o andaría <strong>en</strong> pleitos por<br />
los daños y perjuicios causados a terceros. En cambio, los técnicos y<br />
políticos actuales nada arriesgan <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do nuestros recursos con<br />
nuestro dinero, y sólo <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> catástrofes muy graves, con muertos<br />
<strong>de</strong> por medio, se les exig<strong>en</strong> responsabilida<strong>de</strong>s que suel<strong>en</strong> eludir<br />
sin dificulta<strong>de</strong>s, cambiando <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino o <strong>de</strong> empresa tranquilam<strong>en</strong>te.<br />
Los inc<strong>en</strong>dios forestales, la erosión <strong>de</strong>l suelo, la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los<br />
paisajes y <strong>de</strong> las riberas, <strong>de</strong>l patrimonio histórico, parec<strong>en</strong> aceptarse<br />
como castigos divinos inevitables, cuando casi siempre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> responsables<br />
concretos, con nombres, apellidos y un bu<strong>en</strong> sueldo que<br />
pagamos <strong>en</strong>tre todos.<br />
Respecto a la alteraciones antiguas, no po<strong>de</strong>mos olvidar tampoco<br />
cuál ha sido la historia <strong>de</strong> nuestra p<strong>en</strong>ínsula. Ha sido una historia <strong>de</strong><br />
guerras, <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucciones, <strong>de</strong> tierra quemada, <strong>de</strong> acabar con los recursos<br />
naturales <strong>de</strong>l adversario. Lo primero que se hacía cuando se<br />
cercaba una ciudad, una fortaleza o un pueblo era arrasar por completo<br />
su <strong>en</strong>torno, talarlo y quemarlo, no <strong>de</strong>jar alim<strong>en</strong>tos ni posibles re-<br />
202 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
fugios, eliminando los bosques y espesuras que pudieran b<strong>en</strong>eficiar al<br />
<strong>en</strong>emigo. “Derribar las murallas y talar los alm<strong>en</strong>dros, que no alegr<strong>en</strong><br />
más sus primaveras, que no cali<strong>en</strong>tes sus inviernos…” eran las órd<strong>en</strong>es<br />
terribles <strong>de</strong> Juan Padilla a sus comuneros <strong>en</strong> la guerra contra<br />
Carlos V, según el romance. Y aquel mismo año <strong>de</strong> 1521, un vecino<br />
<strong>de</strong> Guetaria, Juan Sebastián Elcano, navegaba por el otro extremo el<br />
planeta, por los mares <strong>de</strong> Borneo y <strong>de</strong> las islas Molucas, con cinco naos<br />
construidas con los robles <strong>de</strong> nuestros bosques Cantábrico, y <strong>de</strong><br />
las que sólo una regresó a España dando la primera vuelta al mundo.<br />
¿Cuántos bosques fueron talados para nuestros astilleros y ferrerías<br />
durante aquellos siglos <strong>de</strong> hegemonía naval española, prácticam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIII hasta el siglo XIX?. ¿Cuántas <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong><br />
barcos, navíos <strong>de</strong> guerra pero también mercantes y pesqueros, fueron<br />
construidos con los árboles <strong>de</strong> nuestros bosques, navegaron y se hundieron<br />
durante tantos siglos <strong>en</strong> todos los mares <strong>de</strong>l mundo?.<br />
Muchas <strong>de</strong> las <strong>de</strong>gradaciones y <strong>de</strong> la erosión a la que usted alu<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> remontarse sin duda a aquellas épocas <strong>de</strong> guerras, <strong>de</strong> hambres,<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganzas, <strong>de</strong> intereses comerciales. Realm<strong>en</strong>te, nuestra<br />
historia ha t<strong>en</strong>ido consecu<strong>en</strong>cias muy duras para nuestros recursos<br />
naturales, casi tanto como nuestro clima y nuestra orografía. En palabras<br />
<strong>de</strong>l profesor Rivas, uno <strong>de</strong> los botánicos <strong>de</strong> más prestigio <strong>en</strong><br />
Europa, t<strong>en</strong>emos un clima hecho a mala i<strong>de</strong>a porque llueve <strong>en</strong> invierno,<br />
cuando la vegetación no pue<strong>de</strong> crecer por el frío y la oscuridad, y<br />
<strong>en</strong> cambio no llueve <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> verano, cuando la vegetación<br />
podría <strong>de</strong>sarrollarse por ser los días largos y calurosos, con alta insolación.<br />
Por tanto, a nuestra p<strong>en</strong>ínsula le correspon<strong>de</strong>ría ser <strong>en</strong> gran<br />
parte un <strong>de</strong>sierto, si no fuese por esa extraordinaria vegetación típicam<strong>en</strong>te<br />
ibérica, mediterránea, que ahora estamos <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do. Pero<br />
aún <strong>en</strong> estas condiciones tan adversas <strong>de</strong> clima, orografía e historia,<br />
merece <strong>de</strong>stacarse que ha habido unas culturas, unas socieda<strong>de</strong>s<br />
agrarias y gana<strong>de</strong>ras muy antiguas, que supieron organizarse, dotarse<br />
<strong>en</strong> concejo abierto, <strong>en</strong> asamblea a mano alzada diríamos ahora, <strong>de</strong><br />
unas ord<strong>en</strong>anzas protectoras para aprovechar esos recursos <strong>de</strong> la<br />
mejor forma posible. Mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la vegetación y los bosques, no para<br />
talarlos para ma<strong>de</strong>ra o leña como se hace <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> Europa, sino<br />
para utilizarlos vivos, <strong>en</strong> pie, in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración.<br />
Podando sus ramas para alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ganado, para leña o<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 203
para carbón; aprovechando su corteza sin dañarlos, como el corcho<br />
<strong>de</strong> los alcornoques; sus frutos, como las aceitunas <strong>de</strong> los acebuches<br />
y olivos, los piñones y resina <strong>de</strong> los pinos, las bellotas <strong>de</strong> robles, quejigos<br />
y <strong>en</strong>cinas, o el ove o hayuco <strong>de</strong> las hayas. No sé si <strong>en</strong> Andía y<br />
Urbasa, se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> todavía aquellas piaras magníficas <strong>de</strong> cerdos,<br />
que yo conocí allí alim<strong>en</strong>tándose <strong>de</strong> los hayedos.<br />
Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse por tanto que a pesar <strong>de</strong> tantas guerras, astilleros,<br />
ferrerías, curticiones, <strong>de</strong>samortizaciones, v<strong>en</strong>ganzas, avaricias, hambres<br />
y otras necesida<strong>de</strong>s vitales, hemos sabido conservar nuestra vegetación<br />
<strong>de</strong> una forma bastante aceptable. Pero muchos <strong>de</strong> los procesos<br />
erosivos que vemos hoy día han sido provocados reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
sin justificación posible. No hay nada más <strong>de</strong>solador que viajar<br />
ahora mismo por España, cualquier día tras una lluvia int<strong>en</strong>sa, y<br />
ver los ríos <strong>en</strong>c<strong>en</strong>agados por los arrastres <strong>de</strong> tierra fértil <strong>de</strong> cultivos<br />
absurdos <strong>en</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, o <strong>de</strong> vaguadas labradas por no molestarse el<br />
paisano <strong>en</strong> levantar a tiempo la verte<strong>de</strong>ra. Especialm<strong>en</strong>te graves <strong>en</strong><br />
este s<strong>en</strong>tido son sobre todo las llamadas repoblaciones forestales <strong>de</strong><br />
pinos o eucaliptos, o aunque fues<strong>en</strong> <strong>de</strong> hayas o <strong>de</strong> robles, pues si se<br />
altera el suelo con la maquinaria para subsolados o para terrazas, se<br />
pierd<strong>en</strong> fácilm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> 50 toneladas <strong>de</strong> tierra por cada hectárea,<br />
g<strong>en</strong>erando procesos erosivos gravísimos, que <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> las la<strong>de</strong>ras,<br />
contaminan los ríos y colmatan los embalses y estuarios. Luego está<br />
el problema <strong>de</strong> las pistas, <strong>de</strong> los cortafuegos, <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>dios forestales.<br />
Los inc<strong>en</strong>dios <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te los bosques <strong>de</strong> pinos,<br />
porque al ser resinosos propagan el inc<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> forma casi explosiva.<br />
Por eso los pinares naturales sólo exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la p<strong>en</strong>ínsula <strong>en</strong> zonas<br />
muy concretas, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> valles y la<strong>de</strong>ras húmedas a gran altitud,<br />
o <strong>en</strong> áreas rocosas y ar<strong>en</strong>osas. En los otros bosques naturales<br />
se reg<strong>en</strong>era la vegetación inmediatam<strong>en</strong>te tras los inc<strong>en</strong>dios, pues casi<br />
todos nuestros árboles y arbustos autóctonos son <strong>en</strong> cierto modo pirofitos,<br />
es <strong>de</strong>cir, que aprovechan el fuego para prosperar, por lo que<br />
los problemas erosivos y ecológicos <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
muy inferiores.<br />
No quiero hacer aquí una crítica fácil e inútil, pero si quisiera <strong>de</strong>stacar<br />
que, con nuestro nivel actual <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, sumando por supuesto<br />
los tradicionales y los mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong>beríamos estar realizando<br />
204 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
un manejo <strong>de</strong>l hábitat perfecto, casi óptimo, y sin embargo estamos<br />
haci<strong>en</strong>do todo lo contrario <strong>de</strong> lo que preconizan las leyes, el s<strong>en</strong>tido<br />
común y nuestros ci<strong>en</strong>tíficos y técnicos más expertos. Podríamos estar<br />
conservando nuestros ecosistemas y paisajes, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una<br />
producción agrícola y gana<strong>de</strong>ra lata, g<strong>en</strong>erando empleo estable y cualificado,<br />
mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una riqueza cultural muy valiosa, r<strong>en</strong>table incluso<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista turístico, y muy gratificante socialm<strong>en</strong>te para<br />
los pueblos, don<strong>de</strong> el aburrimi<strong>en</strong>to y la falta <strong>de</strong> distracciones es un<br />
factor importante <strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to. Asumi<strong>en</strong>do nuestras responsabilida<strong>de</strong>s<br />
como uno <strong>de</strong> los países más avanzados <strong>de</strong>l mundo, tanto<br />
por nuestra her<strong>en</strong>cia cultural y nuestras relaciones internacionales históricas<br />
como por nuestra integración actual <strong>en</strong> la Unión Europea.<br />
Demostrando que t<strong>en</strong>emos nuestro propio mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que<br />
sabemos conservar nuestros recursos naturales para mant<strong>en</strong>er una<br />
producción sost<strong>en</strong>ible, compatible con la protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Y que este mo<strong>de</strong>lo es extrapolable incluso a otras zonas <strong>de</strong>l<br />
planeta, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nuestros mismos problemas pero no nuestras soluciones.<br />
Cualquiera que haya visitado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te Marruecos, el norte <strong>de</strong><br />
África tan próximo a nosotros, sabe que está totalm<strong>en</strong>te arrasado, car<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> vegetación excepto <strong>en</strong> algunas zonas muy concretas, con<br />
una d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> población muy alta. Las mujeres necesitan <strong>de</strong>dicarse<br />
casi todo el día a buscar un poco <strong>de</strong> leña para hacer la comida o<br />
para cal<strong>en</strong>tarse, contribuy<strong>en</strong>do más y más a aum<strong>en</strong>tar la <strong>de</strong>sertización<br />
y la pobreza. Lo mismo ocurre <strong>en</strong> muchas otras áreas <strong>de</strong>l mundo<br />
y precisam<strong>en</strong>te nuestros agrosistemas tradicionales, aprovechando<br />
los recursos naturales <strong>en</strong> su triple función agrícola, gana<strong>de</strong>ra y forestal,<br />
son capaces <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te las tres gran<strong>de</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> la Humanidad: alim<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>ergía y calidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />
Nuestro ejemplo podría ser muy útil para muchos pueblos <strong>de</strong>l planeta,<br />
hoy día expoliados y con graves problemas <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia.<br />
P: Pero estos planteami<strong>en</strong>tos nos impedirían ser competitivos <strong>en</strong> el<br />
mercado internacional, cada vez más globalizado, y nuestro país que -<br />
daría totalm<strong>en</strong>te al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo mo<strong>de</strong>rno.<br />
J.G.: Partimos <strong>de</strong> la base <strong>de</strong> que yo no creo <strong>en</strong> la globalización <strong>de</strong><br />
los mercados, que ese es uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s errores y <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 205
<strong>en</strong>gaños <strong>de</strong> los últimos años, por ser absolutam<strong>en</strong>te inviable y pernicioso<br />
para el mundo. El hecho por ejemplo <strong>de</strong> que Holanda aparezca<br />
como una gran productora <strong>de</strong> leche, <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> cerdo, <strong>de</strong> huevos o<br />
<strong>de</strong> pollos, sin t<strong>en</strong>er ap<strong>en</strong>as territorio, indica ya la falacia <strong>de</strong> todo ese<br />
sistema, pues realm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que importar más <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> los pi<strong>en</strong>sos<br />
para sus granjas, y el estiércol que produc<strong>en</strong> sus ganados am<strong>en</strong>aza<br />
con sepultarles. Es <strong>de</strong>cir, países que consi<strong>de</strong>ramos un ejemplo<br />
<strong>de</strong> competitividad y gran<strong>de</strong>s productores lo son sólo mi<strong>en</strong>tras pued<strong>en</strong><br />
importar materias primas muy baratas <strong>de</strong>l tercer mundo. Harina <strong>de</strong> soja<br />
y maíz, a costa <strong>de</strong> la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> las selvas y <strong>de</strong> las culturas indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur. Harina <strong>de</strong> pescado, causando gran<strong>de</strong>s<br />
daños a los recursos y ecosistemas marinos. Despilfarrando petróleo<br />
y <strong>en</strong>ergía nuclear, fertilizantes y pesticidas, manipulando g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
semillas y alim<strong>en</strong>tos con grave riesgo para la salud y la naturaleza,<br />
mi<strong>en</strong>tras no se valor<strong>en</strong>, porque no se quieran valorar, los costes<br />
sociales y ambi<strong>en</strong>tales .<br />
Si los productos tuvies<strong>en</strong> un precio justo, el que lógicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>biera<br />
correspon<strong>de</strong>rles valorando los costes reales <strong>de</strong> producción, comercialización,<br />
contaminación, reciclaje <strong>de</strong> residuos, restauración ambi<strong>en</strong>tal,<br />
<strong>de</strong>rechos sociales,…nuestras producciones tradicionales <strong>de</strong>mostrarían<br />
su gran r<strong>en</strong>tabilidad, y serían <strong>de</strong>mandadas a nivel internacional<br />
como ha ocurrido durante muchos siglos, con nuestros vinos,<br />
aceites, embutidos, salazones, conservas, curtidos, tejidos o manufacturas.<br />
En todo caso, las producciones tradicionales suel<strong>en</strong> prevalecer<br />
<strong>en</strong> el tiempo fr<strong>en</strong>te a los gran<strong>de</strong>s intereses comerciales <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to,<br />
muy <strong>de</strong>slumbrantes pero muy frágiles, y por tanto efímeros. En<br />
Rusia, ejemplo tecnológico para el mundo hasta hace muy pocos<br />
años, el 50% <strong>de</strong> los tractores y el 40% <strong>de</strong> los regadíos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
ahora mismo abandonados, y muchas familias sobreviv<strong>en</strong> gracias a<br />
que algunos viejos recordaban cómo domar una yunta <strong>de</strong> vacas lecheras,<br />
labrar con un arado romano o uncir un carro <strong>de</strong>startalado.<br />
¿Les ha merecido la p<strong>en</strong>a su mo<strong>de</strong>rnidad a los ucranianos, moribundos<br />
por la radiactividad <strong>de</strong> Chernobil, o su competitividad a los pueblos<br />
<strong>de</strong>l Mar <strong>de</strong>l Aral, con la región <strong>de</strong>sertizada por los cultivos <strong>de</strong> algodón,<br />
o la mayor productividad <strong>de</strong> sus vacas locas a los ingleses, <strong>en</strong>fermos<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalopatía espongiforme?.<br />
206 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
La globalización, el gran mercado único, el tratado <strong>de</strong> libre comercio,<br />
es <strong>en</strong> mi opinión la última gran estafa <strong>de</strong> las multinacionales, una<br />
imposición al mundo por parte <strong>de</strong> unas pocas empresas que ya controlan<br />
los gobiernos, financiando sus campañas electorales, y pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
controlarnos también a nosotros, manipulando a nivel mundial<br />
hasta los últimos <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la producción, <strong>de</strong> la comercialización y<br />
<strong>de</strong>l consumo, sin ningún respeto por el hombre ni por su medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Contra planteami<strong>en</strong>tos semejantes <strong>de</strong>bemos trabajar para<br />
mant<strong>en</strong>er la fertilidad <strong>de</strong> nuestros pastos, nuestras huertas con sus<br />
varieda<strong>de</strong>s autóctonas <strong>de</strong> manzanas, <strong>de</strong> alubias o <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>tos, nuestras<br />
producciones locales <strong>de</strong> altísima calidad. Los caseríos con su doc<strong>en</strong>a<br />
<strong>de</strong> vacas, el c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> ovejas o <strong>de</strong> cabras, las gallinas, la producción<br />
<strong>de</strong> leche, <strong>de</strong> queso, <strong>de</strong> huevos, <strong>de</strong> carne magnífica para los<br />
vecinos, para los mercados <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, serán una garantía importante<br />
<strong>en</strong> el próximo futuro. Don<strong>de</strong> el consumidor podrá controlar a<strong>de</strong>más<br />
el proceso <strong>de</strong> producción y la calidad <strong>de</strong> lo que compra, lo que com<strong>en</strong><br />
él y su familia, sin hormonas, sin antibióticos, sin tóxicos químicos, sin<br />
alteraciones g<strong>en</strong>éticas, sin gastos superfluos <strong>en</strong> transportes, <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
carreteras o autopistas, sin tanta cantidad <strong>de</strong> camiones <strong>de</strong>scomunales<br />
circulando <strong>en</strong>loquecidos, que nadie <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> para que sirv<strong>en</strong>,<br />
ni que tra<strong>en</strong>, ni que llevan. De alguna forma estaremos pagando o t<strong>en</strong>dremos<br />
que pagar tanto <strong>de</strong>spilfarro económico, <strong>en</strong>ergético y social,<br />
tantas inversiones absurdas. El <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestros países es<br />
ya escalofriante, porque estamos vivi<strong>en</strong>do muy por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> nuestras<br />
posibilida<strong>de</strong>s reales a costa <strong>de</strong>l trabajo, <strong>en</strong> condiciones muchas<br />
veces infrahumanas, <strong>de</strong> semiesclavitud, <strong>de</strong> los hombres, mujeres y niños<br />
<strong>de</strong>l tercer mundo, y <strong>de</strong> importar a bajo precio sus alim<strong>en</strong>tos básicos,<br />
los que ellos necesitan para comer, para sobrevivir, y que nosotros<br />
utilizamos para cebar nuestros exced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ganado.<br />
P: Sobre el <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> Castilla y León y la inci -<br />
d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las conc<strong>en</strong>traciones parcelarias, pues <strong>en</strong> esas zonas mu -<br />
chos <strong>de</strong> sus habitantes son reacios a que esto sea así. La Comunidad<br />
Autónoma ¿cómo pue<strong>de</strong> incidir sobre este tema y qué pasa con el<br />
ecosistema <strong>en</strong> estos casos?.<br />
J.G.: La conc<strong>en</strong>tración parcelaria es positiva o muy negativa, según<br />
se realice. En tantos pueblos don<strong>de</strong> el minifundio tradicional ha-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 207
ía dispersado las propieda<strong>de</strong>s, muchas <strong>de</strong> ellas abandonadas hoy<br />
día, con lin<strong>de</strong>ros absurdos o tamaños tan ínfimos que no comp<strong>en</strong>sa<br />
su aprovechami<strong>en</strong>to, es positiva una reestructuración que permita explotaciones<br />
mo<strong>de</strong>rnas y r<strong>en</strong>tables. Pero suele ocurrir lo <strong>de</strong> siempre,<br />
que no se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el campesino y mucho m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el ecosistema,<br />
sino <strong>en</strong> el gran negocio <strong>de</strong> las empresas transformadoras. Así, se <strong>de</strong>dican<br />
muchos ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> inversión a municipios con ap<strong>en</strong>as<br />
una o dos doc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> habitantes, para hacer caminos con ocho<br />
o diez metros <strong>de</strong> anchura por los que pasará muy raram<strong>en</strong>te algún<br />
tractor, a canalizar ríos y arroyos, a <strong>de</strong>struir los sotos y riberas, las arboledas<br />
o los cercados <strong>de</strong> las lin<strong>de</strong>s, el mosaico histórico <strong>de</strong> paisajes<br />
rurales bellísimos, que constituían la verda<strong>de</strong>ra riqueza, cultural y económica,<br />
<strong>de</strong> esos pueblos, <strong>de</strong> nuestro propio país. Es una especie <strong>de</strong><br />
locura <strong>de</strong>structiva, pero toda esa conc<strong>en</strong>tración también podría haberse<br />
hecho bi<strong>en</strong>, como se haría <strong>en</strong> cualquier país civilizado.<br />
Reparti<strong>en</strong>do parcelas <strong>de</strong> veinte o treinta hectáreas pero sin arrasar las<br />
estructuras anteriores; con caminos <strong>de</strong> tres metros que son más que<br />
sufici<strong>en</strong>tes y mucho más fáciles <strong>de</strong> conservar, adaptándolos a las p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
y al paisaje; respetando las pare<strong>de</strong>s, los arroyos y los árboles,<br />
las cañadas y las eras, los espacios comunes <strong>de</strong> tanto interés, para<br />
que todo el dinero sobrante pueda repercutir directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la población<br />
rural.<br />
Ahora mismo el campesino -imagino que <strong>en</strong> todo el país, pero <strong>en</strong><br />
Castilla y León fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te- ve que hay muchas inversiones,<br />
ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> millones para gran<strong>de</strong>s empresas <strong>de</strong> fuera sin ningún apego<br />
al territorio, que ni lo conoc<strong>en</strong> ni lo respetan, que llegan, arrasan y<br />
<strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> para irse rápidam<strong>en</strong>te a otras comarcas, como aquel<br />
ejercito medieval <strong>en</strong> tierras <strong>en</strong>emigas <strong>de</strong>l que hablaba antes, pero<br />
ahora armado con maquinaria pesada, con palas excavadoras. En<br />
cambio no hay ap<strong>en</strong>as dinero para los propios campesinos que viv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> esos pueblos. A una familia rural le es muy difícil t<strong>en</strong>er subv<strong>en</strong>ciones<br />
directas para la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> sus estructuras, para arreglar<br />
por ejemplo una cuadra, instalarle luz o agua corri<strong>en</strong>te, para comprar<br />
ganado o mejorar su casa y sus condiciones <strong>de</strong> vida. Se lo dan para<br />
que abandon<strong>en</strong> sus fincas, para que no siembre, para que no coseche,<br />
para que plante pinos o chopos <strong>en</strong> las tierras que lo alim<strong>en</strong>taron<br />
a él, y a sus padres y a sus abuelos. El médico va algún rato pero vi-<br />
208 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
ve <strong>en</strong> la ciudad, los niños se pasan parte <strong>de</strong>l día <strong>en</strong> los transportes escolares,<br />
<strong>de</strong>sligados <strong>de</strong> la cultura familiar, y se habla mucho <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />
pero <strong>en</strong> todo el pueblo no hay ni un ord<strong>en</strong>ador, ni una máquina<br />
<strong>de</strong> escribir o una fotocopiadora que les facilite a los vecinos las gestiones<br />
más elem<strong>en</strong>tales.<br />
Yo no creo que sea tan difícil conseguir que esto cambie, y las comunida<strong>de</strong>s<br />
autónomas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ahora todas las compet<strong>en</strong>cias y los medios<br />
para lograrlo. Las principales inversiones para el campo <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser realm<strong>en</strong>te para los campesinos, y no para unas empresas especuladoras<br />
creadas sólo para ganar dinero rápidam<strong>en</strong>te, sin afectarles<br />
las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus actuaciones sobre un territorio <strong>de</strong> tanto valor<br />
ambi<strong>en</strong>tal, histórico y cultural. De hecho, todas las experi<strong>en</strong>cias<br />
aún muy tímidas que se han realizado <strong>en</strong> los últimos años para financiar<br />
iniciativas locales, como las Escuelas - Taller, los Proyectos<br />
Lea<strong>de</strong>r o los Programas <strong>de</strong> Desarrollo Rural, han t<strong>en</strong>ido unos resultados<br />
positivos espectaculares, a pesar <strong>de</strong> su escasa dotación económica,<br />
la exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cofinanciación privada muy elevada y <strong>de</strong> tantas<br />
intromisiones políticas in<strong>de</strong>seables. En el caso concreto <strong>de</strong> Castilla y<br />
León, con problemas tan graves como el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su población<br />
rural, es prioritario motivar a la juv<strong>en</strong>tud para que regrese a los<br />
pueblos, y eso sólo se consigue con una mejora <strong>de</strong> los servicios y <strong>de</strong><br />
las condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el campo. Con facilida<strong>de</strong>s para la adquisición<br />
o la transmisión <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s, para el arreglo <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das,<br />
para la comercialización <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> calidad y fom<strong>en</strong>tando el<br />
trabajo asociativo, <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres o cuatro familias que se complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
mutuam<strong>en</strong>te.<br />
Hay que recordar que uno <strong>de</strong> los mayores problemas sociales <strong>de</strong>l<br />
campesino, sobre todo <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro, es que no pue<strong>de</strong> abandonar su<br />
trabajo ni aunque esté <strong>en</strong>fermo, no ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>scanso los fines <strong>de</strong> semana,<br />
ni pue<strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> un mes <strong>de</strong> vacaciones con la familia <strong>en</strong> la playa,<br />
o irse al fútbol, o a un concierto o a visitar un museo como cualquier<br />
ciudadano. Antes quizá no se percataba <strong>de</strong> ello, pero ahora ya<br />
se <strong>en</strong>cargan la radio y la televisión <strong>de</strong> recordárselo. A<strong>de</strong>más ti<strong>en</strong>e que<br />
trabajar <strong>en</strong> soledad, a veces 12 ó 15 horas diarias y <strong>en</strong> condiciones<br />
extremas, por ejemplo días <strong>de</strong> nieve o <strong>de</strong> torm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los que hay que<br />
salir urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a buscar el ganado, noches <strong>en</strong> que hay vacas <strong>de</strong><br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 209
parto, semanas <strong>en</strong> que hay que acabar <strong>de</strong> recoger la hierba o el grano<br />
antes <strong>de</strong> que llueva.<br />
En el campo surg<strong>en</strong> continuam<strong>en</strong>te problemas inesperados y <strong>de</strong><br />
cualquier tipo, con frecu<strong>en</strong>cia también <strong>de</strong> interés social, como colaborar<br />
<strong>en</strong> la extinción <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio forestal o ayudar <strong>en</strong> el rescate <strong>de</strong> algún<br />
excursionista perdido o accid<strong>en</strong>tado. Todo esto <strong>de</strong> alguna forma<br />
hay que valorarlo, y es muy importante fom<strong>en</strong>tar la colaboración <strong>de</strong> las<br />
familias, que puedan turnarse sobre todo <strong>en</strong> vacaciones y fines <strong>de</strong> semana.<br />
Por eso nuestros rebaños trashumantes son <strong>de</strong> 2.500 ovejas,<br />
para po<strong>de</strong>r r<strong>en</strong>tabilizar cinco pastores que colabor<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí, y que<br />
puedan disfrutar <strong>de</strong> sus vacaciones. Es imprescindible <strong>en</strong>contrar soluciones<br />
s<strong>en</strong>cillas, baratas, y lo más prácticas posibles. Y cuando surg<strong>en</strong><br />
problemas internacionales, como por ejemplo el que hay ahora <strong>de</strong><br />
la comercialización <strong>de</strong> terneros por culpa <strong>de</strong> las vacas locas <strong>de</strong><br />
Inglaterra, reaccionar con urg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> forma solidaria. Que no se<br />
hundan las pequeñas explotaciones familiares, aunque todos t<strong>en</strong>gamos<br />
que comer filetes <strong>de</strong> choto para <strong>de</strong>sayunar, para almorzar y para<br />
c<strong>en</strong>ar, por muy vegetarianos que seamos.<br />
P: Yo quisiera saber la situación y el ánimo <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te que se mue -<br />
ve <strong>en</strong>torno al proyecto 2001, ya que se está int<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la CEE<br />
subv<strong>en</strong>cionar esta clase <strong>de</strong> explotaciones y cosas así.<br />
J.G.: El proyecto 2001, <strong>en</strong> cuanto se refiere a las ayudas europeas<br />
para la gana<strong>de</strong>ría tradicional pue<strong>de</strong> resultar un poco <strong>en</strong>gañoso,<br />
porque realm<strong>en</strong>te nuestra financiación ha sido <strong>de</strong>l programa Life, es<br />
<strong>de</strong>cir, para la conservación <strong>de</strong> la naturaleza y <strong>de</strong> la fauna silvestre, y<br />
no para la conservación <strong>de</strong> explotaciones agrarias. Lo que pasa es<br />
que nosotros lo pres<strong>en</strong>tamos como un proyecto piloto para la protección<br />
<strong>de</strong> los ecosistemas, planteando que era imposible a largo plazo<br />
conservar el oso, el lobo, las avutardas, las águilas o los buitres sin<br />
una gestión gana<strong>de</strong>ra tradicional <strong>de</strong> sus biotopos. Así, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar<br />
la financiación <strong>de</strong>l programa a repoblaciones forestales, a contratar<br />
guardas o a hacer una reserva con cuatro carteles, lo hemos <strong>de</strong>dicado<br />
a conservar las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cina, los pastizales <strong>de</strong> montaña,<br />
las antiguas cañadas y el oficio <strong>de</strong> los pastores, trashumando con los<br />
rebaños. El orgullo <strong>de</strong> estar recuperando su antigua cultura, la profesionalidad<br />
que han <strong>de</strong>mostrado los gana<strong>de</strong>ros y los pastores que han<br />
210 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
colaborado con nosotros durante todos estos años, el recibimi<strong>en</strong>to<br />
emocionado <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te a nuestro paso por pueblos y ciuda<strong>de</strong>s, la colaboración<br />
<strong>de</strong> la guardia civil y <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s municipales, y sobre<br />
todo las excel<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> que han regresado las ovejas<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tantos meses <strong>de</strong> trashumancia, pari<strong>en</strong>do y criando sus<br />
cor<strong>de</strong>ros sin problemas, han sido unos resultados muy positivos para<br />
todos.<br />
Pero gran parte <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rebaños ha sido a costa<br />
nuestra, <strong>de</strong>l Fondo para el Patrimonio Natural Europeo, que es una<br />
asociación privada y nos ha costado gran<strong>de</strong>s sacrificios porque muchos<br />
<strong>de</strong> los gastos no han sido financiados por Bruselas. Actualm<strong>en</strong>te<br />
este proyecto ya ha finalizado, pues era un programa Life <strong>de</strong> cuatro<br />
años <strong>de</strong> duración y acabó <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996. No sé cuales serán<br />
ahora las previsiones <strong>de</strong>l Fondo para continuar con la trashumancia<br />
<strong>en</strong> el futuro, y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá mucho <strong>de</strong> que exista una financiación sufici<strong>en</strong>te.<br />
Pero más que <strong>de</strong> Bruselas, esta financiación <strong>de</strong>bería v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l<br />
propio Gobierno Español y <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, subv<strong>en</strong>cionado<br />
a los gana<strong>de</strong>ros trashumantes y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado<br />
las cañadas, como una medida agroambi<strong>en</strong>tal imprescindible para<br />
la conservación <strong>de</strong> los pastores, <strong>de</strong> las razas autóctonas y <strong>de</strong> los ecosistemas<br />
más valiosos.<br />
Personalm<strong>en</strong>te, yo t<strong>en</strong>go la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el Proyecto<br />
2001 hasta el próximo mil<strong>en</strong>io, y sigo buscando ayudas para financiarlo.<br />
Una forma muy s<strong>en</strong>cilla y práctica <strong>de</strong> colaborar es que cada uno<br />
<strong>de</strong> nosotros compre simbólicam<strong>en</strong>te una oveja, donándola al proyecto<br />
para formar un rebaño trashumante. Del b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> este rebaño,<br />
<strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los cor<strong>de</strong>ros, se pagaría a los pastores y el arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los pastos, y la trashumancia por las cañadas quedaría así<br />
garantizada para siempre. Cada oveja merina cuesta unas 15.000 pesetas,<br />
y bastaría la colaboración <strong>de</strong> unos mil o dos mil participantes<br />
para po<strong>de</strong>r adquirir un rebaño completo, o incluso m<strong>en</strong>os si la contribución<br />
<strong>de</strong> cada uno es más g<strong>en</strong>erosa. Todos los años, la salida <strong>de</strong>l rebaño<br />
<strong>de</strong> Monfragüe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Torrejón el Rubio se realiza a mediados <strong>de</strong><br />
mayo, para llegar a los Picos <strong>de</strong> Europa, a Valver<strong>de</strong> <strong>de</strong> la Sierra, hacia<br />
el 20 <strong>de</strong> junio. El regreso comi<strong>en</strong>za a finales <strong>de</strong> septiembre, para<br />
cruzar Madrid el último domingo <strong>de</strong> octubre y llegar a Monfragüe a mediados<br />
<strong>de</strong> noviembre. Son seis meses completos <strong>de</strong> trashumancia y<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 211
unos 1.000 kilómetros <strong>de</strong> recorrido por cinco cañadas reales: <strong>de</strong> la<br />
plata, Soriana Occid<strong>en</strong>tal, Leonesa Occid<strong>en</strong>tal, Leonesa Ori<strong>en</strong>tal y<br />
Segoviana. Todos uste<strong>de</strong>s quedan invitados cordialm<strong>en</strong>te a participar.<br />
P: Quisiera saber las posibilida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> que la Administración<br />
apoye <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cidida los proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, y cual se -<br />
ría el interés <strong>de</strong> conservar las razas y varieda<strong>de</strong>s autóctonas fr<strong>en</strong>te a<br />
las varieda<strong>de</strong>s seleccionadas mo<strong>de</strong>rnam<strong>en</strong>te, mucho más producti -<br />
vas.<br />
J.G.: Hemos <strong>de</strong> lograr <strong>en</strong>tre todos que la Administración consi<strong>de</strong>re<br />
al campo como lo que realm<strong>en</strong>te es, la base fundam<strong>en</strong>tal para g<strong>en</strong>erar<br />
empleo y asegurar el <strong>de</strong>sarrollo estable <strong>de</strong>l país, y la garantía <strong>de</strong><br />
producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para la población. Que apoye <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te<br />
las iniciativas populares, y que bajo ningún concepto acepte que perdamos<br />
nuestra capacidad <strong>de</strong> ser autosufici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto a la producción<br />
<strong>de</strong> nuestros recursos básicos. En el caso actual <strong>de</strong> la leche<br />
<strong>de</strong> mediocre calidad y cargada <strong>de</strong> contaminantes, que t<strong>en</strong>emos que<br />
importar ahora <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Francia o <strong>de</strong> Holanda con gran <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ergía, mi<strong>en</strong>tras <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> las explotaciones tradicionales <strong>de</strong><br />
nuestras montañas, que conservan el ecosistema, la cultura y la arquitectura<br />
popular. Que garantice la producción <strong>de</strong> cada comarca según<br />
sus propias posibilida<strong>de</strong>s, no mediante inversiones y <strong>de</strong>strucciones<br />
absurdas, como las <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s embalses y trasvases, o cambios<br />
<strong>de</strong> cultivos que a la larga son inviables, pues sus costes económicos,<br />
ecológicos y sociales jamás podrán ser amortizados.<br />
Fom<strong>en</strong>tando las producciones locales, por ejemplo <strong>en</strong> Castilla y León<br />
que hablamos antes esos cereales capaces <strong>de</strong> producir el pan más rico<br />
<strong>de</strong>l mundo, esas leguminosas como garbanzos, l<strong>en</strong>tejas, alubias,<br />
las forrajeras como vezas, yeros, titarros, almortas, tantas varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> extinción fundam<strong>en</strong>tales para nuestra gana<strong>de</strong>ría, y que a<strong>de</strong>más<br />
contribuy<strong>en</strong> a mejorar los suelos y a que sobrevivan las avutardas, los<br />
árboles frutales, como manzanos, ciruelos, melocotoneros y perales,<br />
los alm<strong>en</strong>dros que finalm<strong>en</strong>te respetaron los comuneros, pues eran<br />
agricultores y se negaron a cumplir la ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> talarlos, que el trabajo<br />
que costó plantarlos fue el único mal que hicieron. Otra vez la sabiduría<br />
antigua <strong>de</strong>l campesino <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose a los criterios oportunistas<br />
<strong>de</strong>l jefecillo <strong>de</strong> turno.<br />
212 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
Aquí, <strong>en</strong> el País Vasco, existe también una gran riqueza <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> manzanos, o <strong>de</strong> alubias, incluso <strong>de</strong> maíces y patatas a pesar<br />
<strong>de</strong> ser estos cultivos relativam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rnos, posteriores al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> América. Es muy peligroso que nos v<strong>en</strong>gan con una<br />
semilla o una variedad milagrosa, mucho más productiva apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
y que int<strong>en</strong>te sustituir a todas las <strong>de</strong>más. La gran riqueza está<br />
<strong>en</strong> la diversidad, <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes producciones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una misma<br />
especie o incluso <strong>de</strong> una misma variedad, porque precisam<strong>en</strong>te esa<br />
diversidad, esa adaptación a cada difer<strong>en</strong>te valle, a cada difer<strong>en</strong>te exposición,<br />
a una zona más calurosa, o a una zona más sombreada, a<br />
un suelo más ácido, más ar<strong>en</strong>oso, más calizo, más o m<strong>en</strong>os fértil, es<br />
lo que nos da la riqueza, la capacidad <strong>de</strong> respuesta fr<strong>en</strong>te al cambio<br />
climático, ante una plaga o una <strong>en</strong>fermedad. La falta <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una variedad <strong>de</strong>terminada pue<strong>de</strong> suplirse siempre que t<strong>en</strong>gamos<br />
otra próxima que pueda mejorarla, y precisam<strong>en</strong>te por ello los injertos<br />
suel<strong>en</strong> hacerse sobre varieda<strong>de</strong>s silvestres, adaptadas al medio natural<br />
durante mucho más tiempo que las cultivadas. También el consumidor<br />
<strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r elegir y comparar, pues para los gustos se han hecho<br />
los sabores, los aromas, las formas y los colores. La mejor sidra<br />
se hace con diez o quince varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manzana distintas y el vino<br />
<strong>en</strong> Europa hubiera <strong>de</strong>saparecido, si no hubieran existido cepas americanas<br />
resist<strong>en</strong>tes a la plaga <strong>de</strong> la filoxera. Como estos hay muchos<br />
otros ejemplos, y por tanto saber conservar esa diversidad, no sólo silvestre,<br />
sino también <strong>de</strong> plantas cultivadas y especies gana<strong>de</strong>ras autóctonas<br />
como se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el País Vasco con las ovejas lacha<br />
y carranza, la cabra azpigorri, el caballo pottoka o las gallinas eusko<br />
oiloa, es muy importante, <strong>en</strong> primer lugar porque son nuestras, porque<br />
las han cuidado y seleccionado durante siglos nuestros antepasados,<br />
y <strong>en</strong> segundo lugar porque no sabemos la importancia que van<br />
a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el futuro.<br />
P: En el tema <strong>de</strong> relación ganado - gestión <strong>de</strong> espacios naturales,<br />
creo que existe una cierta cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> algunos gestores y técnicos <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que el ganado pue<strong>de</strong> plantear un fuerte <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tor -<br />
no, es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> conservar mejor la naturaleza y la diversi -<br />
dad biológica pue<strong>de</strong>, si supera la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> ese terr<strong>en</strong>o o<br />
<strong>de</strong> ese pastizal, por así <strong>de</strong>cirlo, esquilmar. Creo que es una i<strong>de</strong>a bas -<br />
tante ext<strong>en</strong>dida y que contradice lo que ha dicho usted <strong>en</strong> concreto.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 213
J.G.: Si se superase la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o, el efecto<br />
<strong>de</strong>l ganado podría ser ciertam<strong>en</strong>te muy negativo, y es un riesgo real<br />
<strong>en</strong> la actualidad <strong>de</strong>bido a las subv<strong>en</strong>ciones y a las primas <strong>de</strong> la<br />
Unión Europea que recib<strong>en</strong> los gana<strong>de</strong>ros por vacas nodrizas, ovejas<br />
y cabras, como ya hemos com<strong>en</strong>tado antes. Existe una gran picaresca<br />
y muchos especuladores, que jamás fueron gana<strong>de</strong>ros, compran la<br />
mayor cantidad posible <strong>de</strong> ganado barato <strong>en</strong> muy malas condiciones,<br />
para t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>recho a las subv<strong>en</strong>ciones. Se está empleando el ganado<br />
incluso para blanquear dinero negro, <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s negocios inmobiliarios<br />
o incluso <strong>de</strong>l narcotráfico, como hemos comprobado <strong>en</strong> zonas limítrofes<br />
a Galicia. Pero el bu<strong>en</strong> gana<strong>de</strong>ro nunca superaría la capacidad<br />
<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l territorio, pues sabe que siempre <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er algo<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l óptimo, <strong>de</strong> lo que el terr<strong>en</strong>o podría soportar, pues no se trata<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er excesivas cabezas, sino <strong>de</strong> que estén bi<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tadas,<br />
que sean productivas, que d<strong>en</strong> leche, que se cubran, que t<strong>en</strong>gan todos<br />
los años sus terneros, sus cor<strong>de</strong>ros, sus cabritos, que no perezcan<br />
<strong>en</strong> una temporada <strong>de</strong> condiciones climáticas adversas. Ahora<br />
bi<strong>en</strong>, las primas por cabeza pued<strong>en</strong> distorsionar esto, y a<strong>de</strong>más están<br />
elevando artificialm<strong>en</strong>te el precio <strong>de</strong> los pastos <strong>en</strong> muchas comarcas,<br />
por lo que los verda<strong>de</strong>ros gana<strong>de</strong>ros profesionales suel<strong>en</strong> oponerse a<br />
este tipo <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones, y reclaman que se apliqu<strong>en</strong> para mejoras<br />
<strong>de</strong> pastos, arreglo <strong>de</strong> establos, mayor saneami<strong>en</strong>to o ayudas a la comercialización.<br />
Respecto a la gestión <strong>de</strong> los espacios naturales, p<strong>en</strong>semos que todos<br />
los que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> nuestro país, incluso los apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te más<br />
salvajes, como Covadonga, Or<strong>de</strong>sa, Doñana,Monfragüe, Cabañeros,<br />
etc., todos ellos han sido protegidos cuando t<strong>en</strong>ían gran cantidad <strong>de</strong><br />
ganado, era el ganado el que había mo<strong>de</strong>lado esos paisajes y conservado<br />
su riqueza <strong>en</strong> fauna silvestre. ¿Quién se imagina el parque <strong>de</strong><br />
Covadonga sin vacas, sin ovejas o sin cabras cuando sube a los lagos?.<br />
Aquello sería un monte <strong>de</strong> tojos o <strong>de</strong> brezos, inhóspito, don<strong>de</strong><br />
no podría vivir ninguna <strong>de</strong> las especies más valiosas <strong>de</strong>l parque como<br />
puedan ser el rebeco, el oso, el urogallo, la perdiz pardilla, las chovas<br />
piquigualdas o las liebres <strong>de</strong> montaña, que luego caza el águila real.<br />
En Or<strong>de</strong>sa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se prohibió el pastoreo <strong>de</strong> vacas han <strong>de</strong>saparecido<br />
varias especies <strong>de</strong> mariposas, al extinguirse sus plantas nutricias,<br />
y también se han extinguido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el búcaro, la cabra<br />
214 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
montés pir<strong>en</strong>aica, a pesar <strong>de</strong> haberse adoptado medidas protectoras.<br />
Quizá tuviera alguna relación ecológica muy antigua con el uro, el toro<br />
salvaje que pastaba durante el verano <strong>en</strong> aquellas montañas. En<br />
Doñana, nuestro parque nacional más famoso internacionalm<strong>en</strong>te, refugio<br />
<strong>de</strong> linces y <strong>de</strong> águilas imperiales, con colonias <strong>de</strong> garzas y ci<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> miles <strong>de</strong> anátidas y limícolas invernantes, ¿quién se imagina<br />
las marismas sin las vacas mostr<strong>en</strong>cas, sin las yeguas andaluzas, y<br />
sin todo el ganado que hay allí?.<br />
Existe sin duda una lucha <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro con el técnico o con el<br />
guarda forestal, que está perdi<strong>en</strong>do el gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> cierto modo por la<br />
incultura o falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> muchos gestores.<br />
Como se suele <strong>de</strong>cir con cierta razón, tras su protección los espacios<br />
naturales más valiosos, como los parques nacionales, se conviert<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> parking nacionales, y los gana<strong>de</strong>ros son sustituidos por ing<strong>en</strong>ieros<br />
y funcionarios. Era un paraje muy bu<strong>en</strong>o, pero está muy castigado por<br />
los ing<strong>en</strong>ieros, es otra queja habitual. Habría que darle la vuelta a ese<br />
tema, tan injusto <strong>en</strong> muchos casos, colaborando abierta y eficazm<strong>en</strong>te<br />
pues la gana<strong>de</strong>ría es fundam<strong>en</strong>tal para conservar la mayoría <strong>de</strong> estos<br />
ecosistemas, lo que tampoco quiere <strong>de</strong>cir dar carta blanca al gana<strong>de</strong>ro.<br />
Ti<strong>en</strong>e que haber unas cargas gana<strong>de</strong>ras que coincidirán seguram<strong>en</strong>te<br />
con las tradicionales, no con las mo<strong>de</strong>rnas sino con las tradicionales.<br />
En las propias ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> los pueblos y <strong>en</strong> las propias<br />
legislaciones que controlaban el acceso <strong>de</strong> los ganados a los pastos<br />
solía figurar <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong>te “tal paraje, 600 cabezas <strong>de</strong> lanar, o 15 cabezas<br />
<strong>de</strong> ganado mayor”. Quizá se puedan mant<strong>en</strong>er algunas más,<br />
pero el número que figuraba históricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los aprovechami<strong>en</strong>tos<br />
tradicionales, correspondía exactam<strong>en</strong>te con la carga óptima,<br />
y eso era compatible con la fauna salvaje. ¿Cuándo había más osos,<br />
ahora o hace 50 años?, ¿cuándo había más ganado y más g<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el campo, ahora o hace 50 años?. Había <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral mucho más ganado<br />
y más gana<strong>de</strong>ros hace 50 años, y había también más fauna silvestre,<br />
aunque m<strong>en</strong>os ciervos y jabalíes, tan dañinos para los pastos<br />
y la agricultura tradicional.<br />
Otra cosa es que los gana<strong>de</strong>ros d<strong>en</strong> problemas, lo que por supuesto<br />
es cierto, se quejan <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> sus pastos mil<strong>en</strong>arios,<br />
<strong>de</strong> que se gaste el dinero público <strong>en</strong> hacer cortafuegos y <strong>en</strong> plan-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 215
tar pinares mi<strong>en</strong>tras a los vecinos no les hac<strong>en</strong> un acceso a su cabaña,<br />
o no les han mejorado la vivi<strong>en</strong>da para que no sigan <strong>en</strong> condiciones<br />
paleolíticas y pueda subir a vivir con ellos la familia. Ya he com<strong>en</strong>tado<br />
insist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que el principal b<strong>en</strong>eficiario <strong>de</strong> las inversiones<br />
públicas ti<strong>en</strong>e que ser el paisano, la sociedad rural, y no una empresa<br />
extraña o los domingueros que van al campo cuatro días. Es indignante<br />
ver <strong>en</strong> cualquier espacio protegido como los gestores se gastan<br />
el presupuesto <strong>en</strong> carteles <strong>de</strong>scomunales, que el día sigui<strong>en</strong>te<br />
amanec<strong>en</strong> <strong>de</strong>strozados o ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> pintadas, o <strong>en</strong> áreas recreativas<br />
horrorosas, un aparcami<strong>en</strong>to con cuatro bancos y mesas para comer<br />
la tortilla y la lata <strong>de</strong> sardinas. Esto significa un <strong>de</strong>rroche económico,<br />
una alteración paisajística, un problema ambi<strong>en</strong>tal por acumulación <strong>de</strong><br />
basuras y <strong>de</strong> personas y vehículos <strong>en</strong> zonas s<strong>en</strong>sibles, una usurpación<br />
<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os públicos para los vecinos y para los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> la<br />
zona, e incluso la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>torno, <strong>en</strong> la fonda o <strong>en</strong> el hostal familiar, don<strong>de</strong> los visitantes acudían<br />
antes a tomarse la cerveza, o una sopa <strong>de</strong> alubias, o el filete con<br />
patatas, y si estaban a gusto se quedaban a dormir y a jugar la partida,<br />
compraban algún recuerdo y unas postales. Ahora se van al aparcami<strong>en</strong>to,<br />
duerm<strong>en</strong> <strong>en</strong> la caravana y <strong>de</strong>jan <strong>en</strong> el campo sólo la basura<br />
y las latas vacías <strong>de</strong>l hipermercado, que quizá sea <strong>de</strong> la misma empresa<br />
multinacional que ha construido el área recreativa. Esta misma<br />
inversión habría sido muy útil para hacer un abreva<strong>de</strong>ro, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más<br />
criarían las salamandras, los tritones o los sapos; para hacer un<br />
refugio para que la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l campo y los propios visitantes, para que<br />
si les pilla una torm<strong>en</strong>ta puedan cobijarse, y con un hueco <strong>en</strong> el tejado<br />
para que crí<strong>en</strong> los cárabos o los murciélagos; para haber mejorado<br />
una s<strong>en</strong>da muy útil para los vecinos, para reg<strong>en</strong>erar talu<strong>de</strong>s, para<br />
corregir <strong>en</strong> fin tantas <strong>de</strong>gradaciones cometidas <strong>en</strong> tiempos anteriores<br />
y no para aum<strong>en</strong>tarlas. La situación es realm<strong>en</strong>te muy triste pero, tan<br />
ilógica y tan absurda, que esperemos que se pueda corregir <strong>en</strong> poco<br />
tiempo.<br />
P: En mi opinión los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> día no son nada b<strong>en</strong>e -<br />
ficiosos para el medio ambi<strong>en</strong>te, por ejemplo <strong>en</strong> Aralar creo que abo -<br />
nan químicam<strong>en</strong>te con avioneta el suelo. Los pastores son los prime -<br />
ros <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong>l lobo, <strong>de</strong>l que queda <strong>en</strong> Vizcaya y Álava, son los que<br />
están pinchando para acabar con ellos. En el monte Jaizkibel, son los<br />
216 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
causantes <strong>de</strong> que allí haya inc<strong>en</strong>dios cada año, está todo el monte<br />
<strong>de</strong>startalado. Estoy <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que la gana<strong>de</strong>ría trashumante es<br />
b<strong>en</strong>eficiosa, pero ahora mismo, los que andan por aquí con ovejas no<br />
son ni pastores, <strong>de</strong>jan las ovejas abandonadas porque dic<strong>en</strong> que tie -<br />
n<strong>en</strong> que dormir <strong>en</strong> casa.<br />
J.G.: Ti<strong>en</strong>e usted mucha razón <strong>en</strong> lo que dice, pero yo creo que se<br />
pued<strong>en</strong> evitar gran parte <strong>de</strong> esos problemas. Que los pastores quieran<br />
dormir <strong>en</strong> su casa es muy lógico, pero hoy día hay vehículos como<br />
las motos o coches todo terr<strong>en</strong>o, que mucha g<strong>en</strong>te usa <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />
y que es muy razonable que el pastor o el gana<strong>de</strong>ro también<br />
puedan utilizar <strong>en</strong> el campo para ir y volver <strong>de</strong> su trabajo. El hecho <strong>de</strong><br />
que se <strong>de</strong>je el ganado sólo por las noches tampoco <strong>de</strong>bería suponer<br />
un riesgo adicional. Nosotros usamos <strong>en</strong> estos casos unos rediles parecidos<br />
a los tradicionales pero eléctricos, con una pequeña batería<br />
solar o por pilas que evita que el lobo pueda atacar al ganado, por la<br />
<strong>de</strong>scarga eléctrica que recibe. A<strong>de</strong>más están los perros mastines, que<br />
son una magnífica <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa fr<strong>en</strong>te al lobo, fr<strong>en</strong>te a perros asilvestrados<br />
o incluso contra los cuatreros. Respecto a las quemas, muchas podrían<br />
evitarse mejorando mediante <strong>de</strong>sbroces los pastizales, y prohibi<strong>en</strong>do<br />
luego rigurosam<strong>en</strong>te la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l ganado <strong>en</strong> las zonas quemadas.<br />
Hoy día hay maquinaria magnífica para <strong>de</strong>sbrozar, sin problemas<br />
para los suelos ni ecosistemas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tractores con cuchillas<br />
hasta pequeñas motosegadoras manuales.<br />
Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r justificarlas, hay que <strong>de</strong>sterrar también la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que todas las quemas son negativas. En la p<strong>en</strong>ínsula ha habido una<br />
cultura <strong>de</strong>l fuego durante muchos siglos, y probablem<strong>en</strong>te esas tribus<br />
<strong>de</strong> Atapuerca <strong>de</strong> hace casi un millón <strong>de</strong> años ya utilizaban los inc<strong>en</strong>dios<br />
para conseguir más fácilm<strong>en</strong>te comida y para atraer la caza hacia<br />
los r<strong>en</strong>uevos <strong>de</strong>l arbolado y <strong>de</strong>l pastizal. Palabras muy antiguas<br />
como brañas y bustios, son topónimos tradicionales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> quemar.<br />
Muchas <strong>de</strong> nuestras plantas, alguna <strong>de</strong> las más valiosas, más<br />
nutritivas, están adaptadas a los inc<strong>en</strong>dios y sus semillas necesitan<br />
un cierto cal<strong>de</strong>ami<strong>en</strong>to por efecto <strong>de</strong>l fuego para abrirse y germinar<br />
mejor. El fuego es perjudicial cuando quema el mantillo, el humus <strong>de</strong>l<br />
suelo, o cuando se propaga a una zona valiosa, o a una masa arbustiva<br />
o forestal que interesaba conservar, cuando <strong>de</strong>ja el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>s-<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 217
provisto <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a la lluvia y el vi<strong>en</strong>to. Pero pue<strong>de</strong> ser también<br />
un elem<strong>en</strong>to muy positivo, rápido, eficaz y barato, para mejorar<br />
pastizales <strong>de</strong>gradados, para la diversificación <strong>de</strong> biotopos, o incluso<br />
como cortafuegos, para evitar riesgos más graves al arbolado o a los<br />
ecosistemas. En esto, como <strong>en</strong> tantas otras cosas, <strong>de</strong>beríamos cooperar<br />
la Administración y los gana<strong>de</strong>ros, haci<strong>en</strong>do por ejemplo quemas<br />
controladas <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero o <strong>en</strong> febrero, cuando el suelo está frío y húmedo,<br />
cuando no hay peligro <strong>de</strong> que se queme el mantillo, ni las semillas<br />
y raíces <strong>de</strong>l suelo, cuando no se afecta al resto <strong>de</strong> la vegetación.<br />
Haci<strong>en</strong>do primero unas rozas perimetrales, que impidan al fuego<br />
propagarse por don<strong>de</strong> no <strong>de</strong>be, y con g<strong>en</strong>te sufici<strong>en</strong>te para su control,<br />
<strong>en</strong> los días <strong>de</strong> invierno sin vi<strong>en</strong>to podríamos estar mejorando miles <strong>de</strong><br />
hectáreas <strong>de</strong> pastos, recuperando ecosistemas <strong>de</strong>gradados y evitando<br />
<strong>de</strong> forma racional muchos inc<strong>en</strong>dios que luego serán terribles, incontrolables,<br />
durante los meses <strong>de</strong> verano.<br />
Fertilizar con avioneta es otro inv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Administración, <strong>de</strong> algún<br />
funcionario astuto, y <strong>de</strong>biera prohibirse <strong>de</strong> inmediato por su gran<br />
impacto ambi<strong>en</strong>tal, con niveles insoportables <strong>de</strong> ruido, <strong>de</strong>rroche <strong>de</strong><br />
combustible, contaminación, riesgos para la fauna y para el suelo,<br />
pues afecta por ejemplo al metabolismo <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o por parte <strong>de</strong> las<br />
leguminosas. Los gana<strong>de</strong>ros abonamos maja<strong>de</strong>ando o redileando con<br />
nuestros rebaños, que estercolan así el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una forma natural<br />
e insuperable. Por el precio <strong>de</strong> la avioneta, el piloto, el combustible, el<br />
abono químico, los seguros y <strong>de</strong>más, cualquier gana<strong>de</strong>ro se comprometería<br />
sin duda a maja<strong>de</strong>ar esos terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una forma mucho más<br />
eficaz y ecológica, produci<strong>en</strong>do quesos y cor<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> contaminación.<br />
En fin, que la Administración <strong>de</strong>be colaborar con el gana<strong>de</strong>ro<br />
siempre que sea positivo para la sociedad y el medio ambi<strong>en</strong>te, pero<br />
no <strong>de</strong>be satisfacer tampoco peticiones caprichosas o que sean negativas<br />
para el <strong>en</strong>torno.<br />
Finalm<strong>en</strong>te hay que hablar <strong>de</strong>l lobo, el gran <strong>en</strong>emigo, la bestia negra<br />
y la pesadilla para el gana<strong>de</strong>ro, pero <strong>en</strong> cambio para otra parte <strong>de</strong><br />
la sociedad el gran <strong>en</strong>canto y misterio el monte, el último símbolo <strong>de</strong><br />
la libertad y <strong>de</strong> la naturaleza salvaje sin domesticar. Algunas <strong>de</strong> las soluciones<br />
para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r al ganado <strong>de</strong>l lobo ya las he com<strong>en</strong>tado, como<br />
los rediles eléctricos y los mastines, pero <strong>en</strong> todo caso los daños que<br />
puedan producir <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser in<strong>de</strong>mnizados g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te. No se pue-<br />
218 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
d<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er lobos a costa solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros, que a lo peor ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
que contribuir con 50 ó 60 ovejas el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l lobo, o<br />
con 5 ó 10 becerros o potrillos, lo que supone casi todos sus b<strong>en</strong>eficios<br />
<strong>de</strong>l año, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> terribles disgustos y mucho trabajo adicional,<br />
mi<strong>en</strong>tras la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s quiere conservar al lobo, pero sin<br />
molestarse y sin pagar un duro por ello. Se <strong>de</strong>be crear un seguro agrario<br />
o algún sistema por el que, <strong>de</strong> una manera muy eficaz, quizá lo mejor<br />
sea a través <strong>de</strong> las asociaciones ecologistas o <strong>de</strong> los veterinarios,<br />
el gana<strong>de</strong>ro pueda ser comp<strong>en</strong>sado por esos daños <strong>de</strong> forma rápida<br />
y cómoda. Yo creo que incluso sin t<strong>en</strong>er daños, los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>berían<br />
ser gratificados por mant<strong>en</strong>er ganado <strong>en</strong> zona <strong>de</strong> lobos, ya que les<br />
supone un esfuerzo adicional <strong>en</strong> cuanto a la <strong>de</strong>dicación personal, a t<strong>en</strong>er<br />
instalaciones como cercados y majadas, a t<strong>en</strong>er perros mastines,<br />
que son caros y com<strong>en</strong> mucho. En la Edad Media, los mastines eran<br />
obligatorios <strong>en</strong> los rebaños y colm<strong>en</strong>ares para evitar daños <strong>de</strong> lobos y<br />
osos, y yo he propuesto <strong>en</strong> la Comisión Europea que los mastines se<br />
valor<strong>en</strong> <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido igual que <strong>en</strong> el Siglo XIII, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> cinco<br />
ovejas <strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante, lo que supondría una subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> unas 20.000<br />
pesetas al año por cada perro. Debería haber una prima especial por<br />
ser gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> zona <strong>de</strong> lobo, lo que evitaría muchas injusticias y problemas.<br />
En todo caso, las dificulta<strong>de</strong>s que puedan g<strong>en</strong>erar los gana<strong>de</strong>ros<br />
<strong>de</strong>bemos resolverlas con s<strong>en</strong>sibilidad y afecto, como tantos<br />
otros retos mucho más complejos <strong>de</strong> cada día, pero mucho peor sería<br />
suprimir radicalm<strong>en</strong>te la gana<strong>de</strong>ría, como se ha hecho <strong>en</strong> tantas comarcas<br />
don<strong>de</strong> ahora los efectos culturales, económicos, sociales y<br />
ecológicos están si<strong>en</strong>do terribles para el campo, para provincias <strong>en</strong>teras.<br />
P: ¿Sería compatible el turismo a pie o a caballo con la trashu -<br />
mancia por las cañadas?.<br />
J.G.: Sí, pi<strong>en</strong>so que ese turismo es totalm<strong>en</strong>te compatible, siempre<br />
que exista un mínimo respeto por el pastor para no estorbarle <strong>en</strong> el<br />
manejo <strong>de</strong> su rebaño, no espantárselo si está comi<strong>en</strong>do o sesteando,<br />
sobre todo si llevamos perros, que <strong>en</strong> el campo es imprescindible llevar<br />
muy controlados. El turismo cultural o ver<strong>de</strong>, para conocer la historia<br />
o naturaleza <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes comarcas, es quizá una <strong>de</strong> las formas<br />
más prácticas y eficaces para dinamizar socialm<strong>en</strong>te muchos<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 219
pueblos <strong>de</strong>sconocidos, que ahora están medio abandonados, para comercializar<br />
sus producciones o para g<strong>en</strong>erar ingresos complem<strong>en</strong>tarios<br />
importantes a sus vecinos. P<strong>en</strong>semos la importancia <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong>l Camino <strong>de</strong> Santiago por ejemplo, y nuestra red <strong>de</strong> cañadas<br />
multiplica estas posibilida<strong>de</strong>s infinitam<strong>en</strong>te, porque a cada pueblo <strong>de</strong><br />
la p<strong>en</strong>ínsula llega algún camino gana<strong>de</strong>ro, incluso al extremo sur <strong>de</strong><br />
Portugal, al Algarve, don<strong>de</strong> los pastores llegaban con sus rebaños incluso<br />
<strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> guerras y conflictos fronterizos <strong>en</strong>tre los dos reinos<br />
p<strong>en</strong>insulares. Pero también para este uso turístico son necesarios<br />
los rebaños, pues las cañadas <strong>de</strong>saparecerían cegadas por el matorral<br />
si no se paciera, si las ovejas no cumplies<strong>en</strong> su función <strong>de</strong> segadora<br />
y abonadora que va mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la hierba. Los caballos <strong>de</strong> los<br />
excursionistas por ejemplo no hac<strong>en</strong> cañada, simplem<strong>en</strong>te hac<strong>en</strong> una<br />
vereda o un camino, sin mant<strong>en</strong>er esos 50 ó 100 metros <strong>de</strong> anchura<br />
fundam<strong>en</strong>tales para la trashumancia <strong>de</strong>l ganado.<br />
Por otra parte, todo lo que sea un turismo cultural, que va a conocer<br />
los problemas <strong>de</strong> esos gana<strong>de</strong>ros, que va a convivir con ellos,<br />
también es muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. El propio turista que va por las cañadas<br />
consume sus productos, porque te compra un cor<strong>de</strong>ro, un queso, un<br />
litro <strong>de</strong> leche, una cayada o te pi<strong>de</strong> que le traigas tal cosa la próxima<br />
vez que vuelvas. Creo que es un turismo muy compatible con la trashumancia<br />
y con todo el mo<strong>de</strong>lo que hemos expuesto. Veranear hace<br />
50 años, los que t<strong>en</strong>íamos ese privilegio, consistía <strong>en</strong> ir a trabajar<br />
cambiando <strong>de</strong> vida, era ir a ayudar <strong>en</strong> la siega, <strong>en</strong> la hierba, <strong>en</strong> la recolección,<br />
<strong>en</strong> la trilla, cada uno <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> nuestras posibilida<strong>de</strong>s.<br />
Pero era un turismo activo, unas vacaciones útiles, tipo campo <strong>de</strong><br />
trabajo como los que organizamos nosotros también ahora, don<strong>de</strong> los<br />
niños plantan árboles, arreglan pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> piedra, construy<strong>en</strong> majadas,<br />
riegan viveros o apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> romances y canciones. Otro nivel sería<br />
el <strong>de</strong> la cooperación internacional, tipo médicos sin fronteras, don<strong>de</strong><br />
cada vez participan más jóv<strong>en</strong>es españoles, realizando una labor<br />
admirable y <strong>de</strong> gran importancia para el futuro. Des<strong>de</strong> el respeto y la<br />
compr<strong>en</strong>sión, y no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superioridad y el abuso, como tantas veces<br />
ha ocurrido hasta ahora.<br />
P: Es tan poético y tan bonito lo que nos ha contado, pero por otro<br />
lado veo como está evolucionando nuestra sociedad, se está <strong>de</strong>spo -<br />
blando el campo, se está conc<strong>en</strong>trando todo <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s, el bombar -<br />
220 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
<strong>de</strong>o <strong>de</strong> la Unión Europea, lo que llega por los periódicos y la televisión,<br />
y hay tal distancia <strong>en</strong>tre esta utopía tan poética y la dura realidad <strong>de</strong><br />
directivas europeas ¿por qué caminos t<strong>en</strong>dría que evolucionar todo<br />
para que se corrigiera esa t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a nivel <strong>de</strong>l Estado, a nivel <strong>de</strong> edu -<br />
cación?, ¿dón<strong>de</strong> habría que poner los puntos fuertes para que eso se<br />
corrigiera, <strong>en</strong> el caso i<strong>de</strong>al?, ¿cómo ve el futuro <strong>de</strong> aquí a 15 años?.<br />
J.G.: Creo que lo acaba <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar usted, la educación. La educación<br />
es fundam<strong>en</strong>tal, pero una educación abierta, que fom<strong>en</strong>te el<br />
respeto hacia nuestro <strong>en</strong>torno, el aire, el agua, el suelo, la vida, hacia<br />
las opiniones y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más. Que fom<strong>en</strong>te nuestra responsabilidad<br />
social y valore el trabajo honrado, útil para todos, combinando<br />
conocimi<strong>en</strong>tos elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> historia, matemáticas, geografía<br />
o ecología para la práctica diaria. Jamás olvidaré el com<strong>en</strong>tario angustiado<br />
<strong>de</strong> una pastora que, asomada al amanecer a la puerta <strong>de</strong> su<br />
majada, veía alejarse a sus hijos <strong>de</strong> 6 y 8 años <strong>de</strong> edad arrastrando<br />
unas pesadas carteras hacia el transporte escolar, y exclamó:<br />
Pobrecines, t<strong>en</strong>er que pasar ahora todo el día <strong>en</strong> la escuela, cuando<br />
más falta hace que apr<strong>en</strong>dan. Es la otra visión el problema, el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la cultura rural con la urbana. En los Ancares <strong>de</strong> León, <strong>en</strong><br />
Balouta, hubo reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un verda<strong>de</strong>ro levantami<strong>en</strong>to popular al<br />
negarse los padres a que sus hijos marchas<strong>en</strong> a la cabecera <strong>de</strong> comarca<br />
para recibir la educación, evitando que se <strong>de</strong>sligas<strong>en</strong> <strong>de</strong> la cultura<br />
familiar y creo que lo resolvieron contratando profesores particulares.<br />
Sería muy importante que hubiera una clara difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre una<br />
formación cultural amplia, más o m<strong>en</strong>os tradicional y que hoy pue<strong>de</strong><br />
incluso trasmitirse fácilm<strong>en</strong>te a distancia con la tecnología mo<strong>de</strong>rna,<br />
con la otra <strong>en</strong>señanza práctica, que podrían impartir incluso los propios<br />
familiares, <strong>de</strong>dicando media jornada a activida<strong>de</strong>s relacionadas<br />
con la forma <strong>de</strong> vida, las profesiones y oficios más característicos <strong>de</strong><br />
cada pueblo, <strong>de</strong> cada comarca. Hoy día, <strong>en</strong> las escuelas se forma a<br />
los niños para ser arquitectos o ing<strong>en</strong>ieros, abogados o médicos, o incluso<br />
para el <strong>de</strong>sempleo, pero no para ser agricultores o gana<strong>de</strong>ros,<br />
pescadores o artesanos, cuando tan importante es contar con bu<strong>en</strong>os<br />
profesionales <strong>de</strong> esos oficios. En esta situación es muy lógico que los<br />
jóv<strong>en</strong>es emigr<strong>en</strong> y se vayan <strong>de</strong>l campo, porque le falta amar, conocer<br />
y valorar esa cultura, s<strong>en</strong>tir el orgullo <strong>de</strong> trasmitirla y ser parte <strong>de</strong> ella.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 221
Sobre todo las chicas se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy explotadas y marginadas <strong>en</strong> el<br />
medio rural, fr<strong>en</strong>te a las comodida<strong>de</strong>s y el ambi<strong>en</strong>te social <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s,<br />
por lo que son las primeras <strong>en</strong> marcharse, g<strong>en</strong>erando un problema<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to muy gran<strong>de</strong>. Muchos <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong><br />
nuestras montañas son millonarios solteros, mozos viejos cond<strong>en</strong>ados<br />
a <strong>de</strong>saparecer junto con sus explotaciones <strong>en</strong> pocos años. Han sido<br />
tristem<strong>en</strong>te famosas las caravanas <strong>de</strong> mujeres organizadas por los<br />
hombres solteros <strong>de</strong> varios <strong>de</strong> estos pueblos <strong>de</strong> montaña, sin éxito<br />
apar<strong>en</strong>te.<br />
Es muy importante por todo ello que las familias <strong>de</strong>l campo vivan<br />
dignam<strong>en</strong>te, pero aún más que se les valore socialm<strong>en</strong>te, que no existan<br />
agravios laborales fr<strong>en</strong>te a los habitantes <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s. Uno <strong>de</strong><br />
los principales objetivos <strong>de</strong> nuestro proyecto <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido ha sido<br />
revitalizar la figura <strong>de</strong>l pastor, reconocer lo que significa su trabajo, su<br />
amplísimo nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, tanto <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l ganado, <strong>de</strong> saber<br />
llevar el rebaño <strong>en</strong> cada época a los parajes más a<strong>de</strong>cuados, las<br />
plantas medicinales o las que pued<strong>en</strong> resultar peligrosas, valorar las<br />
condiciones <strong>de</strong>l clima, improvisar ante tantas situaciones imprevistas,<br />
curtir los cueros, tallar la ma<strong>de</strong>ra, rem<strong>en</strong>dar con la misma naturalidad<br />
un pantalón <strong>de</strong>scosido que una herida, <strong>de</strong>tectar y curar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> construcción para po<strong>de</strong>r reparar o construir una cabaña,<br />
un establo o un gallinero, domar, cargar o herrar una caballería,<br />
educar los perros y los mansos, llevar la contabilidad <strong>de</strong> la explotación,<br />
los ingresos y gastos, el saneami<strong>en</strong>to, las obligaciones legales<br />
<strong>de</strong> cartillas y guías gana<strong>de</strong>ras, negociar las comprav<strong>en</strong>tas y, a<strong>de</strong>más,<br />
preparar la comida. La gastronomía <strong>de</strong> los pastores, con elem<strong>en</strong>tos<br />
muy s<strong>en</strong>cillos, es importantísima. Podríamos casi <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong>tre la<br />
cocina <strong>de</strong> los pescadores y la <strong>de</strong> los pastores están hoy día las aportaciones<br />
más interesantes <strong>de</strong> la cultura gastronómica <strong>de</strong> nuestro país,<br />
y tanto a nivel <strong>de</strong> su elaboración como la <strong>de</strong> aportar los alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
alta calidad necesarios para ello. Su mayor problema ahora mismo es<br />
casarse y que sus hijos sigan si<strong>en</strong>do gana<strong>de</strong>ros.<br />
¿Cómo <strong>de</strong>beríamos evolucionar <strong>en</strong> los próximos 15 años?. Ante<br />
todo creo que con un gran respeto hacia las culturas que hoy día son<br />
minoritarias, o que están m<strong>en</strong>os ext<strong>en</strong>didas o ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or capacidad<br />
<strong>de</strong> presión política o social. Pero también aprovechando correctam<strong>en</strong>te<br />
los recursos naturales y económicos, que son limitados, y todo es-<br />
222 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
to con urg<strong>en</strong>cia, porque los plazos para corregir los errores se nos están<br />
acabando. Des<strong>de</strong> esa educación más amplia, más universal <strong>de</strong> la<br />
que hablábamos antes, valorar la importancia <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />
la población rural, <strong>de</strong> su territorio, <strong>de</strong> sus paisajes y <strong>de</strong> sus aprovechami<strong>en</strong>tos<br />
tradicionales, que son los nuestros. Lograr que nuestros<br />
agricultores y gana<strong>de</strong>ros t<strong>en</strong>gan el nivel sufici<strong>en</strong>te como para que sus<br />
productos sean los mejores y los <strong>de</strong> mayor calidad posible, conseguidos<br />
<strong>de</strong> forma ecológica, sost<strong>en</strong>ible, sin <strong>de</strong>gradar el medio ambi<strong>en</strong>te ni<br />
los ecosistemas y contribuy<strong>en</strong>do a <strong>en</strong>riquecer la diversidad biológica.<br />
Sin <strong>de</strong>jarse embaucar por la agroindustria <strong>de</strong> las hormonas, los pesticidas,<br />
los productos transgénicos y la maquinaria, y colaborando activam<strong>en</strong>te<br />
a nivel internacional para lograr un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible análogo<br />
<strong>en</strong> todo el mundo.<br />
Pero la única forma <strong>de</strong> llegar a ese equilibrio es que los países <strong>de</strong>sarrollados<br />
reconozcamos que hemos sobrepasado nuestra capacidad<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>rroche, <strong>de</strong> consumir cosas innecesarias, <strong>de</strong> que <strong>en</strong> Europa<br />
seamos algo más pobres económicam<strong>en</strong>te hablando, para que los países<br />
<strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo puedan ser algo más ricos. Esto no <strong>de</strong>be<br />
asumirse <strong>de</strong> forma negativa, sino <strong>en</strong> sus aspectos <strong>en</strong>riquecedores para<br />
lograr una sociedad más culta, más solidaria, con más confianza <strong>en</strong><br />
el futuro, más feliz por t<strong>en</strong>er más seguridad y m<strong>en</strong>os necesida<strong>de</strong>s.<br />
Quizá una <strong>de</strong> las épocas más fecundas <strong>de</strong> la cultura llamada occid<strong>en</strong>tal,<br />
y <strong>de</strong> la que se han apropiado los anglosajones pero que realm<strong>en</strong>te<br />
es cultura mediterránea, fue la <strong>de</strong> hace 2.500 años <strong>en</strong> la Grecia<br />
clásica. En ciuda<strong>de</strong>s - estado no mayores que <strong>Tolosa</strong>, <strong>de</strong> agricultores,<br />
gana<strong>de</strong>ros y pequeños comerciantes, don<strong>de</strong> se estudiaba la Ilíada o<br />
la Odisea, se discutía <strong>de</strong> filosofía, <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong> geografía o <strong>de</strong> matemáticas<br />
con personas como Pitagoras, Sócrates o Platón, se construían<br />
templos como los <strong>de</strong> la Acrópolis o las esculturas insuperables<br />
<strong>de</strong> Fidias o <strong>de</strong> Mirón. Hace 1000 años, nuestra Córdoba <strong>de</strong>l siglo X,<br />
<strong>de</strong> agricultores y pequeños comerciantes, era la ciudad más <strong>de</strong>sarrollada<br />
<strong>de</strong> Europa, con miles <strong>de</strong> músicos y poetas, médicos y astrónomos,<br />
historiadores, matemáticos y filósofos. ¿Cómo era la vida <strong>de</strong><br />
<strong>Tolosa</strong> hace 50 años?, ¿<strong>de</strong> qué vivía la g<strong>en</strong>te, qué cantaba, qué músicas<br />
hacían, eran más felices que ahora?. Pues seguram<strong>en</strong>te no,<br />
ahora se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más cosas pero no se es más feliz, precisam<strong>en</strong>te por<br />
esa cantidad <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s creadas totalm<strong>en</strong>te absurdas con que<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 223
nos machaca continuam<strong>en</strong>te la televisión o la publicidad más agresiva.<br />
Los que t<strong>en</strong>emos más <strong>de</strong> 50, recordamos nuestra niñez y nuestra<br />
juv<strong>en</strong>tud quizá como una época más dura, <strong>de</strong> privaciones, había que<br />
trabajar mucho, la comida a veces no era tan abundante o variada, sólo<br />
se bebían sabrosos sorbos <strong>de</strong> agua, como <strong>de</strong>cían las caseras que<br />
bajaban a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r al mercado. Pero la vida era quizá más alegre y había<br />
una mayor conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la conviv<strong>en</strong>cia, una mayor cooperación<br />
<strong>en</strong>tre los vecinos. P<strong>en</strong>sando nivel planetario, quizá t<strong>en</strong>gamos que hacer<br />
algo parecido, no irnos estas vacaciones a hoteles <strong>de</strong> lujo <strong>en</strong> Las<br />
Seychelles, Pekín o La India, contaminando aún más la atmósfera con<br />
los aviones, pero po<strong>de</strong>mos ir a conocer un pueblo próximo dando un<br />
paseo <strong>en</strong> el tr<strong>en</strong> o y<strong>en</strong>do <strong>en</strong> bicicleta, o salir <strong>en</strong> la barca <strong>de</strong> remos o<br />
<strong>de</strong> vela a pescar <strong>en</strong> la bahía. Y que nuestro ejemplo, con toda humildad,<br />
pueda servir a los restantes pueblos <strong>de</strong>l planeta.<br />
Los bosques naturales son fundam<strong>en</strong>tales para regular el clima <strong>de</strong>l planeta, conservando<br />
los suelos, la diversidad biológica, el equilibrio hídrico y los aprovechami<strong>en</strong>tos<br />
tradicionales. Sin embargo, ahora están si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>struidos <strong>en</strong> todo el mundo por intereses<br />
especulativos, como estos bosques navarros <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Itoiz, que serán inundados<br />
próximam<strong>en</strong>te por un embalse innecesario.<br />
224 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
Las reforestaciones o cultivos forestales con árboles <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to rápido, como<br />
pinos y eucaliptus, provocan habitualm<strong>en</strong>te graves alteraciones <strong>de</strong> los ecosistemas naturales,<br />
con <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> pastizales y <strong>de</strong> otros aprovechami<strong>en</strong>tos tradicionales, erosión<br />
<strong>de</strong>l suelo y contaminación <strong>de</strong> los ríos y arroyos <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca.<br />
Las activida<strong>de</strong>s tradicionales han mo<strong>de</strong>lado a lo largo <strong>de</strong>l tiempo paisajes <strong>de</strong> gran<br />
belleza, como estas costas <strong>de</strong>l Cantábrico, muy importantes para las aves migradoras<br />
europeas y para la gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva, que aprovecha <strong>en</strong> invierno las pra<strong>de</strong>ras litorales<br />
y <strong>en</strong> verano los pastizales <strong>de</strong> montaña. Estos ecosistemas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ahora<br />
am<strong>en</strong>azados por la proliferación <strong>de</strong> urbanizaciones turísticas.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 225
Nuestros ríos y arroyos son ecosistemas muy frágiles, <strong>de</strong> gran interés cultural y recreativo<br />
y don<strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong> numerosas especies <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción. Sin embargo,<br />
muchos <strong>de</strong> ellos están si<strong>en</strong>do ahora <strong>de</strong>struidos absurdam<strong>en</strong>te por las Confe<strong>de</strong>raciones<br />
Hidrográficas, precisam<strong>en</strong>te los organismos <strong>de</strong>l Estado responsables <strong>de</strong> su conservación.<br />
El pastoreo ext<strong>en</strong>sivo permite mejorar los pastos y controlar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l matorral,<br />
originando un mosaico <strong>de</strong> paisajes <strong>de</strong> gran interés que contribuye a conservar la<br />
diversidad biológica y a evitar los inc<strong>en</strong>dios forestales.<br />
226 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
La trashumancia garantiza la conservación <strong>de</strong> las vías pecuarias, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do esta<br />
red <strong>de</strong> espacios naturales que un<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí los difer<strong>en</strong>tes ecosistemas <strong>de</strong> la<br />
P<strong>en</strong>ínsula Ibérica. Se evita así el aislami<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> las especies silvestres y la<br />
<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los pastos, al a<strong>de</strong>cuar la carga gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> cada terr<strong>en</strong>o a la oferta <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong>l año.<br />
Incluso las especies apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te más salvajes, como el lince ibérico, están ligadas<br />
al pastoreo ext<strong>en</strong>sivo y a los pequeños cultivos, pues manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran diversidad<br />
<strong>de</strong> hábitats que son imprescindibles para su refugio y alim<strong>en</strong>tación.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 227
Ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> aves migradoras, como las grullas, utilizan cada año los cultivos<br />
ext<strong>en</strong>sivos y los pastizales durante su invernada <strong>en</strong> España. Gran parte <strong>de</strong> la riqueza<br />
ornitológica <strong>de</strong> toda Europa resultaría afectada si prosigue la alteración <strong>de</strong> estos<br />
terr<strong>en</strong>os para la int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> cultivos o plantaciones forestales.<br />
Actualm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> gran importancia conservar las pequeñas explotaciones agrarias<br />
familiares, pues constituy<strong>en</strong> una valiosa reserva <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos tradicionales, <strong>de</strong> razas<br />
autóctonas <strong>de</strong> ganado y <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> cultivos.<br />
228 / zumardi - CIT Usos tradicionales ....
Un turismo rural respetuoso con el medio ambi<strong>en</strong>te y con las culturas locales pue<strong>de</strong><br />
contribuir a revitalizar muchas comarcas <strong>en</strong> grave peligro <strong>de</strong> <strong>de</strong>spoblami<strong>en</strong>to, conservando<br />
sus artesanos y su arquitectura popular, revalorizando sus producciones agrarias<br />
y gana<strong>de</strong>ras y g<strong>en</strong>erando empleo cualificado <strong>en</strong> hostelería, guías <strong>de</strong> la naturaleza<br />
y otros servicios complem<strong>en</strong>tarios.<br />
Uno <strong>de</strong> los principales objetivos <strong>de</strong>l Proyecto 2001 ha sido recuperar los antiguos<br />
conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los pastores trashumantes, a punto ya <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer, y hacer esta<br />
profesión atractiva para la g<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong>, para garantizar así su conservación a largo plazo.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 229
El paso ya olvidado <strong>de</strong> los rebaños trashumantes por las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, como<br />
Madrid, contribuye a integrar culturas rurales y urbanas. Para los niños sobre todo constituye<br />
una importante experi<strong>en</strong>cia, relacionándoles con un mundo <strong>de</strong> pastores y ovejas,<br />
<strong>de</strong> mastines y lobos, <strong>de</strong> montañas y <strong>de</strong>hesas que la mayoría <strong>de</strong>sconoce.<br />
230 / zumardi - CIT Usos tradicionales ......
La red <strong>de</strong> cañadas, con una longitud <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 125.000 km. y una superficie <strong>de</strong><br />
400.000 Ha. De terr<strong>en</strong>os inali<strong>en</strong>ables, inembargables e imprescriptibles, es un patrimonio<br />
único <strong>en</strong> el mundo, cuyo orig<strong>en</strong> se remonta a tiempos prehistóricos. Relaciona <strong>en</strong>tre<br />
sí las difer<strong>en</strong>tes comarcas y espacios naturales <strong>de</strong> toda la p<strong>en</strong>ínsula, permiti<strong>en</strong>do los<br />
<strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos a larga distancia <strong>de</strong> los rebaños y <strong>de</strong> las especies silvestres.<br />
Constituye un recurso ecológico, cultural, turístico y recreativo <strong>de</strong>l máximo interés social,<br />
pero para su conservación es necesario recuperar la trashumancia y los tramos <strong>de</strong><br />
cañadas usurpados por particulares y por la propia Administración.<br />
Usos tradicionales ......<br />
zumardi - CIT / 231
232 / zumardi - CIT