01.05.2013 Views

Garantía de los derechos fundamentales en la investigación penal

Garantía de los derechos fundamentales en la investigación penal

Garantía de los derechos fundamentales en la investigación penal

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Catedrático <strong>de</strong> Derecho procesal.<br />

Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong><br />

<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> invesügación p<strong>en</strong>al<br />

SUMARIO: 1. INTRODUCCION. 11 INTROMISIONES INTROMISIONES EN EL AMBITO AMBITO DE LOS DERECHOS<br />

PERSONALES Y POUTICOS: 1. Medidas <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al que que pue<strong>de</strong>n afectar al <strong>de</strong>recho a a<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong> integridad integridad física física o moral: moral: A) A) Las Las interv<strong>en</strong>ciones corporales. corporales. B) B) Las Las pruebas pruebas <strong>de</strong> <strong>de</strong> alcoholemia: alcoholemia: a) a)<br />

Las pruebas <strong>de</strong> alcoholemia y el <strong>de</strong>recho a a <strong>la</strong> integridad integridad física. b) b) Las pruebas <strong>de</strong> alcoholemia y otros<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>. 2. Medidas re<strong>la</strong>tivas a a <strong>la</strong> libertad libertad personal. <strong>Garantía</strong>s: <strong>Garantía</strong>s: A) La ret<strong>en</strong>ción policial.licial.<br />

B) B) La <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. C) La prisión provisional: a) a) La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional. b) In<strong>de</strong>mnización<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong> caso caso <strong>de</strong> prisión provisional injusta. c) La pnsión provisional y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> sufragio<br />

pasivo. 3. Medidas re<strong>la</strong>tivas al secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones. comunicaciones. Las interv<strong>en</strong>ciones telefónicas. 111. LA<br />

DEFENSA DEFENSA EN LA LA INVESTIGACION PENAL: 1. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> imparcialidad <strong>de</strong>l juzgador. 2.<br />

El valor valor probatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias policiales. 3. Los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido: A) El <strong>de</strong>recho a a ser<br />

informado. informado. B) B) El El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> abogado.<br />

I. INTRODUCCION<br />

El tema tema sobre sobre el el que que versa versa esta esta pon<strong>en</strong>cia, pon<strong>en</strong>cia, «<strong>Garantía</strong> «<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>rechos fun<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al», pue<strong>de</strong> ciertam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>ntearse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintastintas<br />

perspectivas, perspectivas, por por lo que que resulta resulta im im prescindible prescindible llevar llevar a cabo cabo una una preprevia <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> nuestro análisis y fijar fijar una línea <strong>de</strong> trabajo que permita<br />

sin dificultad seguir el hilo conductor <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición para conocer finalm<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

cómo cómo resultan resultan garantizados garantizados <strong>los</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> el el ámbito ámbito<br />

<strong>de</strong> una una <strong>investigación</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al p<strong>en</strong>al o, dicho dicho <strong>de</strong> otro otro modo, modo, hasta hasta qué qué punto punto pue<strong>de</strong>n pue<strong>de</strong>n<br />

consi<strong>de</strong>rarse legítimas <strong>la</strong>s intromisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera protegida por <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> con motivo <strong>de</strong> una una <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al; <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong><br />

cara y <strong>la</strong> cruz <strong>de</strong> una misma realidad, que se traduce <strong>en</strong> una pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> intereses protegidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> conflicto: <strong>la</strong> preservaciónción<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> persona persona y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad sociedad<br />

que que exige exige <strong>la</strong> sanción sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas conductas <strong>de</strong>lictivas. <strong>de</strong>lictivas.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.o Especial 11 / PAG. 131


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Como bi<strong>en</strong> podrá apreciarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer mom<strong>en</strong>to he querido ceñirme<br />

exclusivam<strong>en</strong>te al ámbito <strong>de</strong> <strong>los</strong> que nuestra Constitución <strong>de</strong>nomina <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> y liberta<strong>de</strong>s públicas (sección 1.' <strong>de</strong>l capítulo 11), <strong>de</strong>jando<br />

a un <strong>la</strong>do otros <strong>de</strong>rechos y liberta<strong>de</strong>s, reconocidos también por <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>en</strong> otros pasajes, con unos mecanismos <strong>de</strong> protección m<strong>en</strong>os rigurosos,<br />

pero que también podrían <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> cuestión <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong><br />

sobre hechos presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>lictivos l.<br />

Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong> aque<strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias<br />

practicadas por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes al objeto <strong>de</strong> lograr tanto el<br />

a<strong>de</strong>cuado esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unos hechos que revist<strong>en</strong> caracteres <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong> que se produjeron (<strong>de</strong> aquí que su punto <strong>de</strong> partida<br />

sea el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una notitia criminis) como el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona<br />

que aparezca como autor responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos, <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito,<br />

piezas <strong>de</strong> convicción y <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad civil <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos<br />

que se persigu<strong>en</strong>, prop<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do, por tanto, a una correcta actividad <strong>en</strong>juiciadora.<br />

Se trata así <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> carácter instrum<strong>en</strong>tal y previas<br />

al verda<strong>de</strong>ro proceso p<strong>en</strong>al, <strong>en</strong>caminadas a posibilitar una ev<strong>en</strong>tual celebración<br />

<strong>de</strong>l juicio, precisam<strong>en</strong>te cuando <strong>de</strong> su resultado se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>da <strong>la</strong> comisión<br />

<strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lictivo y se hayan podido obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> convicción<br />

sufici<strong>en</strong>tes para basar <strong>la</strong> acusación. Tales dilig<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n ser realizadas<br />

bi<strong>en</strong> por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s gubernativas (por <strong>la</strong> policía judicial<br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te), bi<strong>en</strong> por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial; es <strong>de</strong> rigor s<strong>en</strong>tar<br />

esta distinción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio, ya que el régim<strong>en</strong> jurídico <strong>de</strong> ambas<br />

difiere <strong>de</strong> un modo s<strong>en</strong>sible.<br />

Es c<strong>la</strong>ro que pue<strong>de</strong>n producirse <strong>en</strong> el <strong>de</strong>curso <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al,<br />

y por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> legalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada, intromsiones <strong>en</strong> el<br />

ámbito propio <strong>de</strong> ciertos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>, como <strong>la</strong> integridad física,<br />

<strong>la</strong> libertad individual, <strong>la</strong> intimidad, <strong>la</strong> invio<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong>l domicilio o el secreto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones (arts. 15, 17 Y 18 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución). Estos <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> -integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> l<strong>la</strong>mados <strong>de</strong>rechos personales<br />

2_ se habrían <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l status libertatis <strong>en</strong> <strong>la</strong> conocida c<strong>la</strong>sificación<br />

<strong>de</strong> ]ELLINEK 3, lo que, <strong>de</strong> una parte, supone el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> una esfera <strong>de</strong> libertad para <strong>los</strong> ciudadanos y, al propio tiempo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, exige <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> su respeto, impidi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> intromisión estatal <strong>en</strong> el<strong>la</strong>; serían <strong>los</strong> que son l<strong>la</strong>mados <strong>de</strong>rechos reaccionales<br />

(Abwehrrechte).<br />

Pero junto a estos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> se situarían otros, <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

civiles, que correspon<strong>de</strong>n al status civitatis, <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido positivo <strong>en</strong> cuanto<br />

con el<strong>los</strong> vi<strong>en</strong>e a reconocerse a <strong>los</strong> ciudadanos el ejercicio <strong>de</strong> pret<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>caminadas<br />

a recabar <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos fr<strong>en</strong>te al Estado.<br />

1 Sobre d concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>, cfr., por todos, PEREZ LUÑO, Derechos humanos, Es·<br />

tado <strong>de</strong> Derecho y Constitución, Madrid, 1984, pp. 21 Y SS.; í<strong>de</strong>m, Los <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>, Madrid, 1984,<br />

passim.<br />

2 Cfr. para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>rechos personales, <strong>de</strong>rechos civiles y <strong>de</strong>rechos políticos PEREZ<br />

LUÑO, Los <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>, cit., pp. 174 Y ss.<br />

, Cfr. JELLINEK, System <strong>de</strong>s subjektiv<strong>en</strong> olf<strong>en</strong>tliches Rechte, reimp. <strong>de</strong> <strong>la</strong> 2.' ed. <strong>de</strong> 1919, Aal<strong>en</strong>, 1%4,<br />

pp. 94 Y ss.<br />

PAG. 132/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial TI


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

Consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada distinción respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>rificadora para el tema que nos ocupa,<br />

sobre todo por c<strong>en</strong>trar el ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el carácter negativo que se aprecia <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

primeros al constituir un núcleo que no admite <strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong><br />

tanto que <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos civiles se ejerc<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a él, si<strong>en</strong>do, <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> signo contrario. En el primer caso habrá que preguntarse<br />

hasta dón<strong>de</strong> y <strong>en</strong> qué supuestos serían legítimas <strong>la</strong>s intromisiones o el «recorte»<br />

<strong>en</strong> el jercicio <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>, fijando con precisión<br />

sus límites como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>ales; <strong>en</strong> el<br />

segundo caso, por el contrario, será preciso indagar <strong>en</strong> qué medida su pl<strong>en</strong>o<br />

ejercicio se garantiza a<strong>de</strong>cuada y pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te por el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico.<br />

Fácilm<strong>en</strong>te se advierte <strong>en</strong> cuanto se acaba <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong>l tema<br />

que me correspon<strong>de</strong> exponer. No puedo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el<br />

espacio <strong>de</strong> que dispongo, agotar <strong>la</strong> materia, estudiando <strong>en</strong> profundidad todos<br />

y cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos que pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> juego <strong>en</strong> una <strong>investigación</strong><br />

p<strong>en</strong>al, porque esa problemática escaparía incluso <strong>de</strong>l ámbito fijado para <strong>la</strong>s<br />

pres<strong>en</strong>tes Jornadas <strong>de</strong> estudio; pero, <strong>en</strong> cambio, tal vez resulte útil <strong>en</strong> esta se<strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>tar una sistematización <strong>de</strong>l tema propuesto, fijando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, a<strong>de</strong>más,<br />

por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> algunas dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> sobre<br />

hechos presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>lictivos <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> salvaguardia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos procesales<br />

constitucionalizados particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el artículo 24.<br />

El método <strong>de</strong> exposición que he preferido seguir <strong>en</strong> este trabajo, parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> que se pue<strong>de</strong>n ver afectados<br />

pasivam<strong>en</strong>te o pot<strong>en</strong>ciados activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al,<br />

tanto <strong>en</strong> dilig<strong>en</strong>cias policiales como judiciales, ha sido el <strong>de</strong> analizar -<strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos personales y políticos- <strong>de</strong>terminadas medidas coercitivas<br />

que pue<strong>de</strong>n practicarse; respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> l<strong>la</strong>mados <strong>de</strong>rechos civiles se<br />

int<strong>en</strong>tan analizar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías procesales reconocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>investigación</strong>, anterior al juicio y preor<strong>de</strong>nada a él.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, ha <strong>de</strong> advertirse <strong>en</strong> esta introducción que el estudio se ha realizado<br />

sin pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> una exhaustividad <strong>de</strong> todo punto incompatible con<br />

<strong>la</strong> razonable ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> un análisis como el que aquí se int<strong>en</strong>ta.<br />

ll. INTROMISIONES EN EL AMBITO DE LOS DERECHOS<br />

PERSONALES Y POLITICOS<br />

Hay que conv<strong>en</strong>ir, a mi juicio, <strong>en</strong> que el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos a que ahora se hace refer<strong>en</strong>cia, se inscribe <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong> realizar una eficaz<br />

represión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas que llevan aparejado un reproche p<strong>en</strong>al y, como<br />

antes se dijo, <strong>la</strong> protección que <strong>de</strong> tales <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>be disp<strong>en</strong>sar el Estado.<br />

Para servir provechosam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> objetivos que están l<strong>la</strong>madas a cumplir<br />

<strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al-tanto policiales como judiciales- con<br />

frecu<strong>en</strong>cia resulta imprescindible llevar a efecto intromisiones más o m<strong>en</strong>os<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial 11 / PAG. 133


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cal<strong>en</strong>a<br />

int<strong>en</strong>sas <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera propia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> personales o políticos,<br />

con el consigui<strong>en</strong>te recorte <strong>de</strong> su ámbito <strong>de</strong> protección.<br />

Ante esta ev<strong>en</strong>tualidad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pon<strong>de</strong>rarse <strong>los</strong> intereses <strong>en</strong> coflicto: el interés<br />

social <strong>en</strong> <strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>litos y el interés individual <strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> toda su amplitud y ext<strong>en</strong>sión <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos y liberta<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> Constitución<br />

reconoce; <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong> dicha confrontación aparecerá <strong>la</strong> legitimidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medida o dilig<strong>en</strong>cia que se pret<strong>en</strong>da realizar o, por el contrario, su<br />

falta <strong>de</strong> ajuste con <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l texto fundam<strong>en</strong>tal.<br />

En <strong>de</strong>fitiniva, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> que <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> no aparec<strong>en</strong><br />

reconocidos por lo g<strong>en</strong>eral con carácter absoluto, <strong>la</strong> cuestión queda c<strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> un problema <strong>de</strong> límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad estatal y <strong>de</strong> garantías para el ciudadano<br />

<strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong> investigaciones sobre hechos presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>lictivos. Por tanto, a <strong>la</strong><br />

luz <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to constitucional <strong>de</strong> ciertos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> y al<br />

objeto <strong>de</strong> garantizar con <strong>la</strong> mayor amplitud posible su goce, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> examinar<br />

algunas medidas que supon<strong>en</strong> o pue<strong>de</strong>n suponer una intromisión <strong>en</strong><br />

uno o varios <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, para considrar su legitimidad, el modo <strong>en</strong> que han <strong>de</strong><br />

practicarse y <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

1. MEDIDAS DE INVESTIGACIÓN PENAL QUE PUEDEN AFECTAR AL DERECHO<br />

A LA INTEGRIDAD FÍSICA O MORAL 4<br />

Interesa <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> primer término a propósito <strong>de</strong> esta problemática que<br />

el reconocimi<strong>en</strong>to constitucional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho «a <strong>la</strong> vida y a <strong>la</strong> integridad física<br />

y moral» (art. 15 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución) se hace con carácter riguroso, sin establecer<br />

límite alguno el legis<strong>la</strong>dor constituy<strong>en</strong>te.<br />

Pero a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> el problema que nos ocupa, el propio artículo 15 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> prohibición absoluta <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura y <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratos humanos<br />

o <strong>de</strong>gradantes (


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

ras <strong>de</strong>nuncias por <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> torturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>los</strong> Cuerpos<br />

y Fuerzas <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong>l Estado, aunque parece que por fortuna tales <strong>de</strong>nuncias<br />

han ido remiti<strong>en</strong>do 5.<br />

Como bi<strong>en</strong> se ha dicho, «el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> integridad física y moral es efectivo<br />

contra todos, pero por razones evi<strong>de</strong>ntes su aplicación práctica fundam<strong>en</strong>tal<br />

hace refer<strong>en</strong>cia a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes al esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>litos o <strong>de</strong>más hechos perseguibles» y «es <strong>en</strong> estas ocasiones<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l ciudadano es más notoria, y don<strong>de</strong> más vulnerables<br />

son <strong>la</strong>s integridada<strong>de</strong>s física y moral» 6.<br />

Naturalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> vulneración <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos, por el artículo 15 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución reconocidos, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una oportuna sanción <strong>en</strong> el artículo 204<br />

bis <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al, introducido por <strong>la</strong> Ley 31/1978, <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> julio, que castiga<br />

tanto el homicidio, <strong>la</strong> lesiones y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas o coacciones que cometa<br />

cualquier autoridad o funcionario público <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

y con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una confesión o testimonio (párrafo primero) como<br />

el sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l interrogado a condiciones o procedimi<strong>en</strong>tos que le<br />

intimi<strong>de</strong>n o viol<strong>en</strong>t<strong>en</strong> su voluntad (párrafo cuarto) 7.<br />

A) Las interv<strong>en</strong>ciones corporales<br />

Cabe poner <strong>en</strong> cuestión, efectivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> licitud, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

constitucional, <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas que supongan una <strong>investigación</strong> o<br />

interv<strong>en</strong>ción corporal <strong>de</strong> cualquier ciudadano con ocasión <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cias policiales<br />

o judiciales <strong>de</strong> indagación sobre hechos presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>lictivos, por<br />

at<strong>en</strong>tar contra el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> integridad física o moral. Entre estas medidas<br />

coercitivas pue<strong>de</strong>n citarse <strong>la</strong>s extracciones <strong>de</strong> sangre, <strong>los</strong> reconocimi<strong>en</strong>tos psiquiátricos,<br />

el sometimi<strong>en</strong>to a narcoanálisis, a estados hipnóticos, al l<strong>la</strong>mado<br />

suero <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad o al <strong>de</strong>tector <strong>de</strong> m<strong>en</strong>tiras (líe <strong>de</strong>tector) 8, o <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cefalografías o <strong>de</strong> tactos vaginales o rectales.<br />

, Cfr. a este propósito <strong>los</strong> Informes <strong>de</strong> Amnistía Internacional (Madrid, 1984, y Fu<strong>en</strong><strong>la</strong>brada, 1985), asi<br />

como el Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia organización titu<strong>la</strong>do Tortura, Madrid, 1984, don<strong>de</strong> se afirma que <strong>en</strong> tal año «<strong>la</strong><br />

tortura y e! maltrato <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos fueron continuos». España, por su parte, firmó e! 5 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1985 <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas contra <strong>la</strong> Tortura. En todo caso se trata <strong>de</strong> una inap<strong>la</strong>zable asunción real<br />

y efectiva -no són formal- por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es integran <strong>los</strong> Cuerpos y Fuerzas <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> prin.<br />

cipios y valores constitucionales. Hay que recordar que se produc<strong>en</strong> vio<strong>la</strong>ciones al artículo 3." <strong>de</strong>! Conv<strong>en</strong>io<br />

Europeo <strong>de</strong> Derechos Humanos (prohibición <strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to a tratos inbumanos o <strong>de</strong>gradantes) por <strong>la</strong> apli.<br />

cación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas «cinco técnicas», según reconoce el Tribunal Europeo <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>en</strong> e! caso<br />

<strong>de</strong> Ir<strong>la</strong>nda contra e! Reino Unido (S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1978, TEDH·19): «colocación <strong>de</strong> pie contra<br />

una pared», «<strong>en</strong>capuchar», «ruido», «falta <strong>de</strong> sueño» y «falta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to sólido y liquido».<br />

6 GARCIA MORILLO, <strong>en</strong> El régim<strong>en</strong> constitucional español (ed. <strong>de</strong> Esteban y López Guerra), vol. 1,<br />

Madrid, 1980, p. 144.<br />

7 Con mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> redacción, se tipifican p<strong>en</strong>alm<strong>en</strong>te estas conductas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Propuesta <strong>de</strong> Anteproyecto<br />

<strong>de</strong> Código P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> 1983 (art. 562), suprimi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia al «fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una confesión o testimonio»,<br />

modificando <strong>la</strong> expresión «<strong>en</strong> e! curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> policial o judicial» por <strong>la</strong> <strong>de</strong> «<strong>en</strong> e! curso o con oca·<br />

sión <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong> policial o judicial» y sustituy<strong>en</strong>do «procedimi<strong>en</strong>tos que le intimi<strong>de</strong>n» por «tratos<br />

intimidatorios».<br />

8 Sobre este problema cfr. GULOTTA, Psicoanalisi e responsabilitii, Milán, 1973; BOUZAT, «La nyauté<br />

dans <strong>la</strong> recherche <strong>de</strong>s preuves», <strong>en</strong> Probtemes contemporains <strong>de</strong> procédure pénale, París, 1964, pp. 155 y SS.,<br />

don<strong>de</strong> se pronuncia <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> tales medios; tanto por resultar at<strong>en</strong>tatorios a <strong>los</strong> <strong>de</strong>techos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona cuanto por <strong>la</strong> propia dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>de</strong>be ertadicarse e! empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provocaciones<br />

policiales y <strong>de</strong> <strong>los</strong> subterfugios o <strong>en</strong>gaños, con <strong>la</strong>s miras puestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> legalidad probatoria. Incluso no ha falo<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial TI / PAG. 135


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

Esta garantía, sin embargo, no se hace ext<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones que puedan<br />

producirse <strong>en</strong> se<strong>de</strong> judicial. La persona que contra su voluntad se vea sometida<br />

por or<strong>de</strong>n o con autorización judicial (a pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ésta o no) a interv<strong>en</strong>ciones<br />

corporales o psíquicas, cuya práctica sea <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> tratos<br />

infrahumanos o <strong>de</strong>gradantes, sólo t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> su mano <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos<br />

ordinarios contra <strong>la</strong> resolución <strong>en</strong> que se acuer<strong>de</strong> o autorice. Luego<br />

<strong>de</strong> haber<strong>la</strong>s pa<strong>de</strong>cido -eso sí- podrá ejercer <strong>la</strong> acción p<strong>en</strong>al por <strong>la</strong> perpetración<br />

<strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong>l artículo 204 bis <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al; acudir<br />

<strong>en</strong> amparo por vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho reconocido <strong>en</strong> el artículo 15 <strong>de</strong>l texto<br />

fundam<strong>en</strong>tal ante el Tribunal Constitucional, o pres<strong>en</strong>tar una <strong>de</strong>manda ante<br />

<strong>la</strong> Comisión Europea <strong>de</strong> Derechos Humanos por vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l artículo 3.° <strong>de</strong>l<br />

Conv<strong>en</strong>io, cuado haya sido sometida a torturas o tratos inhumanos o<br />

<strong>de</strong>gradantes.<br />

De todas formas, y aun cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad no v<strong>en</strong>ga previsto legalm<strong>en</strong>te,<br />

parece conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te abordar una modificación legis<strong>la</strong>tiva que permita<br />

a <strong>los</strong> órganos jurisdiccionales -y sólo a el<strong>los</strong>-- or<strong>de</strong>nar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones<br />

corporales <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona <strong>de</strong> <strong>los</strong> inculpados, siempre que, <strong>en</strong> primer<br />

lugar, sean conduc<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al; <strong>en</strong> segundo término,<br />

que no impliqu<strong>en</strong> un trato inhumano o <strong>de</strong>gradante; <strong>en</strong> tercer lugar,<br />

que se practiqu<strong>en</strong> por personal cualificado (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te sanitario) y con <strong>la</strong>s<br />

garantías sufici<strong>en</strong>tes, y, <strong>en</strong> último término, que tales interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> ningún<br />

caso puedan poner <strong>en</strong> peligro <strong>la</strong> vida o <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l interv<strong>en</strong>ido.<br />

Algo más problemático se pres<strong>en</strong>ta discernir sobre <strong>la</strong> virtualidad <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sujeto para someterse a tales indagaciones, aunque cabe sost<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> licitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exploraciones a que voluntariam<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>te una<br />

persona siempre que no se traduzcan <strong>en</strong> tratos <strong>de</strong>gradantes y naturalm<strong>en</strong>te<br />

sean conduc<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al que se estuviera sigui<strong>en</strong>do;<br />

esto es, al consistir <strong>la</strong>s aludidas exploraciones <strong>en</strong> prácticas periciales, hay<br />

que exigir a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s realice el escrupu<strong>los</strong>o respeto <strong>en</strong> todo caso a <strong>la</strong> dignidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona.<br />

Lo que se acaba <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir naturalm<strong>en</strong>te no afecta a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración que<br />

merezca al órgano jurisdiccional <strong>la</strong> admisibilidad y pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

corporal propuesta por el propio inculpado y a <strong>la</strong> que sua sponte pret<strong>en</strong>da<br />

someterse, o <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> su resultado, habida cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l criterio<br />

<strong>de</strong> libre apreciación <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios probatorios que rige <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong>al<br />

español, según el artículo 741 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal 11.<br />

B) Las pruebas <strong>de</strong> alcoholemia<br />

La tipificación como <strong>de</strong>lito contra <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducción<br />

<strong>de</strong> un vehículo <strong>de</strong> motor bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, drogas<br />

tóxicas o estupefaci<strong>en</strong>tes [arto 340 bis.a).l.° <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al)] y el consi<strong>de</strong>rable<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducción<br />

11 Por tal motivo resulta correaa <strong>la</strong> doctrina cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Tribunal Supremo <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 1982, <strong>de</strong>negando <strong>la</strong> proposición <strong>de</strong>l acusado <strong>de</strong> someterse a confesión bajo <strong>los</strong> efeaos <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>tothal<br />

sódico.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial 11 / PAG. 137


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

rácter facultativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas o test <strong>de</strong> alcoholemia, sin perjuicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rles<br />

invitar a que se sometan a el<strong>los</strong>.<br />

En todo caso, si resulta que <strong>la</strong> impregnación alcohólica <strong>en</strong> sangre es superior<br />

a 0,8 gramos por mil c<strong>en</strong>tímetros cúbicos, el interesado pue<strong>de</strong> exigir<br />

una segunda prueba con aparato <strong>de</strong> precisión, y a contrastar <strong>los</strong> resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos cón análisis clínicos <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro sanitario próximo al lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

«<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción» (sic) (art. 4.° <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n Ministerial <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1981).<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>en</strong> que aquí se aborda esta pericia extrajudicial-inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba sobre el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> integridad física-, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />

que su utilización carece <strong>de</strong> relevancia constitucional <strong>en</strong> nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico, tanto por <strong>la</strong> razón apuntada <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntariedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis como<br />

si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>los</strong> test alcoholimétricos «serán siempre mediante<br />

aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección alcohólica <strong>de</strong>l aire espirado» (art. 2.° <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n<br />

Ministerial), <strong>de</strong> tal forma que <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> esta prueba no supone intelV<strong>en</strong>ción<br />

corporal alguna.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Derecho español, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis<br />

clínicos (mediante <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> sangre) sólo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar a solicitud <strong>de</strong>l<br />

intresado para po<strong>de</strong>r contrastar su resultado con el que se hubiera obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medición con un aparato <strong>de</strong> precisión (art. 4: <strong>de</strong> esta Or<strong>de</strong>n Ministerial),<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos jurídicos europeos el conductor pue<strong>de</strong><br />

ser compelido lícitam<strong>en</strong>te a someterse a un análisis <strong>de</strong> sangre.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> tales pruebas clínicas (sobre<br />

todo <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tráfico o cuando el conductor muestre señales<br />

evi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> embriaguez) se produce <strong>en</strong> realidad una insignificante intelV<strong>en</strong>ción<br />

corporal --que se realiza precisam<strong>en</strong>te para garantizar el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />

vida y a <strong>la</strong> integridad física <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías públicas-, no<br />

surgirían obstácu<strong>los</strong> <strong>de</strong> relieve constitucional <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que el legis<strong>la</strong>dor español<br />

<strong>de</strong>cidiera instituir el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> soportar análisis <strong>de</strong> sangre para comprobar<br />

el grado <strong>de</strong> impregnación etílica, siempre que éstos fueran or<strong>de</strong>nados por<br />

<strong>la</strong> autoridad judicial, incluy<strong>en</strong>do el oportuno precepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to<br />

Criminal 14.<br />

b) Las pruebas <strong>de</strong> alcoholemia y otros <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

S<strong>en</strong>tando que <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> medición <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> impregnación alcohólica<br />

<strong>en</strong> sangre no supon<strong>en</strong> un at<strong>en</strong>tado contra el <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong><br />

integridad física o moral <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>los</strong> intereses que podían <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> coflicto,<br />

c<strong>la</strong>ro es que para su práctica se precisa <strong>la</strong> paralización <strong>de</strong>l vehículo, privando<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad ambu<strong>la</strong>toria al conductor y a <strong>los</strong> ocupantes <strong>de</strong>l mismo<br />

por un espacio <strong>de</strong> tiempo más o m<strong>en</strong>os breve, pudi<strong>en</strong>do cuestionarse <strong>la</strong> ev<strong>en</strong>tual<br />

vulneración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho reconocido <strong>en</strong> el artíuclo 17 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución.<br />

A este propósito <strong>la</strong> ya citada S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia 107/1985, <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional,<br />

seña<strong>la</strong> que no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción «qui<strong>en</strong>,<br />

conduci<strong>en</strong>do un vehículo <strong>de</strong> motor, es requerido policialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> verificación<br />

<strong>de</strong> una prueba ori<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> alcoholemia, porquf! ni el así requerido<br />

14 De esta opinión es también GIMENO, «Valor probatorio <strong>de</strong> <strong>los</strong> métodos alcoholimétricos», cit., p. 2.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial 11 / PAG. 139


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

queda sólo por ello <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido constitucional <strong>de</strong>l concepto» ni <strong>la</strong><br />

prueba «exorbita <strong>en</strong> sí <strong>la</strong>s funciones propias <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como <strong>de</strong>ber<br />

<strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong>l tránsito y, <strong>en</strong> su caso, <strong>en</strong> mérito <strong>de</strong> lo dispuesto<br />

<strong>en</strong> el artículo 492.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tare cometer un <strong>de</strong>lito o lo estuviere cometi<strong>en</strong>do. En estos<br />

términos, <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba que se consi<strong>de</strong>re supone para el afectado<br />

un sometimi<strong>en</strong>to, no ilegítimo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva constitucional, a <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> policía, sometimi<strong>en</strong>to al que incluso pue<strong>de</strong> verse obligado sin <strong>la</strong><br />

previa exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> indicios <strong>de</strong> infracción, <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> controles prev<strong>en</strong>tivos<br />

realizados por <strong>los</strong> <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong>l tránsito» (artículo<br />

1.0 in fine <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1981). Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> verificación<br />

misma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas «no configura el supuesto <strong>de</strong> "<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción" ...<br />

ni ha <strong>de</strong> ro<strong>de</strong>arse, por ello, <strong>de</strong> unas garantías l<strong>la</strong>madas a tute<strong>la</strong>r una situación<br />

bi<strong>en</strong> distinta y que, por lo <strong>de</strong>más, resultarían <strong>de</strong> satisfacción harto difícil <strong>en</strong><br />

un caso como el que se consi<strong>de</strong>ra»; <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que «sólo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación<br />

<strong>de</strong>l resultado positivo <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> pericial practicado pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse<br />

<strong>en</strong> rigor <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción».<br />

No pue<strong>de</strong> olvidarse que, <strong>de</strong> seguirse <strong>la</strong> doctrina s<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> Comisión<br />

Europea <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>en</strong> su Decisión 8278/1978, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 1979, contra Austria, don<strong>de</strong> se afirma que si bi<strong>en</strong> una interv<strong>en</strong>ción tan<br />

nimia como un análisis <strong>de</strong> sangre no supone una injer<strong>en</strong>cia prohibida por el<br />

Conv<strong>en</strong>io (art. 2.1), «<strong>la</strong> ejecución forzosa <strong>de</strong> un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> sangre constituye<br />

una privación <strong>de</strong> libertad, incluso <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que dicha privación sea <strong>de</strong><br />

corta duración».<br />

Esta doctrina, recogida por el Tribunal Constitucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

103/1985, <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> octubre, habría <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse formu<strong>la</strong>da, como dice LO-<br />

RENTE, «a reserva <strong>de</strong> <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>to forzoso fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> negativa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>tecci 8 0n, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>slindar caso por caso si nos <strong>en</strong>contramos<br />

ante una auténtica privación <strong>de</strong> libertad» 15.<br />

La solución sólo pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse pon<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> efectiva restricción que <strong>la</strong><br />

prueba <strong>de</strong> alcoholemia implica a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sometido a<br />

el<strong>la</strong>, y preciso es conv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> que ciertam<strong>en</strong>te no es una grave injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> esfera <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad; pero por más que se trate <strong>de</strong> una intromisión<br />

banal, <strong>en</strong> todo caso se precisaría <strong>de</strong> una norma habilitan te, con rango <strong>de</strong><br />

ley, para su lícita realización.<br />

De otra parte, al practicarse <strong>los</strong> referidos test como dilig<strong>en</strong>cias policiales,<br />

para el caso <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ban surtir efectos <strong>en</strong> un futuro proceso p<strong>en</strong>al, cabe p<strong>la</strong>ntear<br />

<strong>la</strong> posible vulneración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio<br />

y, por tanto, <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> su utilización como prueba <strong>en</strong> una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

con<strong>de</strong>natoria, <strong>de</strong> lo que nos ocuparemos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

Y 65.<br />

15 LORENTE HURTADO, «La prueba <strong>de</strong> alcoholemia <strong>en</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia constitucional», cit., pp. 63<br />

PAG. 140/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O EspeciallI


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigadón p<strong>en</strong>al<br />

2. MEDIDAS RELATIVAS A LA LIBERTAD PERSONAL. GARANTÍAS<br />

La Constitución comi<strong>en</strong>za propugnando <strong>en</strong> su artículo 1.1 como el primero<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> valores superiores <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico <strong>la</strong> libertad. La importancia<br />

capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong>mocrática llevó al propio<br />

legis<strong>la</strong>dor constituy<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> atribución a <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber <strong>de</strong><br />

promover <strong>en</strong> primer término <strong>la</strong>s condiciones para que <strong>la</strong> libertad y <strong>la</strong> igualdad<br />

<strong>de</strong>l individuo y <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>en</strong> que se integra sean reales y efectivas<br />

removi<strong>en</strong>do <strong>los</strong> obstácu<strong>los</strong> que impidan o dificult<strong>en</strong> su pl<strong>en</strong>itud (art. 9.2).<br />

El término libertad es ciertam<strong>en</strong>te multívoco, y pue<strong>de</strong>n compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong><br />

el concepto todo el cúmulo <strong>de</strong> atributos inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> persona humana para<br />

su completa realización, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos según el estadio <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización y el mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> sociedad <strong>en</strong> que actualm<strong>en</strong>te vivimos; así pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> libertad<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> cátedra, <strong>de</strong> información, <strong>de</strong> expresión, etc.<br />

Exclusivam<strong>en</strong>te se hace ahora refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> forma más primaria <strong>de</strong> libertad:<br />

a <strong>la</strong> libertad ambu<strong>la</strong>toria o <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos; a <strong>la</strong> libetad personal, reconocida<br />

como <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el artículo 17.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>en</strong> fórmu<strong>la</strong> idéntica a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io Europeo <strong>de</strong> Derechos Humanos (artículo<br />

5.1): «toda persona ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad y a <strong>la</strong> seguridad». Y el<br />

análisis se aborda no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> su goce, sino justam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s restricciones que <strong>en</strong> él se pue<strong>de</strong>n operar como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong><br />

p<strong>en</strong>al.<br />

La libertad se valora <strong>en</strong> nuestra Constitución hasta el punto <strong>de</strong> establecer<br />

un mecanismo específico <strong>de</strong> protección contra su ilegal privación: el procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> «hábeas corpus», para lograr <strong>la</strong> inmediata puesta a disposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial <strong>de</strong> toda persona <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida ilegalm<strong>en</strong>te (art. 17.4) 16,<br />

sustray<strong>en</strong>do así al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> custodia <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> le mant<strong>en</strong>ía privado <strong>de</strong><br />

libertad.<br />

Por lo g<strong>en</strong>eral se tratará <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s gubernativas, y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

sus funciones <strong>de</strong> policía criminal, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y castigo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, aunque <strong>la</strong> Ley que regu<strong>la</strong> este procedimi<strong>en</strong>to se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> también<br />

a <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones realizadas por particu<strong>la</strong>res y al internami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> cualquier lugar o establecimi<strong>en</strong>to (<strong>en</strong> el Reino Unido, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> proce<strong>de</strong><br />

esta garantía, se ext<strong>en</strong>dió, ya <strong>en</strong> 1816, a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Derecho privado).<br />

Sin profundizar <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> este procedimi<strong>en</strong>to, tal vez fuera oportuno<br />

recordar que, como manifiesta DICEY, el «hábeas corpus» ha logrado <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadano británicos mucho más que<br />

hubiera podido conseguir una solemne «Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos» como <strong>la</strong><br />

proc<strong>la</strong>mada <strong>en</strong> Francia tras <strong>la</strong> gran Revolución 17.<br />

16 Sobre el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> «hábeas corpus», cfr. es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te GlMENO, El proceso <strong>de</strong> «hábeas corpus»,<br />

cit., y SORIANO, El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> hábeas corpus, Madrid, 1986.<br />

17 DICEY, Introduction to the Study 01 the Law 01 the Constitution, 9.' ed., Londres, 1949, p. 221.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II / PAG. 141


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cal<strong>en</strong>a<br />

A) La ret<strong>en</strong>ción policial<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s anteriores consi<strong>de</strong>raciones, era obligada <strong>la</strong> norma<br />

que sigue <strong>en</strong> el artículo 17.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución: «nadie pue<strong>de</strong> ser privado <strong>de</strong><br />

su libertad sino con <strong>la</strong> observancia <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> este artículo y <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

casos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma previstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley».<br />

De esta forma el precepto constitucional invoca y exige <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

estrcito principio <strong>de</strong> legalidad (ley formal, que el artículo 81.1 previ<strong>en</strong>e <strong>de</strong> carácter<br />

orgánico) para <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> toda persona. Al ser éste el<br />

marco legal <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volver cualquier intromisión <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

esfera <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, <strong>de</strong>be l<strong>la</strong>marse <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> viciosa práctica policial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción, figura aj<strong>en</strong>a por completo al texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal.<br />

La ret<strong>en</strong>ción policial consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> pura y simple privación <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong><br />

una persona, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te para proce<strong>de</strong>r a su i<strong>de</strong>ntificación, dilig<strong>en</strong>cia que<br />

<strong>en</strong> no pocas ocasiones suele prolongarse durante bastantes horas. No cabe seriam<strong>en</strong>te<br />

poner <strong>en</strong> duda que <strong>los</strong> Cuerpos y Fuerzas <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong>l Estado<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> solicitar a cualquier persona que acredite su i<strong>de</strong>ntidad<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres constitucionales <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l libre<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos y liberta<strong>de</strong>s y garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana<br />

(art. 104.1), y ese sometimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> policía no pue<strong>de</strong> reputarse<br />

ilegítimo, <strong>de</strong>l mismo modo que tampoco podría calificarse así el sometimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l conductor <strong>de</strong> un vehículo a una prueba <strong>de</strong> alcoholemia 18, siempre que<br />

existiera una norma habilitante según se ha dicho.<br />

Tales consi<strong>de</strong>raciones, sin embargo, no pue<strong>de</strong>n hacerse ext<strong>en</strong>sivas a <strong>la</strong> figura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una persona <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que se di<strong>la</strong>ta <strong>la</strong>rgo tiempo,<br />

so pretexto <strong>de</strong> ser i<strong>de</strong>ntificada; y ello es así porque <strong>en</strong>tonces estamos ante<br />

una verda<strong>de</strong>ra y propia <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, que <strong>de</strong>be tanto respon<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> fines como<br />

arroparse <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s garantías prev<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución.<br />

En efecto, ni se int<strong>en</strong>ta esc<strong>la</strong>recer otro hecho que <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong>l ret<strong>en</strong>ido,<br />

que carece <strong>de</strong> significación p<strong>en</strong>al, ni se le informa <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos, ni<br />

se garantiza <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un abogado durante el tiempo que dura <strong>la</strong> privación<br />

<strong>de</strong> libertad.<br />

Por su parte, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal prohíbe <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción por<br />

simples faltas, «a no ser que el presunto reo no tuviere domicilio conocido ni<br />

diese fianza bastante, a juicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autoridad o ag<strong>en</strong>te que int<strong>en</strong>te <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erle»<br />

(art. 495). En <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción por <strong>de</strong>litos m<strong>en</strong>os graves fija como presupuesto<br />

para su licitud que el ag<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga motivos racionalm<strong>en</strong>te bastantes para creer<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lictivo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que<br />

int<strong>en</strong>te <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er (art. 492.4).<br />

De este modo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reputarse ilegítimas, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes,<br />

todas <strong>la</strong>s ret<strong>en</strong>ciones policiales que vayan más <strong>en</strong> un establecimi<strong>en</strong>to abierto<br />

18 Cfr. sobre ello <strong>la</strong> doctrina s<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia 107/1985, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> octubre, dd Tribunal Constitu·<br />

cional, a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> alcoholemia (fJ 3), don<strong>de</strong> se dice que <strong>la</strong> Comprobación «por ag<strong>en</strong>tes<br />

dd or<strong>de</strong>n público <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y estado <strong>de</strong> <strong>los</strong> conductores no requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías inscritas <strong>en</strong> dar·<br />

tículo 17.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal, dispuestas específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> protección dd <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido y no <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>.<br />

quiera que se halle sujeto a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> policía <strong>de</strong> tráfico».<br />

PAG. 142/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

al público, por vulnerar el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad personal, cuando no respondan<br />

a una dilig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> policial por hechos presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>lictivos<br />

(o se <strong>de</strong>ba proce<strong>de</strong>r al internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro sanitario<br />

a causa <strong>de</strong> unos manifiestos signos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad física o psíquica,<br />

para su oportuno tratami<strong>en</strong>to). Si el ciudadano manifiesta carecer <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

que le i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> a satisfacción <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> policía, éste no dispone<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> medios precisos para in<strong>de</strong>ntificarlo <strong>en</strong> el acto y no exist<strong>en</strong> motivos<br />

para consi<strong>de</strong>rarle partícipe <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lictivo, <strong>la</strong> única solución<br />

posible, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva constitucional y a falta <strong>de</strong> una ley habilitante<br />

que lo permita expresam<strong>en</strong>te, no pueda ser otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>jarle seguir<br />

su camino librem<strong>en</strong>te.<br />

B) La <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

La <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, junto con <strong>la</strong> prisión provisional, supon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos más graves<br />

intromisiones que pue<strong>de</strong> ejercer el po<strong>de</strong>r estatal <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> libertad<br />

<strong>de</strong>l individuo sin mediar todavía una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia judicial firme que <strong>la</strong> justifique,<br />

privando absolutam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su libertad ambu<strong>la</strong>toria a <strong>la</strong> persona sometida a<br />

alguna <strong>de</strong> estas medidas.<br />

Esta privación <strong>de</strong> libertad, que precisam<strong>en</strong>te se vi<strong>en</strong>e a justificar <strong>en</strong> el texto<br />

constitucional para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> averiguaciones con ocasión <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong><br />

p<strong>en</strong>al--que son <strong>los</strong> casos previstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley, según <strong>la</strong> remisión<br />

<strong>de</strong>l arto 17.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución- y lograr a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong> una eficaz persecución<br />

<strong>de</strong> hechos <strong>de</strong>lictivos (art. 17.2). Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r<br />

escrupu<strong>los</strong>am<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s finalida<strong>de</strong>s que les son propias, porque (como bi<strong>en</strong><br />

se dispone tanto <strong>en</strong> el arto 9.1 <strong>de</strong>l Pacto Internacional <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

1966, sobre <strong>de</strong>rechos civiles y políticos, como <strong>en</strong> el arto 9.° <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Universal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Derechos Humanos) nadie podrá ser sometido a <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

arbitraria. Esta norma es <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal importancia y su infracción supondría<br />

<strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción ilegal (arts. 184 y 483 <strong>de</strong>l Código<br />

P<strong>en</strong>al), se practique tanto por cualquier ciudadano como por autorida<strong>de</strong>s gubernativas,<br />

a qui<strong>en</strong>es va <strong>de</strong>stinado el precepto, o por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia autoridad<br />

judicial (arts. 490, 492 y 497 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal).<br />

En razón haber estudiado con cierta amplitud hace algún tiempo tanto <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción como <strong>la</strong> prisión provisional, creo ahora preferible c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sólo sobre algún extremo concreto <strong>de</strong> esta medida <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> su importancia<br />

o actualidad 19.<br />

Quisiera hacer hincapié, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>en</strong> el «p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción» que se fija <strong>en</strong> el artículo 17.2 <strong>de</strong>l texto constitucional <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />

términos: «<strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción prev<strong>en</strong>tiva no podrá durar más <strong>de</strong>l tiempo<br />

estrictam<strong>en</strong>te necesario para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s averiguaciones t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes al<br />

esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos, y, <strong>en</strong> todo caso, <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> set<strong>en</strong>ta<br />

y dos horas, el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>berá ser puesto <strong>en</strong> libertad o a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

autoridad judicial».<br />

19 Cfr. MUÑOZ CONDE y MORENO CATENA, «La prisión provisional <strong>en</strong> el Derecho español», <strong>en</strong><br />

La reforma p<strong>en</strong>al y p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria, Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, 1980, pp. 339 a 431.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.o Especial 11 / PAG. 143


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Si se contemp<strong>la</strong> esta norma <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el espíritu liberal que presidió<br />

<strong>la</strong> todavía vig<strong>en</strong>te Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

1882, texto legal que manti<strong>en</strong>e aún un p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> veinticuatro horas<br />

para <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad por aplicación <strong>de</strong> esta medida (art. 496), se aprecia<br />

una evi<strong>de</strong>nte regresión, <strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>los</strong> medios técnicos <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> que actualm<strong>en</strong>te dispon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s gubernativas <strong>en</strong> sus funciones<br />

<strong>de</strong> averiguación distan mucho <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>titud <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> misma hace más <strong>de</strong> un siglo, por más que se quiera<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> oportunidad o necesidad <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>zo basándose <strong>en</strong> argum<strong>en</strong>tos<br />

como <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>lictivas empleadas hoy <strong>en</strong> día.<br />

Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1876 --durante cuya di<strong>la</strong>tada vig<strong>en</strong>cia se promulgó<br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal- apareció garantizado este p<strong>la</strong>zo<br />

máximo <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción (art. 4.2) 20, norma que se reitera literalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución republicana <strong>de</strong> 1931 (art. 29). La ext<strong>en</strong>sión hasta<br />

<strong>la</strong>s set<strong>en</strong>ta y dos horas -que <strong>en</strong> épocas pretéritas fue el seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> nuestro<br />

Derecho- ti<strong>en</strong>e lugar precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1945, <strong>en</strong> el franquista Fuero <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Españoles (art. 18), <strong>de</strong> don<strong>de</strong> pasa al articulo 17.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1978.<br />

Es <strong>de</strong> hacer notar, como reiteradam<strong>en</strong>te se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto, que<br />

se está tratando <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>zo máximo <strong>en</strong> <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad, lo que naturalm<strong>en</strong>te<br />

exige consi<strong>de</strong>rar ilegales todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones que, aun sin exce<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s set<strong>en</strong>ta y dos horas, no respondan exactam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> fines constitucionalm<strong>en</strong>te<br />

seña<strong>la</strong>dos (<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> averiguaciones), no sólo porque este<br />

precepto or<strong>de</strong>na <strong>de</strong> modo expreso que «no podrá durar más <strong>de</strong>l tiempo<br />

estrictam<strong>en</strong>te necesario», sino porque «<strong>la</strong>s normas re<strong>la</strong>tivas a <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

y a <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> Constitución reconoce se interpretarán<br />

<strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong> Derechos Humanos y <strong>los</strong> tratados<br />

y acuerdos internacionales sobre <strong>la</strong>s mismas materias ratificados por España»<br />

(art. 10.2 <strong>de</strong>l texto constitucional); tales normas internacionales tanto<br />

exig<strong>en</strong>, <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> inmediata puesta a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida como prohib<strong>en</strong>, <strong>de</strong> otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones<br />

arbitrarias.<br />

Si bi<strong>en</strong> parece que el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> veinticuatro horas, como periodo máximo<br />

<strong>de</strong> tiempo durante el cual pueda privarse <strong>de</strong> libertad a <strong>los</strong> ciudadanos <strong>de</strong> una<br />

forma legítima, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te ha sido ext<strong>en</strong>dido hasta <strong>la</strong>s set<strong>en</strong>ta y dos horas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1945 (siempre y sólo cuando haya un motivo que <strong>la</strong> justifique), <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te<br />

subsiste empero un <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />

el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> veinticuatro horas a <strong>la</strong> autoridad judicial. Este <strong>de</strong>ber jurídico vi<strong>en</strong>e<br />

impuesto <strong>en</strong> el artículo 295 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal, precepto<br />

que sólo salva <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> fuerza mayor, y su infracción se sanciona p<strong>en</strong>alm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el artículo 187.1 <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al al disponer que incurrirán <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>sión «el funcionario <strong>de</strong> prisiones o cualquier otro funcionario<br />

público que recibiere <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a cualquier persona y <strong>de</strong>jare<br />

transcurrir veinticuatro horas sin ponerlo <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad<br />

judicial».<br />

20 Con una redacción un tanto más rigurosa se conti<strong>en</strong>e simi<strong>la</strong>r precepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Provisional <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to<br />

Criminal <strong>de</strong> 1872 (art. 388).<br />

PAG. 144/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> /os <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

A este propósito no me resisto a m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia<br />

Provincial <strong>de</strong> Bilbao <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1984, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, ante <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong> <strong>la</strong> infracción <strong>de</strong> este <strong>de</strong>ber manifiesta que <strong>la</strong><br />

norma p<strong>en</strong>al no está <strong>de</strong>rogada, si bi<strong>en</strong> ha sido <strong>de</strong>sconocida por nuestros tribunales<br />

hasta el punto <strong>de</strong> no existir una so<strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria por <strong>la</strong><br />

vía <strong>de</strong>l número 1 <strong>de</strong>l artículo 187 <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al; dicha situación «ha llevado<br />

aparejada, como no podía ser m<strong>en</strong>os, una viciosa, <strong>en</strong> opinión <strong>de</strong> esta<br />

Sa<strong>la</strong>, práctica policial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>de</strong> tal obligación» 2\<br />

así, «consi<strong>de</strong>rando <strong>de</strong> indudable interés público el tema p<strong>la</strong>nteado», «esta Sa<strong>la</strong>,<br />

por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> su Presi<strong>de</strong>nte, adoptará <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n gubernativo<br />

que estime pertin<strong>en</strong>tes para, por un <strong>la</strong>do, tratar <strong>de</strong> poner fin a una práctica<br />

que se estima viciosa y, por otro <strong>la</strong>do, s<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s bases que, <strong>en</strong> su caso, permitan<br />

erosionar <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> "cre<strong>en</strong>cia errónea" y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego,<br />

excluir el carácter "inv<strong>en</strong>cible" <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma».<br />

La segunda cuestión re<strong>la</strong>tiva al p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> con razón criticada Ley Orgánica 8/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre,<br />

contra <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> bandas armadas y elem<strong>en</strong>tos terroristas y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l artículo 55.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución (cuya <strong>de</strong>rogación ha sido anunciada el pasado<br />

mes por el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Gobierno). El artículo 13 <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada Ley dispone<br />

que «<strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción prev<strong>en</strong>tiva podrá prolongarse el tiempo necesario para<br />

<strong>los</strong> fines investigadores hasta un p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> otros siete días (<strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> tres días previsto <strong>en</strong> el arto 17 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución), siempre que<br />

tal propuesta se ponga <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Juez antes <strong>de</strong> que transcurran <strong>la</strong>s<br />

set<strong>en</strong>ta y dos horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción 22. El Juez, <strong>en</strong> el término <strong>de</strong> veinticuatro<br />

horas, <strong>de</strong>negará o autorizará <strong>la</strong> prolongación propuesta».<br />

A este propósito <strong>de</strong>be rechazarse, <strong>en</strong> primer lugar, el insólito e irregu<strong>la</strong>r<br />

modo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r introducido por esta Ley, que se traduce <strong>en</strong> una proposición<br />

al Juez C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Instrucción con el fin <strong>de</strong> prolongar <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción practicada<br />

y <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> éste sin que el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido haya sido puesto a su disposición<br />

y sin oportunidad, pues, <strong>de</strong> oírle; por otra parte, ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> lejanía que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos separan el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

y <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Juzgados C<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> Instrucción, lo que indudablem<strong>en</strong>te<br />

bor<strong>de</strong>a <strong>la</strong> vulneración al <strong>de</strong>recho al Juez natural; por último, <strong>la</strong> citada<br />

norma parece traducir el «temor» <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor a <strong>los</strong> interrogatorios realizados<br />

a pres<strong>en</strong>cia judicial, sustray<strong>en</strong>do <strong>de</strong> forma manifiesta <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong><br />

<strong>investigación</strong> al Juez instructor para atribuir<strong>la</strong>s a <strong>los</strong> Cuerpos y Fuerzas <strong>de</strong> Seguridad,<br />

con lo cual <strong>la</strong> g<strong>en</strong>uina función <strong>de</strong> instructor e investigador, que el<br />

21 Sigue dici<strong>en</strong>do <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia que «todo lo anterior, <strong>en</strong> <strong>la</strong> concreta perspectiva que ahora nos interesa,<br />

supone evi<strong>de</strong>nciar una total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antijuridicidad p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> tales conductas por parte<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> funcionarios, o si se prefiere -párrafo último <strong>de</strong>l arto 6 bis, a), <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al--<strong>la</strong> "cre<strong>en</strong>cia errónea<br />

e inv<strong>en</strong>cible <strong>de</strong> estar obrando lícitam<strong>en</strong>te", lo que obviam<strong>en</strong>te "excluye <strong>la</strong> responsabilidad criminal"; ante ello<br />

esta Sa<strong>la</strong> estima radicalm<strong>en</strong>te inútil iniciar dilig<strong>en</strong>cias p<strong>en</strong>ales sobre tal extremo -inequívocam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stinados<br />

a terminar <strong>en</strong> un sobreseimi<strong>en</strong>to o, a lo más, <strong>en</strong> una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia absolutoria-, todo ello sin perjuicio <strong>de</strong> que<br />

qui<strong>en</strong>es mant<strong>en</strong>gan un distinto criterio hagan uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s concedidas <strong>en</strong> nuestras leyes procesales pa·<br />

ra ejercitar <strong>la</strong>s oportunas acciones p<strong>en</strong>ales».<br />

22 Téngase pres<strong>en</strong>te que esta disposición no supone <strong>la</strong> licitud <strong>de</strong> una falta <strong>de</strong> comunicación al órgano<br />

jurisdiccional <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> veinticuatro horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción practicada, incurriéndose <strong>en</strong> otro caso <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción ilegal <strong>de</strong>l artículo 184 <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al, como antes se ha dicho. Lo que <strong>en</strong> puridad el<br />

precepto prevé es <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta caso <strong>de</strong> que se pret<strong>en</strong>da prolongar <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II / PAG. 145


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Juez t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal y que justificaba<br />

una inmediata puesta a disposición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, han ido pasando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica -mucho antes <strong>de</strong> esta ley- a <strong>la</strong> autoridad gubernativa, que asume<br />

funciones no sólo prev<strong>en</strong>tivas, sino también represivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

forma autónoma al quehacer <strong>de</strong> <strong>los</strong> tribunales y <strong>de</strong>l Ministerio Fiscal.<br />

Pero a<strong>de</strong>más, y con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> todo ello, lo que resulta más sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

es el s<strong>en</strong>tido último que pue<strong>de</strong> darse a <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión hasta diez días<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong> moverse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco estricto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, porque<br />

<strong>la</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal consagra para todas <strong>la</strong>s personas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura y <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratos inhumanos o <strong>de</strong>gradantes, <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

a <strong>la</strong> libertad personal, a no <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar contra sí mismo, a no confesarse culpable<br />

ya <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia (art. 24.2), y a estos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

no les alcanza ninguna posible susp<strong>en</strong>sión (art. 55). Debe reconocerse que resulta<br />

muy difícil explicar cómo pue<strong>de</strong> incardinarse <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> diez días<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> única fmalidad a que constitucionalm<strong>en</strong>te está preor<strong>de</strong>nada <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción (esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos) y <strong>en</strong> qué medida resulta justificada<br />

a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias, salvo que se esté p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> finalida<strong>de</strong>s espúreas<br />

y <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er, con carácter previo a poner al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a disposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial, ciertas reve<strong>la</strong>ciones o una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración inculpatoria<br />

que muy probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otro caso no habría realizado.<br />

C) La prisión provisional<br />

Por razones idénticas a <strong>la</strong>s apuntadas al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l análisis sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción,<br />

tampoco pret<strong>en</strong>do ser, ni mucho m<strong>en</strong>os, exhaustivo <strong>en</strong> este punto 23;<br />

antes bi<strong>en</strong>, int<strong>en</strong>taré poner <strong>de</strong> relieve sólo algunas cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> prisión<br />

provisional que, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia, pres<strong>en</strong>tan, a mi juicio,<br />

un mayor interés.<br />

La prisión provisional (prisión prev<strong>en</strong>tiva para otros, aunque ello se reduce<br />

a una cuestión puram<strong>en</strong>te terminológica) es <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong>l<br />

inculpado que ti<strong>en</strong>e lugar durante <strong>la</strong> sustanciación <strong>de</strong> un proceso p<strong>en</strong>al con<br />

el fin <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l inculpado <strong>en</strong> el proceso, garantizar una or<strong>de</strong>nada<br />

averiguación <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos por el órgano <strong>en</strong>cargado legalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dirigir<br />

<strong>la</strong> <strong>investigación</strong> (el Juez <strong>de</strong> instrucción), bajo <strong>la</strong> directa inspección <strong>de</strong>l<br />

23 MUÑOZ CONDE y MORENO CArENA, «La prisión provisional <strong>en</strong> el Derecho español», cit.; MO-<br />

RENO CA TENA, «En torno a <strong>la</strong> prisión provisional. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1980», <strong>en</strong> Revista<br />

<strong>de</strong> Derecho Procesal Iberoamericana, 1981, pp. 637 a 668. La literatura sobre <strong>la</strong> prisión provisional ha sido abundante<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años, lo que aña<strong>de</strong> otro elem<strong>en</strong>to justificador más a <strong>la</strong> poca ext<strong>en</strong>sión que <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>dica a este tema; cfr., <strong>en</strong>tre otros, CALVO SANCHEZ, «Com<strong>en</strong>tario a <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />

1983, sobre <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional», <strong>en</strong> La Ley, 1983-1984; EADEM, «De nuevo sobre <strong>la</strong> prisión<br />

provisional. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 10/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre», <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia revista, núm. 1.158; FER-<br />

NANDEZ ENTRALGO, «La prisión provisional», <strong>en</strong> Segundas Jornadas <strong>de</strong> Derecho Judicial, Madrid, 1985,<br />

pp. 335 a 347; i<strong>de</strong>m, «El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional y <strong>la</strong> Ley Orgánica 10/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre»,<br />

<strong>en</strong> La Ley, núm. 1.307; GARCIA V ALDES, «Prisión prev<strong>en</strong>tiva y p<strong>en</strong>as privativas <strong>de</strong> libertad», <strong>en</strong> Estudios<br />

p<strong>en</strong>ales y criminológicos, VII; ORTIZ URCUW, «La prisiQn prev<strong>en</strong>tiva tras <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>los</strong> articu<strong>los</strong> 503 y<br />

504 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuciami<strong>en</strong>to Criminal», <strong>en</strong> Jornadas <strong>de</strong> Derecho Procesal, Madrid, 1984, pp. 315 a 335;<br />

PEREZ GORDO, «Libertad personal y prisión provisional <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución, <strong>en</strong> <strong>la</strong> LECR y <strong>en</strong> <strong>los</strong> textos legales<br />

y jurispru<strong>de</strong>nciales», <strong>en</strong> Justicia, núm. 1, 1984, pp. 7 a 37; RODRIGUEZ RAMOS, «La prisión prev<strong>en</strong>tiva,<br />

¿p<strong>en</strong>a anticipada, medida caute<strong>la</strong>r y/o medio <strong>de</strong> seguridad?», <strong>en</strong> La Ley, núm. 918.<br />

PAG. 146/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigadón p<strong>en</strong>al<br />

Ministerio Fiscal (art. 306 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Procesal P<strong>en</strong>al), y asegurar <strong>la</strong> ejecución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a que ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te llegara a imponerse.<br />

Des<strong>de</strong> ningún punto <strong>de</strong> vista pue<strong>de</strong> atribuirse a <strong>la</strong> prisión provisional <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong> anticipar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a, ni <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el prisma sancionatorio, ni <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

intimidatoria o ejemp<strong>la</strong>r. Esto es evi<strong>de</strong>nte porque sólo parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> culpabilidad -<strong>de</strong> que el inculpado sea, sin más, culpablese<br />

pue<strong>de</strong> justificar su reclusión con fines <strong>de</strong> intimidación o <strong>de</strong> ejemplo.<br />

Tampoco pue<strong>de</strong> atribuirse a <strong>la</strong> prisión provisional un fin <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

especial: evitar <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos por <strong>la</strong> persona a <strong>la</strong> que se priva <strong>de</strong> libertad.<br />

La propia terminología más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te empleada para expresar<br />

tal i<strong>de</strong>a -probable comisión <strong>de</strong> «otros» o «ulteriores» <strong>de</strong>litos-- <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>trever<br />

que esta concepción se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una presunción <strong>de</strong> culpabilidad. La privación<br />

<strong>de</strong> libertad se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> así como un remedio fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> temida peligrosidad<br />

<strong>de</strong>l inculpado, si bi<strong>en</strong> no cabe per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong><br />

dicha peligrosidad sólo pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar su normal fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> hipótesis<br />

<strong>de</strong> que efectivam<strong>en</strong>te sea culpable <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito que se le imputa.<br />

Por <strong>la</strong>s mismas razones nos es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dible que <strong>la</strong> prisión provisional <strong>de</strong>ba<br />

cumplir <strong>la</strong> función <strong>de</strong> colmar <strong>la</strong> a<strong>la</strong>rma social que haya podido producir el<br />

hecho <strong>de</strong>lictivo. Sólo razonando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l esquema lógico <strong>de</strong> <strong>la</strong> presunción<br />

<strong>de</strong> culpabilidad podría concebirse <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> un establecimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario, el <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l inculpado, como instrum<strong>en</strong>to<br />

apaciguador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ansias y temores suscitados por el <strong>de</strong>lito (<strong>la</strong> reiterada y conocida<br />

invocación a <strong>la</strong> inseguridad ciudadana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sectores conservadores<br />

llevaron, <strong>en</strong>tre otras razones, a modificar <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional<br />

introducida por <strong>la</strong> Ley Orgánica 7/1983, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> abril, ya <strong>la</strong> actual regu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 10/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre). En cambio, una concepción<br />

<strong>de</strong> esta naturaleza resulta insost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> un sistema constitucional como<br />

el español, que acoge un riguroso respeto por <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos<br />

y proc<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia. De este modo, <strong>la</strong> vía legítima<br />

para calmar <strong>la</strong> a<strong>la</strong>rma social--esa especie <strong>de</strong> «sed <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganza» colectiva que<br />

algunos parec<strong>en</strong> ver y por <strong>de</strong>sgracia <strong>en</strong> ciertos casos se da- no pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong><br />

prisión provisional, <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>ndo sin más y al mayor número <strong>de</strong> <strong>los</strong> que prima<br />

Jacie aparezcan como autores <strong>de</strong> hechos <strong>de</strong>lictivos, sino una resolución rápida<br />

<strong>de</strong>l proceso, porque sólo <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia dictada <strong>en</strong> un proceso p<strong>en</strong>al <strong>de</strong>terminará<br />

<strong>la</strong> culpabilidad y <strong>la</strong> sanción <strong>de</strong>l acusado.<br />

Es incuestionable, como dice LONDOÑO, que «<strong>la</strong> sociedad of<strong>en</strong>dida con<br />

<strong>la</strong> consumación <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito se torna intransig<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l presunto<br />

culpable. Querrá para éste <strong>la</strong> mayor severidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

medidas caute<strong>la</strong>res. Pero es indudable también que el infractor <strong>de</strong>be ser respetado<br />

al máximo <strong>en</strong> su libertad; esto es, no restringírse<strong>la</strong> sino <strong>en</strong> casos realm<strong>en</strong>te<br />

necesarios. Este <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos intereses, el público y el<br />

privado, el individual y el colectivo, ha sido siempre motivo <strong>de</strong> controversia<br />

<strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong> <strong>los</strong> legis<strong>la</strong>dores. Por ello, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un auténtico<br />

Estado <strong>de</strong> Derecho, <strong>en</strong> <strong>los</strong> regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mocráticos con <strong>la</strong>s más arraigadas<br />

concepciones liberales sobre <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s humanas, <strong>la</strong> incoercibilidad <strong>de</strong>l<br />

individuo, pata el proceso p<strong>en</strong>al, ha sido el principio más acogido. En cambio,<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> fuerza, <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados autoritarios, <strong>en</strong> <strong>los</strong> Códigos<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II / PAG. 147


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> inconfundible t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia inquisitiva, está más am<strong>en</strong>azada <strong>la</strong> libertad individual,<br />

son más precarios <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, más restringidas <strong>la</strong>s causas<br />

<strong>de</strong> excarce<strong>la</strong>ción; aquí se sacrifican <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong>l individuo a su libertad,<br />

so pretexto <strong>de</strong> proteger a <strong>la</strong> sociedad golpeada por el <strong>de</strong>lito» 24.<br />

La prisión provisional, admitida como un mal necesario <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<br />

jurídicos, supone <strong>la</strong> total privación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal a<br />

<strong>la</strong> libertad ambu<strong>la</strong>toria, y es c<strong>la</strong>ro que esta privación sólo pue<strong>de</strong> estar justificada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que resulte absolutam<strong>en</strong>te imprescindible y necesaria<br />

para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es jurídicos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

no haya otros mecanismos m<strong>en</strong>os radicales para conseguir<strong>la</strong>.<br />

En efecto, como dice con razón GóSSEL, <strong>en</strong> frase que ha t<strong>en</strong>ido fortuna<br />

<strong>en</strong>tre nosotros al ser acogida por el Tribunal Constitucional, «<strong>la</strong> instrucción<br />

jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional está situada <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre el<br />

<strong>de</strong>ber estatal <strong>de</strong> perseguir eficazm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>lito y el <strong>de</strong>ber también estatal <strong>de</strong><br />

asegurar el ámbito <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong>l ciudadano» 25. Por eso se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> prisión<br />

provisional, más que <strong>en</strong> ninguna otra institución jurídica -más incluso<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia p<strong>en</strong>a-, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología política que subyace a un <strong>de</strong>terminado<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to.<br />

En <strong>los</strong> últimos años hemos asistido precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España a sucesivas<br />

modificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional, sobre todo <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a <strong>los</strong> supuestos<br />

<strong>en</strong> que proce<strong>de</strong> acordar<strong>la</strong>: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma llevada a <strong>la</strong>s Cortes G<strong>en</strong>erales<br />

por <strong>la</strong> VCD <strong>en</strong> 1980 (Ley <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril), <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l gobierno socialista<br />

<strong>de</strong> 1983 y <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>te regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mismo gobierno <strong>en</strong> 1984.<br />

La primera <strong>de</strong> estas modificaciones no sólo supuso una ampliación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

supuestos <strong>en</strong> que procedía <strong>de</strong>cretada, sino que <strong>la</strong> hizo obligatoria, <strong>en</strong> contra<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución (65) 11 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong>l<br />

Comité <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong>l propio organismo internacional (80) 11 26.<br />

En 1983, al poco tiempo <strong>de</strong> haberse formado el primer gobierno <strong>de</strong>l<br />

PSOE, se cambió radicalm<strong>en</strong>e <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional y esta<br />

medida se reguló con criterios <strong>de</strong> estricta <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>;<br />

<strong>la</strong> innovación legis<strong>la</strong>tiva llevó aparejado un gran número <strong>de</strong> excarce<strong>la</strong>ciones<br />

(como no podía ser <strong>de</strong> otra manera, <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos <strong>de</strong>lictivos<br />

que motivaron <strong>los</strong> internami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> prisión) y, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> algunos, una<br />

espiral <strong>de</strong> inseguridad ciudadana 27.<br />

Fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> tal sector social obligó al Gobierno a acometer<br />

<strong>la</strong> contrarreforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional, con el cont<strong>en</strong>ido vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> actualidad, don<strong>de</strong> ciertam<strong>en</strong>te se faculta con amplitud al Juez para <strong>de</strong>cre-<br />

24 LONDOÑO JIMENEZ, De <strong>la</strong> captura a <strong>la</strong> excarce<strong>la</strong>ción, Bogotá, 1974, p. 117.<br />

2> Stra/ver/ahr<strong>en</strong>srecht, 1977, p. 66.<br />

26 Para una crítica a esta reforma, cfr. MORENO CATENA, «En tomo a <strong>la</strong> prisión provisional,., cit. La<br />

citada Recom<strong>en</strong>dación seña<strong>la</strong>, <strong>en</strong>tre otras cosas (punto 1), que ningún inculpado <strong>de</strong>be ser sometido a prisión<br />

_provisional a m<strong>en</strong>os que <strong>la</strong>s circunstancias <strong>la</strong> hagan estrictam<strong>en</strong>te necesaria; <strong>de</strong> este modo, <strong>la</strong> prisión provisional<br />

<strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse como una medida excepcional y nunca <strong>de</strong>be ser obligatoria ni ser utili2ada con fí<strong>en</strong>s<br />

punitivos.<br />

27 Aunque se trate <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> criminología, no me resisto a hacer notar aquí -reiterando argum<strong>en</strong>tos<br />

antes expuestos--- que <strong>la</strong> solución a <strong>la</strong> posible inseguridad ciudadana por problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

m<strong>en</strong>or no se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, porque <strong>la</strong> prisión no es realm<strong>en</strong>te el medio más<br />

a<strong>de</strong>cuado para rehabilitar a estos ciudadanos (si se trata <strong>de</strong> eliminar<strong>los</strong> hay otras formas, pero están terminan·<br />

tem<strong>en</strong>te prohibidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución); pero si a<strong>de</strong>más no han sido aún con<strong>de</strong>nados, su internami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> prisión<br />

carece <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l inculpado como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

PAG. 148/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

tar<strong>la</strong>, pero se hac<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión, por imperativo legal, consi<strong>de</strong>raciones<br />

aj<strong>en</strong>as a <strong>los</strong> fines a que <strong>de</strong>be or<strong>de</strong>narse <strong>la</strong> prisión provisional, tales<br />

como <strong>la</strong> a<strong>la</strong>rma social o <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con que se cometan <strong>los</strong> hechos <strong>de</strong>lictivos,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> permitirse <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> esta medida cualquiera que fuere<br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>a seña<strong>la</strong>da al <strong>de</strong>lito que se impute al inculpado (art. 503.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal).<br />

a) La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional<br />

U no <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> prisión provisional<br />

-a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> estigmatización <strong>de</strong>l preso- es su duración, como c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

se reve<strong>la</strong> <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> <strong>los</strong> constituy<strong>en</strong>tes, cuando sólo hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a<br />

este extremo <strong>en</strong> el artículo 17.4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución.<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, el rechazo frontal <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina a <strong>la</strong> prisión provisional<br />

vi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>de</strong> su excesiva duración como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

di<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos p<strong>en</strong>ales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todo punto <strong>de</strong> vista in<strong>de</strong>bidas (hasta<br />

llegar a consi<strong>de</strong>rar que es un p<strong>la</strong>zo razonable <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> un juicio <strong>de</strong><br />

faltas al cabo <strong>de</strong> dos años); esta situación es repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>negación<br />

contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> ANCEL 28, y algo<br />

bi<strong>en</strong> distinto <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el sistema británico.<br />

El problema no es nuevo por <strong>de</strong>sgracia, hasta el punto <strong>de</strong> que ya <strong>en</strong> 1883<br />

dijera el Fiscal <strong>de</strong>l Tribunal Supremo <strong>en</strong> su Exposición núm. 26 que «no si<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> que se trata superior a <strong>la</strong> prisión correccional, hay que conv<strong>en</strong>ir<br />

<strong>en</strong> que no proce<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional, con tanto más motivo cuanto<br />

que dicha medida, que sólo ti<strong>en</strong>e por fundam<strong>en</strong>to una necesidad, <strong>de</strong>be economizarse,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una manera restrictiva <strong>la</strong>s disposiciones legales que<br />

<strong>la</strong> autorizan» 29. Unos años <strong>de</strong>spués, tal vez a<strong>la</strong>rmado por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralizada imposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional, el Ministerio <strong>de</strong> Justicia publica <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1916, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se indica <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

que <strong>los</strong> Jueces <strong>de</strong> instrucción, inspirándose <strong>en</strong> el verda<strong>de</strong>ro propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ley, restrinjan <strong>la</strong> prisión provisional a aquel<strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que sea absolutam<strong>en</strong>te<br />

indisp<strong>en</strong>sable, y que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>en</strong> que haya preso se proceda con <strong>la</strong> más<br />

extraordinaria rapi<strong>de</strong>z, no consinti<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> ningún caso se excedan <strong>los</strong> p<strong>la</strong>zos<br />

que para cada trámite marca <strong>la</strong> ley (estas directrices vuelv<strong>en</strong> <strong>de</strong>spués a<br />

recordarse por el Ministerio Fiscal <strong>en</strong> 1933).<br />

En verdad no se pue<strong>de</strong> llegar a <strong>la</strong> paradoja -por <strong>de</strong>más re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te--<br />

<strong>de</strong> que el día <strong>en</strong> que se dicte <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria <strong>de</strong>l sometido<br />

a prisión provisional resulte ser el día <strong>de</strong> su liberación, <strong>de</strong> su excarce<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to;<br />

o, lo que es más grave, que se justifique íntimam<strong>en</strong>te el quantum <strong>de</strong> <strong>la</strong> privación<br />

<strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong> con<strong>de</strong>na <strong>en</strong> razón <strong>de</strong>l tiempo que el reo cumplió <strong>en</strong><br />

prisión.<br />

28 «L'organisation du proces pénal <strong>en</strong> France», <strong>en</strong> Rivista zfa/iana di dirilto e procedure p<strong>en</strong>a/e, 1965, pá·<br />

gina 12.<br />

29 Con posterioridad <strong>la</strong> Fiscalía <strong>de</strong>l Tribunal Supremo advi<strong>en</strong>e a <strong>los</strong> Fiscales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1901, que «<strong>de</strong>b<strong>en</strong> exigir <strong>de</strong>l Juez instructor que <strong>en</strong> <strong>los</strong> autos <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> prisión haga el cargo<br />

es<strong>en</strong>cial y <strong>los</strong> principales motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución que priva <strong>de</strong> lib<strong>en</strong>ad al procesado».<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial 11 / PAG. 149


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Como dice PISAPIA, el hecho <strong>de</strong> que tal medida caute<strong>la</strong>r se resuelva prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> una anticipación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a, y no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ciudadanos, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunos juristas, es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>igmas más<br />

<strong>de</strong>sconcertantes <strong>de</strong> nuestro sistema procesal p<strong>en</strong>al y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia humana <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral 30.<br />

El simple transcurso <strong>de</strong>l tiempo me permite ahora no exponer <strong>la</strong> crítica<br />

fundada <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional que se establece <strong>en</strong> el artículo<br />

19 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 9/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre, contra <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong><br />

bandas armadas y elem<strong>en</strong>tos terroristas y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l artículo 55.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución. En efecto, según se establece <strong>en</strong> <strong>la</strong> diposición final 2.' <strong>de</strong> dicho<br />

texto legal, lo dispuestos <strong>en</strong> el artículo 19 --<strong>en</strong>tre otros- <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley<br />

Orgánica t<strong>en</strong>drá una vig<strong>en</strong>cia temporal <strong>de</strong> dos años. Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> vigor <strong>la</strong> referida<br />

Ley el4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1985, ya falta <strong>de</strong> toda otra norma <strong>en</strong> contrario,<br />

no rige <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1987 ló or<strong>de</strong>nado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> prisión provisional,<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi punto <strong>de</strong> vista resultaba <strong>de</strong> dudosa <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa jurídica.<br />

Dicha norma, por una parte, exigía <strong>de</strong>cretar <strong>la</strong> prisión provisional incondicional<br />

cuando el <strong>de</strong>lito tuviera seña<strong>la</strong>da p<strong>en</strong>a superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> prisión m<strong>en</strong>or,<br />

permiti<strong>en</strong>do alJuez <strong>de</strong>cretar tal medida cuando el <strong>de</strong>lito pueda t<strong>en</strong>er seña<strong>la</strong>da<br />

p<strong>en</strong>a inferior (resulta <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te difícil justificar un auto <strong>de</strong> prisión<br />

provisional cuando el procedimi<strong>en</strong>to se siga por <strong>de</strong>lito m<strong>en</strong>or, tal vez sancionado<br />

con p<strong>en</strong>a no privativa <strong>de</strong> libertad); por otra parte, permitía, lo que es,<br />

si cabe, m<strong>en</strong>os compr<strong>en</strong>sible, que <strong>en</strong> tales casos <strong>la</strong> prisión provisional pueda<br />

«durar siempre hasta el límite máximo <strong>de</strong> dos años seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to<br />

Criminal y será prorrogable <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma y por el p<strong>la</strong>zo fijado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> misma Ley» (art. 19.2), sin refer<strong>en</strong>cia alguna a <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a que pudiera correspon<strong>de</strong>r<br />

a <strong>los</strong> hechos por <strong>los</strong> que se proce<strong>de</strong>.<br />

b) In<strong>de</strong>mnización <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> prisión provisional injusta<br />

Quisiera abordar, por último, un problema <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> prisión provisional: <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong>l Estado por <strong>los</strong> daños causados por error judicial, así como<br />

<strong>los</strong> que sean consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración<br />

<strong>de</strong> Justicia (art. 121 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución). Ante todo convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te,<br />

como premisa <strong>en</strong> esta exposición, que el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> in<strong>de</strong>mnización <strong>de</strong>l Estado<br />

por una ilegítima prisión provisional tanto pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>de</strong> un error judicial<br />

como <strong>de</strong>l anormal funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Justicia.<br />

En el primer grupo habría que <strong>en</strong>cuadrar todos aquel<strong>los</strong> casos -aunque<br />

sea cum grano salis- <strong>en</strong> que no guarda re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia o resolución que<br />

ponga fin al proceso con <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional.<br />

Por más que <strong>la</strong> salvedad no pueda v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> una sobrecarga <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> órganos jurisdiccionales que provoque errores judiciales con mayor<br />

facilidad, sin embargo argum<strong>en</strong>tos tales como que <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia no trae causa<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>terminantes para <strong>de</strong>cretar <strong>la</strong> prisión, sino <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong>l<br />

juicio, o que <strong>la</strong> medida resulte exigida por el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico (afortu-<br />

30 Comp<strong>en</strong>dio di procedure p<strong>en</strong>a/e, Padova, 1975, pp. 235 Y 236.<br />

PAG. 150/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial TI


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

nadam<strong>en</strong>te si vigor <strong>en</strong>tre nosotros ahora) impi<strong>de</strong>n una rígida aplicación <strong>de</strong>l<br />

criterio <strong>en</strong>unciado.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l «funcionami<strong>en</strong>to anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Justicia» se<br />

integrarían, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> actividad o retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> tramitación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que interviniera culpa o neglig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l Juez, no tuvieran su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> un error y ocasionaran perjuicios al<br />

inculpado 31.<br />

Con todo, el legis<strong>la</strong>dor español ha llevado a efecto una regu<strong>la</strong>ción autónoma<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>mnización a cargo <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> prisión<br />

provisional, <strong>de</strong>sligándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> error judicial y <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Justicia y haci<strong>en</strong>do abstración <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el artículo 294 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial dispone<br />

que «t<strong>en</strong>drán <strong>de</strong>recho a in<strong>de</strong>mnización qui<strong>en</strong>es, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber sufrido<br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva, sean absueltos por inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hecho imputado o por<br />

esa misma causa haya sido dictado auto <strong>de</strong> sobreseimi<strong>en</strong>to libre, siempre que<br />

se le hayan irrogado perjuicios». Así pues, cuando concurran estas circunstancias,<br />

<strong>la</strong> in<strong>de</strong>mnización se hace <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l hecho, con absoluta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el concreto supuesto concurran<br />

o no lo otros motivos, <strong>de</strong> modo que se aproxima así a una especie <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> responsabilidad objetiva.<br />

Contando incluso con <strong>la</strong> específica disposición <strong>de</strong>l artículo 294, es <strong>de</strong> hacer<br />

notar una consi<strong>de</strong>rable cicatería <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor, traducida <strong>en</strong> un cúmulo<br />

<strong>de</strong> trabas para el justiciable que, a no dudar, harán inviables un bu<strong>en</strong> número<br />

<strong>de</strong> pret<strong>en</strong>siones in<strong>de</strong>mnizatorias fr<strong>en</strong>te al Estado basadas <strong>en</strong> haber pa<strong>de</strong>cido<br />

el rec<strong>la</strong>mante una injusta prisión provisional.<br />

De una primera lectura <strong>de</strong> esta norma se podría inferir que no serían susceptibles<br />

<strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnización todas <strong>la</strong>s privaciones <strong>de</strong> libertad que traigan causa<br />

<strong>de</strong> una prisión acordada <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al, excepto<br />

cuando éste finalice mediante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia absolutoria por inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hecho<br />

o se <strong>de</strong>crete el sobreseimi<strong>en</strong>to por idéntico motivo (art. 637.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal), dado que específicam<strong>en</strong>te tal supuesto aparece<br />

consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial.<br />

Una interpretación <strong>de</strong> este t<strong>en</strong>or impediría que prosperase toda pret<strong>en</strong>sión<br />

in<strong>de</strong>mnizatoria cuando el procedimi<strong>en</strong>to finalice por un auto <strong>de</strong> sobreseimi<strong>en</strong>to<br />

provisional, por un auto <strong>de</strong> sobreseimi<strong>en</strong>to libre basado <strong>en</strong> otras<br />

causas, por una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia absolutoria que no se fun<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> pura inexist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l hecho, por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria a p<strong>en</strong>a no privativa <strong>de</strong> libertad, o a p<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> este tipo pero a tiempo inferior al que hubiera estado sometido a prisión<br />

provisional el con<strong>de</strong>nado (piénsese <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> resolución judicial<br />

estime que el hecho no era constitutivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito; <strong>en</strong> que no se consi<strong>de</strong>re<br />

al procesado autor <strong>de</strong>l mismo; <strong>en</strong> que <strong>los</strong> hechos <strong>de</strong>lictivos hayan prescrito,<br />

o se estime <strong>la</strong> cosa juzgada, etc.). No parece posible, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una cabal<br />

intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas constitucionales, que se prive al ciudadano, <strong>en</strong> cualesquiera<br />

<strong>de</strong> estas situaciones, <strong>de</strong> toda in<strong>de</strong>mnización a cargo <strong>de</strong>l Estado, aun<br />

cuando haya podido estar hasta cuatro años <strong>en</strong> prisión provisional.<br />

JI Cfr. ASENCIO MELLADO, La prisión provisional, tesis doctoral (inédita), Alicante, 1986, pp. 578<br />

y ss.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial 11 / PAG. 151


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Naturalm<strong>en</strong>te que <strong>en</strong>tonces será necesario apreciar caso a caso si <strong>la</strong> prisión<br />

provisional pa<strong>de</strong>cida injustam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acogida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras <strong>de</strong>l<br />

error judicial o <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Justicia.<br />

Es c<strong>la</strong>ro, por una parte, que el error judicial ha <strong>de</strong> inferirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

que acordó <strong>la</strong> prisión, habi<strong>en</strong>do el Juez obrado con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida dilig<strong>en</strong>cia (<strong>de</strong><br />

otro modo, se trataría <strong>de</strong> un <strong>de</strong>fectuoso funcionami<strong>en</strong>to, concepto más g<strong>en</strong>érico<br />

y por el que cabe rec<strong>la</strong>mar directam<strong>en</strong>te, sin necesidad <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

previo) y se trate tanto <strong>de</strong> error <strong>de</strong> hecho como <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho que no se <strong>de</strong>ba<br />

a <strong>la</strong> actuación do<strong>los</strong>a o culposa <strong>de</strong>l perjudicado. De otro <strong>la</strong>do, el funcionami<strong>en</strong>to<br />

anormal se produciría con cualquier actuación que no se ajuste a una<br />

eficacia media <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Justicia, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bida a di<strong>la</strong>ciones<br />

u omisiones, según standard utilizado por el Tribunal Constitucional<br />

(aunque no aparec<strong>en</strong> razones sufici<strong>en</strong>tes -salvo <strong>de</strong> índole económica, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se aprecia una notable cicatería <strong>de</strong>l Estado, como antes se dijo-- para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

que el funcionami<strong>en</strong>to anormal se da también siempre que resulte incumplido<br />

un p<strong>la</strong>zo seña<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> ley o no se realice algún acto o dilig<strong>en</strong>cia<br />

exigida por el<strong>la</strong>).<br />

La Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial exige para conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong> in<strong>de</strong>mnización,<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> supuestos g<strong>en</strong>erales (art. 292.2) como <strong>en</strong> el específico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión provisional (art. 294.1), que al sometido a privación <strong>de</strong> libertad por<br />

esta medida se le hayan irrogado perjuicios evaluables económicam<strong>en</strong>te. Parece<br />

imposible consi<strong>de</strong>rar algún caso <strong>en</strong> que no se produzcan perjuicios a resultas<br />

<strong>de</strong> una injusta prisión, aunque sea por un corto espacio <strong>de</strong> tiempo; si<br />

se parte <strong>de</strong> esta hipótesis -<strong>la</strong> única que a mi juicio permite un <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

riguroso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad- <strong>de</strong>be conv<strong>en</strong>irse <strong>en</strong> que siempre que<br />

<strong>la</strong> prisión provisional se haya <strong>de</strong>cretado con error, fucionami<strong>en</strong>to anormal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Justicia o resulte injusta <strong>en</strong> aplicación <strong>de</strong>l criterio objetivo<br />

<strong>de</strong>l artículo 294 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial surge para el perjudicado<br />

el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> in<strong>de</strong>mnización. Otra cosa es <strong>de</strong>terminar el quantum,<br />

para lo que no existe inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te alguno <strong>en</strong> aplicar, sea cual fuere <strong>la</strong> causa<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> el <strong>de</strong>recho surja, <strong>los</strong> parámetros seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el artículo 294.2 <strong>de</strong><br />

dicha Ley Orgánica: el tiempo <strong>de</strong> privación <strong>de</strong> libertad y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

personales y familiares que se hayan producido, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>e cabida, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

luego, el daño moral.<br />

Resta, por último, hacer una breve refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />

para sustanciar <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación fr<strong>en</strong>te al Estado, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te por<br />

lo que hace a <strong>la</strong> compleja vía <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> error judicial. En tal caso, el ciudadano<br />

que se vio sometido a prisión <strong>de</strong>be acudir ante <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> lo P<strong>en</strong>al <strong>de</strong>l<br />

Tribunal Supremo para obt<strong>en</strong>er el reconocimi<strong>en</strong>to judicial <strong>de</strong>l error, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> tres meses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que pudo ejercitar <strong>la</strong> acción, siguiéndose <strong>los</strong><br />

trámites <strong>de</strong>l recurso <strong>de</strong> revisión civil; obt<strong>en</strong>ida s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia estimatoria, el perjudicado<br />

cotinuará su peregrinar, dirigi<strong>en</strong>do su petición in<strong>de</strong>mnizatoria al Ministerio<br />

<strong>de</strong> Justicia antes <strong>de</strong> que transcurra un año (p<strong>la</strong>zo seña<strong>la</strong>do para <strong>la</strong> prescripción),<br />

y éste <strong>la</strong> habrá <strong>de</strong> tramitar <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s normas regu<strong>la</strong>doras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad patrimonial <strong>de</strong>l Estado (arts. 40 y 41 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Régim<strong>en</strong><br />

Jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Estado). Si <strong>la</strong> resolución ministerial<br />

no satisface <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong>l perjudicado, ti<strong>en</strong>e abierta <strong>la</strong> vía <strong>de</strong>l recurso con-<br />

PAG. 152/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

t<strong>en</strong>cioso-administrativo para ante <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> este or<strong>de</strong>n jurisdiccional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia<br />

Nacional (art. 66 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial) y con posterioridad<br />

-<strong>de</strong> establecerlo así <strong>la</strong> futura Ley Procesal- podrá acudir ante <strong>la</strong><br />

Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> lo Cont<strong>en</strong>cioso-Administrativo <strong>de</strong>l Tribunal Supremo (art. 58.2 <strong>de</strong>l<br />

mismo texto legal). A bu<strong>en</strong> seguro, <strong>la</strong>s trabas, <strong>los</strong> costos y <strong>la</strong> complicación <strong>en</strong><br />

el procedimi<strong>en</strong>to servirán como un po<strong>de</strong>roso estímulo negativo para rec<strong>la</strong>mar<br />

<strong>la</strong> in<strong>de</strong>mnización, haci<strong>en</strong>do que el ciudadano con <strong>de</strong>recho a obt<strong>en</strong>er<strong>la</strong> haga<br />

<strong>de</strong>jación <strong>de</strong> él <strong>en</strong> muchos casos.<br />

c) La prisión provisional y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> sufragio pasivo<br />

Hace muy pocos días se ha p<strong>la</strong>nteado con gran virul<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios<br />

<strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos sectores <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> sufragio<br />

pasivo <strong>de</strong> una persona sometida a prisión provisional; se trataba, como es<br />

bi<strong>en</strong> sabido, <strong>de</strong> un miembro <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Vasco, electo por <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

coalición Herri Batasuna, que se pres<strong>en</strong>tó a leh<strong>en</strong>dakari.<br />

El artículo 23.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución reconoce a <strong>los</strong> ciudadanos el «<strong>de</strong>recho<br />

a acce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> igualdad a <strong>la</strong>s funciones y cargos públicos, con<br />

<strong>los</strong> requisitos que señal<strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes». Se trata, pues, <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal,<br />

que goza <strong>de</strong> tute<strong>la</strong> privilegiada y cuyo cont<strong>en</strong>ido es<strong>en</strong>cial ha <strong>de</strong> respetar<br />

el legis<strong>la</strong>dor <strong>en</strong> todo caso.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>termina, dados sus términos, <strong>la</strong> inconstitucionalidad<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s normas y actos <strong>de</strong> aplicación que, como seña<strong>la</strong><br />

SANCHEZ MORON, por una parte, impongan requisitos que t<strong>en</strong>gan carácter<br />

discriminatorio para el acceso a <strong>la</strong>s funciones o cargos público, estableci<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trato no justificadas o injustificables razonablem<strong>en</strong>te<br />

y <strong>los</strong> que, por otra parte, regul<strong>en</strong> <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> selección <strong>de</strong><br />

tal manera que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma directa v<strong>en</strong>tajas o <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas injustificadas<br />

<strong>en</strong> favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> alguno o algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> candidatos, o bi<strong>en</strong> apliqu<strong>en</strong><br />

dichos procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido discriminatorio 32. Como se dice <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional 10/1983, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> febrero, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> ese marco el legis<strong>la</strong>dor pue<strong>de</strong> establecer librem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s condiciones que<br />

estime más a<strong>de</strong>cuadas, pero su libertad ti<strong>en</strong>e limitaciones que son, <strong>de</strong> una<br />

parte, <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales que impon<strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> igualdad y <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

que <strong>la</strong> Constitución garantiza y, <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra, cuando se trata <strong>de</strong><br />

cargos o funciones cuya naturaleza es<strong>en</strong>cial aparece <strong>de</strong>finida por <strong>la</strong> propia<br />

Constitución, <strong>la</strong>s que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> salvaguardar esta naturaleza»<br />

(PJ 2).<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilitación constitucional, <strong>la</strong> Ley Orgánica 5/1985, <strong>de</strong><br />

19 <strong>de</strong> junio, <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> electoral g<strong>en</strong>eral, establece <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> inelegibilidad<br />

(arts. 6.° y 137), <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el estar el ciudadano<br />

sometido a prisión provisional o haberse dictado contra él un auto <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />

firme 33. Así pues, con <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos<br />

32 En Com<strong>en</strong>tarios a <strong>la</strong>s leyes políticas (dirigidos por Alzaga), t. n, Madrid, 1984, p. 677.<br />

33 Sobre el particu<strong>la</strong>r, cfr. ENTRENA, Com<strong>en</strong>tarios a <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Régim<strong>en</strong> Electoral G<strong>en</strong>eral,<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial· n." Especial II / PAG. 153


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reunir <strong>los</strong> candidatos que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s elecciones, ni para el<br />

procesado ni para el preso prev<strong>en</strong>tivo se establece limitación alguna al ejercicio<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> sufragio pasivo, con lo que, <strong>en</strong> principio, nada podría<br />

impedir que, una vez electo, ejerciera <strong>la</strong>s funciones propias <strong>de</strong>l cargo.<br />

Ciertam<strong>en</strong>te cualquier otra interpretación supondría una bur<strong>la</strong> <strong>de</strong> este <strong>de</strong>recho<br />

fundam<strong>en</strong>tal, a <strong>la</strong> postre vulnerado <strong>en</strong> su eficacia práctica por vías indirectas.<br />

Debe partirse, a mi modo <strong>de</strong> ver, <strong>de</strong> <strong>los</strong> fines que esta medida caute<strong>la</strong>r<br />

está l<strong>la</strong>mada a cumplir y <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el sometido<br />

a prisión provisional -que no es un con<strong>de</strong>nado a p<strong>en</strong>a privativa <strong>de</strong> libertad<br />

y a qui<strong>en</strong>, por consigui<strong>en</strong>te, alcanza el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia, y<br />

como tal <strong>de</strong>be ser tratado (art. 5.° <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria).<br />

La prisión provisional sólo pue<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r al peligro <strong>de</strong> fuga <strong>de</strong>l inculpado<br />

o al peligro <strong>de</strong> obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad judicial 34, y<strong>en</strong> ningún caso<br />

sería legítimo <strong>de</strong>cretar<strong>la</strong> como una anticipación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a o con fines ejemplificadores,<br />

porque eso supone moverse <strong>en</strong> el esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong><br />

culpabilidad <strong>de</strong>l inculpado y no <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia<br />

como exige <strong>la</strong> Constitución, según antes se dijo. En consecu<strong>en</strong>cia, el<br />

reputado inoc<strong>en</strong>te hasta <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria pue<strong>de</strong> ejercer sus <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida y parte que no result<strong>en</strong> legítimam<strong>en</strong>te restringidos<br />

por una norma habilitante con rango <strong>de</strong> ley orgánica.<br />

De otro <strong>la</strong>do, como bi<strong>en</strong> se dispone <strong>en</strong> el artículo 5.° <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral<br />

P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria, «el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva ti<strong>en</strong>e por objeto ret<strong>en</strong>er al interno<br />

a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial», no exactam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración<br />

p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria, con lo que <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> su tras<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el caso pres<strong>en</strong>te<br />

correspon<strong>de</strong> al órgano jurisdiccional a cuya disposición se hal<strong>la</strong> el preso,<br />

como argum<strong>en</strong>tó con razón el Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia Territorial <strong>de</strong> Pamplona<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> Autos <strong>de</strong> 21 y 23 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1987, habida cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

que el p<strong>en</strong>ado -y con más razón el sometido a prisión provisional- conserva<br />

todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos reconocidos a <strong>los</strong> ciudadanos por <strong>la</strong>s normas jurídicas,<br />

con excepción, como es natural, <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> cuya privación o limitación constituya<br />

precisam<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a impuesta (párrafo VI <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición<br />

<strong>de</strong> Motivos <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Ley G<strong>en</strong>eral P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria), cosa que obviam<strong>en</strong>te<br />

no ocurre con el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> sufragio pasivo.<br />

Cierto es que el permiso para asistir tras<strong>la</strong>dado por <strong>la</strong> fuerza pública a <strong>la</strong><br />

sesión par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> elección <strong>de</strong> leh<strong>en</strong>dakari parece pugnar con <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> privación <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contraba el candidato. Pero hay<br />

que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, por un <strong>la</strong>do, que sólo se le concedió libertad ambu<strong>la</strong>toria<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l recinto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva, y, por otro <strong>la</strong>do, que <strong>en</strong> un<br />

Estado <strong>de</strong> Derecho es <strong>de</strong> rigor interpretar y aplicar <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes según<br />

<strong>los</strong> preceptos y principios constitucionales, resultando vincu<strong>la</strong>dos <strong>los</strong> Jueces<br />

dirigidos por Caror<strong>la</strong>, Madrid, 1986, <strong>en</strong> especial p. 74. Muy al contrario, el artículo 22.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

9/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre, contra <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> bandas armadas y elem<strong>en</strong>tos terroristas y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

artículo 55.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución -sin vigor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1987 según <strong>la</strong> disposición final 2.'-, es·<br />

tablecía por su parte que «fIrme un auto <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>lito compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> esta Ley, el <strong>en</strong>causado<br />

quedará automáticam<strong>en</strong>te susp<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> l. función o cargo público que estuviere ost<strong>en</strong>tando>,.<br />

}4 La Recom<strong>en</strong>dación (80) 11 <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Europa, <strong>en</strong> su punto 3, aña<strong>de</strong> a<br />

<strong>los</strong> m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> el texto, como posibles fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión provisional, el peligro <strong>de</strong> que <strong>la</strong> persona<br />

cometa una infracción grave.<br />

PAG. 154/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

Como no pret<strong>en</strong>do realizar un análisis dogmático <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

<strong>de</strong>l artículo 18 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, ni por supuesto agotar <strong>la</strong> variada<br />

problemática que p<strong>la</strong>ntean <strong>los</strong> conceptos utilizados <strong>en</strong> él--<strong>en</strong> todo caso huidizos<br />

y <strong>de</strong> difícil apreh<strong>en</strong>sión y por ello <strong>de</strong> <strong>de</strong>fmción obligadam<strong>en</strong>te casuÍstica<br />

o <strong>de</strong> carácter tan g<strong>en</strong>eral que su utilidad resulte dudosa- me propongo<br />

pasar al estudio concreto que el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia requiere y c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una dilig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al que supone una<br />

manifiesta intromisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos; me refiero, como fácilm<strong>en</strong>te<br />

pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, por <strong>los</strong> problemas que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad está p<strong>la</strong>nteando<br />

(huérfana <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción específica), a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

telefónicas 38.<br />

Se trataría <strong>en</strong> ambos casos <strong>de</strong> unas dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> realizadas<br />

a través <strong>de</strong> medios <strong>de</strong>sconocidos por completo por nuestro legis<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> 1882<br />

y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, huérfanos <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>en</strong>juiciami<strong>en</strong>to criminal,<br />

pero cuya utilización a <strong>los</strong> fines tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción como <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión<br />

p<strong>en</strong>al resultarían <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>de</strong> sumo provecho. De <strong>la</strong>s garantías<br />

exist<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> afectados y <strong>de</strong>l<br />

ajuste al texto constitucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estas dilig<strong>en</strong>cias versarán <strong>la</strong>s<br />

páginas sigui<strong>en</strong>tes.<br />

La intero<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones telefónicas<br />

Como se ha dicho, el artículo 18.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución garantiza el secreto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones, y <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telefónicas, junto a <strong>la</strong>s postales y<br />

telegráficas, que son <strong>los</strong> tres medios más comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, aunque<br />

no pu<strong>de</strong> dudarse que se está ante una <strong>en</strong>umeración abierta, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong><br />

garantía se ha <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a todo tipo <strong>de</strong> comunicaciones exist<strong>en</strong>tes o que<br />

<strong>en</strong> el futuro puedan surgir. A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal<br />

es preciso distinguir <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> comunicación y el secreto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma 39, objeto <strong>de</strong> garantía específica <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma constitucional, que<br />

presupone aquel<strong>la</strong> libertad (téngase <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s restricciones a comunicarse<br />

librem<strong>en</strong>te sólo resultan lícitas <strong>en</strong> casos muy concretos, como <strong>los</strong> prev<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> el artículo 51 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria). De lo que se trata<br />

no es <strong>en</strong> realidad <strong>de</strong> interceptar 40, <strong>de</strong> interrumpir o <strong>de</strong> obstruir una vía <strong>de</strong><br />

comunicación, sino <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir, <strong>de</strong> fiscalizar, <strong>de</strong> observar o <strong>de</strong> escuchar <strong>la</strong><br />

que t<strong>en</strong>ga lugar a través <strong>de</strong>l teléfono, mediante aparatos o artificios técnicos<br />

<strong>de</strong> escucha, grabación o reproducción <strong>de</strong> muy fácil manejo.<br />

tinción fue acogida también por d Tribunal Constitucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia 114/1984, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre<br />

(FJ 7).<br />

38 Sobre <strong>la</strong> protección p<strong>en</strong>al contra estas intromisiones, cfr., por todos, GONZALEZ GUITIAN, "Protección<br />

p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> <strong>la</strong> intimidad y escuchas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinos», <strong>en</strong> Com<strong>en</strong>tarios a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción p<strong>en</strong>al, t. VII, cit., pp.<br />

49 Y SS.; í<strong>de</strong>m, "Escuchas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas realizadas por funcionarios públicos», ivi., pp. 85 y ss.<br />

3. Para el concepto <strong>de</strong> secreto, cfr. MORENO CATENA, El secreto <strong>en</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> testigos <strong>de</strong>l proceso<br />

p<strong>en</strong>al, Madrid, 1980, pp. 77 Y ss.<br />

40 Como dice el Tribunal Constitucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia 114/1984, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre, <strong>la</strong> interceptación<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto supone ..apreh<strong>en</strong>sión física <strong>de</strong>l soporte <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje -con conocimi<strong>en</strong>to o no <strong>de</strong>l mismo--<br />

o captación, <strong>de</strong> otra forma, <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> comunicación».<br />

PAG. 156/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.o Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> misma norma constitucional no garantiza el secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones con carácter absoluto, sino que <strong>de</strong> modo expreso prevé su<br />

limitación <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> una resolución judicial que permita levantarlo, <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>rlo<br />

o conocerlo. Aparece aquí, ante <strong>la</strong> anomia exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

sobre <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones telefónicas (con <strong>la</strong> salvedad<br />

que luego se dirá), el primero <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas que pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear este<br />

tipo <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al: <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>cia normativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> previsión constitucional o <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo legis<strong>la</strong>tivo<br />

posterior, habilitante <strong>de</strong> <strong>la</strong> autorización judicial para <strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones.<br />

Parece c<strong>la</strong>ro que así como <strong>la</strong> Constitución ti<strong>en</strong>e valor normativo, al m<strong>en</strong>os<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> cuando <strong>los</strong> reconoce o consagra<br />

diseñando su esfera <strong>de</strong> ejercicio, no cabe <strong>de</strong>cir lo propio siempre respecto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s posibles restricciones, dado que el texto constitucional no <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> a una<br />

concreta regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos y forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s injer<strong>en</strong>cias o limitaciones<br />

pue<strong>de</strong>n producirse.<br />

La <strong>de</strong>nunciada aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> normas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones telefónicas<br />

y sus repercusiones sobre <strong>la</strong> licitud o ilicitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

se practican por exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> política criminal manti<strong>en</strong>e dividida a <strong>la</strong> doctrina.<br />

No faltan autores que, ante esta situación, propugnan <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respaldo<br />

legal <strong>de</strong> esta medida y por ello rechazan <strong>la</strong> integración analógica 41, o <strong>la</strong> interpretación<br />

ext<strong>en</strong>siva, al carecerse <strong>de</strong> una regu<strong>la</strong>ción completa <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos<br />

y procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>de</strong>cretar<strong>la</strong> 42.<br />

Por el contrario, otros han mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> licitud <strong>de</strong> tales interv<strong>en</strong>ciones telefónicas,<br />

pero no parti<strong>en</strong>do exactam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<br />

sobre <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia -criterio éste utilizado<br />

por lo g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica-, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> observación telegráfica,<br />

que se a<strong>de</strong>cuan más precisam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s comunicaciones telefónicas<br />

<strong>en</strong> cuanto no precisan ser interceptadas para levantar el secreto que constitucionalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s ampara 43. No obstante, tampoco pue<strong>de</strong> per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista<br />

que ambos tipos <strong>de</strong> comunicaciones no admit<strong>en</strong> una total equiparación, ya<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se interpone <strong>en</strong> todo caso una persona para realizar<br />

<strong>la</strong> comunicación, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> efectuada por teléfono no exige ya casi<br />

nunca <strong>la</strong> mediación <strong>de</strong> un tercero, por lo cual el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> ambas suele<br />

diferir <strong>de</strong> manera muy notable; sea como fuere, el secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

se garantiza, como antes se dijo, con carácter formal y, por tanto, con<br />

absoluta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que su cont<strong>en</strong>ido sea más o m<strong>en</strong>os reservado.<br />

P<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> esos términos, <strong>la</strong> opción resulta bastante difícil; bi<strong>en</strong> es verdad<br />

que el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> «conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia» para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción o <strong>la</strong> represión p<strong>en</strong>ales<br />

no pue<strong>de</strong> utilizarse como pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corso que admita cualquier injer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera propia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong>, pero es cierto asimismo<br />

que <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones telefónicas resultan permitidas por <strong>la</strong> propia nor-<br />

4. Cfr. VEGA RUIZ, «La escucha t<strong>de</strong>fónica <strong>en</strong> España», <strong>en</strong> La Ley, 1984 (1), p. 1139; COLMENERO<br />

GONZALEZ, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> FiscalÍll G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> 1984, pp. 328 Y ss.<br />

42 En este s<strong>en</strong>údo, JIMENEZ CAMPO, «La garantía constitucional dd secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones»,<br />

cit., pp. 28 Y ss .<br />

• , Cfr. LLERA SUAREZ-BARCENA, «El régim<strong>en</strong> jurídico ordinario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s observaciones t<strong>de</strong>fónicas <strong>en</strong><br />

d proceso p<strong>en</strong>al», <strong>en</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial, núm. 3 (2.' época), pp. 14 Y ss.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial TI / PAG. 157


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

ma constitucional y a<strong>de</strong>más se efectúan a diario, <strong>de</strong> modo que se habrá <strong>de</strong><br />

comprobar si <strong>la</strong> actual <strong>la</strong>guna normativa pue<strong>de</strong> ser colmada, <strong>de</strong>terminando<br />

<strong>los</strong> casos y el procedimi<strong>en</strong>to para adoptar <strong>la</strong> medida, ro<strong>de</strong>ándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesarias<br />

garantías.<br />

La primera garantía, marcada ya por el propio precepto constitucional, es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> una resolución judicial que autorice el levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l secreto <strong>de</strong> una<br />

comunicación telefónica. Dicha garantía supone, <strong>en</strong> primer lugar, una limitación<br />

a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción telefónica, <strong>en</strong> cuanto que <strong>la</strong> autoridad judicial está sujeta<br />

a <strong>la</strong> interdicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> arbitrariedad (art. 9.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución), y no podrá<br />

or<strong>de</strong>nar, por tanto, una medida <strong>de</strong> esta naturaleza <strong>de</strong> forma caprichosa<br />

o irrazonable. Tal resolución judicial, <strong>en</strong> el actual estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas procesales<br />

p<strong>en</strong>ales, <strong>de</strong>berá ser motivada -aunque <strong>de</strong> modo consci<strong>en</strong>te se omitiera<br />

esta exig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma constitucional 44_ y habrá <strong>de</strong> revestir <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> auto, como exig<strong>en</strong>cia impuesta por el Tribunal Constitucional con carácter<br />

g<strong>en</strong>eral respecto <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s resoluciones limitativas <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> (S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias 26/1981, <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> julio, o 62/1982, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre),<br />

y por <strong>la</strong> propia Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal <strong>en</strong> el artículo 583 para<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia o <strong>la</strong> observanción telegráfica.<br />

La segunda garantía vi<strong>en</strong>e justam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones telefónicas pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>cretada, <strong>de</strong> optarse por <strong>la</strong> aplicabilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal re<strong>la</strong>tivas<br />

a <strong>la</strong> observación telegráfica. En efecto, el temor <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es propugnan<br />

<strong>la</strong> ilicitud pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones telefónicas <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respaldo<br />

legal y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> seguridad jurídica <strong>de</strong>l sometido a esta medida se <strong>de</strong>be<br />

<strong>de</strong>svanecer <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte si consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong>s observaciones regu<strong>la</strong>das<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Procesal P<strong>en</strong>al sólo proce<strong>de</strong>n «si hubiere indicios <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er por<br />

estos medios el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> algún hecho o circunstancia<br />

importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa» (art. 579). Por consigui<strong>en</strong>te, sólo pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>cretarse<br />

<strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> un proceso p<strong>en</strong>al por <strong>de</strong>lito (aunque no por falta), lo<br />

que supone, <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong> autoridad gubernativa no pue<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r a<br />

<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción y, por otro <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong> autoridad judicial sólo podrá or<strong>de</strong>nar<strong>la</strong><br />

o autorizar<strong>la</strong> una vez que haya procedido a <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cias<br />

p<strong>en</strong>ales <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> modos previstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal<br />

o <strong>en</strong> leyes complem<strong>en</strong>tarias, pero siempre con una rigurosa pon<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> intereses <strong>en</strong> conflicto, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> <strong>investigación</strong><br />

no es, ni con mucho, un valor supremo 45.<br />

44 Se utilizó <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios sobre este precepto básicam<strong>en</strong>te el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una posible<br />

urg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> acordar <strong>la</strong> prisión, que podría impedir <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos una motivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución.<br />

Pani<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad constitucional, JIMENEZ CAMPO, op. cit., p. 33, sería partidario <strong>de</strong> autorizar <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

supuestos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia una resolución no motivada, sin perjuicio <strong>de</strong> que con posterioridad se procediera a ll<strong>en</strong>ar<br />

este requisito .<br />

• , Del mismo criterio es LLERA, op. cit., pp. 18 Y 19, qui<strong>en</strong> con aci<strong>en</strong>o seña<strong>la</strong> que es práctica viciosa<br />

e ilegal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Juzgados "<strong>la</strong> <strong>de</strong> adoptar estas resoluciones limitativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> fuera <strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al, <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> unas pret<strong>en</strong>didas" dilig<strong>en</strong>cias in<strong>de</strong>terminadas" que aspiran a legitimarse<br />

<strong>en</strong> el t<strong>en</strong>or <strong>de</strong>l artículo 269 LECr a base <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>tar necesariam<strong>en</strong>te su cont<strong>en</strong>ido y finalidad, que se<br />

contrae exclusivam<strong>en</strong>te a conferir a <strong>los</strong> Tribunales <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>erse <strong>de</strong> "averiguar" y "comprobar" el<br />

hecho <strong>de</strong>nunciado cuando éste "no revistiere carácter <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito o ... <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia fuere manifiestam<strong>en</strong>te falsa",<br />

como alternativa única a <strong>la</strong> <strong>de</strong> instruir <strong>en</strong> averiguación <strong>de</strong>l hecho dilig<strong>en</strong>cias previas, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> LO 10/1980, o<br />

un sumario».<br />

PAG. 158/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

La cuestión que parece subyacer <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es rechazan<br />

<strong>la</strong> posibilidad actual <strong>de</strong> acordar el levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

por teléfono es su ext<strong>en</strong>sión a todos <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong>lictivos, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos por <strong>los</strong> que se proceda; sin embargo,<br />

parece fuera <strong>de</strong> duda que el legis<strong>la</strong>dor podría optar legítimam<strong>en</strong>te por<br />

otorgar a <strong>los</strong> órganos jurisdiccionales facultad <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s comunicaciones siempre que tal medida estuviera justificada, y efectivam<strong>en</strong>te<br />

cabe <strong>en</strong>contrar una justificación <strong>de</strong> esta índole <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al.<br />

De lo hasta ahora expuesto pue<strong>de</strong> fácilm<strong>en</strong>te colegirse que el órgano jurisdiccional<br />

compet<strong>en</strong>te para autorizar o acordar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción telefónica es<br />

el <strong>de</strong> instrucción <strong>de</strong>l lugar <strong>en</strong> que se produjeron <strong>los</strong> hechos (a salvo <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias<br />

que a prev<strong>en</strong>ción o por <strong>de</strong>legación puedan or<strong>de</strong>nar <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

Juzgados Distrito ex artículo 563 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal), con<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l territorio don<strong>de</strong> se ubique el aparato telefónico objeto <strong>de</strong><br />

observación; ello no obstante, el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida ha <strong>de</strong> <strong>en</strong>com<strong>en</strong>darse<br />

mediante el oportuno auxilio al Juez <strong>de</strong> instrucción <strong>de</strong>l lugar <strong>en</strong> don<strong>de</strong> esté<br />

insta<strong>la</strong>do el teléfono, como Juez natural y garante <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l comunicante<br />

(resultando más dudoso aplicar a estos casos <strong>la</strong> norma <strong>de</strong>l arto 784.1<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal re<strong>la</strong>tiva al procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia<br />

por lo que se acaba <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir).<br />

La tercera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>be seguirse para<br />

su adopción, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que hace a <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

judicial y el p<strong>la</strong>zo durante el que pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse <strong>la</strong> medida. Dictado<br />

el auto por el que se acuer<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción telefónica será preciso remitir<br />

directam<strong>en</strong>te oficio a <strong>la</strong> Compañía Telefónica Nacional <strong>de</strong> España para llevar<strong>la</strong><br />

a efecto, o expedir mandami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> policía judicial con el mismo fin<br />

(por supuesto nada obstaría para que se practicara con <strong>la</strong> directa interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial).<br />

Del resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> dilig<strong>en</strong>cia habrá <strong>de</strong> darse cu<strong>en</strong>ta oportunam<strong>en</strong>te al<br />

Juez que <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nó y, <strong>en</strong> todo caso, al finalizar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción han <strong>de</strong> incorporarse<br />

a <strong>los</strong> autos todas <strong>la</strong>s grabaciones que como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta medida<br />

se hayan obt<strong>en</strong>ido, procediéndose a <strong>de</strong>struir o a <strong>en</strong>tregar al comunicante<br />

<strong>la</strong>s que no se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> con <strong>la</strong> causa; como podrá compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, el s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> esta exig<strong>en</strong>cia no es otro que el <strong>de</strong> permitir a <strong>la</strong> persona cuyo secreto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s comunicaciones telefónicas se vulneró, impetrar el amparo ordinario o<br />

constitucional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho garantizado <strong>en</strong> el artículo 18.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

cuando <strong>la</strong> medida no se haya acordado <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos o con <strong>los</strong> requisitos<br />

exigidos.<br />

Por lo que se refiere a <strong>la</strong> comunicación al afectado por el<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

judicial <strong>en</strong> que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción se acuer<strong>de</strong>, es evi<strong>de</strong>nte que, si fuera necesario<br />

notificar el auto <strong>de</strong> forma inmediata, se frustraría <strong>en</strong> <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida, simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> utilizar<br />

el aparato interv<strong>en</strong>ido. Pero también es cierto que cualquier actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

que resulte <strong>la</strong> imputación <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito (y evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

telefónica ha <strong>de</strong> reconocer una concreta imputación como necesario<br />

presupuesto, según antes se dijo) contra persona o personas <strong>de</strong>terminadas,<br />

será puesta inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> presuntam<strong>en</strong>te in-<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.o Especial 11 / PAG. 159


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

culpados, pudi<strong>en</strong>do ejercitar el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, tomar conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones e interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

(arts. 118.1 y II Y 302.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal). Ante<br />

<strong>los</strong> <strong>en</strong>contrados intereses y <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> conflicto, es preciso acoger <strong>la</strong> única<br />

solución que <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>te Ley Procesal P<strong>en</strong>al permite: <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar secreto el sumario,<br />

total o parcialm<strong>en</strong>te (sólo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> dilig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción telefónica),<br />

acogiéndose a <strong>la</strong> norma <strong>de</strong>l artículo 302.II <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to<br />

Criminal 46.<br />

Esta solución implica <strong>en</strong> sí misma consecu<strong>en</strong>cias que consi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> primer<br />

or<strong>de</strong>n: por un <strong>la</strong>do, es preceptivo notificar <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> dilig<strong>en</strong>cia, una<br />

vez finalizada con o sin el resultado que se pret<strong>en</strong>dió, a <strong>la</strong> persona a qui<strong>en</strong><br />

se privó <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho al secreto, poniéndole <strong>de</strong> manifiesto todas <strong>la</strong>s actuaciones<br />

para que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to --<strong>de</strong> haberse levantado el secreto-- pueda<br />

tomar conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y adoptar <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que le interes<strong>en</strong>, siga o no a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong> instrucción.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, hay que respetar el p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> un mes que el citado<br />

artículo 302.II <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal establece, para el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l secreto instructorio <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s partes personadas,<br />

con lo cual, <strong>de</strong> continuar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, ha <strong>de</strong> serlo con conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

interesado 47; <strong>en</strong> efecto, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal no seña<strong>la</strong> límite<br />

temporal alguno para esta dilig<strong>en</strong>cia -lo que podría ser ciertam<strong>en</strong>te un obstáculo<br />

grave, aunque perfectam<strong>en</strong>te explicable <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> este cuerpo<br />

legal, que poco ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> nuestros Tribunales 48_, pero<br />

ello no impi<strong>de</strong> que sea exigible <strong>en</strong> el auto don<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción se acuer<strong>de</strong><br />

una precisa <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>zo a que ha <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, sin perjuicio<br />

<strong>de</strong> prórrogas sucesivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones antes seña<strong>la</strong>das.<br />

Parece que ésta sea <strong>la</strong> única vía posible para acordar <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

tratamos, que fija con <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te precisión, a mi juicio, tanto <strong>los</strong> casOS como<br />

el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su adopción, sin exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s previsiones constitucionales<br />

<strong>de</strong> limitación judicial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal al secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones.<br />

Naturalm<strong>en</strong>te, todo ello sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dictar<br />

con urg<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s disposiciones conduc<strong>en</strong>tes que contempl<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera específica<br />

<strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia que supone <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones telefónicas.<br />

Resta, por último, hacer una refer<strong>en</strong>cia, siquiera concisa por su anunciada<br />

y esperada <strong>de</strong>rogación, al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> observación telefónica establecido <strong>en</strong> el<br />

artículo 17 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 8/1984, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre, contra <strong>la</strong> actuación<br />

<strong>de</strong> bandas armadas y elem<strong>en</strong>tos terroristas y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l artículo<br />

55.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución. Aunque se trata <strong>de</strong> una legis<strong>la</strong>ción especial, precisa-<br />

"" Cfr., <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido, LLERA, «El régim<strong>en</strong> jurídico ordinario ... ,., cit., pp. 20 a 23.<br />

47 Cfr. <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1978 <strong>de</strong>l Tribunal Europeo <strong>de</strong> Derecho Humanos (caso K<strong>la</strong>ss<br />

y otros), don<strong>de</strong> se dice, <strong>en</strong>tre otras cosas, que el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> secreto a <strong>los</strong> ciudadanos, característica<br />

<strong>de</strong>l Estado-policía, no es tolerable según el Conv<strong>en</strong>io como medida estrictam<strong>en</strong>te necesaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> salvaguardia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>mocráticas. Sin embargo, ante <strong>la</strong> falta posible <strong>de</strong> notificación a posteríori <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

e inspección secreta <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos, aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional alemán <strong>de</strong> 15<br />

<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1970, el Tribunal Europeo estima que una notificación ulterior a cada individuo afectado<br />

por una medida posteriorm<strong>en</strong>te levantada bi<strong>en</strong> podría com prometer a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo el fin que motiva el orig<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia.<br />

48 Ver seguidam<strong>en</strong>te.<br />

PAG. 160 / Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial II


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> y, <strong>en</strong>tre otros, el secreto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción que conti<strong>en</strong>e pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse,<br />

<strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales, aceptable (a salvo <strong>la</strong> facultad que se conce<strong>de</strong> al Ministro<br />

<strong>de</strong>l Interior o al Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad <strong>de</strong>l Estado para acordar tal medida,<br />

qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> tal caso han <strong>de</strong> comunicarlo inmediatam<strong>en</strong>te por escrito motivado<br />

al Juez compet<strong>en</strong>te -sin <strong>de</strong>terminar cuálsea-): <strong>la</strong> resolución judicial que <strong>la</strong><br />

acuer<strong>de</strong> habrá <strong>de</strong> ser siempre motivada; se fija un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> hasta tres meses,<br />

prorrogable por iguales períodos, pero sometiéndose a <strong>los</strong> mismos trámites;<br />

sólo cabe respecto <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones por <strong>de</strong>litos<br />

compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> esta Ley, result<strong>en</strong> indicios <strong>de</strong> responsabilidad criminal o <strong>de</strong><br />

aquel<strong>la</strong>s otras personas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se sirvan para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> sus fines<br />

ilícitos; <strong>en</strong> todo caso, el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación <strong>de</strong>berá comunicarse puntualm<strong>en</strong>te<br />

al Juez compet<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>, <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to, podrá revocar<br />

total o parcialm<strong>en</strong>te lo acordado.<br />

m. LA DEFENSA EN LA INVESTIGACION PENAL<br />

En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera<br />

<strong>de</strong> libertad <strong>de</strong>l individuo, <strong>de</strong>limitada <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong><br />

que <strong>de</strong> modo fragm<strong>en</strong>tario han sido objeto <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s prece<strong>de</strong>ntes páginas, resulta imprescindible garantizar también su <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión.<br />

Des<strong>de</strong> esta perspectiva, compr<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos instrum<strong>en</strong>tales<br />

reconocidos a aquel a qui<strong>en</strong> se impute <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lictivo,<br />

ha <strong>de</strong> proveerse al inculpado <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios precisos para po<strong>de</strong>r repeler<br />

<strong>la</strong> agresión contra sus bi<strong>en</strong>es más preciados, que vi<strong>en</strong>e repres<strong>en</strong>tada tanto<br />

por su condición <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong>al, como, naturalm<strong>en</strong>te,<br />

por <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> una p<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria; ha <strong>de</strong> exigirse,<br />

pues, un riguroso respeto <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s garantías que <strong>la</strong> propia exist<strong>en</strong>cia necesaria<br />

<strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong>al supone, reconoci<strong>en</strong>do y pot<strong>en</strong>ciando a<strong>de</strong>más su activa<br />

participación <strong>en</strong> todo el curso <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to.<br />

El proceso p<strong>en</strong>al vi<strong>en</strong>e a ser el instrum<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong>l cual se ejerce por<br />

el Estado el ius puni<strong>en</strong>di; pero es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego un instrum<strong>en</strong>to necesario, al<br />

que se ve sometido tanto el Estado, que no pue<strong>de</strong> imponer sanciones p<strong>en</strong>ales<br />

sino es mediante el proceso (y<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que constituye<br />

un límite a su po<strong>de</strong>r punitivo), como el ciudadano, a qui<strong>en</strong> no le es dado r<strong>en</strong>unciar<br />

a <strong>la</strong> jurisdicción p<strong>en</strong>al para autoimponerse una sanción <strong>de</strong> esta naturaleza,<br />

sino que ha <strong>de</strong> pasar por un proceso p<strong>en</strong>al 49.<br />

Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> efectos que aquí interesan, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos<br />

resulta imprescindible que <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to se siga una fase <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

previa a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el verda<strong>de</strong>ro proceso, para que el perjudicado<br />

y <strong>la</strong> sociedad toda puedan contar con <strong>los</strong> sufici<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que fundar<br />

<strong>la</strong> acusación, ya que, por <strong>de</strong>cirlo <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Motivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que surge <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l criminal<br />

«<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito, o por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que, pervertida su conci<strong>en</strong>cia,<br />

49 Cfr. GREVI (ed.), 11 problema <strong>de</strong>ll'autodifesa ne/ processo p<strong>en</strong>a/e, Bolonia, 1977, p. 27.<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial TI / PAG. 161


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

forma el propósito <strong>de</strong>liberado <strong>de</strong> cometerle, estudia caute<strong>los</strong>o un conjunto <strong>de</strong><br />

precauciones para sustraerse a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y coloca al Po<strong>de</strong>r público<br />

<strong>en</strong> una posición análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, <strong>la</strong> cual sufre el golpe por<br />

sorpresa, in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong>sprev<strong>en</strong>ida».<br />

Este período <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er dos mom<strong>en</strong>tos bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados<br />

que <strong>la</strong> propia Constitución, plegándose al empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica, parece<br />

haber consagrado <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te, separándose <strong>de</strong>l sistema instaurado por <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal: <strong>la</strong>s investigaciones policiales y <strong>la</strong> <strong>investigación</strong><br />

judicial.<br />

En verdad, el sistema procesal p<strong>en</strong>al que diseño <strong>en</strong> 1882 dista mucho <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s normas actuales. El legis<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> 1882 pret<strong>en</strong>dió que <strong>la</strong> policía judicial se<br />

limitara a poner a disposición judicial a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas, sin atribuirle<br />

específicam<strong>en</strong>te ninguna facultad ni <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> o averiguación <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> hechos, habi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> limitarse a <strong>la</strong>s precisas dilig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción (artículo<br />

284), porque ese otro cometido v<strong>en</strong>ía reservado al Juez instructor; <strong>de</strong><br />

ahí el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veinticuatro <strong>de</strong> duración máxima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción (art. 496),<br />

p<strong>la</strong>zo que repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> <strong>de</strong>mora más prolongada que permitían <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

para conducir a un <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Juez instructor,<br />

qui<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te había <strong>de</strong> practicar <strong>la</strong>s primeras dilig<strong>en</strong>cias ya <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo<br />

más prolongado <strong>de</strong> set<strong>en</strong>ta y dos horas (art. 497 y 499).<br />

Por otra parte, quiso el legis<strong>la</strong>dor que el sumario fuera un simple acto <strong>de</strong><br />

preparación <strong>de</strong>l juicio, limitándose a <strong>la</strong> averiguación y constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> perpetración<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>litos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias que puedan influir <strong>en</strong> su calificación<br />

(art. 299), porque el proceso p<strong>en</strong>al sólo comi<strong>en</strong>za con <strong>los</strong> escritos <strong>de</strong><br />

calificaciones, que dan paso al juicio oral, don<strong>de</strong> se han <strong>de</strong> practicar <strong>la</strong>s pruebas;<br />

naturalm<strong>en</strong>te, con esta fi<strong>los</strong>ofía, el sumario t<strong>en</strong>ía prevista <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley una<br />

duración máxima <strong>de</strong> un mes (art. 324, que exige al Juez, <strong>en</strong> caso contrario,<br />

dar partes semanales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas que hubies<strong>en</strong> impedido su conclusión).<br />

Al modificarse <strong>la</strong> perspectiva, hubieron <strong>de</strong> introducirse pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te reformas<br />

que afrontaran <strong>la</strong> realidad práctica, porque el sumario, lejos <strong>de</strong> ser<br />

una simple preparación <strong>de</strong>l juicio, se había ido convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una fase <strong>de</strong><br />

exhaustiva <strong>investigación</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos, hasta el punto <strong>de</strong> que <strong>en</strong> no pocos casos<br />

el juicio oral no pasaba <strong>de</strong> ser pura formalidad, porque «<strong>los</strong> tribunales<br />

dan escaso o ningún valor a <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong>l pl<strong>en</strong>ario, buscando principal o<br />

casi exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> verdad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias sumariales», <strong>en</strong> frase bi<strong>en</strong> conocida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Procesal P<strong>en</strong>al.<br />

Tal vez estas breves consi<strong>de</strong>raciones puedan servir <strong>de</strong> explicación a muchas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s disfunciones que nuestro procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al pres<strong>en</strong>ta hoy <strong>en</strong> día<br />

al haberse cambiado muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principios y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías (como <strong>la</strong> radical<br />

separación <strong>de</strong>l instructor y el tribunal s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciador, sobre el que luego<br />

se ha <strong>de</strong> volver) que sirvieron <strong>de</strong> base fundam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>erable Ley <strong>de</strong> 14<br />

<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1882.<br />

Con esas bases, cuando <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> policial y <strong>la</strong> instrucción judicial<br />

se magnifican hasta tales extremos y cuando el juicio oral se celebra varios<br />

años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito -<strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pronta reparación<br />

<strong>de</strong>l daño, <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> testigos para recordar <strong>los</strong> sucedido, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> accesibilidad a otros medios <strong>de</strong> prueba o <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos fines que <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

PAG. 162/ Po<strong>de</strong>r Judicial - n." Especial 11


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

pue<strong>de</strong> cumplir-, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l inculpado <strong>en</strong> dichas dilig<strong>en</strong>cias y el pl<strong>en</strong>o<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> garantías que implica el respeto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ía que caer como fruta madura; y bu<strong>en</strong>a prueba<br />

<strong>de</strong> lo que se dice <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 53/1978, <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> diciembre, que modifica<br />

<strong>de</strong> forma s<strong>en</strong>sible <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l sumario dando nueva redacción a<br />

sólo nueve artícu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal.<br />

Varios son <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> que nuestra Constitución garantiza<br />

a toda persona contra <strong>la</strong> que se dirija <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

dilig<strong>en</strong>cias policiales como judiciales, <strong>de</strong>rechos que se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>globar <strong>en</strong> el<br />

concepto más amplio <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión. Exist<strong>en</strong> ciertam<strong>en</strong>te dos modos <strong>de</strong> materializar<br />

o ejercer el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: mediante <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (el ejercicio<br />

por el propio inculpado) y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica (<strong>la</strong> que se realiza a través <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor, <strong>de</strong> un abogado); aun cuando <strong>los</strong> medios auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos que arbitra<br />

el legis<strong>la</strong>dor son escasos (y podría consi<strong>de</strong>rarse que <strong>la</strong> práctica car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s para el inculpado para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse sin persona interpuesta vulnera<br />

el <strong>de</strong>recho reconocido <strong>en</strong> el artículo 6.3.c) <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io Europeo <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos), sin embargo el legis<strong>la</strong>dor <strong>en</strong> fecha reci<strong>en</strong>te ha introducido<br />

<strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica para toda persona <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida (art. 520.4<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal, que <strong>de</strong>spués será tratado) 50.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong>al no pue<strong>de</strong> ser concebida<br />

sólo como un <strong>de</strong>recho que asiste al inculpado para hacer valer por sí,<br />

o con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un abogado, sus argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos y promover todos<br />

<strong>los</strong> resortes permitidos por <strong>la</strong> ley para int<strong>en</strong>tar su absolución; trasc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> simple esfera individual, atañe al interés g<strong>en</strong>eral el que el proceso<br />

sea <strong>de</strong>cidido rectam<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa opera<br />

como factor <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión punitiva y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanción p<strong>en</strong>al.<br />

Con tal perspectiva, el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico or<strong>de</strong>na <strong>de</strong>terminadas garantías<br />

para <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong>l proceso -garantías <strong>de</strong>l fair trial, como <strong>la</strong> imparcialidad<br />

<strong>de</strong>l juzgador-, que se conviert<strong>en</strong> también <strong>en</strong> garantías <strong>de</strong> una recta administración<br />

<strong>de</strong> justicia para el inculpado y para el perjudicado 51.<br />

Según se manifestó al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición, no se pue<strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

tampoco <strong>en</strong> este punto analizar todos y cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos instrum<strong>en</strong>tales<br />

que se <strong>en</strong>globan <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, limitándonos a c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sobre aquel<strong>los</strong> que se consi<strong>de</strong>ran más importantes, sobre todo por<br />

su actualidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que puedan incidir sobre <strong>la</strong> estructura básica<br />

<strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong>al vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España.<br />

En el marco constitucional tres son básicam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> aspectos que a mi juicio<br />

interesa consi<strong>de</strong>rar: <strong>en</strong> primer término, <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> imparcialidad<br />

<strong>de</strong>l juzgador, a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> tipos procesales que <strong>en</strong> nuestro país admit<strong>en</strong><br />

que un mismo órgano jurisdiccional instruya y falle; <strong>en</strong> segundo lugar, el va-<br />

>O Para <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>te autn<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica, dr. MORENO CATENA, La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el proceso<br />

p<strong>en</strong>al, Madrid, 1982, pp. 21 a 48 y passim.<br />

>I La distinción es <strong>de</strong> DENTI, .. La difesa come diritto e como garanzia,., <strong>en</strong> 11 problema <strong>de</strong>ll'autodifesa<br />

net processo p<strong>en</strong>ale (ed. a cargo <strong>de</strong> Grevi), cit., p. 48. Ha sido también acogida por el Tribunal Constitucional<br />

<strong>en</strong> su S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia 42/1982, <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> julio, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se seña<strong>la</strong> que es fácil percibir <strong>la</strong> conexión exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el<br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lerrado «y <strong>la</strong> institución misma <strong>de</strong>l proceso, cuya imponancia <strong>de</strong>cisiva para <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Derecho es innecesario subrayar; <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> tal conexión, <strong>la</strong> pasividad <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be ser suplida por el órgano judicial (ans. 118 y 860 <strong>de</strong> <strong>la</strong> LECr), para cuya propia actuación, y<br />

no sólo para el mejor servicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos e intereses <strong>de</strong>l <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido, es necesaria <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Letrado •.<br />

Po<strong>de</strong>r Judícial- n." Especial 11 / PAG. 163


Víctor Mor<strong>en</strong>o Cat<strong>en</strong>a<br />

lor probatorio que <strong>de</strong>ba conce<strong>de</strong>rse a <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias realizadas por <strong>la</strong> policía,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que su reproducción a pres<strong>en</strong>cia judicial<br />

-incluso <strong>en</strong> el sumario, respetando una efectiva contradicción- resulte difícil<br />

o imposible, y, por último, el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abogado al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido,<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción gubernativa como <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción judicial.<br />

1. EL DERECHO A LA IMPARCIALIDAD DEL JUZGADOR<br />

Des<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se modificó el libro IV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to<br />

Criminal, por <strong>la</strong> Ley 3/1987, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> abril, introduci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>ntro <strong>los</strong><br />

procesos p<strong>en</strong>ales especiales un tipo <strong>en</strong> el que un solo tribunal <strong>de</strong>bía llevar a<br />

cabo <strong>la</strong> instrucción y el fallo, por razones <strong>de</strong> política criminal que no son <strong>de</strong>l<br />

caso com<strong>en</strong>tar, se han alzado continuam<strong>en</strong>te voces que c<strong>la</strong>maban contra tal<br />

<strong>de</strong>spropósito, por <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>los</strong> principios es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>juiciami<strong>en</strong>to<br />

criminal cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley procesal estaban seriam<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azados 52.<br />

En nuestro procedimi<strong>en</strong>to, lo peor <strong>de</strong> todo es que el Juez que instruye<br />

el sumario -son pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Enjuiciam<strong>en</strong>to Criminal-- «es el mismo que pronuncia <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

con todas <strong>la</strong>s preocupaciones y perjuicios que ha hecho nacer <strong>en</strong> su ánimo<br />

<strong>la</strong> instrucción, que, confundido lo civil con lo criminal y abrumados<br />

<strong>los</strong> Jueces <strong>de</strong> primera instancia por el cúmulo <strong>de</strong> sus múltiples y<br />

variadas at<strong>en</strong>ciones, <strong>de</strong>legan frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> muchas dilig<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> el escribano, qui<strong>en</strong>, a so<strong>la</strong>s con el procesado y <strong>los</strong> testigos,<br />

no siempre interpreta bi<strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, ni retrata con perfecta fi<strong>de</strong>lidad<br />

<strong>la</strong>s impresiones <strong>de</strong> cada uno por gran<strong>de</strong> que sea su celo y recta<br />

su voluntad; que, por <strong>la</strong> naturaleza misma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas y <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l<br />

sistema, nuestros Jueces y Magistrados ha adquirido el hábito <strong>de</strong> dar<br />

escasa importancia a <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong>l pl<strong>en</strong>ario, formando su juicio por<br />

el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias sumariales».<br />

Ni que <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e que el diagnóstico <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> 1882 es perfectam<strong>en</strong>te<br />

tras<strong>la</strong>dable a <strong>la</strong> realidad actual. Sin embargo, <strong>la</strong> cuestión, que no es <strong>de</strong><br />

hoy, vi<strong>en</strong>e, como se habrá adivinado, al hilo <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 1984 <strong>de</strong>l Tribunal Europeo <strong>de</strong> Derechos Humanos (caso «De Cubber»),<br />

aunque el supuesto que aquí se trataba no es exactam<strong>en</strong>te igual al que se ha<br />

p<strong>la</strong>nteado respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> 53. De todos modos es necesario<br />

<strong>de</strong>stacar que el Tribunal, por unanimidad, fal<strong>la</strong> que hubo vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ar-<br />

>2 Cfr., ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio, <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> ALMAGRO, «Sobre <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l nuevo proceso p<strong>en</strong>al»,<br />

<strong>en</strong> Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Hispal<strong>en</strong>se, 1968.<br />

" En el caso <strong>de</strong> «De Cubber contra el Reino <strong>de</strong> Bélgica» un Magistrado que había t<strong>en</strong>ido a su cargo <strong>la</strong><br />

<strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al, concurre luego a un Tribunal colegiado para dictar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. Ver un apunte sobre esta<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia realizado por MARTIN·GRANIZO <strong>en</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial, núm. 4 (2.' época), pp. 85 y ss. De todos mo·<br />

dos, <strong>en</strong> nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico una situación como <strong>la</strong> llevada ante el Tribunal no se <strong>de</strong>be producir, ya<br />

que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal obliga a <strong>los</strong> Magistrados y Jueces <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> concurra causa <strong>de</strong> recusa·<br />

ción a inhibirse <strong>de</strong>l concimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l asunto (art. 55), y es causa legítima <strong>de</strong> recusación «haber sido instructor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> causa» (art. 54.12), norma que no es aplicabk naturalm<strong>en</strong>te para todos aquel<strong>los</strong> procesos <strong>en</strong> que se atrio<br />

buye <strong>la</strong> instrucción, conocimi<strong>en</strong>to y fallo a <strong>los</strong> Jueces <strong>de</strong> instrucción (art. 3.° <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 3/1%7, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> abril).<br />

PAG. 164 / Po<strong>de</strong>r Judicial - n." Especial TI


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigadón p<strong>en</strong>al<br />

tículo 6.1 <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io, que garantiza a toda persona el <strong>de</strong>recho a que su causa<br />

sea oída por un tribunal imparcial, haci<strong>en</strong>do notar que el Magistrado «conocía<br />

ya <strong>de</strong> forma particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te profunda, bastante antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias<br />

y gracias a <strong>los</strong> diversos medios <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> que había utilizado durante<br />

<strong>la</strong> instrucción, e! o <strong>los</strong> informes -a m<strong>en</strong>udo voluminosos- constituidos por<br />

sus tratados», por lo que se compr<strong>en</strong><strong>de</strong> que pueda «aparecer ocupando una<br />

posición que le permita <strong>de</strong>sempeñar un papel capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> jurisdicción que<br />

<strong>de</strong>be pronunciar el fallo, habi<strong>en</strong>do formado por anticipado una opinión que<br />

pueda pesar <strong>en</strong> el ánimo <strong>de</strong>l Tribunal a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión».<br />

Como bi<strong>en</strong> constata esta doctrina y se puso <strong>de</strong> relieve por nuestro legis<strong>la</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> imparcialidad <strong>de</strong>l juzgador pa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> que ha dirigido <strong>la</strong> instrucción y, preciso es reconocerlo solemnem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

imparcialidad es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s notas básicas que <strong>de</strong>be adornar el proceso, ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> potestad jurisdiccional, como principio fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción.<br />

Para evitar e! prejuicio, como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> logros más sobresali<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

sistema procesal p<strong>en</strong>al mixto, se atribuye a dos órganos difer<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> instrucción<br />

y <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos p<strong>en</strong>ales, eparación que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />

todos <strong>los</strong> países <strong>de</strong> Europa (salvo para <strong>la</strong> justicia correccional).<br />

Esta doctrina y <strong>la</strong>s anteriores consi<strong>de</strong>raciones son sin duda pacíficam<strong>en</strong>te<br />

tras<strong>la</strong>dables a nuestro Derecho, y resultan así <strong>de</strong> dudosa constitucionalidad<br />

<strong>los</strong> procesos p<strong>en</strong>ales que e! artículo 14.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal<br />

atribuye a <strong>los</strong> Jueces <strong>de</strong> instrucción para su instrucción, conocimi<strong>en</strong>to y<br />

fallo, no sólo por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong>l artículo 10.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, sino también por<br />

<strong>la</strong> salvaguardia <strong>de</strong>! <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal a un proceso con todas <strong>la</strong>s garantías<br />

(art. 24.2), <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> lugar señero <strong>la</strong> imparcialidad <strong>de</strong>l<br />

juzgador.<br />

Es necesario proce<strong>de</strong>r, pues, con rigor y con urg<strong>en</strong>cia a una reforma <strong>en</strong><br />

profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> maraña procesal que -también <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n p<strong>en</strong>al- nos<br />

asedia, al objeto <strong>de</strong> garantizar <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>ción <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos.<br />

En e! tema que se estudia parece imprescindible, <strong>de</strong> lege fer<strong>en</strong>da,<br />

atribuir al Ministerio Fiscal <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al (solución que con cierta frecu<strong>en</strong>cia<br />

se propugna), previa dotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> oportunos medios y reservando<br />

al juzgador sólo <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión; instituy<strong>en</strong>do una fase previa don<strong>de</strong> se pueda practicar<br />

<strong>la</strong> prueba anticipada que se precise por imposibilidad o dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

reproducción <strong>en</strong> e! juicio y se pevea que el Juez, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>de</strong>l inculpado, diga no sólo <strong>la</strong> última, sino también<br />

<strong>la</strong> primera pa<strong>la</strong>bra, limitándose por lo <strong>de</strong>más a recibir <strong>la</strong> acusación fiscal<br />

y <strong>de</strong>cidir finalm<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s pruebas que <strong>en</strong> verdad se hayan practicado <strong>en</strong><br />

el juicio, pue<strong>de</strong> lograrse un proceso p<strong>en</strong>al más ágil y más respetuoso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos, sin necesidad <strong>de</strong> atribuir a <strong>los</strong> Juzgados <strong>de</strong> Instrucción<br />

«<strong>la</strong> instrucción y fallo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas por <strong>de</strong>lito o falta <strong>en</strong> que así se<br />

establezca por <strong>la</strong> ley» [arto 87.l.b) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial].<br />

2. EL VALOR PROBATORIO DE LAS DIliGENCIAS POliCIALES<br />

Como or<strong>de</strong>na el articulo 297 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal, «<strong>los</strong><br />

atestados que redactar<strong>en</strong> y <strong>la</strong>s manifestaciones que hicier<strong>en</strong> <strong>los</strong> funcionarios<br />

<strong>de</strong> Policía judicial, a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s averiguaciones que hubies<strong>en</strong> practi-<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II / PAG. 165


Carantfa <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

En primer lugar, <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> prueba alcoholimétrica<br />

se reproduzca <strong>en</strong> el acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vista y pueda cuestionarse directam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong> sus resultados hace necesario, <strong>en</strong> garantía <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, que el interesado t<strong>en</strong>ga conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuanto<br />

pueda contribuir a que dicha prueba se verifique con <strong>la</strong>s máximas<br />

garantías. Y por ello <strong>de</strong>be informársele, tal como seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> citada S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> este Tribunal <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1985, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación vig<strong>en</strong>te le ofrece respecto a <strong>la</strong> repetición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prueba y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un análisis clínico <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro sanitario.<br />

Por otra parte, dada <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l test alcoholimétrico y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito<br />

previsto <strong>en</strong> el artículo 340 bis, a), 1, <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al, <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te atestado al proceso exige <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

una actividad probatoria durante el mismo que permita contrastar su<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong>l test y el valor <strong>de</strong><br />

éste como elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong>lictivo, supuesto que<br />

no consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado grado <strong>de</strong> impregnación<br />

alcohólica, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> un vehículo <strong>de</strong> motor bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />

Por ello, si alguno <strong>de</strong> dichos aspectos es cuestionado, <strong>la</strong> simple lectura<br />

o reproducción <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong>l atestado <strong>en</strong> que consta el resultado<br />

<strong>de</strong>l test alcoholimétrico no pue<strong>de</strong> por sí misma servir <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>to<br />

a un fallo con<strong>de</strong>natorio. Es preciso <strong>en</strong> tales casos que el test<br />

sea ava<strong>la</strong>do o complem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong>l proceso para que pueda<br />

convertirse <strong>en</strong> prueba <strong>de</strong> cargo.<br />

Este criterio ha sido mant<strong>en</strong>ido por este Tribunal <strong>en</strong> diversas ocasiones,<br />

y <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong> garantizar al fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada<br />

prueba y su valor probatorio <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong>al, han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

<strong>la</strong>s vías seña<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> Tribunales españoles<br />

-como <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong> <strong>los</strong> funcionarios que levantaron<br />

el atestado o <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l test alcoholimétrico <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

judicial-, así como <strong>la</strong>s medidas previstas <strong>en</strong> otros or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos jurídicos<br />

<strong>en</strong>caminados a complem<strong>en</strong>tar dicha prueba con <strong>la</strong> confirmación<br />

<strong>de</strong> sus resultados a través <strong>de</strong> métodos que proporcionan un grado mayor<br />

<strong>de</strong> constancia y precisión, como <strong>la</strong> práctica médica <strong>de</strong> un análisis<br />

<strong>de</strong> sangre, <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras y el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />

a <strong>la</strong> autoridad judicial compet<strong>en</strong>te. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta línea cabe consi<strong>de</strong>rar<br />

asimismo <strong>los</strong> análisis clínicos previstos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to» (FJ 4).<br />

Sigui<strong>en</strong>do naturalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pauta marcada por el Tribunal Constitucional<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s varias s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias citadas sobre esta materia durante el mes <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 1985, <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> su Circu<strong>la</strong>r 2/1986, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> febrero,<br />

concluye:<br />

«1. En <strong>los</strong> partes <strong>de</strong> alcoholemia, ya procedan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s policías muncipales<br />

o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guardia Civil <strong>de</strong> Tráfico, es imprescindible que const<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes notas:<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II / PAG. 167


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

En primer lugar, <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> prueba alcoholimétrica<br />

se reproduzca <strong>en</strong> el acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vista y pueda cuestionarse directam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong> sus resultados hace necesario, <strong>en</strong> garantía <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, que el interesado t<strong>en</strong>ga conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuanto<br />

pueda contribuir a que dicha prueba se verifique con <strong>la</strong>s máximas<br />

garantías. Y por ello <strong>de</strong>be informársele, tal como seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> citada S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> este Tribunal <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1985, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación vig<strong>en</strong>te le ofrece respecto a <strong>la</strong> repetición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prueba y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un análisis clínico <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro sanitario.<br />

Por otra parte, dada <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l test alcoholimétrico y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito<br />

previsto <strong>en</strong> el artículo 340 bis, a), 1, <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al, <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te atestado al proceso exige <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

una actividad probatoria durante el mismo que permita contrastar su<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong>l test y el valor <strong>de</strong><br />

éste como elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong>lictivo, supuesto que<br />

no consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado grado <strong>de</strong> impregnación<br />

alcohólica, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> un vehículo <strong>de</strong> motor bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />

Por ello, si alguno <strong>de</strong> dichos aspectos es cuestionado, <strong>la</strong> simple lectura<br />

o reproducción <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong>l atestado <strong>en</strong> que consta el resultado<br />

<strong>de</strong>l test alcoholimétrico no pue<strong>de</strong> por sí misma servir <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>to<br />

a un fallo con<strong>de</strong>natorio. Es preciso <strong>en</strong> tales casos que el test<br />

sea ava<strong>la</strong>do o complem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong>l proceso para que pueda<br />

convertirse <strong>en</strong> prueba <strong>de</strong> cargo.<br />

Este criterio ha sido mant<strong>en</strong>ido por este Tribunal <strong>en</strong> diversas ocasiones,<br />

y <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong> garantizar al fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada<br />

prueba y su valor probatorio <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong>al, han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

<strong>la</strong>s vías seña<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> Tribunales españoles<br />

-como <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong> <strong>los</strong> funcionarios que levantaron<br />

el atestado o <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l test alcoholimétrico <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

judicial-, así como <strong>la</strong>s medidas previstas <strong>en</strong> otros or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos jurídicos<br />

<strong>en</strong>caminados a complem<strong>en</strong>tar dicha prueba con <strong>la</strong> confirmación<br />

<strong>de</strong> sus resultados a través <strong>de</strong> métodos que proporcionan un grado mayor<br />

<strong>de</strong> constancia y precisión, como <strong>la</strong> práctica médica <strong>de</strong> un análisis<br />

<strong>de</strong> sangre, <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras y el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />

a <strong>la</strong> autoridad judicial compet<strong>en</strong>te. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta línea cabe consi<strong>de</strong>rar<br />

asimismo <strong>los</strong> análisis clínicos previstos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to» (FJ 4).<br />

Sigui<strong>en</strong>do naturalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pauta marcada por el Tribunal Constitucional<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s varias s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias citadas sobre esta materia durante el mes <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 1985, <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> su Circu<strong>la</strong>r 2/1986, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> febrero,<br />

concluye:<br />

«1. En <strong>los</strong> partes <strong>de</strong> alcoholemia, ya procedan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s policías muncipales<br />

o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guardia Civil <strong>de</strong> Tráfico, es imprescindible que const<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes notas:


- !''1omore y apemoos oel someuoo a <strong>la</strong> prueoa.<br />

- Matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l vehículo conducido.<br />

- I<strong>de</strong>ntificación sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes policiales actuantes.<br />

- Especificación <strong>de</strong>l alcoholómetro <strong>de</strong> precisión utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba.<br />

- Lugar y fecha -con expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> hora, día y año-- <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> prueba se verificó.<br />

- Resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas efectuadas.<br />

- Constancia <strong>de</strong> haberse informado al interesado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que<br />

le asiste a realizar una segunda prueba con aparato <strong>de</strong> precisión con un<br />

intervalo <strong>de</strong> diez minutos, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a contrastar <strong>los</strong> resultados mediante<br />

análisis clínicos, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanción administrativa que acarrea<br />

<strong>la</strong> negativa a practicar <strong>la</strong> prueba.<br />

- Conformidad, <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong>l sometido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección alcohólica<br />

con <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, así como <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l mismo.<br />

2. Como el hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducción bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bebidas<br />

alcohólicas, recogido <strong>en</strong> el dato objetivo <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> alcholemia incorporado<br />

al atestado, ha <strong>de</strong> probarse para que pueda quedar eliminada<br />

<strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> instrucción <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al<br />

y <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong>berán constar como dilig<strong>en</strong>cias:<br />

- Confesión o reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingestión alcohólica previa a<br />

<strong>la</strong> conducción por parte <strong>de</strong>l interesado.<br />

- Dec<strong>la</strong>ración durante el proceso o <strong>en</strong> el juicio oral <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />

policiales que intervinieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l conductor y <strong>en</strong> <strong>la</strong> prueba<br />

<strong>de</strong> alcoholemia, para, <strong>en</strong> este último caso, que confirm<strong>en</strong> su resultado<br />

y <strong>los</strong> requisitos que <strong>la</strong> hac<strong>en</strong> eficaz.<br />

- Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>los</strong> posibles testigos que puedan ratificar el test<br />

alcoholométrico merced a <strong>los</strong> signos externos <strong>de</strong> una posible embriaguez<br />

<strong>en</strong> el cunductor.»<br />

3. Los DERECHOS DEL DETENIDO<br />

El artículo 17.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución reconoce que «toda persona <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida<br />

<strong>de</strong>be ser informada <strong>de</strong> forma inmediata, y <strong>de</strong> modo que le sea compr<strong>en</strong>sible,<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, no pudi<strong>en</strong>do ser obligada<br />

a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar. Se garantiza <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abogado al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias<br />

policiales y judiciales, <strong>en</strong> <strong>los</strong> términos que <strong>la</strong> ley establezca».<br />

El artículo 520 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal, redactado por <strong>la</strong><br />

Ley Orgánica 14/1983, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> diciembre, ha paliado <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida <strong>los</strong><br />

múltiples problemas interpretativos que el precepto g<strong>en</strong>eraba <strong>en</strong> su anterior<br />

redacción <strong>de</strong> 1978, y que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to tuvo ocasión <strong>de</strong> poner <strong>de</strong> relieve 54.<br />

La <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción (dispone el arto 520.1) <strong>de</strong>berá practicarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma que<br />

m<strong>en</strong>os perjudique al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> su persona, reputación y patrimonio. Se <strong>de</strong>-<br />

'4 MORENO CATENA, «La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> d poceso p<strong>en</strong>al», cit., pp. 61 y ss., don<strong>de</strong> se abordan <strong>los</strong> distintos<br />

problemas que este precepto p<strong>la</strong>nteaba.<br />

PAG. 168/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n.O Especial II


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

c<strong>la</strong>ra, a<strong>de</strong>más, ahora sin ambages, que el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a guardar sil<strong>en</strong>cio,<br />

no contestando a alguna o algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas, a no <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar contra<br />

sí mismo y a no confesarse culpable, a que se ponga <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> persona que <strong>de</strong>see el hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y el lugar <strong>de</strong> custodia, a ser<br />

asistido por un intérprete cuando se trate <strong>de</strong> extranjeros y a ser reconocido<br />

por un médico (art. 520.2).<br />

A) El <strong>de</strong>recho a ser informado<br />

Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> línea marcada por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1978 (<strong>de</strong> pre<strong>de</strong>sarrollo<br />

constitucional), el artículo 520.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuíciami<strong>en</strong>to Criminal<br />

dispone que «toda persona <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida será informada, <strong>de</strong> modo que le<br />

sea compr<strong>en</strong>sible, y <strong>de</strong> forma inmediata, <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos que se le imputan y<br />

<strong>la</strong>s razones motivadoras <strong>de</strong> su privación <strong>de</strong> libertad, así como <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

que le asist<strong>en</strong>».<br />

La relevancia que se le da al <strong>de</strong>recho a ser informado vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> su condición<br />

<strong>de</strong> prius lógico <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones para que el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido pueda<br />

ejercer <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos que le asist<strong>en</strong>. Por tanto, es imprescindible para salvaguardar<br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa una puntual, completa, oportuna y compr<strong>en</strong>sible<br />

información; se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> pieza fundam<strong>en</strong>tal para que no resulte<br />

una vana formu<strong>la</strong>ción o una simple <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ratum lo que aparece como garantía<br />

constitucional.<br />

El precepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, necesario,<br />

pero tal vez no sea sufici<strong>en</strong>te. Cuando se hab<strong>la</strong> aquí <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />

información, quiero referirme a una información completa y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos -<strong>de</strong> todos el<strong>los</strong>, incluido el <strong>de</strong> iniciar un procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> «hábeas corpus>>--, siempre <strong>de</strong> modo que le sea compr<strong>en</strong>sible. Esto<br />

supone que <strong>de</strong>be suprimirse <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> hacer afirmar a <strong>los</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Comisarías <strong>de</strong> Policía <strong>la</strong> dilig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> impresos<br />

don<strong>de</strong> se recoge con más o m<strong>en</strong>os fiabilidad y alguna que otra omisión<br />

lo dispuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Procesal P<strong>en</strong>al, habi<strong>en</strong>do procedido antes, a veces,<br />

a una lectura rutinaria.<br />

También impone <strong>la</strong> Constitución el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> informar al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

razones <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción (ext<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal a<br />

<strong>los</strong> hechos que se le imputan), asimismo <strong>de</strong> modo que le sea compr<strong>en</strong>sible.<br />

Vi<strong>en</strong>e al caso esta especificación para reiterar <strong>la</strong> crítica ya expuesta a lo que<br />

<strong>en</strong> su día se indicaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> 30<br />

<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1978: «Esta notificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción no<br />

es posible ni <strong>en</strong> muchos casos sería pru<strong>de</strong>nte que se ext<strong>en</strong>diera a más <strong>de</strong> lo<br />

que establece a tal efecto el artículo 513 para el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s requisitorias,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito por el que se proce<strong>de</strong>».<br />

Tal interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma constitucional no es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ningún punto<br />

<strong>de</strong> vista, <strong>de</strong> recibo, como ahora se dice.<br />

En primer lugar, <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> notzficar <strong>los</strong> motivos no se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

porque o bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> policía ha procedido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción por una or<strong>de</strong>n superior<br />

-sea <strong>de</strong> una utoridad gubernativa, sea <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad judicial-, y <strong>en</strong> talca-


so es un mero IDstrum<strong>en</strong>to material, aeDl<strong>en</strong>ao poner SID mas tramne ID IDterrogatorio<br />

al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a disposición <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> le or<strong>de</strong>nó practicar<strong>la</strong>, o bi<strong>en</strong>,<br />

procedi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> propia autoridad, el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido estuviera imposibilitado para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s razones que se le dieran y <strong>en</strong> tal caso habría que esperar necesariam<strong>en</strong>te<br />

a que recuperara sus s<strong>en</strong>tidos, o bi<strong>en</strong> se tratara <strong>de</strong> un <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido<br />

que no compr<strong>en</strong>diera el idioma y <strong>en</strong>tonces se le ha <strong>de</strong> proveer <strong>de</strong> un intérprete;<br />

fuera <strong>de</strong> estos supuestos, no alcanzo a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r qué circunstancias<br />

pue<strong>de</strong>n imposibilitar <strong>la</strong> información al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido.<br />

En segundo lugar, creo que no cabe utilizar a estos efectos el criterio inapreh<strong>en</strong>sible<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pru<strong>de</strong>ncia. La pru<strong>de</strong>ncia, que <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no político pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

muy aconsejable, <strong>en</strong> una perspectiva estrictam<strong>en</strong>te jurídica carece<br />

<strong>de</strong> lugar, sobre todo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que nos estamos <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvi<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

un campo como el <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> que no admit<strong>en</strong> cortapisas<br />

sino <strong>en</strong> colisión con otros <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> esta naturaleza, máxime cuando no se<br />

reconoc<strong>en</strong> constitucionalm<strong>en</strong>te excepciones.<br />

Por último, y <strong>en</strong> cuanto a lo que <strong>de</strong>ba compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> información, es absolutam<strong>en</strong>te<br />

insufici<strong>en</strong>te «<strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito por que<br />

se proce<strong>de</strong>». No se a<strong>de</strong>cua <strong>en</strong> rigor a lo que quier<strong>en</strong> tanto <strong>la</strong> Constitución<br />

como <strong>la</strong> Ley procesal (que ahora hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> «hechos que se imputan»), porque<br />

no es lo mismo informar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción que <strong>de</strong>spachar este<br />

<strong>de</strong>ber proporcionando al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido un simple dato técnico, <strong>de</strong>signando una figura<br />

<strong>de</strong>lictiva 55.<br />

B) El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abogado<br />

Al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, lo sea por <strong>la</strong> autoridad gubernativa o se trate <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

or<strong>de</strong>nada por <strong>la</strong> autoridad judicial, se le garantiza constitucionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> abogado, <strong>en</strong> <strong>los</strong> términos que <strong>la</strong> ley establezca (art. 17.3).<br />

La garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abogado se traduce <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido<br />

(y <strong>de</strong> toda persona a qui<strong>en</strong> se impute <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lictivo)<br />

a nombrar un <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor técnico <strong>de</strong> su elección o a que se le nombre <strong>de</strong><br />

oficio cuando lo solicite. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa por un profesional hay que<br />

consi<strong>de</strong>rarlo como <strong>la</strong> consagración positiva <strong>de</strong> una garantía para <strong>la</strong> persona<br />

que ve am<strong>en</strong>azada su libertad por <strong>en</strong>contrarse sometida a un proceso p<strong>en</strong>al<br />

al imputársele <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> hechos <strong>de</strong>lictivos, garantía que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra hoy<br />

g<strong>en</strong>eral reconocimi<strong>en</strong>to y tute<strong>la</strong>,<br />

Las razones que abonan <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica,<br />

dotando al inculpado <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios necesarios para disponer <strong>de</strong> un abogado<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor, parec<strong>en</strong> obvias. Entre otras 56, <strong>la</strong> inferioridad <strong>en</strong> que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse<br />

el inculpado por falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos técnicos y a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

Ministerio Fiscal y <strong>de</strong>l Juez -que, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, va a <strong>de</strong>cidir sobre cuestiones<br />

que le son muy cercanas--; <strong>la</strong> dificultad para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> una forma a<strong>de</strong>cuada<br />

<strong>la</strong>s resultas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el proceso 57; <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> se-<br />

" Cfr. MORENO CATENA, «La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong>aL., cit., pp. 66 Y 67.<br />

56 Cfr. sobre el particu<strong>la</strong>r CARULLI, LA di/esa <strong>de</strong>ll'imputato, Nápoles, 1972, pp. 132 Y 133.<br />

S7 CORDERO, Procedura p<strong>en</strong>aJe, 4.' ed., Milán, 1977, afirma que el imputado es un ciudadano cualquiera<br />

«cuya altura e idoneidad intelectuaIes podrían estat por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel necesario: el razonami<strong>en</strong>to jurídico<br />

PAG. 170/ Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial II


<strong>Garantía</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>fundam<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al<br />

r<strong>en</strong>idad o <strong>la</strong> imposibilidad física <strong>de</strong> actuar oportunam<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el supuesto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción o prisión 58. Ello no significa naturalm<strong>en</strong>te que el <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor técnico<br />

cuando <strong>en</strong>tre al proceso, <strong>de</strong> oficio o l<strong>la</strong>mado por el inculpado, adquiera autonomía<br />

fr<strong>en</strong>te a su <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido 59.<br />

El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica -a hacerse asistir <strong>de</strong> un abogado <strong>en</strong> el<br />

proceso p<strong>en</strong>al- surge <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se realiza una imputación contra una persona,<br />

<strong>de</strong> cualquier modo <strong>en</strong> que ésta se manifieste, y uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> modos es,<br />

por supuesto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. Por tal motivo, el artículo 520.2.c) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal reconoce que al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido le asiste el «<strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>signar<br />

abogado y a solicitar su pres<strong>en</strong>cia para que asista a <strong>la</strong>s dilig<strong>en</strong>cias policiales<br />

y judiciales <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración e interv<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> todo reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> que sea objeto» 60.<br />

Pero así como se garantiza sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

abogado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia norma se impone <strong>de</strong> forma obligatoria para todo <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido:<br />

«si el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido o preso no <strong>de</strong>signara abogado, se proce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación<br />

<strong>de</strong> oficio». Quiero reiterar aquí argum<strong>en</strong>tos ya expuestos: el <strong>de</strong>recho<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica ha <strong>de</strong> configurarse como un <strong>de</strong>recho invio<strong>la</strong>ble, lo que<br />

significa que su titu<strong>la</strong>r no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>spojado <strong>de</strong> él contra su voluntad a favor<br />

<strong>de</strong> otros sujetos y, por eso mismo, el inculpado ha <strong>de</strong> gozar <strong>de</strong> un control<br />

<strong>en</strong> su ejercicio; invio<strong>la</strong>bilidad equivale y significa inali<strong>en</strong>abilidad 61; se trata,<br />

pues, <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho r<strong>en</strong>unciable y no cabe <strong>en</strong> puridad hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una obligación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, como lo acreditan <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> «conformidad» o<br />

«confesión» <strong>de</strong>l acusado. Tomando como punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />

presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia, cabe consi<strong>de</strong>rar coher<strong>en</strong>te y provechosa -y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

luego legítima- una actitud puram<strong>en</strong>te pasiva, o <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> medios auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos,<br />

que tan alejados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor español.<br />

Hay que conv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> que estructuralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un abogado<br />

que asista al inculpado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> no es necesaria (salvo <strong>los</strong> casos <strong>de</strong><br />

prueba anticipada). La obligatoriedad, por tanto, sólo pue<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a dos<br />

razones: o bi<strong>en</strong> se establece con carácter tuitivo porque el legis<strong>la</strong>dor consi<strong>de</strong>re<br />

que <strong>los</strong> ciudadanos no compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n bi<strong>en</strong> el alcance <strong>de</strong> esta garantía tan preciada<br />

que se pone a su disposición, o bi<strong>en</strong> se muestra retic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>investigación</strong> p<strong>en</strong>al vayan a hacer compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

forma sufici<strong>en</strong>te al inculpado que <strong>de</strong> manera absoluta y sin trabas se le reco-<br />

supone unas premisas que el profano ignora, y discurre por <strong>la</strong>berintos <strong>de</strong> una estricta lógica; exist<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más<br />

problemas <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje, y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> persona cuya libertad se cuestiona podría no ser <strong>la</strong> más indicada para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva que exige luci<strong>de</strong>z y frialdad,..<br />

,. Sobre el particu<strong>la</strong>r, cfr. GREVI, Libertd personale <strong>de</strong>ll'imputato e Costituzione, Milán, 1876, pp. 228<br />

y ss.<br />

59 Cfr. MORENO CATENA, «La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong>al», cit., pp. 44 y 45.<br />

60 La nueva redacción <strong>de</strong> este precepto resulta algo más g<strong>en</strong>erosa que <strong>la</strong> anterior, que limitaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l abogado a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia al interrogatorio, recabar <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> este artículo e interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> todos <strong>los</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad. Las retic<strong>en</strong>cias se explican por <strong>la</strong> restrictiva e incompr<strong>en</strong>sible interpretación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiscal<strong>la</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1978, consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l abogado <strong>en</strong> otras dilig<strong>en</strong>cias no se hal<strong>la</strong>ba legalm<strong>en</strong>te autorizada. Muy al contrario, matuve <strong>en</strong> «La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>·<br />

sa ... ,., cit., p. 70, que el abogado «con su pres<strong>en</strong>cia activa <strong>en</strong> estas dilig<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong> aportar puntos <strong>de</strong> vista<br />

propios y hacer observaciones pertin<strong>en</strong>tes que coadyuv<strong>en</strong> tanto al éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones policiales como<br />

al éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong>l abogado, evitando di<strong>la</strong>ciones inútiles o injustificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, o poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong>s oportunas justificaciones que llev<strong>en</strong> aparejada su puesta <strong>en</strong><br />

libertad,..<br />

61 Así, DENT!, «La difesa come diritto e come garanzia», cit., p. 50.


noce un aerecno runaam<strong>en</strong>tal a recaDar <strong>la</strong> aSIst<strong>en</strong>cIa ae un aDogaao. ;,m embargo,<br />

<strong>en</strong> el juicio oral <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica obligatoria efectivam<strong>en</strong>te respon<strong>de</strong><br />

a una exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l correcto <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso 62.<br />

Así y todo, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligatoria pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l abogado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

dilig<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>ban practicarse <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido no resulta <strong>de</strong>l<br />

todo satisfactoria; con <strong>la</strong> mirada puesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia letrada el legis<strong>la</strong>dor<br />

paradójicam<strong>en</strong>te ha olvidado por completo al propio <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse<br />

hasta ocho horas (o mas si ha <strong>de</strong>signado uno <strong>de</strong> su elección y éste<br />

con posterioridad no aceptara el <strong>en</strong>cargo) privado <strong>de</strong> libertad y sin prestar<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración ni po<strong>de</strong>r instar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cia alguna, para proce<strong>de</strong>r finalm<strong>en</strong>te<br />

a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar o a ser reconocido aun sin <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

abogado alguno (art. 520.4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciami<strong>en</strong>to Criminal).<br />

En cualquier caso, <strong>la</strong> previsión normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa técnica obligatoria<br />

se reduce a <strong>los</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos o presos, <strong>de</strong> forma que, aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l auto<br />

<strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>crete <strong>la</strong> libertad provisional <strong>de</strong>l procesado,<br />

habrán <strong>de</strong> seguirse <strong>la</strong>s normas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l artículo 118 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuciami<strong>en</strong>to<br />

Criminal: sólo se requerirá a <strong>los</strong> inculpados para que verifiqu<strong>en</strong> el<br />

nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> abogado y procurador o, <strong>en</strong> otro caso, se les nombrarán<br />

<strong>de</strong> oficio, «cuando <strong>la</strong> causa llegue a estado <strong>en</strong> que se necesite el consejo <strong>de</strong><br />

aquél<strong>los</strong> o haya <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar algún recurso que hiciese indisp<strong>en</strong>sable su<br />

actuación» 63.<br />

62 Cfr. <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> este aserto <strong>en</strong> MORENO CATENA, op. cit., pp. 107 Y ss.<br />

63 Sobre d s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> tales expresiones, autor y obra citados, pp. 94 a 99.<br />

PAG. 172 / Po<strong>de</strong>r Judicial- n." Especial TI

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!