30.04.2013 Views

Impacto de la industria petrolera sobre el desarrollo equitativo en ...

Impacto de la industria petrolera sobre el desarrollo equitativo en ...

Impacto de la industria petrolera sobre el desarrollo equitativo en ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

<strong>Impacto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>industria</strong> <strong>petrolera</strong> <strong>sobre</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>equitativo</strong> <strong>en</strong> cuatro zonas <strong>de</strong><br />

Huimanguillo, Tabasco<br />

Dinora Vázquez-Luna 1 , Pi<strong>la</strong>r Alberti Manzanares 1 , Jo<strong>el</strong> Zava<strong>la</strong> Cruz 2 ,<br />

Elizabeth Hernán<strong>de</strong>z Acosta 3, Migu<strong>el</strong> Escalona Maurice 1 y Ruth <strong>de</strong> C<strong>el</strong>is Carrillo 4<br />

1 Colegio <strong>de</strong> Postgraduados, Campus Montecillo. Correo <strong>el</strong>ectrónico: dinovaz@colpos.mx<br />

2 Colegio <strong>de</strong> Postgraduados, Campus Tabasco.<br />

3 Universidad Autónoma Chapingo<br />

4 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Biomédica <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte,<br />

Resum<strong>en</strong><br />

En México <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>industria</strong> <strong>petrolera</strong> ha <strong>de</strong>teriorado los su<strong>el</strong>os y los<br />

recursos naturales <strong>de</strong>l sureste <strong>de</strong>l país; sin embargo, no hay estudios que vincul<strong>en</strong> sus efectos<br />

<strong>sobre</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>equitativo</strong> <strong>de</strong> los habitantes <strong>en</strong> zonas contaminadas. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong>l trabajo fue analizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género, los efectos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>industria</strong><br />

<strong>petrolera</strong> <strong>sobre</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>equitativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> cuatro zonas <strong>de</strong> los ejidos <strong>de</strong><br />

Huimanguillo, Tabasco (Rovirosa, El Paraíso, La Ceiba y Gurría), los cuales se ubican a una<br />

distancia <strong>de</strong> 0.5, 2.5, 7 y 12 km al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> petroquímica La V<strong>en</strong>ta. Se realizaron <strong>en</strong>cuestas<br />

con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género y salud, a <strong>la</strong>s familias para investigar <strong>sobre</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contaminación. Los resultados se compararon con <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> una <strong>en</strong>trevista<br />

hecha a un médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> paternidad y <strong>la</strong> maternidad aún no se han<br />

asumido <strong>en</strong> forma equitativa. Los indicadores socioeconómicos difer<strong>en</strong>ciados por género <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pareja y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad, no fueron afectados por <strong>la</strong> cercanía o lejanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contaminación, pero sí <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas e ingresos. A<strong>de</strong>más, se <strong>en</strong>contró<br />

evi<strong>de</strong>ncia estadística que refleja un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> alérgico, lo que<br />

disminuye <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias al <strong>de</strong>jar a <strong>la</strong>s personas afectadas <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fisiológica, int<strong>el</strong>ectual, funcional y económica.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Alergias, asma, contaminación ambi<strong>en</strong>tal, género, hidrocarburos.<br />

Abstract<br />

In Mexico, national <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t based on the oil industry has affected the soils and other<br />

natural resources in the southwest of the country. There are, however, no studies linking these<br />

effects with the equitable <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of the inhabitants of the polluted zones. Therefore, the<br />

objective of this study is to analyze, from a g<strong>en</strong><strong>de</strong>r perspective, the social effects from the oil<br />

industry on the equitable <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of the families in four areas of the ejidos of<br />

Huimanguillo, Tabasco (Rovirosa, El Paraiso, La Ceiba, and Gurria), located 0.5, 2.5, 7, and<br />

12 kilometers to the south of the La V<strong>en</strong>ta petrochemical p<strong>la</strong>nt. Surveys <strong>de</strong>signed with a<br />

g<strong>en</strong><strong>de</strong>r- and health-based approach were applied to gather information on the effects of<br />

pollution, using families as the units of analysis. The results were compared with an interview<br />

giv<strong>en</strong> by a doctor from the area. G<strong>en</strong>erally speaking, the responsibilities of fatherhood and<br />

motherhood have still not be<strong>en</strong> fairly assumed. Socioeconomic indicators differ<strong>en</strong>tiated by<br />

g<strong>en</strong><strong>de</strong>r in the couple, as w<strong>el</strong>l as the <strong>de</strong>gree of schooling, were not affected by the distance<br />

6


Vázquez-Luna et al.<br />

from the main sources of pollution, whereas productive activities and income were. Moreover,<br />

there was statistical evi<strong>de</strong>nce that reflected an increase in allergic diseases. This <strong>de</strong>creases<br />

quality of life and equity within families puts affected individuals at a physiological,<br />

int<strong>el</strong>lectual, functional, and economic disadvantage.<br />

Keywords: allergies, asthma, <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal pollution, g<strong>en</strong><strong>de</strong>r, hydrocarbons.<br />

Introducción<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> México durante mucho<br />

tiempo fue sinónimo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico y financiero, esto propició <strong>el</strong><br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />

transportes y <strong>la</strong>s <strong>industria</strong>s <strong>en</strong>ergéticas y<br />

<strong>de</strong> comunicaciones (Sunk<strong>el</strong>, 2006). Sin<br />

embargo, este <strong>de</strong>sarrollo económico y<br />

financiero no se ha reflejado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno social (Brown,<br />

2005), humano (Max-Neef et al., 2010) y<br />

medio ambi<strong>en</strong>tal (Rivera-Cruz y<br />

Trujillo-Narcía, 2004).<br />

En Tabasco <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal<br />

y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> residuos son<br />

provocados por <strong>la</strong> extracción,<br />

conducción, transporte y <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong><br />

lodos <strong>de</strong> perforación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>industria</strong> <strong>petrolera</strong>, lo cual g<strong>en</strong>era<br />

impactos negativos <strong>en</strong> los recursos<br />

naturales, principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

(Trujillo et al., 1995; Rivera-Cruz y<br />

Trujillo-Narcía, 2004) y <strong>el</strong> agua (Adams<br />

et al., 1999). Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

contaminación varían mucho, según <strong>la</strong><br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidrocarburos y <strong>la</strong> antigüedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>petrolera</strong>s, ya que los<br />

su<strong>el</strong>os sufr<strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación<br />

física (Li et al., 1997; Martínez y López,<br />

2001), química (Martínez y López, 2001)<br />

y biológica (Rivera-Cruz et al., 2002);<br />

por lo tanto, <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad actual (Rho<strong>de</strong>s y H<strong>en</strong>dricks,<br />

1990) y pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> dicho recurso para<br />

producir bi<strong>en</strong>es y servicios (FAO et al.,<br />

1980), altera <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad y<br />

7<br />

productividad <strong>de</strong> dicho recurso, lo que<br />

resulta <strong>en</strong> conflictos sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

afectadas (Av<strong>el</strong><strong>la</strong>neda, 2005).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong><br />

contaminación ambi<strong>en</strong>tal resultado <strong>de</strong>l<br />

flujo vehicu<strong>la</strong>r int<strong>en</strong>so y <strong>la</strong>s emisiones<br />

<strong>industria</strong>les, aum<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias (Gavidia, et<br />

al., 2009) y pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

alérgicas (Terán, et al., 2009), como<br />

asma, rinitis alérgica y bronquitis<br />

crónica, <strong>la</strong>s cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> oríg<strong>en</strong>es<br />

comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición a alérg<strong>en</strong>os y<br />

<strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibilización alérgica<br />

(Sacre-Hazouri, 2006). En <strong>el</strong> mundo<br />

estas patologías afectan <strong>en</strong>tre 15 y 30%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>en</strong> México, constituy<strong>en</strong><br />

un problema <strong>de</strong> salud pública (Terán, et<br />

al., 2009). Se ha pronosticado que para<br />

<strong>el</strong> año 2012 <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> Tabasco t<strong>en</strong>drá<br />

<strong>el</strong> segundo lugar <strong>en</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> asma<br />

bronquial (Roa-Castro et al., 2009). Por<br />

lo que <strong>en</strong> este lugar, resulta importante<br />

estudiar <strong>la</strong> salud como un proceso<br />

complejo <strong>de</strong>terminado por factores<br />

biológicos, medio ambi<strong>en</strong>tales y sociales<br />

(Nieves, 1998) cuya interre<strong>la</strong>ción con<br />

todos <strong>el</strong>los, ti<strong>en</strong>e un pap<strong>el</strong> importante<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género<br />

(Colombara, 2006) y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano (PNUD, 2007; Max-Neef et al.,<br />

2010).<br />

El concepto <strong>de</strong> género no es sinónimo <strong>de</strong><br />

sexo (Castaño-López et al., 2006), sino<br />

que se refiere al estudio <strong>de</strong>l significado<br />

social referido a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

hombres y mujeres, concretándose <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

división <strong>de</strong> roles, acceso, uso <strong>de</strong> los<br />

recursos (PAHO, 2006), asignación <strong>de</strong><br />

responsabilida<strong>de</strong>s y re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

(Rohlfs et al., 2000). Alberti (2004)<br />

<strong>de</strong>fine género como una categoría<br />

teórica-metodología que analiza <strong>la</strong><br />

construcción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

sexual, cuestiona <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong>siguales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre hombres, <strong>en</strong>tre<br />

mujeres, y <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, y<br />

propone <strong>el</strong> cambio hacia <strong>la</strong> equidad e<br />

igualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Lo anterior muestra <strong>la</strong> compleja<br />

situación social y ecológica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contaminación, por <strong>el</strong>lo <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong><br />

este estudio es analizar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> género, los efectos<br />

sociales que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> contaminación por<br />

hidrocarburos <strong>de</strong> petróleo <strong>sobre</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>equitativo</strong> <strong>de</strong> cuatro ejidos <strong>en</strong><br />

Huimanguillo, Tabasco.<br />

Materiales y Métodos<br />

La zona <strong>de</strong> estudio se s<strong>el</strong>eccionó<br />

tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong><br />

petroquímica “La V<strong>en</strong>ta”, al oeste <strong>de</strong><br />

Tabasco. Se <strong>el</strong>igieron cuatro zonas<br />

rurales situadas <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>nicie aluvial<br />

sujeta a inundación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes ejidos: José N. Rovirosa, El<br />

Paraíso, La Ceiba Sección Primera y<br />

Francisco Trujillo Gurría, cuyas<br />

comunida<strong>de</strong>s se ubican al sur y guardan<br />

una distancia <strong>de</strong> 0.5, 2.5, 7 y 12 km,<br />

respecto a <strong>la</strong> <strong>industria</strong>. El primer ejido<br />

pres<strong>en</strong>ta pozos petroleros, <strong>la</strong><br />

petroquímica y un <strong>de</strong>rrame <strong>de</strong> petróleo<br />

antiguo; <strong>el</strong> segundo y tercer ejido se<br />

sitúan <strong>en</strong>tre pozos petroleros, y <strong>el</strong> cuarto<br />

carece <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones <strong>petrolera</strong>s. La<br />

s<strong>el</strong>ección se realizó según los vi<strong>en</strong>tos<br />

dominantes y <strong>la</strong>s distancias <strong>de</strong> acuerdo a<br />

8<br />

lo reportado por San Sebastián et al.<br />

(2001).<br />

Fundam<strong>en</strong>to teórico. La pres<strong>en</strong>te<br />

investigación se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to "género, medio ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table", basada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>foque conocido como "género <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo" (GED), consolidado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>tas (Nieves, 1998), y<br />

que parte <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> no tratar <strong>de</strong><br />

integrar a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo exist<strong>en</strong>tes, sino <strong>de</strong> construir<br />

alternativas para transformar <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>de</strong>siguales, hacia una<br />

mayor autonomía y empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, y a<br />

su vez, analiza <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong>l ámbito<br />

doméstico, ya que <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

manera simultánea roles productivos y<br />

reproductivos (Colombara, 2006), por lo<br />

que promueve y consolida cambios<br />

profundos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras sociales,<br />

económicas y políticas prevaleci<strong>en</strong>tes.<br />

De tal forma que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género es<br />

un instrum<strong>en</strong>to válido <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño,<br />

ejecución y evaluación <strong>de</strong> políticas que<br />

impulsan <strong>la</strong> equidad e igualdad <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres, y propician una<br />

mejor distribución <strong>de</strong> los recursos<br />

(Laguna et al., 2004).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> estudio se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> “<strong>de</strong>sarrollo a esca<strong>la</strong><br />

humana”, que se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los<br />

efectos sinérgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> auto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

como condición, medio y valor para<br />

alcanzar <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s humanas (Max-Neef et al.,<br />

2010), un <strong>de</strong>sarrollo humano que incluya<br />

aspectos <strong>de</strong> salud, educación e ingresos<br />

(PNUD, 2007) y que disminuya <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre géneros<br />

(López-Calva et al., 2003).


Las técnicas que se aplicaron fueron<br />

cualitativas (Taylor y Bogdan, 1996;<br />

Tarrés, 2001) y cuantitativas (Ibarrarán y<br />

Robles, 2003). Se hicieron <strong>en</strong>cuestas<br />

(Rojas, 2008) y una <strong>en</strong>trevista a<br />

profundidad (Ve<strong>la</strong>-Peón, 2001; Álvarez-<br />

Gayou, 2003), para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

información.<br />

La unidad <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />

fueron <strong>la</strong>s familias (Hernán<strong>de</strong>z et al.,<br />

2004). La perspectiva <strong>de</strong> género fue<br />

importante <strong>en</strong> todos sus apartados, bajo<br />

un <strong>en</strong>foque analítico e integrador (Rohlfs<br />

et al., 2000). El cuestionario consistió <strong>de</strong><br />

tres apartados (socioeconómicos,<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> género y efectos por <strong>la</strong><br />

contaminación). Por lo tanto, <strong>la</strong> primera<br />

sección se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> indicadores<br />

socioeconómicos (esco<strong>la</strong>ridad, ocupación,<br />

ingreso y tiempo <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to)<br />

difer<strong>en</strong>ciados por género <strong>en</strong> <strong>la</strong> pareja. El<br />

segundo apartado se basó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong> género <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, don<strong>de</strong> se evaluó <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

hogar, <strong>la</strong> contribución económica <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> hijas e hijos <strong>en</strong>fermos(as).<br />

En <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se<br />

recabó información <strong>sobre</strong> <strong>la</strong><br />

contaminación ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

alérgicas diagnosticadas por<br />

especialistas médicos y sus efectos <strong>sobre</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas. Todas<br />

<strong>la</strong>s preguntas fueron <strong>de</strong> opción múltiple<br />

y se <strong>en</strong>cuestó a más <strong>de</strong>l 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias por zona.<br />

Se realizó una <strong>en</strong>trevista con <strong>el</strong> médico<br />

cercano a <strong>la</strong> petroquímica, para conocer<br />

su percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contaminación y sus posibles efectos<br />

<strong>sobre</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>equitativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas.<br />

Vázquez-Luna et al.<br />

9<br />

Análisis <strong>de</strong> los resultados. La pres<strong>en</strong>te<br />

investigación es <strong>de</strong> tipo mixto (Sampieri<br />

et al., 2008), <strong>de</strong>bido a que se utilizaron<br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> análisis cuantitativo<br />

(<strong>en</strong>cuestas) y cualitativo (<strong>en</strong>trevista),<br />

pues <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> ambos <strong>en</strong>foques y<br />

herrami<strong>en</strong>tas ayudan a corregir los<br />

sesgos propios <strong>de</strong> cada metodología<br />

(Fernán<strong>de</strong>z y Pértegas, 2002). El<br />

razonami<strong>en</strong>to cuantitativo se basó <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

análisis estadístico no paramétrico, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> los resultados se procesaron<br />

mediante <strong>el</strong> software estadístico<br />

DYANE versión 3.0, mediante <strong>la</strong> prueba<br />

<strong>de</strong> chi cuadrada <strong>en</strong> tabu<strong>la</strong>ción cruzada<br />

con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong> 95% y<br />

una probabilidad ≤ 0.05, y se realizaron<br />

<strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones correspondi<strong>en</strong>tes. Los<br />

aspectos sociales fueron analizados<br />

cualitativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque GED<br />

(Alberti, 2004; Colombara, 2006), salud<br />

(Gómez, 2002) y <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table<br />

con equidad <strong>de</strong> género (Nieves, 1998).<br />

Resultados y Discusión<br />

1. Familias afectadas por <strong>la</strong><br />

contaminación por petróleo<br />

Se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias significativas<br />

(p ≤ 0.05) <strong>en</strong> los ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>petrolera</strong>. Según los datos, <strong>en</strong> Rovirosa<br />

<strong>el</strong> 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias han sufrido<br />

ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo ambi<strong>en</strong>tal producto <strong>de</strong><br />

ruptura <strong>de</strong> ductos, 87.5% <strong>en</strong> Paraíso,<br />

16.67% <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ceiba y 57.14% <strong>en</strong> Gurría.<br />

Esto es importante, <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

y <strong>el</strong> agua podrían estar contaminados, y<br />

afectar su producción agríco<strong>la</strong> y<br />

pecuaria.<br />

2. Efectos <strong>sobre</strong> indicadores<br />

socioeconómicos difer<strong>en</strong>ciados por<br />

género <strong>en</strong> <strong>la</strong> pareja. Esco<strong>la</strong>ridad. No se<br />

hal<strong>la</strong>ron efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

<strong>sobre</strong> <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> hombres<br />

y mujeres. Sin embargo, <strong>en</strong> todos los<br />

ejidos se <strong>en</strong>contró una mayor esco<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>los, que <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Ante esto,<br />

Hernán<strong>de</strong>z-Sánchez (2004) seña<strong>la</strong> que<br />

<strong>la</strong>s mujeres tabasqueñas <strong>de</strong>l medio rural<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or oportunidad <strong>de</strong> educación,<br />

y no cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong>s condiciones viables<br />

para acce<strong>de</strong>r a un trabajo calificado, ya<br />

que <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> formación es uno <strong>de</strong> los<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición<br />

<strong>la</strong>boral, <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia económica y <strong>la</strong><br />

autonomía (Martínez-B<strong>en</strong>lloch, 2004).<br />

En Tabasco, <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 15 años es <strong>de</strong><br />

7.8 para <strong>la</strong>s mujeres y 8.3 para los<br />

hombres; a<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> rezagos<br />

educativos mayores <strong>en</strong> mujeres (10.3%)<br />

que <strong>en</strong> hombres (6.7%) (INEGI, 2008).<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> género es<br />

importante porque cambia <strong>la</strong> percepción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad y <strong>la</strong> paternidad; a<br />

mayor educación, mayor criterio para<br />

disminuir <strong>el</strong> número <strong>de</strong> embarazos y<br />

mayor posibilidad <strong>de</strong> compartir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pareja tareas vincu<strong>la</strong>das con <strong>el</strong> cuidado y<br />

<strong>la</strong> socialización con hijos e hijas (Ariza y<br />

De Oliveira, 2001). Por otra parte, <strong>la</strong><br />

educación media es seña<strong>la</strong>da como factor<br />

c<strong>la</strong>ve para incidir <strong>sobre</strong> <strong>la</strong> equidad, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo integral y <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong><br />

ciudadanía pl<strong>en</strong>a (Stacki y Monkman,<br />

2003).<br />

Ocupación. Según los resultados, <strong>la</strong>s<br />

mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más ocupaciones que los<br />

hombres, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong>l hogar <strong>el</strong><br />

rol preestablecido (Cuadro 1). En <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> los hombres, sus activida<strong>de</strong>s son<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada ejido.<br />

Las mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ocupaciones<br />

múltiples e incluy<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l hogar, como rol preestablecido. Por<br />

10<br />

su parte, los hombres sólo realizan una<br />

actividad, ya sea como empleado,<br />

obrero, transportista, pescador u otra. En<br />

principio, esto se explica <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

división tradicional <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s productivas, basada <strong>en</strong> una<br />

construcción social <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>en</strong>tre sexos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> a <strong>la</strong> mujer se le<br />

caracteriza como reproductora,<br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera doméstica<br />

(Hernán<strong>de</strong>z-Sánchez, 2004) y <strong>en</strong> su rol<br />

<strong>de</strong> madre (Cis<strong>el</strong>li, 2002). Asimismo, esta<br />

división <strong>en</strong>tre hombres y mujeres<br />

provoca <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad social para <strong>la</strong>s<br />

mujeres, disminuye <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar personal,<br />

y <strong>de</strong>sequilibra <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pareja<br />

(Martínez-B<strong>en</strong>lloch, 2004). En <strong>la</strong><br />

actualidad, <strong>la</strong>s mujeres se han ido<br />

incorporando al mercado <strong>la</strong>boral <strong>de</strong><br />

forma creci<strong>en</strong>te (M<strong>el</strong>er, 2008), aunque<br />

sigu<strong>en</strong> realizando <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />

trabajo no remunerado, como <strong>el</strong> que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s domésticas<br />

(INEGI, 2008). Esta incorporación<br />

<strong>la</strong>boral ha traído mayor carga <strong>de</strong> trabajo<br />

para <strong>la</strong>s mujeres, <strong>de</strong>bido a que sus<br />

responsabilida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales se suman a<br />

<strong>la</strong>s tareas domésticas e increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

carga <strong>de</strong> trabajo y <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

salud (Hernán<strong>de</strong>z-Sánchez, 2004).<br />

Ingreso.<br />

Estadísticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> los<br />

hombres fue difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

cercanas a <strong>la</strong> petroquímica que <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas alejadas; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres,<br />

éstos fueron simi<strong>la</strong>res (Cuadro 2), ya que<br />

<strong>el</strong> trabajo g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> ingresos<br />

monetarios realizado por mujeres a cargo<br />

<strong>de</strong> "tareas domésticas", se <strong>de</strong>fine<br />

socialm<strong>en</strong>te como secundario y<br />

complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los<br />

hombres (Cis<strong>el</strong>li, 2002), <strong>de</strong> manera que<br />

no se contabiliza <strong>en</strong> <strong>el</strong> producto interior<br />

bruto, y se crea <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a equivocada <strong>de</strong>


Vázquez-Luna et al.<br />

Cuadro 1. Ocupación <strong>de</strong> mujeres y hombres <strong>en</strong> los ejidos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio<br />

Ocupación Sexo<br />

(%)<br />

Rovirosa Paraíso La Ceiba Gurría<br />

Hogar Mujer ‡ 50 100 100 100<br />

Hombre † - - - -<br />

Empleado (a)<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

-<br />

-<br />

25.0<br />

16.7<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Autoempleado (a)<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

-<br />

12.5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Campesino (a)<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

50.0<br />

-<br />

-<br />

25.0<br />

-<br />

16.7<br />

-<br />

-<br />

Estudiante<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

50.0<br />

12.5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Obrero (a)<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

50.0<br />

-<br />

12.5<br />

-<br />

16.7<br />

-<br />

-<br />

Limpieza <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

50.0<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Transportista<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

16.7<br />

-<br />

-<br />

Comerciante<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

-<br />

-<br />

25.0<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Pescador (a)<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

100.0<br />

Otro<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

50.0<br />

-<br />

-<br />

12.5<br />

-<br />

50.0<br />

14.3<br />

-<br />

‡ Chi cuadrado con 27 grados <strong>de</strong> libertad = 20.2606 (p = 0.8196)<br />

† Chi cuadrado con 36 grados <strong>de</strong> libertad = 52.0833 (p = 0.0404)<br />

Indican valor numérico igual a 0<br />

Cuadro 2. Tipo <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> mujeres y hombres <strong>en</strong> los ejidos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio<br />

Tipo <strong>de</strong><br />

ingreso<br />

Sa<strong>la</strong>rio fijo<br />

P<strong>en</strong>sión fija<br />

Sa<strong>la</strong>rio variable<br />

Ingresos por v<strong>en</strong>tas<br />

Ninguno<br />

Sexo<br />

‡ Chi cuadrada con 12 grados <strong>de</strong> libertad (4.5255, p 0.9720)<br />

† Chi cuadrada con 12 grados <strong>de</strong> libertad (26.0741, p 0.0105)<br />

- Indican valor numérico igual a 0<br />

Rovirosa<br />

11<br />

Paraíso<br />

La Ceiba<br />

Mujer<br />

(%)<br />

‡ - 12.5 16.7 -<br />

Hombre † 50.0 25.0 66.7 -<br />

Mujer - - - -<br />

Hombre 50.0 - - -<br />

Mujer - - - -<br />

Hombre - 12.5 16.7 -<br />

Mujer 50.0 12.5 - 14.3<br />

Hombre - 50.0 - 100.0<br />

Mujer 50.0 75.0 83.3 85.7<br />

Hombre - 12.5 16.7 -<br />

Gurría


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

que <strong>la</strong>s mujeres no son productivas. Por<br />

otro <strong>la</strong>do, según cifras <strong>de</strong> INEGI (2008),<br />

<strong>en</strong> Tabasco <strong>la</strong>s mujeres profesionistas<br />

ganan <strong>en</strong> promedio $10 pesos m<strong>en</strong>os por<br />

hora que los hombres, y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>sobre</strong><br />

jornada <strong>de</strong> trabajo mayor a 11.7 horas,<br />

cifra mayor que <strong>el</strong> promedio nacional<br />

(10.4 hrs.), por lo que <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos será m<strong>en</strong>or y<br />

repres<strong>en</strong>tará una mayor carga <strong>de</strong> trabajo<br />

(Tuñón et al., 2007).<br />

Existe una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s primarias (agricultura y<br />

gana<strong>de</strong>ría), como posible efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contaminación <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os o <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> su fertilidad, lo que<br />

favorece <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

secundarias (comercio, empleos y<br />

autoempleos), y propicia <strong>la</strong><br />

diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s e ingresos,<br />

esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

hidrocarburos organiza <strong>la</strong> vida social<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l trabajo <strong>industria</strong>l (Mor<strong>en</strong>o,<br />

2003).<br />

Tiempo <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to. En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres y<br />

hombres mostró una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a<br />

reducirse <strong>en</strong> los ejidos más alejados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

petroquímica, y se observó que <strong>la</strong>s<br />

mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

esparcimi<strong>en</strong>to que los hombres (Figura<br />

1). Sin embargo, es necesario ac<strong>la</strong>rar que<br />

<strong>la</strong>s mujeres consi<strong>de</strong>ran tiempo libre<br />

aquél que pasan con sus hijos e hijas,<br />

jugando con <strong>el</strong>los(as) y at<strong>en</strong>diéndoles, <strong>de</strong><br />

manera que <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>dicado a <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

mismas y a sus intereses personales es<br />

mucho más limitado que <strong>el</strong> que utilizan<br />

los hombres. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

12<br />

esparcimi<strong>en</strong>to y diversión se percibe <strong>de</strong><br />

manera simi<strong>la</strong>r por hombres y mujeres,<br />

ya que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s más comunes son<br />

ver t<strong>el</strong>evisión, dormir y p<strong>la</strong>ticar con<br />

amista<strong>de</strong>s. Aunque los hombres su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

realizar mayor variedad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

fuera <strong>de</strong>l hogar.<br />

Otro punto importante es que <strong>el</strong> ejido El<br />

Paraíso fue <strong>el</strong> único <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestadas<br />

expresaron <strong>de</strong>dicar parte <strong>de</strong>l tiempo libre<br />

a sus hijos e hijas (25% <strong>de</strong> los hombres y<br />

12.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres).<br />

En México, los roles <strong>de</strong> esposo o esposa<br />

pue<strong>de</strong>n abarcar hasta 40 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas (Ariza y De Oliveira,<br />

2001). La re<strong>la</strong>ción excluy<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los<br />

espacios público y privado/doméstico<br />

limita <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo psicosocial<br />

(Martínez-B<strong>en</strong>lloch, 2004). Por otra<br />

parte, <strong>la</strong>s tareas consi<strong>de</strong>radas como<br />

fem<strong>en</strong>inas (tejido, costura, etc.), <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

interior <strong>de</strong>l hogar, se asocian a <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s que se realizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> “ocio” (Cis<strong>el</strong>li, 2002). En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os tiempo<br />

<strong>de</strong> ocio que los hombres.<br />

3. Efectos <strong>sobre</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Se consi<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hogar, contribución<br />

económica <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y<br />

participación <strong>en</strong> cuidado <strong>de</strong> los hijos y<br />

<strong>la</strong>s hijas <strong>en</strong>fermos(as). Estadísticam<strong>en</strong>te,<br />

los resultados mostraron que <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> género <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

son <strong>la</strong>s mismas, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te si<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra contaminado o no.


Tiempo (horas/ día)<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Vázquez-Luna et al.<br />

y m = -1.125x 2 + 4.4179x + 2.0179<br />

R 2 = 0.8648<br />

13<br />

y h = -0.4821x 2 + 2.275x + 0.5893<br />

R 2 = 0.7863<br />

Rovirosa Paraíso La Ceiba Gurría<br />

Ejido<br />

Mujer<br />

Hombre<br />

Polinómica<br />

(Mujer)<br />

Polinómica<br />

(Hombre)<br />

Figura 1.Tiempo <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to (horas/día) <strong>de</strong> mujeres y hombres y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> mujeres (ym) y hombres (yh) <strong>en</strong> los ejidos <strong>de</strong><br />

Rovirosa, El Paraíso, La Ceiba y Gurría.<br />

Co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

hogar. En tres <strong>de</strong> los cuatro ejidos, <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>bores <strong>de</strong>l hogar, lo que coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s<br />

ocupaciones antes <strong>de</strong>scritas y los roles<br />

preestablecidos. Sin embargo, no suce<strong>de</strong><br />

así <strong>en</strong> Gurría, <strong>la</strong> zona más alejada e<br />

inaccesible. Una posible explicación se<br />

<strong>de</strong>rivaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres y hombres pescadores, pues<br />

compart<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> pesca y v<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>l pescado. Por lo tanto, <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l hogar son compartidas con <strong>el</strong><br />

padre <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> ayuda esporádica, <strong>en</strong><br />

28.5% <strong>de</strong> los casos; pese a <strong>el</strong>lo, 14.2%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas indicaron<br />

que sólo <strong>la</strong> madre e hijas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar<br />

dichas tareas y 57.3% seña<strong>la</strong>n que lo<br />

realic<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s madres. Estos<br />

resultados concuerdan con M<strong>el</strong>er (2008),<br />

qui<strong>en</strong> afirma que aunque los cambios<br />

han reasignado poco a poco <strong>la</strong>s nociones<br />

<strong>de</strong> masculinidad y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong><br />

paternidad tradicionales (Ariza y De<br />

Oliveira, 2001), <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

paternidad y <strong>la</strong> maternidad aún no se han<br />

asumido <strong>en</strong> forma equitativa.<br />

Contribución económica <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó <strong>la</strong>s mujeres se<br />

<strong>de</strong>dican a <strong>la</strong>bores domésticas, actividad<br />

no remunerada económica-m<strong>en</strong>te, pero<br />

que supone un importante ahorro a <strong>la</strong><br />

economía familiar (si se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong><br />

gasto que supondría pagar a una o varias<br />

personas externas por <strong>el</strong> trabajo<br />

doméstico y <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> hijos e hijas).<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> los ejidos más<br />

afectados por <strong>la</strong> contaminación, se<br />

observó una mayor aportación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres al ingreso familiar por<br />

remuneración <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

diversificadas. Sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

punto <strong>de</strong> vista social, esto no cambia los<br />

roles preestablecidos, pero sí aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

carga <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, al no<br />

compartirse equitativam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong><br />

pareja. Las transformaciones sociales<br />

han provocado una mayor participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>la</strong>boral,<br />

política, cultural y económica (Martínez-<br />

B<strong>en</strong>lloch, 2004). El conjunto <strong>de</strong> estos<br />

cambios ha modificado <strong>el</strong> valor y<br />

significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, así como <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> social que actualm<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> México (Montes <strong>de</strong> Oca y Hebrero,<br />

2008). Asimismo, ha quedado<br />

cuestionado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer y su función reproductiva, como<br />

únicos <strong>de</strong>stinos posibles (Ariza y De<br />

Oliveira, 2001).<br />

Participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> hijas e<br />

hijos <strong>en</strong>fermos(as). Las madres<br />

<strong>en</strong>cuestadas se ocupan <strong>en</strong> gran medida<br />

<strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> los(as) hijos(as) sanos(as)<br />

y <strong>en</strong>fermos(as), aunque se observa una<br />

ligera t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a compartir dicha <strong>la</strong>bor<br />

con los padres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más alejadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> petroquímica, <strong>de</strong> tal forma que <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración igualitaria <strong>de</strong> ambos padres<br />

fue nu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejido Rovirosa, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> Paraíso fue <strong>de</strong> 25%, <strong>en</strong> La Ceiba<br />

<strong>de</strong> 16.67% y <strong>en</strong> Gurría <strong>de</strong> 42.86%. La<br />

familia patriarcal, es <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>petrolera</strong>s<br />

(Cis<strong>el</strong>li, 2002). La participación <strong>de</strong> los<br />

varones se asume con frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> ayuda esporádica, durante los<br />

fines <strong>de</strong> semana, <strong>la</strong>s vacaciones, <strong>en</strong> casos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y con mayor regu<strong>la</strong>ridad,<br />

cuando <strong>la</strong>s cónyuges <strong>de</strong>sempeñan<br />

14<br />

activida<strong>de</strong>s extra-domésticas<br />

remuneradas (Ariza y De Oliveira,<br />

2001).<br />

4. Efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s alérgicas<br />

diagnosticadas<br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas que<br />

se registraron, alergias, asma y<br />

bronquitis crónica. Al respecto, se<br />

<strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias significativas (p<br />

≤ 0.05) <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s familias afectadas por<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas <strong>en</strong><br />

los cuatro ejidos, lo cual significa que <strong>la</strong><br />

mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> asma y <strong>de</strong><br />

alergias se corre<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> cercanía a<br />

<strong>la</strong> carretera. En <strong>el</strong> ejido Rovirosa se<br />

<strong>en</strong>contró bronquitis crónica; <strong>en</strong> Paraíso,<br />

<strong>la</strong>s familias sufrieron <strong>de</strong> asma y alergias<br />

<strong>en</strong> 12.5% y 25%, respectivam<strong>en</strong>te;<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> ejido La Ceiba fue don<strong>de</strong><br />

se registraron más casos <strong>de</strong> asma<br />

(33.33%) y alergias (66.67%). El alto<br />

índice <strong>de</strong> familias afectadas por<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos alérgicos y asmáticos<br />

posiblem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>ba a su cercanía con<br />

<strong>la</strong> carretera. Por último, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejido<br />

Gurría sólo se halló 14.29% <strong>de</strong> familias<br />

afectadas por problemas asmáticos, sin<br />

pres<strong>en</strong>tarse otro pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

respiratorio crónico (Figura 2). Los tres<br />

ejidos con pozos petroleros y próximos a<br />

<strong>la</strong> petroquímica La V<strong>en</strong>ta pres<strong>en</strong>taron<br />

más <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> tanto que Gurría<br />

mostró m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> éstas, al<br />

<strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te más sano, sin<br />

insta<strong>la</strong>ciones <strong>petrolera</strong>s, ni flujo<br />

vehicu<strong>la</strong>r int<strong>en</strong>so.


Vázquez-Luna et al.<br />

Figura 2.Frecu<strong>en</strong>cia y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas alergias (ya),<br />

asma (yas) y bronquitis crónica (yb) <strong>en</strong> los ejidos <strong>de</strong> Rovirosa, El Paraíso, La<br />

Ceiba y Gurría.<br />

La alergia es <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong><br />

hipers<strong>en</strong>sibilidad que pres<strong>en</strong>ta una<br />

persona s<strong>en</strong>sible fr<strong>en</strong>te a una sustancia<br />

extraña, l<strong>la</strong>mada alérg<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> contacto<br />

repetido con éste estimu<strong>la</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

inmune para inducir <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

inmunoglobulina (IgE) (Terán et al.,<br />

2009). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> asma es un<br />

trastorno inf<strong>la</strong>matorio crónico asociado<br />

con <strong>la</strong> híper reactividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía aérea,<br />

que conduce a episodios recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

sibi<strong>la</strong>ncias, disnea, opresión torácica y<br />

tos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche o<br />

temprano por <strong>la</strong> mañana (Lombardi et<br />

al., 2005).<br />

15<br />

En estudios realizados <strong>en</strong> zonas<br />

<strong>petrolera</strong>s, los habitantes expuestos a<br />

hidrocarburos han pres<strong>en</strong>tado más<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias e infecciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> que los resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s no expuestas (San<br />

Sebastián et al., 2001). Por otro <strong>la</strong>do,<br />

Gavidia et al. (2009) seña<strong>la</strong>n que existe<br />

una contribución ambi<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong>s<br />

infecciones respiratorias altas y otitis<br />

media, estimada <strong>en</strong> 24%, <strong>en</strong> países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, y 12%, <strong>en</strong> países<br />

<strong>industria</strong>lizados; mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

infecciones respiratorias bajas es <strong>de</strong><br />

40%, <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y 20%, <strong>en</strong><br />

los <strong>industria</strong>lizados. Lo anterior se <strong>de</strong>be<br />

a <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> combustión <strong>de</strong>l dies<strong>el</strong>


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

que actúa <strong>de</strong> manera sinérgica con los<br />

alérg<strong>en</strong>os (como <strong>el</strong> pol<strong>en</strong>); increm<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> IgE específica <strong>en</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes atópicos (Feo et al., 2003;<br />

Terán, et al., 2009), y aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

severidad <strong>de</strong> los episodios, lo que podría<br />

explicar <strong>la</strong> alta frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> familias<br />

afectadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejido La Ceiba, <strong>de</strong>bido a<br />

su cercanía con <strong>la</strong> carretera y <strong>la</strong><br />

petroquímica.<br />

En <strong>en</strong>trevista con <strong>el</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, a <strong>la</strong> pregunta ¿qué<br />

proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es asmática?<br />

respondió que “<strong>de</strong> 100 personas<br />

<strong>en</strong>fermas, 10 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> rinitis alérgica”;<br />

¿cómo afectan los procesos asmáticos a<br />

los paci<strong>en</strong>tes?, afirmó que “ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

limitaciones <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su vida diaria o don<strong>de</strong><br />

trabajan” y ¿quiénes serían <strong>la</strong>s personas<br />

más afectadas y <strong>en</strong> qué formas?, señaló<br />

“todos son afectados. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />

niños se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

respiratorias más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, los<br />

adultos jóv<strong>en</strong>es pres<strong>en</strong>tan rinitis alérgica<br />

o cuadros <strong>de</strong> asma y los adultos mayores<br />

pres<strong>en</strong>tan datos <strong>de</strong> bronquitis aguda o<br />

crónica”.<br />

La rinitis se asocia con <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> riesgo<br />

<strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer asma y es importante <strong>de</strong>stacar<br />

que éste ocurre <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, pero<br />

predomina <strong>en</strong> etapas tempranas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida. En <strong>la</strong> niñez existe una razón<br />

hombre-mujer <strong>de</strong> 2:1. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> estudios<br />

realizados <strong>en</strong> niños y niñas <strong>de</strong> edad<br />

esco<strong>la</strong>r; pero <strong>la</strong>s investigaciones<br />

reci<strong>en</strong>tes sugier<strong>en</strong> un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to epi<strong>de</strong>miológico durante<br />

esta etapa, con mayor afectación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sexo fem<strong>en</strong>ino (Roa et al., 2009).<br />

16<br />

Es importante <strong>la</strong> información <strong>sobre</strong> <strong>la</strong><br />

rinitis porque <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> asma materna,<br />

sus efectos <strong>sobre</strong> <strong>el</strong> feto <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

también <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l sexo <strong>de</strong> éste.<br />

Clifton (2006) afirma que los fetos<br />

fem<strong>en</strong>inos son prop<strong>en</strong>sos a <strong>de</strong>presión <strong>de</strong>l<br />

eje hipofiso-tá<strong>la</strong>mo adr<strong>en</strong>al, con<br />

reducción <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, m<strong>en</strong>or función<br />

adr<strong>en</strong>al y metabolismo glucocorticoi<strong>de</strong>o<br />

p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tario reducido. En contraste, los<br />

fetos masculinos no pres<strong>en</strong>tan dichas<br />

alteraciones. Sin embargo, ante un<br />

segundo factor estresante, como una<br />

exacerbación <strong>de</strong>l asma materna <strong>el</strong> feto<br />

masculino está <strong>en</strong> riesgo <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración aguda <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y<br />

muerte súbita.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas no<br />

i<strong>de</strong>ntificaron efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

infantes, exist<strong>en</strong> estudios que muestran<br />

que <strong>el</strong> asma es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas infantiles más frecu<strong>en</strong>tes y<br />

constituye una causa importante <strong>de</strong><br />

aus<strong>en</strong>tismo esco<strong>la</strong>r y limitación<br />

funcional (Carter y Gerg<strong>en</strong>, 1993). Por<br />

otro <strong>la</strong>do, exist<strong>en</strong> estudios don<strong>de</strong> niños y<br />

niñas con rinitis alérgica crónica su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>er l<strong>en</strong>guaje hipernasal, fatiga,<br />

disminución <strong>de</strong> apetito, crecimi<strong>en</strong>to<br />

pobre y limitaciones funcionales (Baeza<br />

y Albertos, 1993). Sacre (2006)<br />

<strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre rinitis<br />

alérgica y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s coexist<strong>en</strong>tes<br />

(asma, sinusitis, otitis media con<br />

<strong>de</strong>rrame) que pue<strong>de</strong>n ocasionar pérdida o<br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> audición y l<strong>en</strong>guaje,<br />

apnea obstructiva <strong>de</strong>l sueño y<br />

alteraciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> dormir, fatiga y alteraciones<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, alteraciones <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l olfato, trastornos <strong>la</strong>ríngeos,<br />

disfunción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuerdas vocales, dolor<br />

facial <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> nasal, rinitis alérgica y<br />

ma<strong>la</strong> oclusión <strong>de</strong>ntal. Los infantes con


sinusitis crónica regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sufr<strong>en</strong> tos<br />

crónica, infección recurr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía<br />

aérea superior, disminución <strong>de</strong>l apetito,<br />

baja ganancia <strong>de</strong> peso, letargia, halitosis,<br />

vómito e infecciones recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

oído; por lo que disminuye <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida. De igual manera, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

rinitis alérgica con antihistamínicos<br />

sedantes <strong>de</strong> vida corta, disminuye <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, y éste se<br />

mejora sólo parcialm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

antihistamínicos no sedantes (Vuurman,<br />

etal., 1993).<br />

Los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos agravados por <strong>la</strong><br />

contaminación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cias<br />

negativas, pues disminuye <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas por <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s coexist<strong>en</strong>tes (Polo, 2003),<br />

y su tratami<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>ja a <strong>la</strong><br />

persona <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fisiológica,<br />

int<strong>el</strong>ectual, funcional y económica. Con<br />

estos datos, se estima que los infantes<br />

son los más afectados por <strong>la</strong><br />

contaminación ambi<strong>en</strong>tal por<br />

hidrocarburos, <strong>de</strong>bido a sus condiciones<br />

anatómico fisiológicas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

contaminación limita su <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>equitativo</strong>, por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> nacer <strong>en</strong><br />

zonas contaminadas.<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista con <strong>el</strong> médico, se indagó<br />

<strong>sobre</strong> cuánto gasta una familia promedio<br />

por cada episodio correspondi<strong>en</strong>te a cada<br />

<strong>en</strong>fermedad respiratoria crónica éste<br />

respondió “si es rinitis: <strong>de</strong> $200 a $300<br />

pesos <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tos, más $200 pesos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta, que también <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />

médico; pero si es asma se gasta <strong>de</strong><br />

$1000 a $1500 pesos, sólo <strong>en</strong><br />

medicam<strong>en</strong>tos”. Cabe m<strong>en</strong>cionar que<br />

expresó que “durante todo <strong>el</strong> año se<br />

pres<strong>en</strong>ta rinitis alérgica y conjuntivitis”,<br />

lo cual supone que los gastos por dichos<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos son muy <strong>el</strong>evados y<br />

Vázquez-Luna et al.<br />

17<br />

varían <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

episodios.<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s alérgicas son<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alto valor económico<br />

(Terán et al., 2009), ya que algunos,<br />

como <strong>la</strong> rinitis y <strong>el</strong> asma, son<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes que con<br />

frecu<strong>en</strong>cia coexist<strong>en</strong> (Roa et al., 2009).<br />

Por esto, es necesaria <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción con un<br />

especialista, que resulta <strong>en</strong> más<br />

inequida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> zonas rurales afectadas<br />

sin servicios médicos especializados <strong>en</strong><br />

alergias.<br />

Los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos crónicos son <strong>de</strong> alto<br />

costo económico y constituy<strong>en</strong> otro<br />

factor que también afecta <strong>la</strong> equidad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s familias con respecto a zonas no<br />

afectadas, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

casos, <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos es alto.<br />

Una manifestación común <strong>de</strong> <strong>la</strong> rinitis<br />

alérgica <strong>en</strong> infantes es <strong>la</strong> faringitis<br />

recurr<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s infecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía<br />

aérea superior. En ocasiones, <strong>el</strong><br />

diagnóstico <strong>de</strong> rinitis alérgica se pasa por<br />

alto, y estos pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos se tratan <strong>de</strong><br />

manera inapropiada con múltiples dosis<br />

<strong>de</strong> antibióticos (Sacre, 2006), lo cual<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> complicaciones, gasto<br />

ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y uso <strong>de</strong><br />

los servicios médicos. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género, esto ac<strong>en</strong>túa<br />

los efectos económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

rurales y reduce <strong>la</strong>s condiciones<br />

equitativas <strong>en</strong>tre éstas, pese a <strong>la</strong><br />

protección inmunológica que<br />

proporciona <strong>el</strong> medio rural libre <strong>de</strong><br />

contaminación (Bäcker, et al., 2009).<br />

Conclusiones<br />

Los indicadores socioeconómicos<br />

difer<strong>en</strong>ciados por género <strong>en</strong> <strong>la</strong> pareja no<br />

mostraron evi<strong>de</strong>ncia estadística <strong>de</strong> que <strong>el</strong>


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad fuera afectado por <strong>la</strong><br />

cercanía o lejanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contaminación, pero sí se<br />

<strong>en</strong>contró <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral mayor niv<strong>el</strong><br />

educativo <strong>en</strong> los hombres que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres.<br />

Hombres y mujeres sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

difer<strong>en</strong>ciada los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>petrolera</strong>s, por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong>los<br />

han sido afectados por <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s productivas e ingresos, <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong> zona; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

sigu<strong>en</strong> trabajando <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

doméstico y su contribución no se valora<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso familiar. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

realizan múltiples activida<strong>de</strong>s como<br />

parte <strong>de</strong> su inserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

productivo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong>los son más<br />

vulnerables a <strong>la</strong>s fluctuaciones <strong>de</strong>l<br />

mercado <strong>la</strong>boral <strong>industria</strong>l.<br />

En todas <strong>la</strong>s zonas existe <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

más tiempo <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to que los<br />

hombres, <strong>de</strong>bido a que hay tareas<br />

fem<strong>en</strong>inas que se realizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<br />

<strong>de</strong>l hogar y se consi<strong>de</strong>ran culturalm<strong>en</strong>te<br />

como ociosida<strong>de</strong>s, incluso por <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

mismas.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> paternidad<br />

y <strong>la</strong> maternidad aún no se ha asumido <strong>en</strong><br />

forma equitativa, pues <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

los hombres es <strong>de</strong> ayuda esporádica y no<br />

como verda<strong>de</strong>ra co<strong>la</strong>boración.<br />

Se halló evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

alérgico, con respecto a <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contaminación<br />

(petroquímica y carretera). Por lo que,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género y su<br />

fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad, estas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> amplia gama <strong>de</strong><br />

18<br />

trastornos coexist<strong>en</strong>tes afecta <strong>la</strong> equidad<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo a esca<strong>la</strong> humana <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

familias, con respecto a zonas no<br />

afectadas, pues por un <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s mujeres<br />

se ocupan <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los(as)<br />

<strong>en</strong>fermos(as), lo cual aum<strong>en</strong>tan su carga<br />

<strong>de</strong> trabajo; y por otro <strong>la</strong>do, los hombres<br />

pue<strong>de</strong>n ver afectados sus ingresos.<br />

La literatura muestra que existe una<br />

disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

coexist<strong>en</strong>tes y su tratami<strong>en</strong>to, lo cual<br />

<strong>de</strong>ja a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja<br />

fisiológica, int<strong>el</strong>ectual, funcional y<br />

económica. Sin embargo, <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

estudio evi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong>s familias<br />

afectadas v<strong>en</strong> limitado su <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>equitativo</strong> por <strong>el</strong> solo hecho <strong>de</strong> nacer,<br />

crecer y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> zonas cercanas<br />

a <strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

contaminación (petroquímica y<br />

carretera).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> contaminación afecta <strong>la</strong><br />

equidad social, económica y <strong>de</strong> salud<br />

(<strong>de</strong>sarrollo <strong>equitativo</strong>), tanto <strong>en</strong> hombres<br />

como <strong>en</strong> mujeres, <strong>de</strong> acuerdo a sus<br />

respectivos roles preestablecidos. Sin<br />

embargo, sí exist<strong>en</strong> condiciones<br />

culturales que <strong>de</strong>safortunadam<strong>en</strong>te<br />

afectan <strong>en</strong> mayor grado a <strong>la</strong>s mujeres,<br />

por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> serlo, por ejemplo: <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>or educación, <strong>la</strong> reclusión <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

hogar, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad sa<strong>la</strong>rial y <strong>la</strong> mayor<br />

carga <strong>de</strong> trabajo.<br />

Literatura citada<br />

Adams, R.H., V.I. Domínguez & L.<br />

García. 1999. Pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

biorremediación <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y agua<br />

impactados por petróleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trópico<br />

mexicano. Terra 17(2), 159-174.


Álvarez-Gayou, J.J.L. 2003. Cómo hacer<br />

investigación cualitativa. Fundam<strong>en</strong>tos y<br />

metodología. Paidós Mexicana: México.<br />

Alberti, P. 2004. Género, ritual y<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

rurales <strong>de</strong> T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>. Colegio <strong>de</strong><br />

Postgraduados, P<strong>la</strong>za y Valdés: México.<br />

Ariza, M. & O. De Oliveira. 2001.<br />

Familias <strong>en</strong> transición y marcos<br />

conceptuales <strong>en</strong> re<strong>de</strong>finición. Pap<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

Pob<strong>la</strong>ción. Pap<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 28,<br />

9-39.<br />

Av<strong>el</strong><strong>la</strong>neda, C.A. 2005. Petróleo,<br />

seguridad ambi<strong>en</strong>tal y explotación<br />

<strong>petrolera</strong> marina <strong>en</strong> Colombia. Revista<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales 21, 11-17.<br />

Bäcker, C., A. Barraza-Vil<strong>la</strong>rreal, H.<br />

Mor<strong>en</strong>o-Macías, C. Escamil<strong>la</strong>-Núñez &<br />

I. Romieu. 2009. Efecto <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te<br />

rural <strong>sobre</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rinitis<br />

alérgica <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Mexicali, Baja<br />

California, México. Rev Panam Salud<br />

Publica 25(5), 431-437.<br />

Baeza- Bacab, M.A. & A.N.E. Albertos-<br />

Alpuche. 1993. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> asma <strong>en</strong><br />

niños esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Mérida, Yucatán. Rev<br />

Panam Salud Publica 2(5), 299-302.<br />

Brown, J. 2005. Los archivos <strong>de</strong>l<br />

petróleo y <strong>la</strong> revolución mexicana.<br />

América Latina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Historia<br />

Económica. Revista <strong>de</strong> Fu<strong>en</strong>tes e<br />

Investigación 23, 49-60.<br />

Carter-Pokras, O.D. & P.J. Gerg<strong>en</strong>.<br />

1993. Reported asthma among Puerto<br />

Rican, Mexican-American, and Cuban<br />

childr<strong>en</strong>, 1982 through 1984. Am J<br />

Public Health 83, 580-582.<br />

Vázquez-Luna et al.<br />

19<br />

Castaño-López, E., J. P<strong>la</strong>zao<strong>la</strong>-Castaño,<br />

J. Bolívar-Muñoz & I. Ruiz-Pérez. 2006.<br />

Publicaciones <strong>sobre</strong> mujeres, salud y<br />

género <strong>en</strong> España (1990-2005). Revista<br />

Especializada <strong>en</strong> Salud Pública 6(80),<br />

705-716.<br />

Cis<strong>el</strong>li, G. 2002. Trabajo fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>industria</strong> petrolero <strong>de</strong> Chubut (1919-<br />

1962). An<strong>de</strong>s 13,1-20.<br />

Clifton, V. 2006. Maternal asthma<br />

during pregnancy and fetal outcomes:<br />

pot<strong>en</strong>tial mechanisms and posible<br />

solutions. Curr Opin Allergy Clin<br />

Immunol 6, 307-311.<br />

Colombara, M. 2006. Género, ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong>sarrollo. Des<strong>de</strong> caminos paral<strong>el</strong>os<br />

hacia <strong>la</strong> transversalidad. Revista<br />

Geográfica V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na, 47(2), 157-186.<br />

Gavidia, T., J. Pronczuk & P.D. Sly.<br />

2009. <strong>Impacto</strong>s ambi<strong>en</strong>tales <strong>sobre</strong> <strong>la</strong><br />

salud respiratoria <strong>de</strong> los niños. Carga<br />

global <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias<br />

pediátricas ligada al ambi<strong>en</strong>te. Rev Chil<br />

Enf Respir 25, 99-108.<br />

Gómez, G.E. 2002. Equidad, género y<br />

salud: retos para <strong>la</strong> acción. Revista<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública<br />

11(5/6), 454-461.<br />

FAO, PNUMA & UNESCO. 1980.<br />

Metodología provisional para <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los<br />

su<strong>el</strong>os. FAO: Roma.<br />

Feo, B.F., G.P. Mur, A. Arm<strong>en</strong>tia &<br />

L.L.F. Suárez. 2003. Mesa redonda:<br />

Polución y Polinosis. Alergol Inmunol<br />

Clin 18, 86-105.<br />

Fernán<strong>de</strong>z, P.S. & D.S. Pértegas. 2002.<br />

Investigación: Investigación cuantitativa


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

y cualitativa. Unidad <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología<br />

Clínica y Bioestadística 9, 76-78.<br />

Hernán<strong>de</strong>z, N. M., M.E. Zapata, M.P.<br />

Alberti & G.V. Vázquez. 2004.<br />

Microempresas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> T<strong>en</strong>ango <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Flores, Pueb<strong>la</strong>. Propuesta <strong>de</strong> análisis<br />

con perspectiva <strong>de</strong> género.<br />

Comunicaciones <strong>en</strong> Socioeconomía,<br />

Estadística e Informática 1(8), 57-82.<br />

Hernán<strong>de</strong>z-Sánchez, M.C. 2004.<br />

Situación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio<br />

rural y los nuevos espacios <strong>la</strong>borales <strong>en</strong><br />

Tabasco, México. INMUJERES:<br />

Tabasco.<br />

Ibarrarán, M.E. & C. Robles, 2003.<br />

Inequidad <strong>de</strong> Género <strong>en</strong> Desarrollo<br />

Humano: El Caso <strong>de</strong> México. Estudios<br />

Sobre Desarrollo Humano, PNUD:<br />

México.<br />

INEGI,(Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística<br />

y Geografía). 2008. Las mujeres <strong>en</strong><br />

Tabasco. Estadísticas <strong>sobre</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

<strong>de</strong> género y viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres.<br />

INEGI: Tabasco.<br />

Li, X., Y. F<strong>en</strong>g & N. Sawatsky. 1997.<br />

Importance of soil-water re<strong>la</strong>tions in<br />

assessing the <strong>en</strong>dpoint of bioremediated<br />

soils. P<strong>la</strong>nt Soil 192, 219-226.<br />

Laguna, M.M., M.E. Zapata, C.B.<br />

Martínez, & G.M. V<strong>el</strong>ásquez. 2004.<br />

Política <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong> género <strong>de</strong> alto<br />

comisionado <strong>de</strong> Las Naciones Unidas <strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción guatemalteca refugiada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

estado <strong>de</strong> Chiapas (1996-1999).<br />

Comunicaciones <strong>en</strong> Socioeconomía,<br />

Estadística e Informática 2(8), 55-94.<br />

Lombardi, C., F. Gani & M. Landi.<br />

2005. Clinical and therapeutic aspects of<br />

20<br />

allergic asthma in adolesc<strong>en</strong>ts. Pediatr<br />

Allergy Immunol 14, 453-457.<br />

López-Calva, L.F., L. Rodríguez-<br />

Chamussy & M. Szék<strong>el</strong>y. 2003.<br />

Medición <strong>de</strong>l Desarrollo Humano <strong>en</strong><br />

México. PNUD: México.<br />

Martínez, E.M. & F.S. López. 2001.<br />

Efecto <strong>de</strong> hidrocarburos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s físicas y químicas <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o<br />

arcilloso. Terra 19, 9-17.<br />

Martínez-B<strong>en</strong>lloch, I. 2004. Mujeres:<br />

Transformaciones sociales <strong>en</strong> los<br />

contextos familiar y educativo. Los<br />

procesos <strong>de</strong> individuación. Subjetividad<br />

y procesos cognitivos 5,199-222.<br />

Max-Neef, M., A. Elizal<strong>de</strong> & M.<br />

Hop<strong>en</strong>hayn. 2010. Desarrollo a esca<strong>la</strong><br />

humana: Opciones para <strong>el</strong> futuro.<br />

Biblioteca Ciuda<strong>de</strong>s para un Futuro más<br />

Sost<strong>en</strong>ible: Madrid.<br />

M<strong>el</strong>er, I. 2008. Las familias.<br />

Subjetividad y procesos cognitivos 12,<br />

158-188.<br />

Mor<strong>en</strong>o, A. S. H. 2003. Cultura política<br />

y cultura <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil <strong>en</strong> una localidad <strong>petrolera</strong><br />

<strong>de</strong>l sur veracruzano (1988-2000). LASA<br />

2003-03-27 XXIV International<br />

Congress Dal<strong>la</strong>s: Texas, USA.<br />

Nieves, R.M. 1998. Género, Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo. Comisión económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Unidad<br />

mujer y <strong>de</strong>sarrollo. Naciones Unidas:<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

PAHO, (Pan American Health<br />

Organization). 2006. Política <strong>de</strong> <strong>la</strong>


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> género.<br />

Revista Panamericana <strong>de</strong> Salud Publica<br />

19(2), 137-140.<br />

PNUD (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas para <strong>el</strong> Desarrollo). 2007.<br />

Informe <strong>sobre</strong> Desarrollo Humano<br />

México 2006-2007. PNUD: México.<br />

Polo, F.N. 2003. Enfermeda<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> asma. Medicina<br />

Familiar y Comunitaria 64, 54-56.<br />

Rivera-Cruz, M.C., R. Ferrera-Cerrato,<br />

V. Volke-Haller, L. Fernán<strong>de</strong>z-Linares<br />

& R. Rodríguez-Vázquez. 2002.<br />

Pob<strong>la</strong>ciones microbianas <strong>en</strong> perfiles <strong>de</strong><br />

su<strong>el</strong>os afectados por hidrocarburos <strong>de</strong>l<br />

petróleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> Tabasco,<br />

México. Agroci<strong>en</strong>cia 36, 149-160.<br />

Rivera-Cruz, M.C. & A. Trujillo-Narcía.<br />

2004. Estudio <strong>de</strong> toxicidad vegetal <strong>en</strong><br />

su<strong>el</strong>os contaminados con petróleos<br />

nuevo e intemperizado. Interci<strong>en</strong>cia 29,<br />

369-376.<br />

Rho<strong>de</strong>s, A.N. & C.W. H<strong>en</strong>dricks. 1990.<br />

A continuos-flow method for measuring<br />

effects of chemical on soil nitrification.<br />

Toxicity Assess 5, 77-89.<br />

Roa-Castro, F.M., S. Toral-Freyre, V.H.<br />

Roa-Castro, J.A. Zava<strong>la</strong>-Habib, L.M.<br />

Duran <strong>de</strong> Alba, B.P. Herrera-Amaro &<br />

F. Fu<strong>en</strong>tes-Páez. 2009. Estimaciones<br />

<strong>sobre</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l asma <strong>en</strong> México<br />

para <strong>el</strong> periodo 2008-2012. Anales<br />

médicos 54(1),16-22.<br />

Rohlfs, I., C. Borr<strong>el</strong>l, C. Anitua, L.<br />

Artazcoz, C. Colomer, V. Escribá, M.<br />

García-Calv<strong>en</strong>te, A. L<strong>la</strong>cer, L.<br />

Mazarrasa, M.I. Pasarín, R. Peiró & C.<br />

Vázquez-Luna et al.<br />

21<br />

Valls-Llobet. 2000. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong><br />

salud. Gaceta Sanitaria 14(2), 146-155.<br />

Rojas, S.R. 2008. Guía para realizar<br />

investigaciones sociales. P<strong>la</strong>za y Valdés:<br />

México.<br />

Sacre-Hazouri, J.A. 2006. Rinitis<br />

alérgica. Enfermeda<strong>de</strong>s coexist<strong>en</strong>tes y<br />

complicaciones. Revisión y análisis.<br />

Revista Alergia México 53(1), 9-29.<br />

Sampieri, H.R., C. Fernán<strong>de</strong>z-Col<strong>la</strong>do &<br />

L.P. Baptista 2008. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación ci<strong>en</strong>tífica. McGraw-Hill<br />

Interamericana: México.<br />

San Sebastián, M., B. Armstrong & C.<br />

Steph<strong>en</strong>s. 2001. La salud <strong>de</strong> mujeres que<br />

viv<strong>en</strong> cerca <strong>de</strong> pozos y estaciones <strong>de</strong><br />

petróleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Amazonía ecuatoriana.<br />

Rev Panam Salud Publica 9(6), 375-383.<br />

Stacki, S. & K. Monkman. 2003. Change<br />

Through Empowerm<strong>en</strong>t Processes:<br />

wom<strong>en</strong>’s stories from South Asia and<br />

Latin America. Compare 33, 173-189.<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. 2006. En busca <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

perdido. Problemas <strong>de</strong>l Desarrollo.<br />

Revista <strong>la</strong>tinoamericana <strong>de</strong> economía<br />

37(147), 14-44.<br />

Taylor, S.J. & R. Bogdan. 1996.<br />

Introducción a los métodos cualitativos<br />

<strong>de</strong> investigación. Paidós: España.<br />

Tarrés, M.L. 2001. Observar, escuchar y<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Sobre <strong>la</strong> tradición<br />

cualitativa <strong>en</strong> investigación social. El<br />

Colegio <strong>de</strong> México: México.<br />

C. Alergia, pól<strong>en</strong>es y medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Gaceta Médica México 145(3), 215-222.


Naturaleza y Desarrollo 8 (2), 2010<br />

Trujillo, N.A., C.J. Zava<strong>la</strong> & E.L.C.<br />

Lagunés. 1995. Contaminación <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os<br />

por metales pesados e hidrocarburos<br />

aromáticos <strong>en</strong> Tabasco. In: Memoria VII<br />

Reunión Ci<strong>en</strong>tífica-Tecnológica Forestal<br />

y Agropecuaria. INIFAP: Vil<strong>la</strong>hermosa,<br />

Tabasco, México.<br />

Tuñón P. E., O.R Tinoco & <strong>de</strong> <strong>la</strong> C.A<br />

Hernán<strong>de</strong>z. 2007. Género y<br />

microfinanciación: Evaluación <strong>de</strong> un<br />

programa <strong>de</strong> microfinanciación para<br />

mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> Tabasco,<br />

México. La v<strong>en</strong>tana 26(3), 41-69.<br />

22<br />

Ve<strong>la</strong>-Peón, 2001. Historias <strong>de</strong> vida. In:<br />

Observar, escuchar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Sobre<br />

<strong>la</strong> tradición cualitativa <strong>en</strong> investigación<br />

social. Tarrés, M.L. El Colegio <strong>de</strong><br />

México: México.<br />

Vuurman, E.F., L.M. Van Verg<strong>el</strong>, M.M.<br />

Uiterwijk, D. Leutner & J.F. O’Hanlon.<br />

1993. Seasonal allergic rhinitis and<br />

antihistamine effects on childr<strong>en</strong>’s<br />

learning. Ann Allergy 71, 121-126.<br />

Recibido:<br />

31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2010<br />

Aceptado:<br />

14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!