08.05.2013 Views

Intuición y rigor en la resolución de problemas de optimización. Un ...

Intuición y rigor en la resolución de problemas de optimización. Un ...

Intuición y rigor en la resolución de problemas de optimización. Un ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

PONTIFICIA UNIVERSIDAD CATÓLICA DEL PERÚ<br />

ESCUELA DE GRADUADOS<br />

<strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

<strong>Un</strong> análisis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cognición e instrucción matemática.<br />

Tesis que pres<strong>en</strong>ta<br />

Uldarico Víctor Ma<strong>la</strong>spina Jurado<br />

para optar el grado académico <strong>de</strong><br />

Doctor <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

Lima, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2008


A <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> Francisco Ma<strong>la</strong>spina,<br />

mi querido padre,<br />

que me inició <strong>en</strong> el camino a <strong>la</strong> vida intelectual.<br />

A Juani, Luis, Oscar y Martín,<br />

mi querida esposa y mis queridos hijos,<br />

que me acompañan con amor <strong>en</strong> este camino.


Índice<br />

Introducción vii<br />

Capítulo 1<br />

EL PROBLEMA DE INVESTIGACIÓN. RELEVANCIA,<br />

OBJETIVOS Y METODOLOGÍA 1<br />

1.1. Relevancia <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> investigación 1<br />

1.2. Objetivos y preguntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación 4<br />

1.3. Metodología 5<br />

1.4. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> investigación 8<br />

Capítulo 2<br />

MARCO TEÓRICO 13<br />

2.1. Revisión histórico-epistemológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>optimización</strong><br />

matemática. 13<br />

2.2. Resolución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> 20<br />

2.3. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> 24<br />

2.3.1. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. 27<br />

2.3.2. Ejemplos y com<strong>en</strong>tarios 29<br />

2.4. Investigaciones didácticas sobre <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> 32<br />

2.5. El <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción<br />

Matemática 34<br />

2.5.1. Reseña histórica 34<br />

2.5.2. Conceptos básicos 36<br />

i


Capítulo 3<br />

2.5.3. Significados personales e institucionales <strong>de</strong> los objetos 38<br />

2.5.4. Objetos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> y emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

prácticas 39<br />

2.5.5. Configuraciones <strong>de</strong> objetos 41<br />

2.5.6. Facetas duales 43<br />

2.5.7. Procesos matemáticos 45<br />

2.5.8. Compr<strong>en</strong>sión 46<br />

2.5.9. Idoneidad didáctica 47<br />

INTUICIÓN Y RIGOR. UNA PERSPECTIVA<br />

ONTOSEMIÓTICA 49<br />

Respuesta a <strong>la</strong> primera pregunta <strong>de</strong> investigación.<br />

3.1. La intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas 50<br />

3.1.1. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad<br />

matemática 51<br />

3.1.2. El intuicionismo 55<br />

3.1.3. Empirismo e intuición 58<br />

3.2. La intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología g<strong>en</strong>ética. 61<br />

3.3. La intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas 66<br />

3.3.1. La intuición según Fischbein 67<br />

3.3.2. La teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s intuitivas 70<br />

3.3.3. Otras maneras <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> intuición 72<br />

3.3.4. Tipos <strong>de</strong> intuiciones según el cont<strong>en</strong>ido 72<br />

3.4. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición con otros términos habituales <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas 73<br />

3.5. ¿Existe una intuición optimizadora? 77<br />

3.5.1. La intuición optimizadora compr<strong>en</strong>siva como<br />

proyección metafórica 78<br />

3.6. <strong>Un</strong>a propuesta <strong>de</strong> “<strong>en</strong>caje” <strong>de</strong> los procesos intuitivos<br />

<strong>en</strong> el Enfoque Ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cognición e<br />

Instrucción Matemática 86<br />

ii


3.7. Problema, <strong>rigor</strong>, formalización e intuición.<br />

<strong>Un</strong>a perspectiva integrada 92<br />

Capítulo 4<br />

INTUICIÓN Y RIGOR EN LA RESOLUCIÓN DE PROBLEMAS<br />

DE OPTIMIZACIÓN EN ALUMNOS UNIVERSITARIOS. 97<br />

Respuesta a <strong>la</strong> segunda pregunta <strong>de</strong> investigación.<br />

4.1. P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> caso 97<br />

4.2. Problemas propuestos, soluciones y configuraciones<br />

epistémicas 100<br />

4.2.1. Solución “experta” <strong>de</strong>l problema 1 (con variaciones<br />

continuas). 102<br />

4.2.2. Configuración epistémica <strong>de</strong>l problema 1 103<br />

4.2.3. Solución “experta” <strong>de</strong>l problema 2<br />

(con variaciones discretas). 104<br />

4.2.4. Configuración epistémica <strong>de</strong>l problema 2 105<br />

4.3. Aspectos metodológicos 106<br />

4.3.1. Criterios para <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los dos <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong>l cuestionario 107<br />

4.4. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones individuales 110<br />

4.4.1. Tipología <strong>de</strong> configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos 125<br />

4.5. Soluciones grupales 127<br />

4.5.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diez soluciones grupales 129<br />

4.6. Conclusiones 133<br />

Capítulo 5<br />

LOS PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN EN LA EDUCACIÓN<br />

SECUNDARIA EN EL PERÚ<br />

Respuesta a <strong>la</strong> tercera pregunta <strong>de</strong> investigación 136<br />

5.1. El diseño curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> matemática para secundaria <strong>en</strong> el Perú 137<br />

5.2. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> libros <strong>de</strong> texto para<br />

secundaria <strong>en</strong> el Perú 141<br />

iii


5.2.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los textos revisados 142<br />

5.2.1.1. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> primer grado 143<br />

5.2.1.2. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> segundo grado 146<br />

5.2.1.3. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> tercer grado 149<br />

5.2.1.4. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> cuarto grado 152<br />

5.2.1.5. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> quinto grado 155<br />

5.2.1.6. Com<strong>en</strong>tarios finales 157<br />

5.2.2. Algunos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong>contrados<br />

<strong>en</strong> los textos 158<br />

5.3. Análisis epistémico <strong>de</strong> algunos temas vincu<strong>la</strong>dos con<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> 160<br />

5.3.1. Funciones 162<br />

5.3.2. Introducción a <strong>la</strong> programación lineal 167<br />

5.3.3. Máximo común divisor y mínimo común múltiplo 170<br />

5.4. Estudio <strong>de</strong> algunas percepciones <strong>de</strong> los ingresantes<br />

universitarios acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria 173<br />

5.4.1. Metodología 174<br />

5.4.2. Resultados 176<br />

5.4.3. Com<strong>en</strong>tarios 183<br />

5.5. Conclusiones 185<br />

Capítulo 6<br />

LINEAMIENTOS PARA LA INCLUSIÓN DE PROBLEMAS<br />

DE OPTIMIZACIÓN EN LA EDUCACIÓN BÁSICA.<br />

Respuesta a <strong>la</strong> cuarta pregunta <strong>de</strong> investigación. 186<br />

6.1. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para <strong>la</strong> educación básica 187<br />

6.1.1. De <strong>la</strong> universidad a <strong>la</strong> educación básica 189<br />

6.1.2. <strong>Un</strong> problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para varios niveles<br />

educativos 206<br />

6.1.2.1. Algunas soluciones y configuraciones<br />

iv


epistémicas / cognitivas 209<br />

6.1.2.2. Reacciones <strong>de</strong> alumnas <strong>de</strong> secundaria 216<br />

6.2. Lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales 219<br />

Capítulo 7<br />

6.2.1. Primer lineami<strong>en</strong>to 221<br />

6.2.1.1. Propuestas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> para primaria 222<br />

6.2.1.2. Propuestas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> para secundaria 232<br />

6.2.1.3. Creación <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> 236<br />

6.2.1.4. Algunos métodos a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta 239<br />

6.2.2. Segundo lineami<strong>en</strong>to 240<br />

6.2.2.1. Algunas conexiones intramatemáticas 244<br />

6.2.2.2. Construir funciones 248<br />

6.2.3. Tercer lineami<strong>en</strong>to 250<br />

CONCLUSIONES E IMPLICACIONES 260<br />

7.1. Conclusiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> primera pregunta<br />

<strong>de</strong> investigación 260<br />

7.2. Conclusiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> segunda pregunta<br />

<strong>de</strong> investigación 262<br />

7.3. Respuesta a <strong>la</strong> tercera pregunta <strong>de</strong> investigación 263<br />

7.4. Respuesta a <strong>la</strong> cuarta pregunta <strong>de</strong> investigación 265<br />

7.5. Consi<strong>de</strong>raciones finales e implicaciones 267<br />

Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas 269<br />

Anexos 281<br />

Anexos <strong>de</strong>l Capítulo 4<br />

4A: Dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para resolverlos<br />

<strong>en</strong> grupos, propuestos a alumnos universitarios 282<br />

4B: Cuestionario sobre percepciones acerca <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong><br />

propuestos y sus soluciones 283<br />

v


4C: Cuadro sobre soluciones <strong>de</strong>l problema con variaciones<br />

continuas 284<br />

4D: Cuadro sobre soluciones <strong>de</strong>l problema con variaciones<br />

discretas 285<br />

Anexos <strong>de</strong>l Capítulo 5<br />

5A: Cuestionario sobre percepciones <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, uso <strong>de</strong><br />

materiales y actitu<strong>de</strong>s ante <strong>la</strong> matemática, aplicado a<br />

ingresantes a <strong>la</strong> PUCP <strong>en</strong> el semestre 2007-1 286<br />

5B: Cuadro sobre percepciones <strong>de</strong> los ingresantes a <strong>la</strong><br />

PUCP <strong>en</strong> el semestre 2007-1, sobre temas <strong>de</strong><br />

matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria 287<br />

Anexos <strong>de</strong>l Capítulo 6<br />

6A: Cuestionario a alumnos <strong>de</strong> secundaria sobre<br />

un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> geométrico 288<br />

6B: <strong>Un</strong> problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> aritmético (artículo) 292<br />

6C: Solución <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreto<br />

y no rutinario (el problema F) 300<br />

6D: Notación a<strong>de</strong>cuada, árboles y razonami<strong>en</strong>to recursivo<br />

al resolver un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreto<br />

(Artículo sobre <strong>la</strong>s Torres <strong>de</strong> Hanoi) 303<br />

6E: <strong>Un</strong>a propuesta adicional <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

para secundaria 310<br />

6F: <strong>Un</strong>a introducción a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> juegos (Exposición <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

2nd ICTM-Grecia) 313<br />

6G: Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático<br />

(Artículo <strong>en</strong> Actas <strong>de</strong> RELME 17) 322<br />

vi


Introducción<br />

<strong>Un</strong> matemático francés dijo “<strong>Un</strong>a teoría<br />

matemática no <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada completa<br />

hasta que sea tan c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que pueda<br />

ser explicada al primer hombre que pase por <strong>la</strong><br />

calle”.<br />

Esta c<strong>la</strong>ridad y facilidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, que<br />

aquí se le exige a una teoría matemática, yo <strong>la</strong><br />

exigiría, aún con más razón, para un problema<br />

matemático perfecto; porque lo que es c<strong>la</strong>ro y<br />

fácil <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nos atrae, lo complicado<br />

nos repele.<br />

D. Hilbert 1<br />

En el pres<strong>en</strong>te trabajo se p<strong>la</strong>sma mi inquietud <strong>de</strong> estudiar<br />

integradam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> formalización, el <strong>rigor</strong> y <strong>la</strong> intuición al apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y al<br />

<strong>en</strong>señar matemáticas, surgida <strong>en</strong> mi experi<strong>en</strong>cia como doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

matemáticas <strong>en</strong> el nivel universitario y <strong>en</strong> numerosos cursos y talleres<br />

ofrecidos a profesores <strong>de</strong> secundaria, <strong>de</strong> primaria y <strong>de</strong> nivel superior.<br />

Es normal <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> matemática pura poner el énfasis<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización y el <strong>rigor</strong>, sin embargo <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

doc<strong>en</strong>te me fue <strong>en</strong>señando cuan cierto es que “se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> mejor un<br />

tema cuando se hace todos los esfuerzos por lograr que los estudiantes<br />

lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan” y cuan valioso es que “para que <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> un<br />

concepto o una <strong>de</strong>mostración vaya más allá <strong>de</strong> su repetición <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pizarra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> un ejemplo, busquemos una<br />

compr<strong>en</strong>sión intuitiva <strong>de</strong>l concepto o <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración”. Compr<strong>en</strong>sión<br />

1 Confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el 2º Congreso Internacional <strong>de</strong> Matemática, París, Agosto 1900.<br />

vii


intuitiva que interactúa con el l<strong>en</strong>guaje formal y el <strong>rigor</strong> y que t<strong>en</strong>dría<br />

que estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el profesor para que pueda inducir<strong>la</strong> a los<br />

estudiantes. Las experi<strong>en</strong>cias doc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> pregrado y <strong>de</strong> post<br />

grado me fueron <strong>en</strong>señando que una bu<strong>en</strong>a opción es iniciar <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

proponi<strong>en</strong>do un problema re<strong>la</strong>cionado con el concepto que se <strong>de</strong>sea<br />

introducir. Con <strong>problemas</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te seleccionados o creados y<br />

apropiadam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tados – por ejemplo como punto importante <strong>en</strong><br />

una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> dificultad graduada – tuve algunos<br />

resultados sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes, pues algunos alumnos <strong>en</strong>contraron<br />

respuestas correctas o muy bu<strong>en</strong>os caminos para resolverlos, sin<br />

conocer aún los conceptos que se iban a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r. Esto fue<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te interesante al trabajar temas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

especialm<strong>en</strong>te los re<strong>la</strong>cionados con teoría <strong>de</strong> juegos, tanto con los<br />

estudiantes <strong>de</strong> matemática pura como con los estudiantes <strong>de</strong><br />

economía. Así empecé a conjeturar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una “intuición<br />

optimizadora” y com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>linearse mis inquietu<strong>de</strong>s por estudiar<br />

interre<strong>la</strong>cionadam<strong>en</strong>te, con fines didácticos, el <strong>rigor</strong>, <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

Mis inquietu<strong>de</strong>s didácticas como matemático se increm<strong>en</strong>taron al<br />

conocer más <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> realidad educativa <strong>en</strong> nuestro país y <strong>la</strong><br />

necesidad urg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mejorar su nivel <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> educación<br />

matemática. Compr<strong>en</strong>dí que <strong>la</strong> formación y capacitación <strong>de</strong> los<br />

doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> niveles básicos requiere <strong>de</strong> matemáticos comprometidos<br />

con esta tarea y se increm<strong>en</strong>tó mi <strong>en</strong>tusiasmo al conocer <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> matemáticos como José To<strong>la</strong> y César Carranza <strong>en</strong> el<br />

Perú, Elon Lima <strong>en</strong> el Brasil, y Miguel <strong>de</strong> Guzmán <strong>en</strong> España, que ya<br />

v<strong>en</strong>ían trabajando <strong>en</strong> esta línea, y conversar ampliam<strong>en</strong>te con ellos.<br />

Me involucré <strong>en</strong> muchas más activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia universidad como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

Matemática Peruana, y <strong>en</strong> 1997 empecé a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Reuniones<br />

Latinoamericanas <strong>de</strong> Matemática Educativa (RELME), cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

RELME 11, que se realizó <strong>en</strong> México, se aceptó mi propuesta <strong>de</strong> dar<br />

un curso corto sobre Apr<strong>en</strong>dizaje y Formalización <strong>en</strong> Matemáticas y<br />

luego se publicó como artículo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Mi participación <strong>en</strong> seminarios doctorales <strong>de</strong> Economía<br />

Matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Bonn me hizo ver más nítidam<strong>en</strong>te<br />

viii


<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> matemática; y mi tarea doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú (PUCP), dando cursos <strong>de</strong><br />

Matemática para Economistas, me ayudó a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> importancia<br />

didáctica que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> contextualización, pues, por ejemplo, el teorema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> función implícita ti<strong>en</strong>e aplicaciones muy concretas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estática<br />

comparativa, y los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> son fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

teoría microeconómica que se <strong>en</strong>seña <strong>en</strong> cursos <strong>de</strong> pregrado y post<br />

grado. Más aún, se usa int<strong>en</strong>sivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> visualización y los<br />

“razonami<strong>en</strong>tos intuitivos” para ilustrar el carácter óptimo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

soluciones <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados <strong>problemas</strong> <strong>de</strong>l consumidor y <strong>de</strong>l productor.<br />

Me conv<strong>en</strong>cí <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> investigar, <strong>en</strong> una<br />

perspectiva didáctica y con un marco teórico a<strong>de</strong>cuado, <strong>la</strong>s<br />

interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> intuición, el <strong>rigor</strong> y <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, que ya <strong>la</strong>s había expresado – sin ese marco teórico<br />

didáctico – <strong>en</strong> el libro Matemáticas para el Análisis Económico que<br />

publiqué <strong>en</strong> 1994 <strong>en</strong> el Fondo Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> PUCP.<br />

<strong>Un</strong>a consecu<strong>en</strong>cia natural <strong>de</strong> tal conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to fue que<br />

int<strong>en</strong>sifiqué mis reflexiones y experi<strong>en</strong>cias didácticas sobre estos<br />

temas y participé como pon<strong>en</strong>te – por invitación o por aceptación <strong>de</strong><br />

mis propuestas <strong>de</strong> cursos o confer<strong>en</strong>cias – <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos académicos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> educación matemática, como <strong>la</strong>s RELMEs<br />

realizadas anualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diversos países <strong>la</strong>tinoamericanos; <strong>la</strong>s<br />

Mediterranean Confer<strong>en</strong>ces on Mathematics Education realizadas <strong>en</strong><br />

Chipre <strong>en</strong> el 2000 y <strong>en</strong> Italia <strong>en</strong> el 2005; y <strong>la</strong>s International<br />

Confer<strong>en</strong>ces on the Teaching of Mathematics, realizadas <strong>en</strong> Grecia <strong>en</strong><br />

el 2002 y <strong>en</strong> Turquía <strong>en</strong> el 2006. Estas fueron ocasiones <strong>de</strong> ir<br />

profundizando reflexiones, tanto al preparar <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias, como al<br />

escuchar a distinguidos confer<strong>en</strong>cistas y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

intercambiar i<strong>de</strong>as con ellos. El Institut <strong>de</strong> Recherche pour<br />

l’Enseignem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>s Mathematiques (IREM) con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> PUCP,<br />

cuya dirección está a mi cargo, ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> conversaciones con<br />

el doctor André Antibí <strong>en</strong> <strong>la</strong> RELME 14, realizada <strong>en</strong> el 2000 <strong>en</strong><br />

Panamá. El doctor Antibí es Director <strong>de</strong>l IREM <strong>de</strong> Toulouse y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

conversaciones t<strong>en</strong>idas posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Lima y<br />

Toulouse estimuló <strong>en</strong> mí <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> hacer un doctorado <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas.<br />

ix


La creación <strong>de</strong>l IREM-PUCP con un grupo muy valioso <strong>de</strong><br />

colegas, y el <strong>de</strong>dicarnos a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s perman<strong>en</strong>tes<br />

sobre <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, <strong>en</strong>riqueció <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias didácticas, tanto <strong>en</strong> los<br />

seminarios internos como <strong>en</strong> los coloquios inicialm<strong>en</strong>te nacionales y<br />

últimam<strong>en</strong>te internacionales que v<strong>en</strong>imos realizando. Las<br />

confer<strong>en</strong>cias, seminarios y talleres que ofrecieron los doctores Juan D.<br />

Godino y Vic<strong>en</strong>ç Font <strong>en</strong> sus visitas a <strong>la</strong> PUCP con motivo <strong>de</strong> los<br />

coloquios internacionales <strong>de</strong> los veranos <strong>de</strong>l 2006 y <strong>de</strong>l 2007,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, me permitieron conocer más <strong>de</strong> cerca el Enfoque<br />

Ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cognición e Instrucción Matemática (conocido<br />

como EOS) y <strong>en</strong>contré <strong>en</strong> él un valioso marco teórico <strong>de</strong> tipo holístico<br />

para investigar integradam<strong>en</strong>te el <strong>rigor</strong>, <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Mis lecturas sobre el EOS, mi<br />

participación <strong>en</strong> seminarios sobre este <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Granada y <strong>de</strong> Barcelona y mis amplias conversaciones con los<br />

doctores Godino y Font tuvieron como consecu<strong>en</strong>cia el <strong>de</strong>cidirme a<br />

escribir esta tesis. <strong>Un</strong> primer paso <strong>en</strong> esa línea <strong>de</strong> trabajo fue escribir<br />

el artículo “<strong>Intuición</strong>, <strong>rigor</strong> y <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>” con el marco <strong>de</strong>l EOS, que luego <strong>de</strong>l arbitraje<br />

internacional fue publicado <strong>en</strong> el número 3, volum<strong>en</strong> 10, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Matemática Educativa.<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo -<strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. <strong>Un</strong> análisis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática- proporciona<br />

un aporte teórico con un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> lo<br />

que l<strong>la</strong>mo “intuición optimizadora”, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática; y un aporte<br />

práctico, con el propósito <strong>de</strong> contribuir a mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación matemática, haci<strong>en</strong>do propuestas concretas con fundam<strong>en</strong>to<br />

matemático y didáctico para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica, <strong>de</strong> modo que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez se<br />

estimule una intuición optimizadora sin <strong>de</strong>scuidar el <strong>rigor</strong>, como parte<br />

<strong>de</strong> una formación ci<strong>en</strong>tífica integral. Esta tesis se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

respondi<strong>en</strong>do a cuatro preguntas <strong>de</strong> investigación, como se explica<br />

con <strong>de</strong>talles <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 1.4 <strong>de</strong>l capítulo 1.<br />

x


Este trabajo no habría sido posible sin <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia y el apoyo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas m<strong>en</strong>cionadas anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estoy<br />

profundam<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>cido. He apr<strong>en</strong>dido y estoy apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do mucho<br />

<strong>de</strong> ellos, por su gran calidad académica y humana. También quiero<br />

expresar mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> PUCP por haber posibilitado mi<br />

participación <strong>en</strong> los diversos ev<strong>en</strong>tos académicos m<strong>en</strong>cionados y<br />

apoyado <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l IREM y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong><br />

Olimpiadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Matemática Peruana; a los miembros <strong>de</strong><br />

estas dos instituciones, colegas y alumnos, con qui<strong>en</strong>es he compartido<br />

<strong>en</strong>riquecedoras reflexiones y experi<strong>en</strong>cias didácticas; al doctor Jorge<br />

Bazán Guzmán, por su valiosa asesoría; y a todas <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong><br />

una u otra forma me brindaron su apoyo y compart<strong>en</strong> conmigo<br />

activida<strong>de</strong>s cotidianas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad. No puedo <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>cionar mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a mi esposa e hijos, qui<strong>en</strong>es me<br />

apoyaron no sólo con su cariño, compr<strong>en</strong>sión y estímulo sino también<br />

con diversas tareas concretas que conlleva <strong>la</strong> edición final <strong>de</strong> esta<br />

tesis.<br />

xi


Capítulo 1<br />

EL PROBLEMA DE<br />

INVESTIGACIÓN. RELEVANCIA,<br />

OBJETIVOS Y METODOLOGÍA<br />

Resum<strong>en</strong><br />

En <strong>la</strong> sección 1.1 justificamos <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong><br />

investigación; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 1.2 pres<strong>en</strong>tamos los objetivos y <strong>la</strong>s<br />

preguntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 1.3 explicamos <strong>la</strong><br />

metodología usada; y finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 1.4 explicamos <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te memoria <strong>de</strong> investigación.<br />

1.1 RELEVANCIA DEL PROBLEMA DE INVESTIGACIÓN<br />

En <strong>la</strong> vida cotidiana con frecu<strong>en</strong>cia estamos afrontando muchos<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>; por ejemplo, buscamos el mejor camino<br />

para ir <strong>de</strong> un lugar a otro, (no necesariam<strong>en</strong>te el más corto), tratamos<br />

<strong>de</strong> hacer <strong>la</strong> mejor elección al hacer una compra, buscamos <strong>la</strong> mejor<br />

ubicación cuando vamos a un cine o a un teatro, tratamos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar<br />

lo mejor posible, escogemos al mejor candidato (o al m<strong>en</strong>os malo) <strong>en</strong><br />

una elección. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> estos casos usamos<br />

matemática formalizada y rigurosa para <strong>en</strong>contrar lo que nos<br />

proponemos, pues afrontamos los <strong>problemas</strong> con los criterios que nos<br />

dan <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> intuición, aunque no necesariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>contremos <strong>la</strong> solución óptima.


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

En una perspectiva más amplia, observamos que los <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> son parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática y ya estaban<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los tratados <strong>de</strong> los griegos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad. <strong>Un</strong>a muestra<br />

<strong>de</strong> ello es el libro V <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra sobre cónicas escrita <strong>en</strong> ocho tomos por<br />

Apolonio – consi<strong>de</strong>rado uno <strong>de</strong> los griegos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

antigüedad, que vivió <strong>en</strong>tre los años 262 y 190 a.C. – <strong>en</strong> el cual se<br />

<strong>de</strong>dica a estudiar segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> longitud máxima y longitud mínima<br />

trazados respecto a una cónica. Ciertam<strong>en</strong>te, un hito histórico está<br />

marcado por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cálculo difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el siglo XVII y el<br />

uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivadas para resolver <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> máximos y mínimos, con<br />

lo cual se amplió aún más <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong><br />

diversos campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tecnología y gracias, sobre todo, a<br />

Euler se creó el cálculo <strong>de</strong> variaciones, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

funciones que optimizan funcionales, lo cual proporcionó valiosas<br />

herrami<strong>en</strong>tas matemáticas para afrontar <strong>problemas</strong> más avanzados.<br />

Otro hito importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> se marca <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX al <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>la</strong> programación lineal.<br />

Kantorovich y Koopmans recibieron el premio Nobel <strong>de</strong> economía <strong>en</strong><br />

1975, como reconocimi<strong>en</strong>to a sus aportes a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación<br />

óptima <strong>de</strong> recursos, con <strong>la</strong> teoría matemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación<br />

lineal.<br />

En esta breve mirada histórica, es importante m<strong>en</strong>cionar que<br />

Fermat (1601-1665), antes que Newton y Leibinitz publicaran sus<br />

trabajos sobre el cálculo difer<strong>en</strong>cial, inv<strong>en</strong>tó métodos ing<strong>en</strong>iosos para<br />

obt<strong>en</strong>er valores máximos y mínimos; que Jean Baptiste-Joseph Fourier<br />

(1768-1830) mostró aproximaciones intuitivas a métodos <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> actualm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación lineal; y<br />

que el tratami<strong>en</strong>to riguroso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Newton y Leibinitz – y <strong>de</strong><br />

muchos otros anteriores a ellos, que aportaron i<strong>de</strong>as relevantes al<br />

análisis matemático – fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do recién <strong>en</strong> el siglo XIX, con<br />

Cauchy, Weierstrass y De<strong>de</strong>kind.<br />

T<strong>en</strong>emos así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática – y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong><br />

temas vincu<strong>la</strong>dos con <strong>optimización</strong> – hechos que nos muestran <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción estrecha <strong>en</strong>tre intuición y <strong>rigor</strong>, y que han llevado a<br />

<strong>de</strong>stacados personajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática a tomar posición respecto a<br />

este asunto. Baste m<strong>en</strong>cionar a Félix Klein (Alemania, 1849 – 1925),<br />

<strong>de</strong>stacado geómetra, autor <strong>de</strong>l famoso programa <strong>de</strong> Er<strong>la</strong>ng<strong>en</strong>, qui<strong>en</strong><br />

afirmó que “En cierto s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s matemáticas han progresado más<br />

gracias a <strong>la</strong>s personas que se han distinguido por <strong>la</strong> intuición, no por<br />

los métodos rigurosos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración” (Perero, 1994, p. 101) y a L.<br />

2


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

E. J. Brouwer (Ho<strong>la</strong>nda, 1881 – 1966), matemático famoso, conocido<br />

ampliam<strong>en</strong>te por su teorema <strong>de</strong>l punto fijo y con significativos aportes<br />

a <strong>la</strong> topología, que es consi<strong>de</strong>rado creador <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te matemática<br />

<strong>de</strong>l intuicionismo.<br />

Es <strong>en</strong>tonces importante estudiar e investigar sobre <strong>la</strong> intuición y<br />

el <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

matemática, y ese es el propósito fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te tesis.<br />

Para ubicar <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> esta investigación <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación matemática a nivel internacional, tomamos como refer<strong>en</strong>cia<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia “A Theory of Mathematical Growth<br />

through Embodim<strong>en</strong>t, Symbolism and Proof” impartida por David<br />

Tall – <strong>de</strong>stacado matemático contemporáneo, profesor emérito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Warwick – <strong>en</strong> el International Colloquium on<br />

Mathematical Learning from Early Childhood to Adulthood,<br />

organizado por el C<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> Recherche sur l’Enseignem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>s<br />

Mathématiques, <strong>en</strong> Nivelles (Bélgica) <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2005, publicada <strong>en</strong><br />

el 2006 <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista Annales <strong>de</strong> didactique et <strong>de</strong> sci<strong>en</strong>ces cognitives.<br />

Este <strong>de</strong>stacado investigador p<strong>la</strong>ntea como una pregunta <strong>de</strong><br />

investigación para <strong>la</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

cuestión:<br />

What are the respective roles of intuition and <strong>rigor</strong>? How<br />

could the requirem<strong>en</strong>ts concerning both aspects be<br />

modu<strong>la</strong>ted?<br />

(Tall, 2006, p. 205)<br />

La cuestión que propone investigar Tall (2006) ha sido uno <strong>de</strong> los<br />

temas <strong>de</strong>batidos <strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> los congresos que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se han<br />

celebrado <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación matemática. Para citar un solo<br />

ejemplo, está prevista <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>aria Intuition and <strong>rigor</strong> in<br />

mathematics education, <strong>en</strong> el “Symposium on the occasion of the<br />

100th anniversary of ICMI” que se celebrará <strong>en</strong> Roma <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong>l<br />

2008, que estará a cargo <strong>de</strong> D. Tirosh y P. Tsamir<br />

Des<strong>de</strong> que Fischbein (1994) nos legó su original <strong>en</strong>foque hacia<br />

los <strong>problemas</strong> educativos c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> compleja noción <strong>de</strong> intuición,<br />

<strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> investigadores <strong>en</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas ha<br />

consi<strong>de</strong>rado este legado como una herrami<strong>en</strong>ta útil para <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>en</strong> educación, que merece ser<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los reci<strong>en</strong>tes avances realizados <strong>en</strong> dicha área<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

3


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

1.2 OBJETIVOS Y PREGUNTAS DE LA INVESTIGACIÓN<br />

Esta investigación se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta que propone Tall<br />

(2006), restringida a un cierto tipo <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>: los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>. Investigamos una problemática compleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> tres aspectos relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas y <strong>de</strong> su<br />

<strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje. El primer aspecto ti<strong>en</strong>e que ver con lo que se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por intuición y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> matemáticas. El segundo ti<strong>en</strong>e que<br />

ver con el proceso <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> y el tercero con el<br />

interés que históricam<strong>en</strong>te ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> matemática para estudiar <strong>la</strong>s<br />

situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hay que optimizar. Dada <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

estos tres aspectos, exist<strong>en</strong> numerosos trabajos <strong>de</strong> investigación sobre<br />

cada uno ellos. En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación nos proponemos<br />

trabajarlos conjuntam<strong>en</strong>te, y consi<strong>de</strong>ramos importante hacerlo<br />

<strong>en</strong>marcándolos <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> investigación que<br />

últimam<strong>en</strong>te se están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas, que permita afrontar <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los factores<br />

asociados a estos aspectos. En tal s<strong>en</strong>tido, optamos por t<strong>en</strong>er como<br />

uno <strong>de</strong> los principales marcos teóricos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para esta<br />

investigación el Enfoque Ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cognición e Instrucción<br />

Matemática (<strong>en</strong> algunas ocasiones referida como EOS) que ha sido<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, <strong>en</strong>tre otros, por Godino, Font y Batanero y <strong>la</strong>s<br />

investigaciones realizadas <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> dicho <strong>en</strong>foque han sido<br />

publicadas <strong>en</strong> prestigiosas revistas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas <strong>de</strong> América y <strong>de</strong> Europa (Font, V., 2007; Font, V. y<br />

Contreras, A. 2008; Font y Godino, 2007; Godino, J. D., Font, V.,<br />

Contreras, A. y Wilhelmi, M.R. ,2006; Godino, Batanero y Font,<br />

2007; Godino, Font y Wilhelmi, 2006).<br />

Con este marco teórico global <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

matemática, los objetivos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te memoria son<br />

respon<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas <strong>de</strong> investigación:<br />

1) ¿Existe una intuición optimizadora?; ¿cómo se “<strong>en</strong>caja” el<br />

término intuición <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición<br />

e instrucción matemática?; ¿permite este <strong>en</strong>foque una visión<br />

integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones “intuición”, “<strong>rigor</strong>”, “problema” y<br />

“formalización”?<br />

2) ¿Cuál es el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición y el <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> alumnos universitarios?<br />

3) ¿Cómo están tratados los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los<br />

libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> matemáticas <strong>de</strong> secundaria <strong>en</strong> el Perú?<br />

4


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

4) ¿Es posible proponer <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación básica <strong>de</strong>l Perú, <strong>de</strong> manera que se estimule una<br />

intuición optimizadora que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong> conjeturar, anticipar y concluir y que simultáneam<strong>en</strong>te<br />

preste at<strong>en</strong>ción a educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización y el <strong>rigor</strong>, como<br />

una actitud ci<strong>en</strong>tífica que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> intuición?<br />

La primera es una pregunta <strong>de</strong> carácter teórico; <strong>la</strong> segunda y<br />

tercera son <strong>de</strong> carácter empírico; y <strong>la</strong> cuarta es <strong>de</strong> carácter propositivo,<br />

pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do aportar a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica.<br />

Respondi<strong>en</strong>do a estas preguntas, esperamos contribuir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ampliación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> intuición,<br />

el <strong>rigor</strong> y <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y pres<strong>en</strong>tamos<br />

análisis y propuestas, con fundam<strong>en</strong>to matemático y didáctico, con el<br />

propósito <strong>de</strong> contribuir a mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

matemática <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> manera especial <strong>en</strong> el Perú. Por este<br />

motivo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> cuarta pregunta <strong>de</strong> investigación,<br />

proponemos lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica, llegando al nivel<br />

concreto <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> y activida<strong>de</strong>s específicos, con fundam<strong>en</strong>tos<br />

matemáticos y didácticos, que puedan ser <strong>de</strong> ayuda para los profesores<br />

<strong>de</strong> este nivel educativo y para todas aquel<strong>la</strong>s personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y gestión <strong>de</strong>l currículum.<br />

1.3 METODOLOGÍA<br />

Para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> primera pregunta <strong>de</strong> investigación (<strong>de</strong><br />

carácter teórico), <strong>la</strong> metodología consiste, básicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un análisis<br />

<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> tipo epistemológico, histórico, cognitivo,<br />

semiótico y didáctico, adoptando una posición propia sobre <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes.<br />

La investigación para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s preguntas 2 y 3 (<strong>de</strong> tipo<br />

empírico), ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta básicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong><br />

investigación propuesta <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición y<br />

<strong>la</strong> instrucción matemática. En dicho <strong>en</strong>foque (Godino, Batanero y<br />

Font, 2006) se c<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> investigación didáctica<br />

según cuatro ejes o dim<strong>en</strong>siones, que se <strong>de</strong>signan el foco, el fin, <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eralizabilidad y el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación; cada una con varias<br />

categorías.<br />

5


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

1) Foco:<br />

- Epistémico (significados institucionales);<br />

- Cognitivo (significados personales);<br />

- Mediacional (recursos temporales y tecnológicos)<br />

- Emocional (afectos, motivación, emociones)<br />

- Interaccional (interacción <strong>en</strong>tre significados institucionales<br />

y personales)<br />

- Ecológico (re<strong>la</strong>ciones intra e interdisciplinares y sociales)<br />

2) Fin:<br />

- Descripción <strong>de</strong> significados, procesos y factores (¿Qué es<br />

...?; ¿Cómo es, ...?)<br />

- Explicación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje y los<br />

efectos <strong>de</strong> los factores intervini<strong>en</strong>tes (¿Por qué ...?)<br />

- Actuación o implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones para el logro <strong>de</strong> un<br />

fin (¿Cómo diseñar, motivar, ...?)<br />

- Valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> estudio o alguno<br />

<strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes (¿En qué medida es a<strong>de</strong>cuado o idóneo<br />

este recurso ...?)<br />

3) G<strong>en</strong>eralizabilidad:<br />

- Exploratorio (no se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizar a otros contextos o<br />

pob<strong>la</strong>ciones)<br />

- Infer<strong>en</strong>cial (se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizar los hechos y re<strong>la</strong>ciones<br />

observadas)<br />

4) Nivel <strong>de</strong> análisis:<br />

- Puntual (hechos y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ligados al estudio <strong>de</strong> una<br />

cuestión matemática específica <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong>terminado)<br />

- Temático (hechos y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ligados al estudio <strong>de</strong> una<br />

unidad temática <strong>en</strong> un nivel educativo <strong>de</strong>terminado)<br />

- Global (hechos y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ligados al estudio <strong>de</strong> un área<br />

temática <strong>en</strong> uno o varios niveles educativos)<br />

Para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pregunta 2, los sujetos investigados han sido<br />

estudiantes universitarios que cursaban segundo o tercer ciclo<br />

universitario, sigui<strong>en</strong>do estudios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> diversas especialida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú. Se trata,<br />

6


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

por tanto, <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> casos. La información <strong>de</strong> campo se obtuvo<br />

<strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los sujetos investigados que participaron a<br />

petición <strong>de</strong> su profesor. Los principales instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recolección<br />

<strong>de</strong> los datos para <strong>la</strong> segunda pregunta (<strong>la</strong>s producciones escritas <strong>de</strong> los<br />

alumnos) han sido cuestionarios a partir <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> específicam<strong>en</strong>te<br />

diseñados. Usamos <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas teóricas “configuraciones<br />

epistémicas” y “configuraciones cognitivas” <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática para examinar<br />

<strong>la</strong>s soluciones individuales y grupales <strong>de</strong> los estudiantes.<br />

Para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pregunta 3 hacemos un análisis <strong>de</strong>l<br />

significado institucional pret<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el currículum y <strong>en</strong> los textos.<br />

En este caso el foco es epistémico (significados institucionales); el fin<br />

es <strong>de</strong>scriptivo, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralizabilidad es exploratoria y el nivel es global<br />

ya que estudiamos los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> varios niveles<br />

educativos. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l currículum, examinamos ampliam<strong>en</strong>te dos<br />

colecciones <strong>de</strong> libros muy utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria <strong>de</strong>l<br />

Perú.<br />

También hemos hecho un estudio acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong><br />

los alumnos ingresantes a <strong>la</strong> universidad sobre sus apr<strong>en</strong>dizajes<br />

matemáticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria, seleccionando cuidadosam<strong>en</strong>te una<br />

muestra <strong>en</strong>tre los ingresantes a <strong>la</strong> Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>en</strong> el<br />

2007. En este estudio empleamos un cuestionario para indagar acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

secundaria, el uso <strong>de</strong> materiales para los cursos <strong>de</strong> matemática, y <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> matemática que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ingresantes. Para los<br />

temas <strong>de</strong> matemáticas pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el currículo <strong>de</strong>l año 2005 y preguntamos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

percepciones <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los ingresantes usando una esca<strong>la</strong> ad<br />

hoc.<br />

Para <strong>la</strong> cuarta pregunta, que conlleva <strong>la</strong> propuesta, el <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática nos<br />

proporciona los principales instrum<strong>en</strong>tos teóricos (configuraciones<br />

epistémicas y configuraciones cognitivas). La metodología para<br />

respon<strong>de</strong>r a esta pregunta es <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichos<br />

instrum<strong>en</strong>tos teóricos <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> investigación concreto.<br />

Utilizamos el análisis <strong>de</strong>l Diseño Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Básica Regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Perú, los mismos libros <strong>de</strong> texto usados para <strong>la</strong><br />

tercera pregunta, textos <strong>de</strong> otros países y <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

específicam<strong>en</strong>te diseñados, que hemos experim<strong>en</strong>tado con profesores<br />

y alumnos <strong>de</strong> educación básica. Sintetizamos nuestras indagaciones<br />

7


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria – <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> maestría<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas – y como profesor <strong>en</strong> numerosos<br />

talleres y cursos a profesores <strong>de</strong> matemáticas <strong>de</strong> diversos niveles<br />

educativos. Varias <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s expuestas <strong>en</strong> foros sobre educación<br />

matemática y <strong>en</strong> artículos publicados (Ma<strong>la</strong>spina, 2005 a y b, 2006 a y<br />

b, 2007 a y b).<br />

Para Coh<strong>en</strong> y Manion (1990, p. 331) pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse <strong>la</strong><br />

triangu<strong>la</strong>ción como: (...) el uso <strong>de</strong> dos o más métodos <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong><br />

datos <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> algún aspecto <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to humano. En<br />

esta investigación consi<strong>de</strong>ramos, <strong>de</strong> acuerdo con Cerda (2000), que el<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción es impedir que se acepte con<br />

<strong>de</strong>masiada facilidad <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s impresiones iniciales. De<br />

acuerdo con este punto <strong>de</strong> vista, hemos p<strong>la</strong>nteado una triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

expertos.<br />

Para validar los análisis hemos p<strong>la</strong>nificado un proceso <strong>de</strong><br />

triangu<strong>la</strong>ción, según el cual el primer tipo <strong>de</strong> análisis, realizado por el<br />

doctorando asesorado por el director <strong>de</strong> tesis, se somete al análisis <strong>de</strong><br />

especialistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> y al análisis <strong>de</strong><br />

especialistas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción<br />

matemática y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

interesados tanto <strong>en</strong> los aspectos semióticos como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong>, ya que los análisis parciales realizados los hemos<br />

pres<strong>en</strong>tado como comunicaciones <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes congresos y <strong>en</strong> el 2007<br />

ha sido publicado un artículo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> una revista<br />

especializada, in<strong>de</strong>xada, <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas<br />

(Ma<strong>la</strong>spina, 2007a).<br />

1.4 ESTRUCTURA DE LA MEMORIA DE INVESTIGACIÓN<br />

En esta sección <strong>de</strong>scribimos <strong>la</strong> estructura g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

memoria <strong>de</strong> investigación:<br />

En el Capítulo 1, mostramos <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong><br />

investigación, exponemos los objetivos y <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación y explicamos <strong>la</strong> metodología usada.<br />

En el Capítulo 2 pres<strong>en</strong>tamos el marco teórico, haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera sección una revisión histórico-epistemológica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>optimización</strong> matemática. Mostramos algunos hechos históricos,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> siglos antes <strong>de</strong> nuestra era, que nos reve<strong>la</strong>n por una parte <strong>la</strong><br />

importancia que han t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> – y no sólo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática misma – y por otra,<br />

8


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, <strong>de</strong> aspectos intuitivos <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta disciplina al existir soluciones <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

importantes <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, sin <strong>la</strong> formalidad y el grado <strong>de</strong> <strong>rigor</strong> que<br />

ahora ti<strong>en</strong><strong>en</strong>. La segunda sección <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicamos a <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática, refiriéndonos a hechos históricos y a<br />

investigaciones reci<strong>en</strong>tes sobre este aspecto, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan los<br />

trabajos <strong>de</strong> Scho<strong>en</strong>feld (2006) y el <strong>de</strong> Törner, Scho<strong>en</strong>feld y Reiss<br />

(2007), que nos permit<strong>en</strong> ac<strong>la</strong>rar lo que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos por problema <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación. En <strong>la</strong> tercera sección explicitamos lo que<br />

consi<strong>de</strong>ramos un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> esta investigación,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una perspectiva didáctica, con el propósito <strong>de</strong> dar<br />

pautas para iniciar el estudio <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los niveles más básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación; pres<strong>en</strong>tamos muy<br />

resumidam<strong>en</strong>te una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y<br />

damos ejemplos <strong>de</strong> estos, con com<strong>en</strong>tarios didácticos sobre los<br />

diversos niveles y contextos <strong>en</strong> los que se les pue<strong>de</strong> aplicar. En <strong>la</strong><br />

cuarta sección hacemos una síntesis <strong>de</strong> varios trabajos <strong>de</strong><br />

investigación didáctica, re<strong>la</strong>cionados con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

publicados <strong>en</strong> revistas especializadas internacionales. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

si<strong>en</strong>do el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción<br />

matemática (EOS) uno <strong>de</strong> los principales refer<strong>en</strong>tes teóricos <strong>de</strong> esta<br />

investigación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> última sección, hacemos una síntesis <strong>de</strong> este<br />

<strong>en</strong>foque, <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>ndo o resumi<strong>en</strong>do párrafos y figuras tomados <strong>de</strong><br />

diversos artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia literatura <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da principalm<strong>en</strong>te<br />

por J. D. Godino, C. Batanero, y V. Font.<br />

En el capítulo 3 respon<strong>de</strong>mos <strong>la</strong>s tres partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

pregunta <strong>de</strong> investigación, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones 3.5, 3.6 y 3.7. En <strong>la</strong><br />

primera <strong>de</strong> éstas, referida a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadora,<br />

exponemos <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que consi<strong>de</strong>ramos que tal intuición (<strong>de</strong><br />

tipo primario <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fischbein) es <strong>de</strong> carácter<br />

compr<strong>en</strong>sivo y pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como proyección metafórica, <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> “ci<strong>en</strong>cia cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática” (Lakoff y Núñez,<br />

2000; Núñez, 2000), según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s estructuras matemáticas que<br />

construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos cognitivos<br />

cotidianos. En <strong>la</strong> sección 3.6 mostramos una manera <strong>de</strong> “<strong>en</strong>cajar” el<br />

término intuición <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e<br />

instrucción matemática, con una metáfora vectorial cuyas<br />

compon<strong>en</strong>tes son tres procesos <strong>de</strong>l EOS; y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 3.7<br />

evid<strong>en</strong>ciamos que <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas y cognitivas<br />

permit<strong>en</strong> una visión que integra <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> intuición, <strong>rigor</strong>,<br />

9


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

problema y formalización. Las secciones 3.1 a 3.4 están <strong>de</strong>dicadas a<br />

una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> conceptualizar <strong>la</strong> intuición<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología g<strong>en</strong>ética y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas. Refer<strong>en</strong>cia particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importante <strong>la</strong><br />

constituy<strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> Fischbein, a los que le <strong>de</strong>dicamos el<br />

apartado 3.3.1., como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas.<br />

En el capítulo 4 respon<strong>de</strong>mos a <strong>la</strong> segunda pregunta <strong>de</strong><br />

investigación. Analizamos cualitativa y cuantitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

soluciones <strong>de</strong> 38 estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería a dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>. Usamos un protocolo ad hoc y <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas teóricas<br />

"configuración epistémica" y "configuración cognitiva", propuestas<br />

por el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición y <strong>la</strong> instrucción<br />

matemática. Luego <strong>de</strong> hacer el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> caso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sección 4.1., <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 4.2 <strong>en</strong>unciamos los <strong>problemas</strong> (uno <strong>de</strong><br />

variaciones continuas y otro <strong>de</strong> variaciones discretas), mostramos<br />

soluciones “expertas” <strong>de</strong> tales <strong>problemas</strong> y e<strong>la</strong>boramos sus<br />

correspondi<strong>en</strong>tes configuraciones epistémicas. La sección 4.3 está<br />

<strong>de</strong>dicada a los aspectos metodológicos, y <strong>la</strong>s secciones 4.4 y 4.5 al<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones individuales y grupales respectivam<strong>en</strong>te,<br />

empleando configuraciones cognitivas.<br />

En el capítulo 5, respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> tercera pregunta <strong>de</strong><br />

investigación, hacemos un análisis <strong>de</strong>l significado institucional<br />

pret<strong>en</strong>dido para el objeto “<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>”. Com<strong>en</strong>zamos<br />

con una mirada al primer nivel <strong>de</strong> concreción <strong>de</strong>l currículum que se<br />

hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Diseño Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r<br />

(Sección 5.1), y luego analizamos con <strong>de</strong>talle dos colecciones <strong>de</strong><br />

libros <strong>de</strong> texto para los cinco grados <strong>de</strong> secundaria que concretan<br />

dicho currículum, <strong>de</strong>dicando <strong>en</strong> ambos casos una at<strong>en</strong>ción especial a<br />

los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (Sección 5.2). En <strong>la</strong> sección 5.3<br />

focalizamos <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que son tratados tres temas<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> valores extremos:<br />

funciones, introducción a <strong>la</strong> programación lineal y máximo común<br />

divisor/ mínimo común múltiplo. Hacemos un análisis epistémico<br />

global <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques predominantes <strong>de</strong> estos temas y com<strong>en</strong>tarios y<br />

suger<strong>en</strong>cias para mejorar su tratami<strong>en</strong>to.<br />

En <strong>la</strong> sección 5.4 pres<strong>en</strong>tamos un estudio realizado con alumnos<br />

ingresantes a <strong>la</strong> Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

percepciones que ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong> secundaria. Dicho estudio es un indicador indirecto<br />

10


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

que nos da información <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha que hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

p<strong>la</strong>nificada <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto (el significado pret<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

terminología <strong>de</strong>l EOS) y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza realm<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tada (el<br />

significado implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong>l EOS).<br />

En el capítulo 6 respon<strong>de</strong>mos afirmativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cuarta<br />

pregunta <strong>de</strong> investigación, sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> proponer <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica. En <strong>la</strong> sección 6.1, usando<br />

tanto argum<strong>en</strong>tos matemáticos como configuraciones epistémicas y <strong>la</strong><br />

dualidad ejemp<strong>la</strong>r-tipo <strong>de</strong>l EOS, mostramos que algunos <strong>problemas</strong><br />

que son característicos <strong>de</strong>l nivel universitario, por su <strong>resolución</strong><br />

usando cálculo difer<strong>en</strong>cial, también podrían proponerse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

secundaria, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s individuales y grupales <strong>de</strong><br />

dificultad graduada que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> intuición y <strong>en</strong>riquezcan <strong>la</strong><br />

formación matemática. También proponemos y examinamos un<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> cuyas pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s didácticas y<br />

matemáticas han sido experim<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los niveles básicos y<br />

superior. En <strong>la</strong> sección 6.2 damos tres lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta nuestras experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, los criterios <strong>de</strong> idoneidad<br />

<strong>de</strong>l EOS y algunos principios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />

propuestas <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> el significado pret<strong>en</strong>dido, formu<strong>la</strong>das por<br />

otros investigadores. Como parte <strong>de</strong>l primer lineami<strong>en</strong>to, que es<br />

incluir <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> todos los grados <strong>de</strong> primaria y<br />

secundaria, <strong>en</strong> el apartado 6.2.1. proponemos <strong>problemas</strong> para estos<br />

niveles, damos características <strong>de</strong> un “bu<strong>en</strong>” problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista didáctico, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios <strong>de</strong> idoneidad <strong>de</strong>l<br />

EOS, y m<strong>en</strong>cionamos algunos métodos g<strong>en</strong>erales que pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación al trabajar con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Como parte <strong>de</strong>l<br />

segundo lineami<strong>en</strong>to, que es modificar los cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong><br />

metodología <strong>de</strong> algunas unida<strong>de</strong>s didácticas, <strong>en</strong> el apartado 6.2.2.<br />

hacemos algunas propuestas específicas para estudiar el concepto <strong>de</strong><br />

función. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el apartado 6.2.3. exponemos el tercer<br />

lineami<strong>en</strong>to, que es incluir nuevos temas matemáticos <strong>en</strong> los<br />

currículos <strong>de</strong> educación secundaria, vincu<strong>la</strong>dos a <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

En el capítulo 7 resumimos <strong>la</strong>s conclusiones y <strong>en</strong>unciamos<br />

algunas implicancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, damos <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias bibliográficas usadas y<br />

pres<strong>en</strong>tamos los anexos correspondi<strong>en</strong>tes a los capítulos 4, 5 y 6, que<br />

11


Capítulo 1 El problema <strong>de</strong> investigación. Relevancia, objetivos y metodología<br />

los hemos d<strong>en</strong>ominado con un número que indica el capítulo, seguido<br />

<strong>de</strong> una letra mayúscu<strong>la</strong>, que indica el ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> que se están<br />

pres<strong>en</strong>tando los anexos <strong>de</strong> tal capítulo (por ejemplo, Anexo 4A,<br />

Anexo 4B, etc.).<br />

12


Capítulo 2<br />

Resum<strong>en</strong><br />

MARCO TEÓRICO<br />

En este capítulo pres<strong>en</strong>tamos el marco teórico <strong>de</strong> esta memoria <strong>de</strong><br />

investigación. Iniciamos con una reflexión histórico-epistemológica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> matemática, luego hacemos una breve revisión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> investigación didáctica sobre <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, una<br />

exposición sobre lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong><br />

este trabajo y una breve revisión <strong>de</strong> algunas investigaciones<br />

didácticas sobre <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, pres<strong>en</strong>tamos una síntesis <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cognición e instrucción matemática, que lo hemos tomado como uno<br />

<strong>de</strong> los principales refer<strong>en</strong>tes teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación.<br />

2.1. REVISIÓN HISTÓRICO-EPISTEMOLÓGICA DE LA<br />

OPTIMIZACIÓN MATEMÁTICA.<br />

En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te sección exponemos algunos hechos históricos que<br />

nos reve<strong>la</strong>n <strong>la</strong> importancia que los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> han<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática misma como <strong>en</strong><br />

otros campos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

<strong>Un</strong> primer hecho histórico lo constituy<strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong><br />

Apolonio, uno <strong>de</strong> los griegos <strong>de</strong>stacados <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad, que vivió<br />

<strong>en</strong>tre los años 262 y 190 a.C. Apolonio <strong>de</strong>dicó el Libro V <strong>de</strong> su obra<br />

<strong>en</strong> ocho tomos sobre Secciones Cónicas, a estudiar segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>


Capítulo 2 Marco teórico<br />

longitud máxima y longitud mínima trazados respecto a una cónica.<br />

Según Boyer (1986) Apolonio sosti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su introducción, que “el<br />

tema es <strong>de</strong> los que parec<strong>en</strong> ser dignos <strong>de</strong> ser estudiados por su propio<br />

interés” (p. 203). Kline (1990), nos dice: Apolonio “<strong>de</strong>muestra que si<br />

O es cualquier punto <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> una cónica y si OP es el<br />

segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recta <strong>de</strong> longitud máxima o mínima <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto O a <strong>la</strong><br />

cónica, <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> recta perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r a OP <strong>en</strong> P es tang<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

cónica <strong>en</strong> P; y si O’ es cualquier punto sobre OP producido fuera <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cónica, <strong>en</strong>tonces O’P es el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> longitud mínima <strong>de</strong> O’ a <strong>la</strong><br />

cónica. Ahora se <strong>en</strong>uncia esta propiedad como <strong>la</strong> perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tang<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> normal.” (p. 97). Este problema po<strong>de</strong>mos verlo<br />

ahora <strong>en</strong> un marco más g<strong>en</strong>eral, como parte <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> transversalidad <strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong><br />

variaciones, que es una teoría creada por Euler <strong>en</strong> el siglo XVIII, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual se optimiza una funcional y el objeto optimizante es una función.<br />

Es pertin<strong>en</strong>te recoger <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> Boyer (1986) sobre el<br />

trabajo <strong>de</strong> Apolonio:<br />

“Al mismo tiempo que uno no pue<strong>de</strong> por m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> admirar<br />

al autor por su elevada actitud intelectual, parece<br />

proced<strong>en</strong>te hacer notar que lo que <strong>en</strong> su día fue<br />

simplem<strong>en</strong>te una bel<strong>la</strong> teoría, sin ninguna posibilidad <strong>en</strong><br />

absoluto <strong>de</strong> ser aplicada a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

época, ha llegado a ser un instrum<strong>en</strong>to teórico fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> campos tales como <strong>la</strong> dinámica terrestre o <strong>la</strong> mecánica<br />

celeste. Los teoremas <strong>de</strong> Apolonio sobre máximos y<br />

mínimos son <strong>en</strong> realidad teoremas sobre tang<strong>en</strong>tes y<br />

normales a <strong>la</strong>s secciones cónicas. […] Resulta pues<br />

meridianam<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ro, dicho <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, que fue <strong>la</strong><br />

matemática pura <strong>de</strong> Apolonio <strong>la</strong> que hizo posible <strong>la</strong><br />

aparición , unos 1800 años más tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong> los Principia <strong>de</strong><br />

Newton…” (p. 203)<br />

El sigui<strong>en</strong>te es otro párrafo <strong>de</strong>l libro citado <strong>de</strong> Boyer, que nos<br />

refiere un hecho histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad vincu<strong>la</strong>do con <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y nos recuerda uno <strong>de</strong> los principios filosóficos <strong>de</strong><br />

Aristóteles, que atribuye a <strong>la</strong> naturaleza un comportami<strong>en</strong>to<br />

optimizador:<br />

“Herón parece haber sido el primero que <strong>de</strong>mostró por<br />

medio <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>cillo razonami<strong>en</strong>to geométrico, <strong>en</strong> una obra<br />

sobre Catóptrica o estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión, que <strong>la</strong> igualdad<br />

<strong>de</strong> los ángulos <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> reflexión es una simple<br />

14


Capítulo 2 Marco teórico<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l principio filosófico <strong>de</strong> Aristóteles <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> naturaleza proce<strong>de</strong> siempre <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> o<br />

“económica”. Es <strong>de</strong>cir, si un haz <strong>de</strong> rayos luminosos parte<br />

<strong>de</strong> un foco S, se refleja <strong>en</strong> un espejo MM’ y se dirige<br />

<strong>de</strong>spués hacia el ojo E <strong>de</strong> un observador, <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> luz<br />

<strong>de</strong>berá recorrer el camino más corto posible SPE, que es<br />

exactam<strong>en</strong>te aquel <strong>en</strong> que los ángulos SPM y EPM’ sean<br />

iguales” (Boyer, 1986, p. 229)<br />

Otro hecho histórico interesante que nos hace ver cómo estaban<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> máximo <strong>en</strong> una perspectiva correcta, aunque no<br />

necesariam<strong>en</strong>te rigurosa y formal, es <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Pappus <strong>de</strong> Alejandría,<br />

que escribió un libro hacia el año 320 con el título <strong>de</strong> Colección<br />

matemática:<br />

“Pappus parece haber seguido <strong>de</strong> cerca una obra Sobre<br />

figuras isométricas escrita casi medio mil<strong>en</strong>io antes por<br />

Z<strong>en</strong>odoro (ca. 180 a.C), <strong>de</strong> <strong>la</strong> que nos han llegado algunos<br />

fragm<strong>en</strong>tos a través <strong>de</strong> los com<strong>en</strong>taristas posteriores. Entre<br />

<strong>la</strong>s proposiciones que aparecían <strong>en</strong> el tratado <strong>de</strong> Z<strong>en</strong>odoro,<br />

había una que afirmaba que <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s figuras sólidas con<br />

<strong>la</strong> misma superficie, <strong>la</strong> esfera es <strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e un volum<strong>en</strong><br />

máximo, pero evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sólo se daba una justificación<br />

incompleta” (ibid, p.242)<br />

En lo que se refiere a <strong>problemas</strong> propuestos <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

recogemos <strong>la</strong> información que nos proporciona Heinrich Dorrie<br />

(1965), acerca <strong>de</strong>l primer problema sobre extremos, <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas:<br />

“At what point of the Earth's surface does a vertically<br />

susp<strong>en</strong><strong>de</strong>d rod appear longest? (i.e. at what point is the<br />

visual angle at a maximum?). This problem was posed in<br />

1471 by the mathematician Johannes Muller, called<br />

Regiomontanus.... The problem, which in itself is not<br />

difficult, nevertheless <strong>de</strong>serves special att<strong>en</strong>tion as the first<br />

extreme problem <strong>en</strong>countered in the history of<br />

mathematics since the days of antiquity.” (p. 369)<br />

Los <strong>problemas</strong> isoperimétricos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un lugar<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Cabe hacer m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />

ley<strong>en</strong>da según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> princesa Dido – personaje mítico<br />

<strong>de</strong> F<strong>en</strong>icia, consi<strong>de</strong>rada fundadora <strong>de</strong> Cartago – cuando llegó<br />

<strong>en</strong> el siglo IX antes <strong>de</strong> Cristo a lo que actualm<strong>en</strong>te es Túnez,<br />

15


Capítulo 2 Marco teórico<br />

y quiso comprar tierras para establecerse con su pueblo, sólo<br />

se le permitió hacerlo <strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sión tal que pudiera ser<br />

<strong>en</strong>cerrada por una inm<strong>en</strong>sa cuerda. Es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> princesa<br />

y los f<strong>en</strong>icios que <strong>la</strong> acompañaban, tuvieron que resolver un<br />

problema isoperimétrico: <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> región <strong>de</strong> mayor área<br />

posible, <strong>en</strong>cerrada por <strong>la</strong> cuerda (el perímetro dado). La<br />

solución intuitiva es una región circu<strong>la</strong>r, cuya circunfer<strong>en</strong>cia<br />

es <strong>de</strong> longitud igual a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuerda; sin embargo <strong>la</strong><br />

solución formal no es simple y fue escrita <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varios<br />

siglos. El <strong>de</strong>stacado matemático germano-suizo Jacob<br />

Steiner (1796-1863) resolvió el problema asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución y consi<strong>de</strong>rando tres etapas <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>mostración 1 :<br />

i) La curva <strong>de</strong>be <strong>en</strong>cerrar una región convexa.<br />

ii) Cualquier recta que divida por <strong>la</strong> mitad el perímetro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, también divi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> región <strong>en</strong> dos<br />

partes que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma área.<br />

iii) La semicircunfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> longitud P/2 cuyos<br />

extremos estén sobre una recta dada, es <strong>la</strong> curva<br />

que <strong>en</strong>cierra una región <strong>de</strong> área máxima,<br />

consi<strong>de</strong>rando todas <strong>la</strong>s curvas <strong>de</strong> perímetro P/2 que<br />

<strong>en</strong>cierran regiones convexas a un <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> recta y<br />

con extremos <strong>en</strong> el<strong>la</strong>.<br />

El cálculo difer<strong>en</strong>cial, con los significativos aportes <strong>de</strong> Newton<br />

y Leibinitz <strong>en</strong> el siglo XVII, trata <strong>de</strong> manera sistemática los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> máximos y mínimos <strong>de</strong> funciones continuas <strong>de</strong> una y<br />

<strong>de</strong> varias variables. Es justo recordar <strong>la</strong>s contribuciones con i<strong>de</strong>as<br />

relevantes (¿intuitivas?) a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong> personajes como<br />

Eudoxo y Arquíme<strong>de</strong>s (antes <strong>de</strong> Cristo), y <strong>de</strong> Cavalieri, Kepler,<br />

Torricelli y Fermat para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l análisis infinitesimal.<br />

Destacamos <strong>de</strong> manera especial los aportes <strong>de</strong> Fermat (1601- 1665)<br />

por sus métodos ing<strong>en</strong>iosos para resolver <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> máximos y<br />

mínimos, expuestos <strong>en</strong> su memoria Methodus ad disquir<strong>en</strong>dam<br />

maximam et minimam (Método para investigar máximos y mínimos).<br />

En el año 1637 publica su método basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>s:<br />

1 <strong>Un</strong>a exposición <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> Honsberger, R (1977, pp.<br />

67 – 70)<br />

16


Capítulo 2 Marco teórico<br />

I. Sea A un término re<strong>la</strong>cionado con el problema.<br />

II. La cantidad máxima o mínima está expresada <strong>en</strong><br />

términos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> sólo pot<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> A;<br />

III. Se sustituye A por A+E , y el máximo o mínimo queda<br />

<strong>en</strong>tonces expresado <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> A y E;<br />

IV. Las dos expresiones <strong>de</strong>l máximo o mínimo se hac<strong>en</strong><br />

, lo que significa algo así como >;<br />

V. Los términos comunes se eliminan;<br />

VI. Se divid<strong>en</strong> todos los términos por una misma pot<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> E <strong>de</strong> manera que al m<strong>en</strong>os uno <strong>de</strong> los términos<br />

resultantes no cont<strong>en</strong>ga a E;<br />

VII. Se ignoran los términos que aún conti<strong>en</strong><strong>en</strong> E;<br />

VIII. Los restos se hac<strong>en</strong> iguales.<br />

(An<strong>de</strong>rs<strong>en</strong>, 1984, p. 38) 2<br />

Los aportes <strong>de</strong> Lagrange y <strong>de</strong> Euler, <strong>de</strong>stacados ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>l siglo<br />

XVIII, permitieron tratar los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> con varias<br />

variables y restricciones <strong>de</strong> igualdad e incursionar <strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los cuales el elem<strong>en</strong>to optimizante no es ni un número<br />

real ni un vector n dim<strong>en</strong>sional, sino una función. Nos estamos refiri<strong>en</strong>do<br />

al cálculo <strong>de</strong> variaciones y a <strong>la</strong> solución rigurosa <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> como el<br />

famoso e histórico “problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> braquistócrona”, según el cual, se<br />

<strong>de</strong>be hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> curva p<strong>la</strong>na a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual una partícu<strong>la</strong> se<br />

<strong>de</strong>slizará únicam<strong>en</strong>te por influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad y sin rozami<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> un tiempo mínimo, <strong>de</strong> un punto P a otro Q, consi<strong>de</strong>rando estos<br />

puntos <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no vertical, Q más abajo que P pero no ambos <strong>en</strong> una<br />

recta vertical. Ciertam<strong>en</strong>te, hal<strong>la</strong>r tal curva, es hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> función que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>fine y hubo soluciones muy ing<strong>en</strong>iosas, con criterios específicos<br />

para este problema, como respuesta al reto p<strong>la</strong>nteado por qui<strong>en</strong> lo<br />

propuso – Johann Bernoulli <strong>en</strong> 1696 – a los matemáticos <strong>de</strong> esa<br />

época; <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l mismo Johann Bernoulli, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Leibinitz, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Jacques Bernoulli (hermano <strong>de</strong> Johann) y <strong>la</strong> famosa <strong>de</strong><br />

Newton. El cálculo <strong>de</strong> variaciones es una teoría que permite resolver<br />

rigurosam<strong>en</strong>te éste y muchos otros <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> los<br />

2 También se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar una exposición <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> tales métodos <strong>en</strong> De <strong>la</strong> Torre, Suescún y<br />

A<strong>la</strong>rcón, (2005).<br />

17


Capítulo 2 Marco teórico<br />

que el elem<strong>en</strong>to optimizante es una función, constituy<strong>en</strong>do un valioso<br />

aporte para otras ci<strong>en</strong>cias.<br />

Los principios <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> Euler <strong>en</strong> física, re<strong>de</strong>scubiertos y<br />

difundidos por el matemático ir<strong>la</strong>ndés W.R. Hamilton (1805 –<br />

1865), han <strong>de</strong>mostrado ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas más<br />

po<strong>de</strong>rosas <strong>en</strong> mecánica, óptica y electrodinámica, con muchas<br />

aplicaciones a <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería. Los avances reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> física –<br />

re<strong>la</strong>tividad y teoría cuántica – están ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> ejemplos que<br />

reve<strong>la</strong>n el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong> variaciones. (Courant y Robins,<br />

2002, p. 421-422)<br />

Se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> así mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> dinámica, que <strong>en</strong> el<br />

siglo XX son utilizados <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría económica. Más<br />

aún, con los aportes <strong>de</strong> Pontryagin, Hest<strong>en</strong>es, y otros distinguidos<br />

matemáticos, se consolida <strong>en</strong> el siglo XX <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l control<br />

óptimo, que pue<strong>de</strong> verse como un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to más g<strong>en</strong>eral que el<br />

<strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong> variaciones, pues introduce una variable adicional a<br />

estos <strong>problemas</strong> (<strong>la</strong> variable <strong>de</strong> control) y consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

restricciones una ecuación difer<strong>en</strong>cial que vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong><br />

estado con <strong>la</strong> <strong>de</strong> control. Los aportes <strong>de</strong> Bellman llevan a <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación dinámica que incluye los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> control óptimo <strong>en</strong> una familia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> control<br />

y presta especial at<strong>en</strong>ción al valor óptimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> funcional, a<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong> variaciones y el control óptimo, que<br />

focalizan su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias óptimas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong><br />

estado y <strong>de</strong> control. Con este <strong>en</strong>foque, se tratan rigurosam<strong>en</strong>te<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> dinámica, <strong>de</strong> variación continua y <strong>de</strong><br />

variación discreta.<br />

Otro gran capítulo <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> está <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> programación lineal, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta década<br />

<strong>de</strong>l siglo XX. La expresión “programación lineal” ya está<br />

g<strong>en</strong>eralizada, aunque más conv<strong>en</strong>dría usar <strong>la</strong> expresión<br />

“<strong>optimización</strong> lineal”, para evitar confusiones con <strong>la</strong> acepción <strong>de</strong><br />

programación muy vincu<strong>la</strong>da ahora a <strong>la</strong> informática. Los métodos<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos permit<strong>en</strong> tratar geométrica y computacionalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> asignación óptima <strong>de</strong> recursos, y <strong>en</strong> los más<br />

diversos campos, como <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong>s finanzas, el transporte y<br />

los juegos competitivos. En estos <strong>problemas</strong>, <strong>la</strong> función cuyo<br />

valor óptimo se busca y <strong>la</strong>s funciones que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

restricciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables, son todas lineales. En muy corto<br />

tiempo <strong>la</strong> programación lineal ha sido aplicada <strong>en</strong> diversos<br />

18


Capítulo 2 Marco teórico<br />

campos y al mismo tiempo ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do y perfeccionado<br />

métodos <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>. Cabe m<strong>en</strong>cionar que ya <strong>en</strong><br />

1826, Fourier <strong>de</strong>scubrió un método para manipu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

lineales, que está muy re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> programación lineal, como se expone <strong>en</strong> Williams (1986). A<br />

continuación transcribimos un párrafo <strong>de</strong>l artículo, que da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrecha interre<strong>la</strong>ción, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

tiempo.<br />

The theoretical insight giv<strong>en</strong> by this method is<br />

<strong>de</strong>monstrated as well as its clear geometrical<br />

interpretation. By consi<strong>de</strong>ring the dual of a linear<br />

programming mo<strong>de</strong>l it is shown how the method gives<br />

rise to a dual method. This dual method g<strong>en</strong>erates all<br />

extreme solutions (including the optimal solution) to<br />

a linear programme. Therefore if a polytope is <strong>de</strong>fined<br />

in terms of its facets the dual of Fourier's method<br />

provi<strong>de</strong>s a method of obtaining all vertices (p. 681)<br />

Las valiosas contribuciones <strong>de</strong> George Dantzig, L.V.<br />

Kantorovich y T.C. Koopmans 3 al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación<br />

lineal, pronto <strong>de</strong>vinieron también <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación no lineal.<br />

Son históricos los trabajos <strong>de</strong> Kuhn y Tucker (1950)<br />

estableci<strong>en</strong>do condiciones necesarias y sufici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> soluciones óptimas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> programación<br />

no lineal. Se <strong>en</strong>contraron re<strong>la</strong>ciones importantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> dualidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> programación lineal, <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> Von Neumann y<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> Kuhn-Tucker. Estas condiciones, que<br />

consi<strong>de</strong>ran funciones difer<strong>en</strong>ciables <strong>de</strong> n variables no negativas y<br />

m restricciones dadas por <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, pued<strong>en</strong> aplicarse<br />

también a los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> programación lineal y hacer<br />

evid<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong> los teoremas <strong>de</strong><br />

dualidad y análisis <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad con los multiplicadores <strong>de</strong><br />

Lagrange. En Ma<strong>la</strong>spina 2004, pp. 243-250, se expon<strong>en</strong> <strong>de</strong>talles<br />

ilustrativos y con aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría económica. <strong>Un</strong><br />

análisis histórico y matemático sobre los oríg<strong>en</strong>es y <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> programación lineal y <strong>la</strong> no lineal hace Hoff Kjelds<strong>en</strong> <strong>en</strong> su<br />

tesis doctoral (1999).<br />

3 Koopmans y Kantorovich recibieron el Premio Nobel <strong>en</strong> Economía <strong>en</strong> 1975 por sus<br />

contribuciones a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación óptima <strong>de</strong> recursos.<br />

19


Capítulo 2 Marco teórico<br />

La riqueza teórica <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

programación no lineal y <strong>la</strong>s múltiples aplicaciones <strong>en</strong> diversos<br />

campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tecnología aceleraron trem<strong>en</strong>dam<strong>en</strong>te el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad es un<br />

campo muy amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas y con numerosas<br />

publicaciones <strong>de</strong> alto nivel matemático sobre temas como<br />

monotonía g<strong>en</strong>eralizada, convexidad g<strong>en</strong>eralizada, <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

equilibrio – incluy<strong>en</strong>do <strong>optimización</strong> multiobjetivo y teoría <strong>de</strong><br />

juegos – <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s variacionales, puntos fijos, Lagrangianos<br />

aum<strong>en</strong>tados, técnicas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>rizaciones, <strong>optimización</strong> discreta,<br />

<strong>optimización</strong> estocástica, etc.<br />

2.2. RESOLUCIÓN DE PROBLEMAS<br />

Es natural que los investigadores <strong>en</strong> educación matemática<br />

<strong>en</strong> diversos lugares <strong>de</strong>l mundo hayan <strong>de</strong>dicado y sigan <strong>de</strong>dicando<br />

mucho tiempo a investigar sobre <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza y <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, pues <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> es es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas. La inicial y principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> es <strong>la</strong><br />

realidad, que perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>ntea <strong>de</strong>safíos al hombre y éste<br />

respon<strong>de</strong> con su intelig<strong>en</strong>cia, su capacidad <strong>de</strong> abstracción y su<br />

intuición. Courant y Robins <strong>en</strong> su famoso libro ¿Qué son <strong>la</strong>s<br />

matemáticas? , nos dic<strong>en</strong><br />

Sin duda, todos los avances matemáticos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus<br />

raíces psicológicas <strong>en</strong> requerimi<strong>en</strong>tos más o m<strong>en</strong>os<br />

prácticos; pero una vez que algún avance ha<br />

com<strong>en</strong>zado bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> aplicaciones necesarias,<br />

inevitablem<strong>en</strong>te gana impulso por sí mismo y<br />

trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> los confines <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad inmediata.<br />

(Courant y Robins, 2002, p. 17)<br />

El trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r los confines <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad inmediata es<br />

p<strong>la</strong>ntearse y resolver nuevos <strong>problemas</strong>, ya d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo,<br />

que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> o se modifica <strong>en</strong> interacción con <strong>la</strong> realidad o<br />

con otros mo<strong>de</strong>los originados <strong>en</strong> otros <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Así surg<strong>en</strong> nuevos <strong>problemas</strong> y formas <strong>de</strong> resolverlos y <strong>en</strong> esta<br />

interacción perman<strong>en</strong>te se va <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> matemática. Es<br />

pertin<strong>en</strong>te recordar lo que al respecto nos dice Dieudonne:<br />

20


Capítulo 2 Marco teórico<br />

La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas muestra que los<br />

avances matemáticos casi siempre se originan <strong>en</strong> un<br />

esfuerzo por resolver un problema específico. (citado<br />

<strong>en</strong> Kleiner, 1986, p. 31)<br />

A manera <strong>de</strong> ilustración po<strong>de</strong>mos citar algunos <strong>problemas</strong><br />

famosos <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas y algunos hechos<br />

vincu<strong>la</strong>dos con ellos.<br />

Papiro <strong>de</strong> Rhind: Este papiro fue<br />

<strong>en</strong>contrado a mediados <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX y lleva el nombre <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>scubridor A. H. Rhind. Consta<br />

<strong>de</strong> 110 <strong>problemas</strong> matemáticos que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> vida diaria; y<br />

el copista, tal y como aparece <strong>en</strong> el<br />

propio papiro, parece l<strong>la</strong>marse<br />

Ahmose. Está escrito <strong>en</strong> torno al<br />

1900 a.C. (Foto <strong>de</strong> Oronoz.<br />

Revista MUY ESPECIAL, nº33<br />

<strong>en</strong>e/feb 98)<br />

Fu<strong>en</strong>te:<br />

http://c<strong>en</strong>tros5.pntic.mec.es/ies.ortega.y.ru<br />

bio/Mathis/Egipto/papiros.htm<br />

Los 3 famosos <strong>problemas</strong> griegos: La duplicación <strong>de</strong>l cubo, <strong>la</strong><br />

trisección <strong>de</strong>l ángulo y <strong>la</strong> cuadratura <strong>de</strong>l círculo, que datan<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l siglo V antes <strong>de</strong> Cristo, que estimuló <strong>la</strong><br />

actividad matemática <strong>en</strong>tre matemáticos griegos y cuyos tratami<strong>en</strong>tos<br />

rigurosos – <strong>de</strong>mostrando <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> resolverlos – ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

valiosas vincu<strong>la</strong>ciones con el álgebra mo<strong>de</strong>rna.<br />

Hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> tang<strong>en</strong>te a una curva y el área <strong>de</strong> una región limitada por<br />

una curva. Problemas que <strong>en</strong> el siglo XVII dieron lugar al cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial e integral<br />

El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> braquistócrona, al que ya nos hemos referido antes,<br />

p<strong>la</strong>nteado por Johann Bernoulli <strong>en</strong> 1696, que dio orig<strong>en</strong> al cálculo <strong>de</strong><br />

variaciones.<br />

El problema <strong>de</strong> Fermat, conocido <strong>en</strong> el siglo XVII y resuelto <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> muchos int<strong>en</strong>tos y avances teóricos, a finales <strong>de</strong>l siglo XX , por A.<br />

Wiles.<br />

21


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Los 23 <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> Hilbert, p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> 1900 <strong>en</strong> el Congreso<br />

Internacional <strong>de</strong> Matemáticas <strong>en</strong> París, que estimu<strong>la</strong>ron gran<strong>de</strong>m<strong>en</strong>te<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática <strong>en</strong> el siglo XX.<br />

Hechos como estos – y muchos otros <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad – nos hac<strong>en</strong> afirmar que <strong>la</strong><br />

matemática es una construcción social dinámica; un conjunto<br />

estructurado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos no acabado, más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />

ext<strong>en</strong>sión, no sólo con nuevos resultados sino con nuevos métodos.<br />

Si<strong>en</strong>do evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> y <strong>de</strong> su solución<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, es natural que también ocupe un<br />

lugar importante <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación matemática. Destacados<br />

matemáticos e investigadores <strong>en</strong> educación matemática – <strong>en</strong>tre los<br />

cuales George Polya es un pionero, por su famosa obra How to solve<br />

it, <strong>de</strong> 1945 – han hecho numerosas e importantes publicaciones, sobre<br />

todo a partir <strong>de</strong> 1980 con exhortaciones a dar énfasis especial a <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas. La<br />

primera recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong><br />

Matemáticas <strong>de</strong> Estados <strong>Un</strong>idos <strong>de</strong> Norteamérica, <strong>en</strong> 1980, <strong>en</strong> su<br />

Ag<strong>en</strong>da for action fue:<br />

El Consejo Nacional <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Matemáticas<br />

recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> sea el principal<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> los och<strong>en</strong>ta (NCTM, 1980, p. 2)<br />

Y reci<strong>en</strong>tes publicaciones confirman <strong>la</strong> importancia que sigue<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los diversos sistemas educativos a nivel mundial:<br />

“Mathematical problem solving is a focus of school mathematics<br />

internationally” (Yeap et al., 2006, p. 213). Sin embargo, el gran<br />

cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, no<br />

conlleva un cons<strong>en</strong>so sobre lo que significa “problema” y “<strong>resolución</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong>”. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha publicado un amplio trabajo<br />

“Problem solving around the world: summing up the state of the art”<br />

editado por Törner, Scho<strong>en</strong>feld y Reiss (2007) con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

distinguidos investigadores <strong>de</strong> más <strong>de</strong> diez países, <strong>en</strong> el que esto se<br />

hace evid<strong>en</strong>te:<br />

The very term ‘‘problem solving’’ has very differ<strong>en</strong>t<br />

meanings in differ<strong>en</strong>t countries. In<strong>de</strong>ed, as the essays in this<br />

volume <strong>de</strong>monstrate, the meaning of the term has oft<strong>en</strong><br />

changed dramatically in the same country. For some time,<br />

‘‘problem solving’’ has be<strong>en</strong> a major theme in research and<br />

22


Capítulo 2 Marco teórico<br />

in curricu<strong>la</strong> around the world—sometimes <strong>la</strong>beled as such,<br />

sometimes with an emphasis on applications, sometimes<br />

through differ<strong>en</strong>t pedagogies that emphasize making s<strong>en</strong>se,<br />

individually or collectively, of mathematical situations. As<br />

a result, it has be<strong>en</strong> difficult to <strong>de</strong>velop a s<strong>en</strong>se what<br />

problem solving means around the world—a s<strong>en</strong>se of what<br />

is being studied and what is being implem<strong>en</strong>ted in<br />

c<strong>la</strong>ssrooms. (ibid, p. 353)<br />

Ya Scho<strong>en</strong>feld (1992, p. 334) hacía notar que se t<strong>en</strong>ían diversos<br />

significados <strong>de</strong> “solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>”, variando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> “trabajo<br />

memorístico <strong>de</strong> ejercicios” hasta “hacer matemáticas como un<br />

profesional”, incluy<strong>en</strong>do objetivos tan diversos para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong>, como<br />

“formar estudiantes para p<strong>en</strong>sar creativam<strong>en</strong>te”<br />

“preparar estudiantes para <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias sobre <strong>problemas</strong>”<br />

“apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r técnicas estandarizadas <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados dominios”<br />

“proveer <strong>de</strong> un nuevo <strong>en</strong>foque a <strong>la</strong>s matemáticas remediales<br />

(habilida<strong>de</strong>s básicas)”<br />

En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación, trabajaremos con un criterio muy<br />

amplio <strong>de</strong> lo que es problema, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que es<br />

solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>. Seguiremos <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> Scho<strong>en</strong>feld (2006) <strong>en</strong><br />

su artículo Problem solving from cradle to grave, que lo consi<strong>de</strong>ra un<br />

“manifiesto teórico” <strong>en</strong> el cual hace una revisión crítica <strong>de</strong> sus<br />

artículos anteriores acerca <strong>de</strong> estos temas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r sobre el libro<br />

Mathematical problem solving que escribió <strong>en</strong> 1985. Así,<br />

un problema para un individuo <strong>en</strong> cualquier punto <strong>de</strong>l<br />

tiempo es algo que el individuo quiere lograr. Puesto <strong>de</strong> otra<br />

manera, resolver <strong>problemas</strong> se interpretará como trabajar<br />

hacia el logro <strong>de</strong> un objetivo personal <strong>de</strong> alta prioridad.<br />

(Scho<strong>en</strong>feld, 2006, p. 44. Traducción propia)<br />

En nuestra perspectiva, consi<strong>de</strong>ramos que, <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales, ese trabajo hacia el logro <strong>de</strong> un objetivo personal <strong>de</strong> alta<br />

prioridad se realiza analizando <strong>la</strong> información que se ti<strong>en</strong>e,<br />

estableci<strong>en</strong>do re<strong>la</strong>ciones lógicas y buscando el mejor camino (<strong>la</strong><br />

solución óptima), según <strong>la</strong>s circunstancias específicas. En esta<br />

búsqueda <strong>de</strong> lo óptimo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> certeza implícita <strong>de</strong> haberlo<br />

conseguido está pres<strong>en</strong>te lo que d<strong>en</strong>ominamos “intuición<br />

optimizadora” y que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>remos <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te capítulo.<br />

23


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, podría no seguirse el mejor camino como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distorsiones que produc<strong>en</strong> los métodos<br />

rutinarios <strong>de</strong> resolver <strong>problemas</strong>, y esto pue<strong>de</strong> percibirse más<br />

nítidam<strong>en</strong>te al resolver <strong>problemas</strong> matemáticos, incluy<strong>en</strong>do los<br />

ejercicios <strong>de</strong> cálculo aritmético. Así, al t<strong>en</strong>er que obt<strong>en</strong>er el<br />

producto <strong>de</strong> 52 por 98 el camino “natural” pue<strong>de</strong> ser efectuar <strong>la</strong><br />

multiplicación “estándar”, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo el algoritmo, sin seguir<br />

un camino mejor, que sería multiplicar 52 por 100 y luego restar<br />

104. Pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse mejor porque es más rápido, no necesita<br />

lápiz y papel, y porque, <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Artigue (2006) es una<br />

pequeña muestra <strong>de</strong> “<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> este mundo <strong>de</strong>l cálculo, <strong>de</strong> los<br />

tesoros <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> cálculo conti<strong>en</strong><strong>en</strong>” (p.<br />

7).<br />

Estimu<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadora, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> matemáticos contribuiría a que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre “un equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l<br />

cálculo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> automatización y <strong>la</strong> razón”, como lo rec<strong>la</strong>ma<br />

Artigue <strong>en</strong> el citado artículo; y a que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se siga buscando<br />

otras soluciones, cada vez mejores, ante un problema p<strong>la</strong>nteado,<br />

<strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> resolverlo no concluya con <strong>en</strong>contrar una<br />

respuesta correcta, sino que se pase a “activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

matematización”, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización; el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conexiones con otros campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática,<br />

con otros campos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to o con <strong>la</strong> realidad; y el<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos <strong>problemas</strong> a partir <strong>de</strong>l problema<br />

resuelto. 4<br />

2.3. PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN<br />

Referirse a <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, es referirse a<br />

un ámbito muy amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, y que está avanzando cada<br />

vez más. En diversos campos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales y sociales se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, se formu<strong>la</strong>n y se resuelv<strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> programación lineal quizás son los más conocidos o<br />

difundidos, pero exist<strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> programación no lineal, <strong>de</strong><br />

programación dinámica, <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreta, <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

combinatoria, <strong>optimización</strong> cóncava, <strong>optimización</strong> estocástica, etc.<br />

4 Estas i<strong>de</strong>as están re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> “matematizar” , <strong>en</strong> Freud<strong>en</strong>thal (1991)<br />

24


Capítulo 2 Marco teórico<br />

En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te sección explicitamos lo que consi<strong>de</strong>ramos un<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> esta investigación, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

una perspectiva didáctica, con el propósito <strong>de</strong> dar pautas para iniciar el<br />

estudio <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niveles más<br />

básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Damos una c<strong>la</strong>sificación y algunos ejemplos<br />

con com<strong>en</strong>tarios.<br />

L<strong>la</strong>maremos problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> a todo problema <strong>en</strong> el cual el<br />

objetivo fundam<strong>en</strong>tal es obt<strong>en</strong>er un valor máximo o un valor mínimo<br />

<strong>de</strong> alguna variable.<br />

Observaciones:<br />

1. Esta perspectiva es consist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición intuitiva que se<br />

expone <strong>en</strong> Pinto Carvalho et al (2003):<br />

Intuitively, optimization refers to the c<strong>la</strong>ss of problems<br />

that consists in choosing the best among a set of<br />

alternatives.<br />

Ev<strong>en</strong> in this simple, imprecise statem<strong>en</strong>t, one can id<strong>en</strong>tify<br />

the two fundam<strong>en</strong>tal elem<strong>en</strong>ts of an optimization<br />

problem: best, that conveys a choice of criterium used to<br />

choose the solution; this is usually expressed by means of<br />

a function, that should be minimized or maximized;<br />

alternatives, that refers to the set of possible solutions that<br />

must be satisfied by any candidate solution (p. 17)<br />

2. En el <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se<br />

usan pa<strong>la</strong>bras o expresiones como máximo, mínimo, el más (o <strong>la</strong><br />

más, lo más), el m<strong>en</strong>os (o <strong>la</strong> m<strong>en</strong>os, lo m<strong>en</strong>os), el mejor (o <strong>la</strong><br />

mejor, lo mejor), el peor (o <strong>la</strong> peor, lo peor), a lo más, por lo<br />

m<strong>en</strong>os, el mayor (o <strong>la</strong> mayor), el m<strong>en</strong>or (o <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or).<br />

3. Al referirnos a valores máximos o mínimos <strong>de</strong> una variable,<br />

<strong>de</strong>bemos precisar que se requiere un conjunto C <strong>en</strong> el cual se<br />

consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable.<br />

En términos formales, un primer nivel <strong>de</strong> problema <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to máximo o <strong>de</strong> un<br />

elem<strong>en</strong>to mínimo <strong>en</strong> un conjunto C <strong>en</strong> el que se ha <strong>de</strong>finido una<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong> completo; es <strong>de</strong>cir una re<strong>la</strong>ción binaria, que<br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tamos por ≤ , reflexiva y transitiva, que pue<strong>de</strong><br />

establecerse <strong>en</strong>tre cualquier par <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> C. Entonces, el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> es:<br />

25


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Dado el par ord<strong>en</strong>ado (C; ≤ ), don<strong>de</strong> C es un<br />

conjunto <strong>en</strong> el que se ha <strong>de</strong>finido <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

preord<strong>en</strong> completo repres<strong>en</strong>tada por ≤ , <strong>de</strong>terminar<br />

cm ∈C tal que ∀ c ∈ C, cm ≤ c (cm el elem<strong>en</strong>to<br />

mínimo);<br />

o:<br />

Dado el par ord<strong>en</strong>ado (C; ≤ ), don<strong>de</strong> C es un<br />

conjunto <strong>en</strong> el que se ha <strong>de</strong>finido <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

preord<strong>en</strong> completo repres<strong>en</strong>tada por ≤ , <strong>de</strong>terminar<br />

cM ∈C tal que ∀ c ∈C, c ≤ cM (cM el elem<strong>en</strong>to<br />

máximo).<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, tal conjunto es un subconjunto <strong>de</strong> los números<br />

reales y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong> es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> canónico.<br />

Así, y* es un valor máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable y, <strong>en</strong> el conjunto C, si<br />

y* es mayor o igual que y para todo y que pert<strong>en</strong>ece al conjunto<br />

C. Si <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “mayor o igual” se cumple “m<strong>en</strong>or o igual”,<br />

<strong>en</strong>tonces y* es un valor mínimo <strong>de</strong> y.<br />

4. Las condiciones <strong>de</strong>l problema permit<strong>en</strong> establecer el conjunto C<br />

<strong>en</strong> el cual se <strong>de</strong>be buscar el valor máximo o mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

variable. En muchos casos esta variable es <strong>la</strong> variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una función explícita f (<strong>la</strong> “función objetivo” <strong>de</strong>l<br />

problema), digamos y = f (x), cuyo dominio incluye un “conjunto<br />

factible” F que es un subconjunto <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> función f y<br />

queda <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong>s restricciones que se <strong>de</strong>duc<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información dada <strong>en</strong> el problema. Ciertam<strong>en</strong>te, el problema<br />

queda resuelto si se <strong>de</strong>termina x* <strong>en</strong> F tal que y* = f(x*) es<br />

máximo o mínimo, según sea el caso.<br />

En el gráfico se ilustra un caso posible. F pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse un<br />

subconjunto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no (IR 2 ). En tal caso, x es una variable <strong>de</strong> dos<br />

compon<strong>en</strong>tes: x = (x1 , x2).<br />

F<br />

. x= (x1 , x2)<br />

f<br />

C<br />

IR<br />

. y = f(x)<br />

26


Capítulo 2 Marco teórico<br />

5. Pue<strong>de</strong> ocurrir que sea imposible que se alcance un valor máximo<br />

o mínimo <strong>en</strong> el conjunto C. En tales casos, el problema queda<br />

resuelto al <strong>de</strong>mostrar que el valor pedido no existe.<br />

6. También pue<strong>de</strong> ocurrir que <strong>en</strong> F haya más <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to<br />

maximizante o minimizante; aun casos <strong>de</strong> infinitos puntos<br />

optimizantes.<br />

7. Otra ac<strong>la</strong>ración importante es que según como se consi<strong>de</strong>re el<br />

subconjunto <strong>de</strong> F <strong>en</strong> el cual se analiza el carácter optimizante <strong>de</strong><br />

un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> F, se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un óptimo re<strong>la</strong>tivo (<strong>en</strong> un<br />

subconjunto propio <strong>de</strong> F) o un óptimo absoluto (<strong>en</strong> todo F).<br />

2.3.1. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

Hay varias maneras <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l<br />

conjunto factible. Para los fines <strong>de</strong> esta investigación, tomaremos<br />

como criterio <strong>de</strong> tipificación <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza <strong>de</strong>l conjunto factible, y como refer<strong>en</strong>cia el libro <strong>de</strong> Pinto<br />

Carvalho et al (2003). Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, hay cuatro c<strong>la</strong>ses<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>: continua, discreta, combinatoria y<br />

variacional, que pasamos a <strong>de</strong>scribirlos brevem<strong>en</strong>te:<br />

Problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> continua: cuando su conjunto factible<br />

es un subconjunto continuo <strong>de</strong> R n ; es <strong>de</strong>cir, cuando todos los<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l conjunto factible son puntos <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción.<br />

Problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreta: cuando su conjunto factible<br />

es un conjunto discreto; es <strong>de</strong>cir, cuando el conjunto factible no<br />

ti<strong>en</strong>e puntos <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción.<br />

Lo más frecu<strong>en</strong>te es que tal conjunto discreto sea un<br />

subconjunto <strong>de</strong> Z o <strong>de</strong> Z n .<br />

Problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> combinatoria: cuando su conjunto<br />

factible es finito.<br />

Cabe ac<strong>la</strong>rar que <strong>en</strong> estos <strong>problemas</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l conjunto<br />

factible no están explícitam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminados, sino<br />

indirectam<strong>en</strong>te especificados mediante re<strong>la</strong>ciones combinatorias.<br />

<strong>Un</strong> problema conocido <strong>de</strong> este tipo es el <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te viajero, que<br />

<strong>de</strong>sea <strong>en</strong>contrar el camino <strong>de</strong> mínima longitud que comi<strong>en</strong>ce <strong>en</strong><br />

un <strong>de</strong>terminado pueblo, recorra los n pueblos que <strong>de</strong>be visitar y<br />

regrese al pueblo <strong>de</strong> partida. El estudio <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

27


Capítulo 2 Marco teórico<br />

y <strong>de</strong> métodos efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> solución está muy re<strong>la</strong>cionado con los<br />

avances <strong>en</strong> computación.<br />

Problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> variacional: cuando su conjunto<br />

factible es un subconjunto <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión infinita <strong>de</strong> un espacio <strong>de</strong><br />

funciones. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> braquistócrona, los <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong><br />

variaciones y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> control óptimo son ejemplos <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> variacional. <strong>Un</strong> ejemplo s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong><br />

formu<strong>la</strong>r y examinar es <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l camino más corto<br />

sobre una <strong>de</strong>terminada superficie, que una dos puntos dados <strong>de</strong><br />

tal superficie.<br />

Otros criterios <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> son:<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el tipo <strong>de</strong> restricciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables<br />

• Con restricciones dadas por igualda<strong>de</strong>s<br />

• Con restricciones dadas por <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s restricciones<br />

• lineales<br />

• no lineales<br />

• convexas, etc.<br />

Para trabajar con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> primaria y <strong>la</strong><br />

secundaria, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los recursos matemáticos a usarse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> solución, po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />

• <strong>problemas</strong> aritméticos<br />

• <strong>problemas</strong> algebraicos<br />

• <strong>problemas</strong> geométricos<br />

• <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> geometría analítica<br />

• <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> análisis matemático<br />

• <strong>problemas</strong> mixtos.<br />

También consi<strong>de</strong>raremos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> carácter lúdico, que pued<strong>en</strong> estar<br />

<strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> los casos anotados. Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> programación<br />

lineal, po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rarlos como <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> geometría analítica, ya<br />

que es <strong>en</strong> ese marco <strong>en</strong> el que se tratan <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria.<br />

28


Capítulo 2 Marco teórico<br />

2.3.2. Ejemplos y com<strong>en</strong>tarios<br />

Problema 1<br />

Encontrar dos números cuya suma sea 15 y cuyo producto<br />

sea máximo.<br />

Tal como está p<strong>la</strong>nteado, sin restricciones explícitas para los números,<br />

es un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> continua; sin embargo, si se p<strong>la</strong>ntea<br />

<strong>en</strong> primaria o cuando sólo se conoc<strong>en</strong> los números <strong>en</strong>teros, es un<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreta.<br />

Formalización<br />

Pres<strong>en</strong>tado formalm<strong>en</strong>te, este problema es el <strong>de</strong> maximizar <strong>la</strong> función<br />

f(x1 , x2) = x1 x2, sabi<strong>en</strong>do que x1 + x2 = 15. Así, <strong>la</strong> función objetivo<br />

está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificada y <strong>la</strong> variable x ti<strong>en</strong>e dos compon<strong>en</strong>tes.<br />

Según el nivel <strong>en</strong> el que se use el problema, o los objetivos que se<br />

busqu<strong>en</strong>, x1 y x2 pued<strong>en</strong> variar <strong>en</strong> los números <strong>en</strong>teros, <strong>en</strong> los<br />

números racionales o <strong>en</strong> los números reales. En el caso más amplio, f<br />

está <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el conjunto Rx R ( el p<strong>la</strong>no R 2 ) , el conjunto factible F<br />

es el conjunto <strong>de</strong> puntos (x1 , x2) <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no, que cumple <strong>la</strong> ecuación<br />

x1 + x2 = 15 (una recta) y el conjunto C es todo el conjunto R.<br />

Distintos niveles<br />

Según el nivel <strong>en</strong> el que se explote didácticam<strong>en</strong>te este problema,<br />

pue<strong>de</strong> ser aritmético, algebraico o <strong>de</strong> geometría analítica. Como<br />

problema aritmético se usan <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> adición y<br />

multiplicación y el <strong>en</strong>sayo y error; como problema algebraico se usan<br />

ecuaciones y un sistema <strong>de</strong> ecuaciones con dos variables que no es<br />

lineal; y como problema <strong>de</strong> geometría analítica, se usan <strong>la</strong>s gráficas <strong>de</strong><br />

una recta y <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong> hipérbo<strong>la</strong>s equiláteras. En el marco más<br />

amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> matemática, es un problema <strong>de</strong><br />

programación no lineal.<br />

Contextos<br />

• Geométrico o mixto<br />

Po<strong>de</strong>mos t<strong>en</strong>er un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> continua, geométrico o<br />

mixto:<br />

Determinar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> un rectángulo cuyo<br />

perímetro sea 30 cm y cuya área sea máxima.<br />

29


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s ecuaciones que hay que usar para resolver este<br />

problema, son <strong>la</strong>s mismas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Problema 1.<br />

• Lúdico<br />

Si para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> este problema se propone el uso <strong>de</strong> una cuerda<br />

que anudada por sus extremos t<strong>en</strong>ga longitud 30 cm, el problema<br />

adquiere un carácter lúdico, se pue<strong>de</strong> percibir <strong>la</strong>s diversas<br />

posibilida<strong>de</strong>s con variaciones continuas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables (ancho y <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l rectángulo) jugando con cuatro <strong>de</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuerda, y pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrarse una solución intuitiva.<br />

Microeconómico<br />

Si se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> microeconomía, este problema pue<strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ntearse como sigue:<br />

Consi<strong>de</strong>rando sólo dos tipos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> un consumidor,<br />

<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos que maximizan su<br />

función <strong>de</strong> utilidad. Los precios unitarios <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es son<br />

<strong>de</strong> una unidad monetaria cada uno, el consumidor <strong>de</strong>be<br />

gastar 15 unida<strong>de</strong>s monetarias, y su función <strong>de</strong> utilidad está<br />

dada por el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es.<br />

Usualm<strong>en</strong>te, <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> este tipo son examinados por métodos<br />

gráficos, como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> nivel introductorio e<br />

intermedio <strong>de</strong> microeconomía.<br />

Problema 2<br />

Se ti<strong>en</strong>e dos láminas rectangu<strong>la</strong>res: una <strong>de</strong> 9 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo<br />

por 7 cm <strong>de</strong> ancho y otra <strong>de</strong> 6 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 2 cm <strong>de</strong><br />

ancho. Movi<strong>en</strong>do librem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s láminas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no y<br />

juntándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> modo que uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> una lámina<br />

esté completam<strong>en</strong>te unido a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra<br />

lámina, se forman nuevas figuras p<strong>la</strong>nas. Dibuja una <strong>de</strong> esas<br />

figuras: <strong>la</strong> que tú consi<strong>de</strong>ras que ti<strong>en</strong>e el mayor perímetro.<br />

Escribe cuál es ese perímetro y explica por qué consi<strong>de</strong>ras<br />

que es el mayor.<br />

9cm<br />

2cm<br />

7cm<br />

6cm<br />

30


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Es un problema geométrico, <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreta, pues el<br />

conjunto C <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>be buscarse el valor máximo, es un conjunto<br />

finito. Usando material didáctico manipu<strong>la</strong>ble, es un problema con<br />

características lúdicas.<br />

Formalización<br />

El conjunto F está formado por <strong>la</strong>s infinitas figuras p<strong>la</strong>nas que resultan<br />

<strong>de</strong> juntar <strong>la</strong>s dos láminas, según lo indicado <strong>en</strong> el problema. A cada<br />

figura correspon<strong>de</strong> un perímetro y así queda <strong>de</strong>finida <strong>la</strong> función<br />

objetivo, con valores numéricos. Esta <strong>de</strong>finición no necesariam<strong>en</strong>te es<br />

algebraica. Lo importante es que a cada figura formada juntando <strong>la</strong>s<br />

láminas, le correspon<strong>de</strong> un número, que es su perímetro.<br />

Al resolver el problema se van a <strong>en</strong>contrar situaciones equival<strong>en</strong>tes,<br />

que formalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminan dos c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el conjunto<br />

F, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se cumple <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción “t<strong>en</strong>er el mismo perímetro que”.<br />

Distintos niveles<br />

Tal como está p<strong>la</strong>nteado, es un problema que se pue<strong>de</strong> usar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

<strong>de</strong> primaria. Basta conocer el concepto <strong>de</strong> perímetro <strong>de</strong> una figura<br />

p<strong>la</strong>na y efectuar operaciones aritméticas.<br />

Si al problema se le hace <strong>la</strong> ligera modificación <strong>de</strong> permitir que al unir<br />

<strong>la</strong>s láminas por sus <strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> parte común no necesariam<strong>en</strong>te sea <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

longitud <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos, ya t<strong>en</strong>emos un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

continua. El conjunto C ya no es finito, aunque es acotado superior e<br />

inferiorm<strong>en</strong>te. Ciertam<strong>en</strong>te este nuevo problema requiere el<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los números reales. Pue<strong>de</strong> usarse <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

secundaria. Si ya se conoc<strong>en</strong> funciones, se pue<strong>de</strong> expresar<br />

algebraicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> función objetivo:<br />

f(x) = 48 – 2x ,<br />

don<strong>de</strong> x es <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte común al unir <strong>la</strong>s láminas. 48 es <strong>la</strong><br />

suma <strong>de</strong> los perímetros <strong>de</strong> ambas láminas.<br />

Si a <strong>la</strong> modificación explicada <strong>en</strong> el párrafo anterior se le aña<strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

parte común al unir <strong>la</strong>s láminas no pue<strong>de</strong> reducirse a un solo punto, el<br />

problema brinda <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar conceptos <strong>de</strong> intervalos<br />

semiabiertos, funciones lineales afines, el máximo <strong>de</strong> funciones<br />

lineales afines, etc. y <strong>de</strong> trabajar con un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que<br />

31


Capítulo 2 Marco teórico<br />

queda resuelto cuando se justifica que no es posible <strong>en</strong>contrar un valor<br />

máximo. Está <strong>en</strong> juego el concepto <strong>de</strong> supremo.<br />

2.4. INVESTIGACIONES DIDÁCTICAS SOBRE PROBLEMAS<br />

DE OPTIMIZACIÓN<br />

A continuación pres<strong>en</strong>tamos una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> investigaciones<br />

didácticas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, publicadas<br />

como libros o como artículos <strong>en</strong> revistas especializadas, que muestra<br />

que este campo ha <strong>de</strong>spertado interés <strong>de</strong> investigadores <strong>en</strong> didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática por estudiarlo y hacer propuestas, <strong>en</strong> diversos<br />

lugares y épocas. Ciertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lista no es exhaustiva, pero po<strong>de</strong>mos<br />

afirmar que <strong>en</strong> términos re<strong>la</strong>tivos, son pocas <strong>la</strong>s investigaciones <strong>en</strong><br />

este campo. Cabe m<strong>en</strong>cionar que no hemos <strong>en</strong>contrado investigación<br />

alguna con el <strong>en</strong>foque pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> esta memoria; es <strong>de</strong>cir, usando<br />

una perspectiva holística como el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cognición e instrucción matemática, para hacer un estudio integrado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> con <strong>la</strong> intuición y el<br />

<strong>rigor</strong>. Tampoco hemos <strong>en</strong>contrado investigaciones ni propuestas <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para el nivel primario.<br />

A continuación, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción numerada, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> cronológico, <strong>de</strong><br />

una parte <strong>de</strong> los artículos <strong>en</strong>contrados, re<strong>la</strong>cionados con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

1. Gu<strong>en</strong>ther, K. (1977) Welche Optimierungsprobleme sind fuer die<br />

Hauptschule geeignet. Alternativvorsch<strong>la</strong>ege zum Sachrechn<strong>en</strong><br />

bzw. linear<strong>en</strong> Optimier<strong>en</strong>. Proceedings. Beitraege zum<br />

Mathematikunterricht. (pp. 102-105). Hannover, Germany, F.R.:<br />

Schroe<strong>de</strong>l. (Alemania)<br />

2. Geister, D. (1978) Optimierungsaufgab<strong>en</strong> in <strong>de</strong>r Sekundarstufe I.<br />

12th Fe<strong>de</strong>ral meeting for didactics of mathematics. Papers. 12. p.<br />

81. Hannover, Germany, F.R.: Schroe<strong>de</strong>l. (Alemania)<br />

3. Wurz, L. (1982). K<strong>en</strong>nst du <strong>de</strong>in<strong>en</strong> kuerzest<strong>en</strong> Schulweg. Ein<br />

Optimierungsproblem fuer die Mathematik <strong>de</strong>r ober<strong>en</strong><br />

Hauptschulstufe. Schule. v. 50(10) (pp. 646-651) . (Revista,<br />

Alemania)<br />

4. Schupp, H. (1991) Optimier<strong>en</strong> als Leitlinie im<br />

Mathematikunterricht Mathematik in <strong>de</strong>r Schule, v. 29(2/3) pp.<br />

148-162 (Revista, Alemania)<br />

32


Capítulo 2 Marco teórico<br />

5. Villers, C. (1997) Optimisation <strong>de</strong>s les premieres annees du<br />

secondaire. Mathematique et Pedagogie. (no.112) pp. 31-43.<br />

(Revista <strong>de</strong> publicación bimestral, Bélgica)<br />

6. Hum<strong>en</strong>berger, H. (1998). Optimier<strong>en</strong> im Mathematikunterricht.<br />

Praxis <strong>de</strong>r Mathematik. v. 40(3) pp. 101-108 (Revista, Alemania)<br />

7. Lowther, M. (1999) Optimization: A Project in Mathematics and<br />

Communication. The Mathematics Teacher. v. 92(9) pp. 764-67,<br />

812. (Revista oficial <strong>de</strong>l National Council of Teachers of<br />

Mathematics. Estados <strong>Un</strong>idos <strong>de</strong> Norte América)<br />

8. Maass, K. (2000). Optimierung und Funktion<strong>en</strong> in K<strong>la</strong>sse 6.<br />

F<strong>la</strong>ech<strong>en</strong>inhalt und Umfang als Thema zur Behandlung von<br />

fundam<strong>en</strong>tal<strong>en</strong> I<strong>de</strong><strong>en</strong>. Mathematica Didactica. v. 23(1) pp. 83-95.<br />

(Revista para didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática, Alemania)<br />

9. Camacho, M., et al (2001). <strong>Un</strong>a aproximación a los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> libros <strong>de</strong> Bachillerato y su <strong>resolución</strong> con <strong>la</strong> TI-<br />

92. Au<strong>la</strong>. (no.10) pp. 137-152. (Revista, España)<br />

10. Driscoll, P. and Kobylski, G. (2002). A method for <strong>de</strong>veloping<br />

stud<strong>en</strong>t intuition in nonlinear optimization. PRIMUS. 12(3) p.<br />

277-286. (Revista, Estados <strong>Un</strong>idos <strong>de</strong> Norte América)<br />

11. Crama, Y. (2005). Tr<strong>en</strong>te ans <strong>de</strong> recherche operationnelle et<br />

d'optimisation mathematique. Mathematique et Pedagogie,<br />

(no.153) pp. 23-39 (Revista <strong>de</strong> publicación bimestral, Bélgica)<br />

12. Schuster, A. (2005) Kombinatorische Optimierung als<br />

Geg<strong>en</strong>stand <strong>de</strong>r Gymnasialdidaktik im Umfeld von Mathematik-<br />

und Informatikunterricht. Journal fuer Mathematik-Didaktik, v.<br />

26(1) pp. 92-93 (Revista, Alemania)<br />

La mayoría <strong>de</strong> trabajos <strong>en</strong>contrados, c<strong>en</strong>tran su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria (1, 2, 3, 4, 5, 7, 8 y 9) y los otros <strong>en</strong> el nivel<br />

superior.<br />

Nueve <strong>de</strong> los doce trabajos citados, se basan <strong>en</strong> <strong>problemas</strong><br />

específicos (1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9 y 10), y <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> ellos hay<br />

propuestas específicas <strong>de</strong> métodos a emplear para resolver <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (<strong>en</strong> el 9, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> calcu<strong>la</strong>dora ci<strong>en</strong>tífica TI 92 y <strong>en</strong><br />

el 10, el uso <strong>de</strong>l software MAPLE. En el 2 el uso <strong>de</strong>l método <strong>de</strong><br />

completar cuadrados; <strong>en</strong> el 3, un método específico para examinar el<br />

problema cotidiano <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar el camino más corto <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa a <strong>la</strong><br />

33


Capítulo 2 Marco teórico<br />

escue<strong>la</strong>; y <strong>en</strong> el 5, se dan métodos algebraicos para resolver <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> valores extremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> geometría.).<br />

Los que consi<strong>de</strong>ramos que brindan más elem<strong>en</strong>tos para<br />

reflexiones didácticas son el 4 (mo<strong>de</strong>lización), el 6 (teoría <strong>de</strong> juegos),<br />

el 7 (comunicación), el 8 (aproximación), el 10 (intuición y<br />

<strong>optimización</strong> no lineal, para nivel universitario) y el 12 (<strong>optimización</strong><br />

combinatoria). En el 1, 3, 6 y 12 predominan los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> discreta; <strong>en</strong> el 2, 4, 5, 8, 9 y 10, predominan los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> continua; y el 11 ti<strong>en</strong>e una perspectiva<br />

histórica.<br />

2.5. EL ENFOQUE ONTOSEMIÓTICO DE LA COGNICIÓN E<br />

INSTRUCCIÓN MATEMÁTICA<br />

En esta sección pres<strong>en</strong>tamos una síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

básicas <strong>de</strong>l Enfoque Ontosemiótico <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to e Instrucción<br />

Matemática (EOS), <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>ndo o resumi<strong>en</strong>do párrafos y figuras<br />

tomados <strong>de</strong> diversos artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia literatura <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />

principalm<strong>en</strong>te por J. D. Godino, C. Batanero, y V. Font. Nuestras<br />

refer<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales serán Godino (2003); Godino Batanero y<br />

Font (2007); Font (2007); Godino, Font, Contreras y Wilhelmi (2006);<br />

y D’Amore y Godino (2007).<br />

2.5.1. Reseña histórica<br />

Podría <strong>de</strong>cirse que el artículo <strong>de</strong> Godino y Batanero (1994)<br />

“Significado institucional y personal <strong>de</strong> los objetos matemáticos”,<br />

publicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista francesa Recherches <strong>en</strong> Didactique <strong>de</strong>s<br />

Mathématiques, marca el inicio <strong>de</strong>l EOS <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

internacional <strong>de</strong> investigadores <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas,<br />

mostrando <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> construir un <strong>en</strong>foque unificado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cognición e instrucción matemática que permita superar los dilemas<br />

que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong>tre los diversos paradigmas <strong>en</strong> competición:<br />

realismo - pragmatismo, cognición individual - institucional,<br />

constructivismo - conductismo, etc. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces y con <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong> otros investigadores como Font, vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

diversas herrami<strong>en</strong>tas teóricas, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>foques<br />

conceptuales y metodológicos <strong>de</strong> disciplinas <strong>de</strong> tipo holístico como <strong>la</strong><br />

semiótica, <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> ecología, articu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> manera<br />

coher<strong>en</strong>te con disciplinas como <strong>la</strong> psicología y pedagogía, que<br />

34


Capítulo 2 Marco teórico<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te han sido el punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia inmediato para <strong>la</strong><br />

Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas. Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar tres etapas <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tales herrami<strong>en</strong>tas teóricas:<br />

Primera etapa (1993-1998): Desarrollo y precisión progresiva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> “significado institucional y personal <strong>de</strong> un objeto<br />

matemático” (<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos ambos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> prácticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el objeto es <strong>de</strong>terminante para su realización) y su re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión. Des<strong>de</strong> supuestos pragmáticos, estas<br />

i<strong>de</strong>as tratan <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos matemáticos institucionalizados, pero sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

vista el sujeto individual hacia el que se dirige el esfuerzo educativo.<br />

(Godino y Batanero, 1994; Godino, 1996; Godino y Batanero, 1998)<br />

Segunda etapa (1999- 2005): Consi<strong>de</strong>ran necesario e<strong>la</strong>borar<br />

mo<strong>de</strong>los ontológicos y semióticos más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos que los e<strong>la</strong>borados.<br />

Esta reflexión surge <strong>de</strong>l hecho que el problema epistémico-cognitivo<br />

no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sligarse <strong>de</strong>l ontológico. Continúan con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

una ontología para <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> actividad matemática y los procesos <strong>de</strong><br />

comunicación <strong>de</strong> sus “producciones”. En <strong>la</strong> primera fase proponían<br />

como noción básica para el análisis epistémico y cognitivo<br />

(dim<strong>en</strong>siones institucional y personal <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to matemático)<br />

“los sistemas <strong>de</strong> prácticas manifestadas por un sujeto (o <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

una institución) ante una c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> situaciones-<strong>problemas</strong>”. En esta fase<br />

observan que <strong>en</strong> los procesos comunicativos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación matemática, no sólo hay que interpretar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

conceptuales, sino también <strong>la</strong>s situaciones problemáticas y los propios<br />

medios expresivos y argum<strong>en</strong>tativos que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>an procesos<br />

interpretativos y que ello supone conocer los diversos objetos<br />

emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> prácticas, así como su estructura. Llegan a<br />

<strong>la</strong> conclusión que es preciso estudiar con más amplitud y profundidad<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones dialécticas <strong>en</strong>tre el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to (<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as matemáticas),<br />

el l<strong>en</strong>guaje matemático (sistemas <strong>de</strong> signos) y <strong>la</strong>s situaciones<strong>problemas</strong><br />

para cuya <strong>resolución</strong> se inv<strong>en</strong>tan tales recursos. En este<br />

periodo trataron <strong>de</strong> progresar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una ontología y una<br />

semiótica específica que estudie los procesos <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong> signos matemáticos puestos <strong>en</strong> juego <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción<br />

didáctica. El interés por el uso <strong>de</strong> nociones semióticas <strong>en</strong> educación<br />

matemática es creci<strong>en</strong>te, como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> monografía editada<br />

por An<strong>de</strong>rson et al. (2003) y el número monográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista<br />

Educational Studies in Mathematics (Sá<strong>en</strong>z-Ludlow y Presmeg,<br />

35


Capítulo 2 Marco teórico<br />

2006). Los investigadores <strong>de</strong>l EOS trataron <strong>de</strong> dar una respuesta<br />

particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas,<br />

ampliando <strong>la</strong>s investigaciones realizadas sobre los significados<br />

institucionales y personales y completando también <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> función<br />

semiótica y <strong>la</strong> ontología matemática asociada que introdujeron <strong>en</strong><br />

Godino y Recio (1998).<br />

Tercera etapa (2006 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte): Se interesan por los mo<strong>de</strong>los<br />

teóricos propuestos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas<br />

sobre <strong>la</strong> instrucción matemática (Godino, Contreras y Font, 2006).<br />

Propon<strong>en</strong> distinguir <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> instrucción matemática seis<br />

dim<strong>en</strong>siones, cada una mo<strong>de</strong>lizable como un proceso estocástico con<br />

sus respectivos espacios <strong>de</strong> estados y trayectorias: epistémica (re<strong>la</strong>tiva<br />

al conocimi<strong>en</strong>to institucional), doc<strong>en</strong>te (funciones <strong>de</strong>l profesor),<br />

disc<strong>en</strong>te (funciones <strong>de</strong>l estudiante), mediacional (re<strong>la</strong>tiva al uso <strong>de</strong><br />

recursos instruccionales), cognitiva (génesis <strong>de</strong> significados<br />

personales) y emocional (que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s,<br />

emociones, etc. <strong>de</strong> los estudiantes ante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas). El mo<strong>de</strong>lo ontológico y semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición<br />

proporciona criterios para id<strong>en</strong>tificar los estados posibles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

trayectorias epistémica y cognitiva, y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

"negociación <strong>de</strong> significados" como noción c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias didácticas. El apr<strong>en</strong>dizaje matemático se<br />

concibe como el resultado <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong>tre los<br />

distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dichas trayectorias.<br />

Las herrami<strong>en</strong>tas teóricas e<strong>la</strong>boradas durante estos tres periodos<br />

constituy<strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo ontológico-semiótico que sintetizaremos <strong>en</strong> los<br />

apartados sigui<strong>en</strong>tes. El mo<strong>de</strong>lo aporta herrami<strong>en</strong>tas teóricas para<br />

analizar conjuntam<strong>en</strong>te el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático, los ost<strong>en</strong>sivos que le<br />

acompañan, <strong>la</strong>s situaciones y los factores que condicionan su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Así mismo, se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta facetas <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to matemático que<br />

pued<strong>en</strong> ayudar a confrontar y articu<strong>la</strong>r distintos <strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />

investigación sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje y progresar hacia un<br />

mo<strong>de</strong>lo unificado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática.<br />

2.5.2. Conceptos básicos<br />

El punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong>l EOS es <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una ontología<br />

<strong>de</strong> objetos matemáticos que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el triple aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

matemática: como actividad <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, socialm<strong>en</strong>te<br />

compartida; como l<strong>en</strong>guaje simbólico; y como sistema conceptual<br />

36


Capítulo 2 Marco teórico<br />

lógicam<strong>en</strong>te organizado. Tomando como noción primitiva <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

situación-problemática, se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> conceptos teóricos como práctica y<br />

objeto y consi<strong>de</strong>rando significados personales e institucionales, se<br />

muestra, por un <strong>la</strong>do, el triple carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática a que hemos<br />

aludido, y por otro, <strong>la</strong> génesis personal e institucional <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to matemático, así como su mutua inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra práctica matemática a toda actuación o expresión<br />

(verbal, gráfica, etc.) realizada por algui<strong>en</strong> para resolver <strong>problemas</strong><br />

matemáticos, comunicar a otros <strong>la</strong> solución obt<strong>en</strong>ida, validar<strong>la</strong> o<br />

g<strong>en</strong>eralizar<strong>la</strong> a otros contextos y <strong>problemas</strong> (Godino y Batanero,<br />

1994). Las prácticas pued<strong>en</strong> ser idiosincrásicas <strong>de</strong> una persona o<br />

bi<strong>en</strong> ser compartidas <strong>en</strong> una institución.<br />

<strong>Un</strong>a institución está constituida por <strong>la</strong>s personas<br />

involucradas <strong>en</strong> una misma c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> situaciones problemáticas. El<br />

compromiso mutuo con <strong>la</strong> misma problemática conlleva <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> unas prácticas sociales compartidas, <strong>la</strong>s cuales<br />

están, asimismo, ligadas a <strong>la</strong> institución a cuya caracterización<br />

contribuy<strong>en</strong>. Las instituciones se concib<strong>en</strong> como “comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> prácticas” e incluy<strong>en</strong>, por tanto, <strong>la</strong>s culturas, grupos étnicos y<br />

contextos socioculturales.<br />

Según el EOS, todo lo que se pueda “individualizar” <strong>en</strong><br />

matemáticas pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado como objeto (un concepto, una<br />

propiedad, una repres<strong>en</strong>tación, un procedimi<strong>en</strong>to, etc.) Es <strong>de</strong>cir,<br />

objeto matemático es cualquier <strong>en</strong>tidad o cosa referida <strong>en</strong> el<br />

discurso matemático. El objeto matemático <strong>de</strong>signa a todo lo que es<br />

indicado, seña<strong>la</strong>do o nombrado cuando se construye, comunica o<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong> matemáticas. (Godino, 2002) Sobre este tema es importante<br />

<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te refer<strong>en</strong>cia textual:<br />

Los objetos matemáticos necesitan ser vistos como<br />

símbolos <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s culturales que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> usos, ligado a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> que efectúan ciertos grupos <strong>de</strong> personas y van<br />

evolucionando con el tiempo. El hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> ciertas instituciones se hagan <strong>de</strong>terminados tipos <strong>de</strong><br />

prácticas, <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia progresiva <strong>de</strong> los<br />

objetos matemáticos y que su significado esté íntimam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado con los <strong>problemas</strong> y <strong>la</strong> actividad realizada<br />

para su <strong>resolución</strong>. Por ello, no se pue<strong>de</strong> reducir el<br />

significado <strong>de</strong>l objeto a su mera <strong>de</strong>finición matemática.<br />

(D’Amore y Godino, 2007, p.207)<br />

37


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Los objetos matemáticos y <strong>la</strong>s prácticas están íntimam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionados, como veremos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes apartados.<br />

2.5.3. Significados personales e institucionales <strong>de</strong> los objetos<br />

La re<strong>la</strong>tividad socioepistémica y cognitiva <strong>de</strong> los significados,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como sistemas <strong>de</strong> prácticas, y su utilización <strong>en</strong> el<br />

análisis didáctico lleva a introducir <strong>la</strong> tipología básica <strong>de</strong><br />

significados que se resume <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2.1.<br />

Respecto <strong>de</strong> los significados personales se propon<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

tipos:<br />

- Global: correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> prácticas<br />

personales que es capaz <strong>de</strong> manifestar pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te el sujeto<br />

re<strong>la</strong>tivas a un objeto matemático.<br />

- Dec<strong>la</strong>rado: da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas efectivam<strong>en</strong>te expresadas<br />

a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> evaluación propuestas,<br />

incluy<strong>en</strong>do tanto <strong>la</strong>s correctas como <strong>la</strong>s incorrectas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista institucional.<br />

- Logrado: correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s prácticas manifestadas que son<br />

conformes con <strong>la</strong> pauta institucional establecida. En el análisis<br />

<strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> los significados personales que ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> un<br />

proceso <strong>de</strong> estudio interesará t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los significados<br />

iniciales o previos <strong>de</strong> los estudiantes y los que finalm<strong>en</strong>te<br />

alcanc<strong>en</strong>.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a los significados institucionales se propon<strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes tipos:<br />

- Refer<strong>en</strong>cial: sistema <strong>de</strong> prácticas que se usa como refer<strong>en</strong>cia<br />

para e<strong>la</strong>borar el significado pret<strong>en</strong>dido. En una institución <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza concreta este significado <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia será una<br />

parte <strong>de</strong>l significado holístico (Wilhelmi, Godino y Lacasta,<br />

2007) <strong>de</strong>l objeto matemático. La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> dicho<br />

significado global requiere realizar un estudio histórico y<br />

epistemológico sobre el orig<strong>en</strong> y evolución <strong>de</strong>l objeto <strong>en</strong><br />

cuestión, así como t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> contextos<br />

<strong>de</strong> uso don<strong>de</strong> se pone <strong>en</strong> juego dicho objeto.<br />

- Pret<strong>en</strong>dido: sistema <strong>de</strong> prácticas incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> estudio.<br />

38


Capítulo 2 Marco teórico<br />

- Implem<strong>en</strong>tado: <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> estudio específico es el<br />

sistema <strong>de</strong> prácticas efectivam<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tadas por el<br />

doc<strong>en</strong>te.<br />

- Evaluado: el subsistema <strong>de</strong> prácticas que utiliza el doc<strong>en</strong>te<br />

para evaluar los apr<strong>en</strong>dizajes.<br />

SIGNIFICADOS<br />

PERSONALES<br />

Global<br />

Dec<strong>la</strong>rado<br />

Logrado<br />

Final<br />

Participación<br />

Enseñanza<br />

Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

Apropiación<br />

SIGNIFICADOS<br />

INSTITUCIONALES<br />

Refer<strong>en</strong>cial<br />

Pret<strong>en</strong>dido<br />

Implem<strong>en</strong>tado<br />

Evaluado<br />

Figura 2.1: Significados personales e institucionales.<br />

En <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura 2.1 se indica <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

dialécticas <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje, que supone el acop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

progresivo <strong>en</strong>tre los significados personales e institucionales. Así<br />

mismo, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza implica <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l estudiante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>de</strong> prácticas que soporta los significados institucionales, y<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>en</strong> última instancia, supone <strong>la</strong> apropiación por el<br />

estudiante <strong>de</strong> dichos significados.<br />

2.5.4. Objetos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> y emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

prácticas<br />

En <strong>la</strong>s prácticas matemáticas intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> objetos ost<strong>en</strong>sivos<br />

(símbolos, gráficos, etc.) y no ost<strong>en</strong>sivos (conceptos, proposiciones,<br />

etc., que evocamos al hacer matemáticas) y que son repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

forma textual, oral, gráfica o incluso gestual. De los sistemas <strong>de</strong><br />

prácticas matemáticas operativas y discursivas emerg<strong>en</strong> nuevos<br />

objetos que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas y dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> su organización<br />

y estructura. Si los sistemas <strong>de</strong> prácticas son compartidos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> una institución, los objetos emerg<strong>en</strong>tes se consi<strong>de</strong>ran “objetos<br />

39


Capítulo 2 Marco teórico<br />

institucionales”; mi<strong>en</strong>tras que si tales sistemas correspond<strong>en</strong> a una<br />

persona, se consi<strong>de</strong>ran como “objetos personales”, incluy<strong>en</strong>do a los<br />

constructos cognitivos tales como concepciones, esquemas,<br />

repres<strong>en</strong>taciones internas, etc.<br />

La noción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia se pue<strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> los objetos personales, con los procesos cognitivos que Sfard<br />

(1991) <strong>de</strong>scribe como interiorización, cond<strong>en</strong>sación y reificación,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>la</strong>no institucional se re<strong>la</strong>ciona con los procesos<br />

<strong>de</strong> comunicación, simbolización y regu<strong>la</strong>ción. La emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

objetos también está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> metáfora ontológica (Lakoff y<br />

Núñez, 2000), que lleva a consi<strong>de</strong>rar acontecimi<strong>en</strong>tos, activida<strong>de</strong>s,<br />

i<strong>de</strong>as, etc. como si fueran <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s (objetos, cosas, etc.). Se propone<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tipología <strong>de</strong> objetos matemáticos primarios:<br />

L<strong>en</strong>guaje (términos, expresiones, notaciones, gráficos, ...) <strong>en</strong><br />

sus diversos registros (escrito, oral, gestual, ...)<br />

Situaciones-<strong>problemas</strong> (aplicaciones extra-matemáticas,<br />

ejercicios, ...)<br />

Conceptos-<strong>de</strong>finición (introducidos mediante <strong>de</strong>finiciones o<br />

<strong>de</strong>scripciones) (recta, punto, número, media, función, ...)<br />

Proposiciones (<strong>en</strong>unciados sobre conceptos, ...)<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos (algoritmos, operaciones, técnicas <strong>de</strong> cálculo,<br />

...)<br />

Argum<strong>en</strong>tos (<strong>en</strong>unciados usados para validar o explicar <strong>la</strong>s<br />

proposiciones y procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>ductivos o <strong>de</strong> otro tipo, ...).<br />

Los seis tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s primarias postu<strong>la</strong>das amplían <strong>la</strong><br />

tradicional distinción <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s conceptuales y procedim<strong>en</strong>tales,<br />

al consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s insufici<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>scribir los objetos intervini<strong>en</strong>tes y<br />

emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad matemática.<br />

La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad como primaria no es una<br />

cuestión absoluta, puesto que se trata <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s funcionales y<br />

re<strong>la</strong>tivas a los juegos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje (marcos institucionales y contextos<br />

<strong>de</strong> uso) <strong>en</strong> que participan; ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también un carácter recursivo, <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>tido que cada objeto, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> análisis, pue<strong>de</strong> estar<br />

compuesto por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los restantes tipos (un argum<strong>en</strong>to, por<br />

ejemplo, pue<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> juego conceptos, proposiciones,<br />

procedimi<strong>en</strong>tos, etc.)<br />

40


Capítulo 2 Marco teórico<br />

2.5.5. Configuraciones <strong>de</strong> objetos<br />

Los seis tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s primarias com<strong>en</strong>tadas anteriorm<strong>en</strong>te:<br />

situaciones, l<strong>en</strong>guaje, <strong>de</strong>finiciones, proposiciones, procedimi<strong>en</strong>tos y<br />

argum<strong>en</strong>tos están re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong>tre sí formando configuraciones<br />

(Fig. 2.2), <strong>de</strong>finidas como <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> objetos intervini<strong>en</strong>tes y<br />

emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> prácticas y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que se<br />

establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los mismos. La figura ayuda a visualizar que <strong>la</strong>s<br />

situaciones-<strong>problemas</strong> son el orig<strong>en</strong> o razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad; el<br />

l<strong>en</strong>guaje repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s restantes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y sirve <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to para<br />

<strong>la</strong> acción; y los argum<strong>en</strong>tos justifican los procedimi<strong>en</strong>tos y<br />

proposiciones que re<strong>la</strong>cionan los conceptos <strong>en</strong>tre sí.<br />

Estas configuraciones pued<strong>en</strong> ser epistémicas (re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> objetos<br />

institucionales) o cognitivas (re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> objetos personales). Los<br />

sistemas <strong>de</strong> prácticas y <strong>la</strong>s configuraciones se propon<strong>en</strong> como<br />

herrami<strong>en</strong>tas teóricas para <strong>de</strong>scribir los conocimi<strong>en</strong>tos matemáticos,<br />

<strong>en</strong> su doble versión, personal e institucional. La constitución <strong>de</strong> estos<br />

objetos y re<strong>la</strong>ciones (configuraciones), tanto <strong>en</strong> su faceta personal<br />

como institucional, ti<strong>en</strong>e lugar a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo mediante<br />

procesos matemáticos.<br />

LENGUAJE<br />

MATEMÁTICO<br />

EXPRESA Y<br />

SOPORTA<br />

REGULAN EL<br />

USO<br />

MOTIVAN<br />

SITUACIONES - PROBLEMAS<br />

INTERVIENEN Y<br />

CONDICIONAN<br />

DEFINICIONES (CONCEPTOS)<br />

PROCEDIMIENTOS<br />

PROPOSICIONES<br />

ARGUMENTOS<br />

RESUELVEN<br />

JUSTIFICAN<br />

Figura 2.2: Compon<strong>en</strong>tes y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> una configuración epistémica<br />

41


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Es importante <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> el EOS hay varios usos difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l término “objeto” y <strong>de</strong> “significado”. Por una parte, hay un uso<br />

más amplio (débil) <strong>en</strong> el que “todo “ es objeto y cualquier objeto<br />

pue<strong>de</strong> ser significante y significado; <strong>de</strong>spués hay un uso más<br />

restringido (fuerte) <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> reflexión se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> lo que se<br />

consi<strong>de</strong>ra el prototipo <strong>de</strong> “objeto matemático” (los conceptos) y el<br />

significado es el sistema <strong>de</strong> prácticas operativas y discursivas <strong>en</strong> que<br />

tal objeto <strong>de</strong>sempeña un papel relevante. A<strong>de</strong>más, hay un uso<br />

intermedio operativo <strong>en</strong> el cual por objeto se toma cualquiera <strong>de</strong> los<br />

elem<strong>en</strong>tos que forman una configuración. Este uso intermedio permite<br />

superar <strong>la</strong> actitud simplista <strong>de</strong> que los únicos objetos son los<br />

conceptos y hace operativa <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que todo sea objeto.<br />

Como respuesta – abierta a revisión y refinami<strong>en</strong>to – a <strong>la</strong> cuestión<br />

epistemológica sobre <strong>la</strong> naturaleza y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los conceptos<br />

matemáticos, propon<strong>en</strong> el par (sistema <strong>de</strong> prácticas, configuración),<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do, a<strong>de</strong>más, que tanto los sistemas <strong>de</strong> prácticas como <strong>la</strong>s<br />

configuraciones son re<strong>la</strong>tivas y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los atributos<br />

contextuales duales introducidos <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo teórico (ver sigui<strong>en</strong>te<br />

apartado).<br />

La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> configuración permite matizar y<br />

operativizar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el significado <strong>de</strong> un objeto matemático<br />

conceptual es el sistema <strong>de</strong> prácticas. Ahora po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que el<br />

significado <strong>de</strong> un concepto matemático es el par “Configuración<br />

epistémica / prácticas que posibilita”, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición (explicita o<br />

implícita) <strong>de</strong>l concepto matemático uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

configuración epistémica.<br />

En el caso que el concepto t<strong>en</strong>ga otra <strong>de</strong>finición equival<strong>en</strong>te,<br />

tal<br />

concepto se pue<strong>de</strong> incorporar a otro par “Configuración epistémica<br />

/prácticas<br />

que posibilita”, difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l par consi<strong>de</strong>rado anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

En este caso, cada par se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar con difer<strong>en</strong>tes “s<strong>en</strong>tidos”<br />

<strong>de</strong>l concepto, mi<strong>en</strong>tras que el "significado" <strong>de</strong>l concepto será el<br />

conjunto <strong>de</strong> todos los pares “Configuración epistémica /prácticas que<br />

posibilita”<br />

Ciertam<strong>en</strong>te,<br />

se trata <strong>de</strong> un marco teórico complejo pero se está<br />

reve<strong>la</strong>ndo una herrami<strong>en</strong>ta pot<strong>en</strong>te y útil para <strong>de</strong>scribir y explicar los<br />

procesos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

42


Capítulo 2 Marco teórico<br />

2.5.6. Facetas duales<br />

Para el EOS resulta especialm<strong>en</strong>te relevante <strong>la</strong> adaptación<br />

sociológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje” (Wittg<strong>en</strong>stein, 1953)<br />

realizada, <strong>en</strong>tre otros, por Appel (1985) y Habermas (1987), <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión individual es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong><br />

un juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje cuyas reg<strong>la</strong>s son públicas. “Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r”<br />

consiste <strong>en</strong> “saber ori<strong>en</strong>tarse” mediante el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong><br />

o reg<strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes. De acuerdo con este punto <strong>de</strong> vista, se<br />

consi<strong>de</strong>ra que no es posible analizar un proceso <strong>de</strong> instrucción sin<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r – dicho <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Wittg<strong>en</strong>stein – <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l<br />

juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>. Es <strong>de</strong>cir, el sistema <strong>de</strong><br />

normas que regu<strong>la</strong>n el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

y apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> un cont<strong>en</strong>ido matemático específico <strong>en</strong> un contexto<br />

institucional <strong>de</strong>terminado.<br />

La noción <strong>de</strong> juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje ocupa un lugar importante,<br />

al<br />

consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>,<br />

junto con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> institución, como los elem<strong>en</strong>tos<br />

contextuales que re<strong>la</strong>tivizan<br />

los significados <strong>de</strong> los objetos<br />

matemáticos y atribuy<strong>en</strong> a éstos una naturaleza funcional. Los<br />

objetos matemáticos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas matemáticas y<br />

los emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, según el juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> que<br />

participan, pued<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes facetas o<br />

dim<strong>en</strong>siones duales (Godino, 2002):<br />

• Personal – institucional. Si los sistemas <strong>de</strong> prácticas son<br />

compartidas <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una institución, los objetos<br />

emerg<strong>en</strong>tes se consi<strong>de</strong>ran “objetos institucionales”, mi<strong>en</strong>tras que<br />

si estos sistemas son específicos <strong>de</strong> una persona se consi<strong>de</strong>ran<br />

como “objetos personales” (Godino y Batanero, 1994). La<br />

cognición matemática <strong>de</strong>be contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s facetas personal e<br />

institucional, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales se establec<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones dialécticas<br />

complejas y cuyo estudio<br />

es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> educación<br />

matemática.<br />

• Ost<strong>en</strong>sivo – no ost<strong>en</strong>sivo. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por ost<strong>en</strong>sivo cualquier<br />

objeto que es público y que, por tanto, se pue<strong>de</strong> mostrar a otro.<br />

Los objetos institucionales y personales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una naturaleza<br />

no-ost<strong>en</strong>siva (no perceptibles por sí mismos). Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

cualquiera <strong>de</strong> estos objetos se usa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas públicas por<br />

medio <strong>de</strong> sus ost<strong>en</strong>sivos asociados (notaciones, símbolos,<br />

gráficos, …).<br />

43


Capítulo 2 Marco teórico<br />

• <strong>Un</strong>itario – sistémico. En algunas circunstancias los objetos<br />

matemáticos participan como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s unitarias (que se<br />

supon<strong>en</strong> son conocidas previam<strong>en</strong>te), mi<strong>en</strong>tras que otras<br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> como sistemas que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>scomponer para su<br />

estudio. En el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> adición y sustracción, <strong>en</strong> los últimos<br />

niveles <strong>de</strong> educación primaria, el sistema <strong>de</strong> numeración<br />

<strong>de</strong>cimal (<strong>de</strong>c<strong>en</strong>as, c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as,…) se consi<strong>de</strong>ra como algo conocido<br />

y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s unitarias (elem<strong>en</strong>tales). Estos<br />

mismos objetos,<br />

<strong>en</strong> el primer curso ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser consi<strong>de</strong>rados<br />

<strong>de</strong> manera sistémica para su apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

•<br />

•<br />

Expresión – cont<strong>en</strong>ido: anteced<strong>en</strong>te y consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cualquier<br />

función semiótica (Eco, 1995). La actividad matemática y los<br />

procesos <strong>de</strong> construcción y uso <strong>de</strong> los objetos matemáticos se<br />

caracterizan por ser es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionales. Los distintos<br />

objetos no se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> concebir como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ais<strong>la</strong>das, sino<br />

puestas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

unos con otros. La re<strong>la</strong>ción se establece por<br />

medio <strong>de</strong> funciones semióticas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como una re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre un anteced<strong>en</strong>te (expresión, significante) y un consecu<strong>en</strong>te<br />

(cont<strong>en</strong>ido, significado) establecida por un sujeto (persona o<br />

institución) <strong>de</strong> acuerdo con un cierto criterio o código <strong>de</strong><br />

correspond<strong>en</strong>cia.<br />

Ext<strong>en</strong>sivo – int<strong>en</strong>sivo (ejemp<strong>la</strong>r - tipo). <strong>Un</strong> objeto que intervi<strong>en</strong>e<br />

<strong>en</strong> un juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje como un caso particu<strong>la</strong>r (un ejemplo<br />

específico, p.e., <strong>la</strong> función y = x<br />

xplicar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

2 + 1) y una c<strong>la</strong>se más g<strong>en</strong>eral<br />

(p.e., <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> funciones y = ax 2 + bx + c). La dualidad<br />

ext<strong>en</strong>sivo-int<strong>en</strong>sivo se utiliza para e<br />

características básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad matemática: el uso <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éricos (Contreras, Font, Luque y Ordóñez, 2005).<br />

Las facetas se pres<strong>en</strong>tan agrupadas <strong>en</strong> parejas que se complem<strong>en</strong>tan <strong>de</strong><br />

manera<br />

dual y dialéctica. Se consi<strong>de</strong>ran como atributos aplicables a<br />

los distintos<br />

objetos, dando lugar a distintas “versiones” <strong>de</strong> dichos<br />

objetos<br />

a través <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes procesos cognitivos/ epistémicos:<br />

• institucionalización/personalización;<br />

• g<strong>en</strong>eralización/particu<strong>la</strong>rización;<br />

• <strong>de</strong>scomposición/reificación;<br />

• materialización/i<strong>de</strong>alización;<br />

• repres<strong>en</strong>tación/significación.<br />

44


Capítulo 2 Marco teórico<br />

2.5.7.<br />

Procesos matemáticos<br />

La figura 2.3 muestra <strong>de</strong> manera concisa algunos <strong>de</strong> los<br />

constructos<br />

que se han explicado. La actividad matemática ti<strong>en</strong>e<br />

un papel<br />

c<strong>en</strong>tral y es mo<strong>de</strong>lizada <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

prácticas operativas y discursivas. De estas prácticas emerg<strong>en</strong> los<br />

distintos tipos <strong>de</strong> objetos matemáticos, que están re<strong>la</strong>cionados<br />

<strong>en</strong>tre sí formando configuraciones. Por último, los objetos que<br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas matemáticas y los emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mismas, según el juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> que participan, pued<strong>en</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco facetas o dim<strong>en</strong>siones<br />

duales. Tanto<br />

<strong>la</strong>s dualida<strong>de</strong>s como los objetos se pued<strong>en</strong><br />

analizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva proceso-producto, lo cual nos lleva<br />

a los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> figura 2. 3.<br />

En el EOS no se int<strong>en</strong>ta dar, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

“proceso” ya que hay muchas c<strong>la</strong>ses difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> procesos; se<br />

pue<strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> proceso como secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> prácticas, se pue<strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> procesos cognitivos,<br />

<strong>de</strong> procesos metacognitivos, <strong>de</strong><br />

procesos<br />

<strong>de</strong> instrucción, <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> cambio, <strong>de</strong> procesos<br />

sociales, etc. Se trata <strong>de</strong> procesos muy difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los que, quizás,<br />

<strong>la</strong> única característica común a muchos <strong>de</strong> ellos sea <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong>l factor “tiempo” y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, el <strong>de</strong> “secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

cada miembro toma parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te”. Por<br />

tanto, <strong>en</strong> el EOS, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> dar una <strong>de</strong>finición g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> proceso,<br />

se ha optado por seleccionar una lista <strong>de</strong> los procesos que se<br />

consi<strong>de</strong>ran importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad matemática. Tales procesos<br />

son: algoritmización, argum<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong>unciación, <strong>de</strong>finición,<br />

comunicación, problematización, particu<strong>la</strong>rización, g<strong>en</strong>eralización,<br />

materialización, i<strong>de</strong>alización, reificación, <strong>de</strong>scomposición,<br />

significación, repres<strong>en</strong>tación, institucionalización y<br />

personalización.<br />

Los autores no pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> incluir <strong>en</strong> esta lista a<br />

todos<br />

los procesos implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad matemática, ni<br />

siquiera a todos los más importantes, <strong>en</strong>tre otros motivos porque<br />

algunos <strong>de</strong> los más importantes (por ejemplo, el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> o el <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lización) más que procesos<br />

son hiper o mega procesos:<br />

45


Capítulo 2 Marco teórico<br />

Figura 2.3: Mo<strong>de</strong>lo ontosemiótico <strong>de</strong> los objetos y procesos matemáticos<br />

2.5.8. Compr<strong>en</strong>sión<br />

Básicam<strong>en</strong>te hay dos maneras <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> "compr<strong>en</strong>sión":<br />

como proceso m<strong>en</strong>tal o como compet<strong>en</strong>cia (Font, 2001b y Godino,<br />

Batanero y Font, 2007). Estos dos puntos <strong>de</strong> vista respond<strong>en</strong> a<br />

concepciones epistemológicas que, como mínimo, son diverg<strong>en</strong>tes,<br />

por no <strong>de</strong>cir que están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas. Los <strong>en</strong>foques<br />

cognitivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Matemáticas, <strong>en</strong> el fondo, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión como "proceso m<strong>en</strong>tal". Los posicionami<strong>en</strong>tos<br />

pragmatistas <strong>de</strong>l EOS, <strong>en</strong> cambio, llevan a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión básicam<strong>en</strong>te como compet<strong>en</strong>cia y no tanto como proceso<br />

m<strong>en</strong>tal (se consi<strong>de</strong>ra que un sujeto compr<strong>en</strong><strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado objeto<br />

matemático cuando lo usa <strong>de</strong> manera compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

prácticas) lo cual implica<br />

concebir<strong>la</strong> también como “conocim<strong>en</strong>to y<br />

aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas” que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> práctica. Se trata, pues, <strong>de</strong><br />

un punto <strong>de</strong> vista que<br />

procura dilucidar <strong>la</strong> inteligibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones<br />

humanas c<strong>la</strong>rificando el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que <strong>la</strong>s informa y<br />

situándolo <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

vida d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales aquél<strong>la</strong>s ocurr<strong>en</strong>.<br />

Por otra parte, el hecho <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong>s funciones<br />

semióticas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el proceso re<strong>la</strong>cional <strong>en</strong>tre<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, o grupos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, que se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />

46


Capítulo 2 Marco teórico<br />

matemáticas (d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje), permite<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> el EOS <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión también <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> funciones<br />

semióticas. En efecto, po<strong>de</strong>mos interpretar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> un<br />

objeto O por parte <strong>de</strong> un sujeto X (sea individuo o institución) <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones semióticas que X pue<strong>de</strong> establecer, <strong>en</strong> unas<br />

circunstancias fijadas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se pone <strong>en</strong> juego O como expresión<br />

o cont<strong>en</strong>ido. Esta manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión resulta<br />

especialm<strong>en</strong>te útil para hacer análisis “microscópicos” <strong>de</strong> textos<br />

matemáticos como el que se realiza <strong>en</strong> Contreras, Font, Luque y<br />

Ordóñez (2005).<br />

2.5.9.<br />

Idoneidad didáctica<br />

Las nociones teóricas anteriores se complem<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> noción<br />

<strong>de</strong> idoneidad didáctica <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> instrucción (Godino,<br />

Contreras y Font, 2006; Godino, B<strong>en</strong>como, Font y Wilhelmi, 2007)<br />

que se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción coher<strong>en</strong>te y sistémica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s seis<br />

compon<strong>en</strong>tes sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Idoneidad epistémica, se refiere al grado <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> los significados institucionales<br />

implem<strong>en</strong>tados (o pret<strong>en</strong>didos), respecto <strong>de</strong> un significado<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

Idoneidad cognitiva, expresa el grado <strong>en</strong> que los significados<br />

pret<strong>en</strong>didos/<br />

implem<strong>en</strong>tados estén <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los alumnos, así como <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> los<br />

significados personales logrados a los significados<br />

pret<strong>en</strong>didos/ implem<strong>en</strong>tados.<br />

Idoneidad interaccional. <strong>Un</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje<br />

t<strong>en</strong>drá mayor idoneidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

interaccional si <strong>la</strong>s configuraciones y trayectorias didácticas<br />

permit<strong>en</strong>, por una parte, id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los<br />

alumos (que se puedan <strong>de</strong>tectar a priori), y<br />

por otra parte permita resolver los conflictos que se produc<strong>en</strong><br />

durante el proceso <strong>de</strong> instrucción.<br />

<br />

Idoneidad mediacional, grado <strong>de</strong> disponibilidad y<br />

a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los recursos materiales y temporales<br />

necesarios para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje.<br />

47


Capítulo 2 Marco teórico<br />

<br />

<br />

Idoneidad emocional, grado <strong>de</strong> implicación (interés,<br />

motivación, …) <strong>de</strong>l alumnado <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> estudio. La<br />

idoneidad emocional está re<strong>la</strong>cionada tanto con factores que<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución como con factores que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l alumno y <strong>de</strong> su historia esco<strong>la</strong>r previa.<br />

Idoneidad ecológica, grado <strong>en</strong> que el proceso <strong>de</strong> estudio se<br />

ajusta al proyecto educativo <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>la</strong><br />

sociedad y a los condicionami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>.<br />

La idoneidad<br />

<strong>de</strong> una dim<strong>en</strong>sión no garantiza <strong>la</strong> idoneidad global <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

48


Capítulo 3<br />

INTUICIÓN Y RIGOR. UNA<br />

PERSPECTIVA ONTOSEMIÓTICA<br />

RESPUESTA A LA PRIMERA PREGUNTA DE INVESTIGACIÓN<br />

Resum<strong>en</strong><br />

En este capítulo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones 3.1 a 3.4, hacemos una revisión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> conceptualizar <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología g<strong>en</strong>ética y <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas. En <strong>la</strong> sección 3.5 exponemos <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que<br />

consi<strong>de</strong>ramos que existe una intuición optimizadora, como una<br />

proyección metafórica, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

matemática; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 3.6 mostramos una manera <strong>de</strong> integrar el<br />

término intuición <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e<br />

instrucción matemática, con una metáfora vectorial cuyas<br />

compon<strong>en</strong>tes son tres procesos <strong>de</strong>l EOS; y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 3.7<br />

evid<strong>en</strong>ciamos que <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas y cognitivas<br />

permit<strong>en</strong> una visión que integra <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> intuición, <strong>rigor</strong>,<br />

problema y formalización.<br />

En este capítulo respon<strong>de</strong>mos a <strong>la</strong> primera pregunta <strong>de</strong><br />

investigación: ¿Existe una intuición optimizadora?¿Cómo se<br />

“<strong>en</strong>caja” el término intuición <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cognición e instrucción matemática (EOS)? ¿permite el EOS una<br />

visión integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones “intuición”, “<strong>rigor</strong>”, “problema” y<br />

“formalización”?.


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Las re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> intuición, <strong>la</strong> formalización y el <strong>rigor</strong> han<br />

sido y son motivo <strong>de</strong> estudios y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> educación<br />

matemática y <strong>en</strong> diversos campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática. Antes <strong>de</strong><br />

respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> investigación, hacemos<br />

una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> conceptualizar <strong>la</strong> intuición,<br />

para t<strong>en</strong>er un marco sobre los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> filosofía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología g<strong>en</strong>ética y <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas. <strong>Un</strong> primer problema es <strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> lo que se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por intuición y cuáles son sus re<strong>la</strong>ciones con otras nociones<br />

con <strong>la</strong>s que está estrecham<strong>en</strong>te ligada, sobre todo, a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

“verdad” <strong>en</strong> matemáticas. Por este motivo, iniciamos este capítulo<br />

extractando <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 3.1. algunas reflexiones filosóficas que hace<br />

Font (2001a y 2003) sobre estos temas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática.<br />

3.1. LA INTUICIÓN EN LA FILOSOFÍA DE LAS<br />

MATEMÁTICAS<br />

Font (2003) nos dice “Las matemáticas se pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />

como una <strong>de</strong>terminada organización <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

matemática (proceso). Esta organización no es estática sino que va<br />

evolucionando históricam<strong>en</strong>te. El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

organizaciones <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad matemática, según el<br />

Positivismo Lógico, se pue<strong>de</strong> hacer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista interno<br />

(contexto <strong>de</strong> justificación) o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista externo<br />

(contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to). El contexto <strong>de</strong> justificación t<strong>en</strong>dría que<br />

ver con los criterios metodológicos normativos subyac<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, podría ser objeto <strong>de</strong> un análisis "a<br />

priori" y metaci<strong>en</strong>tífico, mi<strong>en</strong>tras que los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>berían ser objeto <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> historiadores, sociólogos y<br />

psicólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> tanto que interesados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción "a<br />

posteriori" <strong>de</strong> aspectos diversos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo proceso, se ha producido un<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los estudios sobre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia que han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s teorías y han pasado al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas. Este<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to ha sido posible gracias a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> división<br />

propuesta por el Positivismo Lógico” (p. 250).<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este marco, a continuación vamos a ver<br />

primero el papel que ha jugado <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong><br />

50


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

justificación para <strong>de</strong>spués pasar a com<strong>en</strong>tar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong><br />

el contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to.<br />

3.1.1. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad<br />

matemática<br />

Los sigui<strong>en</strong>tes párrafos <strong>de</strong>l citado artículo <strong>de</strong> Font (2003) son un<br />

bu<strong>en</strong> resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> una manera clásica <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

matemático <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> realidad y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias:<br />

“A los juicios que nos aportan información sobre <strong>la</strong>s "cosas"<br />

como árboles, sil<strong>la</strong>s, etc. se les l<strong>la</strong>ma juicios "sintéticos". Estos juicios<br />

se distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> otra c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> afirmaciones, como por ejemplo el<br />

juicio "todos los solteros son no casados", que para muchos lógicos<br />

son vacías, y no aportan información. Este tipo <strong>de</strong> juicios recibe el<br />

nombre <strong>de</strong> "analíticos". Si nos preguntamos cómo po<strong>de</strong>mos averiguar<br />

si una afirmación g<strong>en</strong>eral es verda<strong>de</strong>ra, observamos que por lo que<br />

respecta a <strong>la</strong>s implicaciones analíticas, esta cuestión se resuelve<br />

fácilm<strong>en</strong>te. La implicación "todos los solteros no son casados" no es<br />

sino una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra "soltero". Pero suce<strong>de</strong> una cosa<br />

difer<strong>en</strong>te con los juicios sintéticos <strong>de</strong>l tipo "todos los metales se<br />

di<strong>la</strong>tan". El significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras "metal" y "cali<strong>en</strong>te" no incluye<br />

ninguna refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación. La implicación pue<strong>de</strong>, por lo tanto,<br />

comprobarse sólo por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación. Los juicios sintéticos<br />

tales que su verdad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia se l<strong>la</strong>man "sintéticos a<br />

posteriori".<br />

Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que afirmaciones matemáticas <strong>de</strong>l tipo "los<br />

ángulos formados por tres torres suman 180º" son analíticas y que no<br />

informan sobre <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia, o bi<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar que<br />

son sintéticas (informativas); <strong>en</strong> este último caso ¿su verdad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia?. Esta pregunta se pue<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r afirmativam<strong>en</strong>te<br />

o negativam<strong>en</strong>te. Si se respon<strong>de</strong> negativam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>emos que, por una<br />

parte, <strong>la</strong> afirmación "los ángulos <strong>de</strong> un triángulo suman 180º" se<br />

consi<strong>de</strong>ra un juicio sintético que informa sobre <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong>l mundo<br />

físico, ya que <strong>de</strong> él po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que "los ángulos formados por<br />

tres torres suman 180º", y, por otra parte, t<strong>en</strong>emos que su verdad no<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, ya que no resulta <strong>de</strong> una g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong><br />

nuestras experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> los ángulos <strong>de</strong> un triángulo, ni<br />

pue<strong>de</strong> ser refutada por el hecho <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un triángulo tal que sus<br />

ángulos no sum<strong>en</strong> 180º. De hecho, <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> esta afirmación se<br />

<strong>de</strong>muestra por razonami<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong> los axiomas.<br />

51


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s afirmaciones matemáticas son juicios<br />

sintéticos que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia – son a priori y no a<br />

posteriori – se está <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> razón humana ti<strong>en</strong>e capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir propieda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los objetos físicos<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y se ti<strong>en</strong>e que explicar cómo <strong>la</strong><br />

razón pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> verdad sintética. <strong>Un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />

explicaciones se <strong>de</strong>be a P<strong>la</strong>tón.” (p. 251)<br />

Más concretam<strong>en</strong>te, refiriéndose al p<strong>la</strong>tonismo y al papel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición <strong>en</strong> este contexto, Font afirma:<br />

“P<strong>la</strong>tón dice que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas físicas hay otra c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />

cosas que él l<strong>la</strong>ma "i<strong>de</strong>as". Existe, por ejemplo, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> triángulo<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes figuras trazadas sobre el papel. Las<br />

i<strong>de</strong>as son superiores a los objetos físicos, muestran <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

estos objetos <strong>de</strong> un modo perfecto, y por ello sabemos más sobre los<br />

objetos físicos mirando sus i<strong>de</strong>as que mirando los objetos mismos.<br />

Según Reich<strong>en</strong>bach (1951) <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> P<strong>la</strong>tón se pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar como un int<strong>en</strong>to para explicar <strong>la</strong> naturaleza apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

sintética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas. La visión intuitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as se<br />

consi<strong>de</strong>ra como una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to comparable a <strong>la</strong><br />

observación <strong>de</strong> los objetos reales, pero superior a el<strong>la</strong> por el hecho <strong>de</strong><br />

que reve<strong>la</strong> propieda<strong>de</strong>s "necesarias" <strong>de</strong> sus objetos. La observación<br />

s<strong>en</strong>sorial no pue<strong>de</strong> darnos <strong>la</strong> verdad infalible, pero <strong>la</strong> visión intuitiva<br />

sí. Es importante remarcar que, para P<strong>la</strong>tón, los actos <strong>de</strong> visión<br />

intuitiva pued<strong>en</strong> suministrar conocimi<strong>en</strong>to sólo porque los objetos<br />

i<strong>de</strong>ales exist<strong>en</strong> con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Esta manera <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia es indisp<strong>en</strong>sable para él.<br />

P<strong>la</strong>tón introduce un mundo trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as p<strong>la</strong>tónicas que<br />

está fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Su exist<strong>en</strong>cia es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas (consi<strong>de</strong>radas individualm<strong>en</strong>te y colectivam<strong>en</strong>te). Esta<br />

manera <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>tonismo actual.<br />

Según esta concepción, los objetos matemáticos son reales, y su<br />

exist<strong>en</strong>cia un hecho objetivo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te por completo <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong> ellos t<strong>en</strong>gamos. Su exist<strong>en</strong>cia se hal<strong>la</strong> fuera <strong>de</strong>l<br />

espacio y <strong>de</strong>l tiempo. Toda cuestión provista <strong>de</strong> significado que pueda<br />

hacerse al respecto <strong>de</strong> un objeto matemático ti<strong>en</strong>e respuesta <strong>de</strong>finida,<br />

seamos o no capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<strong>la</strong>. Para el p<strong>la</strong>tonismo, los<br />

matemáticos nada pued<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tar, porque todo está ya pres<strong>en</strong>te.<br />

Todo cuanto pued<strong>en</strong> hacer es <strong>de</strong>scubrir. Según el p<strong>la</strong>tonismo t<strong>en</strong>emos<br />

una facultad m<strong>en</strong>tal que nos permite intuir ciertas verda<strong>de</strong>s como<br />

52


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

evid<strong>en</strong>tes y, a partir <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, sigui<strong>en</strong>do <strong>de</strong>mostraciones rigurosas<br />

po<strong>de</strong>mos llegar a resultados que, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, permanec<strong>en</strong> ocultos.<br />

El p<strong>la</strong>tonismo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas como una <strong>de</strong>terminada<br />

manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar sobre <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong>l mundo p<strong>la</strong>tónico. Las<br />

características <strong>de</strong> este modo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar son, <strong>en</strong>tre otras: 1) los objetos<br />

producidos (<strong>de</strong>scubiertos) <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad matemática son objetos<br />

intemporales, 2) <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos objetos son<br />

verda<strong>de</strong>ras ya que pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>mostradas por una prueba lógica a<br />

partir <strong>de</strong> unas verda<strong>de</strong>s que se captan intuitivam<strong>en</strong>te (axiomas). Des<strong>de</strong><br />

esta perspectiva, el proceso <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> los objetos matemáticos<br />

y su organización <strong>en</strong> teorías que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una evolución histórica no se<br />

consi<strong>de</strong>ra muy relevante ya que, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, es un <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> objetos y propieda<strong>de</strong>s preexist<strong>en</strong>tes. Lo que realm<strong>en</strong>te interesa es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías<br />

matemáticas <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>de</strong>mostración lógica a partir <strong>de</strong> los<br />

axiomas.” (p. 252)<br />

A continuación mostramos una manera <strong>de</strong> ilustrar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre el mundo p<strong>la</strong>tónico y el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias:<br />

Figura 3.1. Mundo p<strong>la</strong>tónico y mundo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad se<br />

observa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> geometría <strong>de</strong> Eucli<strong>de</strong>s. En “Los Elem<strong>en</strong>tos”<br />

se consi<strong>de</strong>ran:<br />

53


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

a) <strong>de</strong>finiciones,<br />

b) nociones comunes<br />

c) postu<strong>la</strong>dos<br />

<strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición es: un punto es aquello que no ti<strong>en</strong>e<br />

partes. <strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> noción común es: cosas iguales a una tercera<br />

son iguales <strong>en</strong>tre sí. Y un ejemplo <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>do es: dados dos puntos<br />

se pue<strong>de</strong> trazar una recta que los une. En <strong>la</strong> terminología que hemos<br />

introducido antes, <strong>la</strong>s nociones comunes serían verda<strong>de</strong>s analíticas<br />

mi<strong>en</strong>tras que los postu<strong>la</strong>dos serían juicios sintéticos a priori. En esta<br />

estructura, <strong>la</strong> teoría clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad se formu<strong>la</strong>ría consi<strong>de</strong>rando<br />

que ser <strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> axiomas intuitivos es condición necesaria y<br />

sufici<strong>en</strong>te para que un <strong>en</strong>unciado sea matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro; es<br />

<strong>de</strong>cir<br />

1) <strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado es matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro si y<br />

sólo si ese <strong>en</strong>unciado es <strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> axiomas<br />

intuitivos.<br />

La puesta <strong>en</strong> duda <strong>de</strong>l axioma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parare<strong>la</strong>s fue el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> geometrías no eucli<strong>de</strong>as. Primero se int<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>ducir el axioma <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s parale<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los otros cuatro axiomas. Tal como <strong>de</strong>mostraron<br />

Gauss, Bolyai, Lobachevski y Riemann, dicho axioma no podía<br />

probarse a partir <strong>de</strong> los otros axiomas. Se llegó a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong><br />

que el axioma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parale<strong>la</strong>s es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (no se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ducir) <strong>de</strong>l resto. Después se recurrió a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración por<br />

reducción al absurdo. Gauss, Bolyai y Lobachevski supusieron que<br />

el axioma no era cierto y postu<strong>la</strong>ron que por un punto exterior pasa<br />

más <strong>de</strong> una parale<strong>la</strong>. Riemann supuso también que no era cierto,<br />

pero él se inclinó por <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que no pasara ninguna parale<strong>la</strong>.<br />

Sin embargo, aceptándo<strong>la</strong>s no se llegaba a ninguna contradicción.<br />

Los repetidos int<strong>en</strong>tos fal<strong>la</strong>ron pero hicieron aparecer <strong>la</strong>s geometrías<br />

no eucli<strong>de</strong>as, <strong>la</strong> geometría elíptica (sin parale<strong>la</strong>s) y <strong>la</strong> geometría<br />

hiperbólica (más <strong>de</strong> una parale<strong>la</strong>)<br />

Así, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s geometrías no eucli<strong>de</strong>as llevó a una<br />

reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad matemática,<br />

consi<strong>de</strong>rando que ser <strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> axiomas intuitivos es condición<br />

sufici<strong>en</strong>te para que un <strong>en</strong>unciado sea matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro, y<br />

que es fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> axiomas; es <strong>de</strong>cir,<br />

se modifica <strong>la</strong> afirmación (1), dada líneas arriba, y aparece una<br />

segunda:<br />

54


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

1) <strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado es matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro si y<br />

sólo si ese <strong>en</strong>unciado es <strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> axiomas<br />

intuitivos.<br />

2) <strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado es matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro si es<br />

<strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> axiomas no<br />

contradictorio.<br />

Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> “intuición” pudo resistir a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

geometrías no eucli<strong>de</strong>as y que sólo tuvo que replegarse. Sin embargo,<br />

ya no pudo resistir a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas. La<br />

aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s paradojas <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> conjuntos se resolvió con una<br />

reformu<strong>la</strong>ción radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> intuición<br />

no ti<strong>en</strong>e cabida. En esta segunda reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

verdad matemática, el ser <strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> axiomas intuitivos ya no es<br />

condición necesaria ni sufici<strong>en</strong>te para que un <strong>en</strong>unciado sea<br />

matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro. Lo es<strong>en</strong>cial y condición sufici<strong>en</strong>te es <strong>la</strong><br />

consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> axiomas:<br />

1) <strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado es matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro si y<br />

sólo si ese <strong>en</strong>unciado es <strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> axiomas<br />

intuitivos.<br />

2) <strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado es matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro si es<br />

<strong>de</strong>ducible <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> axiomas no<br />

contradictorio.<br />

Esta reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por “verdad” <strong>en</strong><br />

matemáticas implica que:<br />

a) el carácter intuitivo <strong>de</strong> los axiomas no es garantía <strong>de</strong> verdad.<br />

b) no hay explicación satisfactoria <strong>de</strong> lo que hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

por axioma intuitivo<br />

3.1.2. El intuicionismo<br />

Los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Kant juegan un papel significativo <strong>en</strong> el<br />

surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una alternativa ontológica al p<strong>la</strong>tonismo y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te intuicionista li<strong>de</strong>rada por Brouwer, según <strong>la</strong><br />

cual <strong>la</strong> matemática es el estudio <strong>de</strong> cierto tipo <strong>de</strong> construcciones<br />

m<strong>en</strong>tales. En este s<strong>en</strong>tido, nos parece importante el resum<strong>en</strong> que hace<br />

Font (2003):<br />

55


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

“Kant int<strong>en</strong>tó una síntesis <strong>en</strong>tre el racionalismo y el empirismo.<br />

Su solución consistió <strong>en</strong> dar <strong>la</strong> vuelta a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con<br />

el mundo real. En lugar <strong>de</strong> suponer que los objetos exist<strong>en</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nosotros, y preguntarnos <strong>de</strong>spués cómo<br />

po<strong>de</strong>mos conocerlos, Kant sost<strong>en</strong>ía que nuestras activida<strong>de</strong>s<br />

cognitivas eran parcialm<strong>en</strong>te constitutivas <strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong> los cuales<br />

t<strong>en</strong>emos experi<strong>en</strong>cia. Mant<strong>en</strong>ía, a<strong>de</strong>más, que es precisam<strong>en</strong>te nuestra<br />

propia participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong> percepción lo<br />

que hace posible que conozcamos. Al explicar como nuestra actividad<br />

cognitiva es constitutiva <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que experim<strong>en</strong>tamos, Kant<br />

suscribió <strong>en</strong> parte el <strong>en</strong>foque racionalista. Afirmaba que nuestra<br />

capacidad <strong>de</strong> percibir y <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar sobre <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong><br />

conceptos o categorías <strong>de</strong>l <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to que nosotros aportamos a <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia, categorías que poseemos <strong>de</strong> manera innata. Estas<br />

categorías se han <strong>de</strong> aplicar al input s<strong>en</strong>sorial que recibimos, para<br />

constituir nuestro mundo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia. Para t<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

objeto, el intelecto ha <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong>s categorías a nuestros inputs<br />

s<strong>en</strong>soriales.<br />

Kant mant<strong>en</strong>ía que los objetos que causan <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

s<strong>en</strong>soriales (noúm<strong>en</strong>os) son incognoscibles para nosotros; por tanto,<br />

no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido investigar qué son. Por otra parte, los objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia f<strong>en</strong>oménica, los que se construy<strong>en</strong> aplicando <strong>la</strong>s<br />

categorías a los estímulos s<strong>en</strong>soriales, están d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestro dominio<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos. Debido a que estos objetos se han construido <strong>de</strong><br />

acuerdo con nuestras categorías, po<strong>de</strong>mos estar seguros que se<br />

adapt<strong>en</strong> a el<strong>la</strong>s. Por ejemplo, <strong>de</strong>bido a que construimos el mundo <strong>de</strong><br />

manera que cada suceso t<strong>en</strong>ga una causa, sabemos con certeza que<br />

todo suceso ti<strong>en</strong>e una causa. De <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Kant nos interesa constatar<br />

que: 1) El mundo <strong>de</strong> los noúm<strong>en</strong>os queda <strong>de</strong>spojado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías,<br />

2) Las categorías <strong>la</strong>s aporta el sujeto, 3) Las categorías son innatas y<br />

4) el mundo f<strong>en</strong>oménico <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser concebido como <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación pasiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad exterior y, <strong>en</strong> su lugar, es visto<br />

como una construcción activa, que es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />

<strong>en</strong>tre el sujeto (provisto <strong>de</strong> sus categorías) y sus experi<strong>en</strong>cias<br />

s<strong>en</strong>soriales.<br />

El punto <strong>de</strong> vista kantiano permite una alternativa ontológica al<br />

p<strong>la</strong>tonismo: “el constructivismo”. Para Kant, <strong>la</strong>s matemáticas son el<br />

resultado <strong>de</strong> una construcción “a priori”, que <strong>la</strong>s personas impon<strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> realidad física, y algunos <strong>de</strong> sus resultados son sintéticos a priori. O<br />

sea, incluso antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, algunos juicios matemáticos<br />

56


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

permit<strong>en</strong> conocer como han <strong>de</strong> ser <strong>la</strong>s cosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Para<br />

Kant, algunos axiomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría eran sintéticos a priori, pero <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s geometrías no euclí<strong>de</strong>as tiró por tierra tal suposición.<br />

La aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s geometrías no euclí<strong>de</strong>as obligó a abandonar el<br />

apriorismo kantiano <strong>de</strong>l espacio, pero permitía mant<strong>en</strong>er el apriorismo<br />

temporal. Esta fue <strong>la</strong> opción que tomó el intuicionismo <strong>de</strong> Brouwer al<br />

postu<strong>la</strong>r que los números naturales se construy<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong>l<br />

apriorismo temporal <strong>de</strong>l ser humano. El principio <strong>de</strong> construcción o <strong>de</strong><br />

constructibilidad, que es el principio básico <strong>de</strong>l intuicionismo<br />

matemático, afirma que <strong>la</strong> matemática es el estudio <strong>de</strong> un cierto tipo<br />

<strong>de</strong> construcciones m<strong>en</strong>tales. <strong>Un</strong>a <strong>de</strong>finición perfecta, sin ambigüedad,<br />

<strong>de</strong> qué es lo que constituye una construcción m<strong>en</strong>tal como<br />

construcción matemática, no se pue<strong>de</strong> dar, pues <strong>la</strong> intuición <strong>de</strong> lo que<br />

es esa construcción matemática m<strong>en</strong>tal es irreducible a otros<br />

conceptos más primitivos. Estas construcciones m<strong>en</strong>tales son<br />

verda<strong>de</strong>ras porque son lo que nosotros ponemos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas, pero no<br />

implican verdad alguna sobre el mundo si lo consi<strong>de</strong>ramos<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia humana.<br />

Según el intuicionismo, los números naturales se construy<strong>en</strong><br />

inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sujeto y su verdad se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición. A partir <strong>de</strong> los números naturales los<br />

intuicionistas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>problemas</strong> para construir los racionales. Ahora<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> sujetarse a <strong>de</strong>finiciones estrictam<strong>en</strong>te<br />

constructivas excluye <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> número real <strong>de</strong> Weierstrass,<br />

De<strong>de</strong>kind y Cantor.<br />

Para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los matemáticos, el aspecto inaceptable <strong>de</strong>l<br />

intuicionismo es <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción que realiza <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática. No<br />

obstante, el <strong>de</strong>bate sobre algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> conjuntos -y<br />

<strong>en</strong> especial sobre el axioma <strong>de</strong> elección- está produci<strong>en</strong>do un r<strong>en</strong>acido<br />

interés por <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as constructivistas. Este interés ha sido impulsado <strong>en</strong><br />

gran medida por Errett Bishop. El trabajo <strong>de</strong> E. Bishop pone <strong>en</strong> relieve<br />

que los métodos constructivistas pued<strong>en</strong> ser tan b<strong>en</strong>eficiosos como los<br />

formalistas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas. La principal<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre E. Bishop y Brouwer es que el primero no rechaza <strong>la</strong><br />

teoría <strong>de</strong> conjuntos <strong>de</strong> Cantor, sino que int<strong>en</strong>ta modificar<strong>la</strong> para<br />

dotar<strong>la</strong> <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z constructivista.” ( pp. 261-263)<br />

La ontología y <strong>la</strong> epistemología <strong>de</strong>l intuicionismo matemático se<br />

pued<strong>en</strong> resumir como lo hace Garrido (2003):<br />

57


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Exist<strong>en</strong>cia:<br />

Los objetos matemáticos son <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s producidas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> (1) <strong>la</strong> intuición fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />

naturales y (2) el uso <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> construcción<br />

efectiva.<br />

Sólo exist<strong>en</strong> los naturales y todo aquello que pue<strong>de</strong><br />

construirse <strong>de</strong> modo efectivo a partir <strong>de</strong> ellos<br />

Verdad:<br />

<strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado matemático A es verda<strong>de</strong>ro si y sólo si<br />

<strong>de</strong>scribe una construcción m<strong>en</strong>tal que pue<strong>de</strong> efectuarse.<br />

<strong>Un</strong> <strong>en</strong>unciado (No A) es matemáticam<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro si<br />

y sólo si <strong>de</strong>scribe una construcción m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual,<br />

supuesta efectuada <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>scrita por A, se<br />

<strong>de</strong>duce una contradicción.<br />

(pp. 199-200)<br />

Y es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo que afirma Font (2003): “La<br />

principal repercusión <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vista constructivista, propuesto<br />

inicialm<strong>en</strong>te por Kant y asumido posteriorm<strong>en</strong>te por el intuicionismo,<br />

es <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una alternativa ontológica al p<strong>la</strong>tonismo. Los<br />

objetos matemáticos son construcciones y no exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> un mundo<br />

intemporal, sólo son construcciones m<strong>en</strong>tales materializadas <strong>en</strong><br />

signos” (p.263).<br />

La otra repercusión importante para nosotros es que, <strong>en</strong> cierta<br />

manera, sitúa el papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong>l<br />

contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to y “<strong>la</strong> constatación <strong>de</strong> que el mundo<br />

f<strong>en</strong>oménico es una construcción activa, que es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interacción <strong>en</strong>tre el sujeto (provisto <strong>de</strong> sus categorías) y sus<br />

experi<strong>en</strong>cias s<strong>en</strong>soriales. Cómo se realiza esta construcción y el papel<br />

que juega <strong>en</strong> el<strong>la</strong> <strong>la</strong> intuición se convierte <strong>en</strong> una suger<strong>en</strong>te ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

investigación para <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas.” (Font, 2003, p.<br />

263)<br />

3.1.3. Empirismo e intuición<br />

El empirismo <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

observación <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

importantes los puntos <strong>de</strong> vista re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s matemáticas y<br />

con <strong>la</strong> intuición, <strong>de</strong> empiristas como Locke, Hume y Mill. <strong>Un</strong><br />

interesante resum<strong>en</strong> lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Font (2003):<br />

58


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

“Los empiristas sost<strong>en</strong>ían que todo conocimi<strong>en</strong>to, exceptuando el<br />

conocimi<strong>en</strong>to matemático, es consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación. Para<br />

resolver <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong> que por una parte <strong>la</strong>s matemáticas se aplican a<br />

<strong>la</strong> realidad y por <strong>la</strong> otra sus resultados no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación,<br />

optaron por difer<strong>en</strong>tes soluciones. Según Davis y Hersh (1988), Locke<br />

consi<strong>de</strong>raba el conocimi<strong>en</strong>to matemático como absolutam<strong>en</strong>te seguro,<br />

por ser sintético y, por lo tanto, lo distinguía <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

empírico. Las proposiciones necesarias eran, según él, "fútiles" o<br />

"instructivas", distinción por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual, al parecer, anuncia <strong>la</strong><br />

distinción kantiana <strong>en</strong>tre proposiciones analíticas y sintéticas y que, si<br />

se interpreta <strong>de</strong> este modo, lo convertiría <strong>en</strong> partidario <strong>de</strong> <strong>la</strong> síntesis a<br />

priori.<br />

Hume no acepta <strong>la</strong> solución sugerida por Locke y sólo admite<br />

como sintético el conocimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Para<br />

Hume <strong>la</strong>s matemáticas y <strong>la</strong> lógica son analíticas ya que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Hume <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> "<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia" quiere <strong>de</strong>cir no<br />

sólo que los conceptos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción s<strong>en</strong>sible, sino<br />

también que <strong>la</strong> percepción s<strong>en</strong>sible es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> todo<br />

conocimi<strong>en</strong>to no analítico. Para Hume, <strong>la</strong> adición suministrada al<br />

conocimi<strong>en</strong>to empírico por <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia es <strong>de</strong> naturaleza vacía. La<br />

solución <strong>de</strong> Hume <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático no<br />

informa sobre <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia porque son verda<strong>de</strong>s<br />

analíticas que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, al no conocer aún <strong>la</strong>s geometrías<br />

no-euclidianas, no podía explicar <strong>la</strong> doble naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época, tanto como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón como predictor <strong>de</strong><br />

observaciones, por lo que su punto <strong>de</strong> vista tuvo que esperar al<br />

Positivismo Lógico <strong>de</strong>l siglo XX para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse.<br />

Si bi<strong>en</strong> Locke aceptó el principio <strong>de</strong> que todos los conceptos, aun<br />

los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas y <strong>la</strong> lógica, se incorporan a nuestra m<strong>en</strong>te a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia; no estuvo dispuesto a ampliarlo hacia <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> que todo conocimi<strong>en</strong>to sintético adquiere su valor a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia. Ampliación que si llevó a cabo Mill <strong>en</strong> "A System of<br />

Logic ratiocinative and inductive" publicada <strong>en</strong> 1843, don<strong>de</strong> sosti<strong>en</strong>e<br />

una concepción c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te empírica <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica y <strong>la</strong>s matemáticas ya<br />

que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias matemáticas no están fundadas<br />

completam<strong>en</strong>te sobre verda<strong>de</strong>s necesarias, sino so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te sobre<br />

hipótesis y sobre algunos axiomas que constituy<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Para Mill, <strong>la</strong>s hipótesis son <strong>de</strong>formaciones <strong>de</strong> los<br />

objetos reales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> algunas circunstancias son omitidas o<br />

59


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

exageradas (por ejemplo, línea sin anchura, etc.); <strong>en</strong> cambio los<br />

axiomas (por ejemplo, "dos líneas rectas no pued<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>er un<br />

espacio") son verda<strong>de</strong>s inductivam<strong>en</strong>te adquiridas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia y mediante un paso al límite.<br />

El punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> Mill es que <strong>la</strong>s matemáticas son el producto<br />

<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar sobre <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> nuestra<br />

experi<strong>en</strong>cia que es <strong>la</strong> misma que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> física o <strong>la</strong> química. Su<br />

propósito era mostrar que <strong>la</strong>s matemáticas eran una ci<strong>en</strong>cia inductiva.<br />

El punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> Mill pres<strong>en</strong>taba muchos puntos débiles, el<br />

primero es que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales no funcionan por el<br />

método inductivo; el segundo es que tampoco lo hac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas, y el tercero es que sólo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta aspectos<br />

psicológicos y no consi<strong>de</strong>ra aspectos sociales. Su propuesta, a pesar<br />

<strong>de</strong>l poco éxito que tuvo, ti<strong>en</strong>e aspectos interesantes. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> ellos es<br />

que, tal como remarca Bloor (1998), el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> Mill está<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con i<strong>de</strong>as educativas.<br />

Según Bloor (1998), <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Mill es que, al<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r matemáticas, recurrimos a nuestro bagaje <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetos materiales. Algunas <strong>de</strong> esas<br />

experi<strong>en</strong>cias ca<strong>en</strong> bajo categorías que constituirán más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distintas ci<strong>en</strong>cias empíricas; así, por ejemplo, el hecho <strong>de</strong> que los<br />

metales se di<strong>la</strong>t<strong>en</strong> pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> física. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a este tipo <strong>de</strong><br />

hechos refer<strong>en</strong>tes a ámbitos bastante estrechos, también t<strong>en</strong>emos<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hechos que se aplican indifer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a ámbitos<br />

muy amplios; por ejemplo, exist<strong>en</strong> múltiples colecciones <strong>de</strong> objetos<br />

que pued<strong>en</strong> ser ord<strong>en</strong>ados y c<strong>la</strong>sificados, organizados según ciertas<br />

pautas o series, agrupados o separados, alineados o intercambiados<br />

<strong>en</strong>tre si, etc. Es esta categoría <strong>de</strong> hechos <strong>la</strong> que Mill pi<strong>en</strong>sa que<br />

subyace a <strong>la</strong>s matemáticas. El agrupami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

objetos físicos suministran mo<strong>de</strong>los para nuestros procesos m<strong>en</strong>tales,<br />

<strong>de</strong> modo que cuando p<strong>en</strong>samos matemáticam<strong>en</strong>te estamos ape<strong>la</strong>ndo<br />

tácitam<strong>en</strong>te a ese saber. Los procesos <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to matemático no<br />

son sino pálidas sombras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones físicas con objetos, y ese<br />

carácter forzoso que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los pasos <strong>de</strong> una <strong>de</strong>mostración y sus<br />

conclusiones resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones físicas<br />

que subyac<strong>en</strong> como mo<strong>de</strong>los. Si el campo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> los<br />

razonami<strong>en</strong>tos aritméticos es tan vasto se <strong>de</strong>be a que po<strong>de</strong>mos, con<br />

mayor o m<strong>en</strong>or dificultad, asimi<strong>la</strong>r a esos mo<strong>de</strong>los una gran variedad<br />

<strong>de</strong> situaciones difer<strong>en</strong>tes.<br />

60


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

En Mill se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran i<strong>de</strong>as sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas que hoy son ampliam<strong>en</strong>te aceptadas. Mill consi<strong>de</strong>raba<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas hay que rechazar <strong>la</strong><br />

manipu<strong>la</strong>ción formal <strong>de</strong> símbolos escritos <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias físicas subyac<strong>en</strong>tes que les correspondan. Sólo éstas<br />

pued<strong>en</strong> dar s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong>s manipu<strong>la</strong>ciones simbólicas y proporcionar un<br />

significado intuitivo a <strong>la</strong>s conclusiones que se obt<strong>en</strong>gan. Sin duda <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> Mill apunta elem<strong>en</strong>tos interesantes. Los objetos físicos,<br />

<strong>la</strong>s situaciones y <strong>la</strong>s manipu<strong>la</strong>ciones pued<strong>en</strong> funcionar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

como mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas operaciones matemáticas básicas. Las<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> tales operaciones físicas pued<strong>en</strong> p<strong>la</strong>usiblem<strong>en</strong>te<br />

pres<strong>en</strong>tarse como <strong>la</strong> base empírica <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático. Las<br />

i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Mill apuntan hacia una <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas basada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong>l alumno.” (p. 253-255)<br />

Para los partidarios actuales <strong>de</strong>l empirismo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

(Tymoczko, Kitcher y Maddy), <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proposiciones<br />

matemáticas se fundam<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> último término, <strong>en</strong> nuestras<br />

percepciones s<strong>en</strong>soriales y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralizaciones inductivas a partir <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong>s. Por ejemplo, para Tymoczko (1991) <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>s matemáticas<br />

<strong>de</strong> nivel medio son conocidas <strong>de</strong>l mismo modo que <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> nivel medio, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestros<br />

s<strong>en</strong>tidos. Los axiomas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas son<br />

conocidos inductivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> su efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

verda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nivel medio.<br />

Así, <strong>la</strong> perspectiva empirista lleva a suponer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

tipo <strong>de</strong> intuición difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> intuición p<strong>la</strong>tónica o a <strong>la</strong> que propon<strong>en</strong><br />

los intuicionistas, nos referimos a una intuición s<strong>en</strong>sible que se basa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestros s<strong>en</strong>tidos. L<strong>la</strong>maremos perspectiva<br />

empirista a esta manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> intuición.<br />

3.2. LA INTUICIÓN EN LA PSICOLOGÍA GENÉTICA<br />

Piaget consi<strong>de</strong>ra varias posibles dicotomías sobre <strong>la</strong> intuición. La<br />

primera que com<strong>en</strong>taremos es <strong>de</strong> tipo diacrónico. Piaget <strong>en</strong> su famosa<br />

obra Seis estudios <strong>de</strong> psicología (1992) distingue <strong>en</strong>tre intuición<br />

primaria y articu<strong>la</strong>da y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciona, sobre todo, con el paso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

etapa preoperatoria a <strong>la</strong> operatoria.<br />

Piaget, <strong>en</strong> su teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas, consi<strong>de</strong>ra que todas <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n ciertas estructuras, siempre que mant<strong>en</strong>gan una<br />

61


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

re<strong>la</strong>ción normal con el medio físico y social. La i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral es que<br />

<strong>la</strong>s personas están conformadas biológicam<strong>en</strong>te para interre<strong>la</strong>cionarse<br />

con su <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> unas maneras <strong>de</strong>terminadas y, a medida que se va<br />

produci<strong>en</strong>do esta interre<strong>la</strong>ción se va formando una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

estructuras <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to cada vez más complejas. Para c<strong>la</strong>sificar<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes estructuras (s<strong>en</strong>somotriz, preoperatoria, operatoria y<br />

formal) Piaget utiliza <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada el concepto <strong>de</strong> operación. <strong>Un</strong>a<br />

operación no es más que una acción interiorizada reversible. Piaget<br />

llegó a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que hay épocas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los niños pi<strong>en</strong>san<br />

<strong>de</strong> manera operatoria y épocas <strong>en</strong> que no.<br />

La etapa preoperatoria iría <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los dos hasta los seis años<br />

aproximadam<strong>en</strong>te y es una etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los niños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tarse acciones, pero no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>shacer<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te y volver atrás. Esta limitación les lleva a<br />

aceptar <strong>la</strong>s cosas tal como se les pres<strong>en</strong>tan, más fácilm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que<br />

lo hac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas adultas. En cambio, los adultos, ante <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> capacidad <strong>de</strong> hacer y <strong>de</strong>shacer acciones<br />

m<strong>en</strong>tales que les permit<strong>en</strong> re<strong>la</strong>tivizar aquello que percib<strong>en</strong>; pero los<br />

niños, que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reversibilidad, están mucho<br />

más condicionados por <strong>la</strong> percepción que <strong>la</strong>s persones mayores. Piaget<br />

ilustra este predominio <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to perceptivo y esta incapacidad<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> forma reversible con unos estudios sobre <strong>la</strong> conservación<br />

y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación.<br />

La intuición juega un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas<br />

<strong>de</strong> Piaget, <strong>en</strong> concreto <strong>la</strong> intuición resulta básica para convertir <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>en</strong> operaciones. En <strong>la</strong> etapa preoperatoria, el niño suple <strong>la</strong><br />

lógica por <strong>la</strong> intuición, simple interiorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones y los<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es repres<strong>en</strong>tativas y <strong>de</strong> "experi<strong>en</strong>cias<br />

m<strong>en</strong>tales", que por tanto prolongan los esquemas s<strong>en</strong>so-motrices sin<br />

coordinación propiam<strong>en</strong>te racional. La intuición se basa más <strong>en</strong> lo<br />

perceptible que <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica: por ejemplo, para un niño <strong>de</strong> este<br />

periodo, una hilera <strong>de</strong> 10 fichas rojas y una hilera <strong>de</strong> 12 fichas azules,<br />

ambas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma longitud, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma cantidad <strong>de</strong> fichas,<br />

porque ati<strong>en</strong><strong>de</strong> al efecto óptico global, no a <strong>la</strong>s distancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fichas<br />

<strong>en</strong>tre sí. Cronológicam<strong>en</strong>te, primero aparece <strong>la</strong> intuición primaria,<br />

luego <strong>la</strong> intuición articu<strong>la</strong>da (y finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> operación, pero esto es<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los siete años). La intuición primaria es simplem<strong>en</strong>te una<br />

acción s<strong>en</strong>so-motriz convertida <strong>en</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, es rígida e<br />

irreversible. La intuición articu<strong>la</strong>da sigue si<strong>en</strong>do irreversible, pero<br />

62


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja que el niño pue<strong>de</strong> prever consecu<strong>en</strong>cias y reconstruir<br />

estados anteriores:<br />

El análisis <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> hechos ha <strong>de</strong>mostrado ser<br />

<strong>de</strong>cisivo: hasta los siete años el niño sigue si<strong>en</strong>do prelógico,<br />

y suple <strong>la</strong> lógica por el mecanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición, simple<br />

interiorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones y los movimi<strong>en</strong>tos bajo<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es repres<strong>en</strong>tativas y <strong>de</strong> "experi<strong>en</strong>cias<br />

m<strong>en</strong>tales", que prolongan <strong>de</strong> este modo los esquemas<br />

s<strong>en</strong>sorio-motores sin coordinación propiam<strong>en</strong>te racional.<br />

(…) ¿En qué consist<strong>en</strong> pues estas intuiciones elem<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> correspond<strong>en</strong>cia espacial u óptica, <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> directo A<br />

B C o <strong>de</strong>l a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntami<strong>en</strong>to? Se trata, simplem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />

esquemas s<strong>en</strong>sorio-motores, aunque traspuestos o<br />

interiorizados <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>taciones. Se trata <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es o<br />

simu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> lo real, a medio camino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia efectiva y <strong>la</strong> "experi<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal", y no son aún<br />

operaciones lógicas g<strong>en</strong>eralizables y combinables <strong>en</strong>tre sí.<br />

¿De qué carec<strong>en</strong> estas intuiciones para ser operatorias y<br />

transformarse, <strong>de</strong> esta forma, <strong>en</strong> un sistema lógico? Les<br />

falta, simplem<strong>en</strong>te, prolongar <strong>en</strong> ambos s<strong>en</strong>tidos <strong>la</strong> acción<br />

ya conocida por el sujeto <strong>de</strong> forma tal que se hagan móviles<br />

y reversibles. Lo característico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intuiciones primarias<br />

es, <strong>en</strong> efecto, el ser rígidas e irreversibles: estas intuiciones<br />

son comparables a esquemas perceptivos y a actos<br />

habituales, que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> bloque y no pued<strong>en</strong> alterarse.<br />

Todo hábito es, <strong>en</strong> efecto, irreversible: por ejemplo, se<br />

escribe <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha y se requeriría un nuevo<br />

apr<strong>en</strong>dizaje para hacerlo <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha a izquierda (y viceversa<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> árabes e israelitas). Lo mismo suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s<br />

percepciones, que sigu<strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, y con los<br />

actos <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia s<strong>en</strong>sorio-motriz que, también, ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

hacia un objetivo y no retroced<strong>en</strong> (excepto <strong>en</strong> algunos<br />

privilegiados). Así pues, es totalm<strong>en</strong>te normal que el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño empiece por ser irreversible y que, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r, cuando este p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to interioriza<br />

percepciones o movimi<strong>en</strong>tos bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

m<strong>en</strong>tales, éstos sean poco móviles y poco reversibles. La<br />

intuición primaria no es, por tanto, más que un esquema<br />

s<strong>en</strong>sorio-motor transpuesto <strong>en</strong> acto <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, y este<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to hereda naturalm<strong>en</strong>te sus caracteres. Pero estos<br />

últimos constituy<strong>en</strong> una adquisición positiva, y bastará con<br />

prolongar esta acción interiorizada <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

movilidad reversible para transformar<strong>la</strong> <strong>en</strong> "operación".<br />

63


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

La intuición articu<strong>la</strong>da avanza, efectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> esa<br />

dirección. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> intuición primaria no es más que<br />

una acción global <strong>la</strong> intuición articu<strong>la</strong>da <strong>la</strong> supera <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

doble dirección <strong>de</strong> una anticipación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

esta acción y <strong>de</strong> una reconstitución <strong>de</strong> los estados<br />

anteriores. Sin duda aún sigue si<strong>en</strong>do irreversible: basta con<br />

<strong>de</strong>sbaratar una correspond<strong>en</strong>cia óptica para que el niño no<br />

pueda volver a colocar los elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> su ord<strong>en</strong> primitivo;<br />

basta con efectuar un giro <strong>de</strong>l tubo para que el ord<strong>en</strong><br />

inverso sea incompr<strong>en</strong>sible para el sujeto, etc. Pero este<br />

inicio <strong>de</strong> anticipación y <strong>de</strong> reconstitución preludia <strong>la</strong><br />

reversibilidad puesto que constituye una regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

intuiciones iniciales y esta regu<strong>la</strong>ción anuncia <strong>la</strong>s<br />

operaciones. La intuición articu<strong>la</strong>da es, pues, susceptible <strong>de</strong><br />

alcanzar un nivel <strong>de</strong> equilibrio más estable y más móvil<br />

simultáneam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> acción s<strong>en</strong>sorio-motriz, y esto<br />

constituye un progreso <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to característico <strong>de</strong><br />

esta fase sobre <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia que prece<strong>de</strong> al l<strong>en</strong>guaje.<br />

Comparada con <strong>la</strong> lógica <strong>la</strong> intuición se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, por<br />

tanto, <strong>en</strong> un equilibrio m<strong>en</strong>os estable por carecer <strong>de</strong><br />

reversibilidad, pero comparada con los actos preverbales es,<br />

sin duda, una evid<strong>en</strong>te conquista. (Piaget, 1992, pp. 44-48)<br />

En un estudio más amplio sobre <strong>la</strong> intuición (Piaget y Beth,<br />

1980), Piaget reflexiona sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre evid<strong>en</strong>cia, intuición<br />

e inv<strong>en</strong>ción y afirma que <strong>la</strong> intuición matemática es muy difícil <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r para un psicólogo: “No hay nada más difícil <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

para un psicólogo que lo que los matemáticos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> por intuición<br />

(o bi<strong>en</strong>, por intuiciones, ya que distingu<strong>en</strong> múltiples formas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>)”<br />

(Piaget y Beth, 1980, p. 232). Sus principales conclusiones <strong>en</strong> el<br />

capítulo 9 <strong>de</strong> este libro son:<br />

1) No hay rasgo positivo común a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos a<br />

los que los matemáticos califican <strong>de</strong> “intuitivos”, pues <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

amplio, el término intuición cubre sin más todo lo que no esté<br />

formalizado y por ello es imposible construir una teoría psicológica<br />

coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to intuitivo.<br />

Se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas<br />

a) ¿En qué difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> intuición: por<br />

características diacrónicas (= g<strong>en</strong>éticas), por sincrónicas o por<br />

ambas? Dicho <strong>de</strong> otro modo, tal intuición ¿es característica <strong>de</strong> un<br />

número limitado <strong>de</strong> estadios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y, por tanto, <strong>de</strong> un<br />

64


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

número limitado <strong>de</strong> niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

(percepción, operaciones concretas, etc.) o constituye una función<br />

g<strong>en</strong>eral que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre a todos los niveles y que pase por sus<br />

propios estadios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo?<br />

b) ¿Qué marcha manifiesta <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo:<br />

progresiva o por el contrario, regresiva? ¿Asistimos también a un<br />

progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición o <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> sus varieda<strong>de</strong>s, ya sea<br />

progreso <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sión o <strong>en</strong> afinami<strong>en</strong>to cualitativo? O, al revés,<br />

¿No asistimos, o bi<strong>en</strong> a una disgregación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intuiciones <strong>en</strong><br />

fiscalizaciones experim<strong>en</strong>tales, por una parte, y <strong>de</strong>ductivas por<br />

otra, o a una reducción gradual <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición?<br />

Afirma que es imposible respon<strong>de</strong>r a el<strong>la</strong>s si no se empieza por<br />

c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s distintas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> “intuición”, no at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su<br />

cont<strong>en</strong>ido (tiempo, espacio, número, etc.) sino a su estructura.<br />

Piaget expone <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dicotomías:<br />

Primeram<strong>en</strong>te, distingue <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s intuiciones empíricas y <strong>la</strong>s<br />

intuiciones operatorias. Las primeras aparec<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te y son<br />

re<strong>la</strong>tivas a propieda<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong> los objetos o a propieda<strong>de</strong>s<br />

psicológicas que proporciona <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia introspectiva que se va<br />

vivi<strong>en</strong>do (por ejemplo, intuición <strong>de</strong>l peso) y <strong>la</strong>s segundas están<br />

vincu<strong>la</strong>das a acciones u operaciones (por ejemplo, intuiciones <strong>de</strong>l<br />

ord<strong>en</strong>, el <strong>en</strong>cajami<strong>en</strong>to sucesivo, <strong>la</strong> correspond<strong>en</strong>cia término a término).<br />

Las intuiciones operatorias – que para Piaget son <strong>la</strong>s únicas que<br />

ofrec<strong>en</strong> interés <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista matemático – están sujetas a<br />

una segunda dicotomía: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s intuiciones geométricas y <strong>la</strong>s no<br />

geométricas. Las primeras son <strong>la</strong>s que están “acompañadas <strong>de</strong> una<br />

repres<strong>en</strong>tación por imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> naturaleza homogénea a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

operaciones <strong>en</strong> juego” y <strong>la</strong>s segundas son <strong>la</strong>s que no pose<strong>en</strong><br />

semejante propiedad (“operaciones que vers<strong>en</strong> sobre objetos<br />

discretos”).<br />

Consi<strong>de</strong>rando que cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición geométrica se<br />

suele p<strong>en</strong>sar más <strong>en</strong> su carácter imaginatorio que <strong>en</strong> su aspecto<br />

operatorio, Piaget introduce una nueva distinción d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

intuiciones operatorias: por una parte <strong>la</strong> intuición simbolizante (o<br />

intuición por imág<strong>en</strong>es) y por otra, <strong>la</strong> intuición operatoria <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tido estricto (que por lo tanto, no se refiere a lo simbolizado).<br />

2) Si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s distinciones anteriores <strong>de</strong> índole sincrónica, Piaget nos<br />

recuerda algunas distinciones diacrónicas (g<strong>en</strong>éticas), ya que cada<br />

65


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías anteriores pres<strong>en</strong>ta sus propias leyes <strong>de</strong><br />

evolución.<br />

a) Las intuiciones empíricas evolucionan <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los<br />

progresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación.<br />

b) Las intuiciones operatorias <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto compet<strong>en</strong> a los<br />

mecanismos mismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia, y pasan por tres gran<strong>de</strong>s<br />

estadios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: intuiciones vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> acción material<br />

<strong>en</strong> los objetos, luego a <strong>la</strong> acción interiorizada <strong>en</strong> operaciones (pero<br />

todavía aplicable a los objetos), y por fin a operaciones<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> toda posible acción.<br />

c) Las intuiciones simbolizantes evolucionan <strong>de</strong> manera<br />

subordinada a <strong>la</strong>s operatorias <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, que son <strong>la</strong>s<br />

únicas que confier<strong>en</strong> movilidad y a<strong>de</strong>cuación re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong>s<br />

imág<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s espaciales.<br />

3) En cuanto al papel propiam<strong>en</strong>te cognoscitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición, nos<br />

dice que aun cuando es efectivo a todos los niveles y se manti<strong>en</strong>e<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción, disminuye (<strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tido re<strong>la</strong>tivo) a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo: <strong>la</strong>s intuiciones empíricas<br />

ced<strong>en</strong> el paso o se somet<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación<br />

estricta; <strong>la</strong>s simbolizantes se subordinan cada vez más a <strong>la</strong>s<br />

intuiciones operatorias <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto. Afirma que éstas, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un <strong>de</strong>sarrollo ilimitado, gracias al mecanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> “abstracción<br />

reflexiva” y que lo propio <strong>de</strong> ésta es afinar incesantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

técnicas <strong>de</strong>ductivas <strong>de</strong> acuerdo con un doble proceso,<br />

simultáneam<strong>en</strong>te progresivo y retroactivo; “<strong>de</strong> don<strong>de</strong> proce<strong>de</strong> una<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia interna a <strong>la</strong> formalización que, pese a que jamás pueda<br />

cortar todo contacto con sus raíces intuitivas, limita cada vez más<br />

el dominio propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición (<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

operatorio no formalizado)”.<br />

3.3. LA INTUICIÓN EN LA DIDÁCTICA DE LAS<br />

MATEMÁTICAS<br />

Las re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong> formalización y el <strong>rigor</strong> han<br />

sido y son motivo <strong>de</strong> estudios y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> educación<br />

matemática. T<strong>en</strong>emos, por ejemplo, el libro Conflicts betwe<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eralization, <strong>rigor</strong> and intuition. Number concepts un<strong>de</strong>rlying the<br />

<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of analysis in 17th-19th c<strong>en</strong>tury France and Germany<br />

(Schubring, 2005); <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>aria Intuition and <strong>rigor</strong> in<br />

66


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

mathematics education, anunciada para el “Symposium on the<br />

Occasion of the 100th Anniversary of ICMI” que se celebrará <strong>en</strong><br />

Roma <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong>l 2008; <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tall com<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el<br />

primer capítulo (2006) y, <strong>en</strong>tre otros, los artículos <strong>de</strong> Cohn (1995),<br />

Farmaki y Paschos (2005); Tall (2001); Roldán y Crobeiro (2001). En<br />

el último artículo citado, <strong>la</strong>s autoras afirman que “hacer matemática<br />

significa <strong>en</strong>tonces intuir y formalizar. De modo que intuición y<br />

formalización son conceptos indisolublem<strong>en</strong>te unidos, si<strong>en</strong>do así que<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> matemáticas significa a <strong>la</strong> vez <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>tizar dicha capacidad, para po<strong>de</strong>r formalizar los<br />

resultados” (Pág. 135).<br />

3.3.1. La intuición según Fischbein<br />

Con re<strong>la</strong>ción al papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición hay que <strong>de</strong>stacar que Efraim<br />

Fischbein nos ha legado un <strong>en</strong>foque original hacia los <strong>problemas</strong><br />

educativos c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> esta compleja noción (Fischbein, 1990, 1993a<br />

y 1993b, 1994, 1998). Las i<strong>de</strong>as fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> su obra están<br />

cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> su libro "Intuition in Sci<strong>en</strong>ce and Mathematics" (1994),<br />

don<strong>de</strong> se esboza una "teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición" que se ofrece a <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>de</strong> investigadores como una herrami<strong>en</strong>ta útil para <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>en</strong> educación.<br />

Fischbein (1994) formu<strong>la</strong> una teoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

intuición y analiza el rol es<strong>en</strong>cial que ésta juega <strong>en</strong> los procesos<br />

matemáticos y ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> los alumnos. En su obra, (Fischbein,<br />

1994), consi<strong>de</strong>ra el término “intuición” como equival<strong>en</strong>te a<br />

conocimi<strong>en</strong>to intuitivo. “…in other terms not as a source, not as a<br />

method, but, rather, as a type of cognition.” (p. 13). Ac<strong>la</strong>ra que no<br />

<strong>de</strong>be confundirse intuir con percibir, afirmando que lo segundo es una<br />

cognición inmediata, mi<strong>en</strong>tras que intuir va más lejos <strong>de</strong> los hechos<br />

dados, implica una extrapo<strong>la</strong>ción más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

directam<strong>en</strong>te accesible, y da como ejemplo ilustrativo que se percibe<br />

que dos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recta que se intersecan <strong>de</strong>terminan dos pares <strong>de</strong><br />

ángulos opuestos <strong>de</strong> igual medida, pero se intuye que al intersecarse<br />

dos rectas cualesquiera quedan <strong>de</strong>terminados dos pares <strong>de</strong> ángulos <strong>de</strong><br />

igual medida. Se está aceptando intuitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> propiedad g<strong>en</strong>eral.<br />

En una <strong>de</strong>finición preliminar, establece que<br />

“…intuitive cognition is characterized by self evid<strong>en</strong>ce,<br />

extrapo<strong>la</strong>tiv<strong>en</strong>ess, coerciv<strong>en</strong>ess and globality.”<br />

(p. 14)<br />

67


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intuiciones<br />

Fischbein c<strong>la</strong>sifica <strong>la</strong>s intuiciones <strong>de</strong> dos maneras: una según sus<br />

funciones y otra según sus oríg<strong>en</strong>es. Ac<strong>la</strong>ra que <strong>la</strong>s distinciones que<br />

hace no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse como absolutas.<br />

Según sus funciones<br />

a) Intuiciones <strong>de</strong> afirmación: Son repres<strong>en</strong>taciones o interpretaciones<br />

<strong>de</strong> varios hechos aceptados como verda<strong>de</strong>ros, autoevid<strong>en</strong>tes y<br />

autoconsist<strong>en</strong>tes. (“Dos puntos <strong>de</strong>terminan una recta”)<br />

Éstas, a su vez, pued<strong>en</strong> ser<br />

• Semánticas (referidas al significado <strong>de</strong> un concepto; por<br />

ejemplo significados intuitivos <strong>de</strong> recta, punto, fuerza);<br />

• Re<strong>la</strong>cionales (expresadas <strong>en</strong> proposiciones apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

autoevid<strong>en</strong>tes o autoconsist<strong>en</strong>tes; por ejemplo, “el todo es<br />

mayor que cualquiera <strong>de</strong> sus partes”); o<br />

• Infer<strong>en</strong>ciales (infer<strong>en</strong>cias lógicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

premisas y <strong>la</strong> conclusión se aceptan como autoevid<strong>en</strong>tes).<br />

Pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una estructura inductiva o <strong>de</strong>ductiva; por ejemplo,<br />

<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eralizaciones que se hac<strong>en</strong> al afirmar que toda una<br />

categoría <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos cumple una propiedad luego <strong>de</strong> observar<br />

que cierto número <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos cumple tal propiedad. El<br />

sigui<strong>en</strong>te es un ejemplo <strong>de</strong>ductivo dado por Poincaré (1920,<br />

p.19) “si <strong>en</strong> una recta el punto C está <strong>en</strong>tre los puntos A y B, y<br />

el punto D está <strong>en</strong>tre A y C, <strong>en</strong>tonces D está <strong>en</strong>tre A y B”).<br />

Otra manera <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s intuiciones <strong>de</strong> afirmación es<br />

consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong>s<br />

- básicas (repres<strong>en</strong>taciones e interpretaciones que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

naturalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su niñez, y que son<br />

compartidas por todos los miembros <strong>de</strong> cierta cultura; por ejemplo<br />

<strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l espacio, <strong>de</strong>l tiempo; <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> causalidad)<br />

- individuales (repres<strong>en</strong>taciones o interpretaciones personales,<br />

re<strong>la</strong>cionadas a su vida, a su actividad y sus propias experi<strong>en</strong>cias.)<br />

b) Intuiciones <strong>de</strong> conjetura: Son suposiciones, asociadas con <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> certeza, acerca <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos futuros, acerca <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os. Hay intuiciones <strong>de</strong> conjetura <strong>de</strong><br />

legos y <strong>de</strong> expertos. Fischbein consi<strong>de</strong>ra que estas intuiciones son<br />

<strong>de</strong> importancia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> toda actividad profesional.<br />

68


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

c) Intuiciones <strong>de</strong> anticipación: También son suposiciones, pero son <strong>la</strong>s<br />

que se refier<strong>en</strong> explícitam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong>. Repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> visión preliminar y global <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución<br />

<strong>de</strong> un problema, que prece<strong>de</strong> a <strong>la</strong> solución analítica,<br />

completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da. “Durante el esfuerzo <strong>de</strong> solución<br />

mismo, el<strong>la</strong>s (<strong>la</strong>s intuiciones <strong>de</strong> anticipación) pued<strong>en</strong> aparecer,<br />

subjetivam<strong>en</strong>te, como mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> iluminación, como verda<strong>de</strong>s<br />

ciertas, evid<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>finitivas, globalm<strong>en</strong>te captadas” (p. 62) A<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intuiciones <strong>de</strong> conjetura, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> anticipación<br />

repres<strong>en</strong>tan una fase <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> un problema,<br />

“mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s intuiciones <strong>de</strong> conjetura son, más o m<strong>en</strong>os,<br />

evaluaciones ad hoc y predicciones que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no se<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> una actividad sistemática <strong>de</strong> solución” (p. 61)<br />

d) Intuiciones <strong>de</strong> conclusión: Son <strong>la</strong>s que resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> una visión<br />

global y estructurada <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> un<br />

problema previam<strong>en</strong>te e<strong>la</strong>borado. Son <strong>la</strong>s que añad<strong>en</strong> a <strong>la</strong> solución<br />

analítica formal una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> intrínseca certeza directa.<br />

Según sus oríg<strong>en</strong>es:<br />

a) Intuiciones primarias: Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> cada individuo como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus propias experi<strong>en</strong>cias personales,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cualquier instrucción sistemática.<br />

A su vez éstas pued<strong>en</strong> ser:<br />

• Preoperacionales: Las que están basadas <strong>en</strong> configuraciones.<br />

Por intuición preoperacional un niño <strong>de</strong> 4 ó 5 años afirmaría<br />

que <strong>en</strong> una fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> 7 caramelos hay más caramelos que <strong>en</strong> una<br />

fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> 8 caramelos, si <strong>la</strong> primera es más <strong>la</strong>rga que <strong>la</strong> segunda.<br />

• Operacionales: Las que están basadas <strong>en</strong> estructuras operacionales.<br />

Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n durante el período <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones concretas<br />

(etapa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>finida por Piaget) y permanec<strong>en</strong> como<br />

adquisición estable por toda <strong>la</strong> vida. Permanec<strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te<br />

inalterables, aunque pued<strong>en</strong> ganar <strong>en</strong> precisión y c<strong>la</strong>ridad como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s formales.<br />

b) Intuiciones secundarias: Son <strong>la</strong>s que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un orig<strong>en</strong> natural, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia normal <strong>de</strong> una persona cualquiera, sino que surg<strong>en</strong> por<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instrucciones sistemáticas, <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> conceptos,<br />

propieda<strong>de</strong>s o resultados y <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>tos más avanzados. Son <strong>la</strong>s<br />

69


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

que Félix Klein 1 d<strong>en</strong>omina “intuiciones refinadas”. Ejemplos <strong>de</strong><br />

éstas son <strong>la</strong> intuición <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> más <strong>de</strong> tres dim<strong>en</strong>siones y <strong>la</strong><br />

equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un conjunto infinito y un subconjunto propio <strong>de</strong> él.<br />

Fischbein afirma que “<strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> intuiciones secundarias<br />

implica asumir que se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevas intuiciones con<br />

raíces no naturales” (p. 68) y más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte cita a Patrick Suppes,<br />

refiriéndose a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r intuiciones para<br />

<strong>en</strong>contrar y dar <strong>de</strong>mostraciones matemáticas:<br />

Put in another way, what I am saying is that I consi<strong>de</strong>r<br />

it just as necessary to train the intuition for finding and<br />

writing mathematical proofs as to teach intuitive<br />

knowledge of geometry or of real number system<br />

(Suppes, 1966, p. 70)<br />

3.3.2. La teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s intuitivas<br />

Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> intuición también pue<strong>de</strong><br />

conducir a conclusiones incorrectas y que hay investigaciones al<br />

respecto. Algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> Stavy y Tirosh,<br />

1996 y 2000; Tirosh, Stavy y Tsamir, 2001; Tsamir, Tirosh, Stavy, y<br />

Ron<strong>en</strong>, 2002; Babai, Levyadun, Stavy y Tirosh, 2006; y Stavy, Babai,<br />

Tsamir, Tirosh, Fou-Lai Lin y Macrobbie, 2006. Estos investigadores<br />

están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una teoría sobre reg<strong>la</strong>s intuitivas. Ellos, basados<br />

<strong>en</strong> sus observaciones a <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> niños, <strong>de</strong> diversas eda<strong>de</strong>s y<br />

lugares, a tareas <strong>de</strong> física, química, biología, y matemáticas han<br />

id<strong>en</strong>tificado tres reg<strong>la</strong>s intuitivas que <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominan:<br />

• más A – más B,<br />

• misma A – misma B, y<br />

• todo pue<strong>de</strong> ser dividido inacabablem<strong>en</strong>te<br />

y afirman que muchas respuestas incorrectas están re<strong>la</strong>cionadas con el<strong>la</strong>s.<br />

We c<strong>la</strong>im that many common incorrect responses to<br />

mathematics and sci<strong>en</strong>tific tasks can be interpreted as<br />

evolving from a small number of intuitive rules, which are<br />

activated by specific external task features. We regard these<br />

types of responses as intuitive because problem solvers oft<strong>en</strong><br />

view them as self-evid<strong>en</strong>t (i.e., they perceive their responses as<br />

being true and in need of no further justification). (Stavy et al,<br />

2006, p. 418)<br />

1 Confér<strong>en</strong>ces sur les mathématiques, Confér<strong>en</strong>ce VI, A Hermann, Librairie Sci<strong>en</strong>tifique, Paris, 1898<br />

70


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

A modo <strong>de</strong> ilustración sobre <strong>la</strong> primera reg<strong>la</strong>, resumimos un<br />

ejemplo que los autores com<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> el citado artículo:<br />

Cuando a niños <strong>de</strong> 14 a 15 años se les muestra un gráfico como el<br />

que se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 3.2 a, un altísimo porc<strong>en</strong>taje sosti<strong>en</strong>e que<br />

los ángulos α y β son iguales; sin embargo, cuando se les pres<strong>en</strong>ta un<br />

gráfico como el que se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 3.2 b, un alto porc<strong>en</strong>taje<br />

afirma que β es mayor que α, influ<strong>en</strong>ciado por <strong>la</strong> mayor longitud <strong>de</strong><br />

los segm<strong>en</strong>tos que forman β<br />

Figura 3.2a Figura 3.2b<br />

This judgm<strong>en</strong>t exemplifies the effect of the rule more A – more<br />

B on stud<strong>en</strong>ts’ responses. In this case the differ<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong><br />

the two angles in quantity A (the perceived l<strong>en</strong>gth of the arms)<br />

affected stud<strong>en</strong>ts’ judgm<strong>en</strong>t of quantity B (the size of angles α<br />

and β).<br />

The increase in the correct responses in the higher<br />

gra<strong>de</strong>s probably reflects the impact of specific<br />

instruction re<strong>la</strong>ted to angles.<br />

(Stavy et al, 2006, p 420)<br />

Otros ejemplos trabajados <strong>en</strong> sus investigaciones son <strong>la</strong>s<br />

afirmaciones <strong>de</strong> que una persona, digamos María, ahorra más que otra,<br />

digamos Tomás, si se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> información <strong>de</strong> que María ahorra 20%<br />

<strong>de</strong> su sa<strong>la</strong>rio y Tomás ahorra 15% <strong>de</strong> su sa<strong>la</strong>rio. Este sería otro caso <strong>en</strong><br />

el que se cumple <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> intuitiva “Más A (porc<strong>en</strong>taje) – más B<br />

(dinero)”.<br />

Los autores hac<strong>en</strong> notar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> hacer más<br />

observaciones <strong>en</strong> diversos lugares y contextos culturales, antes <strong>de</strong><br />

afirmar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z universal <strong>de</strong> estas reg<strong>la</strong>s intuitivas.<br />

71


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

3.3.3 Otras maneras <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> intuición<br />

De una manera m<strong>en</strong>os sistematizada que <strong>en</strong> los trabajos m<strong>en</strong>cionados<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> educación matemática, algunas maneras<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> intuición han sido <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1) <strong>la</strong> intuición es algo opuesto a lo riguroso<br />

2) lo intuitivo es visual<br />

3) <strong>la</strong> intuición es algo que nos permite conocer <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> algo sin<br />

necesitar <strong>de</strong>mostración alguna<br />

4) <strong>la</strong> intuición nos da una perspectiva holística o integradora<br />

(<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como contrario a <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do o analítico).<br />

<strong>Un</strong> punto <strong>de</strong> vista sobre <strong>la</strong> intuición que pue<strong>de</strong> alcanzar un alto grado<br />

<strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so es el sigui<strong>en</strong>te: una intuición es una i<strong>de</strong>a que posee dos<br />

propieda<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales<br />

(a) inmediatez (evid<strong>en</strong>cia intrínseca) y<br />

(b) certeza (sin necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración).<br />

La intuición nos hace s<strong>en</strong>tir seguros <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> lo que afirmamos<br />

y hace que consi<strong>de</strong>remos innecesaria su <strong>de</strong>mostración rigurosa. Esta<br />

i<strong>de</strong>a está expresada <strong>en</strong> Fischbein (1994) cuando dice:<br />

Intuition is a special type of cognition characterized by<br />

self-evid<strong>en</strong>ce and immediacy: an intuitive cognition<br />

appears subjectively to the individual as directly<br />

acceptable, without the need for an extrinsic justification –<br />

a formal proof or empirical support. (p. 200)<br />

3.3.4. Tipos <strong>de</strong> intuiciones según el cont<strong>en</strong>ido<br />

En los apartados anteriores hemos consi<strong>de</strong>rado difer<strong>en</strong>tes<br />

c<strong>la</strong>sificaciones, por ejemplo, basándonos <strong>en</strong> un criterio filosófico,<br />

po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar tres tipos <strong>de</strong> intuición (p<strong>la</strong>tónica, intuicionista y<br />

empirista). Hay otra posible c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> intuición según<br />

el cont<strong>en</strong>ido matemático al cual se aplica. En <strong>la</strong> literatura sobre <strong>la</strong><br />

intuición matemática es habitual <strong>en</strong>contrar investigaciones, <strong>en</strong>tre<br />

otras, sobre<br />

72


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

(1) intuición numérica (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> neuropsicología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aritmética, p. e. Alonso y Fu<strong>en</strong>tes, 2001) 2 pero también <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas (p.e. Linchevski y Williams,<br />

1999; Raftopoulos, 2002; Giménez, 2006)<br />

(2) intuición geométrica (Piaget y Inhel<strong>de</strong>r, 1963; Tall,<br />

1991; Jones, 1998; Fujita, Jones y Yamamoto, 2004),<br />

(3) intuición <strong>de</strong>l infinito (Fischbein, Tirosh, y Hess. 1979;<br />

Monaghan, 2001; Tirosh, 1991; Turégano, 1996; Montoso y<br />

Scheuer, 2006; Tsamir y Tirosh, 2006),<br />

(4) intuición <strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad y combinatoria (Fischbein y<br />

Grossman, 1997a y 1997b; Fischbein y Schnarch, 1997;<br />

Vidakovic, Ber<strong>en</strong>son y Brandsma, 1998; Abrahamson y C<strong>en</strong>dak,<br />

2006).<br />

Con re<strong>la</strong>ción a este tipo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición, <strong>la</strong><br />

pregunta que nos hemos formu<strong>la</strong>do es: ¿Hay una “intuición<br />

optimizadora”, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> que se g<strong>en</strong>era y se aplica al buscar<br />

situaciones óptimas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria? Esta cuestión <strong>la</strong> tratamos <strong>en</strong> el<br />

apartado 3.5.<br />

3.4. RELACIÓN DE LA INTUICIÓN CON OTROS<br />

TÉRMINOS HABITUALES EN LA DIDÁCTICA DE LAS<br />

MATEMÁTICAS<br />

En este apartado pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos poner <strong>de</strong> manifiesto el aire <strong>de</strong> familia que<br />

<strong>la</strong> intuición comparte con otros instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to. Consi<strong>de</strong>ramos<br />

que hay dos gran<strong>de</strong>s tipos <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l término intuición. Hay un primer<br />

uso que es el que se hace <strong>en</strong> expresiones como “los axiomas son<br />

intuitivos”. Se trata <strong>de</strong> un uso, que metafóricam<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>maremos<br />

“canónico”, <strong>de</strong>l término intuición <strong>en</strong> el que los sinónimos que se pued<strong>en</strong><br />

utilizar prácticam<strong>en</strong>te nos dan <strong>la</strong> misma información que el término<br />

“intuitivo” (por ejemplo, evid<strong>en</strong>te, c<strong>la</strong>rivid<strong>en</strong>te, etc.). Ahora bi<strong>en</strong>, hay otros<br />

usos <strong>en</strong> los que el término intuitivo se pue<strong>de</strong> sustituir por otros términos que<br />

nos dan una información muy difer<strong>en</strong>te. Por ejemplo, hay casos <strong>en</strong> los que<br />

2 La intuición numérica, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad, suele aparecer <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas más como “s<strong>en</strong>tido numérico”. Este es el caso, por ejemplo, <strong>de</strong>l National Council<br />

of Teachers of Mathematics (NCTM, 1989).<br />

73


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

con intuitivo se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que se ha hecho una conjetura p<strong>la</strong>usible, o que<br />

se ha sido creativo, o bi<strong>en</strong> que se ha producido el insight (iluminación), etc.<br />

<strong>Un</strong> ejemplo ilustrativo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> intuición ti<strong>en</strong>e un “territorio<br />

compartido” con <strong>la</strong> creatividad lo t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> Poincaré<br />

<strong>en</strong> 1908, consi<strong>de</strong>rada como el int<strong>en</strong>to más famoso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> lo<br />

que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un matemático. Entre otras cosas, Poincaré<br />

(1963) sost<strong>en</strong>ía que <strong>la</strong> intuición <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> matemático que hace adivinar<br />

<strong>la</strong>s armonías y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones ocultas, no pue<strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a todo el<br />

mundo. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su discurso insistió <strong>en</strong> que sólo aquel que<br />

disponga <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>sibilidad estética especial pue<strong>de</strong> ser un verda<strong>de</strong>ro<br />

inv<strong>en</strong>tor. Según el autor, exist<strong>en</strong> diversos tipos <strong>de</strong> personas que:<br />

a) No poseerán este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>licado difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir, ni una<br />

fuerza <strong>de</strong> memoria y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo vulgar, por lo<br />

que serán incapaces <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s matemáticas un poco más<br />

elevadas. Esto ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te.<br />

b) No t<strong>en</strong>drán este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to más que <strong>en</strong> débil grado, pero estarán<br />

dotados <strong>de</strong> una memoria poco común y <strong>de</strong> una gran capacidad <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>de</strong> memoria los <strong>de</strong>talles unos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los<br />

otros, podrán compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s matemáticas y alguna vez aplicar<strong>la</strong>s,<br />

pero serán incapaces <strong>de</strong> crear. Así suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> algunas personas.<br />

c) Poseerán <strong>en</strong> un grado más o m<strong>en</strong>os elevado una intuición especial, y<br />

<strong>en</strong>tonces no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podrán compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s matemáticas aunque<br />

su memoria no t<strong>en</strong>ga nada <strong>de</strong> extraordinario, sino que podrán llegar<br />

a ser creativos y tratarán <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tar con más o m<strong>en</strong>os éxito, según<br />

que esta intuición esté <strong>en</strong> ellos más o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da. Esto<br />

pasa <strong>en</strong> unos pocos casos.<br />

Otro ejemplo, es el trabajo <strong>de</strong> Ervynck (1991). Este autor ha<br />

hecho una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad matemática y<br />

<strong>de</strong> cómo funciona. Parte <strong>de</strong> una observación <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> actividad matemática (como procedimi<strong>en</strong>to heurístico y<br />

registro <strong>de</strong> ejemplos <strong>de</strong> creatividad matemática) y <strong>de</strong>duce algunas<br />

características <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o creativo. Describe cinco ingredi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> creatividad matemática: el estudio, <strong>la</strong> intuición, <strong>la</strong> imaginación, <strong>la</strong><br />

inspiración y los resultados. El estudio consiste <strong>en</strong> el esfuerzo que se<br />

hace al familiarizarse con el problema, lo que crea <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te<br />

estructuras conceptuales sobre datos nuevos. A su vez, <strong>la</strong>s intuiciones<br />

pued<strong>en</strong> llevar a <strong>la</strong> imaginación y a <strong>la</strong> inspiración a que formul<strong>en</strong> los<br />

resultados requeridos, al principio <strong>de</strong> una forma imperfecta pero luego<br />

mejorada por reflexión <strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> formal <strong>de</strong>ductivo.<br />

74


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Ervynck hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r motivador <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad matemática<br />

que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, intuición, inspiración y<br />

g<strong>en</strong>eralización, como se resume <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>:<br />

Compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>Intuición</strong><br />

Inspiración<br />

G<strong>en</strong>eralización<br />

Capacidad <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>erar<br />

Profundización simultánea <strong>de</strong>l <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

Inspiración <strong>de</strong> un concepto<br />

Formación <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> un concepto<br />

Concepción <strong>de</strong> conjeturas p<strong>la</strong>usibles<br />

Imaginación<br />

Fantasía matemática<br />

Curiosidad<br />

Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nuevos conocimi<strong>en</strong>tos<br />

Revisión <strong>de</strong> los intereses<br />

Reord<strong>en</strong>ación<br />

Pre<strong>de</strong>cir lo que es importante <strong>en</strong> el futuro<br />

Habilidad para prever lo<br />

que será importante <strong>en</strong> el<br />

futuro<br />

Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />

esquemas actuales <strong>en</strong> un<br />

contexto más amplio<br />

CUADRO 3.1.<br />

El po<strong>de</strong>r motivador <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad matemática.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Ervynck (1991, pp. 47-48))<br />

Expansiva: amplía <strong>la</strong><br />

aplicabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría sin<br />

cambiar <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura cognitiva.<br />

Reconstructiva: requiere una<br />

reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

Queremos <strong>de</strong>stacar, por una parte, que <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong><br />

Ervynck sobre <strong>la</strong> creatividad se originan <strong>en</strong> lo que hemos l<strong>la</strong>mado<br />

contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, más <strong>en</strong> concreto <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>. Por otra parte, los indicadores que Ervynck<br />

propone para <strong>la</strong> intuición son ilustrativos <strong>de</strong> otro <strong>de</strong> los procesos con<br />

los que <strong>la</strong> intuición ti<strong>en</strong>e un territorio compartido, nos referimos a <strong>la</strong><br />

visualización. En efecto, cuando se propon<strong>en</strong> indicadores para <strong>la</strong><br />

intuición <strong>de</strong>l tipo “imaginación” <strong>en</strong>tramos <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> visualización y también <strong>en</strong> lo que aquí hemos l<strong>la</strong>mado perspectiva<br />

empirista sobre <strong>la</strong> intuición.<br />

Otro <strong>de</strong> los términos con los que <strong>la</strong> intuición ti<strong>en</strong>e un territorio<br />

compartido es el <strong>de</strong> “visualización”. En muchos casos, se usan como<br />

75


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

sinónimos. A título <strong>de</strong> ejemplo, sigue una pregunta formu<strong>la</strong>da por<br />

Duval <strong>en</strong> <strong>la</strong> que c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>mos observar este territorio<br />

compartido: “En estas condiciones, ¿qué po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> visualización o qué<br />

soporte intuitivo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s gráficas para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estudiantes?”<br />

(Duval, 2006, pp. 150-151).<br />

Actualm<strong>en</strong>te el papel que juegan <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es visuales y <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> visualización <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

matemáticos ha sido objeto <strong>de</strong> estudio por parte <strong>de</strong> investigadores<br />

proced<strong>en</strong>tes tanto <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología como <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas (Bettina y Katrin, 2006; Davis 1993;<br />

Dreyfus 1994; Duval, 2006; Fischbein 1993b; Guzmán, 1996;<br />

Zimmermann y Cunningham, 1991). Estos estudios se han realizado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> marcos teóricos difer<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> algunos casos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados y, <strong>en</strong><br />

nuestra opinión muestran que el proceso <strong>de</strong> visualización “comparte<br />

territorio” con <strong>la</strong> intuición ya que muchas veces se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

razonami<strong>en</strong>tos intuitivos como equival<strong>en</strong>te a razonami<strong>en</strong>tos visuales.<br />

En <strong>la</strong> figura sigui<strong>en</strong>te queremos repres<strong>en</strong>tar los dos usos<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l término intuición. En <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral hemos situado el<br />

uso canónico y <strong>en</strong> este caso una intuición es una i<strong>de</strong>a que posee dos<br />

propieda<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales (a) inmediatez (evid<strong>en</strong>cia intrínseca) y (b)<br />

certeza (sin necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración). En <strong>la</strong> parte que ro<strong>de</strong>a a este<br />

núcleo, hemos situado otros usos <strong>de</strong>l término intuición que<br />

“compart<strong>en</strong> territorio” con términos como visualización, formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> conjeturas, insight, creatividad, etc.<br />

Figura 3.3. Territorio compartido por <strong>la</strong> intuición con otros términos<br />

76


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

3.5. ¿EXISTE UNA INTUICIÓN OPTIMIZADORA?<br />

En el apartado 3.3 hemos visto cómo <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura sobre <strong>la</strong><br />

intuición matemática es habitual <strong>en</strong>contrar investigaciones, <strong>en</strong>tre otras,<br />

sobre <strong>la</strong> intuición numérica, <strong>la</strong> geométrica, <strong>de</strong>l infinito, <strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad<br />

y combinatoria, etc. Con re<strong>la</strong>ción a este tipo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición, <strong>la</strong> pregunta que nos hemos formu<strong>la</strong>do es: ¿Hay una intuición<br />

optimizadora, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> que se g<strong>en</strong>era y se aplica al buscar<br />

situaciones óptimas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria?<br />

Nuestra respuesta es que hay razones para suponer que sí y que<br />

esta intuición optimizadora ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong>, básicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> dos tipos<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias cotidianas. El primer tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong>e que ver<br />

con el hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, con frecu<strong>en</strong>cia estamos<br />

afrontando muchos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>; por ejemplo, buscamos<br />

el mejor camino para ir <strong>de</strong> un lugar a otro, (no necesariam<strong>en</strong>te el más<br />

corto), tratamos <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong> mejor elección al hacer una compra,<br />

buscamos <strong>la</strong> mejor ubicación cuando vamos a un cine o a un teatro,<br />

tratamos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar lo mejor posible, escogemos al mejor candidato (o<br />

al m<strong>en</strong>os malo) <strong>en</strong> una elección. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> estos<br />

casos usamos matemática formalizada para <strong>en</strong>contrar lo que nos<br />

proponemos, pues afrontamos los <strong>problemas</strong> con los criterios que nos<br />

dan <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> intuición, aunque no necesariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>contremos <strong>la</strong> solución óptima. Este tipo <strong>de</strong> situaciones conllevan una<br />

racionalidad optimizadora que busca <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> mejor solución a <strong>la</strong><br />

situación. Este tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias está re<strong>la</strong>cionada con expresiones<br />

popu<strong>la</strong>res como “<strong>la</strong> ley <strong>de</strong>l mínimo esfuerzo”.<br />

El segundo tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias están re<strong>la</strong>cionadas con el hecho <strong>de</strong><br />

que somos sujetos que experim<strong>en</strong>tamos sobre nosotros mismos cómo,<br />

con el paso <strong>de</strong>l tiempo, ciertas características vitales (por ejemplo, <strong>la</strong><br />

fortaleza física, <strong>la</strong> salud, etc.) van variando y pasan por mom<strong>en</strong>tos<br />

críticos (máximos o mínimos).<br />

Estos dos tipos <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias vitales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas son <strong>la</strong>s que nos<br />

dan razones para suponer que existe una “intuición optimizadora” (<strong>de</strong> tipo<br />

primario <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fischbein) que ti<strong>en</strong>e dos compon<strong>en</strong>tes: una<br />

intuición compr<strong>en</strong>siva y otra actuativa. Como justificaremos a<br />

continuación, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> intuición compr<strong>en</strong>siva como una<br />

proyección metafórica <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana,<br />

dicha proyección nos permite t<strong>en</strong>er una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lo que es un<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Por otra parte, como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong><br />

<strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> cotidianas adquirimos una práctica<br />

77


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

“optimizadora” que, <strong>en</strong> algunos individuos, pue<strong>de</strong> llegar al extremo <strong>de</strong> ser<br />

una intuición actuativa. Incluso, se podría consi<strong>de</strong>rar que esta intuición<br />

actuativa es <strong>en</strong> sí misma el resultado <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>l<br />

esfuerzo. En efecto, al aplicar un proceso recursivo al primer tipo <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias, es <strong>de</strong>cir al preguntarnos sobre cuál pue<strong>de</strong> ser el proceso que<br />

optimice el esfuerzo que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> racionalización optimizadora, <strong>la</strong><br />

respuesta a <strong>la</strong> que llegamos es que <strong>la</strong> intuición que nos da <strong>la</strong> solución<br />

óptima es óptima <strong>en</strong> dos s<strong>en</strong>tidos, por una parte nos da <strong>la</strong> solución óptima<br />

y por <strong>la</strong> otra economiza el esfuerzo necesario para hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> solución.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos, pues, que hay razones para conjeturar que existe<br />

una intuición optimizadora compr<strong>en</strong>siva, <strong>de</strong> tipo primario, que nos<br />

ayuda a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y que, <strong>en</strong> algunos<br />

individuos, pue<strong>de</strong> haber una intuición optimizadora actuativa que lleve<br />

a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> sin el predominio <strong>de</strong> caminos formales.<br />

3.5.1. La intuición optimizadora compr<strong>en</strong>siva como proyección<br />

metafórica<br />

La importancia que ti<strong>en</strong>e el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to metafórico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong> los objetos matemáticos es reconocida<br />

por una gran mayoría <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas y es el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> una nueva teoría sobre qué son <strong>la</strong>s<br />

matemáticas, propuesta por Lakoff y Núñez (2000) <strong>en</strong> su libro “Where<br />

mathematics comes from: How the embodied mind brings<br />

mathematics into being” . La nueva disciplina, l<strong>la</strong>mada por sus autores<br />

“ci<strong>en</strong>cia cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática” (Lakoff y Núñez, 2000; Núñez,<br />

2000), ti<strong>en</strong>e por objetivo estudiar, <strong>de</strong> manera empírica y<br />

multidisciplinar, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as matemáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas como una<br />

materia ci<strong>en</strong>tífica. Como bi<strong>en</strong> resum<strong>en</strong> Acevedo y Font (2004), “el<br />

núcleo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> esta teoría está basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e el<br />

cuerpo sobre <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> los re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>tes hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong><br />

lingüística cognitiva. Su tesis principal afirma que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras matemáticas que construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, y también <strong>la</strong>s<br />

que se construy<strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones, hay que buscarlo <strong>en</strong> los procesos<br />

cognoscitivos cotidianos, como son los esquemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es y el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to metafórico. Según estos autores, dichos procesos<br />

permit<strong>en</strong> explicar cómo <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los objetos matemáticos,<br />

tanto los personales como los institucionales, está sost<strong>en</strong>ida por <strong>la</strong><br />

manera <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse nuestro cuerpo con los objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

cotidiana” (p. 1)<br />

78


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Al igual que <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Piaget, esta teoría afirma que “<strong>la</strong>s<br />

matemáticas son el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia humana, pero no es el<br />

resultado <strong>de</strong> puras conv<strong>en</strong>ciones sociales, ya que por razones <strong>de</strong> tipo<br />

evolutivo todos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos los mismos mecanismos cognitivos <strong>de</strong><br />

los que surg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as matemáticas” (Font y Acevedo, 2003, p 407).<br />

La difer<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Piaget se da, sobre todo, <strong>en</strong> los<br />

mecanismos cognitivos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> ambas teorías. Si <strong>en</strong> Piaget<br />

(1992) <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición operatoria se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como un<br />

proceso <strong>de</strong> interiorización que convierte <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> una operación,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l “embodim<strong>en</strong>t” el mecanismo correspondi<strong>en</strong>te sería <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> esquemas <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es.<br />

Según Johnson (1991) para llegar al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to abstracto es<br />

necesario utilizar esquemas más básicos que <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />

experi<strong>en</strong>cia inmediata <strong>de</strong> nuestros cuerpos. Utilizamos estos esquemas<br />

básicos, d<strong>en</strong>ominados esquemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es para dar s<strong>en</strong>tido a<br />

nuestras experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> dominios abstractos mediante proyecciones<br />

metafóricas.<br />

Los esquemas se forman por influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

experi<strong>en</strong>cias corporales que el individuo experim<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> repetidas<br />

ocasiones. Algunas <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ciertos rasgos<br />

comunes que al abstraerse dan lugar a los esquemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es.<br />

En <strong>la</strong> figura sigui<strong>en</strong>te, adaptada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que usa Johnson (pp. 143-<br />

171), vemos un ejemplo <strong>de</strong> cómo difer<strong>en</strong>tes experi<strong>en</strong>cias corporales<br />

como andar <strong>en</strong> bicicleta, caminar sin caerse, etc. conforman el<br />

esquema <strong>de</strong> equilibrio. Dicho esquema, por su parte, se pue<strong>de</strong><br />

proyectar metafóricam<strong>en</strong>te para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r algunos aspectos <strong>de</strong> otros<br />

dominios, como por ejemplo el equilibrio psicológico, el equilibrio <strong>de</strong><br />

una obra <strong>de</strong> arte, etc.<br />

Figura. 3.4. Conformación y proyección metafórica <strong>de</strong>l esquema equilibrio.<br />

79


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

En este trabajo asumimos, <strong>de</strong> acuerdo con Lakoff y Núñez<br />

(2000) <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metáfora como <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

un dominio <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> otro. Asumimos que <strong>la</strong>s metáforas se<br />

caracterizan por crear una re<strong>la</strong>ción conceptual <strong>en</strong>tre un dominio <strong>de</strong><br />

partida y un dominio <strong>de</strong> llegada que permite proyectar propieda<strong>de</strong>s<br />

e infer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong> partida <strong>en</strong> el <strong>de</strong> llegada. En otras<br />

pa<strong>la</strong>bras, crean un cierto "isomorfismo" que permite que se<br />

tras<strong>la</strong>d<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> características y estructuras. Se ac<strong>la</strong>ra que<br />

<strong>la</strong>s metáforas sólo <strong>de</strong>jan ver un aspecto <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong> llegada que<br />

no <strong>en</strong>globa su totalidad; <strong>la</strong> metáfora nos sirve para mostrar el<br />

aspecto que <strong>de</strong>seamos evid<strong>en</strong>ciar, y ocultar otros aspectos, <strong>de</strong> los<br />

cuales muchas veces ni siquiera somos consci<strong>en</strong>tes. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

funciones que cumple <strong>la</strong> metáfora es <strong>la</strong> <strong>de</strong> conectar difer<strong>en</strong>tes<br />

s<strong>en</strong>tidos y, por tanto, ampliar el significado que ti<strong>en</strong>e para una<br />

persona un <strong>de</strong>terminado objeto matemático.<br />

Lakoff y Núñez (2000) distingu<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> metáforas<br />

conceptuales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s matemáticas<br />

• “Conectadas a tierra” (grounding): Son <strong>la</strong>s que basan nuestra<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as matemáticas <strong>en</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia<br />

cotidiana. Re<strong>la</strong>cionan un dominio <strong>de</strong> partida fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas con un dominio <strong>de</strong> llegada d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Por<br />

ejemplo: “Las categorías son cont<strong>en</strong>edores”, “los puntos son<br />

objetos”, “una función es una máquina”, etc. Estas metáforas<br />

sirv<strong>en</strong> para organizar un dominio <strong>de</strong> llegada matemático (por<br />

ejemplo <strong>la</strong>s categorías) a partir <strong>de</strong> lo que sabemos sobre un<br />

dominio <strong>de</strong> partida que está fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s (lo que sabemos<br />

sobre los cont<strong>en</strong>edores).<br />

• De <strong>en</strong><strong>la</strong>ce (linking): Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su dominio <strong>de</strong> partida y <strong>de</strong><br />

llegada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas matemáticas y nos permit<strong>en</strong><br />

conceptualizar un dominio matemático <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> otro<br />

dominio matemático. Por ejemplo, “los números reales son los<br />

puntos <strong>de</strong> una recta”, “<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> proporcionalidad<br />

directa son rectas que pasan por el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas”,<br />

etc. Las metáforas <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce ocurr<strong>en</strong> cuando una rama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas se usa para mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r otra.<br />

Lakoff y Núñez (2000) <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> su libro analizan<br />

cuatro metáforas básicas cuyo dominio <strong>de</strong> llegada es <strong>la</strong> aritmética,<br />

<strong>la</strong>s cuales son fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su teoría: (1)<br />

80


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

“Arithmetic is Object Collection”, (2) “Arithmetic is Object<br />

Construction”, (3) “The Measuring Stick Metaphor” y (4)<br />

“Arithmetic is motion along a path”. En estas cuatro metáforas<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar una aproximación a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

ord<strong>en</strong>, <strong>la</strong> cual es básica para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los conceptos <strong>de</strong> máximo y<br />

mínimo. A título <strong>de</strong> ejemplo, reproducimos (traduci<strong>en</strong>do) cómo<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> estos autores <strong>la</strong> metáfora “Arithmetic is Object<br />

Construction”:<br />

ARITMÉTICA ES CONSTRUCCIÓN DE OBJETOS<br />

Dominio Fu<strong>en</strong>te Dominio <strong>de</strong> llegada<br />

OBJETOS CONSTRUIDOS ARITMÉTICA<br />

Objetos (constituidos por unida<strong>de</strong>s) Números<br />

El objeto <strong>en</strong>tero más pequeño La unidad (uno)<br />

El tamaño <strong>de</strong>l objeto El tamaño <strong>de</strong>l número<br />

Más Gran<strong>de</strong> Mayor<br />

Más pequeño M<strong>en</strong>or<br />

Actos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> objetos Operaciones aritmética<br />

El objeto construido resultante El resultado <strong>de</strong> una<br />

operación aritmética<br />

<strong>Un</strong> objeto íntegro <strong>Un</strong> número <strong>en</strong>tero<br />

Poner objetos junto a otros objetos<br />

para formar objetos más gran<strong>de</strong>s Adición<br />

Quitar pequeños objetos <strong>de</strong> objetos<br />

más gran<strong>de</strong>s para formar otros objetos Sustracción<br />

CUADRO 3.2.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Lakoff y Núñez, 2000, p.65-66.<br />

<strong>Un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones que nos hemos p<strong>la</strong>nteado es buscar<br />

proyecciones metafóricas a<strong>de</strong>cuadas para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, pues <strong>la</strong>s cuatro metáforas propuestas por<br />

Lakoff y Núñez no nos parec<strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>tes para explicar dicha<br />

compr<strong>en</strong>sión.<br />

81


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Como dijimos <strong>en</strong> el apartado 2.3, <strong>en</strong> términos formales, un<br />

primer nivel <strong>de</strong> problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un<br />

elem<strong>en</strong>to máximo o <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to mínimo <strong>en</strong> un conjunto C <strong>en</strong> el<br />

que se ha <strong>de</strong>finido una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong> completo. Entonces, el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> es:<br />

Dado el par ord<strong>en</strong>ado (C; ≤ ), don<strong>de</strong> C es un conjunto <strong>en</strong><br />

el que se ha <strong>de</strong>finido <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong> completo<br />

repres<strong>en</strong>tada por ≤ , <strong>de</strong>terminar cm ∈C tal que ∀ c ∈<br />

C, cm ≤ c (cm el elem<strong>en</strong>to mínimo);<br />

o:<br />

Dado el par ord<strong>en</strong>ado (C; ≤ ), don<strong>de</strong> C es un conjunto <strong>en</strong><br />

el que se ha <strong>de</strong>finido <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong> completo<br />

repres<strong>en</strong>tada por ≤ , <strong>de</strong>terminar cM ∈C tal que ∀ c<br />

∈C, c ≤ cM<br />

(cM el elem<strong>en</strong>to máximo).<br />

En los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los que se ti<strong>en</strong>e una<br />

función objetivo y un conjunto factible, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te está<br />

pres<strong>en</strong>te esta i<strong>de</strong>a, pues el mínimo o el máximo se <strong>de</strong>terminarán <strong>en</strong><br />

el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l conjunto factible,<br />

según <strong>la</strong> función objetivo. Normalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> función objetivo toma<br />

valores <strong>en</strong> un subconjunto <strong>de</strong> los números reales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ti<strong>en</strong>e<br />

el ord<strong>en</strong> canónico establecido.<br />

En nuestra opinión, <strong>la</strong>s dos c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

cotidiana que hemos com<strong>en</strong>tado al iniciar el apartado 3.5,<br />

permit<strong>en</strong> hacer proyecciones metafóricas que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. En primer<br />

lugar, consi<strong>de</strong>rando que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

edad más temprana están pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conjuntos <strong>de</strong> objetos, tales como juguetes,<br />

alim<strong>en</strong>tos, pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> vestir, lugares, amigos, cursos, etc. y que<br />

hay una selección natural <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to más preferido o <strong>de</strong>l<br />

m<strong>en</strong>os preferido, a continuación explicitamos una proyección<br />

metafórica <strong>de</strong> tipo grounding <strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>mamos el dominio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias:<br />

82


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Dominio <strong>de</strong> partida<br />

Prefer<strong>en</strong>cias<br />

Juguetes (u otro conjunto) Conjunto A<br />

Dominio <strong>de</strong> llegada<br />

Optimización<br />

Prefer<strong>en</strong>cias Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong><br />

El más preferido Elem<strong>en</strong>to máximo<br />

El m<strong>en</strong>os preferido Elem<strong>en</strong>to mínimo<br />

CUADRO 3.3.<br />

Proyección metafórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

En re<strong>la</strong>ción con estas situaciones y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vida, están<br />

ciertas acciones frecu<strong>en</strong>tes también <strong>en</strong> nuestras vidas, como son el<br />

juego competitivo, que está asociado con <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un máximo;<br />

el premio, asociado también con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> máximo; y el castigo,<br />

asociado con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> mínimo. Castigar a un niño podría ser privarlo<br />

<strong>de</strong> ver televisión, que si<strong>en</strong>do su “actividad” más preferida, privarse <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong> resulta lo m<strong>en</strong>os preferido. Estar <strong>en</strong> prisión es per<strong>de</strong>r uno <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos más preferidos, que es <strong>la</strong> libertad.<br />

Por otra parte, al t<strong>en</strong>er disponibilidad <strong>de</strong> dinero para comprar<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es, aparec<strong>en</strong> otras situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, que son mo<strong>de</strong>lizadas por <strong>la</strong> teoría neoclásica<br />

<strong>de</strong>l consumidor. Así, se consi<strong>de</strong>ra que el consumidor ti<strong>en</strong>e<br />

prefer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre “canastas” <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es; por ejemplo, ante los bi<strong>en</strong>es<br />

pan y vino, pue<strong>de</strong> preferir <strong>la</strong> “canasta” conformada por 2 copas <strong>de</strong><br />

vino y 1 pan a <strong>la</strong> “canasta” conformada por 1 copa <strong>de</strong> vino y 3<br />

panes. La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia es una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong><br />

completo, (Debreu, G., 1973, pp. 70-71), y conlleva un nivel <strong>de</strong><br />

satisfacción que <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría económica se establece como <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong>l consumidor, que vi<strong>en</strong>e a ser <strong>la</strong> función<br />

objetivo. Así, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia cotidiana <strong>de</strong>l consumidor es comprar<br />

“canastas” <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es buscando <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong> su satisfacción y<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> su presupuesto. A continuación<br />

explicitamos una proyección metafórica <strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>mamos el<br />

dominio <strong>de</strong>l consumidor<br />

83


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Dominio <strong>de</strong> partida<br />

Consumidor<br />

“Canastas” <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

adquiribles según su<br />

presupuesto.<br />

Dominio <strong>de</strong> llegada<br />

Optimización<br />

Conjunto factible<br />

Prefer<strong>en</strong>cias Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> preord<strong>en</strong><br />

Niveles <strong>de</strong> satisfacción<br />

(función <strong>de</strong> utilidad)<br />

“Canasta” adquirible que<br />

brin<strong>de</strong> mayor satisfacción.<br />

Función objetivo<br />

Elem<strong>en</strong>to maximizante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo.<br />

CUADRO 3.4.<br />

Proyección metafórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l consumidor<br />

Por otra parte, <strong>la</strong>s propias experi<strong>en</strong>cias corporales facilitan que<br />

surja el sigui<strong>en</strong>te esquema <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> “optimizador”, el cual a su vez<br />

se pue<strong>de</strong> proyectar a dominios más abstractos:<br />

Figura 3.5. Proyección metafórica <strong>de</strong>l esquema “optimizador”<br />

84


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Dominio <strong>de</strong> partida<br />

Esquema optimizador<br />

Dominio <strong>de</strong> llegada<br />

Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

Paso <strong>de</strong>l tiempo <strong>Un</strong>a variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Característica corporal (por<br />

ejemplo, vitalidad)<br />

Máxima vitalidad<br />

Mínima vitalidad<br />

Condiciones <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />

vivi<strong>en</strong>da, sanidad, seguridad,<br />

etc.<br />

Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vitalidad<br />

respecto <strong>de</strong>l tiempo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Valor máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Valor mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Restricciones que <strong>de</strong>terminan el<br />

conjunto factible<br />

Función objetivo<br />

CUADRO 3.5.<br />

Proyección metafórica <strong>de</strong>l esquema “optimizador”<br />

En nuestra opinión, <strong>la</strong> proyección metafórica <strong>de</strong> estos dominios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia (prefer<strong>en</strong>cias, consumidor, etc.) y <strong>de</strong>l esquema<br />

optimizador produciría una intuición primaria compr<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Esta intuición, tomando como refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Fischbein (1994) que distingue <strong>en</strong>tre intuiciones<br />

primarias y secundarias, sería, <strong>en</strong> nuestra opinión, <strong>de</strong> tipo primario. En<br />

<strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> cuarta pregunta <strong>de</strong> investigación argum<strong>en</strong>taremos<br />

que, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> esta intuición optimizadora primaria, es posible<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una intuición optimizadora <strong>de</strong> tipo secundario que permita<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sobre todo <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> conjeturar, anticipar y concluir<br />

(según <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fischbein). Es pertin<strong>en</strong>te recordar que según<br />

Fischbein (1994, p. 202) <strong>la</strong>s intuiciones primarias operacionales<br />

permanec<strong>en</strong> como adquisición estable por toda <strong>la</strong> vida, y que – como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s formales – pued<strong>en</strong><br />

ganar <strong>en</strong> precisión y c<strong>la</strong>ridad; y también, que “<strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />

intuiciones secundarias implica asumir que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

nuevas intuiciones con raíces no naturales” (ibid, p. 68). Fischbein<br />

85


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

asume que “bajo una influ<strong>en</strong>cia instruccional sistemática se pue<strong>de</strong><br />

crear nuevas intuiciones, nuevas cre<strong>en</strong>cias cognitivas” (ibid, p. 202).<br />

3.6. UNA PROPUESTA DE “ENCAJE” DE LOS PROCESOS<br />

INTUITIVOS EN EL EOS<br />

En el EOS, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre un<br />

<strong>de</strong>terminado proceso, <strong>en</strong> este caso los procesos intuitivos, consiste <strong>en</strong><br />

situar el proceso que nos interesa <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura 2.3 <strong>de</strong>l<br />

capítulo 2 para re<strong>la</strong>cionarlo con los procesos <strong>de</strong> comunicación,<br />

<strong>en</strong>unciación, <strong>de</strong>finición, argum<strong>en</strong>tación y algoritmización y los<br />

procesos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes miradas que posibilitan <strong>la</strong>s<br />

facetas duales (institucionalización/personalización;<br />

g<strong>en</strong>eralización/particu<strong>la</strong>rización; <strong>de</strong>scomposición / reificación;<br />

materialización/i<strong>de</strong>alización; repres<strong>en</strong>tación/significación). Esta es<br />

una técnica que ya se ha seguido para estudiar los procesos<br />

metafóricos <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l EOS (Acevedo, 2008) o el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> (Gusmao, 2006).<br />

Figura 3.6. Los procesos intuitivos <strong>en</strong> el EOS<br />

86


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> dualidad personal / institucional<br />

(personalización / institucionalización) <strong>la</strong> intuición suele ser<br />

consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura como algo básicam<strong>en</strong>te personal, es <strong>de</strong>cir<br />

se consi<strong>de</strong>ra como un proceso cognitivo que permite captar <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />

matemáticas, t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> certeza sobre alguna proposición,<br />

etc. Consi<strong>de</strong>rando que a nivel básico el mecanismo es común a <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie humana, los resultados <strong>de</strong> los<br />

procesos intuitivos son objetos matemáticos institucionalizados. Por<br />

otra parte, <strong>en</strong> el proceso educativo se pres<strong>en</strong>tan objetos institucionales<br />

que serían personalizados por procesos intuitivos.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> dualidad ost<strong>en</strong>sivo / no ost<strong>en</strong>sivo<br />

(materialización / i<strong>de</strong>alización) <strong>la</strong> intuición ti<strong>en</strong>e que ver<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>alización, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> intuición permite<br />

re<strong>la</strong>cionar un ost<strong>en</strong>sivo con el no ost<strong>en</strong>sivo asociado. En efecto, <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> intuición filosófica que hemos consi<strong>de</strong>rado<br />

(p<strong>la</strong>tónica, intuicionista y empirista) son procesos que nos permit<strong>en</strong><br />

captar <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as matemáticas. P<strong>la</strong>tón fue uno <strong>de</strong> los primeros que<br />

puso <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización al<br />

consi<strong>de</strong>rar a los objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia como copias imperfectas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s “i<strong>de</strong>as” matemáticas y al proponer a <strong>la</strong> intuición como el<br />

mecanismo g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces,<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actividad matemática ha sido seña<strong>la</strong>da por muchas personalida<strong>de</strong>s<br />

ilustres. En <strong>la</strong> perspectiva empirista, también es importante el<br />

proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización (<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como caso límite <strong>de</strong> lo concreto).<br />

Por ejemplo, Kitcher (1984), según Font (2003), “sosti<strong>en</strong>e que los<br />

oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas son empíricos y pragmáticos, y propone<br />

una posición constructivista que afirma que <strong>la</strong>s matemáticas son una<br />

ci<strong>en</strong>cia i<strong>de</strong>alizada <strong>de</strong> operaciones que po<strong>de</strong>mos realizar con re<strong>la</strong>ción<br />

a objetos cualesquiera.” “(Para Kitcher) <strong>la</strong>s matemáticas son como<br />

una colección <strong>de</strong> historias sobre <strong>la</strong>s realizaciones <strong>de</strong> un sujeto i<strong>de</strong>al<br />

al cual se le atribuy<strong>en</strong> po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> actuación superiores a los que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas normales -por ejemplo, recorrer todos los<br />

términos <strong>de</strong> una progresión geométrica.” “Las acciones nuevas que<br />

consi<strong>de</strong>ramos que son realizables no son acciones cualesquiera sino<br />

aquel<strong>la</strong>s que amplían acciones que se consi<strong>de</strong>ran realizables por <strong>la</strong>s<br />

personas.” (p. 274)<br />

Los procesos <strong>de</strong> materialización-i<strong>de</strong>alización, <strong>en</strong> el EOS (Font,<br />

2007; Font y Contreras, 2008; Font, Rubio y Contreras, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa)<br />

están asociados a <strong>la</strong> faceta ost<strong>en</strong>sivo – no ost<strong>en</strong>sivo. Por ser muy<br />

87


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

ilustrativo, transcribimos bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l ejemplo que dan y <strong>de</strong> los<br />

com<strong>en</strong>tarios que hac<strong>en</strong> estos autores (Font y Contreras, 2008):<br />

supongamos que el profesor ha dibujado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

izquierda (figura 3.7) y que hab<strong>la</strong> sobre el<strong>la</strong> como si mostrara <strong>la</strong><br />

mediatriz <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e por extremos los puntos A(3,4) y<br />

B(6,2) esperando, a<strong>de</strong>más, que los alumnos interpret<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta manera<br />

dicha figura:<br />

Figuras 3.7a y 3.7b. Procesos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización y <strong>de</strong> materialización<br />

(Fu<strong>en</strong>te: Font y Contreras, 2008)<br />

Si se observa bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 3.7a <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda se ti<strong>en</strong>e que: (1)<br />

<strong>en</strong> <strong>rigor</strong>, los trazos no son segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> líneas rectas; (2) no se ti<strong>en</strong>e<br />

una recta mediatriz, ya que a lo más podría ser un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mediatriz; (3) a<strong>de</strong>más tal segm<strong>en</strong>to tampoco es, <strong>en</strong> <strong>rigor</strong>, un segm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> línea recta; y (4) no pasa exactam<strong>en</strong>te por el punto medio.<br />

También, (5) los puntos A y B y el punto medio son muy gruesos; (6)<br />

el ángulo que forma <strong>la</strong> supuesta mediatriz con el segm<strong>en</strong>to no es<br />

exactam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 90º, etc.<br />

Según los autores, es evid<strong>en</strong>te que el profesor espera que sus<br />

alumnos hagan el mismo proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización sobre <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pizarra que él ha realizado y su discurso sobre el<strong>la</strong> omite <strong>la</strong>s<br />

imprecisiones com<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el párrafo anterior. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pizarra se constituye <strong>en</strong> una figura i<strong>de</strong>al, explícita o implícitam<strong>en</strong>te,<br />

por el tipo <strong>de</strong> discurso que el profesor realiza sobre el<strong>la</strong>. La figura <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pizarra es una figura concreta y ost<strong>en</strong>siva (<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido que está<br />

dibujada con el material “tiza” y es observable por cualquier persona<br />

88


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

que esté <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>) y como resultado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alización se<br />

ti<strong>en</strong>e un objeto (<strong>la</strong> mediatriz <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to AB) no ost<strong>en</strong>sivo (<strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que se supone que es un objeto matemático que no se pue<strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar directam<strong>en</strong>te si no es mediante ciertos ost<strong>en</strong>sivos asociados)<br />

Por otra parte, este objeto no ost<strong>en</strong>sivo es particu<strong>la</strong>r, a saber, es <strong>la</strong><br />

mediatriz <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> extremos A(3,4) y B(6,2) y no es, por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> mediatriz <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> extremos (4,4) y (8,7). A este<br />

tipo <strong>de</strong> objeto “individualizado” <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico se le<br />

l<strong>la</strong>ma un ext<strong>en</strong>sivo. Por tanto, como resultado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>alización se pasa <strong>de</strong> un ost<strong>en</strong>sivo que era ext<strong>en</strong>sivo a un no<br />

ost<strong>en</strong>sivo que sigue si<strong>en</strong>do un ext<strong>en</strong>sivo.<br />

También sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong> otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda es que para<br />

po<strong>de</strong>r manipu<strong>la</strong>r los objetos no ost<strong>en</strong>sivos necesitamos<br />

repres<strong>en</strong>taciones ost<strong>en</strong>sivas, <strong>la</strong>s cuales son el resultado <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong> materialización (y también <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación). Sigui<strong>en</strong>do con el<br />

ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediatriz dibujada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra, el profesor podría darse<br />

cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> figura no está muy bi<strong>en</strong> hecha para <strong>de</strong>spués borrar<strong>la</strong> y<br />

sustituir<strong>la</strong> por una figura “m<strong>en</strong>os imperfecta” (<strong>la</strong> figura 3.7b <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, Font y Contreras afirman que el proceso <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>alización es un proceso que duplica <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ya que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />

ost<strong>en</strong>sivo que está <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias materiales<br />

humanas, se crea (como mínimo <strong>de</strong> manera virtual) un no ost<strong>en</strong>sivo<br />

i<strong>de</strong>alizado. La re<strong>la</strong>ción que se establece <strong>en</strong>tre estas dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> expresión-cont<strong>en</strong>ido ya que se consi<strong>de</strong>ra que el ost<strong>en</strong>sivo es <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l no ost<strong>en</strong>sivo. La segunda es que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación se da <strong>en</strong>tre objetos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes (ost<strong>en</strong>sivos<br />

por una parte y no ost<strong>en</strong>sivos por <strong>la</strong> otra). Ahora bi<strong>en</strong>, a pesar <strong>de</strong> que<br />

por una parte se acepta que los objetos no ost<strong>en</strong>sivos sólo son<br />

accesibles por medio <strong>de</strong> sus ost<strong>en</strong>sivos asociados, se pue<strong>de</strong> caer <strong>en</strong> el<br />

error <strong>de</strong> segregar este par <strong>de</strong> objetos y dar vida in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a los<br />

objetos no ost<strong>en</strong>sivos (algo parecido a cuando se consi<strong>de</strong>ra el espíritu<br />

como algo segregado <strong>de</strong>l cuerpo), <strong>en</strong>tre otros motivos porque el<br />

discurso objetual que se suele utilizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matemáticas induce a<br />

creer <strong>en</strong> <strong>la</strong> “exist<strong>en</strong>cia” <strong>de</strong>l objeto matemático como algo<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su repres<strong>en</strong>tación. (Cf.: Font y Contreras, 2008.)<br />

Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva ext<strong>en</strong>sivo / int<strong>en</strong>sivo (particu<strong>la</strong>rización /<br />

g<strong>en</strong>eralización) se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> intuición como el proceso que<br />

permite ver lo g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> lo particu<strong>la</strong>r, lo cual es coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong><br />

89


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

perspectiva <strong>de</strong> Fischbein (1994), cuando afirma que se percibe que<br />

dos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recta que se intersecan <strong>de</strong>terminan dos pares <strong>de</strong><br />

ángulos opuestos <strong>de</strong> igual medida, pero se intuye que al intersecarse<br />

dos rectas cualesquiera quedan <strong>de</strong>terminados dos pares <strong>de</strong> ángulos <strong>de</strong><br />

igual medida. Se está aceptando intuitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> propiedad g<strong>en</strong>eral.<br />

“An intuition is a theory, it implies an extrapo<strong>la</strong>tion<br />

beyond the directly accessible information. If one<br />

contemp<strong>la</strong>tes two intersecting lines one sees that the pair<br />

of opposite angles are equal. This is not a theory, it does<br />

not require any intuition. But the statem<strong>en</strong>t “Two<br />

intersecting lines <strong>de</strong>termine pairs of opposite equal<br />

angles” expresses an intuitive g<strong>en</strong>eralization. It is the<br />

universality of the property which is accepted intuitively”<br />

(Fischbein, 1994, pp. 13 -14)<br />

Con re<strong>la</strong>ción al proceso <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tación, puesto que muchas<br />

veces <strong>la</strong> intuición humana se consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación intelectual<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ro y rápido, <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión inmediata y directa,<br />

sin realizar un proceso <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to lógico consci<strong>en</strong>te y explícito,<br />

po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar que <strong>en</strong> <strong>la</strong> intuición no hay argum<strong>en</strong>tación<br />

explícita, aunque seguram<strong>en</strong>te hay infer<strong>en</strong>cia implícita. Por ejemplo,<br />

Crespo (2007) consi<strong>de</strong>ra que uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición<br />

es <strong>la</strong> razón. Sosti<strong>en</strong>e que “<strong>la</strong> intuición combina <strong>la</strong> intuición s<strong>en</strong>sible y<br />

<strong>la</strong> razón, y participa <strong>de</strong> ambas.”<br />

Por otra parte, hay autores que consi<strong>de</strong>ran que ciertas<br />

infer<strong>en</strong>cias, pruebas o argum<strong>en</strong>taciones son intuitivas, tal es el caso <strong>de</strong><br />

Fischbein, que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s intuiciones <strong>de</strong> afirmación, consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s<br />

infer<strong>en</strong>ciales y da ejemplos para ilustrar que <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s hay infer<strong>en</strong>cias<br />

lógicas intuitivas.<br />

“They are logical infer<strong>en</strong>ces but, nevertheless, the<br />

re<strong>la</strong>tion betwe<strong>en</strong> the premises and the conclusion is<br />

accepted as self-evid<strong>en</strong>t, as intrinsically necessary.”<br />

(Fischbein, 1994, p.59)<br />

Como conclusión final, po<strong>de</strong>mos afirmar que, <strong>en</strong> nuestra opinión,<br />

<strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>cajar <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> el EOS consiste <strong>en</strong> utilizar una<br />

metáfora vectorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el proceso intuitivo sería un vector con<br />

90


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

tres compon<strong>en</strong>tes 3 (alguna <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s podría ser “cero” <strong>en</strong> algunos<br />

casos), <strong>la</strong>s cuales serían tres <strong>de</strong> los 16 procesos primarios <strong>de</strong>l EOS:<br />

i<strong>de</strong>alización, g<strong>en</strong>eralización y argum<strong>en</strong>tación:<br />

<strong>Intuición</strong> = (i<strong>de</strong>alización, g<strong>en</strong>eralización, argum<strong>en</strong>tación)<br />

Figura 3.8. Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición<br />

Con este esquema, (figura 3.8), <strong>en</strong>tre otras cosas, se visualiza que<br />

<strong>la</strong> intuición actúa sobre i<strong>de</strong>as matemáticas universales (que están<br />

pres<strong>en</strong>tes por medio <strong>de</strong> sus ost<strong>en</strong>sivos asociados), para llegar a<br />

resultados que se consi<strong>de</strong>ran verda<strong>de</strong>ros sin (o casi sin) una<br />

argum<strong>en</strong>tación explícita.<br />

Por otra parte, los resultados <strong>de</strong> este proceso intuitivo <strong>de</strong> tres<br />

compon<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong> ser (según el peso dado a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

compon<strong>en</strong>tes) un concepto, una propiedad, un procedimi<strong>en</strong>to, un<br />

argum<strong>en</strong>to, es <strong>de</strong>cir pued<strong>en</strong> ser objetos <strong>de</strong> una configuración cognitiva<br />

(ver capítulo 2). Lo cual es coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición, según sus funciones, dada por Fischbein (1994).<br />

Para finalizar este apartado queremos hacer notar que, <strong>en</strong> nuestra<br />

opinión, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> intuición, que se han<br />

3 Incluso se podría consi<strong>de</strong>rar que se trata <strong>de</strong> un vector <strong>de</strong> 4 compon<strong>en</strong>tes, si se interpreta que <strong>la</strong><br />

convicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> afirmación o <strong>de</strong>l resultado es un aspecto metacognitivo que se ti<strong>en</strong>e<br />

que sacar fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te “argum<strong>en</strong>tación”.<br />

91


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

analizado <strong>en</strong> los apartados anteriores, difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el énfasis que dan a<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l “vector intuición”.<br />

3.7.<br />

PROBLEMA, RIGOR, FORMALIZACIÓN E<br />

INTUICIÓN. UNA PERSPECTIVA INTEGRADA<br />

Estamos asumi<strong>en</strong>do un s<strong>en</strong>tido amplio <strong>de</strong> lo que significa<br />

problema, consi<strong>de</strong>rando como tal a toda situación que requiera<br />

analizar <strong>la</strong> información que se ti<strong>en</strong>e, establecer re<strong>la</strong>ciones lógicas y<br />

obt<strong>en</strong>er conclusiones; y específicam<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>raremos problema <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> a aquel cuyo objetivo fundam<strong>en</strong>tal es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un<br />

valor máximo o mínimo <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada variable, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s restricciones <strong>de</strong>l caso; o <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una estrategia o<br />

conjunto <strong>de</strong> pasos que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> mejor elección para obt<strong>en</strong>er<br />

<strong>de</strong>terminado fin. Esta manera <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> incluye los casos s<strong>en</strong>cillos con variaciones continuas (los<br />

valores que pued<strong>en</strong> tomar <strong>la</strong>s variables son todos los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un<br />

intervalo <strong>de</strong> números reales) y con variaciones discretas (los valores<br />

que pued<strong>en</strong> tomar <strong>la</strong>s variables son todos los <strong>de</strong> un subconjunto <strong>de</strong> los<br />

números <strong>en</strong>teros). Otra forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciar <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

es pedir<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> que <strong>de</strong>terminado valor (o estrategia) es el<br />

óptimo (o <strong>la</strong> óptima) para una <strong>de</strong>terminada situación.<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> máximos y mínimos que<br />

usualm<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> el cálculo difer<strong>en</strong>cial, son <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> funciones <strong>de</strong> variables continuas,<br />

aunque no todos requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera indisp<strong>en</strong>sable el uso <strong>de</strong>l cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial. También resultan incluidos <strong>problemas</strong> como el que se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el conocido juego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Torres <strong>de</strong> Hanoi,<br />

al <strong>de</strong>terminar el<br />

m<strong>en</strong>or<br />

número <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos con los que se pued<strong>en</strong> tras<strong>la</strong>dar, por<br />

ejemplo, los cuatro discos <strong>de</strong> una varil<strong>la</strong> a otra.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que al resolver un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> hay<br />

una formalización si el participante usa ecuaciones, <strong>de</strong>fine funciones y<br />

aplica teoremas o resultados matemáticos; o si usa gráficos, diagramas<br />

o cuadros, o establece una notación para un manejo sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones<br />

que consi<strong>de</strong>ra necesario hacer. Es<br />

pertin<strong>en</strong>te recordar lo que Dubinsky (2000) dice acerca <strong>de</strong>l<br />

formalismo <strong>en</strong> matemáticas:<br />

By formalism, I am referring to sets of symbols, put<br />

together according to certain rules of syntax or<br />

organization, int<strong>en</strong><strong>de</strong>d to repres<strong>en</strong>t mathematical objects<br />

and operations. (p. 224)<br />

92


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

En cuanto al <strong>rigor</strong>, usualm<strong>en</strong>te se ha vincu<strong>la</strong>do su estudio a <strong>la</strong><br />

prueba o <strong>de</strong>mostración, y <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, al examinar el <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong> un problema, consi<strong>de</strong>ramos a ésta como <strong>la</strong> “prueba” o<br />

<strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> los resultados (parciales y el final) que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

tal solución. <strong>Un</strong>a solución rigurosa <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

<strong>de</strong>berá mostrar un bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos, con secu<strong>en</strong>cias lógicas <strong>en</strong><br />

sus afirmaciones y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, con una justificación que el<br />

resultado obt<strong>en</strong>ido es óptimo.<br />

Como sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> Font y Godino (2006), “<strong>la</strong> respuesta dominante<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones universitarias ante <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

finales <strong>de</strong>l siglo XIX consistió <strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tar toda <strong>la</strong> matemática<br />

sobre los números naturales y éstos sobre <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> conjuntos<br />

axiomatizada por Zermelo ─ con axiomas ad hoc que impidan <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contradicciones conocidas, pero conservando <strong>en</strong> lo<br />

posible <strong>la</strong> riqueza y agilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría intuitiva <strong>de</strong> conjuntos. Esta<br />

solución, l<strong>la</strong>mada normalm<strong>en</strong>te “formalismo contemporáneo” o<br />

“conjuntismo” es <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l formalismo hilbertiano, pero no es<br />

exactam<strong>en</strong>te lo mismo” (p. 77). En esta perspectiva, Mosterín (1980,<br />

p.16) sosti<strong>en</strong>e que “<strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías<br />

matemáticas más conocidas se aprecian<br />

tres estadios sucesivos,<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a tres difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> precisión<br />

y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> el<br />

concepto <strong>de</strong> prueba”. Tales estadios son:<br />

• Primer estadio: intuitivo o ing<strong>en</strong>uo.<br />

• Segundo estadio: axiomático<br />

• Tercer estadio: formalizado<br />

En el primer estadio se hac<strong>en</strong> “<strong>de</strong>mostraciones” (“pruebas”) <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría, pero no se precisa ni <strong>de</strong> don<strong>de</strong> part<strong>en</strong><br />

éstas, ni cuales son los procedimi<strong>en</strong>tos admisibles para hacer<strong>la</strong>s. “La<br />

prueba consiste aquí <strong>en</strong> aducir razones que ayud<strong>en</strong> a ver que <strong>la</strong>s cosas<br />

son así<br />

como él (el matemático) <strong>la</strong>s ha visto” (ibid)<br />

En el segundo, se elig<strong>en</strong> algunos conceptos como primitivos y a<br />

partir <strong>de</strong> ellos se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> todos los <strong>de</strong>más, y ciertos <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

teoría se elig<strong>en</strong> como axiomas. Estos son el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mostraciones. Los <strong>de</strong>más <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría – los teoremas –<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mostrarse a partir <strong>de</strong> tales axiomas, pero sigue sin precisarse<br />

los procedimi<strong>en</strong>tos o reg<strong>la</strong>s o medios para hacer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mostraciones.<br />

En el tercero, el concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración está completam<strong>en</strong>te<br />

precisado: se explicitan no solo los conceptos primitivos y los axiomas<br />

93


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

como punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mostraciones sino también los medios<br />

o reg<strong>la</strong>s admisibles para éstas, <strong>de</strong> modo que consistan <strong>en</strong> una<br />

aplicación sucesiva <strong>de</strong> tales reg<strong>la</strong>s.<br />

En esta investigación nos hemos situado <strong>en</strong> el primer estadio<br />

(informal o ing<strong>en</strong>uo). Por tanto, consi<strong>de</strong>ramos que un alumno muestra<br />

<strong>rigor</strong> cuando hace algún tipo <strong>de</strong> prueba que se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como<br />

un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dar una justificación correspondi<strong>en</strong>te al primero <strong>de</strong> los<br />

tres niveles que se han com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías<br />

matemáticas. Si <strong>la</strong> investigación se hubiera realizado con universitarios<br />

que estudian matemáticas puras, el <strong>rigor</strong> exigido podría ser el segundo<br />

nivel. <strong>Un</strong>a vez situados <strong>en</strong> el primer nivel <strong>de</strong> <strong>rigor</strong>, se pue<strong>de</strong> hacer una<br />

gradación según el tipo <strong>de</strong> prueba que haya realizado el alumno (por<br />

ejemplo: aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> prueba, razonami<strong>en</strong>to mediante un ejemplo,<br />

razonami<strong>en</strong>to mediante un ejemplo cuidadosam<strong>en</strong>te seleccionado,<br />

razonami<strong>en</strong>to mediante un ejemplo g<strong>en</strong>érico, razonami<strong>en</strong>to lógico a<br />

partir <strong>de</strong> proposiciones conocidas, inducción completa, etc.).<br />

Puesto que nuestro objetivo es estudiar <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> un<br />

contexto <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda pregunta <strong>de</strong><br />

investigación focalizaremos nuestra at<strong>en</strong>ción, sobre todo, <strong>en</strong> el valor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te “argum<strong>en</strong>tación” <strong>en</strong> el vector “intuición”. Dado que<br />

nos interesan <strong>problemas</strong> no triviales, no focalizaremos <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s intuiciones básicas, dicho <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fischbein.<br />

T<strong>en</strong>emos que p<strong>en</strong>sar, pues, <strong>la</strong> intuición como aquel<strong>la</strong> <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

inmediatez (evid<strong>en</strong>cia intrínseca) y <strong>la</strong> certeza (sin necesidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mostración) sólo se da <strong>en</strong> algunas personas (que son consi<strong>de</strong>radas<br />

como personas “intuitivas”) mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s otras personas, aunque<br />

t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que lo que están conjeturando seguram<strong>en</strong>te es<br />

cierto, son consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que es necesario asegurarse <strong>de</strong> ello dando<br />

una argum<strong>en</strong>tación. Dicho <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fischbein (1994), <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> segunda pregunta <strong>de</strong> investigación<br />

hemos focalizado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s intuiciones individuales.<br />

Para ello, es necesario disponer <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que nos<br />

permitan tratar <strong>de</strong> manera integrada <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> “problema”,<br />

“intuición”, “formalización” y “<strong>rigor</strong>” que acabamos <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar. Los<br />

constructos “Configuración Epistémica” y “Configuración Cognitiva”<br />

propuestos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Enfoque Ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cognición e<br />

Instrucción Matemática (Font y Godino, 2006; Godino, J. D., Font, V.,<br />

Contreras, A. y Wilhelmi, M.R., 2006; Godino, Batanero y Font,<br />

2007; Ramos y Font, 2006; Godino, Font y Wilhelmi, 2006) han sido<br />

94


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

<strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas que han hecho operativo el estudio <strong>de</strong> este nivel <strong>de</strong><br />

intuición, que obviam<strong>en</strong>te no es intuición primaria ni intuición básica<br />

(<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

terminología <strong>de</strong> Fischbein).<br />

Tal como se ha dicho <strong>en</strong> el capítulo 2, <strong>en</strong> el EOS se consi<strong>de</strong>ra que es<br />

necesario<br />

contemp<strong>la</strong>r una ontología formada por los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos:<br />

1. L<strong>en</strong>guaje (términos, expresiones, notaciones,<br />

gráficos, ...) <strong>en</strong> sus<br />

diversos registros (escrito, oral, gestual, ...)<br />

2. Situaciones-<strong>problemas</strong><br />

(aplicaciones intra o extra-matemáticas,<br />

ejercicios, ...)<br />

3. Conceptos- <strong>de</strong>finición (introducidos mediante <strong>de</strong>finiciones<br />

o<br />

<strong>de</strong>scripciones) (recta, punto, número, media, función,<br />

...)<br />

4. Proposiciones (<strong>en</strong>unciados sobre conceptos, ...)<br />

5. Procedimi<strong>en</strong>tos (algoritmos, operaciones, técnicas <strong>de</strong> cálculo, ...)<br />

6. Argum<strong>en</strong>tos (<strong>en</strong>unciados usados para validar o explicar <strong>la</strong>s<br />

proposiciones y procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>ductivos o <strong>de</strong> otro tipo, ...).<br />

Estos seis tipos <strong>de</strong> objetos se articu<strong>la</strong>n formando configuraciones<br />

epistémicas (Figura 3.9) si adoptamos un punto <strong>de</strong> vista institucional o<br />

cognitivas si adoptamos un punto <strong>de</strong> vista personal. El análisis <strong>de</strong><br />

dichas configuraciones<br />

nos informa <strong>de</strong> <strong>la</strong> “anatomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

matemática”. LENGUAJE<br />

MATEMÁTICO<br />

EXPRESA Y<br />

SOPORTA<br />

REGULAN EL<br />

USO<br />

MOTIVAN<br />

SITUACIONES - PROBLEMAS<br />

INTERVIENEN Y<br />

CONDICIONAN<br />

DEFINICIONES (CONCEPTOS)<br />

PROCEDIMIENTOS<br />

PROPOSICIONES<br />

ARGUMENTOS<br />

RESUELVEN<br />

JUSTIFICAN<br />

95


Capítulo 3 <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong>. <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica<br />

Figura 3.9. Compon<strong>en</strong>tes y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> una configuración epistémica (Fu<strong>en</strong>te:<br />

Font y Godino, 2007)<br />

Lo característico <strong>de</strong> una solución intuitiva secundaria a un<br />

problema que no sea trivial es que prácticam<strong>en</strong>te no hay configuración<br />

cognitiva, ya que el l<strong>en</strong>guaje queda reducido casi al necesario para dar<br />

<strong>la</strong> respuesta correcta y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>finiciones y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

quedan implícitos, aunque lo más característico es que el bloque <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación no queda explícita o se limita a ape<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia.<br />

Así, <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas y cognitivas nos permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

una visión integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> intuición, <strong>rigor</strong>, problema y<br />

formalización, con lo cual respon<strong>de</strong>mos afirmativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tercera<br />

parte <strong>de</strong> nuestra primera pregunta <strong>de</strong> investigación. La primera parte<br />

también ha sido respondida afirmativam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 3.5; y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sección 3.6. hemos mostrado una manera <strong>de</strong> “<strong>en</strong>cajar” los procesos<br />

intuitivos <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción<br />

matemática, con lo cual ha quedado respondida <strong>la</strong> segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pregunta<br />

<strong>de</strong> investigación.<br />

96


Capítulo 4<br />

INTUICIÓN Y RIGOR EN LA<br />

RESOLUCIÓN DE PROBLEMAS<br />

DE OPTIMIZACIÓN EN<br />

ALUMNOS UNIVERSITARIOS<br />

RESPUESTA A LA SEGUNDA PREGUNTA DE INVESTIGACIÓN<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Analizamos cualitativa y cuantitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> 38<br />

estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería a dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Usamos<br />

un protocolo ad hoc y <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas teóricas "configuración<br />

epistémica" y "configuración cognitiva", propuestas por el <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición y <strong>la</strong> instrucción matemática. Los<br />

resultados reve<strong>la</strong>n <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intuición optimizadora <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

soluciones individuales y grupales e indican que hay <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el<br />

uso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje formalizado, procedimi<strong>en</strong>tos, proposiciones y<br />

argum<strong>en</strong>tos; muestran también una ina<strong>de</strong>cuada interacción <strong>en</strong>tre<br />

intuición, formalización y <strong>rigor</strong>.<br />

4.1. PLANTEAMIENTO DEL ESTUDIO DE CASO<br />

En el capítulo anterior, como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión teórica,<br />

hemos proporcionado argum<strong>en</strong>tos para conjeturar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

intuición optimizadora; <strong>en</strong> este capítulo hacemos un estudio empírico<br />

para examinar si estos argum<strong>en</strong>tos son refutados (o no) cuando


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

sometemos a estudiantes universitarios a una situación experim<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

Así, <strong>en</strong> este capítulo respon<strong>de</strong>mos a <strong>la</strong> segunda pregunta <strong>de</strong><br />

investigación: ¿Cuál es el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición y el <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

universidad?<br />

Las investigaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su punto <strong>de</strong> partida <strong>en</strong> el interés que<br />

<strong>de</strong>spierta al investigador una <strong>de</strong>terminada situación. El primer paso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> investigación permite <strong>de</strong>scubrir qué es lo que constituye el<br />

problema – <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad. El progreso hacia el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema no siempre es tarea fácil, <strong>en</strong> nuestro<br />

caso, esta fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se ha realizado <strong>en</strong> el capítulo<br />

anterior y nos ha llevado primero a formu<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong><br />

si hay o no hay una intuición optimizadora y, luego, a <strong>en</strong>contrar<br />

razones para suponer que efectivam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong> algunas<br />

personas. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia reflexión sobre <strong>la</strong> intuición<br />

realizada <strong>en</strong> el capítulo anterior, y <strong>de</strong> su <strong>en</strong>caje <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática, <strong>la</strong> primera<br />

pregunta <strong>de</strong> investigación se ha refinado y expresado <strong>de</strong> una forma<br />

que permite pasar a una segunda fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, diseñando<br />

una situación experim<strong>en</strong>tal para <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que<br />

existe tal intuición optimizadora <strong>de</strong>bería mant<strong>en</strong>erse o rechazarse y,<br />

más ampliam<strong>en</strong>te, para examinar cuál es el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición y el<br />

<strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

universidad.<br />

Hemos diseñado <strong>la</strong> situación experim<strong>en</strong>tal –explicada <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 4.2– <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como tal una situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se<br />

pi<strong>de</strong> a algunos estudiantes que resuelvan <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

seleccionados bajo criterios contro<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> manera que se t<strong>en</strong>gan<br />

elem<strong>en</strong>tos para hacer predicciones e interpretaciones y para examinar<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadota.<br />

De acuerdo con el posicionami<strong>en</strong>to que tomamos <strong>en</strong> el último<br />

apartado <strong>de</strong>l capítulo anterior usamos <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas<br />

y cognitivas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to matemático<br />

(Godino, Batanero y Font, 2007). Estas configuraciones nos<br />

permitieron examinar cualitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los<br />

estudiantes a los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> propuestos, y registramos<br />

<strong>la</strong> información usando un protocolo ad hoc.<br />

98


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> poner a prueba <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que existe una intuición<br />

optimizadora, nos proponemos analizar:<br />

La pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conceptos, proposiciones y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> estos con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

respuestas correctas, al resolver los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

p<strong>la</strong>nteados.<br />

Las argum<strong>en</strong>taciones y <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> éstas con el uso <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje formalizado y con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> respuestas correctas a<br />

los <strong>problemas</strong> p<strong>la</strong>nteados.<br />

Si los alumnos consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> óptimo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> respuesta que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cada problema.<br />

En qué medida el uso <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje formal contribuye a una<br />

argum<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada.<br />

En qué medida qui<strong>en</strong>es obtuvieron una respuesta correcta usaron<br />

un l<strong>en</strong>guaje formal y justificaron que tal respuesta ti<strong>en</strong>e el carácter<br />

<strong>de</strong> óptimo.<br />

Nuestra primera predicción fue <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> existir <strong>la</strong><br />

intuición optimizadora, un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> dichos alumnos,<br />

ante <strong>problemas</strong> no triviales, darían soluciones intuitivas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

por ello una producción escrita tal, que analizada, sobre todo,<br />

mediante <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta configuración cognitiva, permitiera inferir<br />

configuraciones cognitivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el l<strong>en</strong>guaje queda reducido casi<br />

al necesario para dar <strong>la</strong> respuesta correcta; y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong>finiciones y procedimi<strong>en</strong>tos quedan implícitos, aunque lo más<br />

característico sería que el bloque <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación queda implícito<br />

o se limita a ape<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una intuición optimizadora no es <strong>la</strong> única causa<br />

que pue<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas correctas sin<br />

justificación explícita (por ejemplo, el factor suerte, o un contrato<br />

didáctico que permita respuestas sin justificación). Por ello, tuvimos<br />

especial cuidado <strong>en</strong> que <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los alumnos participantes <strong>en</strong> el<br />

experim<strong>en</strong>to permitiera <strong>de</strong>scartar <strong>la</strong> causa que, <strong>en</strong> nuestra opinión,<br />

podría ser <strong>la</strong> explicación alternativa más p<strong>la</strong>usible <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

respuesta. Nos referimos al tipo <strong>de</strong> contrato didáctico al que estaban<br />

acostumbrados dichos alumnos; por ello, los alumnos participantes <strong>en</strong><br />

el experim<strong>en</strong>to se seleccionaron <strong>de</strong> manera que su contrato didáctico<br />

contemp<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

justificar.<br />

99


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Para <strong>de</strong>scartar completam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas<br />

correctas sin justificación pudiera ser <strong>de</strong>bido al contrato didáctico al<br />

que estaban acostumbrados los alumnos, hicimos nuestra segunda<br />

predicción: <strong>en</strong> caso que el problema se resuelva por un grupo <strong>de</strong><br />

alumnos habituados a un contrato didáctico <strong>en</strong> el que los resultados se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que justificar, su producción escrita, analizada, sobre todo,<br />

mediante <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta configuración cognitiva, permitiría inferir<br />

configuraciones cognitivas <strong>de</strong> grupo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que habría una<br />

argum<strong>en</strong>tación explícita <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> grupo serían escasas <strong>la</strong>s soluciones que se<br />

pudieran caracterizar globalm<strong>en</strong>te como intuitivas (lo cual sí era<br />

esperable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas individuales) puesto que el grupo habría<br />

aplicado <strong>la</strong> norma metaepistémica <strong>de</strong>l contrato según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s<br />

soluciones se han <strong>de</strong> justificar.<br />

Nuestra tercera predicción es que, aun <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />

configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos pres<strong>en</strong>tan argum<strong>en</strong>taciones<br />

explícitas, alguno <strong>de</strong> los pasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación pue<strong>de</strong> ser un<br />

indicio también <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intuición optimizadora. Incluso<br />

este tipo <strong>de</strong> intuición podría aparecer <strong>en</strong> alguna respuesta <strong>en</strong> grupo.<br />

A continuación pres<strong>en</strong>tamos un cuadro con un apretado resum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s tres predicciones:<br />

Primera predicción<br />

Segunda predicción<br />

Tercera predicción<br />

Habrá soluciones individuales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hal<strong>la</strong>n<br />

lo pedido pero no justifican sus resultados<br />

(intuitivas)<br />

En <strong>la</strong>s soluciones grupales serán escasas <strong>la</strong>s<br />

soluciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hal<strong>la</strong>n lo pedido pero no<br />

justifican sus resultados (intuitivas)<br />

En <strong>la</strong>s soluciones individuales, aun habi<strong>en</strong>do<br />

argum<strong>en</strong>taciones explícitas, se <strong>en</strong>contrarán<br />

afirmaciones sin justificación, <strong>en</strong> una línea<br />

correcta hacia <strong>la</strong> solución.<br />

CUADRO 4.1.<br />

Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> predicciones para <strong>la</strong> situación experim<strong>en</strong>tal<br />

4.2. PROBLEMAS PROPUESTOS, SOLUCIONES Y<br />

CONFIGURACIONES EPISTÉMICAS<br />

Para el estudio empírico propusimos a los alumnos los <strong>problemas</strong><br />

que pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> el cuadro 4.2. En el primero hay que consi<strong>de</strong>rar<br />

100


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

variaciones continuas y podría resolverse recurri<strong>en</strong>do al cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial -aunque no necesariam<strong>en</strong>te- y <strong>en</strong> el segundo <strong>la</strong>s<br />

variaciones a consi<strong>de</strong>rar son discretas.<br />

Problema 1 Problema con variaciones continuas<br />

Hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no cartesiano cuatro puntos <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas <strong>en</strong>teras,<br />

<strong>de</strong> modo que sean los vértices <strong>de</strong> un paralelogramo cuyo perímetro<br />

sea 28 y cuya área sea máxima.<br />

Problema 2 Problema con variaciones discretas<br />

L<strong>la</strong>mamos “paso” aplicado a un número, cuando se le multiplica por<br />

2 ó cuando se le disminuye <strong>en</strong> 3 unida<strong>de</strong>s. Hal<strong>la</strong>r el m<strong>en</strong>or número<br />

<strong>de</strong> pasos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicar para obt<strong>en</strong>er el número 25, parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>l número 11.<br />

CUADRO 4.2.<br />

Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el estudio<br />

Como cada problema pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er más <strong>de</strong> una<br />

configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre otros<br />

aspectos <strong>de</strong>l nivel y <strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> el que se aplique, <strong>en</strong> esta<br />

investigación, tuvimos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> un<br />

reconocido <strong>de</strong>stacado alumno universitario <strong>de</strong> tercer ciclo,<br />

ganador <strong>de</strong> medal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> olimpiadas matemáticas <strong>de</strong> ámbito<br />

internacional. En lugar <strong>de</strong> partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> un<br />

profesor, preferimos examinar <strong>en</strong>tre varios expertos los modos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>focar los <strong>problemas</strong>, <strong>de</strong> un estudiante con habilida<strong>de</strong>s<br />

matemáticas reconocidas, con edad y nivel académico simi<strong>la</strong>res<br />

a los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los alumnos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el estudio. Sus<br />

primeras soluciones a los <strong>problemas</strong> fueron correctas, pero<br />

consi<strong>de</strong>radas muy originales o singu<strong>la</strong>res al examinar<strong>la</strong>s con los<br />

otros expertos. Estuvimos <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que muy pocos o<br />

ninguno <strong>de</strong> los estudiantes examinados los resolvería <strong>de</strong> esa<br />

manera y se le pidió que <strong>de</strong>sarrolle otras soluciones, que fueron<br />

aceptadas como válidas por los otros expertos y adoptadas como<br />

refer<strong>en</strong>tes para hacer <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes configuraciones<br />

epistémicas.<br />

101


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

4.2.1. Solución “experta” <strong>de</strong>l problema 1 (con variaciones<br />

continuas).<br />

102


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

4.2.2. Configuración epistémica <strong>de</strong>l problema 1.<br />

Objetos matemáticos Especificaciones<br />

L<strong>en</strong>guaje<br />

Situación - Problema<br />

Conceptos<br />

Proposiciones<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos<br />

Términos y expresiones: Área, longitud,<br />

expresiones algebraicas, <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s e<br />

igualda<strong>de</strong>s.<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Dibuja un paralelogramo con<br />

<strong>la</strong>dos no perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res, asignando variables a<br />

<strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos y a un ángulo<br />

interior.<br />

Problema intramatemático, <strong>de</strong> contexto<br />

geométrico, isoperimétrico, con variaciones<br />

continuas.<br />

Paralelogramo, perímetro, área, vértices, números<br />

<strong>en</strong>teros, s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un ángulo, cuadrado <strong>de</strong> una<br />

difer<strong>en</strong>cia, coord<strong>en</strong>adas cartesianas.<br />

El área <strong>de</strong> un paralelogramo es el producto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dos <strong>la</strong>dos y <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ángulo<br />

que forman estos.<br />

En una difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuadrados, si el minu<strong>en</strong>do<br />

es constante y el sustra<strong>en</strong>do es variable, el<br />

minu<strong>en</strong>do es el valor máximo que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

tal difer<strong>en</strong>cia.<br />

El máximo valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> función s<strong>en</strong>o, si el ángulo<br />

está <strong>en</strong>tre 0º y 180º, es cuando el ángulo mi<strong>de</strong> 90º.<br />

Observar que, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el perímetro, se<br />

obti<strong>en</strong><strong>en</strong> distintas áreas <strong>de</strong>l paralelogramo:<br />

variando <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos, variando los<br />

ángulos <strong>en</strong>tre los <strong>la</strong>dos, o variando longitu<strong>de</strong>s y<br />

ángulos.<br />

Usando <strong>la</strong>s proposiciones obt<strong>en</strong>er dos<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s para concluir que el área <strong>de</strong> un<br />

paralelogramo <strong>de</strong> perímetro 28 no pue<strong>de</strong> ser<br />

mayor que 49.<br />

Concluir que el paralelogramo es un cuadrado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>do 7.<br />

Escoger <strong>la</strong>s coord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> los vértices<br />

Razonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ductivo<br />

Si todo elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> números es<br />

Argum<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>or o igual que un cierto número y existe un<br />

elem<strong>en</strong>to particu<strong>la</strong>r que satisface <strong>la</strong> igualdad,<br />

<strong>en</strong>tonces tal elem<strong>en</strong>to es el máximo <strong>de</strong>l conjunto.<br />

Cuadro 4.3.<br />

Configuración epistémica <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> con variación continua<br />

103


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Cabe precisar que <strong>la</strong>s variables <strong>en</strong> este problema son: un<br />

ángulo <strong>en</strong>tre los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l paralelogramo y <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos<br />

<strong>la</strong>dos, con sus restricciones correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

4.2.3. Solución “experta” <strong>de</strong>l problema 2 (con variaciones<br />

discretas)<br />

104


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

4.2.4. Configuración epistémica <strong>de</strong>l problema 2.<br />

Objetos matemáticos Especificaciones<br />

L<strong>en</strong>guaje<br />

Situación -Problema<br />

Conceptos<br />

Proposiciones<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos<br />

Argum<strong>en</strong>tos<br />

Paso; multiplicar; disminuir; dividir; sumar<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Diagrama <strong>de</strong> árbol<br />

Problema intramatemático, <strong>de</strong> contexto aritmético,<br />

con variaciones discretas.<br />

Multiplicación; sustracción; número par; número<br />

impar; ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> los números naturales.<br />

Implícitos: Funciones inversas correspondi<strong>en</strong>tes a<br />

“multiplicar por 2” y a “disminuir 3 unida<strong>de</strong>s”<br />

Con sólo multiplicaciones por 2 o con sólo<br />

sustracciones <strong>de</strong> 3 unida<strong>de</strong>s, no se pue<strong>de</strong> llegar a<br />

25, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 11.<br />

Para llegar a un número impar, el último paso no<br />

pue<strong>de</strong> ser una multiplicación por 2.<br />

Para llegar a 25, <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>último paso se <strong>de</strong>be<br />

llegar a 28 y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia el último paso es<br />

disminuir 3.<br />

Tanteo (Aplicar algunos pasos)<br />

Analizar todas <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s empezando por el<br />

final,<br />

Usar un diagrama <strong>de</strong> árbol, dando “pasos<br />

inversos” a los <strong>de</strong>finidos: “dividir <strong>en</strong>tre 2” y<br />

“añadir 3”, y eliminando ramas que se repit<strong>en</strong>.<br />

Observar que <strong>de</strong> los números impares saldrá solo<br />

una rama.<br />

Descartar algunas ramas <strong>de</strong>l árbol observando <strong>la</strong>s<br />

repeticiones.<br />

Contar el número <strong>de</strong> pasos seguidos al obt<strong>en</strong>er<br />

“por primera vez” el número <strong>de</strong>seado. Las otras<br />

posibilida<strong>de</strong>s, con mayor número <strong>de</strong> pasos quedan<br />

eliminadas, al ir eliminando ramas que se repit<strong>en</strong>.<br />

Razonami<strong>en</strong>to inductivo – <strong>de</strong>ductivo<br />

Examinando todos los posibles “caminos” <strong>de</strong> 28<br />

a 11, se pue<strong>de</strong> escoger el “camino” más corto <strong>de</strong><br />

11 a 25, usando los pasos <strong>de</strong>finidos.<br />

CUADRO 4.4.<br />

Configuración epistémica <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> con variación discreta.<br />

105


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Cabe precisar que <strong>en</strong> este problema <strong>la</strong> variable es el número <strong>de</strong><br />

pasos para llegar a 25, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 11.<br />

También es bu<strong>en</strong>o ac<strong>la</strong>rar que <strong>en</strong> el EOS <strong>la</strong>s proposiciones<br />

consi<strong>de</strong>radas no necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser conocimi<strong>en</strong>tos previos;<br />

se consi<strong>de</strong>ran también proposiciones que resultan <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong>l problema y podrían estar explícitas o implícitas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

soluciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />

4.3. ASPECTOS METODOLÓGICOS<br />

Tal como se ha dicho <strong>en</strong> el capítulo 1, <strong>la</strong> metodología que<br />

utilizamos tuvo <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta cuatro ejes o dim<strong>en</strong>siones, que <strong>en</strong> el<br />

<strong>en</strong>foque ontosemiótico se <strong>de</strong>signan como el foco, el fin, <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eralizabilidad y el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. En este estudio, el<br />

foco fue epistémico (configuraciones epistémicas institucionales) y,<br />

sobre todo, cognitivo (configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos); el<br />

fin fue, sobre todo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> significados personales <strong>de</strong> los<br />

alumnos, mediante el estudio <strong>de</strong> sus configuraciones cognitivas; el<br />

nivel <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizabilidad fue exploratorio, ya que no se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>eralizar los resultados a otros contextos o pob<strong>la</strong>ciones; y el nivel<br />

<strong>de</strong> análisis fue puntual, puesto que se pret<strong>en</strong>dió investigar hechos y<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ligados al estudio <strong>de</strong> una cuestión matemática específica<br />

<strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong>terminado.<br />

Propusimos dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, uno con variación<br />

continua y otro con variación discreta, a 38 alumnos que cursaban<br />

segundo o tercer ciclo universitario, sigui<strong>en</strong>do estudios <strong>de</strong> diversas<br />

especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería. Todos estaban matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el curso<br />

electivo Matemática Recreativa y ya habían aprobado un curso <strong>de</strong><br />

Matemática básica y un curso <strong>de</strong> Cálculo 1. Algunos estaban cursando<br />

Cálculo 2 y otros ya habían aprobado este curso y estaban cursando<br />

Cálculo 3. Se les pidió que resolvieran los <strong>problemas</strong> primero<br />

individualm<strong>en</strong>te, escribi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoja que se les <strong>en</strong>tregó todos sus<br />

cálculos, diagramas, dibujos, etc., los preliminares y los <strong>de</strong>finitivos.<br />

Después se les pidió que volvieran a resolverlos <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> a lo más<br />

cuatro alumnos (ver anexo 4A). Por último, se les aplicó un<br />

cuestionario (ver anexo 4B) para conocer sus impresiones sobre los<br />

<strong>problemas</strong> y sus propias resoluciones.<br />

Las soluciones individuales fueron examinadas, una a una,<br />

tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> configuración epistémica e<strong>la</strong>borada para<br />

cada problema, con el objetivo <strong>de</strong> hacer una tipología <strong>de</strong> niveles <strong>de</strong><br />

106


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>. Para ello, utilizamos como criterio <strong>la</strong><br />

“calidad” o “riqueza” <strong>de</strong> su configuración cognitiva, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />

“distancia” respecto a <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Para<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información dada por <strong>la</strong>s configuraciones cognitivas<br />

se usó un protocolo ad hoc (ver anexos 4C y 4D), prestando at<strong>en</strong>ción<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a los procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s argum<strong>en</strong>taciones, y<br />

<strong>en</strong>tre éstas a <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> óptimo <strong>de</strong>l resultado<br />

obt<strong>en</strong>ido, que es propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones rigurosas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

Por otra parte, el análisis <strong>de</strong> nuestros datos está <strong>en</strong>marcado por un<br />

proceso <strong>de</strong> triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> “opinión <strong>de</strong> expertos”, lo cual permite un<br />

análisis más cuidadoso y más fino <strong>de</strong> los datos, no <strong>de</strong>jando que<br />

prevalezcan sólo <strong>la</strong>s primeras impresiones <strong>de</strong>l investigador. Después<br />

<strong>de</strong> e<strong>la</strong>borada una primera versión <strong>de</strong>l análisis ésta fue sometida a <strong>la</strong><br />

apreciación <strong>de</strong> expertos tanto <strong>en</strong> el EOS como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong>, tratando como ya hemos dicho <strong>de</strong> refinar los análisis.<br />

4.3.1. Criterios para <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong>l<br />

cuestionario<br />

En <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> alumnos que han participado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> situación experim<strong>en</strong>tal, ya nos referimos a <strong>la</strong> importancia que se ha<br />

dado al tipo <strong>de</strong> contrato didáctico. Para el experim<strong>en</strong>to diseñado<br />

tuvimos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión epistémica <strong>de</strong>l<br />

contrato didáctico. En concreto, hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los<br />

<strong>problemas</strong> propuestos form<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a los cursos universitarios que los alumnos habían<br />

estudiado y que estén consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma epistémica que regu<strong>la</strong><br />

lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por argum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> matemáticas.<br />

Se <strong>de</strong>cidió proponer sólo dos <strong>problemas</strong>, uno <strong>de</strong> variaciones<br />

continuas y otro <strong>de</strong> variaciones discretas.<br />

El primer problema fue p<strong>en</strong>sado, <strong>en</strong> principio, para que los<br />

alumnos no se quedas<strong>en</strong> sólo <strong>en</strong> respuestas intuitivas, ya que cumplía<br />

tres condiciones que facilitaban que sus configuraciones cognitivas<br />

incorporas<strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos, propieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>finiciones y argum<strong>en</strong>tos<br />

explícitos. Estas tres condiciones eran: 1) ser solucionable usando<br />

normas epistémicas estudiadas <strong>en</strong> cursos anteriores; 2) estar si<strong>en</strong>do<br />

propuesto a alumnos <strong>de</strong> un curso <strong>en</strong> el que se daba mucha importancia<br />

a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s metaepistémicas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación matemática<br />

y que, a<strong>de</strong>más, ya habían vivido contratos didácticos anteriores con<br />

tales reg<strong>la</strong>s; y 3) ser un problema rutinario.<br />

107


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

El segundo problema se p<strong>en</strong>só precisam<strong>en</strong>te para que sólo se<br />

mantuviera <strong>la</strong> segunda condición, con el objetivo <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> soluciones intuitivas. Al ser un problema no rutinario<br />

y carecer el alumno <strong>de</strong> normas epistémicas específicas, era <strong>de</strong> esperar<br />

que <strong>la</strong> metanorma sería insufici<strong>en</strong>te para asegurar que sus<br />

configuraciones cognitivas incorporas<strong>en</strong> proposiciones,<br />

procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>finiciones y argum<strong>en</strong>tos explícitos.<br />

CONTRATO DIDÁCTICO<br />

Normas epistémicas<br />

específicas (<strong>de</strong> cursos previos<br />

como álgebra, geometría,<br />

cálculo difer<strong>en</strong>cial)<br />

Normas metaepistémicas<br />

(Las afirmaciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

justificarse)<br />

TIPOS DE PROBLEMAS<br />

Problema con<br />

variaciones<br />

continuas<br />

Problema con<br />

variaciones<br />

discretas<br />

Sí No<br />

Sí Sí<br />

Problemas rutinarios Sí No<br />

CUADRO 4.5.<br />

Problemas seleccionados y contrato didáctico<br />

El cuestionario <strong>de</strong>l anexo 4B, t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre otros objetivos,<br />

comprobar que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los alumnos se reconocían<br />

explícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s características recogidas <strong>en</strong> el cuadro anterior. Esto<br />

efectivam<strong>en</strong>te sucedió, ya que, por ejemplo, a <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong>l<br />

cuestionario: “Cuál <strong>de</strong> los dos <strong>problemas</strong> te pareció más interesante?<br />

¿Por qué? hal<strong>la</strong>mos respuestas como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes que evid<strong>en</strong>cian<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que el problema 1 era rutinario y el 2 no:<br />

“El problema 2, ya que se necesitaba mayor ing<strong>en</strong>io, mi<strong>en</strong>tras que<br />

el otro era solo usar una fórmu<strong>la</strong>”<br />

“El problema 2. Me hace razonar un poco más, a<strong>de</strong>más el otro es<br />

ya muy conocido”.<br />

Con re<strong>la</strong>ción al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas epistémicas<br />

necesarias para <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong>l problema 1, a <strong>la</strong> misma pregunta <strong>de</strong>l<br />

cuestionario hal<strong>la</strong>mos respuestas como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

108


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

“El problema 1. Porque se necesita <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos matemáticos<br />

apr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> cursos anteriores (Cálculo 1)”.<br />

“El problema 1. Porque te permitía aplicar tus conocimi<strong>en</strong>tos<br />

adquiridos <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong> mate”.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes respuestas a <strong>la</strong> misma pregunta se<br />

manifiesta <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas epistémicas<br />

necesarias para <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong>l problema 2:<br />

“El problema 2, ya que se necesitaba mayor ing<strong>en</strong>io, mi<strong>en</strong>tras que<br />

el otro era solo usar una fórmu<strong>la</strong>”<br />

“El problema 2, porque no era tan matemático, era más cosa <strong>de</strong><br />

maña”<br />

Las sigui<strong>en</strong>tes respuestas a <strong>la</strong> pregunta ¿Qué crees que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />

una solución para consi<strong>de</strong>rar que el problema está completam<strong>en</strong>te<br />

resuelto? evid<strong>en</strong>cian que los alumnos eran consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<br />

metaepistémicas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s justificaciones <strong>de</strong> afirmaciones <strong>en</strong><br />

matemáticas:<br />

“La <strong>de</strong>mostración fehaci<strong>en</strong>te y objetiva que tu solución es <strong>la</strong><br />

correcta”<br />

“<strong>Un</strong> sust<strong>en</strong>to matemático y riguroso razonami<strong>en</strong>to”<br />

Para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información dada por <strong>la</strong>s configuraciones<br />

cognitivas que se podían inferir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los alumnos a los<br />

<strong>problemas</strong> propuestos (ver cuadro 4.2), se usó un protocolo ad hoc con<br />

los <strong>de</strong>scriptores <strong>de</strong>l cuadro 4.6, prestando at<strong>en</strong>ción fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a<br />

los procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s argum<strong>en</strong>taciones, y <strong>en</strong>tre éstas a <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> óptimo <strong>de</strong>l resultado obt<strong>en</strong>ido, que es<br />

propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones rigurosas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>:<br />

Hal<strong>la</strong> lo pedido<br />

Procedimi<strong>en</strong>to que sigue<br />

Argum<strong>en</strong>ta por qué el valor<br />

obt<strong>en</strong>ido es óptimo<br />

Sí<br />

No<br />

Tantea<br />

Consi<strong>de</strong>ra todos los casos<br />

Formaliza<br />

Muestra sólo resultados<br />

No<br />

Incorrectam<strong>en</strong>te<br />

Correctam<strong>en</strong>te<br />

CUADRO 4.6.<br />

Protocolo ad hoc para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

109


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

4.4. ANÁLISIS DE LAS SOLUCIONES INDIVIDUALES<br />

Ciertam<strong>en</strong>te hay muchas maneras <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong><br />

información que se obti<strong>en</strong>e usando el protocolo. Para esta<br />

investigación hemos consi<strong>de</strong>rado importante <strong>de</strong>stacar cuatro casos con<br />

ítems <strong>de</strong> observación comunes para ambos <strong>problemas</strong>. Como quinto<br />

caso, examinamos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intuición optimizadora <strong>en</strong> alguna<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones pres<strong>en</strong>tadas por los alumnos. T<strong>en</strong>gamos <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta que el problema 1 es <strong>de</strong> variaciones continuas (VC) y que el<br />

problema 2 es <strong>de</strong> variación discreta (VD):<br />

I. Casos <strong>en</strong> los que mostraron sólo sus resultados. (Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

argum<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos explícitos). Examinamos los<br />

subcasos <strong>de</strong> respuestas correctas y pres<strong>en</strong>tamos los porc<strong>en</strong>tajes<br />

correspondi<strong>en</strong>tes. (Figura 4.1)<br />

II. Casos <strong>en</strong> los que pres<strong>en</strong>taron formalizaciones. (Uso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje<br />

formalizado.) Examinamos los subcasos <strong>de</strong> respuestas correctas<br />

(IIa) y también – in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> sus<br />

respuestas - los subcasos <strong>en</strong> que justificaron si el resultado<br />

obt<strong>en</strong>ido es óptimo (IIb). (Uso <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos.) Pres<strong>en</strong>tamos<br />

los porc<strong>en</strong>tajes correspondi<strong>en</strong>tes. (Figuras 4.2 y 4.3)<br />

III. Casos <strong>en</strong> los que hal<strong>la</strong>ron lo pedido <strong>en</strong> el problema.<br />

Examinamos los subcasos <strong>de</strong> formalización (IIIa) (Uso <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje formalizado.) y también – in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que<br />

hayan formalizado o no – los subcasos <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> que el<br />

resultado obt<strong>en</strong>ido es óptimo (IIIb) (Uso <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos.)<br />

(Figuras 4.4 y 4.5)<br />

IV. Casos <strong>en</strong> los que int<strong>en</strong>taron justificar que los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos son óptimos (Uso <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos.) Examinamos los<br />

subcasos <strong>de</strong> explicación correcta y pres<strong>en</strong>tamos los porc<strong>en</strong>tajes<br />

correspondi<strong>en</strong>tes. (Figura 4.6.)<br />

V. Casos <strong>de</strong> alumnos que <strong>en</strong> alguna parte <strong>de</strong> su producción escrita<br />

muestran indicios <strong>de</strong> intuición optimizadora.<br />

Caso I<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas mostradas<br />

<strong>en</strong> los cuadros 4.3. y 4.4., hemos e<strong>la</strong>borado configuraciones cognitivas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los estudiantes, correspondi<strong>en</strong>tes a cada caso.<br />

Mostramos algunas <strong>de</strong> éstas, como repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> sus simi<strong>la</strong>res.<br />

110


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Respuesta<br />

correcta<br />

I. Mostraron sólo sus resultados<br />

VC VD<br />

34,2% 26,3%<br />

53,8%<br />

80%<br />

Respuesta<br />

correcta<br />

Figura 4.1. Análisis <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

Estos casos l<strong>la</strong>man nuestra at<strong>en</strong>ción porque simplem<strong>en</strong>te<br />

escrib<strong>en</strong> una respuesta. No se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran procedimi<strong>en</strong>tos ni<br />

argum<strong>en</strong>tos explícitos y no se pue<strong>de</strong> percibir qué proposiciones han<br />

usado. Esto reve<strong>la</strong> que ante <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> resolver el problema se quedan<br />

<strong>en</strong> lo que <strong>en</strong> esta investigación se ha l<strong>la</strong>mado una aproximación<br />

intuitiva. Si<strong>en</strong>do alumnos que ya han aprobado un curso <strong>de</strong> cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial y cuyo contrato didáctico les “obligaba” a justificar sus<br />

respuestas, po<strong>de</strong>mos afirmar que hay una débil influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su<br />

<strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> su apr<strong>en</strong>dizaje para ir más allá <strong>de</strong> una solución<br />

intuitiva. Es oportuno recordar lo que nos dice Fischbein (1994)<br />

“The educational problem is to <strong>de</strong>velop new, a<strong>de</strong>quate, intuitive<br />

interpretations as far as possible, together with <strong>de</strong>veloping the<br />

formal structures of logical reasoning” (p. 211)<br />

En <strong>la</strong> Figura 4.1 mostramos <strong>en</strong> qué proporción <strong>la</strong>s respuestas<br />

que dan son correctas, con el propósito <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una información sobre<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> su aproximación intuitiva a los <strong>problemas</strong>. Vemos que<br />

<strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> variable discreta el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los que muestran<br />

sólo su resultado es m<strong>en</strong>or que <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> variable continua,<br />

pero <strong>de</strong> éstos, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los que dan una respuesta correcta<br />

(80%) es mayor que <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> variable continua (53,8%), por<br />

lo cual podríamos <strong>de</strong>cir que para el problema <strong>de</strong> variable discreta hay<br />

una aproximación intuitiva mejor que para el problema <strong>de</strong> variable<br />

continua, o que el grado <strong>de</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición fue mayor al<br />

tratar <strong>de</strong> resolver el problema <strong>de</strong> variable discreta. Como<br />

esperábamos, se halló que <strong>la</strong> respuesta intuitiva se dio <strong>en</strong> mayor<br />

proporción <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> variable discreta. Ahora bi<strong>en</strong>, queremos<br />

resaltar que, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo esperado, <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> variable<br />

continua se dio un porc<strong>en</strong>taje no <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñable.<br />

111


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

A modo <strong>de</strong> ilustración, a continuación mostramos una solución<br />

<strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> variación continua, ubicada <strong>en</strong> este caso, y su<br />

correspondi<strong>en</strong>te configuración cognitiva:<br />

Alumno 29: Problema con VC (Sólo muestra su resultado y <strong>la</strong><br />

respuesta es correcta.)<br />

Configuración cognitiva:<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Repres<strong>en</strong>ta un cuadrado y un rectángulo<br />

re<strong>la</strong>cionados por el símbolo <strong>de</strong> mayor. Dibuja un cuadrado <strong>en</strong> un sistema<br />

<strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas cartesianas.<br />

Expresiones simbólicas: Especifica <strong>la</strong>s coord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> los vértices<br />

con letras y pares ord<strong>en</strong>ados, correspondi<strong>en</strong>tes a un cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>do 7 y<br />

con un vértice <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong>.<br />

Situación-problema:<br />

Problema isoperimétrico <strong>de</strong> rectángulos.<br />

Conceptos:<br />

Paralelogramo, perímetro, área <strong>de</strong> rectángulos, vértice, números<br />

<strong>en</strong>teros.<br />

Proposiciones:<br />

(Implícitas) <strong>Un</strong> cuadrado es un paralelogramo.<br />

<strong>Un</strong> cuadrado <strong>de</strong> igual perímetro que un rectángulo, ti<strong>en</strong>e mayor área que el<br />

rectángulo.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Ninguno.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Ninguno.<br />

112


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos, proposiciones y argum<strong>en</strong>tos<br />

explícitos es c<strong>la</strong>ra y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia es muy gran<strong>de</strong>.<br />

Caso II<br />

Respuesta<br />

correcta<br />

No justificaron que su<br />

resultado es óptimo<br />

IIa. Pres<strong>en</strong>taron formalizaciones<br />

VC VD<br />

55,3 % 23,7 %<br />

61,9 % 66,7 %<br />

Respuesta<br />

correcta<br />

Figura 4.2. Análisis <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje formalizado<br />

IIb. Pres<strong>en</strong>taron formalizaciones<br />

VC VD<br />

55,3 % 23,7 %<br />

28,6 % 55,6 %<br />

Figura 4.3. . Análisis <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos<br />

No justificaron que su<br />

resultado es óptimo<br />

Como ya lo manifestamos anteriorm<strong>en</strong>te, el criterio <strong>de</strong><br />

formalización es bastante amplio y tratándose <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l segundo<br />

o tercer ciclo universitario (<strong>en</strong>tre 17 y 18 años) no somos<br />

especialm<strong>en</strong>te exig<strong>en</strong>tes, pero distinguimos <strong>en</strong>tre aquellos que sólo<br />

escrib<strong>en</strong> algunos números o dibujan sólo un paralelogramo, <strong>de</strong><br />

aquellos que usan expresiones algebraicas, ecuaciones, notación<br />

funcional, teoremas, diagramas, notaciones propias, etc. En el<br />

problema <strong>de</strong> variable discreta era <strong>de</strong> esperar un porc<strong>en</strong>taje no muy<br />

elevado <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> los que hay formalizaciones. Sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong><br />

cambio, que también se dé un porc<strong>en</strong>taje no muy elevado (55,3%) <strong>en</strong><br />

el problema <strong>de</strong> variable continua. <strong>Un</strong>a explicación coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s<br />

113


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

soluciones específicas <strong>en</strong>contradas, es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

el manejo formal <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos, procedimi<strong>en</strong>tos y proposiciones<br />

como los <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> el análisis epistémico <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong>; más aún<br />

observando que no es muy alto el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los que llegan a una<br />

respuesta correcta usando formalizaciones.<br />

Cuantitativam<strong>en</strong>te, podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias son<br />

más serias al resolver el problema con variación discreta. (Figura 4.2);<br />

sin embargo cabe <strong>de</strong>stacar soluciones <strong>de</strong> este problema, con<br />

formalizaciones, respuesta correcta y una aproximación a una<br />

argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> óptimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución hal<strong>la</strong>da. A<br />

continuación mostramos una <strong>de</strong> estas pocas soluciones <strong>de</strong>l problema<br />

discreto y aspectos saltantes <strong>de</strong> su correspondi<strong>en</strong>te configuración<br />

cognitiva, que muestran que ti<strong>en</strong>e bastante <strong>en</strong> común con <strong>la</strong><br />

configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

Alumno 6<br />

Problema con VD (Formaliza y da respuesta correcta.)<br />

114


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Configuración cognitiva<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Usa diagrama <strong>de</strong> árbol. Repres<strong>en</strong>ta<br />

simbólicam<strong>en</strong>te los pasos <strong>de</strong>finidos y los pasos “hacia atrás”.<br />

Situación-problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto aritmético.<br />

Conceptos:<br />

(Implícitos) Funciones inversas correspondi<strong>en</strong>tes a “multiplicar por<br />

2” y a “disminuir 3 unida<strong>de</strong>s”<br />

Proposiciones:<br />

(Implícita) Con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s dadas, para llegar a 25, necesariam<strong>en</strong>te<br />

hay que llegar antes a 28.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Analiza empezando por el final y usando “pasos inversos” a los<br />

<strong>de</strong>finidos: “dividir <strong>en</strong>tre 2” y “añadir 3”.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

(Implícitos) <strong>Un</strong> diagrama <strong>de</strong> árbol permite examinar todos los<br />

posibles “caminos”, usando los pasos <strong>de</strong>finidos o sus respectivos inversos.<br />

Si se examinan todos los posibles “caminos” <strong>de</strong> 28 a 11, se pue<strong>de</strong><br />

escoger el “camino” más corto <strong>de</strong> 11 a 25, usando los pasos <strong>de</strong>finidos.<br />

Otra mirada a los casos que pres<strong>en</strong>taron formalizaciones, es<br />

observando si justificaron o no que <strong>la</strong> solución que obtuvieron –<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que sea correcta o no – es un máximo o un<br />

mínimo, según el problema. (Figura 4.3)<br />

<strong>Un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formalizaciones es contribuir a una<br />

exposición rigurosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, que se perciba <strong>en</strong> <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción c<strong>la</strong>ra<br />

y ord<strong>en</strong>ada <strong>de</strong> conceptos, proposiciones, argum<strong>en</strong>tos y procedimi<strong>en</strong>tos.<br />

<strong>Un</strong>a solución correcta <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>bería incluir<br />

<strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> que el resultado obt<strong>en</strong>ido es óptimo, pero vemos que<br />

hay un porc<strong>en</strong>taje consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> estudiantes que no lo hac<strong>en</strong> – sobre<br />

todo <strong>en</strong> el problema con variable discreta – a pesar <strong>de</strong> que formalizan.<br />

Esta constatación nos lleva a afirmar que se <strong>de</strong>be prestar más at<strong>en</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> formación <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to riguroso y al uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formalización.<br />

Es ilustrativo mostrar una solución <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> variación<br />

continua <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se usa l<strong>en</strong>guaje formalizado, pero se llega a una<br />

respuesta incorrecta y no se da una justificación <strong>de</strong> que el resultado<br />

115


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

obt<strong>en</strong>ido es óptimo. (En <strong>rigor</strong> no podría haber<strong>la</strong>, si<strong>en</strong>do incorrecta <strong>la</strong><br />

respuesta, pero es precisam<strong>en</strong>te por no buscar una justificación que <strong>la</strong><br />

búsqueda formal termina <strong>en</strong> un caso particu<strong>la</strong>r no óptimo.)<br />

Alumno 6<br />

Problema <strong>de</strong> VC (Formaliza, pero no concluye correctam<strong>en</strong>te)<br />

Configuración cognitiva<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Dibuja un paralelogramo con <strong>la</strong>dos no<br />

perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas cartesianas. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> los<br />

<strong>la</strong>dos sobre el eje <strong>de</strong> abscisas y un vértice <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong>. Asigna variables<br />

a <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos y a un ángulo.<br />

Términos y expresiones: Área, expresiones algebraicas.<br />

Situación – problema:<br />

Problema isoperimétrico <strong>de</strong> paralelogramos.<br />

Conceptos:<br />

Paralelogramo, área, perímetro, función s<strong>en</strong>o, vértices, números<br />

<strong>en</strong>teros.<br />

116


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Proposiciones:<br />

El área <strong>de</strong> un paralelogramo es el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

dos <strong>la</strong>dos y <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ángulo que forman estos.<br />

Implícita: Si un paralelogramo ti<strong>en</strong>e un ángulo interior <strong>de</strong> 90º,<br />

<strong>en</strong>tonces es un rectángulo.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Observa que, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el perímetro, se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> distintas<br />

áreas <strong>de</strong>l paralelogramo variando <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos, variando<br />

los ángulos <strong>en</strong>tre los <strong>la</strong>dos, o variando longitu<strong>de</strong>s y ángulos.<br />

Asume que para que el área sea máxima, el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> tal ángulo<br />

<strong>de</strong>be ser 1.<br />

Escoge <strong>la</strong>s coord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> los vértices.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Deduce que el paralelogramo <strong>de</strong> área máxima ti<strong>en</strong>e que ser un<br />

rectángulo y asigna valores a <strong>la</strong>s variables que repres<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong>s<br />

longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos.<br />

El estudiante concluye, erradam<strong>en</strong>te, que el paralelogramo <strong>de</strong><br />

área máxima buscado es un rectángulo cuyos <strong>la</strong>dos mid<strong>en</strong> 6 y 8<br />

unida<strong>de</strong>s, pero po<strong>de</strong>mos observar que hay similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> configuración cognitiva <strong>de</strong><br />

su solución y que el estudiante llega, formalm<strong>en</strong>te, muy cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

solución correcta, a <strong>la</strong> cual llegaron otros estudiantes sin formalizar.<br />

Por casos como estos nos preguntamos si el <strong>rigor</strong> y <strong>la</strong>s<br />

formalizaciones que se induc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong> matemáticas están<br />

realm<strong>en</strong>te complem<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> intuición (¿el alumno formaliza sin<br />

buscar una aproximación intuitiva a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema?).<br />

Caso III<br />

IIIa. Hal<strong>la</strong>ron lo pedido<br />

VC VD<br />

60,5 % 60,5 %<br />

Formalizaron Formalizaron<br />

60,1 % 26,1%<br />

Figura 4.4 Análisis <strong>de</strong> respuesta correcta usando l<strong>en</strong>guaje formalizado<br />

117


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Justificaron que su<br />

resultado es óptimo<br />

IIIb. Hal<strong>la</strong>ron lo pedido<br />

VC VD<br />

55,3% 60,5 %<br />

14,3 % 4,4 %<br />

Justificaron que su<br />

resultado es óptimo<br />

Figura 4.5. Análisis <strong>de</strong> respuesta correcta con argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> resultado<br />

óptimo<br />

Los resultados que mostramos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras 4.4 y 4.5 nos<br />

indican también que hay <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias formativas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formalización y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actitud ci<strong>en</strong>tífica para canalizar<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s conjeturas y <strong>la</strong>s aproximaciones intuitivas a<br />

los <strong>problemas</strong>, pues vemos que no son muchos los que hal<strong>la</strong>ron<br />

una respuesta correcta usando l<strong>en</strong>guaje formal, sobre todo <strong>en</strong> el<br />

problema con variable discreta, y son pocos los que<br />

<strong>en</strong>contrándo<strong>la</strong>, justificaron – es <strong>de</strong>cir, argum<strong>en</strong>taron<br />

correctam<strong>en</strong>te – que cumple con <strong>la</strong> característica <strong>de</strong> ser el<br />

óptimo que se pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el problema. Cabe <strong>de</strong>stacar que muy<br />

pocos alumnos hal<strong>la</strong>ron lo pedido formalizando y justificando<br />

que lo obt<strong>en</strong>ido es óptimo: 7,9 % <strong>en</strong> el problema con variación<br />

continua y 2,6 % <strong>en</strong> el problema con variación discreta. Sólo un<br />

estudiante (2,6 %) halló <strong>de</strong> esta manera lo pedido <strong>en</strong> ambos<br />

<strong>problemas</strong>. A continuación mostramos sus soluciones y<br />

omitimos transcribir sus correspondi<strong>en</strong>tes configuraciones<br />

cognitivas, por su gran similitud con <strong>la</strong>s configuraciones<br />

epistémicas <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

Alumno 3<br />

Problema con VC (Hal<strong>la</strong> lo pedido, formaliza y justifica que su<br />

resultado es óptimo)<br />

118


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Alumno 3<br />

Problema con VD (Hal<strong>la</strong> lo pedido, formaliza y justifica que su<br />

resultado es óptimo)<br />

119


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Caso IV<br />

Figura 4.6. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> óptimo <strong>de</strong> sus resultados<br />

Vemos<br />

que son pocos los que int<strong>en</strong>taron justificar que sus<br />

resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos son óptimos y que <strong>de</strong> ellos, son pocos también<br />

los que realm<strong>en</strong>te justificaron (dieron una explicación correcta). Para<br />

el problema <strong>de</strong> variación discreta y otros con carácter lúdico, muchos<br />

consi<strong>de</strong>ran sufici<strong>en</strong>te llegar a una solución que parece convinc<strong>en</strong>te.<br />

Estas son <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to riguroso y <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje formalizado y <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos para <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

resultados. Por otra parte, hemos <strong>en</strong>contrado casos <strong>en</strong> los que parece<br />

que el uso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje algebraico para formalizar y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

justificaciones formales los alejan <strong>de</strong> una mirada más natural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación p<strong>la</strong>nteada, sobre todo al resolver el problema con variación<br />

discreta. A modo <strong>de</strong> ilustración, mostramos una solución y su<br />

configuración cognitiva.<br />

Alumno 27<br />

IV. Int<strong>en</strong>taron justificar que sus resultados son óptimos<br />

VC VD<br />

42,1 % 13,2 %<br />

Justificaron Justificaron<br />

18,8 % 20 %<br />

Problema con<br />

VD (Formaliza e int<strong>en</strong>ta justificar que su resultado<br />

es óptimo)<br />

120


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Configuración cognitiva<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Asigna variables para el número <strong>de</strong> veces que se use cada<br />

paso.<br />

Situación – problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto algebraico.<br />

Conceptos:<br />

Ecuaciones, números <strong>en</strong>teros no negativos<br />

Proposiciones:<br />

(Implícita) Exist<strong>en</strong><br />

valores que minimizan <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> dos<br />

números <strong>en</strong>teros<br />

no negativos sujetos a una restricción lineal <strong>de</strong><br />

igualdad<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Establece<br />

una ecuación usando <strong>la</strong>s<br />

variables adoptadas para<br />

re<strong>la</strong>cionar 11 y 25.<br />

Busca que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables adoptadas sea mínima.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Razonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ductivo<br />

Se percibe que hay uso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje formalizado y una int<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> ser riguroso, quizás influ<strong>en</strong>ciado por los cursos universitarios <strong>de</strong><br />

matemática ya aprobados, pero que tal actitud no está<br />

complem<strong>en</strong>tando una reacción natural ante este problema, <strong>de</strong> ubicarlo<br />

<strong>en</strong> un contexto aritmético<br />

y tantear algunos pasos. No llega a percibir<br />

que su ecuación no está formalizando o mo<strong>de</strong>lizando <strong>la</strong> situación<br />

p<strong>la</strong>nteada. Si bi<strong>en</strong> es cierto que cuando a y b son no negativos y<br />

cumpl<strong>en</strong> que 2a - 3b = 14 <strong>en</strong>tonces<br />

el mínimo valor <strong>de</strong> a + b es 7 (con<br />

a = 7 y b = 0), al aplicar 7 veces el paso “multiplicar por 2”, parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>l número 11, no llegará al 25. Recor<strong>de</strong>mos que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

proposiciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia es que con<br />

sólo multiplicaciones por dos no se pue<strong>de</strong> llegar a 25, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 11.<br />

Proposición casi obvia e intuible por el alumno, pero que no <strong>la</strong> aplica<br />

para verificar su respuesta obt<strong>en</strong>ida “formalm<strong>en</strong>te”.<br />

Caso V<br />

Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong>contramos indicios <strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>mamos una intuición optimizadora<br />

global <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> los que hal<strong>la</strong>n lo pedido y muestran sólo<br />

121


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

su resultado; sin embargo, examinando <strong>la</strong>s soluciones y sus<br />

configuraciones cognitivas, <strong>en</strong>contramos varias afirmaciones sin<br />

justificación, <strong>en</strong> una línea correcta hacia <strong>la</strong> solución, que también<br />

podríamos consi<strong>de</strong>rar como indicios <strong>de</strong> una intuición optimizadora;<br />

así,<br />

<strong>en</strong> el problema 1, <strong>en</strong>contramos 18 casos <strong>en</strong> los que se afirma o se<br />

asume que<br />

el paralelogramo que se busca es un rectángulo; o, más<br />

específicam<strong>en</strong>te,<br />

que es un cuadrado; o que es un paralelogramo con<br />

<strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma longitud; o que los números cuyo producto es<br />

máximo y su suma es 14 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser ambos iguales a 7. Las<br />

soluciones <strong>de</strong> los alumnos 8, 13, 29 y 31son ejemplos con <strong>la</strong>s tres<br />

primeras afirmaciones; <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los alumnos 30 y 36 con <strong>la</strong> primera y <strong>la</strong><br />

cuarta; <strong>la</strong> <strong>de</strong>l alumno 27 con <strong>la</strong> primera, tercera y cuarta; y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

alumno 24 con <strong>la</strong> tercera. La <strong>de</strong>l alumno 29 ya <strong>la</strong> hemos mostrado, y<br />

– como ilustración – a continuación mostramos <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los alumnos 24,<br />

27 y 30, que no están <strong>en</strong>tre los que muestran sólo su resultado.<br />

Problema 1, <strong>de</strong> VC.<br />

Solución <strong>de</strong>l alumno 24<br />

Solución <strong>de</strong>l alumno 27<br />

122


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Solución <strong>de</strong>l alumno 30<br />

En cuanto al problema 2, son mayores los indicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición optimizadora global, como hemos visto al examinar<br />

los casos I y IIIb. Así, el 91,3% <strong>de</strong> los que hal<strong>la</strong>n lo pedido no<br />

justifican que su resultado es óptimo (<strong>en</strong> el problema 1 esto<br />

ocurre <strong>en</strong> el 38% <strong>de</strong> los casos). Sin embargo, examinando <strong>la</strong>s<br />

soluciones y sus configuraciones cognitivas, <strong>en</strong>contramos<br />

también varias afirmaciones sin justificación, <strong>en</strong> una línea<br />

correcta hacia <strong>la</strong> solución, que podríamos consi<strong>de</strong>rar como<br />

indicios <strong>de</strong> una intuición optimizadora; por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

soluciones <strong>de</strong> los alumnos 4 y 17 (que no hal<strong>la</strong>n lo pedido) se<br />

<strong>de</strong>staca<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> pasar por 28 y 14 para llegar a 25; y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los alumnos 9, 16 y 19 se percibe que el<br />

haber <strong>en</strong>contrado un camino con siete pasos, luego <strong>de</strong> haber<br />

hal<strong>la</strong>do caminos con nueve u ocho pasos, ya los conv<strong>en</strong>ce<br />

(¿intuitivam<strong>en</strong>te?) que el camino con siete pasos es el óptimo.<br />

A manera <strong>de</strong> ilustración, mostramos <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los<br />

alumnos 4 y 16, que no están <strong>en</strong>tre los que muestran sólo sus<br />

resultados.<br />

123


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Problema 2, <strong>de</strong> VD<br />

Solución <strong>de</strong>l alumno 4<br />

Solución <strong>de</strong>l alumno 16<br />

124


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

4.4.1. Tipología <strong>de</strong> configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos<br />

La “distancia” que separa <strong>la</strong> configuración cognitiva <strong>de</strong>l alumno<br />

respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia permite realizar<br />

una gradación <strong>de</strong> niveles <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> trabajados.<br />

En concreto, hemos distinguido hasta nueve niveles, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or a<br />

mayor, si<strong>en</strong>do el nivel cero el <strong>de</strong> los que no se involucran <strong>en</strong> el<br />

problema y los otros ocho los <strong>de</strong>scribimos muy resumidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

cuadro 4.7 (para más <strong>de</strong>talles ver los cuadros pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los<br />

anexos 4C y 4D, don<strong>de</strong> se indica el nivel <strong>de</strong> cada estudiante).<br />

N<br />

I<br />

V<br />

E<br />

L<br />

Hal<strong>la</strong> lo<br />

pedido<br />

Si No Tantea<br />

CUADRO 4.7.<br />

Tipología <strong>de</strong> configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos<br />

El cuadro 4.8 resume<br />

el número <strong>de</strong> alumnos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

cada nivel, según cada problema, y da elem<strong>en</strong>tos para consi<strong>de</strong>rar<br />

agrupaciones <strong>de</strong> niveles:<br />

NIVEL<br />

Consi<strong>de</strong>ra<br />

todos los<br />

casos<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Formaliza<br />

NÚMERO DE ALUMNOS SEGÚN<br />

EL PROBLEMA 1<br />

(VARIACIONES CONTINUAS)<br />

Muestra<br />

sólo su<br />

resultado<br />

NÚMERO DE ALUMNOS<br />

SEGÚN EL PROBLEMA 2<br />

(VARIACIÓN DISCRETA)<br />

0 1 (2,6%) 5 (13,2%)<br />

1 1 (2,6%) 2 (5,3%)<br />

2 6 (15,8%) 5 (13,2%)<br />

3 6 (15,8%) 0 (0%)<br />

4 3 (7,9%) 3 (7,9%)<br />

5 8 (21%) 21 (55,3%)<br />

6 10 (26,3%) 1 (2,6%)<br />

7 0 (0%) 0 (0%)<br />

8 3 (7,9%) 1 (2,6%)<br />

CUADRO 4.8.<br />

Distribución por niveles<br />

Argum<strong>en</strong>ta por qué el valor<br />

obt<strong>en</strong>ido es óptimo<br />

No<br />

Incorrecta<br />

m<strong>en</strong>te<br />

Correcta<br />

m<strong>en</strong>te<br />

1 X X X<br />

2 X Algo <strong>en</strong> estas columnas X X<br />

3 X Algo <strong>en</strong> estas columnas X<br />

4 X Algo <strong>en</strong> estas columnas X<br />

5 X Algo <strong>en</strong> estas columnas X<br />

6 X Algo <strong>en</strong> estas columnas X<br />

7 X <strong>Un</strong>a <strong>de</strong> estas columnas X<br />

8 X X X X<br />

125


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

A continuación mostramos algunos ejemplos <strong>de</strong> soluciones y<br />

configuraciones cognitivas <strong>de</strong> alumnos<br />

que están <strong>en</strong> los niveles 5-8<br />

(que son los que han hal<strong>la</strong>do lo pedido), según los <strong>problemas</strong>:<br />

Problema 1<br />

El alumno 29 resulta ubicado <strong>en</strong> el nivel 5. Su solución y<br />

correspondi<strong>en</strong>te configuración cognitiva <strong>la</strong>s expusimos cuando<br />

tratamos el Caso I.<br />

El alumno 30 resulta ubicado <strong>en</strong> el nivel 6. Su solución<br />

<strong>la</strong><br />

mostramo s al tratar el Caso V y a continuación mostramos<br />

<strong>la</strong><br />

configuración cognitiva <strong>de</strong> su solución.<br />

L<strong>en</strong>gu g aje:<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Dibuja un<br />

rectángulo <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong><br />

coord<strong>en</strong>ada s cartesianas. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos sobre el eje <strong>de</strong> abscisas y un<br />

vérti ce <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong>. Asigna variables a <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos. Esboza el gráfico <strong>de</strong> una función cuadrática<br />

Términos y expresiones: Área, expresiones<br />

algebraicas.<br />

Situaci ión – problema: Problem a isoperimétrico <strong>de</strong> paralelogramos.<br />

Conceptos:<br />

Paralelogramo, área, perímetro, vértices, números <strong>en</strong>teros.<br />

Proposiciones:<br />

El área <strong>de</strong> un rectángulo es el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus<br />

<strong>la</strong>dos.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Muestra dos soluciones: una por tanteo y otra <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

función área <strong>de</strong>l rectángulo<br />

y <strong>de</strong>rivando.<br />

Escoge <strong>la</strong>s coord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> los vértices.<br />

Argum<strong>en</strong>toss:<br />

(Implícitos) El paralelogramo maximizante<br />

es un rectángulo.<br />

El valor que hace cero <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> función área, maximiza<br />

tal función.<br />

El alumno 3 resulta ubicado <strong>en</strong> el nivel 8. Su solución<br />

fue<br />

expuesta al tratar el Caso III y <strong>la</strong> configuración co gnitiva se omitió por<br />

su gran similitud con <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

126


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Problema<br />

2<br />

El alumno 6 resulta ubicado <strong>en</strong> el nivel 5. Su solución y correspondi<strong>en</strong>te<br />

configuración cognitiva fueron expuestas al tratar el Caso II.<br />

El alumno<br />

16 resulta ubicado <strong>en</strong> el nivel 6. Su solución <strong>la</strong><br />

mostramos al tratar el caso V y a continuación mostramos <strong>la</strong><br />

configuración<br />

cognitiva <strong>de</strong> su solución<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Repres<strong>en</strong>ta simbólicam<strong>en</strong>te los pasos<br />

<strong>de</strong>finidos y <strong>de</strong>scribe los correspondi<strong>en</strong>tes pasos “hacia atrás”.<br />

Situación-problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto aritmético.<br />

Conceptos:<br />

(Implícitos) Funciones inversas correspondi<strong>en</strong>tes a “multiplicar<br />

por 2” y a “disminuir 3 unida<strong>de</strong>s”<br />

Proposiciones:<br />

(Implícita) Con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s dadas, para llegar a 25, necesariam<strong>en</strong>te<br />

hay que llegar antes a 28.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Muestra dos posibilida<strong>de</strong>s empezando por el final y usando<br />

“pasos inversos” a los <strong>de</strong>finidos: “dividir <strong>en</strong>tre 2” y “añadir 3”.<br />

Argum<strong>en</strong>tos: (Implícito)<br />

Si exist<strong>en</strong> sólo dos posibilida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> solución es <strong>la</strong><br />

que ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> pasos.<br />

El alumno 3 resulta<br />

ubicado <strong>en</strong> el nivel 8. Su solución fue expuesta al<br />

tratar el Caso III y <strong>la</strong> configuración cognitiva se omitió por su gran<br />

similitud con <strong>la</strong> configuración epistémica<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

4.5. SOLUCIONES<br />

GRUPALES<br />

Tal como se ha dicho al principio <strong>de</strong> este capítulo, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

d e una intuición optimizadora no es <strong>la</strong> única causa que pue<strong>de</strong> explicar<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas correctas sin justificación explícita. Para<br />

<strong>de</strong>scartar<br />

completam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas correctas sin<br />

justificación pudiera ser <strong>de</strong>bido al contrato didáctico al que estaban<br />

acostumbrados los alumnos, hicimos nuestra segunda predicción: <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> que el problema se hubiera resuelto por un grupo <strong>de</strong> alumnos,<br />

habituados<br />

a un contrato didáctico <strong>en</strong> el que los resultados se ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

127


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

que justificar, su producción escrita, analizada, sobre todo, mediante<br />

<strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta configuración cognitiva, permitiría inferir<br />

configuraciones cognitivas <strong>de</strong> grupo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que habría una<br />

argum<strong>en</strong>tación explícita <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta. Dicho <strong>de</strong> otra manera,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> grupo serían escasas <strong>la</strong>s soluciones que se<br />

pudieran caracterizar globalm<strong>en</strong>te como intuitivas (lo cual sí era<br />

esperable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas individuales)<br />

puesto que el grupo habría<br />

aplicado <strong>la</strong> norma metaepistémica <strong>de</strong>l contrato según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s<br />

soluciones se han <strong>de</strong> justificar.<br />

Para ver si <strong>la</strong> predicción se cumplía (o no) se pidió a los alumnos<br />

que volvieran a resolver <strong>en</strong> grupos – <strong>de</strong> a lo más cuatro integrantes<br />

–<br />

los dos <strong>problemas</strong> que<br />

antes habían resuelto individualm<strong>en</strong>te (ver<br />

anexo 4 A). Se puso especial énfasis <strong>en</strong> que los alumnos fueran<br />

consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma metaepistémica <strong>de</strong> su contrato didáctico<br />

h ab itual según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s soluciones se han <strong>de</strong> justificar y para ello se<br />

les pidió literalm<strong>en</strong>te “Pres<strong>en</strong>tar soluciones <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> ambos<br />

<strong>problemas</strong>, justificando<br />

rigurosam<strong>en</strong>te<br />

los valores óptimos obt<strong>en</strong>idos”.<br />

A c ontinuación mostramos dos cuadros <strong>en</strong> los que se ha reducido<br />

<strong>la</strong> información dada por <strong>la</strong>s configuraciones cognitivas grupales que se<br />

podían inferir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> alumnos a los dos<br />

problem as propuestos. En dichos cuadros hemos utilizado los mismos<br />

<strong>de</strong>scriptores<br />

que para <strong>la</strong>s soluciones individuales:<br />

Grupo<br />

Hal<strong>la</strong> lo<br />

pedido<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Consi<strong>de</strong>ra<br />

Tantea todos los<br />

casos<br />

Formaliza<br />

Muestra sólo su<br />

resultado<br />

1 1 1 1 1<br />

2 1 1 1 1<br />

Argum<strong>en</strong>ta por qué el valor obt<strong>en</strong>ido es<br />

óptimo<br />

No Incorrectam<strong>en</strong>te Correctam<strong>en</strong>te<br />

3 1 1 1 1<br />

4 1 1 1 1<br />

5 1 1 1 1<br />

6 1 1 1 1<br />

7 1 1 1 1<br />

8 1 1 1 1 1<br />

9 1 1 1 1<br />

10 1 1 1 1<br />

CUADRO 4.9.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones grupales al problema 1, con variaciones continuas<br />

128


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Grupo<br />

Hal<strong>la</strong> lo<br />

pedido<br />

Tantea<br />

Consi<strong>de</strong>ra<br />

todos los<br />

casos<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Formaliza<br />

Muestra sólo<br />

su resultado<br />

1 1 1 1<br />

2 1 1 1<br />

Argum<strong>en</strong>ta por qué el valor obt<strong>en</strong>ido es<br />

óptimo<br />

No Incorrectam<strong>en</strong>te Correctam<strong>en</strong>te<br />

3 1 1 1 1<br />

4 1 1 1 1<br />

5 1 1 1 1<br />

6 1 1 1<br />

7 1 1 1<br />

8 1 1 1<br />

9 1 1 1 1<br />

10 1 1 1 1<br />

CUADRO 4.10.<br />

Análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones grupales al problema 2, con variaciones discretas<br />

4.5.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diez soluciones grupales<br />

Observaciones a <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong>l problema 1, con variaciones<br />

continuas<br />

1. Todos los grupos hal<strong>la</strong>n lo pedido<br />

2. Nuev e grupos usan le nguaje formalizado<br />

y cuatro <strong>de</strong> ellos no<br />

usan el cálculo difer<strong>en</strong>cial. Estos nueve<br />

grupos int<strong>en</strong>tan dar<br />

argum<strong>en</strong>tos que justifiqu<strong>en</strong> que el valor obt<strong>en</strong>ido es óptimo.<br />

3. Dos grupos explican correctam<strong>en</strong>te por qué el valor obt<strong>en</strong>ido es<br />

óptimo y no son <strong>de</strong> los q ue usan cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial para resolver<br />

el problema.<br />

4. H ay cin co grupo s que usan cálculo difer<strong>en</strong>cial,<br />

pero ninguno <strong>de</strong><br />

ellos justifica correctam<strong>en</strong>te que el valor obt<strong>en</strong>ido es óptimo.<br />

5.<br />

El grupo 5 muestra sólo su resultado y no da explicación alguna<br />

<strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> máximo <strong>de</strong>l valor obt <strong>en</strong>ido.<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que hay razones para afirmar<br />

que <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora también está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> varias soluciones grupales, y<br />

129


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

con un nivel <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia mayor que el esperado, sobre todo para este<br />

caso, por tratarse <strong>de</strong> un problema con <strong>la</strong>s tres características anotadas<br />

<strong>en</strong> el apartado 4.3. 1, y porque los alumno s t<strong>en</strong>ían forta lecida <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l contrato didáctico, con su norma metaepistémica <strong>de</strong><br />

justificar <strong>la</strong>s aseveraciones. Esto haría p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> “pot<strong>en</strong>cia” <strong>de</strong> esta<br />

intuición. A continuación algunas razones:<br />

a ) Los grupos m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación 4, no examinan si el valor que hace cero <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> función<br />

que expresa el área <strong>de</strong>l paralelog ramo es un valor<br />

maximizante; y esta tarea <strong>de</strong>bería hacerse como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

form ación <strong>en</strong> el <strong>rigor</strong> matemático,<br />

según <strong>la</strong> norma<br />

metae pistémica <strong>de</strong>l contrato didáctico establecido <strong>en</strong> sus<br />

estudios universitarios y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r al estudiar cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial. Consi<strong>de</strong>ramos que una razón para no hacerlo,<br />

habiéndoles recordado esta norma al pedirles expresam<strong>en</strong>te<br />

que justifiqu<strong>en</strong> rigurosam<strong>en</strong>te, es <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ci a <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadora, pues el<strong>la</strong> les haría consi<strong>de</strong>rar como evid<strong>en</strong>te –<br />

<strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l problema – que el valor que hace cero <strong>la</strong><br />

primera <strong>de</strong>rivada es un valor maximizante. Esto es<br />

coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s respuestas al cuestionario, pues <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

razones que dan respecto a su conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un paralelogramo <strong>de</strong> área máxima está el haber<br />

usado <strong>de</strong>rivadas.<br />

b) La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el grupo 5, a pesar <strong>de</strong>l<br />

pedido explícito, nos hace p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición optimizadora <strong>en</strong> los miembros <strong>de</strong>l grupo, que los<br />

estaría haci<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rar como evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te óptima <strong>la</strong><br />

solución que muestran.<br />

Observaciones<br />

a <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong>l problema 2, con variaciones<br />

discretas<br />

1. Todos los grupos<br />

hal<strong>la</strong>n lo pedido.<br />

2. Nueve grupos usan l<strong>en</strong>guaje formalizado, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como tal<br />

el uso <strong>de</strong> algún simbolismo distinto al <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera expresión <strong>de</strong><br />

operaciones aritméticas.<br />

3. Ocho grupos int<strong>en</strong>tan justificar que el resultado<br />

obt<strong>en</strong>ido es<br />

óptimo.<br />

4.<br />

Tres grupos explican correctam<strong>en</strong>te por qué el valor obt<strong>en</strong>ido es<br />

óptimo.<br />

130


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

5. Los grupos 5 y 10 muestran sólo su resultado y no dan<br />

explicación alguna <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> mínimo <strong>de</strong>l valor obt<strong>en</strong>ido.<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que hay razones para afirmar que <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora también está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> varias soluciones grupales<br />

<strong>de</strong> este<br />

problema. Podría <strong>de</strong>cirse que el hecho <strong>de</strong> ser un problema<br />

no rutinario<br />

y carecer <strong>de</strong> normas epistémicas específicas, influy<strong>en</strong><br />

más que<br />

<strong>la</strong> norma metaepistémica para dar como óptimo el valor<br />

<strong>en</strong>contrado<br />

apoyándose es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora.<br />

A continuación algunas razones:<br />

a)<br />

b)<br />

c)<br />

d)<br />

Los grupos 1 y 7 dan razones “intuitivam<strong>en</strong>te ciertas” para<br />

argum<strong>en</strong>tar sus procedimi<strong>en</strong>tos. No analizan los diversos<br />

casos posibles.<br />

El grupo 8 examina dos casos con los que llega al 25 con<br />

diez y con nueve pasos respectivam<strong>en</strong>te, y luego exhibe <strong>la</strong><br />

solución con siete pasos, afirmando que es <strong>la</strong> óptima.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que es <strong>la</strong> intuición optimizadora <strong>la</strong> que los<br />

hace concluir que ya no es posible obt<strong>en</strong>er otra forma <strong>de</strong><br />

llegar a 25 <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> pasos.<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> los grupos 5 y 10, a<br />

pesar <strong>de</strong>l pedido explícito, nos hace p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadora, que los estaría haci<strong>en</strong>do<br />

consi<strong>de</strong>rar como evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te óptima <strong>la</strong> solución que<br />

muestran.<br />

El grupo 5, muestra sólo sus resultados correctos <strong>en</strong><br />

ambos <strong>problemas</strong>, lo cual nos hace consi<strong>de</strong>rar que<br />

pres<strong>en</strong>tan soluciones globalm<strong>en</strong>te intuitivas, por <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intuición optimizadora.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas permite<br />

concluir que <strong>la</strong> segunda<br />

predicción se cumplió, ya que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

soluciones<br />

una int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong> norma metaepistémica <strong>de</strong><br />

justificar<br />

<strong>la</strong>s afirmaciones y sólo hay un grupo cuya respuesta se<br />

podría llegar a calificar <strong>de</strong> intuitiva<br />

<strong>en</strong> ambos <strong>problemas</strong>, pues no<br />

hay<br />

argum<strong>en</strong>tación explícita, sobre todo <strong>en</strong> el problema 2. Se<br />

trata precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l grupo 5, el único que estaba formado sólo<br />

por dos alumnos.<br />

A continuación mostramos sus soluciones:<br />

131


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Grupo<br />

5<br />

Soluciones<br />

<strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> 1 y 2<br />

Configuración cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema<br />

1:<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Términos y expresiones: Área, expresiones algebraicas,<br />

coord<strong>en</strong>adas.<br />

Repres<strong>en</strong>taciones:<br />

Dibujan un paralelogramo con <strong>la</strong>dos no<br />

perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res y otro correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> solución, ubicado <strong>en</strong><br />

un sistema <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas.<br />

Situación<br />

– problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto geométrico.<br />

Conceptos:<br />

Área y perímetro<br />

Proposiciones:<br />

(Implícita) <strong>Un</strong> cuadrado es un paralelogramo<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Muestran posibles valores <strong>en</strong>teros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong>l paralelogramo.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Ninguno<br />

132


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Configuración cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema 2:<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Términos y expresiones: operaciones indicadas y signos <strong>de</strong><br />

agrupación<br />

Situación – problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto aritmético.<br />

Conceptos:<br />

Sustracción y multiplicación.<br />

Proposiciones:<br />

Ninguna<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Ninguno<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Ninguno<br />

4.6. CONCLUSIONES<br />

Con re<strong>la</strong>ción al papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad,<br />

nuestra<br />

primera conclusión es que <strong>la</strong> situación experim<strong>en</strong>tal realizada<br />

– para<br />

<strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que existe una intuición optimizadora<br />

primaria<br />

<strong>de</strong>bería mant<strong>en</strong>erse o rechazarse – permite concluir que no<br />

hemos <strong>en</strong>contrado<br />

razones para rechazar dicha hipótesis, puesto que<br />

consi<strong>de</strong>ramos<br />

que se han cumplido <strong>la</strong>s tres predicciones realizadas<br />

previam<strong>en</strong>te<br />

al experim<strong>en</strong>to.<br />

Nuestra primera predicción fue<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> existir<br />

<strong>la</strong> in tuición optimizadora,<br />

un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> situación experim<strong>en</strong>tal, ante <strong>problemas</strong><br />

no triviales, darían<br />

soluciones intuitivas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por ello una producción escrita tal,<br />

que analizada, sobre todo, mediante <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta configuración<br />

cognitiva, permitiera<br />

inferir configuraciones cognitivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el<br />

l<strong>en</strong>g u aje queda reducido casi al necesario para dar <strong>la</strong> respuesta<br />

correcta; y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong>finiciones y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

quedan<br />

implícitos, aunque lo más característico<br />

sería que el bloque <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

argu m<strong>en</strong>tación queda implícito o se limita a ape<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que esta<br />

predicción se ha cumplido <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te significativo <strong>de</strong> alumnos, como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

figura 4.1 y también<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras 4.3 y 4.5.<br />

133


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Nuestra segunda predicción fue, que al resolver los mismos<br />

<strong>problemas</strong> <strong>en</strong> grupo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> soluciones intuitivas sería muy<br />

escasa.<br />

Esta predicción también se ha cumplido, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s soluc iones grupales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran afirmaciones con el propósito <strong>de</strong><br />

aplicar <strong>la</strong> norma metaepistémica <strong>de</strong> justificar los pasos que se van<br />

dando. Al resolver el problema 1, el grupo 5 es el único que muestra<br />

sólo su resultado y al resolver el problema 2, los grupos 5 y 10 son los<br />

únicos que sólo muestran sus resultados. Podríamos afirmar <strong>en</strong>tonces,<br />

que los alumnos <strong>de</strong>l grupo 5 han superado<br />

el filtro <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución<br />

grupal y que sus soluciones a ambos <strong>problemas</strong> reve<strong>la</strong>n intuición<br />

optimizadora. Así, metafóricam<strong>en</strong>te, podríamos <strong>de</strong>cir que dan sust<strong>en</strong>to<br />

a un “teorema <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia”.<br />

Nuestra tercera predicción<br />

fue que, incluso <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong>s configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos pres<strong>en</strong>tan<br />

argum<strong>en</strong>taciones explícitas, alguno <strong>de</strong> los pasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación<br />

pue<strong>de</strong> ser un indicio también <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intuición<br />

optimizadora.<br />

Esta predicción también se ha cumplido – y no solo a<br />

nivel <strong>de</strong> soluciones individuales<br />

– como hemos ilustrado mostrando<br />

difer<strong>en</strong>tes<br />

ejemplos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s soluciones individuales (Caso V) y como<br />

hemos com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 4.4.1, luego <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />

observaciones a <strong>la</strong>s soluciones grupales <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong>.<br />

Con re<strong>la</strong>ción al papel <strong>de</strong>l <strong>rigor</strong> y <strong>la</strong> formalización <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad, nuestra<br />

segunda conclusión, como resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos, es que<br />

se percib<strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> proposiciones, procedimi<strong>en</strong>tos y<br />

argum<strong>en</strong>tos al resolver los <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> propuestos. Hay<br />

casos<br />

<strong>en</strong> los que estos no se muestran explícitam<strong>en</strong>te, como se ilustra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 4.1 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l<br />

alumno 29; y casos <strong>en</strong> los que se muestran usando l<strong>en</strong>guaje<br />

formalizado, pero sin llegar a una respuesta correcta, como se ilustra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 4.2 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l<br />

problema <strong>de</strong> variación continua hecha por el alumno 6, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema con variación discreta<br />

hecha por el alumno 27.<br />

<strong>Un</strong>a tercera conclusión es que una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia específica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación al resolver los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> propuestos,<br />

es <strong>la</strong> poca pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> que el resultado que obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

es óptimo; y es más notoria al resolver el problema <strong>de</strong> variaciones<br />

discretas, como se ilustra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras 4.3 y 4.6.<br />

134


Capítulo 4. <strong>Intuición</strong> y <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>en</strong> alumnos universitarios<br />

Como conclusión más g<strong>en</strong>eral queremos resaltar que el uso <strong>de</strong><br />

herrami<strong>en</strong>tas teóricas propuestas por el EOS, como son <strong>la</strong><br />

“configuración epistémica” y <strong>la</strong> “configuración cognitiva”, permite un<br />

estudio integrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> problema, intuición, <strong>rigor</strong> y<br />

formalización. Por otra parte, dicha herrami<strong>en</strong>ta, permite también<br />

realizar una gradación <strong>de</strong> niveles <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong><br />

trabajados, según <strong>la</strong> distancia que hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s configuraciones<br />

cognitivas <strong>de</strong> los alumnos y <strong>la</strong>s epistémicas <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

135


Capítulo 5<br />

LOS PROBLEMAS DE<br />

OPTIMIZACIÓN EN LA<br />

EDUCACIÓN SECUNDARIA EN<br />

EL PERÚ<br />

RESPUESTA A LA TERCERA PREGUNTA DE INVESTIGACIÓN<br />

Resum<strong>en</strong><br />

En este capítulo, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> tercera pregunta <strong>de</strong> investigación,<br />

hacemos un análisis <strong>de</strong>l significado institucional pret<strong>en</strong>dido para el<br />

objeto “<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>”. Com<strong>en</strong>zamos con una mirada al<br />

primer nivel <strong>de</strong> concreción <strong>de</strong>l currículum que se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Diseño<br />

Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r (DCNEBR), y<br />

luego analizamos con <strong>de</strong>talle dos colecciones <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> texto para<br />

secundaria que concretan dicho currículum, <strong>de</strong>dicando <strong>en</strong> ambos<br />

casos una at<strong>en</strong>ción especial a los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, pres<strong>en</strong>tamos un estudio realizado con alumnos ingresantes a<br />

<strong>la</strong> Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

percepciones que ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong> secundaria. Dicho estudio es un indicador<br />

indirecto que nos da información <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha que hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza p<strong>la</strong>nificada <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto (el significado pret<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong>l EOS) y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza realm<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tada<br />

(el significado implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong>l EOS).


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Nuestra tercera pregunta <strong>de</strong> investigación es: ¿Cómo están<br />

tratados los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong><br />

matemáticas <strong>de</strong> secundaria <strong>en</strong> el Perú? En <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática, el análisis no<br />

pue<strong>de</strong> reducirse a conceptos y procedimi<strong>en</strong>tos sino contemp<strong>la</strong>r una<br />

ontología más amplia, formada por el l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong>s situacionesproblema,<br />

los conceptos, los procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s proposiciones y los<br />

argum<strong>en</strong>tos; así, no sólo queremos mostrar el vacío que existe con <strong>la</strong><br />

poca pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, sino hacer com<strong>en</strong>tarios<br />

globales y <strong>en</strong> algunos casos específicos y a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar algunas i<strong>de</strong>as que<br />

contribuyan a que se incluyan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los textos, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral para su uso <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong><br />

unida<strong>de</strong>s didácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria.<br />

5.1. EL DISEÑO CURRICULAR DE MATEMATICA PARA<br />

SECUNDARIA EN EL PERÚ<br />

El Diseño Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r<br />

(DCNEBR) vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Perú fue publicado <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong>l 2005<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> Educación. Al pres<strong>en</strong>tar los programas<br />

curricu<strong>la</strong>res, hac<strong>en</strong> una fundam<strong>en</strong>tación para el área Lógico<br />

Matemática <strong>de</strong> primaria, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>.<br />

“<strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, permitirá que el estudiante<br />

manipule los objetos matemáticos, active su propia<br />

capacidad m<strong>en</strong>tal, ejercite su creatividad, reflexione y<br />

mejore un proceso <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Esto exige que los<br />

doc<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> situaciones que constituyan <strong>de</strong>safíos,<br />

<strong>de</strong> tal manera que el estudiante observe, organice datos,<br />

analice, formule hipótesis, reflexione, experim<strong>en</strong>te,<br />

empleando diversas estrategias, verifique y explique <strong>la</strong>s<br />

estrategias utilizadas al resolver el problema; es <strong>de</strong>cir,<br />

valorar tanto los procesos como los resultados. La<br />

capacidad para p<strong>la</strong>ntear y resolver <strong>problemas</strong>, dado su<br />

carácter integrador, posibilita el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras<br />

capacida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as matemáticas, <strong>la</strong><br />

interacción con otras áreas y con los intereses y<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los estudiantes” (p. 123)<br />

137


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Simi<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación que hac<strong>en</strong> al pres<strong>en</strong>tar los<br />

programas curricu<strong>la</strong>res para el Área <strong>de</strong> Matemática <strong>de</strong> secundaria,<br />

<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong><br />

como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres capacida<strong>de</strong>s a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r.<br />

“Es <strong>de</strong> suma importancia por su carácter integrador, ya que<br />

posibilita el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras capacida<strong>de</strong>s. Resolver<br />

<strong>problemas</strong> posibilita el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s complejas y<br />

procesos cognitivos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> superior que permit<strong>en</strong> una<br />

diversidad <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias y aplicaciones a otras situaciones y<br />

áreas; y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, proporciona gran<strong>de</strong>s b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida diaria y <strong>en</strong> el trabajo. De allí que resolver <strong>problemas</strong> se<br />

constituye <strong>en</strong> el eje principal <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> matemática; <strong>de</strong> este<br />

modo se posibilita, a<strong>de</strong>más, que se d<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> matemática”. (p. 165)<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s áreas temáticas para <strong>la</strong> secundaria,<br />

establecidas <strong>en</strong> el DCNEBR, por grado, son <strong>la</strong>s que se muestran<br />

<strong>en</strong> el cuadro 5.1<br />

138


Capítulo<br />

5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Compon<strong>en</strong>te Primer grado Segundo grado Tercer grado Cuarto grado Quinto grado<br />

El sistema <strong>de</strong> los<br />

números naturales<br />

El sistema <strong>de</strong> números<br />

reales<br />

Ecuaciones e<br />

inecuaciones<br />

Funciones y progresiones<br />

Introducción a <strong>la</strong><br />

programación lineal<br />

Numero,<br />

re<strong>la</strong>ciones y<br />

funciones<br />

El sistema <strong>de</strong> los<br />

números <strong>en</strong>teros<br />

El sistema <strong>de</strong> los<br />

números racionales<br />

Polinomios<br />

Sistema <strong>de</strong> ecuaciones<br />

lineales<br />

Funciones<br />

expon<strong>en</strong>cial y<br />

logarítmica<br />

Polígonos Figuras y ángulos<br />

Nociones básicas <strong>de</strong><br />

geometría p<strong>la</strong>na<br />

Polígono y circunfer<strong>en</strong>cia<br />

Transformaciones<br />

geométricas<br />

Congru<strong>en</strong>cia,<br />

perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>ridad y<br />

paralelismo<br />

Semejanza <strong>de</strong> triángulos<br />

<strong>de</strong> regiones poligonales y<br />

circu<strong>la</strong>res<br />

Razones trigonométricas Razones<br />

Geometría y<br />

medida Geometría <strong>de</strong>l espacio:<br />

sólidos geométricos<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio:<br />

nociones básicas<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio:<br />

nociones básicas<br />

<strong>en</strong> el triangulo rectángulo<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio:<br />

prisma y pirámi<strong>de</strong><br />

Trigonométricas<br />

Geometría <strong>de</strong>l<br />

espacio: superficies<br />

<strong>de</strong> revolución<br />

Introducción a <strong>la</strong><br />

geometría analítica p<strong>la</strong>na.<br />

La recta<br />

Introducción a <strong>la</strong><br />

Geometría analítica<br />

p<strong>la</strong>na, circunfer<strong>en</strong>cia,<br />

parábo<strong>la</strong> y elipse<br />

Medida<br />

Medida Medida Medida Medida<br />

Estadística y Estadística<br />

Estadística Estadística Estadística Estadística<br />

probabilidad Probabilidad<br />

Probabilidad Probabilidad Probabilidad Probabilidad<br />

CUADRO 5.1.<br />

Áreas Temáticas para <strong>la</strong> Secundaria (Fu<strong>en</strong>te: Ministerio <strong>de</strong> Educación, 2005)<br />

139


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

En <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to no hemos <strong>en</strong>contrado<br />

explícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> expresión “<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>”,<br />

equival<strong>en</strong>tes, o simi<strong>la</strong>res. Sólo hemos <strong>en</strong>contrado una alusión<br />

explícita a <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> el capítulo Introducción a <strong>la</strong><br />

Programación Lineal que se consi<strong>de</strong>ra para el quinto grado <strong>de</strong><br />

secundaria (el último <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación básica regu<strong>la</strong>r), <strong>en</strong> el<br />

compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l área d<strong>en</strong>ominado Número, Re<strong>la</strong>ciones y Funciones,<br />

<strong>de</strong>l cuadro <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos básicos (Pág. 168). Como se observa <strong>en</strong><br />

dicha página los cont<strong>en</strong>idos básicos <strong>de</strong> esta área temática son:<br />

- Sistemas <strong>de</strong> ecuaciones e inecuaciones <strong>de</strong> primer grado con dos<br />

variables.<br />

- Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible.<br />

- Valores máximos y mínimos <strong>en</strong> un polígono convexo.<br />

- Métodos gráfico y analítico <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> lineal.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que programación lineal es un tema muy<br />

vincu<strong>la</strong>do con situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, sin embargo no se<br />

sugiere – como se hace <strong>en</strong> el mismo docum<strong>en</strong>to para temas <strong>de</strong><br />

geometría – “<strong>resolución</strong> y p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> vincu<strong>la</strong>dos<br />

con <strong>la</strong> realidad”; por otra parte, aparec<strong>en</strong> por primera vez y<br />

juntos, temas nuevos como sistemas <strong>de</strong> inecuaciones lineales <strong>de</strong><br />

dos variables y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> valores óptimos <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong><br />

dos variables. No se consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> grados anteriores temas y<br />

conceptos re<strong>la</strong>cionados; por ejemplo, <strong>en</strong> el tercer grado se<br />

consi<strong>de</strong>ra sistemas <strong>de</strong> ecuaciones lineales con dos variables, pero<br />

no se consi<strong>de</strong>ra explícitam<strong>en</strong>te su repres<strong>en</strong>tación gráfica ni <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

inecuaciones lineales <strong>de</strong> dos variables; <strong>en</strong> el cuarto grado se<br />

incluye <strong>la</strong> recta, <strong>en</strong> una introducción a <strong>la</strong> geometría analítica<br />

p<strong>la</strong>na, pero tampoco se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no<br />

<strong>de</strong>terminadas por una recta; y <strong>en</strong> el cuarto grado se consi<strong>de</strong>ra el<br />

tema funciones, pero no el <strong>de</strong> examinar si una función alcanza<br />

valores máximos o mínimos <strong>en</strong> su dominio o <strong>en</strong> un subconjunto<br />

<strong>de</strong> él. Así “Introducción a <strong>la</strong> programación lineal”, que brinda<br />

excel<strong>en</strong>tes oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar – no sólo <strong>de</strong> manera<br />

formal sino creativa e intuitivam<strong>en</strong>te – ecuaciones e inecuaciones<br />

lineales <strong>de</strong> dos variables, funciones, geometría p<strong>la</strong>na y geometría<br />

analítica, aparece ais<strong>la</strong>do y sin sugerir un tratami<strong>en</strong>to intuitivo y<br />

aportando a ampliar <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los estudiantes sobre <strong>la</strong>s<br />

múltiples aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática a <strong>la</strong> realidad.<br />

140


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Finalm<strong>en</strong>te, regresando a una mirada global vincu<strong>la</strong>da con<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>de</strong>stacamos que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

como parte <strong>de</strong> los significados pret<strong>en</strong>didos, a nivel <strong>de</strong>l diseño<br />

curricu<strong>la</strong>r nacional para <strong>la</strong> educación básica, está muy<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> casi nu<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los textos que veremos <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te apartado<br />

y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, con <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> primaria y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

secundaria, lo cual también se verá reflejada cuando analicemos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 5.4 <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> alumnos egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

secundaria sobre sus percepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> temas <strong>de</strong> matemáticas <strong>en</strong> este nivel educativo.<br />

5.2. PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN EN LIBROS DE<br />

TEXTO PARA SECUNDARIA EN EL PERÚ<br />

Los bu<strong>en</strong>os textos <strong>de</strong> matemáticas son instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gran<br />

apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea doc<strong>en</strong>te, pues pres<strong>en</strong>tan los cont<strong>en</strong>idos con el<br />

<strong>rigor</strong> a<strong>de</strong>cuado y organizados <strong>de</strong> manera apropiada, atractiva y<br />

hasta <strong>de</strong>safiante para el alumno. Los <strong>problemas</strong> son parte<br />

fundam<strong>en</strong>tal, tanto <strong>en</strong> los ejemplos explicados como <strong>en</strong> los<br />

propuestos. Es <strong>de</strong>seable y conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que se propongan<br />

<strong>problemas</strong> no rutinarios; <strong>en</strong>unciados con pasos que vayan<br />

ori<strong>en</strong>tando el análisis y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un camino para su<br />

solución; que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, a<strong>de</strong>cuadas<br />

según su dificultad; que se muestr<strong>en</strong> íconos que indiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>doras o computadoras; y – <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> esta investigación – que se aprovech<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ocasiones que brindan los diversos temas que se tratan, para<br />

proponer y examinar <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

Hemos revisado minuciosam<strong>en</strong>te dos colecciones <strong>de</strong> textos<br />

<strong>de</strong> matemáticas <strong>de</strong> los cinco años <strong>de</strong> secundaria usados <strong>en</strong> el<br />

Perú, buscando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> sus<br />

diversos capítulos y <strong>en</strong>tre los diversos tipos <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> que<br />

propon<strong>en</strong>. <strong>Un</strong>a colección es <strong>la</strong> que conforman los textos que<br />

distribuye el Ministerio <strong>de</strong> Educación a los colegios estatales (<strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>maremos A) y <strong>la</strong> otra <strong>de</strong> una editorial bastante usada <strong>en</strong><br />

c<strong>en</strong>tros educativos no estatales (<strong>la</strong> l<strong>la</strong>maremos B). <strong>Un</strong>a revisión<br />

somera <strong>de</strong> otros textos nos hace ver que no hay difer<strong>en</strong>cias<br />

sustanciales <strong>en</strong> cuanto al uso <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

141


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Grado Colección<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

A Vera<br />

Autor Editorial Año Págs. Capítulos<br />

El<br />

Nocedal<br />

Total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong><br />

2004 247 6 792<br />

B Veiga, et al Santil<strong>la</strong>na 2005 383 12 3922<br />

A Gómez, et al Quipu 2004 207 8 820<br />

B Veiga, et al Santil<strong>la</strong>na 2004 383 12 3439<br />

A<br />

Doroteo y<br />

Gálvez<br />

El<br />

Nocedal<br />

2005 192 7 562<br />

B Veiga, et al Santil<strong>la</strong>na 2004 399 12 3730<br />

A<br />

Mina,<br />

Salcedo,<br />

Santil<strong>la</strong>na 2005 190 7 1682<br />

Pñ<br />

B Veiga, et al Santil<strong>la</strong>na 2005 399 12 4119<br />

A<br />

Doroteo y<br />

Gálvez<br />

El<br />

Nocedal<br />

2005 190 6 496<br />

B Veiga, et al Santil<strong>la</strong>na 2004 399 12 4145<br />

CUADRO 5.2<br />

Textos consi<strong>de</strong>rados para el análisis<br />

En cada colección, para cada texto y grado, hemos hecho un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los textos<br />

revisados. También hemos seleccionado y com<strong>en</strong>tado algunos <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong>contrados.<br />

5.2.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong><br />

los textos revisados<br />

Analizamos cuantitativam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do por capítulos <strong>en</strong> cada<br />

grado, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> respecto al total <strong>de</strong><br />

142


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

<strong>problemas</strong> <strong>en</strong> los textos seleccionados; luego hacemos com<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong><br />

cada grado y unos com<strong>en</strong>tarios finales.<br />

5.2.1.1. Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> primer grado<br />

Colección A<br />

Capítulos PO<br />

Total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong><br />

% <strong>de</strong> PO<br />

Conjuntos 0 62 0.0<br />

Números Naturales 16 122 13.1<br />

Números <strong>en</strong>teros 0 92 0.0<br />

Números racionales 1 233 0.4<br />

Sólidos geométricos,<br />

simetría y medición<br />

Estadística y<br />

probabilida<strong>de</strong>s<br />

0 195 0.0<br />

0 88 0.0<br />

Total 17 792 2.1<br />

CUADRO 5.3<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulos <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección A <strong>de</strong> primer grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (2,1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> el libro), están<br />

sólo <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> números naturales (13,1% <strong>de</strong>l total<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo, si<strong>en</strong>do el 59% <strong>de</strong> éstos sobre<br />

máximo común divisor o mínimo común múltiplo) y <strong>en</strong> el <strong>de</strong><br />

números racionales (0,4% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este<br />

capítulo. Es un problema resuelto, usando una inecuación <strong>en</strong><br />

los números <strong>en</strong>teros).<br />

143


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Colección B<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Conjuntos 0 324 0.0<br />

Números Naturales 8 328 2.4<br />

Números <strong>en</strong>teros 0 440 0.0<br />

Números racionales 0 434 0.0<br />

Expresiones algebraicas 0 360 0.0<br />

Ecuaciones e Inecuaciones 12 347 3.5<br />

Proporcionalidad numérica 0 384 0.0<br />

<strong>Un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida 0 269 0.0<br />

Rectas y ángulos 0 278 0.0<br />

Figuras p<strong>la</strong>nas 0 290 0.0<br />

Funciones 0 228 0.0<br />

Estadística y probabilidad 2 240 0.8<br />

Total 22 3922 0.6<br />

CUADRO 5.4<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección B <strong>de</strong> primer grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (0,6% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> el libro, si<strong>en</strong>do el<br />

86,4% <strong>de</strong> éstos, <strong>problemas</strong> propuestos como práctica, refuerzo y<br />

ampliación), están sólo <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> números naturales<br />

(2,4% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo); ecuaciones e<br />

inecuaciones ( 3,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo y<br />

54,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> el libro); y <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong> estadística y probabilidad (0,8% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong><br />

este capítulo.<br />

144


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

a. Al trabajar con conjuntos, no se propon<strong>en</strong> <strong>problemas</strong> con<br />

conjuntos <strong>de</strong> números <strong>en</strong> los que se t<strong>en</strong>ga que <strong>en</strong>contrar un valor<br />

máximo o un valor mínimo, “jugando” con los números bajo<br />

ciertas condiciones s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s. Cuando se ti<strong>en</strong>e un conjunto finito<br />

<strong>de</strong> números <strong>de</strong>scrito “por ext<strong>en</strong>sión”, es evid<strong>en</strong>te cuál es el<br />

máximo y cuál es el mínimo; sin embargo, cuando está <strong>de</strong>scrito<br />

“por compr<strong>en</strong>sión”, ya no es tan s<strong>en</strong>cillo, según <strong>la</strong> condición que<br />

lo caracterice, y es posible proponer <strong>problemas</strong> <strong>de</strong>safiantes,<br />

usando los conocimi<strong>en</strong>tos que los estudiantes tra<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primaria. Parte <strong>de</strong>l problema pue<strong>de</strong> ser caracterizar bi<strong>en</strong> al<br />

conjunto <strong>de</strong> números y cuando haya c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> ello, <strong>de</strong>terminar<br />

su máximo o su mínimo, según el caso, sin necesidad <strong>de</strong> pasar a<br />

<strong>de</strong>scribirlo “por ext<strong>en</strong>sión”, ya sea por t<strong>en</strong>er muchos elem<strong>en</strong>tos o<br />

por ser innecesario. En muchos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, tal es<br />

<strong>la</strong> situación.<br />

b. Los capítulos re<strong>la</strong>cionados con los números naturales, <strong>en</strong>teros y<br />

racionales brindan excel<strong>en</strong>tes ocasiones para proponer <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, con el uso intelig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> numeración <strong>de</strong><br />

posición para <strong>en</strong>contrar el mayor o el m<strong>en</strong>or número como<br />

resultado <strong>de</strong> una operación con números construidos con dígitos<br />

dados, con el uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> inecuaciones con números<br />

racionales, p<strong>la</strong>nteando situaciones que llev<strong>en</strong> al conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un valor máximo o mínimo <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

conjuntos <strong>de</strong> números c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminados “por<br />

compr<strong>en</strong>sión”, etc. En los pocos <strong>problemas</strong> resueltos que se<br />

pres<strong>en</strong>tan buscando un máximo o un mínimo, <strong>la</strong> solución es<br />

práctica, sin examinar <strong>la</strong>s diversas posibilida<strong>de</strong>s y sin analizar si<br />

el valor obt<strong>en</strong>ido es óptimo.<br />

c. La geometría, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> más elem<strong>en</strong>tal, brinda ocasiones para<br />

proponer situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>; más aún tratando temas<br />

vincu<strong>la</strong>dos con áreas y con medición. Por lo m<strong>en</strong>os, podría<br />

introducirse, con situaciones lúdicas, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> buscar<br />

rectángulos <strong>de</strong> área máxima con perímetro dado.<br />

d. En los temas introductorios <strong>de</strong> estadística y probabilida<strong>de</strong>s no se<br />

<strong>en</strong>fatiza <strong>en</strong> los valores máximo y mínimo que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los<br />

gráficos ni se emplean expresiones como “a lo más”, o “por lo<br />

m<strong>en</strong>os”, que son frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria y que muchas veces<br />

se usan erradam<strong>en</strong>te.<br />

145


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

5.2.1.2 Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> segundo grado<br />

Colección A<br />

Capítulo PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Números reales 1 77 1.3<br />

Pot<strong>en</strong>ciación y radicación <strong>en</strong> R<br />

0 149 0.0<br />

Expresiones algebraicas y<br />

operaciones 0 116 0.0<br />

Productos y coci<strong>en</strong>tes<br />

notables. Factorización 0 92 0.0<br />

Proporcionalidad numérica 0 161 0.0<br />

Ecuaciones e Inecuaciones <strong>de</strong><br />

primer grado 7 87 8.0<br />

Medidas y geometría 0 98 0.0<br />

Estadística y probabilidad<br />

1 40 2.5<br />

Total 9 820 1.1<br />

CUADRO 5.5<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección A <strong>de</strong> segundo grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (1,1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> el libro), están sólo <strong>en</strong><br />

tres capítulos: números reales (1,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong><br />

este capítulo. Es un problema lúdico, para resolverlo grupalm<strong>en</strong>te<br />

y con calcu<strong>la</strong>dora); ecuaciones e inecuaciones <strong>de</strong> primer grado (8<br />

% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo y el 77,8% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>l libro); y estadística y<br />

probabilida<strong>de</strong>s (2,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo. Es<br />

un problema resuelto, interesante pero ais<strong>la</strong>do al ser el único <strong>en</strong> el<br />

capítulo).<br />

146


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Colección B<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Conjuntos. Sistemas <strong>de</strong><br />

numeración<br />

0 240 0.0<br />

Números racionales 0 324 0.0<br />

Números reales 1 381 0.3<br />

Proporcionalidad numérica 0 239 0.0<br />

Expresiones algebraicas 0 390 0.0<br />

Factorización 0 341 0.0<br />

Ecuaciones e Inecuaciones 13 227 5.7<br />

Ecuaciones <strong>de</strong> segundo<br />

grado<br />

0 345 0.0<br />

Geometría 1 283 0.4<br />

Proporcionalidad geométrica 0 199 0.0<br />

Re<strong>la</strong>ciones y Funciones 1 175 0.6<br />

Estadística y Probabilidad 0 295 0.0<br />

Total 17 3439 0.5<br />

CUADRO 5.6<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección B <strong>de</strong> segundo grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que<br />

se pres<strong>en</strong>tan (0,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> el libro) están<br />

<strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> números reales (0,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo); ecuaciones e inecuaciones<br />

(5,7% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo y el 76,5%<br />

<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> el libro);<br />

geometría (0,4% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo); y<br />

re<strong>la</strong>ciones y funciones (0,6% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong><br />

este capítulo).<br />

147


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

a. <strong>Un</strong> tema c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> el segundo grado es el capítulo <strong>de</strong> números<br />

reales, y si bi<strong>en</strong> es cierto que no es <strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong> introducir el<br />

axioma <strong>de</strong>l supremo, con el cual se establece <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> números reales y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> los números racionales, sí podría trabajarse con <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> valores máximos o mínimos <strong>de</strong> conjuntos,<br />

que proporcion<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas con el supremo y el<br />

ínfimo <strong>de</strong> conjuntos acotados.<br />

b. Respecto al capítulo <strong>de</strong> conjuntos (Texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección B), <strong>de</strong><br />

geometría, y <strong>de</strong> estadística y probabilida<strong>de</strong>s, son igualm<strong>en</strong>te<br />

pertin<strong>en</strong>tes los com<strong>en</strong>tarios hechos para el primer grado.<br />

c. En ambos libros, <strong>en</strong> el capítulo que más <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran es <strong>en</strong> el <strong>de</strong> ecuaciones e inecuaciones<br />

(6 <strong>de</strong> 9 <strong>en</strong> total <strong>en</strong> el <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección A y 13 <strong>de</strong> 17 <strong>en</strong> total <strong>en</strong> el <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> colección B); sin embargo hay situaciones forzadas y <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tido estricto sin solución, como <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te problema<br />

Los vehículos <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> una empresa <strong>de</strong> transporte<br />

permanec<strong>en</strong> siempre a una distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

distribución por el valor <strong>de</strong> x <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión: 3x + 6 < 210<br />

km. ¿Cuál es <strong>la</strong> distancia máxima a <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un vehículo <strong>de</strong> reparto?<br />

(Colección B, p. 221, No. 112)<br />

Al resolver <strong>la</strong> inecuación se obti<strong>en</strong>e x < 68, y <strong>la</strong> respuesta que se<br />

da <strong>en</strong> el libro como correcta es 67 km, a pesar <strong>de</strong> que ya se<br />

estudió el capítulo <strong>de</strong> números reales. La respuesta es incorrecta,<br />

pues el conjunto <strong>de</strong> los números reales m<strong>en</strong>ores que 68 no ti<strong>en</strong>e<br />

un máximo. Ti<strong>en</strong>e un supremo, que es 68, y que no es elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l conjunto. La respuesta dada sería correcta si se pidiera un<br />

número <strong>en</strong>tero <strong>de</strong> kilómetros. Ciertam<strong>en</strong>te, es preferible p<strong>la</strong>ntear<br />

situaciones intramatemáticas si no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran contextos<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>lizados y se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er mucho cuidado al<br />

dar <strong>la</strong>s respuestas, pues se pued<strong>en</strong> inducir a crear concepciones<br />

equivocadas o criterios erróneos <strong>de</strong> simplificación. Cabe<br />

m<strong>en</strong>cionar también que se <strong>de</strong>be ser muy cuidadoso con <strong>la</strong><br />

redacción.<br />

148


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

En los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> este capítulo no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran situaciones<br />

con expresiones “a lo más”, o “por lo m<strong>en</strong>os”, muy usadas <strong>en</strong> el<br />

l<strong>en</strong>guaje coloquial y cuya expresión formal correcta <strong>en</strong> cada<br />

contexto particu<strong>la</strong>r es importante para los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

5.2.1.3 Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> tercer grado<br />

Colección A<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Nociones <strong>de</strong> lógica 0 85 0.0<br />

Ecuaciones e Inecuaciones 0 80 0.0<br />

Sistemas <strong>de</strong> ecuaciones<br />

lineales 0 91 0.0<br />

Geometría p<strong>la</strong>na 1 98 1.0<br />

Triángulos 3 68 4.4<br />

Estadística 0 66 0.0<br />

Probabilida<strong>de</strong>s 0 74 0.0<br />

Total 4 562 0.7<br />

CUADRO 5.7<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección A <strong>de</strong> tercer grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (cuatro <strong>problemas</strong>, que son el 0,7% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>en</strong> el libro), están sólo <strong>en</strong> dos capítulos: Geometría<br />

p<strong>la</strong>na (un problema, que es el 1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este<br />

capítulo); y Triángulos (tres <strong>problemas</strong>, que son el 4,4% <strong>de</strong>l total<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo y el 75% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>de</strong>l libro).<br />

149


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Colección B<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Números reales. Operaciones 0 382 0.0<br />

Expresiones algebraicas 1 366 0.3<br />

Factorización. Fracciones algebraicas 0 399 0.0<br />

Matrices. Sistemas <strong>de</strong> ecuaciones<br />

lineales 0 308 0.0<br />

Ecuaciones e inecuaciones <strong>de</strong><br />

segundo grado 11 352 3.1<br />

Figuras p<strong>la</strong>nas y cuerpos geométricos 0 321 0.0<br />

Re<strong>la</strong>ciones métricas 0 225 0.0<br />

Semejanza. Trigonometría 1 299 0.3<br />

Funciones 13 225 5.8<br />

Sucesiones y progresiones 0 307 0.0<br />

Estadística 0 168 0.0<br />

Lógica. Probabilidad 1 378 0.3<br />

Total 27 3730 0.7<br />

CUADRO 5.8<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capitulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección B <strong>de</strong> tercer grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (27 <strong>problemas</strong>, que son el 0,7% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> el libro) están <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> Expresiones algebraicas (un<br />

problema, que es el 0,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo);<br />

Ecuaciones e inecuaciones <strong>de</strong> segundo grado (11 <strong>problemas</strong>, que<br />

son el 3,1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo); Semejanza y<br />

trigonometría (un problema, que es el 0,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> este capítulo); Funciones (13 <strong>problemas</strong>, que son el 5,8% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo); y Lógica y Probabilidad (un<br />

problema, que es el 0,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo).<br />

150


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

a. Respecto a <strong>la</strong>s inecuaciones lineales, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do pertin<strong>en</strong>tes<br />

los com<strong>en</strong>tarios para grados anteriores. Sin embargo, <strong>en</strong> este<br />

grado ya se tratan <strong>la</strong>s inecuaciones <strong>de</strong> segundo grado y al<br />

resolver<strong>la</strong>s completando cuadrados, y aun graficando <strong>la</strong> función<br />

cuadrática asociada, no se hace m<strong>en</strong>ción a los valores máximo o<br />

mínimo que pue<strong>de</strong> alcanzar, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ser una suma<br />

<strong>de</strong> un binomio al cuadrado y una constante, lo que favorece un<br />

manejo más analítico y m<strong>en</strong>os algorítmico, o por lo m<strong>en</strong>os<br />

interpretar y verbalizar expresiones formales con <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y<br />

<strong>en</strong>contrar vincu<strong>la</strong>ciones c<strong>la</strong>ras <strong>en</strong>tre lo gráfico y lo algebraico.<br />

b. Al estudiar funciones (texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección B) se presta at<strong>en</strong>ción<br />

a los valores extremos que pue<strong>de</strong> alcanzar una función. Se<br />

m<strong>en</strong>ciona que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er valores máximos y mínimos, pero<br />

sólo para los casos correspondi<strong>en</strong>tes a elem<strong>en</strong>tos interiores <strong>de</strong> su<br />

dominio. Esto se retoma al pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s funciones cuadráticas,<br />

pero sin t<strong>en</strong>er un <strong>en</strong>foque como el anotado <strong>en</strong> el com<strong>en</strong>tario<br />

anterior. No se m<strong>en</strong>cionan el valor extremo que ti<strong>en</strong>e cada<br />

función valor absoluto que se pres<strong>en</strong>ta, y <strong>en</strong> ninguna ocasión se<br />

p<strong>la</strong>ntean situaciones <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> valores óptimos <strong>en</strong> los<br />

extremos <strong>de</strong> un intervalo <strong>en</strong> el que esté <strong>de</strong>finida una función <strong>de</strong><br />

alguno <strong>de</strong> los tipos que se estudian.<br />

c. En el capítulo <strong>de</strong> Estadística y probabilida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección B se pres<strong>en</strong>ta un único problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

propuesto, y <strong>en</strong>tre los que son extraídos <strong>de</strong> exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión<br />

a universida<strong>de</strong>s. Es un bu<strong>en</strong> problema:<br />

En una aca<strong>de</strong>mia se hizo un simu<strong>la</strong>cro <strong>de</strong> exam<strong>en</strong> y el<br />

promedio <strong>de</strong> 30 estudiantes fue 950 puntos. Si ninguno <strong>de</strong><br />

ellos obtuvo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 948 puntos, cuál es el máximo<br />

puntaje que pudo obt<strong>en</strong>er algún estudiante?<br />

(Colección B, p. 397, No. 23)<br />

Habría sido muy ilustrativo examinarlo y resolverlo.<br />

Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te queda ais<strong>la</strong>do, como lo fue otro simi<strong>la</strong>r<br />

propuesto y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el libro <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección A <strong>de</strong>l segundo<br />

grado.<br />

d. Los temas <strong>de</strong> geometría no son a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te aprovechados para<br />

examinar <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Por ejemplo, <strong>en</strong> el<br />

problema 1 (resuelto) <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 135 <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección A,<br />

151


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

se pi<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar el m<strong>en</strong>or valor <strong>en</strong>tero que pue<strong>de</strong> tomar <strong>la</strong> suma<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto interior <strong>de</strong> un triángulo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>dos<br />

conocidos, a cada uno <strong>de</strong> los tres vértices. Con una aplicación<br />

mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad triangu<strong>la</strong>r se resuelve fácilm<strong>en</strong>te el<br />

problema, pero se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> preguntar y examinar<br />

cuál sería el mayor valor <strong>en</strong>tero que podría tomar esa suma, lo<br />

cual invita a reflexionar sobre cotas superiores <strong>de</strong> conjuntos,<br />

rangos <strong>de</strong> valores posibles, y a observar <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

situación p<strong>la</strong>nteada. A<strong>de</strong>más, el problema podría pres<strong>en</strong>tarse<br />

contextualizado.<br />

También hay que <strong>de</strong>stacar que son muy pocos los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> total <strong>en</strong> ambos libros.<br />

5.2.1.4 Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> cuarto grado<br />

Colección A<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Funciones y progresiones<br />

5 356 1.4<br />

Polígonos y circunfer<strong>en</strong>cia 0 160 0.0<br />

Semejanza y área <strong>de</strong><br />

regiones 0 224 0.0<br />

Razones trigonométricas <strong>en</strong><br />

el triángulo rectángulo 0 263 0.0<br />

Poliedros: Prisma y<br />

pirámi<strong>de</strong>. Medida 0 215 0.0<br />

La recta 0 187 0.0<br />

Estadística y probabilida<strong>de</strong>s 0 277 0.0<br />

Total 5 1682 0.3<br />

CUADRO 5.9<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección A <strong>de</strong> cuarto grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

152


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (5 <strong>problemas</strong>, que son el 0,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> el libro), están sólo <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong> Funciones y progresiones<br />

(5 <strong>problemas</strong>, que son el 1,4% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este<br />

capítulo).<br />

Colección B<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Lógica proposicional y<br />

conjuntos<br />

0 331 0.0<br />

Números reales y complejos 1 555 0.2<br />

Ecuaciones e inecuaciones 5 324 1.5<br />

Funciones 0 438 0.0<br />

Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> geometría 0 269 0.0<br />

Polígonos 0 309 0.0<br />

Circunfer<strong>en</strong>cia 0 263 0.0<br />

Proporcionalidad geométrica 2 321 0.6<br />

Cuerpos geométricos 0 279 0.0<br />

Trigonometría. Geometría<br />

analítica<br />

Análisis combinatorio y<br />

probabilidad<br />

1 422 0.2<br />

0 381 0.0<br />

Distribuciones estadísticas 1 227 0.4<br />

Total 10 4119 0.2<br />

CUADRO 5.10<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capítulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección B <strong>de</strong> cuarto grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

153


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (10 <strong>problemas</strong>, que son el 0,2% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> el libro) están <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> Números reales y complejos<br />

(un problema, que es el 0,2% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este<br />

capítulo); Ecuaciones e inecuaciones (5 <strong>problemas</strong>, que son el<br />

1,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo y el 50% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>l libro); Proporcionalidad<br />

geométrica (2 <strong>problemas</strong>, que son el 0,6% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> este capítulo); Trigonometría y geometría analítica (un<br />

problema, que es el 0,2% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo);<br />

y Distribuciones estadísticas (un problema, que es el 0,4% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo).<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

a. En el capítulo Funciones y progresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección A, se<br />

tratan los temas Función lineal afín, Función cuadrática y<br />

Función raíz cuadrada <strong>de</strong> manera totalm<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>r a como se<br />

tratan <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección B <strong>de</strong>l tercer grado.<br />

Prácticam<strong>en</strong>te es una trascripción, que incluye los <strong>problemas</strong> y<br />

<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia los com<strong>en</strong>tarios sobre estos son los mismos que<br />

los formu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el punto (b) <strong>de</strong>l tercer grado. Tratándose ahora<br />

<strong>de</strong>l cuarto grado, se esperaría con mayor razón un tratami<strong>en</strong>to que<br />

supere <strong>la</strong>s omisiones anotadas para el tercer grado y que t<strong>en</strong>ga<br />

algunos avances <strong>en</strong> calidad y cantidad <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>.<br />

b. En <strong>la</strong> sección Sistema <strong>de</strong> ecuaciones lineales con dos incógnitas,<br />

<strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección B, se pres<strong>en</strong>ta como primer ejemplo un<br />

problema <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> programación lineal con dos variables y<br />

cuatro restricciones (p. 94). Es bu<strong>en</strong>a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar este<br />

tema con <strong>la</strong> programación lineal, pero no <strong>de</strong>bería hacerse <strong>de</strong><br />

manera tan rep<strong>en</strong>tina y sin explicación alguna a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

los valores óptimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo calcu<strong>la</strong>ndo sus valores<br />

<strong>en</strong> los vértices <strong>de</strong> <strong>la</strong> región poligonal. No se trata explícitam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> innegatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables,<br />

que es un aspecto propio <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> inecuaciones y fundam<strong>en</strong>tal<br />

para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> región poligonal correspondi<strong>en</strong>te al problema.<br />

c. Los temas <strong>de</strong> geometría e introducción a <strong>la</strong> trigonometría son<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> este grado y ofrec<strong>en</strong> múltiples ocasiones para<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, que están aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los textos<br />

examinados. En el <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección B se propon<strong>en</strong> dos <strong>en</strong><br />

geometría y uno <strong>en</strong> trigonometría, sobre distancias mínimas.<br />

154


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

5.2.1.5 Problemas <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> quinto grado<br />

Colección A<br />

Capítulos PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Número, re<strong>la</strong>ciones y<br />

funciones<br />

Funciones expon<strong>en</strong>cial y<br />

logarítmica<br />

22 41 53.7<br />

0 82 0.0<br />

Razones trigonométricas 3 167 1.8<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio 0 71 0.0<br />

Introducción a <strong>la</strong> geometría<br />

p<strong>la</strong>na<br />

1 63 1.6<br />

Estadística y probabilidad 0 72 0.0<br />

Total 26 496 5.2<br />

CUADRO 5.11<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capitulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección A <strong>de</strong> quinto grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (26 <strong>problemas</strong>, que son el 5,2% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> el libro), están mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong><br />

Introducción a <strong>la</strong> programación lineal (Hay 22 <strong>problemas</strong>, que<br />

son el 84,6% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> el libro y<br />

el 53,7% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo). En el capítulo<br />

<strong>de</strong> Razones trigonométricas hay 3 <strong>problemas</strong> (el 1,8% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo) y <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong> Introducción a <strong>la</strong><br />

geometría p<strong>la</strong>na hay 1 problema (el 1,6% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> este capítulo).<br />

155


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Colección B<br />

Capitulo PO Total % <strong>de</strong> PO<br />

Del número real al número<br />

complejo 0 489 0.0<br />

Álgebra 0 384 0.0<br />

Análisis combinatorio y<br />

probabilidad 0 334 0.0<br />

Razones trigonométricas <strong>en</strong> el<br />

triángulo rectángulo 0 372 0.0<br />

Razones trigonométricas <strong>de</strong><br />

ángulos <strong>de</strong> cualquier magnitud 0 283 0.0<br />

Id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y funciones<br />

trigonométricas 0 422 0.0<br />

Vectores y rectas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no 1 362 0.3<br />

Secciones cónicas 2 327 0.6<br />

Funciones 3 377 0.8<br />

Introducción al análisis 0 423 0.0<br />

Estadística 0 169 0.0<br />

Programación lineal 73 203 36.0<br />

Total 79 4145 1.9<br />

CUADRO 5.12<br />

Número <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (PO) por capitulo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección B <strong>de</strong> quinto grado <strong>de</strong> Secundaria<br />

Los escasos <strong>problemas</strong> o situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan (79 <strong>problemas</strong>, que son el 1,9% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong> el libro) están mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong><br />

Programación lineal (hay 73 <strong>problemas</strong>, que son el 92,4% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> el libro). Los otros 6<br />

<strong>problemas</strong> están <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> Vectores y rectas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no<br />

(1 problema, que es el 0,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este<br />

capítulo); Secciones cónicas (2 <strong>problemas</strong>, que son el 0,6% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo); y Funciones (3 <strong>problemas</strong>,<br />

que son el 0,8% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> este capítulo).<br />

156


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

a. Las ecuaciones <strong>de</strong> segundo grado no se resuelv<strong>en</strong> vinculándo<strong>la</strong>s<br />

con <strong>la</strong>s funciones cuadráticas. No se pres<strong>en</strong>ta el método <strong>de</strong><br />

expresar<strong>la</strong> usando un binomio al cuadrado, que da ocasión a<br />

examinar valores máximo o mínimo obt<strong>en</strong>ibles.<br />

b. Al estudiar <strong>la</strong>s parábo<strong>la</strong>s con eje focal vertical, no se vincu<strong>la</strong>n<br />

con <strong>la</strong>s funciones cuadráticas ni se hace alusión alguna a los<br />

valores máximo y mínimo que pued<strong>en</strong> alcanzar.<br />

c. Al estudiar funciones, no se hace m<strong>en</strong>ción especial a <strong>la</strong>s<br />

funciones cuadráticas y a su característica <strong>de</strong> alcanzar valores<br />

máximos o mínimos.<br />

d. Al tratar <strong>la</strong>s funciones s<strong>en</strong>o y cos<strong>en</strong>o podrían m<strong>en</strong>cionarse y<br />

luego usarse sus valores máximo y mínimo, ilustrando<br />

gráficam<strong>en</strong>te. No se usa ni se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad tan<br />

importante y s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> s<strong>en</strong> x ≤1<br />

para todo valor real <strong>de</strong> x.<br />

e. El tema Introducción a <strong>la</strong> Programación Lineal es el que más<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> ambos libros. En los<br />

ejemplos <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> se da un conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s<br />

para hal<strong>la</strong>r el punto maximizante <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible, sin una<br />

reflexión sobre lo que significa hal<strong>la</strong>r el máximo o el mínimo <strong>de</strong><br />

una función lineal <strong>de</strong> dos variables <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado conjunto<br />

<strong>de</strong> puntos posibles. El problema pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear una situación<br />

contextualizada interesante, pero <strong>la</strong> solución se obti<strong>en</strong>e sigui<strong>en</strong>do<br />

ciertas reg<strong>la</strong>s, sin estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición y sin evid<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones con el contexto. No abundamos <strong>en</strong> com<strong>en</strong>tarios, pues<br />

ya hemos hecho algunos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 5.1 y los hacemos más<br />

ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el apartado 5.3.2.<br />

5.2.1.6 Com<strong>en</strong>tarios finales<br />

1. Hay una pres<strong>en</strong>cia muy reducida <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

<strong>en</strong> todos los grados <strong>de</strong> secundaria.<br />

2. Los diversos temas que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n brindan ocasiones que no<br />

son aprovechadas para proponer <strong>problemas</strong> interesantes <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

3. Cuando se usan <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras mínimo y máximo no se hace tomar<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que eso significa <strong>en</strong> el contexto que se está<br />

usando.<br />

157


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

4. En el aspecto <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, se pres<strong>en</strong>ta un <strong>en</strong>foque<br />

que brinda al alumno pasos específicos para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> respuesta<br />

y no una ori<strong>en</strong>tación o acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> los recursos matemáticos disponibles<br />

para resolverlo, que estimul<strong>en</strong> su intuición y creatividad.<br />

En g<strong>en</strong>eral, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>en</strong> los textos revisados está pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

concepción <strong>de</strong> una matemática con “productos” acabados y con<br />

muchas reg<strong>la</strong>s que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r; que el papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> es aplicar conocimi<strong>en</strong>tos y no ser puntos <strong>de</strong> partida para<br />

<strong>de</strong>scubrirlos o construirlos; y que predomina el criterio <strong>de</strong> poner a<br />

disposición <strong>de</strong>l alumno muchos <strong>problemas</strong> para que se prepare para<br />

<strong>la</strong>s evaluaciones – y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para los exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s – adquiri<strong>en</strong>do práctica <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s,<br />

recom<strong>en</strong>daciones y algoritmos, y no el criterio <strong>de</strong> usar los <strong>problemas</strong><br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> análisis, <strong>la</strong> creatividad, <strong>la</strong> intuición y<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático. Esto se percibe también <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> que figuran <strong>en</strong> algunos libros<br />

(“razonami<strong>en</strong>to matemático”, “preguntas <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong><br />

universidad”).<br />

5.2.2 Algunos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> los<br />

textos<br />

A continuación copiamos algunos <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> propuestos <strong>en</strong> los textos revisados, que son una muestra<br />

concreta <strong>de</strong> que, aunque escasos, ya se propon<strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> diversos temas y grados <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria. La mayoría<br />

<strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> propuestos podrían ser calificados como rutinarios,<br />

pero hemos seleccionado los que consi<strong>de</strong>ramos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejores<br />

condiciones para ser pot<strong>en</strong>ciados didácticam<strong>en</strong>te por los profesores,<br />

trabajándolos <strong>en</strong> grupos, examinando diversas maneras <strong>de</strong> resolverlos<br />

y buscando g<strong>en</strong>eralizaciones, modificaciones o contextualizaciones<br />

ilustrativas. Por ejemplo, el problema <strong>de</strong>l triángulo pue<strong>de</strong><br />

contextualizarse, consi<strong>de</strong>rando insta<strong>la</strong>ciones eléctricas o <strong>de</strong> agua, que<br />

llegu<strong>en</strong> a tres puntos, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> un punto interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

triangu<strong>la</strong>r e invitar a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l punto y <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong><br />

los que se t<strong>en</strong>ga otro polígono.<br />

158


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

I<strong>de</strong>as y formas concretas sobre cómo usar didácticam<strong>en</strong>te<br />

diversos <strong>problemas</strong>, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> Ma<strong>la</strong>spina (2005b, 2006b, 2007b).<br />

Problemas <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> aritmética:<br />

_______<br />

1. Hal<strong>la</strong> el máximo valor que pue<strong>de</strong> tomar abcd , si:<br />

______<br />

__<br />

_____<br />

aaa + b = acd ; (a ≠ b ≠ c ≠ d).<br />

(Colección B, 2º grado, p. 107, problema 8)<br />

2. En una urna hay 13 fichas ver<strong>de</strong>s, 15 azules, 19 rojas y 10 b<strong>la</strong>ncas.<br />

¿Cuál es el mínimo <strong>de</strong> fichas que hay que extraer para t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

seguridad <strong>de</strong> haber sacado 13 fichas <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los colores?<br />

(Colección B, 5º grado, p. 398, problema 18; pregunta <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong><br />

universidad)<br />

3. En una aca<strong>de</strong>mia se hizo un simu<strong>la</strong>cro <strong>de</strong> exam<strong>en</strong> y el promedio <strong>de</strong><br />

30 estudiantes fue 950 puntos. Si ninguno <strong>de</strong> ellos obtuvo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

948 puntos, cuál es el máximo puntaje que pudo obt<strong>en</strong>er algún<br />

estudiante?<br />

(Colección B, p. 397, No. 23, pregunta <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong> universidad)<br />

Problemas <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> algebraica:<br />

1. En un campeonato participan 16 equipos. Si se juegan dos ruedas y<br />

el campeón absoluto resultó con 88 puntos, ¿Cuál es el máximo<br />

número <strong>de</strong> partidos empatados?<br />

Nota: A partido ganado correspond<strong>en</strong> 3 puntos y a partido empatado<br />

1 por equipo.<br />

(Colección B, 4º grado, p. 398, problema 17; pregunta <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong><br />

universidad)<br />

2. ¿Cuál es el mayor número <strong>en</strong>tero cuyo doble aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> 8 es<br />

m<strong>en</strong>or que 5?<br />

(Colección A, 1er grado, p. 106, problema 8)<br />

Problemas <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> geométrico-algebraica:<br />

2. En el triángulo con <strong>la</strong>dos 8, 12, 16. ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor <strong>en</strong>tero<br />

que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er x + y + z?<br />

159


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Problemas <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> gráfico-algebraica:<br />

1. Determina el máximo valor <strong>de</strong><br />

a. y = s<strong>en</strong>(x)<br />

b. y = 2 – 3s<strong>en</strong>(x)<br />

c. y = 1 – cos(x)<br />

2. (Programación lineal)<br />

(Colección A, 3er. grado, p. 135, problema 1)<br />

(Colección A, 5º grado, p. 104, problema 8)<br />

<strong>Un</strong>a persona <strong>de</strong>sea programar una dieta con dos tipos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos:<br />

A y B. Cada unidad <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to A conti<strong>en</strong>e 250 calorías y 20<br />

gramos <strong>de</strong> proteínas. La unidad <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to B conti<strong>en</strong>e 300 calorías<br />

y 10 gramos <strong>de</strong> proteínas. La dieta requiere como mínimo 1200<br />

calorías y 60 gramos <strong>de</strong> proteínas diarias. El precio <strong>de</strong> cada unidad<br />

<strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to A es <strong>de</strong> S/. 6 y el <strong>de</strong> cada unidad <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to B es <strong>de</strong><br />

S/. 5. ¿Cuántas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong> dieta<br />

para minimizar el costo?<br />

(Colección B, 5º grado, p. 389, problema 58)<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>en</strong> los exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión a <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran interesantes <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

<strong>Un</strong> estudio minucioso y comparativo con los <strong>problemas</strong> que hay <strong>en</strong> los<br />

textos <strong>de</strong> secundaria, sería materia <strong>de</strong> otra investigación<br />

complem<strong>en</strong>taria a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te.<br />

5.3. ANÁLISIS EPISTÉMICO DE ALGUNOS TEMAS<br />

VINCULADOS CON PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN.<br />

La revisión hecha <strong>en</strong> el apartado anterior nos ha permitido ver<br />

también <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que son tratados algunos temas particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

160


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> esta investigación, por su vincu<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Consi<strong>de</strong>rando que los textos reflejan<br />

parte <strong>de</strong>l significado institucional atribuido a los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>, a continuación usaremos <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta teórica<br />

“configuración epistémica” para examinar globalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que<br />

<strong>en</strong> estos textos se tratan Funciones, Introducción a <strong>la</strong> Programación<br />

Lineal, y Máximo Común Divisor y Mínimo Común Múltiplo.<br />

Usando <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Font y Godino 2007, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

percibimos que <strong>en</strong> ambas colecciones <strong>de</strong> textos se reflejan<br />

configuraciones epistémicas “formalistas”, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> reve<strong>la</strong>r un<br />

<strong>en</strong>foque adaptado – sin t<strong>en</strong>er el <strong>rigor</strong> correspondi<strong>en</strong>te – <strong>de</strong> textos<br />

universitarios que expresan una perspectiva fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

axiomática.<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

configuraciones epistémicas correspondi<strong>en</strong>tes, observamos lo<br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Predominan expresiones verbales y simbólicas; son escasos los<br />

gráficos.<br />

Situaciones:<br />

Predominan los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong>scontextualizados, los ejemplos y los<br />

<strong>problemas</strong> propuestos. El énfasis no es ori<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to o<br />

reconstrucción <strong>de</strong> los conceptos que se tratan, ni <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r una<br />

aproximación intuitiva a <strong>la</strong> solución<br />

Conceptos:<br />

Se usan conceptos previos y se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los nuevos <strong>de</strong> manera<br />

<strong>de</strong>scontextualizada.<br />

Proposiciones:<br />

Se dan propieda<strong>de</strong>s o teoremas como propieda<strong>de</strong>s, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

sin <strong>de</strong>mostrar.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> o explican algoritmos para obt<strong>en</strong>er resultados o<br />

criterios para reconocer <strong>de</strong>finiciones. Se ejemplifican técnicas. No se<br />

estimu<strong>la</strong> el uso creativo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos ya conocidos, el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ellos o <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos propios.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Ejemplifican los algoritmos. Hay algunas <strong>de</strong>ducciones a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones.<br />

161


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

5.3.1. Funciones<br />

Funciones es un tema es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática – <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>optimización</strong> – y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia lo es también su <strong>en</strong>señanza y<br />

apr<strong>en</strong>dizaje. Se han hecho muchas investigaciones sobre este tema y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te sólo usaremos <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas para<br />

hacer un análisis global y evid<strong>en</strong>ciar algunos aspectos es<strong>en</strong>ciales,<br />

<strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos colecciones <strong>de</strong> textos examinadas, sobre todo<br />

los aspectos más vincu<strong>la</strong>dos con los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación secundaria, como <strong>la</strong>s funciones cuadráticas. Encontramos<br />

capítulos o partes <strong>de</strong> capítulos <strong>de</strong>dicados a funciones <strong>en</strong> los textos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a primero, cuarto y quinto grado <strong>en</strong> <strong>la</strong> colección A y<br />

<strong>en</strong> los correspondi<strong>en</strong>tes a primero, tercero y cuarto grado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

colección B.<br />

Como hemos dicho, <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas son <strong>de</strong> tipo<br />

formal, con <strong>la</strong>s características anotadas anteriorm<strong>en</strong>te, que se v<strong>en</strong> más<br />

nítidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este caso. Veamos más específicam<strong>en</strong>te:<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Las expresiones verbales van acompañadas <strong>de</strong> gráficos y <strong>de</strong><br />

símbolos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje conjuntista. También se pres<strong>en</strong>tan tab<strong>la</strong>s con<br />

valores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables.<br />

Situaciones:<br />

Predominan los <strong>problemas</strong> propuestos y <strong>de</strong>scontextualizados. Los<br />

<strong>problemas</strong> contextualizados que hay – vincu<strong>la</strong>dos con <strong>optimización</strong> –<br />

casi todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ya una función cuadrática <strong>de</strong>finida, con lo cual <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> se reduce a aplicar un<br />

algoritmo o una fórmu<strong>la</strong> para obt<strong>en</strong>er el vértice <strong>de</strong> una parábo<strong>la</strong>.<br />

Conceptos:<br />

Conceptos previos: conjuntos, producto cartesiano,<br />

correspond<strong>en</strong>cia, p<strong>la</strong>no cartesiano, variable. Se <strong>de</strong>fine formalm<strong>en</strong>te<br />

una función. Gráfico <strong>de</strong> una función, dominio, rango. Tipos <strong>de</strong><br />

funciones. Máximos y mínimos. Operaciones con funciones<br />

Proposiciones:<br />

Se <strong>en</strong>uncia propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> adición y<br />

multiplicación <strong>de</strong> funciones.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Se <strong>de</strong>scribe técnicas para reconocer funciones y tipos <strong>de</strong><br />

funciones. También para graficar funciones.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Se explica los ejemplos. No hay <strong>de</strong>mostraciones.<br />

162


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>en</strong> una pres<strong>en</strong>tación conjuntista muy<br />

formal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones, como subconjunto <strong>de</strong> un producto<br />

cartesiano, se pierd<strong>en</strong> aspectos intuitivos fundam<strong>en</strong>tales para su<br />

compr<strong>en</strong>sión y aplicaciones. Los <strong>problemas</strong> contextualizados<br />

<strong>de</strong>berían servir <strong>de</strong> base para <strong>la</strong> “construcción” <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong><br />

función, con trabajos <strong>en</strong> grupo y ori<strong>en</strong>taciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong>l<br />

profesor, y <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong>berían proponerse situacionesproblema<br />

que favorezcan este tipo <strong>de</strong> trabajo, más que el manejo<br />

formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> notación <strong>en</strong> situaciones artificiosas.<br />

La función cuadrática es <strong>la</strong> más vincu<strong>la</strong>da con los <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar un<br />

l<strong>en</strong>guaje formal, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>scontextualizada. Se<br />

afirma inmediatam<strong>en</strong>te, sin argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ningún tipo, que su<br />

repres<strong>en</strong>tación gráfica es una parábo<strong>la</strong> (sin haber introducido<br />

antes lo que es una parábo<strong>la</strong>); que <strong>la</strong> función alcanza un máximo<br />

o un mínimo <strong>en</strong> el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> parábo<strong>la</strong>; y se usa<br />

innecesariam<strong>en</strong>te expresiones como “concavidad” y “continuas”<br />

(Colección A, cuarto grado, p. 21; Colección B, tercer grado, p.<br />

288).<br />

Se pres<strong>en</strong>ta una situación-problema contextualizada<br />

(Colección A, cuarto grado, p. 23; Colección B, tercer grado, p.<br />

291), con el propósito <strong>de</strong> ilustrar que se mo<strong>de</strong>liza con una<br />

función cuadrática y que es importante <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un valor<br />

maximizante. Ciertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción es bu<strong>en</strong>a, pero <strong>la</strong><br />

situación no es muy motivadora, <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l estudiante,<br />

pues se pi<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar “<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> estudiantes que <strong>de</strong>be ir a<br />

una excursión para que <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> turismo realice el mejor<br />

negocio”.<br />

A continuación reproducimos <strong>la</strong> página con <strong>la</strong> situaciónproblema<br />

y <strong>la</strong> solución, y hacemos algunos com<strong>en</strong>tarios.<br />

163


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

164


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Com<strong>en</strong>tarios:<br />

1. En g<strong>en</strong>eral se percibe un procedimi<strong>en</strong>to formal y rígido.<br />

2. La inducción que se hace para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> expresión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

función cuadrática correspondi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ramos a<strong>de</strong>cuada.<br />

3. La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable x no correspon<strong>de</strong> con el uso que se<br />

hace <strong>de</strong> esta variable <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> para inducir <strong>la</strong> función. La<br />

variable x no repres<strong>en</strong>ta “<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> alumnos que vayan”,<br />

como se dice a continuación <strong>de</strong>l cuadro, sino <strong>la</strong> cantidad<br />

adicional <strong>de</strong> alumnos, sobre 40, que podrían ir a <strong>la</strong> excursión.<br />

(Como se dice respecto al valor maximizante, 15, <strong>en</strong> los párrafos<br />

finales).<br />

4. El valor maximizante <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable se obti<strong>en</strong>e usando <strong>la</strong><br />

propiedad <strong>de</strong> ser semisuma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s abscisas <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong><br />

intersección <strong>de</strong> <strong>la</strong> parábo<strong>la</strong> con el eje X. Propiedad cierta pero<br />

innecesaria, <strong>en</strong> este caso, que se <strong>en</strong>uncia al marg<strong>en</strong>, sin<br />

argum<strong>en</strong>to alguno. Para hal<strong>la</strong>r tales puntos <strong>de</strong> intersección se<br />

resuelve <strong>la</strong> ecuación cuadrática empleando <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral, a<br />

pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> forma original <strong>de</strong> <strong>la</strong> función es un producto <strong>de</strong> dos<br />

binomios <strong>de</strong> primer grado, lo cual permite obt<strong>en</strong>er<br />

inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s raíces <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecuación cuadrática.<br />

5. Consi<strong>de</strong>ramos que para ilustrar que <strong>la</strong> función alcanza un valor<br />

máximo para un <strong>de</strong>terminado valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable, es más<br />

a<strong>de</strong>cuado expresar <strong>la</strong> función cuadrática completando un binomio<br />

al cuadrado:<br />

f(x) = -x 2 + 30x + 2800 = 3025 – (x – 15) 2<br />

Así, si<strong>en</strong>do (x – 15) 2 ≥ 0, a 3025 “siempre se le quita algo” salvo<br />

que t<strong>en</strong>ga el valor cero; es <strong>de</strong>cir, cuando x = 15, que es, <strong>en</strong>tonces,<br />

el valor maximizante <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable. De este modo, se observa<br />

que el valor máximo alcanzable por f(x) es 3025.<br />

6. Antes <strong>de</strong> hacer un <strong>de</strong>sarrollo formal para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l valor<br />

máximo, sería ilustrativo y estimu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora, hacer conjeturas sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un valor<br />

maximizante o minimizante <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable. Observar <strong>en</strong> el<br />

contexto <strong>de</strong>l problema, mostrando tab<strong>la</strong>s y haci<strong>en</strong>do gráficas, por<br />

ejemplo, que al dar valores creci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> variable los valores<br />

crec<strong>en</strong> y luego <strong>de</strong>crec<strong>en</strong>, lo cual hace intuir un valor maximizante<br />

que se pue<strong>de</strong> conjeturar e ir aproximando. Así se brindaría<br />

165


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

oportunida<strong>de</strong>s para usar el <strong>en</strong>sayo y error, el cálculo m<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong><br />

calcu<strong>la</strong>dora, y para mostrar <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>lización y <strong>de</strong><br />

los recursos algebraicos.<br />

La función valor absoluto también es apropiada para <strong>de</strong>terminar y<br />

mostrar valores extremos. Encontramos un problema <strong>en</strong> el que se<br />

alu<strong>de</strong> al mínimo <strong>de</strong> esta función, (colección B, cuarto grado, p. 28 ).<br />

Po<strong>de</strong>mos ver que para hal<strong>la</strong>r el “punto mínimo” se usa un<br />

procedimi<strong>en</strong>to sin argum<strong>en</strong>to explícito. No se dice por qué para<br />

obt<strong>en</strong>er el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable que minimiza <strong>la</strong> función se igua<strong>la</strong> a cero<br />

<strong>la</strong> expresión | x + 3|. Al no dar una razón – que es fácil intuir<strong>la</strong> – el<br />

alumno podría hacer lo mismo si <strong>la</strong> función fuera f(x) = | x 2 + 3| - 1 y<br />

concluir que <strong>la</strong> función no ti<strong>en</strong>e mínimo porque x 2 + 3 = 0 no ti<strong>en</strong>e<br />

solución real. Otra vez, el m<strong>en</strong>saje es apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y aplicar técnicas<br />

mecánicam<strong>en</strong>te, y se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> ejercitar <strong>la</strong> intuición y<br />

<strong>de</strong> hacer un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión algebraica que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> función y<br />

166


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

su correspondi<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tación gráfica. (En <strong>la</strong> función y = | x + 3| - 1<br />

<strong>de</strong>l texto, al número -1 siempre “se le aña<strong>de</strong> algo” por ser | x + 3|<br />

mayor o igual que cero y <strong>en</strong>tonces es natural que su valor mínimo sea<br />

-1, que ocurre cuando “se le aña<strong>de</strong> lo m<strong>en</strong>os posible”, que <strong>en</strong> este caso<br />

es cero. Con esta interpretación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> función f(x) = | x 2 + 3| - 1, lo<br />

m<strong>en</strong>os que se le pue<strong>de</strong> añadir a -1 es 3, pues x 2 + 3 ≥3. Esto ocurre<br />

cuando x = 0 y se pue<strong>de</strong> verificar que el mínimo valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> función es<br />

2, que es el mismo que correspon<strong>de</strong> al expresar <strong>la</strong> función como una<br />

cuadrática: f(x) = x 2 + 2, al prescindir <strong>de</strong>l valor absoluto, por ser x 2 +<br />

3 ≥0.)<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, no sólo al tratar <strong>la</strong> función cuadrática o <strong>la</strong> función<br />

valor absoluto pued<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntearse situaciones re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> ser examinar el<br />

carácter creci<strong>en</strong>te o <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> funciones, <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> conjuntos<br />

finitos <strong>de</strong> números o <strong>en</strong> intervalos, y <strong>de</strong>terminar o conjeturar <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> valores máximos o mínimos <strong>en</strong> subconjuntos <strong>de</strong> sus<br />

dominios, usando tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valores y repres<strong>en</strong>taciones gráficas. Esto<br />

pue<strong>de</strong> hacerse con funciones lineales, valor absoluto, cuadráticas,<br />

expon<strong>en</strong>ciales, logarítmicas, trigonométricas y con todas <strong>la</strong>s funciones<br />

que se estudian <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el teorema <strong>de</strong><br />

Weierstrass 1 (obviam<strong>en</strong>te sin <strong>en</strong>unciarlo) se pued<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear diversas<br />

situaciones con cumplimi<strong>en</strong>to y con incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus<br />

condiciones sufici<strong>en</strong>tes, para examinar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> valores<br />

extremos <strong>de</strong> funciones dadas. A<strong>de</strong>más, podrían p<strong>la</strong>ntearse <strong>problemas</strong><br />

no rutinarios – contextualizados o no – <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> dificultad sea<br />

obt<strong>en</strong>er el máximo o el mínimo <strong>de</strong> una función y permitan al alumno<br />

ejercitar su intuición optimizadora. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas<br />

rectangu<strong>la</strong>res expuesto <strong>en</strong> el capítulo 2 es un ejemplo, con una función<br />

lineal afín, <strong>en</strong> el que a<strong>de</strong>más se usan conceptos geométricos<br />

elem<strong>en</strong>tales y se pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar variaciones discretas y continuas.<br />

5.3.2. Introducción a <strong>la</strong> programación lineal<br />

Este es un tema que se consi<strong>de</strong>ró oficialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> educación<br />

secundaria <strong>de</strong>l Perú, por primera vez, <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong>l 2003, <strong>en</strong> el<br />

Diseño Curricu<strong>la</strong>r Básico <strong>de</strong> Educación Secundaria <strong>de</strong> M<strong>en</strong>ores. Se<br />

manti<strong>en</strong>e para el quinto grado <strong>de</strong> secundaria, según el Diseño<br />

Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1 Si f es una función real continua <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> un conjunto X <strong>de</strong> números reales, no vacío, cerrado y<br />

acotado, <strong>en</strong>tonces exist<strong>en</strong> un máximo y un mínimo absolutos <strong>de</strong> f <strong>en</strong> X.<br />

167


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

setiembre <strong>de</strong>l 2005, y – <strong>en</strong> ambas colecciones examinadas – está<br />

tratado con dos variables, <strong>en</strong> los textos para el quinto grado <strong>de</strong><br />

secundaria. En <strong>la</strong> colección A <strong>en</strong> el capítulo 1 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> colección B<br />

como capítulo 12. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te está directam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y por su propia naturaleza,<br />

<strong>en</strong> sus configuraciones epistémicas predominan los procedimi<strong>en</strong>tos.<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Las expresiones verbales van acompañadas <strong>de</strong> gráficos <strong>de</strong> rectas y<br />

<strong>de</strong> inecuaciones lineales <strong>en</strong> dos variables. Se usan cuadros (tab<strong>la</strong>s) para<br />

resumir información.<br />

Situaciones:<br />

Predominan los <strong>problemas</strong> propuestos. Hay <strong>problemas</strong><br />

intramatemáticos y también contextualizados introductorios y <strong>de</strong><br />

aplicación.<br />

Conceptos:<br />

Conceptos previos: inecuaciones lineales con dos incógnitas,<br />

sistemas <strong>de</strong> inecuaciones lineales con dos incógnitas. Se <strong>de</strong>fine región<br />

factible, función objetivo y solución óptima. Las <strong>de</strong>finiciones son<br />

<strong>de</strong>scontextualizadas.<br />

Proposiciones:<br />

(Implícita) La función objetivo alcanza su valor óptimo <strong>en</strong> un<br />

vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Se <strong>de</strong>scribe técnicas para graficar <strong>la</strong> región factible y para<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> solución óptima. Se usa cuadros (tab<strong>la</strong>s) para organizar <strong>la</strong><br />

información dada <strong>en</strong> los <strong>problemas</strong>.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Se dan algunos argum<strong>en</strong>tos visuales. No hay <strong>de</strong>mostraciones.<br />

Esta “radiografía” hace evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos<br />

que estimul<strong>en</strong> una percepción intuitiva <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución óptima y que se <strong>en</strong>fatiza <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong><br />

técnicas que el alumno ti<strong>en</strong>e que aceptar y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. A continuación<br />

algunos com<strong>en</strong>tarios como producto <strong>de</strong>l análisis hecho:<br />

1. Dada una situación-problema no se pres<strong>en</strong>tan secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

situaciones-problema conduc<strong>en</strong>tes a una compr<strong>en</strong>sión c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

168


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

situación p<strong>la</strong>nteada, estableci<strong>en</strong>do correspond<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

condiciones dadas <strong>en</strong> el problema y los recursos gráficos que se<br />

van usando. Es importante id<strong>en</strong>tificar puntos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no que<br />

satisfac<strong>en</strong> sólo una, varias, todas o ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restricciones,<br />

gráficam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación-problema p<strong>la</strong>nteada.<br />

La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible no <strong>de</strong>bería verse, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

inicio, como un mero ejercicio <strong>de</strong> gráfica <strong>de</strong> inecuaciones<br />

lineales.<br />

2. No se comparan diversos valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo <strong>en</strong><br />

puntos interiores, fronterizos y exteriores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible<br />

para ir intuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l valor óptimo <strong>en</strong> un vértice.<br />

3. Privilegiando <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas, se <strong>de</strong>scuida el<br />

contexto <strong>de</strong>l problema y el uso <strong>de</strong> los términos que dan verda<strong>de</strong>ro<br />

s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> situación problemática. En el problema introductorio<br />

<strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección A (Quinto grado, p. 14) se crea una<br />

situación confusa para el estudiante, ya que dando sólo precios <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ta, se pi<strong>de</strong> maximizar b<strong>en</strong>eficios y al <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> función<br />

objetivo se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ma costo, usando los precios <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, queda “resuelto” un problema <strong>de</strong> maximización <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>eficios (que requeriría conocer los costos, pues éstos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>scontarse para obt<strong>en</strong>er los b<strong>en</strong>eficios) usando una función<br />

objetivo que es <strong>de</strong> costos. Así, quizás el alumno <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da <strong>la</strong><br />

técnica explicada, pero no t<strong>en</strong>drá c<strong>la</strong>ro qué ha maximizado (lo<br />

natural es minimizar costos).<br />

4. El primer procedimi<strong>en</strong>to que se indica (<strong>en</strong> <strong>la</strong> colección A el<br />

único) para resolver un problema p<strong>la</strong>nteado es el <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r los<br />

valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo <strong>en</strong> los vértices <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible<br />

y escoger el mayor o el m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> tales valores, según se busque<br />

maximizar o minimizar. Esto se establece como una reg<strong>la</strong>, sin<br />

ningún argum<strong>en</strong>to visual o comparativo con los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

función objetivo <strong>en</strong> puntos que no son los vértices. Así, el<br />

m<strong>en</strong>saje al estudiante es <strong>de</strong> aceptar y aplicar una reg<strong>la</strong>, lo cual no<br />

estimu<strong>la</strong> su intuición ni su curiosidad ci<strong>en</strong>tífica.<br />

5. El método gráfico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rectas <strong>de</strong> nivel se presta para una<br />

argum<strong>en</strong>tación visual que no se hace. En <strong>la</strong> colección B se<br />

pres<strong>en</strong>ta este método <strong>de</strong> manera muy esquemática y rígida, sin<br />

explicar el significado <strong>de</strong> los niveles <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l problema,<br />

<strong>de</strong> sus diversos valores <strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región factible y sin<br />

re<strong>la</strong>cionar los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> función objetivo con el<br />

paralelismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rectas <strong>de</strong> nivel.<br />

169


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

6. Se dan <strong>de</strong>finiciones confusas e innecesarias, como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

“Solución no acotada”: “cuando <strong>la</strong> función objetivo no<br />

ti<strong>en</strong>e valores extremos, pues <strong>la</strong> región factible es no<br />

acotada” (Colección B, p. 383)<br />

Que <strong>la</strong> región factible sea no acotada no implica que <strong>la</strong> función<br />

objetivo no t<strong>en</strong>ga un valor extremo. Son frecu<strong>en</strong>tes los <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> minimización con conjuntos factibles no acotados, cuyo valor<br />

óptimo es un número bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado.<br />

5.3.3. Máximo común divisor y mínimo común múltiplo<br />

No son temas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva g<strong>en</strong>eral que estamos<br />

consi<strong>de</strong>rando éstos, sí los consi<strong>de</strong>ramos <strong>en</strong> esta investigación;<br />

máxime si<strong>en</strong>do temas ineludibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria y que brindan<br />

oportunida<strong>de</strong>s para reflexionar sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

valores máximos o mínimos <strong>de</strong> conjuntos discretos – cuyos<br />

elem<strong>en</strong>tos son divisores comunes o múltiplos comunes <strong>de</strong> un<br />

conjunto <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> números – y sobre el uso <strong>de</strong> algoritmos<br />

que facilit<strong>en</strong> su obt<strong>en</strong>ción, luego <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

hal<strong>la</strong>rlos, sin t<strong>en</strong>er que conocer previam<strong>en</strong>te los conjuntos <strong>de</strong><br />

divisores comunes o <strong>de</strong> múltiplos comunes.<br />

Son temas tratados <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong> Números naturales, <strong>en</strong> el<br />

primer año <strong>de</strong> secundaria, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección<br />

correspondi<strong>en</strong>te a divisibilidad. En <strong>la</strong> colección B se p<strong>la</strong>ntea un<br />

problema contextualizado al iniciar cada tema e inmediatam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spués se da una solución directa y algoritmos, sin explicación,<br />

para obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> forma práctica el mínimo común múltiplo y el<br />

máximo común divisor. En <strong>la</strong> colección A se parte <strong>de</strong> un<br />

problema contextualizado para tratar el mínimo común múltiplo e<br />

igualm<strong>en</strong>te se pasa a resolverlo usando un algoritmo que no se<br />

explica. En ninguna colección se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

seleccionar un valor mínimo y un valor máximo <strong>en</strong> cada caso ni<br />

se induce a buscar un algoritmo simplificador para obt<strong>en</strong>er el<br />

máximo o el mínimo buscado.<br />

Explicitamos <strong>la</strong> configuración epistémica:<br />

170


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Expresiones verbales: máximo, mínimo, múltiplo, divisor,<br />

común. Símbolos: Los <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje conjuntista y <strong>la</strong>s abreviaciones<br />

m.c.m. y m.c.d. Se usan los conocidos cuadros para los algoritmos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Situaciones:<br />

Conceptos:<br />

Predominan los <strong>problemas</strong> propuestos.<br />

Conceptos previos: divisor, múltiplo. Se <strong>de</strong>fine el m.c.m. y m.c.d.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Se <strong>de</strong>scribe algoritmos para obt<strong>en</strong>er el m.c.m. y el m.c.d. y se dan<br />

ejemplos.<br />

Proposiciones:<br />

Se da propieda<strong>de</strong>s como <strong>de</strong>finiciones alternativas, que resum<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> los algoritmos correspondi<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong> colección B se<br />

<strong>en</strong>uncia el sigui<strong>en</strong>te teorema como “ayuda” para resolver un problema<br />

propuesto:<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

m.c.m.(a,b) x m.c.d.(a,b) = axb<br />

Se explica los ejemplos introductorios. (No se da argum<strong>en</strong>tos<br />

para los algoritmos ni explicación o com<strong>en</strong>tario alguno para <strong>la</strong> “ayuda”<br />

m<strong>en</strong>cionada.)<br />

Sobre <strong>la</strong>s situaciones problema, es importante <strong>de</strong>stacar dos<br />

hechos que se dan <strong>en</strong> varios textos, que los consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />

didácticas y <strong>de</strong>saprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>:<br />

a. Se <strong>en</strong>uncian <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección correspondi<strong>en</strong>te a m.c.m. o a m.c.d.,<br />

con lo cual resulta casi obvio que para resolverlo hay que obt<strong>en</strong>er<br />

el número correspondi<strong>en</strong>te aplicando el algoritmo. (Esto ocurre,<br />

por ejemplo <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección A)<br />

b. Los <strong>en</strong>unciados suel<strong>en</strong> no ser muy c<strong>la</strong>ros <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> situación a resolver. A pesar <strong>de</strong> ello, por analogía con los<br />

ejemplos expuestos, incluso sugeridos; o por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra máximo o mínimo; o por <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación implícita que dan<br />

171


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

<strong>la</strong>s alternativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opciones para <strong>la</strong>s respuestas, los estudiantes<br />

suel<strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r lo pedido aplicando mecánicam<strong>en</strong>te el algoritmo al<br />

conjunto <strong>de</strong> números que se da <strong>en</strong> el <strong>en</strong>unciado. <strong>Un</strong> ejemplo es<br />

el sigui<strong>en</strong>te (Colección B, p. 57, problema 104) :<br />

Hal<strong>la</strong> el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> hojas necesario para repartir<br />

<strong>en</strong>tre tres salones <strong>de</strong> 20 alumnos, 25 alumnos y 30 alumnos,<br />

<strong>de</strong> modo que cada uno reciba un número exacto <strong>de</strong> hojas.<br />

a) 450 b) 400 c) 350 d) 300<br />

Ver ejemplo 31<br />

Ante este <strong>en</strong>unciado parecería natural que <strong>la</strong> respuesta correcta es<br />

75, ya que así se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar una hoja (un número exacto) por<br />

alumno <strong>en</strong> cada salón. Según el <strong>en</strong>unciado no se ve por qué hay<br />

que calcu<strong>la</strong>r el m.c.m., pero ante <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “m<strong>en</strong>or”; <strong>la</strong> alusión al<br />

ejemplo; y <strong>la</strong>s alternativas propuestas, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias nos dic<strong>en</strong><br />

que es muy poco probable que el estudiante no opte por hal<strong>la</strong>r el<br />

m.c.m. <strong>de</strong> 20, 25 y 30 y que use el algoritmo (que pue<strong>de</strong> saberlo<br />

aunque no lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da). Obt<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> “respuesta correcta” (que<br />

pue<strong>de</strong> verificar vi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong><br />

propuestos), aunque no sepa explicar por qué es correcta <strong>en</strong> el<br />

contexto <strong>de</strong>l problema. Pue<strong>de</strong> darse <strong>en</strong>tonces situaciones<br />

<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tables <strong>de</strong> alumnos que <strong>en</strong> el tiempo que <strong>de</strong>dican a estudiar,<br />

resuelv<strong>en</strong> “correctam<strong>en</strong>te” <strong>problemas</strong> que no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>; usando<br />

conceptos cuya aplicabilidad al problema no es c<strong>la</strong>ra; y aplicando<br />

algoritmos que apr<strong>en</strong>dieron a usarlos sin <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos.<br />

Si <strong>la</strong> situación-problema se <strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> otra manera, se pue<strong>de</strong> usar<br />

para una mejor interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los conceptos, <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s,<br />

los procedimi<strong>en</strong>tos y los argum<strong>en</strong>tos. Así, pue<strong>de</strong> explotarse<br />

didácticam<strong>en</strong>te para mejorar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong><br />

múltiplo, <strong>de</strong> múltiplo común y <strong>de</strong> m.c.m.; para utilizar el <strong>en</strong>sayo<br />

y error; para ver <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong>l algoritmo; y para dar argum<strong>en</strong>tos<br />

sobre <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l número obt<strong>en</strong>ido, escogido por ser el m<strong>en</strong>or<br />

<strong>de</strong> un conjunto (infinito) <strong>de</strong> números que cumpl<strong>en</strong> condiciones<br />

simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>scrito. <strong>Un</strong>a manera alternativa que<br />

proponemos es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

Carm<strong>en</strong> <strong>de</strong>be llevar hojas a un salón para repartir<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tre<br />

los alumnos, <strong>de</strong> modo que cada uno reciba <strong>la</strong> misma<br />

cantidad <strong>de</strong> hojas. Si <strong>en</strong> el salón pue<strong>de</strong> haber 20, 25 ó 30<br />

alumnos, ¿cuál es el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> hojas que <strong>de</strong>be llevar<br />

Carm<strong>en</strong> para que <strong>en</strong> ningún caso le sobr<strong>en</strong> hojas?<br />

172


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Esta situación-problema, bi<strong>en</strong> podría tomarse como problema <strong>en</strong> el<br />

capítulo <strong>de</strong> divisibilidad, antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir el concepto <strong>de</strong> m.c.m. y <strong>de</strong><br />

estudiar el algoritmo, para ser discutido y resuelto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se, <strong>en</strong> grupos.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones y <strong>la</strong>s preguntas ori<strong>en</strong>tadoras se podría ir<br />

<strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do el concepto y buscando una manera práctica <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r el<br />

m.c.m. usando los conceptos dados <strong>en</strong> <strong>la</strong> divisibilidad.<br />

5.4 ESTUDIO DE ALGUNAS PERCEPCIONES DE LOS<br />

INGRESANTES UNIVERSITARIOS ACERCA DE LA<br />

ENSEÑANZA Y APRENDIZAJE DE LAS MATEMÁTICAS<br />

EN LA SECUNDARIA<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do información sobre los significados institucionales<br />

pret<strong>en</strong>didos, a través <strong>de</strong>l currículo y <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> texto, <strong>en</strong> esta sección<br />

buscamos información sobre los significados implem<strong>en</strong>tados, a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> los estudiantes. Para ello, nos proponemos<br />

conocer, muestralm<strong>en</strong>te, cómo percib<strong>en</strong> los ingresantes universitarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza que<br />

recibieron <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> Matemática <strong>en</strong> sus colegios, así como<br />

indagar acerca <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> colegios, y <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> Matemática que estudian. La metodología consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> este<br />

estudio también ti<strong>en</strong>e foco epistémico, fin <strong>de</strong>scriptivo,<br />

g<strong>en</strong>eralizabilidad exploratoria y nivel <strong>de</strong> análisis global.<br />

Según el currículo establecido <strong>en</strong> el año 2005, t<strong>en</strong>emos un<br />

sistema articu<strong>la</strong>do para <strong>la</strong> educación básica, que se inicia a los 3 años<br />

(Ministerio <strong>de</strong> Educación, 2005). Así, podría sost<strong>en</strong>erse que se <strong>de</strong>bería<br />

evaluar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> dicho currículo, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> los temas matemáticos, cuando<br />

termin<strong>en</strong> secundaria los niños que inician su esco<strong>la</strong>ridad con este<br />

currículo. Sin embargo, <strong>en</strong> nuestro país, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los currículos es corta; por ello, a pesar <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>be reconocer<br />

que un currículo se consi<strong>de</strong>ra implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que los<br />

estudiantes que inician <strong>la</strong> educación formal sigu<strong>en</strong> dicho currículo, <strong>en</strong><br />

este trabajo recogemos información <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> PUCP que<br />

terminaron <strong>la</strong> secundaria <strong>en</strong> el 2006 acerca <strong>de</strong> su estudio y apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática propuestos <strong>en</strong> dicho currículo <strong>Un</strong>a<br />

mayor discusión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

matemático subyac<strong>en</strong>te al <strong>en</strong>foque que se emplea <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong>l<br />

173


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

currículo <strong>de</strong> matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria pue<strong>de</strong> ser revisada <strong>en</strong> Socas<br />

y Camacho (2003).<br />

Otro aspecto que sin duda es importante como oportunidad <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje para <strong>la</strong> matemática, es qué materiales son usados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> Matemática. Fuller (1987) revisó veinticuatro estudios<br />

multivariados que analizaban el efecto <strong>de</strong> los textos esco<strong>la</strong>res sobre el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to. Encontró que dicho efecto era estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativo <strong>en</strong> dieciséis <strong>de</strong> estos casos.<br />

Como es conocido <strong>en</strong> nuestro país, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria<br />

se dan <strong>en</strong>tre escue<strong>la</strong>s privadas y públicas y <strong>en</strong>tre escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Lima y<br />

<strong>de</strong> provincias. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s evaluaciones nacionales <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias. Véase por ejemplo Díaz<br />

y Elespuru (2007) para un recu<strong>en</strong>to reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los resultados<br />

nacionales. Así, se espera que estudiantes prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

privadas <strong>de</strong> Lima id<strong>en</strong>tifiqu<strong>en</strong> una mayor temática <strong>de</strong> conceptos<br />

previos recibidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. También <strong>de</strong>berían pres<strong>en</strong>tar mejor<br />

actitud hacia <strong>la</strong> Matemática según el estudio hecho por Bazán,<br />

Espinoza y Farro (2002)<br />

5.4.1. Metodología<br />

Participantes<br />

Para este estudio consi<strong>de</strong>ramos como pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> interés, los<br />

ingresantes 2007-I <strong>de</strong> <strong>la</strong> PUCP que culminaron sus estudios <strong>en</strong> el año<br />

2005 ó 2006 e ingresaron a <strong>la</strong> PUCP <strong>en</strong> 2006 o <strong>en</strong> el primer semestre<br />

2007 matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el semestre 2007-1. Este número asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

1610 estudiantes. La pob<strong>la</strong>ción fue divida <strong>en</strong> tres sub pob<strong>la</strong>ciones<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a los alumnos matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong><br />

Introducción a <strong>la</strong>s Matemáticas <strong>Un</strong>iversitarias (806), Matemática<br />

Básicas (83) y Matemática 1 (721).<br />

Realizamos un muestreo <strong>en</strong> dos etapas. En <strong>la</strong> primera etapa<br />

seleccionamos horarios (conglomerados) por curso y <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

etapa seleccionamos al azar 30 alumnos (unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo) por<br />

curso. Para extrapo<strong>la</strong>r los resultados a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción original,<br />

consi<strong>de</strong>ramos pon<strong>de</strong>raciones a<strong>de</strong>cuadas. En el cuadro 5.13 aparece<br />

información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> muestra.<br />

174


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Curso<br />

Colegio<br />

Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra Ci<strong>en</strong>cias Letras Total<br />

Proced<strong>en</strong>cia<br />

Introducción a <strong>la</strong><br />

matemática<br />

universitaria<br />

90.7 50.1<br />

Matemáticas Básicas 9.3 44.8<br />

Matemática 1 100 5.2<br />

Estatal 7.8 3.3 5.8<br />

Particu<strong>la</strong>r 92.2 96.7 94.2<br />

Lima 80.8 84.7 82.5<br />

Provincia 19.2 15.3 17.5<br />

Año <strong>de</strong><br />

finalización <strong>de</strong><br />

2005 17.4 18.7 18.0<br />

secundaria 2006 82.6 81.3 82.0<br />

Año <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong><br />

PUCP<br />

2006 65.9 57.3 62.0<br />

2007<br />

34.1<br />

42.7<br />

38.0<br />

CUADRO 5.13<br />

Distribución porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> este<br />

estudio (n=340)<br />

De acuerdo a este resultado id<strong>en</strong>tificamos que los ingresantes<br />

proced<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s privadas (92 %), son <strong>de</strong> Lima (81<br />

%), concluyeron sus estudios <strong>en</strong> el 2006 (83 %).<br />

Instrum<strong>en</strong>to<br />

En este estudio hemos empleado un cuestionario (ver Anexo 5A )<br />

<strong>en</strong> el cual consi<strong>de</strong>ramos los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

secundaria, el uso <strong>de</strong> materiales para los cursos <strong>de</strong> matemática, y <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> matemática que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ingresantes.<br />

Para los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> los temas<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el currículo <strong>de</strong>l año 2005 e indagamos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

percepciones <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los ingresantes <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> ad hoc<br />

175


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

(No me <strong>en</strong>señaron el tema, no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí el tema, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí pero no lo<br />

apr<strong>en</strong>dí, apr<strong>en</strong>dí el tema, y apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó).<br />

Para el uso <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> se trata <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar los<br />

tipos <strong>de</strong> materiales empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, para evaluar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

Matemática tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s preguntas consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> el<br />

estudio <strong>de</strong> Bazán, Espinoza, Farro (2002) que indagan acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia, el nivel <strong>de</strong> agrado, el nivel <strong>de</strong> inseguridad<br />

y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> dificultad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Matemática.<br />

El cuestionario fue aplicado <strong>de</strong> manera anónima, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera<br />

semana <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses, <strong>en</strong> los horarios seleccionados, contando con <strong>la</strong>s<br />

facilida<strong>de</strong>s otorgadas por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes y los<br />

doc<strong>en</strong>tes seleccionados.<br />

5.4.2. Resultados<br />

a) Temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática<br />

En el Anexo 5B, pres<strong>en</strong>tamos un cuadro con información sobre <strong>la</strong><br />

manera como los ingresantes universitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> PUCP percib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza que recibieron <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> Matemática <strong>en</strong> el colegio.<br />

Estas distribuciones <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> gráficos <strong>de</strong> barras y<br />

organizadas <strong>en</strong> cuatro grupos, consi<strong>de</strong>rando los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong><br />

respuesta con <strong>la</strong>s opciones “apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó” o “apr<strong>en</strong>dí el<br />

tema”:<br />

- Conocimi<strong>en</strong>tos previos frecu<strong>en</strong>tes: Los que han sido<br />

consi<strong>de</strong>rados por más <strong>de</strong>l 60 % con <strong>la</strong>s opciones “apr<strong>en</strong>dí el<br />

tema y me gustó” o “apr<strong>en</strong>dí el tema”<br />

- Conocimi<strong>en</strong>tos previos regu<strong>la</strong>res: Los que han sido<br />

consi<strong>de</strong>rados por más <strong>de</strong>l 40 % pero por m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 60 % con<br />

<strong>la</strong>s opciones “apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó” o “apr<strong>en</strong>dí el<br />

tema”<br />

- Conocimi<strong>en</strong>tos previos poco frecu<strong>en</strong>tes: Los que han sido<br />

consi<strong>de</strong>rados por más <strong>de</strong>l 20 % pero por m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 40 % con<br />

<strong>la</strong>s opciones “apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó” o “apr<strong>en</strong>dí el<br />

tema”<br />

- Conocimi<strong>en</strong>tos previos muy pocos frecu<strong>en</strong>tes: bajos: Los que<br />

han sido consi<strong>de</strong>rados por m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 20% con <strong>la</strong>s opciones<br />

“apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó” o “apr<strong>en</strong>dí el tema”.<br />

176


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Conocimi<strong>en</strong>tos previos frecu<strong>en</strong>tes<br />

Hemos id<strong>en</strong>tificado como conocimi<strong>en</strong>tos previos frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre<br />

los ingresantes a <strong>la</strong> PUCP, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mayor a<br />

m<strong>en</strong>or percepción, a <strong>la</strong>s Ecuaciones, Números reales, Sistema <strong>de</strong><br />

ecuaciones lineales, Inecuaciones, Geometría p<strong>la</strong>na,<br />

Progresiones, unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida. Cuando comparamos estas<br />

percepciones <strong>en</strong>tre ingresantes a letras y ci<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contramos<br />

que excepto <strong>en</strong> Números reales, los conocimi<strong>en</strong>tos previos<br />

frecu<strong>en</strong>tes son percibidos aún mejor <strong>en</strong>tre los ingresantes a<br />

ci<strong>en</strong>cias.<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Ecuaciones<br />

8.7<br />

3.4<br />

0.7<br />

1.1<br />

0.7<br />

0.6<br />

Números reales<br />

3.3<br />

1.1<br />

3.3<br />

2.6<br />

11.3<br />

13<br />

18.7<br />

16.8<br />

29.3<br />

42.1<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

52.8<br />

60.7<br />

63.3<br />

66.5<br />

177


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Sistema <strong>de</strong> Ecuaciones lineales<br />

4.7<br />

1.7<br />

4<br />

3.4<br />

9.9<br />

17.3<br />

18<br />

Geometría p<strong>la</strong>na<br />

5.3<br />

1.1<br />

8<br />

2.9<br />

12<br />

12.5<br />

Progresiones<br />

6.7<br />

4.8<br />

7.7<br />

12<br />

13.3<br />

12.7<br />

29.9<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

22<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

21.3<br />

21.3<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

41.8<br />

41.7<br />

56<br />

55.1<br />

52.7<br />

47.3<br />

52.8<br />

178


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

<strong>Un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida<br />

6.7<br />

5.3<br />

1.7<br />

7.2<br />

Conocimi<strong>en</strong>tos previos regu<strong>la</strong>res<br />

14.7<br />

12.9<br />

14<br />

20.7<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

Hemos id<strong>en</strong>tificado como conocimi<strong>en</strong>tos previos regu<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre<br />

los ingresantes a <strong>la</strong> PUCP, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mayor a<br />

m<strong>en</strong>or percepción, a <strong>la</strong>s Funciones, Función expon<strong>en</strong>cial,<br />

Estadística, Geometría <strong>de</strong>l espacio, Trigonometría. Cuando se<br />

comparan estas percepciones <strong>en</strong>tre ingresantes a letras y ci<strong>en</strong>cias<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong>s percepciones son simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> Funciones,<br />

Función expon<strong>en</strong>cial, Estadística. Sin embargo los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

previos <strong>de</strong> Geometría <strong>de</strong>l espacio y Trigonometría son percibidos<br />

mejor <strong>en</strong>tre los ingresantes a ci<strong>en</strong>cias.<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Funciones<br />

9.3<br />

9.3<br />

8.7<br />

8.4<br />

15.3<br />

16.8<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

53.3<br />

33.3<br />

33.6<br />

33.3<br />

31.9<br />

63.5<br />

179


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Función expon<strong>en</strong>cial<br />

7.3<br />

5.2<br />

8.2<br />

16<br />

16.5<br />

12.7<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio<br />

4.5<br />

8<br />

26.2<br />

28.7<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

12.7<br />

12<br />

Trigonometría<br />

4.5<br />

12<br />

15.7<br />

22.4<br />

23.3<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

12.7<br />

Conocimi<strong>en</strong>tos previos poco frecu<strong>en</strong>tes<br />

8<br />

15.7<br />

22.4<br />

23.3<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

35.3<br />

43.9<br />

35.3<br />

34<br />

32<br />

35.3<br />

34<br />

32<br />

Hemos id<strong>en</strong>tificado como conocimi<strong>en</strong>tos previos poco frecu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>tre los ingresantes a <strong>la</strong> PUCP, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mayor a<br />

m<strong>en</strong>or percepción, a <strong>la</strong> Probabilidad, Geometría Analítica y<br />

180


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Función logarítmica. Cuando se comparan estas percepciones<br />

<strong>en</strong>tre ingresantes a letras y ci<strong>en</strong>cias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong>s<br />

percepciones son simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> Función logarítmica. Sin embargo<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos previos <strong>de</strong> Probabilidad y Geometría analítica<br />

son percibidos mejor <strong>en</strong>tre los ingresantes a ci<strong>en</strong>cias.<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Probabilidad<br />

6<br />

9.7<br />

8.7<br />

6.8<br />

Geometría analítica<br />

6<br />

5.7<br />

20.7<br />

19.6<br />

26<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

15.2<br />

Función logarítmica<br />

6.7<br />

7.9<br />

9.9<br />

16<br />

22.7<br />

24.4<br />

21.3<br />

22.7<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

20<br />

18<br />

19.9<br />

22<br />

26<br />

25.3<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

32.3<br />

31.6<br />

38.7<br />

32<br />

34<br />

44.2<br />

181


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

Conocimi<strong>en</strong>tos previos muy poco frecu<strong>en</strong>tes<br />

Se ha id<strong>en</strong>tificado <strong>la</strong> Programación Lineal como conocimi<strong>en</strong>to<br />

previo muy poco frecu<strong>en</strong>te negativo <strong>en</strong>tre los ingresantes a <strong>la</strong><br />

PUCP, con percepciones simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre ingresantes a letras y<br />

ci<strong>en</strong>cias.<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y me gustó<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí pero no apr<strong>en</strong>dí<br />

No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí<br />

No me <strong>en</strong>señaron<br />

Programación Lineal<br />

1.3<br />

3.7<br />

12.7<br />

12.5<br />

13.3<br />

13.7<br />

7.3<br />

3.7<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

65.3<br />

66.4<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong>tre un 23 y un 32% <strong>de</strong> los estudiantes<br />

manifiestan haber <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido pero no apr<strong>en</strong>dido temas tan<br />

importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática básica como Funciones,<br />

Geometría <strong>de</strong>l Espacio, Geometría Analítica y <strong>la</strong> Función<br />

logarítmica. Ciertam<strong>en</strong>te habría que profundizar <strong>la</strong><br />

investigación consi<strong>de</strong>rando cómo distingu<strong>en</strong> los alumnos<br />

<strong>en</strong>tre <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, pero estos resultados pued<strong>en</strong><br />

reflejar una <strong>en</strong>señanza algorítmica, que se “<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>” porque<br />

se pue<strong>de</strong> reproducir el algoritmo, pero que no se ha<br />

apr<strong>en</strong>dido porque no se pue<strong>de</strong> aplicar para resolver<br />

<strong>problemas</strong> o <strong>en</strong> situaciones que no sean <strong>de</strong>l mismo tipo que el<br />

que se pue<strong>de</strong> reproducir.<br />

También l<strong>la</strong>ma fuertem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que más <strong>de</strong> un 35%<br />

<strong>de</strong> estudiantes manifieste que no le <strong>en</strong>señaron probabilida<strong>de</strong>s,<br />

Estadística, Función logarítmica y Programación lineal.<br />

Destaca <strong>en</strong> este aspecto <strong>la</strong> Programación lineal, pues un 66%<br />

manifiesta que no le <strong>en</strong>señaron, lo cual reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> poca<br />

at<strong>en</strong>ción que se brinda <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria a temas <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

182


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

b) Materiales usados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> Matemática<br />

Otros materiales<br />

Problemas <strong>de</strong> admisión<br />

Fotocopias<br />

Separatas<br />

Uso <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> el colegio<br />

Texto<br />

2<br />

3.4<br />

34<br />

30.6<br />

30<br />

30.5<br />

50<br />

Ci<strong>en</strong>cias Letras<br />

Los ingresantes <strong>de</strong> Letras y Ci<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tan una distribución<br />

simi<strong>la</strong>r con respecto al uso <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. El material<br />

más usado es el <strong>de</strong> separatas (69.3 % <strong>en</strong> Letras y 61 % <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias),<br />

luego el texto (50 % y 58.6 % respectivam<strong>en</strong>te), y casi <strong>en</strong> el mismo<br />

porc<strong>en</strong>taje fotocopias, <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> admisión y otros materiales.<br />

5.4.3. Com<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>Un</strong> primer resultado <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> este estudio es que los<br />

ingresantes a <strong>la</strong> PUCP pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> percepción,<br />

respecto a los temas matemáticos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> secundaria. Estas percepciones se pued<strong>en</strong> agrupar <strong>en</strong> cuatro niveles:<br />

- conocimi<strong>en</strong>tos previos frecu<strong>en</strong>tes: Ecuaciones, Números reales,<br />

Sistema <strong>de</strong> ecuaciones lineales, Inecuaciones, Geometría p<strong>la</strong>na,<br />

Progresiones, unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida.<br />

- conocimi<strong>en</strong>tos previos regu<strong>la</strong>res: Funciones, Función<br />

expon<strong>en</strong>cial, Estadística, Geometría <strong>de</strong>l espacio, Trigonometría<br />

- conocimi<strong>en</strong>tos previos poco frecu<strong>en</strong>tes: Probabilidad, Geometría<br />

Analítica y función logarítmica<br />

- conocimi<strong>en</strong>to previo muy poco frecu<strong>en</strong>tes: Programación Lineal<br />

Este resultado es un indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza p<strong>la</strong>nificada <strong>en</strong> el currículo y los libros <strong>de</strong> texto y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza realm<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tada, pues los ingresantes id<strong>en</strong>tifican<br />

diversos temas <strong>de</strong> matemática previstos <strong>en</strong> el currículo, que no han<br />

61<br />

58.7<br />

69.3<br />

183


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> sus colegios. Este es el caso <strong>de</strong> Probabilidad,<br />

Geometría analítica, Función logarítmica y Programación lineal.<br />

<strong>Un</strong> segundo resultado es que los ingresantes <strong>de</strong> Letras y Ci<strong>en</strong>cias<br />

pres<strong>en</strong>tan una distribución simi<strong>la</strong>r con respecto al uso <strong>de</strong> materiales<br />

<strong>en</strong> el colegio. El material más usado es el <strong>de</strong> separatas, luego el texto<br />

y casi <strong>en</strong> el mismo porc<strong>en</strong>taje fotocopias, <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> admisión y<br />

otros materiales.<br />

<strong>Un</strong>a primera reflexión sobre este resultado es que esperábamos<br />

que el uso <strong>de</strong> un texto apareciera <strong>en</strong> primer lugar, pero <strong>en</strong>contramos<br />

que es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s separatas. Las separatas, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son<br />

fotocopias parciales <strong>de</strong> textos, usualm<strong>en</strong>te son heterogéneas <strong>en</strong>tre<br />

colegios, <strong>de</strong>scontextualizadas, y no con uso uniforme <strong>de</strong> notaciones<br />

matemáticas ni haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> los mismos conocimi<strong>en</strong>tos previos, al<br />

prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes textos. Las razones para el uso <strong>de</strong> separatas son<br />

también un tema a investigar, sin embargo consi<strong>de</strong>ramos, sigui<strong>en</strong>do<br />

los resultados <strong>de</strong> Fuller (1987), que el uso <strong>de</strong> textos es significativo<br />

para el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática, no solo porque los bu<strong>en</strong>os textos<br />

pres<strong>en</strong>tan también un número sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ejercicios y <strong>problemas</strong><br />

resueltos o no, como suele ser el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s separatas, sino porque<br />

ofrec<strong>en</strong> un cuerpo estructurado con ori<strong>en</strong>taciones para un apr<strong>en</strong>dizaje<br />

activo y una notación unificada al pres<strong>en</strong>tar los difer<strong>en</strong>tes temas <strong>de</strong>l<br />

grado y <strong>de</strong> grados previos y futuros.<br />

Otro resultado que merece at<strong>en</strong>ción es que <strong>en</strong>tre un 23% y un<br />

32% <strong>de</strong> los estudiantes manifiestan haber <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido pero no apr<strong>en</strong>dido<br />

temas tan importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática básica como Funciones,<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio, Geometría analítica y <strong>la</strong> Función logarítmica.<br />

También, más <strong>de</strong> un 35% <strong>de</strong> estudiantes manifiesta que no le<br />

<strong>en</strong>señaron Probabilida<strong>de</strong>s, Estadística, Función logarítmica y<br />

Programación lineal y <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> este aspecto <strong>la</strong> Programación lineal,<br />

pues un 66% manifiesta que no le <strong>en</strong>señaron. Esto último reve<strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> poca at<strong>en</strong>ción que se brinda <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria a temas <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>. Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> programación lineal fue<br />

introducida <strong>en</strong> el 2003 <strong>en</strong> el quinto año <strong>de</strong> secundaria <strong>de</strong>l Perú y los<br />

profesores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca familiaridad <strong>en</strong> este tema, tanto por formación,<br />

como por experi<strong>en</strong>cia.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temas <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos pero no apr<strong>en</strong>didos es<br />

fuertem<strong>en</strong>te preocupante, porque más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precisiones sobre<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, reve<strong>la</strong>ría un reconocimi<strong>en</strong>to por los estudiantes<br />

184


Capítulo 5 Los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> el Perú<br />

<strong>de</strong> que tales temas se trataron ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te o insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

Lo referido a Probabilida<strong>de</strong>s, Estadística, Función logarítmica y<br />

Programación lineal, es un l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los<br />

profesores <strong>en</strong> los institutos pedagógicos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

educación y <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong> capacitación doc<strong>en</strong>te.<br />

5.5. CONCLUSIONES<br />

De <strong>la</strong> revisión hecha a los textos, obt<strong>en</strong>emos como primera<br />

conclusión que <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que brindan los diversos temas<br />

matemáticos que se tratan <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria no son aprovechadas para<br />

proponer <strong>problemas</strong> interesantes <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y así,<br />

proporcionalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cantidad total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> que se pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> los libros, son muy pocos los <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (excepcionalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> un caso llega a ser el 5,2% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, pero <strong>en</strong> todos los<br />

<strong>de</strong>más está por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l 2,2%).<br />

En g<strong>en</strong>eral – más allá <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> específicos <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> – consi<strong>de</strong>ramos que <strong>en</strong> los textos revisados está pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> una matemática con “productos” acabados y con<br />

muchas reg<strong>la</strong>s que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r; que el papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> es aplicar conocimi<strong>en</strong>tos y no ser puntos <strong>de</strong> partida para<br />

<strong>de</strong>scubrirlos o construirlos; y que predomina el criterio <strong>de</strong> poner a<br />

disposición <strong>de</strong>l alumno muchos <strong>problemas</strong> para que se prepare para<br />

<strong>la</strong>s evaluaciones – y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para los exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s – adquiri<strong>en</strong>do práctica <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s,<br />

recom<strong>en</strong>daciones y algoritmos, y no el criterio <strong>de</strong> usar los <strong>problemas</strong><br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> análisis, <strong>la</strong> creatividad, <strong>la</strong> intuición y<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático.<br />

Del estudio sobre algunas percepciones <strong>de</strong> los ingresantes<br />

universitarios acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria, ya hemos anotado varias conclusiones al hacer los<br />

com<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 5.4.3., pero queremos <strong>de</strong>stacar que muestra<br />

<strong>la</strong> brecha exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza p<strong>la</strong>nificada, tanto <strong>en</strong> el currículo<br />

como <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto, y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza realm<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tada.<br />

En cuanto a <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, si bi<strong>en</strong> hal<strong>la</strong>mos algunos <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto, muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el paso<br />

que va <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación. Don<strong>de</strong> más evid<strong>en</strong>te<br />

es este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es <strong>en</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> programación lineal.<br />

185


Capítulo 6<br />

LINEAMIENTOS PARA LA<br />

INCLUSIÓN DE PROBLEMAS DE<br />

OPTIMIZACIÓN EN LA<br />

EDUCACIÓN BÁSICA<br />

RESPUESTA A LA CUARTA PREGUNTA DE INVESTIGACIÓN<br />

Resum<strong>en</strong><br />

En este capítulo, dando respuesta afirmativa a <strong>la</strong> cuarta pregunta <strong>de</strong><br />

investigación, sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> proponer <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica, mostramos que algunos<br />

<strong>problemas</strong> que son característicos <strong>de</strong>l nivel universitario, por su<br />

<strong>resolución</strong> usando cálculo difer<strong>en</strong>cial, también podrían proponerse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> secundaria <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s individuales y grupales <strong>de</strong><br />

dificultad graduada que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> intuición. Proponemos y<br />

examinamos un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

didácticas y matemáticas <strong>en</strong> los niveles básicos y superior, y damos<br />

tres lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> educación básica, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />

investigador, los criterios <strong>de</strong> idoneidad <strong>de</strong>l EOS y algunos principios<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> el<br />

significado pret<strong>en</strong>dido.


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Nuestra cuarta pregunta <strong>de</strong> investigación es: ¿Es posible<br />

proponer <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica <strong>de</strong>l Perú,<br />

<strong>de</strong> manera que se estimule una intuición optimizadora que permita<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> conjeturar, anticipar y concluir y que<br />

simultáneam<strong>en</strong>te preste at<strong>en</strong>ción a educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización y el<br />

<strong>rigor</strong>, como una actitud ci<strong>en</strong>tífica que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> intuición? La<br />

respuesta a esta pregunta es <strong>de</strong> carácter propositivo, pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

aportar a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

básica <strong>en</strong> el Perú, pues proponemos lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />

matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica; lineami<strong>en</strong>tos que consi<strong>de</strong>ramos<br />

serán útiles para los profesores <strong>de</strong> esta etapa y para todas aquel<strong>la</strong>s<br />

personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y gestión <strong>de</strong>l<br />

currículum.<br />

6.1. PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN PARA LA<br />

EDUCACIÓN BÁSICA<br />

Observamos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana con frecu<strong>en</strong>cia estamos<br />

buscando lo óptimo y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do o tratando <strong>de</strong><br />

resolver <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> con los criterios que nos dan <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> intuición; que se usan técnicas y teorías <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> matemática para resolver <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los teóricos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y naturales; y que <strong>la</strong> <strong>optimización</strong> matemática<br />

es un campo <strong>de</strong> amplio y rápido <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong> múltiples<br />

aplicaciones; sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, sólo qui<strong>en</strong>es<br />

estudian cálculo difer<strong>en</strong>cial o programación lineal <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong><br />

educación superior ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> estos cursos <strong>la</strong> primera ocasión <strong>de</strong><br />

conocer los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática y su didáctica para resolver<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. Por ello, consi<strong>de</strong>ramos que es<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primaria y <strong>la</strong> secundaria. Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a no es – por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

una primera fase – crear nuevos capítulos <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> estos<br />

niveles; y tampoco se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> propuestos o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

evaluaciones. Nuestra propuesta está dada <strong>en</strong> tres lineami<strong>en</strong>tos que<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> el apartado 6.2, pero para concretarlos es<br />

fundam<strong>en</strong>tal: seleccionar y crear <strong>problemas</strong> a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> para trabajarlos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, <strong>en</strong> los diversos capítulos<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n curricu<strong>la</strong>r, aprovechando <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s didácticas que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos <strong>problemas</strong>; usar los recursos que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática<br />

187


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

y su didáctica para complem<strong>en</strong>tar y pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s soluciones intuitivas<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> cotidianos o lúdicos <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>; fom<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> los<br />

alumnos tanto el análisis individual e intuitivo como <strong>la</strong> discusión y el<br />

trabajo <strong>en</strong> grupos; inducirlos a c<strong>la</strong>rificar conceptos y usar<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te proposiciones, procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos; y<br />

reforzar <strong>en</strong> ellos <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> intuición, <strong>la</strong> formalización y el<br />

<strong>rigor</strong>. Como ya lo expresamos anteriorm<strong>en</strong>te, “hay y es posible crear<br />

muchísimas situaciones atractivas y lúdicas, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad<br />

principal es obt<strong>en</strong>er un valor máximo o mínimo. Ante el<strong>la</strong>s, los<br />

estudiantes <strong>de</strong> primaria y secundaria pued<strong>en</strong> ejercitar su intuición y<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conjeturar, <strong>de</strong>mostrar o rechazar sus conjeturas, y otras<br />

vincu<strong>la</strong>das con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático, que fortalec<strong>en</strong> el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico, tan necesario y útil <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> información <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estamos inmersos.”<br />

(Ma<strong>la</strong>spina, 2007a, p. 367)<br />

En el EOS se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> situación-problema es <strong>la</strong> parte<br />

visible <strong>de</strong> un “iceberg”, que es <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

hay que <strong>en</strong>marcar<strong>la</strong> para resolver<strong>la</strong>. Basta p<strong>en</strong>sar que normalm<strong>en</strong>te un<br />

problema se pue<strong>de</strong> resolver <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras y que cada una <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong>s conlleva una configuración difer<strong>en</strong>te que, a su vez, pued<strong>en</strong><br />

formar parte <strong>de</strong> bloques matemáticos difer<strong>en</strong>tes (por ejemplo<br />

geometría y álgebra), como se visualiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2, tomada <strong>de</strong> Font<br />

y Godino 2007, p. 95.<br />

Figura 6.1. Configuraciones que compart<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma situación - problema<br />

Los caminos que permit<strong>en</strong> pasar <strong>de</strong> una configuración<br />

epistémica a <strong>la</strong> otra son diversos. En Acevedo (2008) se postu<strong>la</strong> que <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que se produce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos maneras <strong>de</strong><br />

resolver el problema, <strong>en</strong> algunos casos es el resultado <strong>de</strong> establecer<br />

una metáfora <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce (linking metaphor, <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong><br />

188


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Lakoff y Núñez) que permite <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos<br />

configuraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra. En algunos casos <strong>la</strong> metáfora <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce se<br />

limita a producir el paso <strong>de</strong> una configuración que no permitía<br />

resolver el problema a otra configuración difer<strong>en</strong>te que sí permite <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> dicho problema.<br />

Con este marco refer<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> este apartado examinamos<br />

algunos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> – conocidos, modificados o<br />

creados – y formas <strong>de</strong> resolverlos; proponemos activida<strong>de</strong>s<br />

individuales y grupales que conduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> tales <strong>problemas</strong>,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do configuraciones epistémicas refer<strong>en</strong>ciales a<strong>de</strong>cuadas;<br />

examinamos configuraciones cognitivas <strong>de</strong> soluciones <strong>de</strong> alumnos; y<br />

consi<strong>de</strong>ramos g<strong>en</strong>eralizaciones, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> dualidad<br />

ejemp<strong>la</strong>r-tipo.<br />

6.1.1. De <strong>la</strong> universidad a <strong>la</strong> educación básica<br />

Afirmamos que un número importante <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> que normalm<strong>en</strong>te se propon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> universidad son<br />

resolubles <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> configuración epistémica activada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> corresponda al nivel secundario, e incluso, <strong>en</strong> algunos casos, al<br />

<strong>de</strong> primaria. A continuación vamos a poner algunos ejemplos para sust<strong>en</strong>tar<br />

esta afirmación, mostrando <strong>la</strong> solución usual con el cálculo difer<strong>en</strong>cial,<br />

sugiri<strong>en</strong>do activida<strong>de</strong>s individuales y grupales y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo soluciones<br />

alternativas sin usar cálculo difer<strong>en</strong>cial, y más bi<strong>en</strong> mostrando <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s que brinda para usar <strong>la</strong> intuición y re<strong>la</strong>cionar conceptos,<br />

proposiciones, procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos manejables por estudiantes <strong>de</strong><br />

secundaria y aun <strong>de</strong> primaria, que actualm<strong>en</strong>te son poco o nada usados.<br />

Com<strong>en</strong>zamos con un problema que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra – con pequeñas<br />

variaciones – <strong>en</strong> casi todos los textos <strong>de</strong> Cálculo Difer<strong>en</strong>cial que se usan <strong>en</strong><br />

el nivel universitario y que no está <strong>en</strong>tre los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colecciones<br />

examinadas ni <strong>en</strong> texto alguno para secundaria que hemos revisado.<br />

Problema 1<br />

Se <strong>de</strong>sea construir una caja <strong>de</strong> base cuadrada, sin tapa, usando una<br />

lámina cuadrada cuyos <strong>la</strong>dos mid<strong>en</strong> 18 cm <strong>de</strong> longitud. Para hacerlo se<br />

recortará <strong>en</strong> cada esquina <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina un cuadrado y luego se harán<br />

los dobleces necesarios, como se ilustra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 6.2. ¿Cuál <strong>de</strong>be<br />

ser <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los cuadrados que se recort<strong>en</strong>, para que<br />

el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja que se construye sea el máximo posible?<br />

189


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Solución.<br />

Usando cálculo difer<strong>en</strong>cial:<br />

Figura 6.2<br />

L<strong>la</strong>mando x a <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los cuadrados que se<br />

recortarán – que será a su vez <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja – obt<strong>en</strong>emos <strong>la</strong><br />

función objetivo, que <strong>en</strong> este caso es el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja construida:<br />

V(x) =(18 -2 x ) 2 x<br />

T<strong>en</strong>emos una función <strong>de</strong>rivable, cuyo dominio, según el contexto <strong>de</strong>l<br />

problema es el intervalo ]0; 9[.<br />

Según los procedimi<strong>en</strong>tos conocidos <strong>de</strong>l cálculo difer<strong>en</strong>cial:<br />

V´(x) = 2(18 -2 x )(-2x) + (18 -2 x ) 2 = 0<br />

De don<strong>de</strong> V´(x) = (18 -2 x )(18 -6 x ) = 0<br />

Y <strong>en</strong>tonces x = 9 ó x = 3.<br />

Como V´´(x) = 24 x - 144 y V´´(3) < 0, concluimos que el valor<br />

maximizante es x * = 3. (No es necesario analizar x = 9, porque no<br />

ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l problema.) Así, el volum<strong>en</strong> máximo es<br />

V(3) = 432.<br />

Ciertam<strong>en</strong>te es una manera s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> <strong>de</strong> resolver el problema, pero<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista didáctico, así resuelto, es sólo un ejemplo<br />

ilustrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial. Es posible resolverlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria – y aun trabajarlo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primaria – sin usar este recurso y aprovechar sus características para<br />

estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición, usar <strong>la</strong> conjetura, <strong>la</strong> gráfica <strong>de</strong> funciones y <strong>la</strong>s<br />

calcu<strong>la</strong>doras, y para efectuar experim<strong>en</strong>taciones matemáticas usando<br />

un software <strong>de</strong> geometría dinámica como el Cabrí Géomètre.<br />

190


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

A continuación una propuesta <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s:<br />

El profesor pedirá a sus estudiantes que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s,<br />

primero individuales y luego grupales, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te situaciónproblema<br />

como refer<strong>en</strong>cia para él:<br />

Disponi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una lámina cuadrada cuyos <strong>la</strong>dos mid<strong>en</strong> 18 cm,<br />

se <strong>de</strong>sea construir una caja <strong>de</strong> base cuadrada, sin tapa, que<br />

t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> mayor capacidad posible.<br />

Para que los alumnos <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tregará, a cada<br />

estudiante una hoja <strong>de</strong> papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estén escritas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer, y varias hojas cuadradas <strong>de</strong> papel cuyos <strong>la</strong>dos midan<br />

18 cm. Les indicará que pued<strong>en</strong> usar lápiz, reg<strong>la</strong>s y escuadras, tijeras y<br />

cinta adhesiva<br />

Activida<strong>de</strong>s individuales<br />

1. Construir una caja cuya base sea cuadrada, recortando<br />

cuadrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esquinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja.<br />

2. Calcu<strong>la</strong>r el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja construida.<br />

Pasado un tiempo prud<strong>en</strong>cial, que <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l<br />

criterio <strong>de</strong>l profesor, según sus observaciones al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes, el profesor pedirá que se form<strong>en</strong> grupos<br />

<strong>de</strong> a lo más cuatro estudiantes y repartirá otras hojas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que estén<br />

impresas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s grupales a realizar:<br />

Activida<strong>de</strong>s grupales<br />

1. Comparar los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cajas construidas por los<br />

integrantes <strong>de</strong>l grupo.<br />

2. Examinar si hay cajas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te altura y <strong>de</strong>l mismo<br />

volum<strong>en</strong>.<br />

3. Hacer un cuadro que resuma <strong>la</strong> información usada para<br />

obt<strong>en</strong>er el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cajas.<br />

4. Examinar si es verdad que cuanto mayor sea <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

caja mayor será su volum<strong>en</strong>.<br />

5. Hacer un dibujo que explique cómo se ha construido<br />

cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cajas.<br />

6. Examinar si existe una caja cuyo volum<strong>en</strong> sea el mayor<br />

posible. En caso afirmativo, estimar <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> esa caja.<br />

191


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

7. Examinar si existe una caja cuyo volum<strong>en</strong> sea el m<strong>en</strong>or<br />

posible. En caso afirmativo, estimar <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> esa caja.<br />

8. Expresar el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

caja.<br />

9. Examinar una forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cuál <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

caja para que t<strong>en</strong>ga el mayor volum<strong>en</strong> posible y cuál es ese<br />

volum<strong>en</strong>.<br />

Con estas activida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l profesor, se<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> activar una configuración epistémica como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 1 :<br />

Situación-problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto geométrico-algebraico, <strong>en</strong> el que se<br />

busca una situación óptima.<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Cuadros, gráficos, símbolos, fórmu<strong>la</strong>s.<br />

Conceptos:<br />

Caja (como paralelepípedo), volum<strong>en</strong>, función, función<br />

inyectiva y función creci<strong>en</strong>te (implícitos).<br />

Proposiciones:<br />

El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> un paralelepípedo es el producto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> su<br />

base por su altura.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Constructivos, experim<strong>en</strong>tales, gráficos y analíticos.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Inductivos, intuitivos y analíticos.<br />

La práctica matemática que se estimule, permitirá <strong>la</strong> interacción<br />

<strong>de</strong> estos objetos matemáticos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s propuestas.<br />

Cabe explicitar que el concepto <strong>de</strong> caja como paralelepípedo y <strong>de</strong> su<br />

volum<strong>en</strong>, así como <strong>la</strong> proposición para obt<strong>en</strong>er tal volum<strong>en</strong> estarán<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s, y los conceptos re<strong>la</strong>cionados con<br />

funciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s 4, 8 y 9. También, que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s 3,<br />

5, 8 y 9 pon<strong>en</strong> más énfasis <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje; <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

1 En este apartado nos limitaremos a esbozos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s configuraciones epistémicas<br />

192


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

individuales y <strong>la</strong>s 1, 2, 4, 8 y 9 grupales más énfasis <strong>en</strong> los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos; y <strong>la</strong>s 4, 6, 7 y 9 <strong>en</strong> los argum<strong>en</strong>tos.<br />

Las activida<strong>de</strong>s 8 y 9 están más re<strong>la</strong>cionadas con los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos analíticos, pues una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

aproximarse bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong> altura maximizante <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> es obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

valores con ayuda <strong>de</strong> una calcu<strong>la</strong>dora y graficando <strong>la</strong> función<br />

volum<strong>en</strong>. Si se dispone <strong>de</strong> un software <strong>de</strong> geometría dinámica como el<br />

Cabrí Géomètre, se pue<strong>de</strong> visualizar simultáneam<strong>en</strong>te los cambios <strong>en</strong><br />

el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja y los valores que va tomando el volum<strong>en</strong><br />

conforme cambia <strong>la</strong> altura, con el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un punto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> función volum<strong>en</strong>. (González, M.; 2006). Las experi<strong>en</strong>cias<br />

t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> talleres con profesores muestran <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este<br />

recurso tecnológico para <strong>la</strong> visualización geométrica, el estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición y el afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> función con un valor<br />

máximo.<br />

Otra solución.<br />

El mismo problema se pue<strong>de</strong> solucionar también sin usar el<br />

cálculo difer<strong>en</strong>cial y activando una configuración epistémica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que aum<strong>en</strong>ta el grado <strong>de</strong> <strong>rigor</strong> y formalización, lo cual pue<strong>de</strong> servir<br />

para complem<strong>en</strong>tar los argum<strong>en</strong>tos visuales e intuitivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

configuración epistémica anterior. A continuación mostramos una<br />

manera rigurosa <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> altura maximizante y el volum<strong>en</strong><br />

máximo, sin usar el cálculo difer<strong>en</strong>cial:<br />

La función volum<strong>en</strong>, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura x es<br />

V(x) = (18 -2 x ) 2 x (1)<br />

y <strong>de</strong>bemos obt<strong>en</strong>er el máximo valor <strong>de</strong> (18 -2 x ) 2 x.<br />

Cuando <strong>la</strong> función objetivo es un producto, <strong>en</strong> muchos casos es<br />

útil usar una <strong>de</strong>sigualdad básica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s medias aritmética y<br />

geométrica <strong>de</strong> un conjunto finito <strong>de</strong> números positivos. Para el<br />

caso <strong>de</strong> tres números positivos a, b y c, se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

proposición:<br />

Proposición<br />

Si a, b y c son números <strong>en</strong>teros positivos, siempre se cumple que<br />

3<br />

a + b + c<br />

abc ≤ (2)<br />

3<br />

y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y sólo si a = b = c.<br />

193


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Para aplicar a (1) po<strong>de</strong>mos escribir (2) <strong>de</strong> manera equival<strong>en</strong>te:<br />

abc<br />

a + b + c<br />

3<br />

3<br />

≤ ( )<br />

(3)<br />

Po<strong>de</strong>mos observar que <strong>en</strong> el segundo miembro <strong>de</strong> esta<br />

<strong>de</strong>sigualdad t<strong>en</strong>emos el máximo valor alcanzable por el producto <strong>de</strong><br />

tres números reales positivos y que tal valor se alcanzará cuando se<br />

cump<strong>la</strong> <strong>la</strong> igualdad; es <strong>de</strong>cir, si y sólo si los tres factores son iguales<br />

<strong>en</strong>tre sí. Si <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los tres factores es una constante, <strong>en</strong>tonces se<br />

conoce el valor máximo alcanzable por el producto, cuando los<br />

factores son iguales <strong>en</strong>tre sí. Como se pue<strong>de</strong> ver <strong>de</strong> (3), tal valor será<br />

el cubo <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> esa suma.<br />

Esta proposición es <strong>la</strong> que aplicaremos para <strong>de</strong>terminar el<br />

máximo volum<strong>en</strong>:<br />

Los tres factores <strong>de</strong> (1) no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una suma constante, así que no<br />

se trata <strong>de</strong> una aplicación directa.<br />

Observamos que<br />

V(x) = (18 -2 x ) 2 x = (18 -2 x ) (18 -2 x )x<br />

= 4(9 - x)(9 - x)x<br />

= 2(9 - x)(9 - x)(2x) (4)<br />

Así, <strong>en</strong> el último producto <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los tres factores <strong>en</strong>tre<br />

paréntesis es constante e igual a 18. En consecu<strong>en</strong>cia, el máximo valor<br />

18 3 2 3<br />

<strong>de</strong> V(x) será 2 .( ) = 18 = 432 y t<strong>en</strong>drá lugar cuando los tres<br />

3 27<br />

últimos factores <strong>en</strong> (4) sean iguales; es <strong>de</strong>cir, cuando 9 – x = 2x;<br />

según lo cual, el valor maximizante <strong>de</strong> x es x * = 3.<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

1. Las activida<strong>de</strong>s sugeridas pued<strong>en</strong> modificarse o reducirse, según<br />

el nivel <strong>de</strong> los estudiantes con los que se trabaj<strong>en</strong>. Los conceptos<br />

previos fundam<strong>en</strong>tales para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s son los <strong>de</strong><br />

paralelepípedo y <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>, y éstos ya están consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el<br />

tercer grado <strong>de</strong> primaria (Ministerio <strong>de</strong> Educación, 2005, p. 127 y<br />

128). En el cuarto grado <strong>de</strong> secundaria se consi<strong>de</strong>ran más<br />

formalm<strong>en</strong>te los conceptos <strong>de</strong> prisma recto, volum<strong>en</strong> y funciones<br />

(Ministerio <strong>de</strong> Educación, 2005, p. 168 y 170), lo cual posibilita<br />

proponer <strong>en</strong> este grado <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia completa <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

sugerida.<br />

194


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

2. En primaria pue<strong>de</strong> trabajarse <strong>en</strong> un contexto lúdico y estimu<strong>la</strong>ndo<br />

el manejo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> medición, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

operaciones <strong>en</strong> un contexto concreto y el uso <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>doras.<br />

3. Es importante estimu<strong>la</strong>r el análisis sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> valores<br />

extremos (Activida<strong>de</strong>s 6 y 7). En g<strong>en</strong>eral, es muy importante<br />

examinar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que cumpl<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />

especificaciones. Se hace mucho <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática, pero muy<br />

poco <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje. Los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> son una bu<strong>en</strong>a ocasión, con <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />

adicional <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición optimizadora. Será importante<br />

que los estudiantes <strong>de</strong>scubran (intuyan) <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre un<br />

comportami<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>te y luego <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una función (no<br />

necesariam<strong>en</strong>te explícita) y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un máximo <strong>de</strong> tal<br />

función, así como <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre un comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te y luego creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una función (no necesariam<strong>en</strong>te<br />

explícita) y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong> tal función. Las<br />

aproximaciones intuitivas pued<strong>en</strong> pasarse a expresiones más<br />

formales, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l nivel, haci<strong>en</strong>do cuadros con datos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> variable y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> función, y graficando <strong>la</strong> función.<br />

4. <strong>Un</strong>a capacidad importante a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> <strong>de</strong> estimar y <strong>de</strong>bería<br />

estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados<br />

numéricos. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, estimar no es lo mismo que adivinar.<br />

La estimación ti<strong>en</strong>e refer<strong>en</strong>tes que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong>s observaciones y los análisis que se hagan; sin<br />

embargo, no hay que <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do los casos <strong>de</strong> estimación<br />

puram<strong>en</strong>te intuitiva.<br />

5. La solución formal mostrada, como complem<strong>en</strong>tación formativa<br />

y <strong>en</strong>riquecedora a <strong>la</strong>s aproximaciones con argum<strong>en</strong>tos gráficos,<br />

visuales e intuitivos, incluye el uso <strong>de</strong> una proposición que no<br />

está consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el Diseño Curricu<strong>la</strong>r Nacional vig<strong>en</strong>te, pero<br />

que es pertin<strong>en</strong>te incluir<strong>la</strong> por su importancia para numerosos<br />

<strong>problemas</strong> y porque es una ocasión para un manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s con mayores conexiones con otros campos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

matemática. La proposición correspondi<strong>en</strong>te al caso <strong>de</strong> dos<br />

números es consecu<strong>en</strong>cia natural <strong>de</strong> examinar un producto<br />

notable (el cuadrado <strong>de</strong> una difer<strong>en</strong>cia) y re<strong>la</strong>cionarlo con <strong>la</strong> no<br />

negatividad <strong>de</strong> todo número real elevado al cuadrado. La<br />

<strong>de</strong>mostración para los casos con cuatro números es consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> sumar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a dos números y<br />

195


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

aplicar esta misma <strong>de</strong>sigualdad; y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración para tres<br />

números se hace aplicando <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad para cuatro. La<br />

<strong>de</strong>mostración <strong>de</strong>l caso g<strong>en</strong>eral, para n números positivos, requiere<br />

<strong>la</strong> inducción matemática, pero no es necesario usar ese nivel <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>eralidad, aunque es intuible. Cauchy estudió y <strong>de</strong>mostró esta<br />

importante <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> su Cours d’analyse publicado <strong>en</strong> 1821<br />

(Niv<strong>en</strong>, 1981, p. 24) pero se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>de</strong>mostraciones<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> libros que tratan sobre <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, como<br />

(Bu<strong>la</strong>jich, R. et al, 2005, pp. 10-12); o (Davidson, L. et al, 1987,<br />

pp. 209-211). Esta importante <strong>de</strong>sigualdad forma parte <strong>de</strong> los<br />

temas que se propon<strong>en</strong> incluir <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria, para<br />

fortalecer <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

6. <strong>Un</strong> aspecto también importante <strong>en</strong> el EOS es consi<strong>de</strong>rar algunas<br />

facetas duales <strong>de</strong> los objetos matemáticos <strong>en</strong> juego. <strong>Un</strong>a faceta<br />

especialm<strong>en</strong>te importante es <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sivo-int<strong>en</strong>sivo (o ejemp<strong>la</strong>rtipo)<br />

y <strong>en</strong> esa perspectiva examinar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar el problema como caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un problema más<br />

g<strong>en</strong>eral, y dilucidar sobre los recursos matemáticos disponibles<br />

para resolver tal problema. Esto será muy <strong>en</strong>riquecedor tanto por<br />

<strong>la</strong> visión más amplia que se g<strong>en</strong>era como por <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

herrami<strong>en</strong>tas matemáticas. Pue<strong>de</strong> ocurrir que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> y se<br />

pueda resolver el problema g<strong>en</strong>eral, o pue<strong>de</strong> ocurrir que no se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> y <strong>en</strong>tonces se vea <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> conocer nuevas<br />

herrami<strong>en</strong>tas. Con el problema que estamos analizando, cabe un<br />

primer nivel <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización, que es consi<strong>de</strong>rar al cuadrado con<br />

<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> longitud cualquiera, digamos k. Otros niveles <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>eralización son consi<strong>de</strong>rar una lámina rectangu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

una lámina cuadrada, o un polígono regu<strong>la</strong>r. Lo es<strong>en</strong>cial no es<br />

resolver exactam<strong>en</strong>te el problema sino <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

crear, g<strong>en</strong>eralizar, p<strong>la</strong>ntear nuevos <strong>problemas</strong> y examinar <strong>la</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y limitaciones <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos usados para<br />

resolver el problema original.<br />

7. Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> función objetivo <strong>de</strong>l problema es una<br />

función polinómica <strong>de</strong> tercer grado. Subrayamos este hecho<br />

porque <strong>en</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> los textos para niveles<br />

básicos <strong>la</strong> función objetivo g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es cuadrática (salvo los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> programación lineal) y <strong>la</strong> solución es reducida al<br />

cálculo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> parábo<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te, como hemos<br />

visto <strong>en</strong> el capítulo anterior.<br />

196


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

El sigui<strong>en</strong>te es también un problema casi infaltable <strong>en</strong> los textos<br />

<strong>de</strong> Cálculo Difer<strong>en</strong>cial. Como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l problema anterior,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución muy conocida usando cálculo difer<strong>en</strong>cial y otra<br />

<strong>de</strong>terminando el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> función cuadrática que resulta,<br />

propondremos algunas activida<strong>de</strong>s y mostraremos sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

didácticas.<br />

Problema 2<br />

<strong>Un</strong> granjero dispone <strong>de</strong> 300 metros <strong>de</strong> a<strong>la</strong>mbrado para cercar un<br />

terr<strong>en</strong>o rectangu<strong>la</strong>r. ¿Qué dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el terr<strong>en</strong>o para que<br />

<strong>la</strong> región rectangu<strong>la</strong>r cercada t<strong>en</strong>ga área máxima?<br />

Solución.<br />

Usando cálculo difer<strong>en</strong>cial:<br />

D<strong>en</strong>otando con x a <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos, t<strong>en</strong>emos que <strong>la</strong><br />

longitud <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos adyac<strong>en</strong>tes es 150 - x, y <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> función objetivo (área <strong>de</strong>l rectángulo) es<br />

En consecu<strong>en</strong>cia A´(x)= 150 – 2x.<br />

A(x) = x(150 – x) ; x ∈]0; 150[<br />

A´(x) = 0 si y sólo si x = 75, y como A´´(x) < 0 para todo x,<br />

concluimos que el valor maximizante es x * = 75 , que el<br />

rectángulo <strong>de</strong> área máxima es un cuadrado y que el área máxima<br />

es 5625m 2 .<br />

A continuación proponemos algunas activida<strong>de</strong>s individuales y<br />

grupales. Ya no <strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> los <strong>de</strong>talles especificados para el<br />

problema 1.<br />

Situación-problema:<br />

Determinar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> un rectángulo <strong>de</strong> perímetro 30, para<br />

que t<strong>en</strong>ga área máxima.<br />

Activida<strong>de</strong>s individuales<br />

Se <strong>en</strong>tregará a los estudiantes una hoja <strong>de</strong> papel cuadricu<strong>la</strong>do y<br />

otra con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r. Se les indicará que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar que los cuadraditos más pequeños <strong>de</strong>l papel cuadricu<strong>la</strong>do<br />

son <strong>de</strong> <strong>la</strong>do 1<br />

197


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

1. Dibujar cinco rectángulos que t<strong>en</strong>gan perímetro 30 y distintas<br />

áreas. Indicar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> cada uno.<br />

2. Hacer un cuadro que resuma <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones y el área <strong>de</strong> los rectángulos dibujados<br />

Activida<strong>de</strong>s grupales<br />

Se les <strong>en</strong>tregará una hoja <strong>de</strong> papel cuadricu<strong>la</strong>do y otra con <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s grupales a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r. Se les <strong>en</strong>tregará también cuatro<br />

cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong>l mismo tamaño, aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 35 cm <strong>de</strong> longitud y<br />

se les indicará que pued<strong>en</strong> usarlos para <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. Todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s se refier<strong>en</strong> a rectángulos con<br />

perímetro 30.<br />

1. Hacer un solo cuadro que resuma <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones y el área <strong>de</strong> los rectángulos distintos dibujados por<br />

los integrantes <strong>de</strong>l grupo.<br />

2. Examinar si es verdad que cuanto mayor sea el <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

rectángulo, mayor será su área.<br />

3. Examinar si existe un rectángulo cuya área sea <strong>la</strong> mayor posible.<br />

En caso afirmativo, estimar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> ese rectángulo.<br />

4. Examinar si existe un rectángulo cuya área sea <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or posible.<br />

En caso afirmativo, estimar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> ese rectángulo.<br />

5. L<strong>la</strong>mar x e y a <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l rectángulo y<br />

expresar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra.<br />

6. Expresar el área <strong>de</strong>l rectángulo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> uno<br />

<strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos.<br />

7. Examinar una forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cuáles <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l rectángulo para que t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> mayor área posible<br />

y cuál es esa área.<br />

8. Proponer <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> área máxima, haci<strong>en</strong>do<br />

modificaciones o g<strong>en</strong>eralizaciones al problema propuesto.<br />

La configuración epistémica ti<strong>en</strong>e similitu<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l problema 1.<br />

198


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Situación-problema:<br />

Problema <strong>de</strong> contexto geométrico-algebraico, <strong>en</strong> el que se<br />

busca una situación óptima.<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Cuadros, gráficos, símbolos, fórmu<strong>la</strong>s<br />

Conceptos:<br />

Rectángulo, área, función y función creci<strong>en</strong>te<br />

Proposiciones:<br />

El área <strong>de</strong> un rectángulo es el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />

<strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong> su ancho.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Constructivos, experim<strong>en</strong>tales, gráficos y analíticos.<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Inductivos, intuitivos y analíticos.<br />

Destacamos el hecho <strong>de</strong> haber repartido cor<strong>de</strong>les y no haber<br />

propuesto ninguna actividad específica con ellos. La int<strong>en</strong>ción es<br />

estimu<strong>la</strong>r su imaginación e intuición para el uso <strong>de</strong> los cor<strong>de</strong>les. En <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias t<strong>en</strong>idas, ha habido reacciones positivas, usándolos para<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s 2, 3 y 4. Destacamos también el hecho <strong>de</strong> pedir<br />

explícitam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad 8, proponer <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

maximización, a partir <strong>de</strong>l problema dado. La int<strong>en</strong>ción es estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

creatividad <strong>de</strong> los estudiantes y consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> faceta dual ext<strong>en</strong>sivoint<strong>en</strong>sivo<br />

(o ejemp<strong>la</strong>r-tipo) para com<strong>en</strong>tar aspectos históricos y<br />

matemáticos <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> isoperimétricos. Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte nos<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos a analizar un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to más g<strong>en</strong>eral.<br />

También este problema se pue<strong>de</strong> solucionar mediante una<br />

configuración epistémica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aum<strong>en</strong>ta el grado <strong>de</strong> <strong>rigor</strong> y<br />

formalización, lo cual pue<strong>de</strong> servir para complem<strong>en</strong>tar los argum<strong>en</strong>tos<br />

visuales e intuitivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración epistémica anterior. A<br />

continuación mostramos una manera rigurosa <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> longitud<br />

maximizante y el área máxima, sin usar el cálculo difer<strong>en</strong>cial:<br />

La función área, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud x <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l<br />

rectángulo es<br />

A(x) = x(15 – x) ; x ∈]0; 15[<br />

199


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Para <strong>en</strong>contrar el máximo valor <strong>de</strong> x(15 – x), aplicaremos <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre media aritmética y media geométrica, como lo<br />

hicimos <strong>en</strong> el problema anterior, pero esta vez para dos números reales<br />

positivos.<br />

Específicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad que se cumple para todo par <strong>de</strong><br />

números reales positivos a y b, es<br />

y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y sólo si a = b 2 .<br />

a + b<br />

ab ≤ , (5)<br />

2<br />

También, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad se pue<strong>de</strong> escribir equival<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como<br />

ab<br />

a + b<br />

2<br />

2<br />

≤ ( )<br />

(6)<br />

Aplicándo<strong>la</strong>, <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> hecha para el problema 1,<br />

15 2<br />

t<strong>en</strong>emos que el máximo valor <strong>de</strong> x(15 – x) es ( ) y este valor se<br />

2<br />

alcanza cuando se cumple que x = 15 – x ; es <strong>de</strong>cir, cuando x = 7.5.<br />

Otra manera más conocida <strong>de</strong> resolver este problema, sin usar<br />

cálculo difer<strong>en</strong>cial, es escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> función objetivo, que es una<br />

función cuadrática, completando el cuadrado <strong>de</strong> un binomio:<br />

A(x) = x(15 – x) =<br />

15<br />

2<br />

2<br />

( ) − ( x −<br />

15<br />

)<br />

2<br />

Se ve c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que el valor máximo <strong>de</strong>l área y el<br />

correspondi<strong>en</strong>te valor <strong>de</strong> x coincid<strong>en</strong> con los obt<strong>en</strong>idos antes. Este<br />

procedimi<strong>en</strong>to es específico para funciones cuadráticas.<br />

Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> usar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias<br />

aritmética y geométrica <strong>en</strong> este problema, es que también po<strong>de</strong>mos<br />

aplicar<strong>la</strong> para resolver un problema <strong>de</strong> minimización, haci<strong>en</strong>do una<br />

lectura “<strong>de</strong> <strong>de</strong>recha a izquierda”. A continuación veremos tal<br />

problema, que podría consi<strong>de</strong>rarse una especie “dual” <strong>de</strong>l problema<br />

que estamos examinando y que bi<strong>en</strong> podría surgir <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong> actividad 8, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te por ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l profesor.<br />

2<br />

Como ya lo dijimos, esta proposición es consecu<strong>en</strong>cia natural <strong>de</strong> (<br />

2<br />

2<br />

a − b)<br />

≥ 0,<br />

∀a,<br />

b ∈ R<br />

+<br />

200


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Problema<br />

2´<br />

Solución<br />

<strong>Un</strong> granjero <strong>de</strong>be cercar un terr<strong>en</strong>o rectangu<strong>la</strong>r que t<strong>en</strong>ga 1000 m<br />

e t<strong>en</strong>er el terr<strong>en</strong>o para que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

rado sea <strong>la</strong> mínima?<br />

2 <strong>de</strong><br />

área. ¿Qué dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>b<br />

a<strong>la</strong>mb<br />

En este caso,<br />

su perímetro.<br />

conoci<strong>en</strong>do el área <strong>de</strong>l rectángulo, <strong>de</strong>bemos minimizar<br />

L<strong>la</strong>memos x a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l rectángulo. Como el área es 1000,<br />

1000 ⎛ 1000 ⎞<br />

el otro <strong>la</strong>do es y el perímetro es 2 ⎜ x + ⎟⎠ . Entonces <strong>de</strong>bemos<br />

x<br />

⎝ x<br />

1000<br />

minimizar x + .<br />

x<br />

Según <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong><br />

números<br />

reales positivos:<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

y así<br />

medias aritmética y geométrica para dos<br />

⎛ 1000 ⎞<br />

⎜ x + ⎟<br />

1000<br />

.<br />

⎝ x<br />

x ≤<br />

⎠ ,<br />

x 4<br />

⎛ 1000 ⎞<br />

4000 ≤ ⎜ x + ⎟<br />

⎝ x ⎠<br />

1000<br />

20 10 ≤ x +<br />

x<br />

En consecu<strong>en</strong>cia 20 10 es el mínimo valor que pue<strong>de</strong> alcanzar<br />

1000<br />

1000<br />

x + , que se logrará cuando x = ; es <strong>de</strong>cir, cuando x = 10<br />

x<br />

x<br />

10 .<br />

Concluimos <strong>en</strong>tonces que el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> área 1000 con perímetro<br />

m ínimo es un cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>do 10 10 y que el perímetro es 40 10 .<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, lo importante será que al llegar a proponerse el<br />

problema, el profesor estimule una respuesta intuitiva <strong>de</strong> los alumnos<br />

y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una justificación a el<strong>la</strong>. La solución dada líneas<br />

arriba <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocer<strong>la</strong> los estudiantes, pero luego <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tos propios<br />

2<br />

2<br />

201


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

para resolver el problema. <strong>Un</strong>a actividad inicial pue<strong>de</strong> ser dibujar <strong>en</strong><br />

papel cuadricu<strong>la</strong>do varios rectángulos <strong>de</strong> área dada, por ejemplo 18 y<br />

anotar<br />

ord<strong>en</strong>adam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un cuadro, los diversos perímetros.<br />

En <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias t<strong>en</strong>idas con estudiantes <strong>de</strong> quinto <strong>de</strong><br />

secundaria, algunos intuyeron rápidam<strong>en</strong>te que se trataba <strong>de</strong> un<br />

cuadrado, pero no se llegó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración. <strong>Un</strong>a limitación fuerte es<br />

que <strong>la</strong> función objetivo es una función no cuadrática (ni polinómica) y<br />

el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias aritmética y<br />

geométrica. Situación simi<strong>la</strong>r ocurrió con alumnos <strong>de</strong> segundo ciclo<br />

universitario y con profesores <strong>en</strong> un curso <strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, cuando se les pidió no usar cálculo difer<strong>en</strong>cial<br />

para<br />

resolver este problema.<br />

Dualidad<br />

ejemp<strong>la</strong>r-tipo<br />

Queremos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong><br />

intuición con el <strong>rigor</strong> que ofrece consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> dualidad ejemp<strong>la</strong>r-tipo<br />

con el problema 2. <strong>Un</strong>a manera natural <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar un caso g<strong>en</strong>eral<br />

es ampliar el conjunto <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>be buscar el<br />

área máxima. En el problema analizado, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura (o el<br />

terr<strong>en</strong>o) <strong>de</strong> área máxima fue <strong>en</strong>tre los rectángulos <strong>de</strong> igual perímetro.<br />

¿Qué pasa si <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong>l área máxima es <strong>en</strong>tre los cuadriláteros <strong>de</strong><br />

igual<br />

perímetro?<br />

Pregunta interesante que al p<strong>la</strong>ntearse a los estudiantes (mejor si<br />

llegan a p<strong>la</strong>nteárse<strong>la</strong> ellos mismos) suele llevarlos a intuir que <strong>la</strong><br />

conclusión será <strong>la</strong> misma: el cuadrilátero <strong>de</strong> mayor área será el<br />

cuadrado. Para esta afirmación resultan útiles los tanteos visuales que<br />

se hagan con el cor<strong>de</strong>l anudado y formando cuadriláteros con los<br />

<strong>de</strong>dos pulgar e índice<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos manos, y <strong>la</strong>s discusiones <strong>en</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> trabajo.<br />

Ante <strong>la</strong> afirmación intuitiva <strong>de</strong> que el cuadrado es el cuadrilátero<br />

<strong>de</strong> mayor área con perímetro dado, surge <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una<br />

justificación rigurosa, que hacemos a continuación, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />

refer<strong>en</strong>cia a Niv<strong>en</strong> (1981). Es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te interesante trabajar <strong>de</strong><br />

manera interactiva esta <strong>de</strong>mostración con los estudiantes, por los<br />

razonami<strong>en</strong>tos s<strong>en</strong>cillos con simetrías<br />

y con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> trigonométrico y aritmético.<br />

Demostrar que <strong>en</strong>tre todos los cuadriláteros<br />

<strong>de</strong> perímetro dado, el<br />

cuadrado es el que ti<strong>en</strong>e área máxima.<br />

202


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Formalm<strong>en</strong>te:<br />

Veamos:<br />

Sea el cuadrilátero RSTU, <strong>de</strong> <strong>la</strong>dos a, b, c y d. Demostrar que<br />

Área <strong>de</strong> RSTU<br />

( a + b + c + d)<br />

≤<br />

16<br />

y que <strong>la</strong> igualdad se cumple si y sólo si RSTU es un cuadrado.<br />

1. Al referirnos a cuadriláteros <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, t<strong>en</strong>emos que consi<strong>de</strong>rar<br />

los convexos y los no convexos; sin embargo basta consi<strong>de</strong>rar los<br />

convexos, pues todo cuadrilátero no convexo siempre se pue<strong>de</strong><br />

sustituir por otro cuadrilátero convexo <strong>de</strong>l mismo perímetro y<br />

mayor área, como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 6.3, si sustituimos el<br />

cuadrilátero no convexo ABCD por el cuadrilátero convexo<br />

ABC’D, don<strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos BC’ y C’D son simétricos, respecto<br />

a BD, <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos BC y CD respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A<br />

Figura 6.3<br />

2. Consi<strong>de</strong>remos el cuadrilátero convexo RSTU <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura 6.4, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>dos a, b, c, d. L<strong>la</strong>mando A al área <strong>de</strong>l cuadrilátero, observamos<br />

que:<br />

R<br />

a<br />

S<br />

B<br />

C<br />

d<br />

Figura 6.4<br />

b<br />

C’<br />

2<br />

D<br />

T<br />

c<br />

U<br />

203


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

A = Área <strong>de</strong> ∆STU + Área ∆ SRU<br />

=<br />

1<br />

^ 1<br />

^<br />

bc ⋅ s<strong>en</strong>T<br />

+ ad ⋅ s<strong>en</strong> R<br />

2 2<br />

1 1<br />

⇒ A ≤ bc + ad<br />

(*)<br />

2 2<br />

3. Análogam<strong>en</strong>te<br />

A = Área <strong>de</strong> ∆RST + Área <strong>de</strong> ∆ RUT<br />

=<br />

1<br />

^ 1<br />

^<br />

ab ⋅ s<strong>en</strong> S+<br />

dc ⋅ s<strong>en</strong>U<br />

2 2<br />

1 1<br />

⇒ A ≤ ab + dc<br />

(**)<br />

2 2<br />

4. Sumando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> (*) y (**):<br />

1<br />

2 A ≤ +<br />

2<br />

⇒ 4 A ≤ ( b + d )( c + a)<br />

( bc + ad + ab dc)<br />

5. Aplicando <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre media aritmética y media<br />

geométrica a los números positivos (b + d) y (c + a), t<strong>en</strong>emos<br />

Y así:<br />

A<br />

( ) ( ) 2<br />

b + d + c a<br />

⎛ + ⎞<br />

4A ≤ ⎜<br />

⎟<br />

⎝ 2 ⎠<br />

2<br />

( a + b + c + d )<br />

≤ (***)<br />

16<br />

6. En <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s (*) y (**) se cumple <strong>la</strong> igualdad si y solo si<br />

los ángulos correspondi<strong>en</strong>tes son <strong>de</strong> 90º, por lo cual po<strong>de</strong>mos<br />

afirmar que <strong>en</strong> (***) se cumple <strong>la</strong> igualdad si y solo si el<br />

cuadrilátero RSTU es un rectángulo.<br />

204


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

7. Por otra parte, según <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre media aritmética y<br />

geométrica, <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> (***) se cumple si y solo si b + c = c<br />

+ a, <strong>en</strong>tonces concluimos que <strong>la</strong> igualdad se cumple si el<br />

rectángulo RSTU es un cuadrado, con lo cual concluye <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mostración.<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, también se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> dualidad ejemp<strong>la</strong>rtipo<br />

al trabajar con el Problema 2´. <strong>Un</strong> primer nivel <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />

es consi<strong>de</strong>rar un número positivo A como área dada y obt<strong>en</strong>er<br />

conclusiones g<strong>en</strong>erales respecto a <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l rectángulo <strong>de</strong><br />

tal área y perímetro mínimo.<br />

Problema 2A<br />

A continuación mostramos una solución no muy difundida <strong>de</strong> una<br />

variación bastante conocida <strong>de</strong>l problema 2:<br />

<strong>Un</strong> granjero dispone <strong>de</strong> 300 metros <strong>de</strong> a<strong>la</strong>mbrada para cercar un<br />

terr<strong>en</strong>o rectangu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do ser uno <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos parte <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga<br />

pared rectilínea ya construida. ¿Qué dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el<br />

terr<strong>en</strong>o para que <strong>la</strong> región rectangu<strong>la</strong>r cercada t<strong>en</strong>ga área máxima?<br />

La i<strong>de</strong>a es resolverlo usando el resultado obt<strong>en</strong>ido anteriorm<strong>en</strong>te, con<br />

argum<strong>en</strong>tos predominantem<strong>en</strong>te geométricos:<br />

1. Supongamos que RSTU es el rectángulo <strong>de</strong> área máxima. En <strong>la</strong><br />

figura 6.4 se muestra este rectángulo, uno <strong>de</strong> cuyos <strong>la</strong>dos es parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pared rectilínea repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> recta que pasa por R y<br />

U. Los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> longitu<strong>de</strong>s a y b <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser construidos con el<br />

a<strong>la</strong>mbrado <strong>de</strong> 300 metros; así 2a + b = 300<br />

Figura 6.5<br />

2. Con los puntos S’ y T’, simétricos <strong>de</strong> S y T respecto a <strong>la</strong> recta<br />

RU t<strong>en</strong>emos el rectángulo S’STT’ que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er área máxima,<br />

si<strong>en</strong>do su perímetro 2 (2a + b); es <strong>de</strong>cir 600.<br />

205


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

3. Por <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema 2 y su versión g<strong>en</strong>eral, el rectángulo<br />

S’STT’ ti<strong>en</strong>e que ser el cuadrado <strong>de</strong> perímetro 600, lo cual nos<br />

dice que el rectángulo RSTU ti<strong>en</strong>e que ser <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> un<br />

cuadrado, con 2a = b. Así <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l rectángulo<br />

buscado ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser 75 y 150.<br />

Recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> el capítulo 2 dimos dos <strong>problemas</strong> como ejemplos<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>. El primero <strong>de</strong> ellos:<br />

Encontrar dos números cuya suma sea 15 y cuyo producto sea<br />

máximo.<br />

es <strong>de</strong>l mismo tipo que el Problema 2 que estamos resolvi<strong>en</strong>do y<br />

com<strong>en</strong>tando. Es pertin<strong>en</strong>te recordar <strong>la</strong>s acotaciones hechas <strong>en</strong> el<br />

Capítulo 2 sobre los diversos niveles y contextos <strong>en</strong> los que se pue<strong>de</strong><br />

trabajar.<br />

6.1.2. <strong>Un</strong> problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para varios niveles educativos<br />

El Problema 2 <strong>de</strong>l Capítulo 2 es un ejemplo <strong>de</strong> problema <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>, que no es <strong>de</strong> los típicos <strong>en</strong> textos universitarios ni <strong>de</strong><br />

educación básica y que ti<strong>en</strong>e muchas pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s didácticas <strong>en</strong><br />

diversos niveles educativos, como se resume brevem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

Capítulo 2.<br />

Problema<br />

Se ti<strong>en</strong>e dos láminas rectangu<strong>la</strong>res: una <strong>de</strong> 9 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 7 cm <strong>de</strong><br />

ancho y otra <strong>de</strong> 6 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 2 cm <strong>de</strong> ancho. Movi<strong>en</strong>do<br />

librem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s láminas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no y juntándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> modo que uno <strong>de</strong><br />

los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> una lámina esté completam<strong>en</strong>te unido a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> otra lámina, se forman nuevas figuras p<strong>la</strong>nas. Dibuja una <strong>de</strong> esas<br />

figuras: <strong>la</strong> que tú consi<strong>de</strong>ras que ti<strong>en</strong>e el mayor perímetro. Escribe cuál<br />

es ese perímetro y explica por qué consi<strong>de</strong>ras que es el mayor.<br />

7cm<br />

9cm<br />

2cm<br />

6cm<br />

Este problema lo creamos especialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia<br />

ofrecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> 4 th Mediterranean Confer<strong>en</strong>ce on Mathematics<br />

Education, (Italia, 2005) y con <strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuaciones <strong>de</strong>l caso, hemos<br />

206


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do experi<strong>en</strong>cias didácticas con alumnos <strong>de</strong> primaria y <strong>de</strong><br />

secundaria, con alumnos universitarios y con profesores, y <strong>en</strong> todos<br />

los casos hemos <strong>en</strong>contrado que brinda ocasiones importantes <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición, y <strong>de</strong> formación matemática.<br />

Algunas experi<strong>en</strong>cias han sido expuestas <strong>en</strong> Ma<strong>la</strong>spina (2005a, pp.<br />

493-495 y 2005b, No. 1, pp. 105, 106). Por su importancia, <strong>en</strong> el<br />

contexto que estamos examinando los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

reproducimos algunos párrafos <strong>de</strong> estos artículos, re<strong>la</strong>cionados con<br />

este problema<br />

De Ma<strong>la</strong>spina (2005b, No. 1):<br />

Si el profesor <strong>de</strong>ja tiempo para que los alumnos examin<strong>en</strong> el problema<br />

con tranquilidad y ti<strong>en</strong>e sufici<strong>en</strong>te cuidado para ori<strong>en</strong>tar<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y no hab<strong>la</strong>r más <strong>de</strong> lo indisp<strong>en</strong>sable, el problema<br />

brinda excel<strong>en</strong>tes oportunida<strong>de</strong>s para ejercitar el <strong>en</strong>sayo y error; para<br />

estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición y hacer conjeturas; para rechazar o mant<strong>en</strong>er una<br />

conjetura; para agudizar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> observación buscando <strong>la</strong><br />

forma más fácil <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er el perímetro <strong>de</strong> cada figura que forme; para<br />

<strong>en</strong>contrar situaciones equival<strong>en</strong>tes; etc.<br />

Es muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático <strong>de</strong> los<br />

niños pasar – por propio <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to - <strong>de</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

perímetro haci<strong>en</strong>do sumas <strong>de</strong> longitu<strong>de</strong>s muy concretas, a <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción por casos equival<strong>en</strong>tes, y aun a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción por una<br />

sustracción. Para estos pasos es fundam<strong>en</strong>tal el a<strong>de</strong>cuado y oportuno<br />

papel <strong>de</strong>l profesor, que <strong>en</strong> muchos casos será el <strong>de</strong> guardar sil<strong>en</strong>cio, sin<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r.<br />

(…)<br />

Posiblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> parte más difícil <strong>de</strong>l problema es <strong>la</strong> justificación. Lo<br />

más frecu<strong>en</strong>te es <strong>en</strong>contrar un conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> haber llegado a una<br />

solución correcta, pero no po<strong>de</strong>r sust<strong>en</strong>tar una justificación rigurosa.<br />

Según mis experi<strong>en</strong>cias, esto ocurrió <strong>en</strong> todos los niveles que p<strong>la</strong>nteé<br />

el problema.<br />

(…)<br />

Nuevas preguntas:<br />

a) ¿Cómo es <strong>la</strong> figura p<strong>la</strong>na <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or perímetro que se pue<strong>de</strong> formar<br />

pegando un <strong>la</strong>do completo <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> otra? Justificar e ilustrar gráficam<strong>en</strong>te.<br />

b) ¿Cómo es <strong>la</strong> figura p<strong>la</strong>na <strong>de</strong> mayor perímetro que se pue<strong>de</strong> formar<br />

pegando parte <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> otra? Justificar e ilustrar gráficam<strong>en</strong>te.<br />

c) ¿Cómo es <strong>la</strong> figura p<strong>la</strong>na <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or perímetro que se pue<strong>de</strong> formar<br />

pegando parte <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> otra? Justificar e ilustrar gráficam<strong>en</strong>te.<br />

207


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

d) ¿Cómo es <strong>la</strong> figura p<strong>la</strong>na <strong>de</strong> mayor perímetro que se pue<strong>de</strong> formar<br />

pegando parte <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> otra, si no pued<strong>en</strong> estar unidas sólo por un punto? Justificar e<br />

ilustrar gráficam<strong>en</strong>te.<br />

La pregunta (a) suele ser propuesta por los participantes <strong>de</strong><br />

manera bastante natural cuando se les pi<strong>de</strong> que pi<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> alguna<br />

otra pregunta re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> situación p<strong>la</strong>nteada. En <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias t<strong>en</strong>idas, <strong>la</strong>s preguntas (b) y (c) surgieron pocas<br />

veces. Más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propuse para activida<strong>de</strong>s grupales. La<br />

pregunta (d) sólo <strong>la</strong> propuse trabajando con estudiantes <strong>de</strong><br />

segundo ciclo universitario y con profesores <strong>de</strong> matemática <strong>de</strong><br />

secundaria. Lo interesante es que parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una situación muy<br />

simple, se llega a un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que no ti<strong>en</strong>e<br />

máximo. Es una linda oportunidad para re<strong>la</strong>cionar conceptos <strong>de</strong><br />

intervalos semiabiertos, funciones afines, el máximo <strong>de</strong> una<br />

función continua y <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> un intervalo<br />

semiabierto, etc. y para trabajar con un problema que queda<br />

resuelto cuando se concluye que no es posible <strong>en</strong>contrar una<br />

situación óptima. La función f(x) = 44 – 2x, <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el<br />

intervalo ]0; 2] no ti<strong>en</strong>e máximo”. (pp. 105, 106)<br />

De Ma<strong>la</strong>spina (2005a):<br />

i) It allows the manipu<strong>la</strong>tion and experim<strong>en</strong>tation with concrete<br />

materials, and the consi<strong>de</strong>ration of various possibilities and their<br />

corresponding arithmetic operations whose usefulness is<br />

perceived (a non-boring way of doing arithmetic exercises in<br />

primary school).<br />

ii) It captures the interest of those people to whom the problem<br />

is proposed and is a<strong>de</strong>quate for group work.<br />

iii) It requires the use of basic mathematical concepts: arithmetic<br />

operations, perimeter, intersection of sets, measurem<strong>en</strong>t of<br />

segm<strong>en</strong>ts and comparison of numbers, concepts which are<br />

applied creatively, for example, verifying that the giv<strong>en</strong><br />

condition to join them is fulfilled, finding equival<strong>en</strong>t situations,<br />

and seeking the easiest way to obtain the perimeter in each case:<br />

from the simple and naïve addition of the l<strong>en</strong>gths of the segm<strong>en</strong>ts<br />

of each one of the si<strong>de</strong>s to more simplified forms always using as<br />

a refer<strong>en</strong>t the addition of the perimeters of both rectangles and<br />

subtracting the l<strong>en</strong>gth of the corresponding common part.<br />

iv) The use of intuition to reach a conjecture of the solutions and<br />

a conviction of the truthfulness of this conjecture either<br />

examining all the possible cases or examining the minimum and<br />

the maximum that can be lost in the common part.<br />

208


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

v) Its level of complexity can be gra<strong>de</strong>d to match the educational<br />

level of the participants: from operating only with integers, and th<strong>en</strong><br />

with <strong>de</strong>cimal numbers, to seeking g<strong>en</strong>eralizations and examining the<br />

case<br />

The common part of the two giv<strong>en</strong> rectangles does not<br />

necessarily have to have the same l<strong>en</strong>gth as one of the si<strong>de</strong>s of<br />

the rectangles, but it can not be only one point.<br />

vi) This is the case of an optimization problem in which there is a<br />

solution wh<strong>en</strong> you minimize, but there is no solution wh<strong>en</strong> you<br />

maximize. A limit situation can be perceived. A university stud<strong>en</strong>t<br />

justified the inexist<strong>en</strong>ce of a solution to the maximization by<br />

expressing the perimeter of p as a function of the l<strong>en</strong>gth of the<br />

common part of both rectangles (x), <strong>de</strong>fined on a semi op<strong>en</strong> interval.<br />

(With the data of this problem, p(x )=44-2x, with 0 < x ≤ 2)<br />

vii) The didactical experi<strong>en</strong>ces obtained with this problem tell us about<br />

its great pot<strong>en</strong>tial to <strong>de</strong>velop mathematical thinking. It is important to<br />

note the g<strong>en</strong>eralizations for the problem suggested by the participants:<br />

to consi<strong>de</strong>r two rectangles of dim<strong>en</strong>sions a and b, and c and d<br />

respectively, and to study the various cases according to the or<strong>de</strong>r<br />

re<strong>la</strong>tions among a, b, c, and d; to work with more than two rectangles;<br />

to work with parallelepipeds, and to work with other geometric<br />

figures.<br />

viii) Starting from this simple problem, we were able to see with<br />

participants of differ<strong>en</strong>t levels that there are various mathematical<br />

connections, touching differ<strong>en</strong>t topics from geometry, arithmetic,<br />

equival<strong>en</strong>ce c<strong>la</strong>sses, real numbers, the maximum of a boun<strong>de</strong>d set of<br />

real numbers, functions, continuity of functions, and maximum and<br />

minimum values of a function. The participants stated that problems<br />

like this appear in carp<strong>en</strong>try and sewing. All these experi<strong>en</strong>ces<br />

contribute to make the stud<strong>en</strong>t realize that mathematics is an integrated<br />

field of study.<br />

ix) The primary school stud<strong>en</strong>ts who worked with this problem<br />

un<strong>de</strong>rstood more clearly the concept of perimeter of a p<strong>la</strong>ne shape and<br />

began to perceive the concept of tang<strong>en</strong>cy betwe<strong>en</strong> arcs of<br />

circumfer<strong>en</strong>ces wh<strong>en</strong> they worked on the variation of the problem<br />

consi<strong>de</strong>ring, instead of rectangles, two semi circumfer<strong>en</strong>ces of<br />

differ<strong>en</strong>t radii. (pp. 494, 495)<br />

6.1.2.1. Algunas soluciones y configuraciones epistémicas /<br />

cognitivas<br />

A continuación mostramos algunas soluciones expertas <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia y sus configuraciones epistémicas, así como algunas<br />

209


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

soluciones <strong>de</strong> estudiantes y <strong>de</strong> profesores, con sus configuraciones<br />

cognitivas, que permit<strong>en</strong> hacer <strong>la</strong>s comparaciones correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Las soluciones que se muestran – <strong>de</strong> los estudiantes y <strong>de</strong>l profesor –<br />

fueron hechas <strong>en</strong> au<strong>la</strong>s, respondi<strong>en</strong>do sólo al pedido <strong>de</strong> solución <strong>de</strong>l<br />

problema propuesto <strong>en</strong> una hoja impresa, no como parte <strong>de</strong> un<br />

conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s individuales y grupales.<br />

<strong>Un</strong>a solución experta, consi<strong>de</strong>rando el nivel secundario:<br />

A continuación, <strong>la</strong> configuración epistémica correspondi<strong>en</strong>te:<br />

210


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Términos y expresiones: Rectángulos,<br />

<strong>la</strong>rgo, ancho, <strong>la</strong>do, figura<br />

p<strong>la</strong>na,<br />

perímetro.<br />

Repres<strong>en</strong>taciones:<br />

Dibujos <strong>de</strong> casos<br />

repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas figuras, con sus<br />

respectivos<br />

perímetros.<br />

Situación problema:<br />

Problema <strong>de</strong> maximización,<br />

<strong>de</strong> contexto geométrico.<br />

Conceptos<br />

Rectángulo,<br />

perímetro <strong>de</strong> figura p<strong>la</strong>na, re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> N.<br />

Proposiciones<br />

• El perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura p<strong>la</strong>na formada por dos rectángulos unidos<br />

<strong>de</strong> modo que uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos está incluido completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

parte común, es mayor que el perímetro <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> los<br />

rectángulos consi<strong>de</strong>rados, y m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los perímetros<br />

<strong>de</strong> tales rectángulos.<br />

• El perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura p<strong>la</strong>na no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar el doble<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que queda completam<strong>en</strong>te incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

parte común.<br />

• Cuanto mayores<br />

sean los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los rectángulos que se incluyan<br />

<strong>en</strong> el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura p<strong>la</strong>na, mayor será su perímetro.<br />

• Cuanto m<strong>en</strong>or sea <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que esté <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte común,<br />

mayor será el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos<br />

• Dibujar figuras<br />

que result<strong>en</strong> <strong>de</strong> imaginar el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una lámina<br />

hasta pegar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> otra por uno <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos.<br />

• Calcu<strong>la</strong>r el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas figuras.<br />

• Observar que todas <strong>la</strong>s figuras que result<strong>en</strong> con<br />

el mismo <strong>la</strong>do<br />

incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> unión, t<strong>en</strong>drán el mismo perímetro.<br />

• Observar que sólo hay dos posibles valores para el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva figura que se forme.<br />

• Escoger cualquier figura que<br />

t<strong>en</strong>ga como perímetro el mayor <strong>de</strong><br />

los dos valores posibles.<br />

Argum<strong>en</strong>tos<br />

• Razonami<strong>en</strong>to<br />

por observación <strong>de</strong> casos.<br />

• Conclusión <strong>en</strong>contrando y comparando casos<br />

equival<strong>en</strong>tes.<br />

211


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Solución <strong>de</strong> una alumna <strong>de</strong> secundaria<br />

Configuración<br />

cognitiva <strong>de</strong> esta solución<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Términos y expresiones: Rectángulos,<br />

<strong>la</strong>rgo, figura p<strong>la</strong>na,<br />

perímetro.<br />

Repres<strong>en</strong>taciones:<br />

Dibujo <strong>de</strong> un caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura, con su<br />

respectivo<br />

perímetro.<br />

Situación problema:<br />

Problema <strong>de</strong> maximización,<br />

<strong>de</strong> contexto geométrico.<br />

Conceptos<br />

Rectángulo,<br />

perímetro <strong>de</strong> figura p<strong>la</strong>na, adición <strong>de</strong> números<br />

naturales<br />

y <strong>de</strong>cimales, re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> N.<br />

Proposiciones<br />

(Implícitas)<br />

• El perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva<br />

figura p<strong>la</strong>na no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar el doble<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que queda completam<strong>en</strong>te incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

parte común.<br />

212


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

• Cuanto mayores<br />

sean <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los rectángulos<br />

que se incluyan <strong>en</strong> el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura p<strong>la</strong>na, mayor<br />

será su perímetro.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos<br />

• Dibuja una figura<br />

que resulta <strong>de</strong> imaginar el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

pequeña hasta pegar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> otra por el <strong>la</strong>do <strong>de</strong> longitud 2 cm.<br />

• Calcu<strong>la</strong> el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura.<br />

Argum<strong>en</strong>tos<br />

Razonami<strong>en</strong>to<br />

por observación <strong>de</strong> un caso repres<strong>en</strong>tativo y<br />

aplicando<br />

<strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proposiciones anotadas.<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

1. Las difer<strong>en</strong>cias<br />

fundam<strong>en</strong>tales con <strong>la</strong> configuración<br />

epistémica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia están <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje, los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos. La alumna sólo pres<strong>en</strong>ta un<br />

caso <strong>de</strong> los infinitos posibles, o uno <strong>de</strong> los cuatro tipos<br />

posibles <strong>de</strong> unión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos láminas. Su argum<strong>en</strong>tación es<br />

más bi<strong>en</strong> intuitiva, pues da una razón correcta “ambas<br />

láminas están <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo”, pero no una justificación <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> forma que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s láminas es repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> esa<br />

situación, observando que <strong>de</strong> esa forma se está<br />

“perdi<strong>en</strong>do” m<strong>en</strong>os c<strong>en</strong>tímetros al hacer <strong>la</strong> unión por el<br />

<strong>la</strong>do <strong>de</strong> longitud 2.<br />

2. La inseguridad explícita<br />

reve<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />

corrección <strong>de</strong> su respuesta reve<strong>la</strong> una intuición<br />

optimizadora.<br />

Como refer<strong>en</strong>cia más específica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias con<br />

este problema <strong>en</strong> otros niveles educativos, mostramos una<br />

solución experta y su configuración epistémica, consi<strong>de</strong>rando a<br />

alumnos <strong>de</strong> primeros años <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, aplicable también a<br />

profesores <strong>de</strong> secundaria; así como <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> un alumno<br />

universitario y <strong>de</strong> un profesor.<br />

213


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Solución experta:<br />

Configuración epistémica <strong>de</strong> esta solución:<br />

L<strong>en</strong>guaje<br />

<strong>en</strong>guaje<br />

Términos y expresiones: Símbolos, expresiones algebraicas,<br />

rectángulos, <strong>la</strong>rgo, ancho, <strong>la</strong>do, figura p<strong>la</strong>na, perímetro.<br />

Repres<strong>en</strong>taciones: Dibujos <strong>de</strong> casos repres<strong>en</strong>tativos.<br />

Conceptos<br />

Rectángulo,<br />

perímetro <strong>de</strong> figura p<strong>la</strong>na, función, re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> N.<br />

Proposiciones<br />

Si dados dos<br />

polígonos convexos, se construye un nuevo polígono<br />

uniéndolos<br />

<strong>de</strong> modo que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> común un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus fronteras,<br />

<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> sus perímetros y el perímetro <strong>de</strong>l nuevo<br />

polígono, es el doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> intersección.<br />

214


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos<br />

• Definir <strong>la</strong> función “perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura” t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />

variable <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to común.<br />

• Observar que, según el problema, <strong>la</strong> variable<br />

sólo pue<strong>de</strong> tomar dos<br />

valores.<br />

• Obt<strong>en</strong>er los<br />

correspondi<strong>en</strong>tes valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> función.<br />

• Escoger el mayor <strong>de</strong> los dos valores obt<strong>en</strong>idos.<br />

• Concluir que hay infinitas figuras con el máximo<br />

perímetro.<br />

Argum<strong>en</strong>tos<br />

• Razonami<strong>en</strong>to<br />

por observación <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> marco g<strong>en</strong>eral.<br />

• Conclusión <strong>en</strong>contrando y comparando valores correspondi<strong>en</strong>tes<br />

a<br />

dos casos repres<strong>en</strong>tativos<br />

Solución <strong>de</strong> un profesor <strong>de</strong> secundaria<br />

215


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Solución <strong>de</strong> un alumno universitario.<br />

6.1.2.2. Reacciones <strong>de</strong> alumnas <strong>de</strong> secundaria<br />

Con el propósito <strong>de</strong> indagar reacciones <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> secundaria<br />

ante <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, sin que hayan t<strong>en</strong>ido experi<strong>en</strong>cias<br />

previas ante estos <strong>problemas</strong>, aplicamos este problema a 57 alumnas<br />

<strong>de</strong> primero y segundo grado <strong>de</strong> secundaria <strong>de</strong> un colegio parroquial <strong>de</strong><br />

un distrito <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media <strong>en</strong> Lima, preparando un instrum<strong>en</strong>to ad hoc.<br />

En el Anexo 6A pres<strong>en</strong>tamos el instrum<strong>en</strong>to empleado y a<br />

continuación resumimos parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> importante información recogida:<br />

216


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Percepciones<br />

iniciales<br />

Reacciones ante el<br />

problema<br />

Conocimi<strong>en</strong>tos previos<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Explica que su<br />

resultado es óptimo<br />

(n = 49)<br />

Conceptos,<br />

El problema me parece<br />

interesante<br />

CUADRO 6.1<br />

Percepciones y reacciones<br />

Id<strong>en</strong>tifica<br />

Reve<strong>la</strong><br />

%<br />

No 38.6<br />

Vagam<strong>en</strong>te 57.9<br />

Con c<strong>la</strong>ridad 3.5<br />

No 33.3<br />

Parcialm<strong>en</strong>te 29.8<br />

Con c<strong>la</strong>ridad<br />

36.8<br />

No pres<strong>en</strong>ta 15.8<br />

Hace cálculos o dibujos<br />

iniciales<br />

45.6<br />

Tantea (examina por los<br />

m<strong>en</strong>os dos opciones)<br />

5.3<br />

Muestra sólo su resultado 33.3<br />

No 53.1<br />

Correctam<strong>en</strong>te 8.2<br />

Incorrectam<strong>en</strong>te 38.8<br />

CUADRO 6.2<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos<br />

%<br />

98.2<br />

El problema me parece útil 93.0<br />

El problema me parece fácil <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

El problema me parece fácil <strong>de</strong><br />

resolver<br />

50.9<br />

42.1<br />

Me gusta (n = 56) 76.8<br />

Int<strong>en</strong>ta el problema 82.5<br />

Hal<strong>la</strong> lo pedido 10.5<br />

Pres<strong>en</strong>ta dibujo correcto 22.8<br />

217


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Com<strong>en</strong>tarios<br />

1. Es c<strong>la</strong>ro que hay una percepción positiva <strong>de</strong>l proble ma.<br />

2. El bajo porc<strong>en</strong>taje que hal<strong>la</strong> lo pedido <strong>de</strong>bemos<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que solo un 3,5% id<strong>en</strong>tifica c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te los<br />

conceptos previos necesarios para resolver este probl ema y sólo<br />

el 36,6 % reve<strong>la</strong> con c<strong>la</strong>ridad esos conocimi<strong>en</strong>tos previos.<br />

Demás, <strong>de</strong>bemos consi<strong>de</strong>rar lo atípico d el problema, <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alumnas <strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y el<br />

estar respondi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una evaluación y no como parte <strong>de</strong> una<br />

secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s.<br />

3. Coher<strong>en</strong>tem <strong>en</strong>te con <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a percepción, hay un alto porc<strong>en</strong>taje<br />

que int<strong>en</strong>ta resolverlo y un 22.8% que pres<strong>en</strong>ta un dibujo<br />

correcto, lo cual está reve<strong>la</strong>ndo una solución<br />

gráfica o intuitiva<br />

<strong>de</strong>l problema y una dificultad para hal<strong>la</strong>r el perímetro, por <strong>la</strong> no<br />

convexidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura y por no t<strong>en</strong>er explícitas <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong><br />

algunos <strong>la</strong>dos (como lo manifestaron verbalm<strong>en</strong>te algunas<br />

alumnas)<br />

4. En cuanto a procedimi<strong>en</strong>tos, predomina el hacer un dibujo<br />

mostrando una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s y hacer algunos cálculos. <strong>Un</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje consi<strong>de</strong>rable (33,3%) sólo muestra su resultado y son<br />

muy pocas <strong>la</strong>s que muestran el análisis <strong>de</strong> varios caso s o <strong>de</strong> casos<br />

repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas posibilida<strong>de</strong>s.<br />

5. En cuanto a argum<strong>en</strong>tos, que el 53,1% no dé explicación alguna<br />

<strong>de</strong> que su resultado e s óptimo (in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

que<br />

realm<strong>en</strong>te lo sea), a pesar <strong>de</strong> que se les pi<strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te esta<br />

explicación, consi<strong>de</strong>ra<br />

mos que reve<strong>la</strong> por una parte no t<strong>en</strong>er<br />

experi<strong>en</strong>cias con el concepto <strong>de</strong> máximo y por<br />

otra un contrato<br />

didáctico <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> que no <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> justificación<br />

<strong>de</strong> los<br />

resultados.<br />

6. Consi<strong>de</strong>ramos que esta<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>riquece <strong>la</strong>s que hemos<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grupos<br />

pequeños con alumnos<br />

<strong>de</strong> varios niveles<br />

educativos y con profesores <strong>de</strong> primaria y secundaria, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales hemos pres<strong>en</strong>tado el problema <strong>en</strong> un<br />

contexto <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s,<br />

y ha<br />

mostrado sus bonda<strong>de</strong>s didácticas, como lo hemos manifestado al<br />

iniciar este apartado y <strong>en</strong> los artículos citados. Con base <strong>en</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias como éstas, formu<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te sección<br />

algunos lineami<strong>en</strong>tos para incluir <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> educación básica.<br />

218


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

6.2 LINEAMIENTOS<br />

GENERALES<br />

Los <strong>problemas</strong> examinados <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección anterior, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y los análisis efectuados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l<br />

EOS,<br />

nos llevan a consi<strong>de</strong>rar que es fundam<strong>en</strong>tal, por razones<br />

matemáticas<br />

y didácticas, incluir <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación básica y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s individuales y grupales con<br />

los<br />

estudiantes para estimu<strong>la</strong>r su intuición optimizadora, su capacidad<br />

<strong>de</strong> conjeturar<br />

y su capacidad <strong>de</strong> hacer razonami<strong>en</strong>tos rigurosos, como<br />

parte <strong>de</strong> su formación ci<strong>en</strong>tífica que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> intuición.<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

un importante punto <strong>de</strong> partida es contar con los<br />

<strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y <strong>en</strong> esa perspectiva está nuestro primer<br />

lineami<strong>en</strong>to,<br />

que lo consi<strong>de</strong>ramos más viable <strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo. Los<br />

otros dos lineami<strong>en</strong>tos<br />

no <strong>de</strong>scartan o sustituy<strong>en</strong> el primero. Son un<br />

tanto<br />

más ambiciosos, y complem<strong>en</strong>tarios al primero, pues el<br />

segundo<br />

se refiere a modificaciones <strong>en</strong> los métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

apr<strong>en</strong>dizaje,<br />

por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> algunos capítulos <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática –<br />

<strong>en</strong> este<br />

caso los más vincu<strong>la</strong>dos a <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> – y el<br />

tercero<br />

se refiere a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> nuevos temas <strong>en</strong> el currículo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación básica.<br />

En Font (2000, pp. 281-282) y Ramos (2006, pp.171-173) se<br />

reflexiona<br />

sobre <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> una nueva propuesta <strong>de</strong> significado<br />

pret<strong>en</strong>dido<br />

utilizando <strong>la</strong> metáfora "zona <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo próximo",<br />

(ZDP)<br />

<strong>la</strong> cual estructura <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> una<br />

propuesta<br />

nueva <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría psicológica <strong>de</strong> Vygotsky.<br />

Dicha<br />

metáfora <strong>la</strong> concretan estos autores <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes principios<br />

que <strong>la</strong> hac<strong>en</strong> operativa:<br />

1.<br />

La institución pue<strong>de</strong> permitir una modificación <strong>de</strong>l significado<br />

pret<strong>en</strong>dido siempre que <strong>la</strong> nueva propuesta se sitúe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ZDP <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong> institución no está<br />

<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> asumir "cualquier" innovación. Los motivos<br />

pued<strong>en</strong> ser diversos, pero uno <strong>de</strong> los más <strong>de</strong>terminantes para<br />

rechazar una nueva propuesta es que el profesorado consi<strong>de</strong>re que<br />

no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>la</strong> nueva propuesta requiere.<br />

2. Esta ZDP <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />

organización, <strong>de</strong> lo que los profesores<br />

"sab<strong>en</strong>" (por ejemplo, si<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>la</strong> nueva propuesta<br />

requiere), etc. Esto<br />

quiere <strong>de</strong>cir, que nuevas propuestas que se pued<strong>en</strong> convertir <strong>en</strong> el<br />

significado pret<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> otras instituciones esco<strong>la</strong>res no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

porque t<strong>en</strong>er futuro <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución consi<strong>de</strong>rada.<br />

219


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

3. La posibilidad <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva propuesta <strong>de</strong><br />

significado institucional pret<strong>en</strong>dido es inversam<strong>en</strong>te proporcional a<br />

<strong>la</strong> distancia que <strong>la</strong> separa <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta actual. Pequeñas<br />

variaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más posibilidad <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> habituales,<br />

mi<strong>en</strong>tras que gran<strong>de</strong>s variaciones corr<strong>en</strong> el peligro <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer<br />

más fácilm<strong>en</strong>te.<br />

4. Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva propuesta son<br />

inversam<strong>en</strong>te proporcionales a <strong>la</strong> complejidad organizativa que<br />

implica <strong>la</strong> nueva propuesta. Si <strong>la</strong> nueva propuesta implica<br />

condicionantes horarios, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong><br />

asignatura, uso <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> <strong>de</strong> informática, reducción <strong>de</strong> ratios, etc.<br />

ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia que si no lo hace.<br />

5. Puesto que un cambio <strong>en</strong> el significado pret<strong>en</strong>dido pue<strong>de</strong> conllevar<br />

un cambio importante <strong>en</strong> el contrato didáctico asociado, <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva propuesta <strong>de</strong> significado<br />

institucional pret<strong>en</strong>dido es inversam<strong>en</strong>te proporcional a <strong>la</strong> distancia<br />

que separa el nuevo contrato didáctico asociado <strong>de</strong>l vig<strong>en</strong>te antes<br />

<strong>de</strong>l cambio.<br />

6. Cuando se prima el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios (sobre todo<br />

temporales), a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> un posible<br />

cambio, <strong>de</strong> hecho se está dirigi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción hacia el punto 4 y<br />

se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l cambio a <strong>la</strong> "institución esco<strong>la</strong>r".<br />

En cambio, si se priman<br />

otros criterios (por ejemplo <strong>la</strong> motivación,<br />

el<br />

interés para el <strong>de</strong>sarrollo profesional, etc.) se está dirigi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción hacia el punto 5 y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong>l cambio queda <strong>en</strong><br />

manos tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución como <strong>de</strong> cada profesor. Dicho <strong>de</strong> otra<br />

manera, cuando no se prima el criterio mediacional (tiempo) <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva propuesta aum<strong>en</strong>tan ya<br />

que los cambios a realizar son más próximos al doc<strong>en</strong>te (cambio <strong>de</strong><br />

metodología, <strong>de</strong> contrato didáctico, etc.).<br />

7. Si una propuesta innovadora pres<strong>en</strong>ta un alto grado <strong>de</strong> acuerdo<br />

con<br />

una parte <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong> los objetos personales, matemáticos y<br />

didácticos, <strong>de</strong>l profesorado (lo que se <strong>de</strong>bería hacer) y, por otra<br />

parte, el significado <strong>de</strong> los objetos personales, matemáticos y<br />

didácticos, <strong>de</strong>l profesorado pres<strong>en</strong>ta un alto grado <strong>de</strong> conflicto con<br />

el significado pret<strong>en</strong>dido actualm<strong>en</strong>te vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución,<br />

dicha propuesta innovadora ti<strong>en</strong>e posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong><br />

una parte <strong>de</strong> un nuevo significado pret<strong>en</strong>dido, implem<strong>en</strong>tado y<br />

evaluado cuando <strong>la</strong> institución implicada ti<strong>en</strong>e autonomía para<br />

<strong>de</strong>cidirlos.<br />

220


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

En nuestra opinión, los principios anteriores muestran <strong>la</strong><br />

dificultad que implica<br />

el “cambio institucional”, por lo que <strong>en</strong> esta<br />

tesis ponemos énfasis <strong>en</strong> nuestra propuesta <strong>de</strong> introducir <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica (primer lineami<strong>en</strong>to) t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta,<br />

sobre todo, los principios 3 y 5 que acabamos <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar.<br />

6.2.1.<br />

Primer Lineami<strong>en</strong>to<br />

Incluir <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> todos los grados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primaria y <strong>la</strong> secundaria. Basta saber reconocer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ord<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre números naturales para po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>ntear a los alumnos situaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar el mayor o el m<strong>en</strong>or número, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre un<br />

conjunto <strong>de</strong> alternativas. Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cada grado hay temas <strong>de</strong><br />

matemática que se prestan <strong>de</strong> manera especial para proponer<br />

<strong>problemas</strong> interesantes <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y es fundam<strong>en</strong>tal que <strong>en</strong> los<br />

profesores, <strong>en</strong> los autores <strong>de</strong> textos y <strong>en</strong> los diseñadores <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

estudio haya el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar estos<br />

<strong>problemas</strong>, con creatividad y buscando estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición y el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático <strong>de</strong> los estudiantes. La vida diaria <strong>de</strong>safía<br />

cada vez más a tratar <strong>de</strong> elegir lo óptimo <strong>en</strong> diversas circunstancias.<br />

Demos a nuestros estudiantes oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ejercitar su intuición<br />

optimizadora y sus recursos formales <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>,<br />

proporcionándoles <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> máximos y mínimos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los primeros grados.<br />

Ya hemos visto varios <strong>problemas</strong> que<br />

sirv<strong>en</strong> como refer<strong>en</strong>cia<br />

para su construcción, para <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y para su<br />

solución; a continuación sugerimos algunos <strong>problemas</strong> para primaria,<br />

indicando <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>l diseño curricu<strong>la</strong>r con el que se correspond<strong>en</strong> y<br />

el grado <strong>de</strong> primaria <strong>en</strong> el que se podrían trabajar, tomando como<br />

refer<strong>en</strong>cia es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te los logros <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que figuran <strong>en</strong> el<br />

Dise ño Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r (DCNEBR)<br />

vig<strong>en</strong>tes (Ministerio <strong>de</strong> Educación, 2005). En algunos casos sugerimos<br />

<strong>la</strong> forma concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> que podría pres<strong>en</strong>tarse el problema a los niños,<br />

según <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias t<strong>en</strong>idas. Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l problema<br />

<strong>en</strong> un grado específico hay que re<strong>la</strong>tivizar<strong>la</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

brecha<br />

que hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza p<strong>la</strong>nificada (el significado<br />

pret<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong>l EOS) y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza realm<strong>en</strong>te<br />

implem<strong>en</strong>tada (el significado implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong>l<br />

EOS). Según los niveles que se hayan alcanzado <strong>en</strong> grados anteriores<br />

o los que se vayan alcanzando <strong>en</strong> el mismo grado, pued<strong>en</strong> hacerse <strong>la</strong>s<br />

221


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

a<strong>de</strong>cuaciones <strong>de</strong>l caso o p<strong>la</strong>ntearlos <strong>en</strong> grados superiores a los que acá<br />

sugerimos.<br />

6.2.1.1. Propuestas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> para primaria<br />

En el DCNEBR dice:<br />

Logros <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el III Ciclo <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r<br />

Compon<strong>en</strong>te: NÚMERO, RELACIONES Y FUNCIONES<br />

“Resuelve <strong>problemas</strong> para cuya solución se requiere aplicar estrategias y<br />

conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> adición y sustracción <strong>de</strong> números<br />

naturales. Aprecia <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> los números <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria, <strong>de</strong>muestra<br />

confianza <strong>en</strong> sus propias capacida<strong>de</strong>s y perseverancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

soluciones”<br />

Primer grado <strong>de</strong> primaria<br />

Capacida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s<br />

• Establece re<strong>la</strong>ciones “mayor”, “m<strong>en</strong>or”, “igual” y ord<strong>en</strong>a números<br />

naturales m<strong>en</strong>ores o igual que 20.<br />

• Resuelve <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> adición <strong>de</strong> números naturales cuyo resultado<br />

sea<br />

m<strong>en</strong>or que 100, sin canjes y con canjes.<br />

• Resuelve <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> sustracción <strong>de</strong> números naturales m<strong>en</strong>ores<br />

que 100, sin canjes.<br />

En este marco, se pued<strong>en</strong> usar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

EJEMPLOS DE PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN:<br />

I<strong>de</strong>as g<strong>en</strong>erales<br />

a) Hal<strong>la</strong>r el mayor (o el m<strong>en</strong>or) valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> dos elem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> un conjunto dado <strong>de</strong> números naturales.<br />

b) Hal<strong>la</strong>r el mayor (o el m<strong>en</strong>or) valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un conjunto dado <strong>de</strong> números naturales.<br />

Problemas concretos<br />

1. Jorge escribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra los números 4, 7, 3, 8, y 5. ¿Cuál<br />

es el m ayor número que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er sumando dos <strong>de</strong> los<br />

números que escribió Jorge?<br />

222


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

2. Jorge escribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra los números 4, 7, 3, 8, y 5. ¿Cuál<br />

es el m<strong>en</strong>or número que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er sumando dos <strong>de</strong> los<br />

números que escribió Jorge?<br />

Con estas i<strong>de</strong>as se pued<strong>en</strong> formu<strong>la</strong>r muchos otros <strong>problemas</strong>,<br />

consi<strong>de</strong>rando<br />

otros conjuntos <strong>de</strong> números y efectuando<br />

sustracciones<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> adiciones. Algunas reflexiones,<br />

<strong>problemas</strong> y situaciones<br />

lúdicas pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> Ma<strong>la</strong>spina,<br />

U. (2005b, 2006b, 2007b); <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> UNION, No. 9<br />

A continuación mostramos una forma concreta <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />

<strong>problemas</strong> como estos a los niños:<br />

223


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

En <strong>la</strong> pizarra están los números que<br />

escribió <strong>la</strong> profesora Norma.<br />

1. Panchito escogió dos números <strong>de</strong> <strong>la</strong> pizarra y los copió <strong>en</strong> los cuadros<br />

<strong>de</strong> abajo.<br />

Escribe tú el resultado <strong>de</strong> sumar dichos números.<br />

4 + 5 =<br />

2. Ahora tú escogerás dos números <strong>de</strong> <strong>la</strong> pizarra, que sean difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre<br />

sí.<br />

Debes escogerlos <strong>de</strong> tal manera que cuando los copies <strong>en</strong> los cuadros<br />

<strong>de</strong> abajo y los sumes, obt<strong>en</strong>gas como resultado un número mayor que<br />

el que resultó al hacer <strong>la</strong> suma con los números que escogió Panchito.<br />

+<br />

=<br />

3. Y ahora escoge dos números <strong>de</strong> <strong>la</strong> pizarra, siempre difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí,<br />

<strong>de</strong> tal manera que cuando los copies <strong>en</strong> los cuadros <strong>de</strong> abajo y los<br />

sumes, obt<strong>en</strong>gas como resultado el mayor número que es posible<br />

conseguir.<br />

+<br />

4<br />

5<br />

=<br />

7<br />

8<br />

3<br />

224


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Segundo grado <strong>de</strong> primaria<br />

Capacida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s<br />

Repres<strong>en</strong>ta gráficam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> adición y sustracción <strong>de</strong> números naturales<br />

m<strong>en</strong>ores que 100 <strong>en</strong> una recta graduada.<br />

Resuelve <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> multiplicación <strong>de</strong> números <strong>de</strong> un solo dígito y <strong>de</strong><br />

números <strong>de</strong> un dígito por 10<br />

En este marco, se pued<strong>en</strong> usar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

EJEMPLOS DE PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN:<br />

I<strong>de</strong>as g<strong>en</strong>erales<br />

a) Hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s distanc ias máxima y mínima <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>terminados<br />

puntos <strong>de</strong> una recta.<br />

b) Dados tres dígitos a<strong>de</strong>cuados, expresar otro número como suma<br />

<strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> estos, <strong>de</strong> modo que se t<strong>en</strong>ga el mínimo <strong>de</strong><br />

sumandos.<br />

c) De un conjunto dado <strong>de</strong> números naturales, escoger aquellos<br />

cuyo resultado con una operación esté <strong>de</strong>terminado y cuyo<br />

resultado con otra operación sea el máximo o el mínimo.<br />

Problemas concretos<br />

1. María ha marcado <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong> los números 15, 12, 28, 7 y 21.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or distancia que hay <strong>en</strong>tre dos <strong>de</strong> los números que<br />

ha marcado María?<br />

2.<br />

María ha marcado <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong> los números 15, 12, 28, 7 y 21.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> mayor distancia que hay <strong>en</strong>tre dos <strong>de</strong> los números que<br />

ha marcado María?<br />

3. Rita v<strong>en</strong><strong>de</strong> leche y ti<strong>en</strong>e tres bal<strong>de</strong>s para medir: uno <strong>de</strong> 2 litros,<br />

otro <strong>de</strong> 3 litros y el tercero <strong>de</strong> 5 litros.¿Cuál es el m<strong>en</strong>or número<br />

<strong>de</strong> veces que pue<strong>de</strong> usar sus bal<strong>de</strong>s para medir 14 litros?<br />

4.<br />

En <strong>la</strong> expresión 10 = + , escribe números <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casil<strong>la</strong>s, <strong>de</strong><br />

modo que al<br />

multiplicarlos, el resultado sea el mayor posible.<br />

5. Carme n ha escrito<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra<br />

los números 5, 8, 2, 6 y 9. Escoge<br />

dos d e estos número s,<br />

<strong>de</strong> manera que cump<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s dos<br />

condiciones sigui<strong>en</strong>tes: que su suma sea m<strong>en</strong>or que 15, y que su<br />

producto sea el mayor posible.<br />

225


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

<br />

En el DCNEBR dice:<br />

Logros <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el IV Ciclo <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r<br />

Compon<strong>en</strong>te: NÚMERO, RELACIONES Y FUNCIONES<br />

“Resuelve <strong>problemas</strong> para cuya solución requiere <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

estrategias, conceptos y algoritmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> adición, sustracción,<br />

multiplicación y división <strong>de</strong> números naturales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adición y<br />

sustracción <strong>de</strong> fracciones. Aprecia <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> los números <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

diaria, <strong>de</strong>muestra confianza <strong>en</strong> sus propias capacida<strong>de</strong>s y perseverancia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> soluciones”<br />

Tercer grado <strong>de</strong> primaria<br />

Capacida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s<br />

• Resuelve <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> multiplicación <strong>de</strong> dos números naturales <strong>de</strong> un<br />

dígito y <strong>de</strong> un número natural <strong>de</strong> dos dígitos por otro <strong>de</strong> un dígito.<br />

• Resuelve<br />

<strong>problemas</strong> que implican <strong>la</strong> estimación y el cálculo <strong>de</strong><br />

operaciones combinadas <strong>de</strong> adición y sustracción con números<br />

naturales m<strong>en</strong>ores que 1000, aplica propieda<strong>de</strong>s.<br />

En este<br />

marco, se pued<strong>en</strong> usar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

EJEMPLOS<br />

DE PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN:<br />

I<strong>de</strong>as<br />

g<strong>en</strong>erales<br />

a) Dado un conjunto <strong>de</strong> dígitos, usarlos para dar ejemplos <strong>de</strong><br />

multiplicaciones <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> dos dígitos por otro <strong>de</strong> un<br />

dígito, <strong>de</strong> modo que el producto sea máximo o mínimo.<br />

b) Construir secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> números, con término inicial y final<br />

dados, <strong>de</strong> modo que se pueda pasar <strong>de</strong> un término al sigui<strong>en</strong>te<br />

sólo multiplicándolo por un número <strong>de</strong> un dígito o sumándole<br />

(o restándole) un número pequeño. La secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el<br />

m<strong>en</strong>or número posible <strong>de</strong> términos.<br />

Problemas<br />

concretos<br />

1. Juan escribió <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra los números 2, 5, 6 y 3. Escoge<br />

tres <strong>de</strong> estos números, que sean difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí, y escríbelos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes casil<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> modo que el producto <strong>de</strong> los<br />

números sea el mayor posible<br />

226


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

2. Juan escribió <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra los números 2, 5, 6 y 3. Escoge tres <strong>de</strong> estos<br />

números, que sean difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí, y escríbelos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

casil<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> modo que el producto <strong>de</strong> los números sea el m<strong>en</strong>or posible<br />

3. Se dispone <strong>de</strong> dos “máquinas” que transforman números: <strong>la</strong><br />

máquina A multiplica por 2 y <strong>la</strong> máquina B suma 1. Parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>l número 5, llegar al número 32 usando <strong>la</strong>s máquinas el<br />

m<strong>en</strong>or número posible <strong>de</strong> veces.<br />

A continuación mostramos una manera concreta <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar este<br />

problema a los niños:<br />

Se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos máquinas<br />

que transforman números: La máquina A<br />

multiplica por 2 y <strong>la</strong> máquina B suma 1.<br />

Utilizando so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s máquinas, se pue<strong>de</strong> partir <strong>de</strong> un número y se<br />

pue<strong>de</strong> llegar a otro<br />

número.<br />

Por ejemplo, se pue<strong>de</strong> partir <strong>de</strong>l número 4 y llegar al número 18:<br />

4 8 9 18<br />

1. Haz<br />

un dibujo que indique cómo llegar a 32, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l número 5,<br />

usando so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s máquinas A y B. Tú <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>s el ord<strong>en</strong> y el número<br />

<strong>de</strong> veces<br />

que uses <strong>la</strong>s máquinas A y B.<br />

5<br />

32<br />

2. ¿Cómo harías para llegar a 32, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 5, pero usando <strong>la</strong>s<br />

máquinas<br />

A y B el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> veces?<br />

5<br />

A B A<br />

X 2 + 1 X 2<br />

32<br />

227


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Logros <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el V Ciclo <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r<br />

Compon<strong>en</strong>te: NÚMERO, RELACIONES Y FUNCIONES<br />

Formu<strong>la</strong> y resuelve <strong>problemas</strong> para cuya solución requiere <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> estrategias, conceptos y algoritmos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones con números<br />

naturales, fracciones y <strong>de</strong>cimales. Aprecia <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> los números <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vida diaria, <strong>de</strong>muestra confianza <strong>en</strong> sus propias capacida<strong>de</strong>s y<br />

perseverancia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> soluciones.<br />

Sexto grado <strong>de</strong> primaria<br />

Capacida<strong>de</strong>s y Actitu<strong>de</strong>s<br />

Establece re<strong>la</strong>ciones “mayor”, “m<strong>en</strong>or”, “igual” y ord<strong>en</strong>a números<br />

naturales, fracciones y números <strong>de</strong>cimales exact os hasta los c<strong>en</strong>tésimos.<br />

Resuelve y formu<strong>la</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> operaciones combinadas <strong>de</strong><br />

adición, sustracción, multiplicación y división con fracciones.<br />

<br />

Resuelve <strong>problemas</strong> que implican el uso <strong>de</strong>l MCM y el MCD.<br />

En<br />

este marco, se pued<strong>en</strong> usar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

EJEMPLOS DE PROBLEMAS<br />

DE OPTIMIZACIÓN:<br />

I<strong>de</strong>as g<strong>en</strong>erales<br />

a) Hal<strong>la</strong>r los elem<strong>en</strong>tos mínimo y máximo <strong>de</strong> un conjunto finito <strong>de</strong><br />

fracciones<br />

b) Determinar el valor mínimo y el máximo que pue<strong>de</strong> tomar<br />

una o<br />

más variables, si éstas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a<br />

<strong>de</strong>termina do conjunto finito <strong>de</strong> fracciones.<br />

c) P<strong>la</strong>ntear situaciones problemáticas <strong>de</strong> MCM o <strong>de</strong> MCD que no<br />

estén directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras mínimo y<br />

máximo respectivam<strong>en</strong>te, a fin <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el concepto y no<br />

seguir mecánicam<strong>en</strong>te una suger<strong>en</strong>cia implícita para <strong>la</strong> solución.<br />

Problemas<br />

concretos<br />

1.<br />

Si A = {2/3, 3/ 4, 7/9, 3/5},<br />

¿Cuál <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> A es el mínimo?<br />

¿Cuál <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> A es el máximo?<br />

228


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

2. Si x es una variable que sólo pue<strong>de</strong> tomar valores <strong>en</strong> el conjunto<br />

A = {2/3, 3/ 4, 7/9, 3/5},<br />

a) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar x?<br />

b) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar x?<br />

3 . Si a es una variable que sólo pue<strong>de</strong> tomar valores <strong>en</strong> el<br />

conjunto<br />

A = {2/3, 3/ 4, 7/9, 3/5} y b es una variable que sólo pue<strong>de</strong><br />

tomar valores <strong>en</strong> el conjunto B = { 3/2, 4/3, 9/7, 5/3},<br />

a) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar a + b?<br />

b)<br />

¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar a – b?<br />

c) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar b – a?<br />

Con los mismos conjuntos <strong>de</strong> números o con otros simi<strong>la</strong>res<br />

pue<strong>de</strong> construirse <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> los que se t<strong>en</strong>ga que examinar,<br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

preguntas<br />

a) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar ab?<br />

b) ¿Cuál es el mayor<br />

valor que pue<strong>de</strong> tomar a / b?<br />

c) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar b / a?<br />

d) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar a + b?<br />

e) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or<br />

valor que pue<strong>de</strong> tomar a – b?<br />

f) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar b – a?<br />

4. Si p y q son variables que sólo pued<strong>en</strong> tomar valores <strong>en</strong> el<br />

conjunto<br />

A = {2/3, 3/ 4, 7/9, 3/5},<br />

a) ¿Cuál es el mayor<br />

valor que pue<strong>de</strong> tomar p + q?<br />

b) ¿Cuál es el mayor<br />

valor que pue<strong>de</strong> tomar p – q?<br />

Con el mismo conjunto <strong>de</strong> números o con otros<br />

simi<strong>la</strong>res pue<strong>de</strong><br />

construirse <strong>problemas</strong> <strong>en</strong> los que se t<strong>en</strong>ga que examinar,<br />

algunas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />

229


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

a) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar pq?<br />

b) ¿Cuál es el mayor valor que pue<strong>de</strong> tomar p / q?<br />

c) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar p + q?<br />

d) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar p – q?<br />

f) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar p / q?<br />

Se pue<strong>de</strong> pedir examinar <strong>la</strong>s preguntas consi<strong>de</strong>rando dos<br />

situaciones: se admite que p igual a q, y no se admite que p<br />

igual a q.<br />

5. <strong>Un</strong> a<strong>la</strong>mbre se <strong>de</strong>be dob<strong>la</strong>r <strong>en</strong> tramos iguales formando<br />

cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes figuras<br />

En<br />

e) ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or valor que pue<strong>de</strong> tomar pq?<br />

Si <strong>en</strong> cad a caso, cada <strong>la</strong>do o tramo <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura que se forme <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />

un número <strong>en</strong>tero <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tímetros y el a<strong>la</strong>mbre <strong>de</strong>be medir<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

un metro ¿cuál es <strong>la</strong> mayor longitud que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er el a<strong>la</strong>mbre?<br />

el DCNEBR dice:<br />

Compon<strong>en</strong>te GEOMETRIA Y MEDIDA<br />

• Formu<strong>la</strong> y resuelve <strong>problemas</strong> que implican re<strong>la</strong>ciones métricas:<br />

longitud, superficie, volum<strong>en</strong>, tiempo, y masa. Demuestra actitud<br />

exploradora <strong>de</strong>l medio que le ro<strong>de</strong>a y aprecia <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria.<br />

Sexto<br />

Grado <strong>de</strong> primaria<br />

Capacida<strong>de</strong>s<br />

y Actitu<strong>de</strong>s<br />

Resuelve <strong>problemas</strong> que implican re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre áreas y<br />

perímetros <strong>de</strong> figuras geométricas: triángulo, cuadrado, rectángulo.<br />

Resuelve <strong>problemas</strong> sobre<br />

3 3<br />

dm y cm .<br />

volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> prismas y cilindros <strong>en</strong><br />

230


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

En este marco, se pued<strong>en</strong> usar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

EJEMPLOS<br />

DE PROBLEMAS DE OPTIMIZACIÓN<br />

I<strong>de</strong>as g<strong>en</strong>erales<br />

a. Luego <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar que es posible t<strong>en</strong>er rectángulos<br />

con el<br />

mismo perímetro y áreas difer<strong>en</strong>tes,<br />

hacer lo mismo para triángulos<br />

y proponer<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> isoperimétricos.<br />

b. Dadas dos figuras p<strong>la</strong>nas <strong>de</strong> perímetro conocido, formar otras<br />

pegándo<strong>la</strong>s por sus <strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> nueva figura p<strong>la</strong>na t<strong>en</strong>ga<br />

perímetro máximo o mínimo.<br />

c.<br />

Dada una hoja rectangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> papel, usar<strong>la</strong> para construir, sin<br />

c ortar, <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un prisma recto <strong>de</strong> base cuadrada que t<strong>en</strong>ga<br />

el máximo volum<strong>en</strong> posible.<br />

Problemas concretos<br />

1. Examinar experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, usando material concreto (hilos,<br />

papel milimetrado, etc.), <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

a) Rectángulos <strong>de</strong>l mismo perímetro y áreas difer<strong>en</strong>tes<br />

b) El rectángulo <strong>de</strong> mayor área cuyo perímetro es conocido<br />

2. Con una cuerda que unida por sus extremos mida 25 cm, examinar,<br />

manipu<strong>la</strong>ndo con tres <strong>de</strong>dos, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>:<br />

3.<br />

c) El rectángulo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or área cuyo perímetro es conocido<br />

a) Triángulos <strong>de</strong> perímetro<br />

25 cm y áreas difer<strong>en</strong>tes<br />

b) Triángulos <strong>de</strong> perímetro 25 cm y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma área<br />

c) El triángulo <strong>de</strong> mayor área cuyo perímetro sea 25 cm.<br />

d) El triángulo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or área cuyo perímetro sea 25 cm.<br />

Problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas rectangu<strong>la</strong>res (Com<strong>en</strong>tado ampliam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el apartado 6. 1.2.)<br />

4. Dada una hoja rectangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> papel ¿cómo <strong>de</strong>bo dob<strong>la</strong>r<strong>la</strong> para<br />

formar <strong>la</strong>s cuatro pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un prisma recto <strong>de</strong> base cuadrada,<br />

cuy o volum<strong>en</strong> sea el mayor posible? ¿Se haría lo mismo con otra<br />

hoja <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones difer<strong>en</strong>tes?¿Se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er conclusiones<br />

g<strong>en</strong>erales?<br />

231


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

En el Anexo 6B reproducimos el artículo <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>spina (2007a,<br />

11, pp. 197-204) <strong>en</strong> el cual se trata ampliam<strong>en</strong>te sobre uno <strong>de</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> sugeridos.<br />

6.2.1.2. Propuestas <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> para secundaria<br />

Como ya hemos examinado<br />

los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> los textos <strong>de</strong> secundaria<br />

y hemos com<strong>en</strong>tado<br />

ampliam<strong>en</strong>te algunos <strong>problemas</strong> para este nivel, y<br />

sugerido secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s individuales y grupales, <strong>en</strong> esta<br />

parte<br />

nos limitamos a dar una lista <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que<br />

pue d<strong>en</strong> aplicarse <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>en</strong> secundaria, ubicándolos <strong>en</strong> el grado más<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te según los conocimi<strong>en</strong>tos previos que t<strong>en</strong>gan los alumnos<br />

y como parte <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos básicos más pertin<strong>en</strong>tes. Algunos <strong>de</strong><br />

ellos<br />

ya los hemos com<strong>en</strong>tado, pero los volvemos a <strong>en</strong>unciar como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta.<br />

Problema<br />

A<br />

Hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no cartesiano<br />

cuatro puntos <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas <strong>en</strong>teras,<br />

<strong>de</strong> modo que sean los vértices <strong>de</strong> un paralelogramo cuyo perímetro<br />

sea 28 y cuya área sea máxima.<br />

Para quinto grado <strong>de</strong> secundaria. Podría usarse también<br />

<strong>en</strong><br />

cuarto.)<br />

Problema<br />

B<br />

L<strong>la</strong>mamos “paso” aplicado a un número, cuando se le multiplica por<br />

2 ó cuando se le disminuye <strong>en</strong> 3 unida<strong>de</strong>s. Hal<strong>la</strong>r el m<strong>en</strong>or número<br />

<strong>de</strong> pasos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicar para obt<strong>en</strong>er el número<br />

25, parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>l número 11.<br />

Problema<br />

C<br />

(Lo hemos com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el capítulo 4.<br />

(Lo hemos com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el capítulo 4.<br />

Para primer grado <strong>de</strong> secundaria.)<br />

Problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas rectangu<strong>la</strong>res<br />

(Lo hemos com<strong>en</strong>tado ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 6.1.1.<br />

Para primer grado <strong>de</strong> secundaria. Pue<strong>de</strong> usarse <strong>en</strong> cuarto grado<br />

para ilustrar el uso <strong>de</strong> funciones lineales afines. Por su s<strong>en</strong>cillez,<br />

también pue<strong>de</strong> usarse <strong>en</strong> primaria.)<br />

232


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Problema<br />

D<br />

Determinar el perímetro mínimo que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una región<br />

poligonal construida con n cuadrados, cada uno <strong>de</strong> área 1.<br />

(Ampliam<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> Ma<strong>la</strong>spina 2006b, 6, pp. 73-78. Lo<br />

com<strong>en</strong>tamos también <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 6.2.2. a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> funciones.<br />

Problema E<br />

Para quinto grado <strong>de</strong> secundaria.)<br />

Consi<strong>de</strong>ra un tablero <strong>de</strong> 25 casil<strong>la</strong>s como el que se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

figura.<br />

En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fi<strong>la</strong> se escribe una letra<br />

A o una letra B y luego se completa,<br />

con letras, <strong>de</strong> acuerdo con<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te reg<strong>la</strong>: si se elig<strong>en</strong> tres casil<strong>la</strong>s<br />

consecutivas <strong>de</strong> una<br />

fi<strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces se escribe <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>la</strong> letra<br />

que aparece más veces <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 3 casil<strong>la</strong>s escogidas.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> mínima cantidad <strong>de</strong> letras A que se <strong>de</strong>be escribir <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primera<br />

fi<strong>la</strong> para asegurar que, <strong>en</strong> cualquier ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> que<br />

estas se escriban, siempre se t<strong>en</strong>ga una letra A <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

última fi<strong>la</strong>?<br />

(Ampliam<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Ma<strong>la</strong>spina 2006b, 8, pp. 113-117.<br />

Para cualquier grado <strong>de</strong> secundaria. Ilustrativo para el uso <strong>de</strong><br />

condiciones sufici<strong>en</strong>tes y contraejemplos.)<br />

Problema<br />

F 3<br />

En un zoológico <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s están id<strong>en</strong>tificadas por letras y los<br />

animales están ubicados <strong>en</strong> cada jau<strong>la</strong> como<br />

se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura:<br />

3 Problema proporcionado por el doctor Andre Antibí<br />

233


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

H<br />

A<br />

Burro<br />

Avestruz<br />

Hal<strong>la</strong> el número mínimo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos que se necesitan hacer para<br />

ubicar a cada animal <strong>en</strong> <strong>la</strong> jau<strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> letra inicial <strong>de</strong>l nombre<br />

<strong>de</strong>l animal, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

- <strong>Un</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

es el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> un animal a una jau<strong>la</strong> adyac<strong>en</strong>te.<br />

- Nunca <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar dos animales al mismo tiempo <strong>en</strong> una jau<strong>la</strong>.<br />

(Se da <strong>la</strong> solución <strong>en</strong> el Anexo 6C.<br />

Para cualquier grado <strong>de</strong> secundaria. Ilustrativo por no requerir<br />

conocimi<strong>en</strong>tos matemáticos previos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria<br />

y mostrar un método <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.)<br />

Problema<br />

G<br />

B<br />

Foca<br />

Dada una recta L y dos puntos, A y B, ambos <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los<br />

semip<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>terminados por <strong>la</strong> recta, <strong>de</strong>terminar el punto P <strong>en</strong> L <strong>de</strong><br />

modo que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancias <strong>de</strong> A a P y <strong>de</strong> P a B sea <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or<br />

posible.<br />

(Problema muy conocido – Problema <strong>de</strong> Herón, <strong>de</strong>l rayo <strong>de</strong> luz<br />

– muy interesante por su solución geométrica usando el<br />

simétrico <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los puntos, digamos <strong>de</strong> B, respecto a <strong>la</strong><br />

recta y trazando el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> A al simétrico <strong>de</strong> B. Interesante<br />

también por sus vincu<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> física y <strong>la</strong>s múltiples<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> contextualizarlo y <strong>de</strong> hacerle diversas<br />

variaciones.<br />

Para cualquier grado <strong>de</strong> secundaria, según los significados<br />

pret<strong>en</strong>didos.)<br />

C<br />

Ganso<br />

G F E<br />

Elefante<br />

Dromedario<br />

D<br />

Conejo<br />

234


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Problema<br />

H<br />

. Se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tres varil<strong>la</strong>s y<br />

cuatro discos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

tamaños, api<strong>la</strong>dos como se<br />

muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura. Los<br />

discos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una perforación<br />

<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro para insertarlos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s varil<strong>la</strong>s.<br />

Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tras<strong>la</strong>dar los cuatro disco s a otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varil<strong>la</strong>s,<br />

previam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>terminada, ubicándolos <strong>en</strong> el<br />

mismo ord<strong>en</strong> y<br />

respetando<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> juego:<br />

1) <strong>Un</strong> movimi<strong>en</strong>to es el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> un disco <strong>de</strong> una varil<strong>la</strong> a otra.<br />

2) Sólo se pu e<strong>de</strong> mover un disco a <strong>la</strong> vez.<br />

3) Cada disco que se retira <strong>de</strong> una varil<strong>la</strong> <strong>de</strong>be llevarse<br />

directam<strong>en</strong>te a otra varil<strong>la</strong>.<br />

4) En ningún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be estar ubicado un disco cualquiera<br />

sobre otro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño.<br />

¿Cuál es el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos?<br />

(Antiguo problema conocido como<br />

“Las torres <strong>de</strong> Hanoi”,<br />

p<strong>la</strong>nteado<br />

como uno <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreta. En el Anexo 6D<br />

se reproduce el artículo <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>spina (2007b, 10, pp. 175-181)<br />

<strong>en</strong> el que se muestra<br />

el uso <strong>de</strong> una notación ad hoc, diagramas<br />

<strong>de</strong> árbol, razonami<strong>en</strong>to inductivo y diversas formas <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

una función cuando se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> n discos.<br />

Para cualquier grado <strong>de</strong> secundaria como problema lúdico y<br />

para cuarto grado si se usa <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> sucesiones y<br />

funciones.)<br />

En<br />

el Anexo 6E damos una lista <strong>de</strong> algunos <strong>problemas</strong><br />

adicionales<br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, no rutinarios, re<strong>la</strong>cionados con temas<br />

matemáticos<br />

<strong>en</strong> los que normalm<strong>en</strong>te no se propon<strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

Como hemos com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el capítulo anterior, hay<br />

pocos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong> educación básica;<br />

por ello,<br />

para seguir el primer lineami<strong>en</strong>to que estamos proponi<strong>en</strong>do,<br />

se requiere<br />

buscarlos <strong>en</strong> otros libros o <strong>en</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

matemáticas o crearlos.<br />

235


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

6.2.1.3.<br />

Creación <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

Crear <strong>problemas</strong> es parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea doc<strong>en</strong>te. Cada<br />

profesor<br />

sabe <strong>la</strong> realidad específica <strong>en</strong> su au<strong>la</strong> y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia los<br />

estímulos<br />

y <strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>be brindar a sus alumnos mediante<br />

<strong>problemas</strong> a<strong>de</strong>cuados,<br />

que no siempre se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los textos.<br />

Surge <strong>en</strong>tonces el <strong>de</strong>safío para el propio profesor <strong>de</strong> crear los<br />

<strong>problemas</strong> matemáticos<br />

y <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s que<br />

<strong>de</strong>be<br />

pres<strong>en</strong>tarlos a sus alumnos. Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

crear<br />

<strong>problemas</strong> matemáticos complem<strong>en</strong>ta muy bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> resolver<br />

<strong>problemas</strong>, porque<br />

estimu<strong>la</strong> aún más <strong>la</strong> creatividad y contribuye a<br />

precisar <strong>la</strong> situación-problema, el l<strong>en</strong>guaje, los conceptos,<br />

proposiciones, procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos,<br />

que se espera manej<strong>en</strong><br />

los estudiantes, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una configuración epistémica<br />

a<strong>de</strong>cuada.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> crear <strong>problemas</strong><br />

no <strong>de</strong>be ser actividad<br />

exclusiva <strong>de</strong> los profesores, sino también estimu<strong>la</strong>da por estos a sus<br />

alumnos, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>,<br />

buscando<br />

variaciones al problema dado, casos particu<strong>la</strong>res,<br />

g<strong>en</strong>eralizaciones,<br />

conexiones y contextualizaciones. Se g<strong>en</strong>era así una<br />

dinámica interesante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, pues g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

se llega a<br />

nuevas dificulta<strong>de</strong>s creadas por los mismos estudiantes, que requier<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevos conceptos o técnicas para<br />

superar<strong>la</strong>s, o a ser<br />

conscie ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> los recursos<br />

matemáticos<br />

disponib les y <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> conocer nuevos campos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

matemática.<br />

Si bi<strong>en</strong> es cierto que pue<strong>de</strong> ser muy subjetivo consi<strong>de</strong>rar un<br />

problema co mo bu<strong>en</strong>o – porque esto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> no sólo <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

resuelve o crea el problema, sino <strong>de</strong> los objetivos y <strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> el<br />

que se propone – los crirterios <strong>de</strong> idoneidad establecidos <strong>en</strong> el EOS<br />

pued<strong>en</strong><br />

ayudar a valorar <strong>la</strong> “bondad” o “idoneidad <strong>de</strong> un problema”.<br />

Dichos<br />

criterios son <strong>la</strong> idoneidad epistémica, cognitiva, interaccional,<br />

mediacional,<br />

emocional y ecológica, que han sido <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sección<br />

2.5.9 <strong>de</strong>l capítulo 2 <strong>de</strong> esta investigación.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta estos criterios <strong>de</strong> idoneidad y, sobre todo,<br />

por <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> diversos niveles educativos,<br />

consi<strong>de</strong>ramos<br />

– ampliando lo que dijimos <strong>en</strong> Ma<strong>la</strong>spina 2004, p. 492 –<br />

que <strong>la</strong> configuración epistémica <strong>de</strong> un “bu<strong>en</strong>” problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista didáctico, <strong>de</strong>bería cumplir con lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

236


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

C<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> el <strong>en</strong>unciado, <strong>de</strong> modo que<br />

Los alumnos perciban c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> qué consiste el problema<br />

(<strong>de</strong>terminar algo, <strong>de</strong>mostrar, mostrar, etc.)<br />

La dificultad no sea <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong> y se perciba que <strong>la</strong> solución<br />

es alcanzable.<br />

Los alumnos perciban que es interesante o útil resolver el problema.<br />

Conceptos:<br />

Los alumnos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> conceptos previos<br />

sufici<strong>en</strong>tes para que<br />

Perciban<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> qué consiste el problema (<strong>de</strong>terminar algo,<br />

<strong>de</strong>mostrar, mostrar, etc.).<br />

La dificultad no sea <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong> y se perciba que <strong>la</strong> solución<br />

es alcanzable.<br />

Favorezca establecer conexiones matemáticas, ya sea <strong>en</strong>tre temas<br />

matemáticos, con situaciones reales o con otros campos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Favorezca crear nuevos <strong>problemas</strong>, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manera natural<br />

algunas variaciones que llevan a situaciones significativas, tanto<br />

didáctica como matemáticam<strong>en</strong>te.<br />

Proposiciones:<br />

Los alumnos conoc<strong>en</strong> proposiciones y propieda<strong>de</strong>s sufici<strong>en</strong>tes para que<br />

La dificultad no sea <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong> y se perciba que <strong>la</strong> solución<br />

es alcanzable.<br />

Favorezca<br />

establecer conexiones matemáticas, ya sea <strong>en</strong>tre temas<br />

matemáticos,<br />

con situaciones reales o con otros campos <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Favorezca crear nuevos <strong>problemas</strong>, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manera natural<br />

algunas variaciones que llevan a situaciones significativas, tanto<br />

didáctica como matemáticam<strong>en</strong>te.<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

Hal<strong>la</strong>r lo que se pi<strong>de</strong> estimule procedimi<strong>en</strong>tos que<br />

Favorezcan intuir un camino para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> solución o conjeturar<br />

una solución.<br />

Favorezcan hacer algunas verificaciones – ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te con ayuda <strong>de</strong><br />

calcu<strong>la</strong>doras<br />

o computadoras – para mant<strong>en</strong>er o rechazar <strong>la</strong>s conjeturas.<br />

Argumm<strong>en</strong>tos:<br />

Que <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados parciales y el resultado final<br />

Favorezca el uso <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones lógicas antes que el uso mecánico <strong>de</strong><br />

algoritmos.<br />

Favorezca hacer algunas verificaciones – ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te con ayuda <strong>de</strong><br />

calcu<strong>la</strong>doras o computadoras – para mant<strong>en</strong>er o rechazar <strong>la</strong>s conjeturas.<br />

237


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Así, a continuación <strong>en</strong>unciamos algunas características <strong>de</strong> un<br />

“bu<strong>en</strong>”<br />

problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista didáctico y <strong>en</strong>tre paréntesis<br />

indicamos <strong>la</strong> o <strong>la</strong>s idoneida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s que están vincu<strong>la</strong>das.<br />

a. La dificultad no es <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong> y se percibe que <strong>la</strong><br />

solución es alcanzable. (cognitiva)<br />

b. Favorece intuir un camino para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> solución o conjeturar<br />

una solución. (interaccional,<br />

emocional y cognitiva)<br />

c. Favorece hacer algunas verificaciones<br />

– ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te con<br />

ayuda <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>doras o computadoras<br />

– para mant<strong>en</strong>er o<br />

rechazar <strong>la</strong>s conjeturas. (interaccional y mediacional)<br />

d. Se percibe que es interesante o útil resolver el problema.<br />

(emocional y ecológica)<br />

e. Favorece establecer conexiones matemáticas, ya sea <strong>en</strong>tre varios<br />

temas matemáticos, con situaciones reales o con otros campos<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

(epistémica y ecológica)<br />

f. Se percibe c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> qué consiste el problema (<strong>de</strong>terminar<br />

algo, <strong>de</strong>mostrar, mostrar, etc.). (interaccional y cognitiva)<br />

g. Favorece el uso <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

lógicas antes que el uso mecánico<br />

<strong>de</strong> algoritmos (epistémica)<br />

h. Favorece cr ear nuevos <strong>problemas</strong>,<br />

haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manera natural<br />

algunas variaciones que llevan a situaciones significativas, tanto<br />

didáctica como matemáticam<strong>en</strong>te. (epistémica)<br />

Observaciones:<br />

1. La idoneidad epistémica ti<strong>en</strong>e que ver con “hacer matemáticas”.<br />

Es <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido su vincu<strong>la</strong>ción con e, g y h, pues establecer<br />

conexiones matemáticas, usar re<strong>la</strong>ciones lógicas y crear nuevos<br />

<strong>problemas</strong> es es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad matemática.<br />

2.<br />

La idoneidad interaccional ti<strong>en</strong>e que ver con el “camino” que<br />

permite superar<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> solución. Es <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido su vincu<strong>la</strong>ción con b, c y f: <strong>la</strong> f permite ver el inicio <strong>de</strong>l<br />

camino, <strong>la</strong> b el camino, y <strong>la</strong> c “hacer el camino”.<br />

3. La característica b, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> idoneidad<br />

interaccional <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>mos con <strong>la</strong> emocional, pues consi<strong>de</strong>ramos<br />

que si se intuye un camino para resolver el problema,<br />

no habrá<br />

frustración, ya que algo se int<strong>en</strong>tará. También - <strong>en</strong> cierta medida -<br />

cognitiva, porque<br />

abre <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s para resolver el<br />

problema.<br />

238


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

4. La vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica d con <strong>la</strong> idoneidad ecológica<br />

es por <strong>la</strong> utilidad que se perciba <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema.<br />

6.2.1.4.<br />

Algunos métodos a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

Para concluir esta<br />

sección, daremos una lista con algunos métodos que<br />

su el<strong>en</strong> utilizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>; sin<br />

embargo,<br />

damos antes algunas recom<strong>en</strong>daciones:<br />

1.<br />

Partir <strong>de</strong> situaciones muy s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> dificultad<br />

baja.<br />

2. Hacer modificaciones al problema introduci<strong>en</strong>do dificulta<strong>de</strong>s<br />

mayores gradualm<strong>en</strong>te.<br />

3. Dar tiempo para que los estudiantes t<strong>en</strong>gan aproximaciones<br />

intuitivas a una solución <strong>de</strong>l problema.<br />

4. Para cada problema, t<strong>en</strong>er una visión<br />

global <strong>de</strong> los métodos para<br />

resolverlo.<br />

5.<br />

Se <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> educar <strong>en</strong> el <strong>rigor</strong>, pero sin sacrificar <strong>la</strong><br />

intuición.<br />

6. Las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>rigor</strong> y <strong>de</strong> formalización <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> acuerdo<br />

al nivel <strong>de</strong> los estudiantes.<br />

Según <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias t<strong>en</strong>idas y los <strong>problemas</strong> expuestos <strong>en</strong> esta<br />

investigación, m<strong>en</strong>cionamos algunos métodos que<br />

pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>tac ión al resolver <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, complem<strong>en</strong>tarios a<br />

los métodos y recom<strong>en</strong>daciones para <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong><br />

<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral:<br />

I. Hacer repres<strong>en</strong>taciones<br />

gráficas y visualizaciones<br />

geométricas<br />

(Problemas A, B, C, D, G)<br />

II. Usar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias aritmética y geométrica<br />

(Problemas<br />

isoperimétricos y sus “duales” <strong>de</strong> área dada y<br />

perímetro<br />

mínimo)<br />

III. Si se busca un camino para llegar a <strong>de</strong>terminado objetivo,<br />

“p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el camino inverso”<br />

(Problema B)<br />

IV. Usar diagramas <strong>de</strong> árbol<br />

(Problemas B y H)<br />

239


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

V. Id<strong>en</strong>tificar situaciones equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el conjunto <strong>en</strong> el que<br />

se busca el máximo o el mínimo<br />

(Problemas C, D y E)<br />

VI.<br />

Definir una función objetivo, graficar<strong>la</strong> y hacer operaciones<br />

algebraicas<br />

(Problema A y 3 <strong>de</strong> sección 6.2.3.)<br />

VII. Mostrar<br />

una cota inferior k <strong>de</strong>l conjunto C <strong>en</strong> el que toma<br />

valores <strong>la</strong> función objetivo y luego exhibir un caso que<br />

correspon<strong>de</strong> a esa cota. La consecu<strong>en</strong>cia es que el mínimo es<br />

k.<br />

(Problema F)<br />

Argum<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r, con <strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuaciones <strong>de</strong>l caso, se pue<strong>de</strong><br />

aplicar a algunos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> máximo.<br />

6.2.2. Segundo Lineami<strong>en</strong>to<br />

En el primer lineami<strong>en</strong>to estamos proponi<strong>en</strong>do una variación<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza habitual, que es <strong>la</strong> incorporación puntual <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s didácticas. Se trata<br />

<strong>de</strong><br />

una pequeña variación que no implica condicionantes horarios,<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> asignatura,<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong><br />

informática,<br />

etc. En todo caso, se trataría <strong>de</strong> un pequeño cambio <strong>de</strong>l<br />

contrato didáctico<br />

para dar cabida a <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> (<strong>de</strong>jar<br />

un<br />

tiempo para su <strong>resolución</strong>, trabajo individual y <strong>en</strong> grupo, etc.).<br />

Se pue<strong>de</strong> ir<br />

más allá y optar por variaciones más significativas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza habitual, que <strong>la</strong>s que sugerimos <strong>en</strong> el primer lineami<strong>en</strong>to.<br />

A sí, nuestro segundo lineami<strong>en</strong>to es modificar los cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong><br />

metodología <strong>de</strong> algunas unida<strong>de</strong>s didácticas <strong>de</strong> manera que se t<strong>en</strong>gan<br />

mejores<br />

condiciones para <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>, su análisis y su solución.<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, un tema fundam<strong>en</strong>tal – y no sólo para los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> – es el <strong>de</strong> funciones. Ya nos hemos<br />

referido a él al examinar los textos <strong>de</strong> secundaria y al hacer <strong>la</strong>s<br />

configuraciones<br />

epistémicas <strong>en</strong> el capítulo anterior. Nuestra propuesta<br />

es tratar<br />

seriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s funciones, con una metodología activa, basada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una configuración<br />

epistémica empírica y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios <strong>de</strong> idoneidad<br />

que consi<strong>de</strong>ra el EOS <strong>en</strong> <strong>la</strong> instrucción<br />

matemática. Esto implica, <strong>en</strong><br />

240


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

términos prácticos, no <strong>en</strong>casil<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el formalismo, estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

percepciones<br />

intuitivas y fom<strong>en</strong>tar pasos frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre lo gráfico, lo<br />

formal, lo intuitivo y un contexto a<strong>de</strong>cuado.<br />

A continuación explicitamos una configuración epistémica sobre<br />

este tema:<br />

L<strong>en</strong>guaje:<br />

Verbal: <strong>en</strong>unciados que expresan<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre dos magnitu<strong>de</strong>s<br />

(Ejs. <strong>en</strong> cada instante <strong>de</strong>l tiempo una persona ti<strong>en</strong>e un<br />

<strong>de</strong>terminado peso; a <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do <strong>de</strong> un cuadrado le<br />

correspon<strong>de</strong> el cuadrado <strong>de</strong> esa longitud, que expresa su área)<br />

Simbólico:<br />

(Ej. f(x) = x<br />

Cu iversos datos <strong>en</strong> tab<strong>la</strong>s (tabu<strong>la</strong>ciones)<br />

co s a una función.<br />

Situac<br />

Conce<br />

Concept<br />

proporcionalidad inversa, área <strong>de</strong> un cuadrado<br />

De n, variable, dominio, rango, función creci<strong>en</strong>te,<br />

función<br />

Funció ción<br />

inyectiva, funci<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

ocer funciones y tipos <strong>de</strong> funciones,<br />

gr<br />

Ar<br />

2 )<br />

adros: Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> d<br />

Gráfico: Repres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el sistema cartesiano los pares <strong>de</strong> puntos<br />

rrespondi<strong>en</strong>te<br />

iones:<br />

Problemas introductorios contextualizados, re<strong>la</strong>cionando<br />

magnitu<strong>de</strong>s.<br />

ptos:<br />

os previos: magnitud, proporcionalidad directa,<br />

finidos: funció<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te, valor máximo y valor mínimo <strong>de</strong> una función.<br />

n suma y función producto, composición <strong>de</strong> funciones, fun<br />

ón inversa, función <strong>de</strong>finida por tramos.<br />

Graficar funciones, recon<br />

áfica y analíticam<strong>en</strong>te, re<strong>la</strong>cionando ambos procedimi<strong>en</strong>tos.<br />

Visualizar tras<strong>la</strong>ciones, di<strong>la</strong>taciones y contracciones. Sumar funciones<br />

y visualizar gráficam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> operación. Examinar gráficam<strong>en</strong>te los<br />

valores extremos <strong>de</strong> una función y cómo se afectan (o no) por<br />

tras<strong>la</strong>ciones verticales y horizontales y por di<strong>la</strong>taciones y contracciones<br />

Proposiciones:<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> adición y multiplicación <strong>de</strong><br />

funciones. No conmutatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición<br />

Argum<strong>en</strong>tos:<br />

Razonami<strong>en</strong>tos inductivos y visuales. Ejemplos y contraejemplos.<br />

241


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Encontramos gran coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre esta perspectiva y <strong>la</strong><br />

importante observación <strong>de</strong> carácter matemático y didáctico que hac<strong>en</strong><br />

sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> función Elon Lages Lima y co<strong>la</strong>boradores <strong>en</strong> el<br />

libro La Matemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza Media (Lages Lima, E. et al,<br />

2000, Vol. 1):<br />

Prácticam<strong>en</strong>te todos los textos esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> el país<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> una función f : X → Y como un subconjunto <strong>de</strong>l<br />

producto cartesiano X x Y con <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s G1 y G2 arriba<br />

<strong>en</strong>unciadas 4 . Esa <strong>de</strong>finición pres<strong>en</strong>ta el inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ser<br />

formal, estática y no transmitir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a intuitiva <strong>de</strong> función<br />

como correspond<strong>en</strong>cia, transformación, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia (una<br />

magnitud función <strong>de</strong> otra) o resultado <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to.<br />

¿Quién p<strong>en</strong>saría <strong>en</strong> una rotación como un conjunto <strong>de</strong> pares<br />

ord<strong>en</strong>ados?. Los matemáticos y (principalm<strong>en</strong>te)<br />

los usuarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Matemática miran a una función como una<br />

cor respond<strong>en</strong>cia, no como un conjunto<br />

<strong>de</strong> pares ord<strong>en</strong>ados. Se<br />

podría tal vez abrir una excepción para los lógicos, cuando<br />

quier<strong>en</strong><br />

mostrar que todas <strong>la</strong>s nociones matemáticas se<br />

reduc<strong>en</strong>, <strong>en</strong> último análisis, a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a pura <strong>de</strong> conjunto. Pero<br />

ciertam<strong>en</strong>te este no es el caso aquí. Si <strong>de</strong>finimos una función f :<br />

X → Y como un subconjunto particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l producto<br />

cartesiano X x Y, ¿Cuál sería <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición matemática <strong>de</strong>l<br />

gráfico <strong>de</strong> una función? (p. 76)<br />

S eguidam<strong>en</strong>te, proponemos un ejemplo <strong>de</strong> cómo conjugar <strong>la</strong><br />

perspectiva<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da sobre funciones, <strong>en</strong> una situación concreta,<br />

con activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> una c<strong>la</strong>se que podría ser <strong>en</strong> el cuarto año <strong>de</strong><br />

secundaria:<br />

4 G ∈<br />

A continuación<br />

se muestran <strong>la</strong>s gráficas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones f y g.<br />

(f) = { ( x , y)<br />

X × Y;<br />

y = f ( x)<br />

}<br />

f<br />

Figura 6.6<br />

G1: Para todo x∈X<br />

existe un par ord<strong>en</strong>ado (x, y) ∈G cuya primera coord<strong>en</strong>ada es x.<br />

G2:<br />

Si p = (x, y) y p´ = (x, y´) son pares pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a G, con <strong>la</strong> misma primera coord<strong>en</strong>ada x,<br />

<strong>en</strong>tonces y = y´ (esto es p = p´).<br />

g<br />

242


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Activida<strong>de</strong>s individuales.<br />

1. Observando <strong>la</strong>s gráficas y recordando que <strong>la</strong>s funciones hac<strong>en</strong><br />

correspon<strong>de</strong>r a cada valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te un único<br />

valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, explica qué cómo son <strong>la</strong>s<br />

correspond<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones f y g.<br />

2. Marca <strong>en</strong> cada<br />

gráfica el punto <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> función correspondi<strong>en</strong>te<br />

hace corespon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te el valor más alto (el<br />

máximo) y también el punto <strong>en</strong> el que hace correspon<strong>de</strong>r el valor<br />

más bajo (el mínimo). Pue<strong>de</strong>s usar <strong>la</strong>s letras M para máximo y m<br />

para mínimo.<br />

3. Examina cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia es<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> hacer<br />

correspon<strong>de</strong>r valores, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones f y g.<br />

Activida<strong>de</strong>s grupales<br />

4. Comparar y discutir los trabajos individuales <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong>l<br />

grupo.<br />

5. Marcar <strong>en</strong> el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada gráfico los<br />

tr amos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te crece, según f y según g<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

6. Marcar <strong>en</strong> el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada gráfico los<br />

tr amos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>crece, según f y según g<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

7. Examinar cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gráficas podría repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

velocidad <strong>de</strong> una pelota <strong>de</strong> básquetbol <strong>la</strong>nzada hacia <strong>la</strong> canasta,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que sale <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong>l jugador hasta que llega a <strong>la</strong> canasta.<br />

Explicar.<br />

8. Describir con pa<strong>la</strong>bras el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un corredor, sabi<strong>en</strong>do que<br />

<strong>en</strong> cierta circunstancia (imaginar<strong>la</strong> y <strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>) e intervalo <strong>de</strong><br />

tiempo<br />

su velocidad varía como <strong>la</strong> función f.<br />

9. Describir con pa<strong>la</strong>bras el movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un corredor, sabi<strong>en</strong>do que<br />

<strong>en</strong> cierta circunstancia (imaginar<strong>la</strong> y <strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>) e intervalo <strong>de</strong><br />

tiempo, su velocidad varía como <strong>la</strong> función g.<br />

10. Juan fue <strong>de</strong> su casa al colegio <strong>en</strong> 22 minutos, transcurridos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera: caminó 3 minutos hasta el para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />

microbuses, esperó 4 minutos <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l microbús, recorrió 15<br />

minutos<br />

<strong>en</strong> el microbús, sin paradas y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong>l<br />

colegio. Imaginar <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s que sean necesarias y hacer <strong>la</strong><br />

gráfica <strong>de</strong> una función que repres<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que<br />

recorrió Juan, <strong>en</strong> los 22 minutos.<br />

243


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

6.2.2.1. Algunas conexiones intramatemáticas<br />

Hay aspectos muy importantes vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los números reales, con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, con <strong>la</strong>s funciones, con sus<br />

valores extremos, con sus gráficas y con <strong>la</strong> geometría analítica, que no<br />

son tratados <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria y que son muy significativos tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista matemático como didáctico. Evid<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s<br />

conexiones <strong>en</strong>tre los temas citados da oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición, <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización<br />

y el <strong>rigor</strong>.<br />

A continuación damos algunas pautas <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> lo que<br />

acabamos<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear:<br />

I.<br />

<strong>Un</strong>a propiedad fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los números reales, que se<br />

<strong>en</strong>uncia pero que se <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ciona poco con otros temas es<br />

2<br />

∀ x ∈ℜ:<br />

x ≥ 0 , y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y solo si x = 0.<br />

II.<br />

<strong>Un</strong>a consecu<strong>en</strong>cia natural <strong>de</strong> (I) es<br />

2<br />

∀ x , y ∈ℜ:<br />

( x − y)<br />

≥ 0 , y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y solo si x = y.<br />

III. Aplicando (II) para x = a , y = b y propieda<strong>de</strong>s conocidas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, se obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> importante <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre<br />

media aritmética<br />

y media geométrica para dos números<br />

reales, que tampoco<br />

se usa <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria, cuya aplicación<br />

hemos visto al iniciar este capítulo:<br />

+ a + b<br />

∀a,<br />

b∈<br />

ℜ : ab ≤ , y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y solo si a = b.<br />

2<br />

Vimos que una forma equival<strong>en</strong>te muy útil es:<br />

∀a,<br />

b ∈ℜ<br />

a + b<br />

2<br />

+ 2<br />

: ab ≤ ( ) , y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y solo si a = b.<br />

IV. Conoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias aritmética y<br />

geométrica <strong>de</strong> dos números, resulta natural conjeturar su<br />

cumplimi<strong>en</strong>to para más <strong>de</strong> dos números. Es importante<br />

manejar esa conjetura, hacer ejercicios <strong>de</strong> verificación <strong>de</strong> su<br />

cumplimi<strong>en</strong>to<br />

y hacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración para cuatro números,<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias para dos números,<br />

aplicando propieda<strong>de</strong>s s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y<br />

nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias<br />

para dos números.<br />

En líneas g<strong>en</strong>erales:<br />

244


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Entonces<br />

∀a,<br />

b∈<br />

ℜ<br />

+<br />

:<br />

a + b<br />

ab ≤<br />

2<br />

+ c + d<br />

∀c,<br />

d ∈ℜ<br />

: cd ≤<br />

2<br />

+ a + b c + d<br />

∀a,<br />

b,<br />

c,<br />

d ∈ℜ<br />

: ab + cd ≤ + .<br />

2 2<br />

Por otra parte, por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias, aplicada a los<br />

números ab y cd :<br />

ab<br />

cd<br />

≤<br />

ab +<br />

2<br />

4<br />

Así 2 abcd ≤ ab + cd<br />

Y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, por transitividad y división <strong>en</strong>tre 2:<br />

4<br />

cd<br />

a + b + c + d<br />

abcd ≤ .<br />

4<br />

La <strong>de</strong>mostración para tres números pue<strong>de</strong> verse como una<br />

aplicación <strong>de</strong> esta última <strong>de</strong>sigualdad, consi<strong>de</strong>rando los<br />

números a, b, c y 3 abc . 5<br />

V. Usando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre medias aritmética y<br />

geométrica se resuelv<strong>en</strong> <strong>problemas</strong> interesantes <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>, <strong>en</strong>tre ellos los isoperimétricos y sus versiones<br />

“duales”. Ilustremos,<br />

consi<strong>de</strong>rando sólo dos números reales<br />

positivos y <strong>la</strong> proposición final dada <strong>en</strong> (III):<br />

a + b<br />

2<br />

+ 2<br />

∀ a,<br />

b ∈ ℜ : ab ≤ ( ) , y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y solo si a = b.<br />

Si se conoce <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> dos números reales positivos, <strong>en</strong>tonces<br />

se pue<strong>de</strong> conocer el valor máximo <strong>de</strong> su producto, que está<br />

dado por el segundo miembro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. A<strong>de</strong>más, tal<br />

máximo se alcanza si se cumple <strong>la</strong> igualdad; y ésta ocurre<br />

cuando<br />

los números son iguales. <strong>Un</strong> caso concreto es que <strong>en</strong>tre<br />

los<br />

rectángulos <strong>de</strong> perímetro dado (se asume <strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

longitu<strong>de</strong>s<br />

a y b y se conoce 2(a + b) y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia a + b),<br />

el que ti<strong>en</strong>e mayor área es el cuadrado<br />

(ab, con tal condición,<br />

es máximo cuando a = b) y tal área (ab) es <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia dos <strong>de</strong><br />

a + b 2<br />

<strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l semiperímetro; esto es, ( ) .<br />

2<br />

5 Con estas i<strong>de</strong>as se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cauchy, usando inducción matemática.<br />

.<br />

245


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Por otra parte, analizando<br />

<strong>la</strong> misma <strong>de</strong>sigualdad, vemos que si<br />

se conoce el producto <strong>de</strong> dos números reales positivos,<br />

<strong>en</strong>tonces se pue<strong>de</strong> conocer el valor mínimo <strong>de</strong> su suma, que<br />

está<br />

dado por el doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz cuadrada <strong>de</strong>l primer miembro<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. A<strong>de</strong>más, que tal mínimo se alcanza si se<br />

cumple<br />

<strong>la</strong> igualdad; y ésta ocurre cuando los números son<br />

iguales.<br />

<strong>Un</strong> caso concreto es que <strong>en</strong>tre los rectángulos <strong>de</strong> área<br />

dada<br />

(se asume <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> longitu<strong>de</strong>s a y b y se conoce ab), el<br />

que<br />

ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>or perímetro es el cuadrado (a + b, con tal<br />

condición,<br />

es mínimo cuando a = b) y tal perímetro (2(a + b))<br />

es 4 veces <strong>la</strong> raíz cuadr ada <strong>de</strong>l área ( 4 ab ).<br />

VI. Poco se avanzaría <strong>en</strong> el estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong> formación<br />

ci<strong>en</strong>tífica si lo expuesto se diera como reg<strong>la</strong>s o fórmu<strong>la</strong>s a<br />

memorizar, sin que los alumnos <strong>la</strong>s intuyan ni <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan. La<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lo algebraico, lo numérico y lo geométrico es<br />

fundam<strong>en</strong>tal. Si<br />

ya se sabe graficar rectas e hipérbo<strong>la</strong>s<br />

equiláteras <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma xy = K, se pue<strong>de</strong> ilustrar <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no<br />

cartesiano estas interpretaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre medias.<br />

En el primer caso, trazando una recta a + b = C (por ejemplo a<br />

+ b = 8) y buscan do el rectángulo <strong>de</strong> mayor área con este<br />

semiperímeto. Reconoci<strong>en</strong>do que los vértices <strong>de</strong> estos rectángulos<br />

son el orig <strong>en</strong> <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas, un punto <strong>de</strong> <strong>la</strong> recta trazada y<br />

puntos correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los ejes coord<strong>en</strong>ados, se pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrar “ experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te”,<br />

que – sigui<strong>en</strong>do el ejemplo – el<br />

8 2<br />

rectángulo buscado es el cuadrado cuya área es ( ) .<br />

2<br />

Análogam<strong>en</strong>te, graficando <strong>en</strong> el primer cuadrante una rama <strong>de</strong><br />

una hipérbo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma ab = C (por ejemplo ab=4 ), se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar “experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te” que el rectángulo <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or perímetro y área 4 (sigui<strong>en</strong>do el ejemplo) es el cuadrado<br />

cuyos <strong>la</strong>dos mid<strong>en</strong> 2 unida<strong>de</strong>s, con lo cual su perímetro es 4 4 .<br />

Para estas experim<strong>en</strong>taciones gráficas es sufici<strong>en</strong>te usar papel<br />

cuadricu<strong>la</strong>do (mejor si es milimetrado), pero si se dispone <strong>de</strong><br />

software <strong>de</strong> geometría dinámica, pue<strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tarse mejor,<br />

con variaciones continuas y números que se pued<strong>en</strong> ir<br />

mostrando <strong>en</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> conforme se va movi<strong>en</strong>do<br />

el punto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> recta (primer caso) o <strong>en</strong> <strong>la</strong> hipérbo<strong>la</strong> (segundo caso).<br />

Con un mayor manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría<br />

analítica, también se<br />

pued<strong>en</strong> “<strong>de</strong>scubrir” estos resultados fijando una gráfica y<br />

246


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

VII.<br />

movi<strong>en</strong>do otra, según el caso. Así para el caso <strong>de</strong>l perímetro<br />

dado se grafica una recta fija (el perímetro dado) y se busca <strong>la</strong><br />

hipérbo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma xy = C que se interseque con esta recta<br />

para el mayor valor posible <strong>de</strong> C. Con “<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

hipérbo<strong>la</strong> alejándose <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> (“hacia el Nor Este”) se pue<strong>de</strong><br />

ver que <strong>la</strong> hipérbo<strong>la</strong> tang<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> recta fija da <strong>la</strong> solución. Este<br />

es un método intuitivo muy usado <strong>en</strong> teoría económica. Para<br />

el otro caso se fija <strong>la</strong> hipérbo<strong>la</strong> y se muev<strong>en</strong> <strong>la</strong>s rectas<br />

parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, acercándose al orig<strong>en</strong>. Se pue<strong>de</strong> ver también<br />

que el punto <strong>de</strong> tang<strong>en</strong>cia da <strong>la</strong> solución.<br />

Veamos ahora algunas conexiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad referida<br />

<strong>en</strong> (I) con <strong>la</strong>s funciones cuadráticas, sus valores extremos y el<br />

valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable que da ese valor extremo.<br />

Es importante notar (<strong>de</strong>scubrir) que si f(x) = x 2 <strong>en</strong>tonces<br />

f ( x)<br />

≥ 0 ∀x<br />

∈ℜ<br />

y que f(x) = 0 si y sólo si x = 0; <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia su gráfica está sobre el eje <strong>de</strong> abscisas y <strong>en</strong> este<br />

eje sólo ti<strong>en</strong>e un punto, que es el (0; 0) y es el que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más abajo que todos los otros; es <strong>de</strong>cir, f ti<strong>en</strong>e un<br />

valor mínimo que es cero y que se obti<strong>en</strong>e cuando x = 0.<br />

ra fu ones g(x) = x 2 Conoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> gráfica <strong>de</strong> f y verificando lo observado, se<br />

pue<strong>de</strong> hacer razonami<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r pa nci<br />

+ K,<br />

para diversos valores positivos y negativos <strong>de</strong> K. Como<br />

2<br />

2<br />

x ≥ 0 ⇒ x + K ≥ K ∀K<br />

y <strong>la</strong> igualdad se cumple si y sólo si x = 0,<br />

se pue<strong>de</strong> ver gráfica y analíticam<strong>en</strong>te que K es el valor<br />

mínimo <strong>de</strong> g y que éste se alcanza cuando x = 0; es <strong>de</strong>cir, para<br />

el mismo valor <strong>de</strong> x que minimiza a f. La gráfica <strong>de</strong> g es sólo<br />

una tras<strong>la</strong>ción vertical <strong>de</strong> |K| unida<strong>de</strong>s hacia arriba o hacia<br />

abajo, según K sea positivo o negativo.<br />

Análisis simi<strong>la</strong>res se pued<strong>en</strong> inducir mediante activida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>problemas</strong>, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s funciones<br />

h(x) = ax 2 + K, con a >0<br />

j(x) = ax 2 + K, con a 0, c cualquier númer al<br />

para x = c)<br />

n(x) = a(x-c) 2 + K, con a


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Y se pue<strong>de</strong> hacer g<strong>en</strong>eralizaciones que permitan optimizar<br />

funciones<br />

como<br />

q(x) = s(x) + K,<br />

cuando<br />

s(x) ≥ 0 ó s(x) ≤ 0 para todo valor <strong>de</strong> x <strong>en</strong> el dominio<br />

<strong>de</strong><br />

análisis <strong>de</strong>l problema, o cuando se conoc<strong>en</strong> los valores<br />

óptimos<br />

<strong>de</strong> s y <strong>en</strong> qué valores <strong>de</strong> x los alcanza.<br />

6.2.2.2. Construir funciones<br />

Lo que más se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los <strong>problemas</strong> re<strong>la</strong>cionados con<br />

funciones<br />

es el t<strong>en</strong>er que <strong>en</strong>contrar dominios, hacer <strong>la</strong>s gráficas, hacer<br />

operaciones,<br />

etc., pero son poco frecu<strong>en</strong>tes los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

construcción<br />

<strong>de</strong> funciones. Las situaciones <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> también<br />

brindan oportunida<strong>de</strong>s para construir funciones, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

varias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones que acabamos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar, como<br />

mostramos<br />

con el sigui<strong>en</strong>te problema, examinado con <strong>de</strong>talle <strong>en</strong><br />

Ma<strong>la</strong>spina<br />

(2006, 6), narrando <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias didácticas <strong>de</strong> su uso <strong>en</strong><br />

talleres con profesores <strong>de</strong> secundaria y con alumnos universitarios,<br />

pero que<br />

bi<strong>en</strong> podría trabajarse con alumnos <strong>de</strong> secundaria, <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong>l<br />

lineami<strong>en</strong>to que estamos proponi<strong>en</strong>do.<br />

Problema:<br />

Determinar<br />

el perímetro mínimo que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una región<br />

poligonal construida con n cuadrados, cada uno <strong>de</strong> área<br />

1.<br />

El proble ma fue trabajado pres<strong>en</strong>tando una situación particu<strong>la</strong>r y<br />

proponi<strong>en</strong>do activida<strong>de</strong>s<br />

individuales y grupales:<br />

Situación:<br />

Se ti<strong>en</strong>e 11 fichas cuadradas, todas <strong>de</strong>l mismo tamaño.<br />

Activida<strong>de</strong>s<br />

individuales<br />

Asumir que cada ficha es <strong>de</strong> perímetro 4<br />

248


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

1. Construir<br />

con <strong>la</strong>s 11 fichas, sin superposiciones, una región<br />

poligonal<br />

que t<strong>en</strong>ga perímetro 18.<br />

2. Construir con <strong>la</strong>s 11 fichas, sin superposiciones, una región<br />

poligonal que t<strong>en</strong>ga el m<strong>en</strong>or perímetro posible.<br />

Activida<strong>de</strong>s<br />

grupales<br />

1. Explicar cómo se construiría una región poligonal con 476<br />

cuadrados,<br />

cada uno <strong>de</strong> área 1, <strong>de</strong> modo que t<strong>en</strong>ga perímetro<br />

mínimo.<br />

2. Hal<strong>la</strong>r el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> región poligonal correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

actividad anterior.<br />

3.<br />

4.<br />

Determinar el perímetro mínimo que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una región<br />

poligonal construida con n cuadrados, cada<br />

uno <strong>de</strong> área 1.<br />

Proponer otras activida<strong>de</strong>s u otro problema a partir <strong>de</strong> lo<br />

trabajado.<br />

Se llegó a obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> función<br />

⎧<br />

⎪<br />

⎪<br />

⎪<br />

P(<br />

n)<br />

= ⎨<br />

⎪<br />

⎪2(<br />

1+<br />

⎪<br />

⎩<br />

4<br />

4<br />

n −ν<br />

+ 2<br />

4n<br />

− 4w<br />

+ 1)<br />

n<br />

si<br />

2<br />

n = k , k ∈ Z<br />

2<br />

n = k + ν , ν ∈ Z,<br />

<strong>en</strong>tero<br />

más<br />

0 < ν ≤ k,<br />

2<br />

k el <strong>en</strong>tero más próximo a n<br />

si<br />

2<br />

n = k + k + w,<br />

w∈<br />

Z,<br />

0 < w ≤ k + 1,<br />

Re<strong>la</strong>cionándo<strong>la</strong> con <strong>la</strong> función “máximo <strong>en</strong>tero” (o “mayor <strong>en</strong>tero”),<br />

se usó <strong>la</strong> notación k = [ n]<br />

(el mayor <strong>en</strong>tero m<strong>en</strong>or o igual que <strong>la</strong><br />

raíz cuadrada <strong>de</strong> n) y <strong>la</strong> función P(n) se escribió como:<br />

Como com<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> el capítulo anterior, otros temas muy<br />

importantes y naturalm<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos a los <strong>problemas</strong><br />

<strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> son Introducción a <strong>la</strong> programación lineal y Máximo<br />

si<br />

k<br />

2<br />

el<br />

+<br />

próximo<br />

2<br />

⎧ 4 n si n = [ n]<br />

⎪<br />

2<br />

P(<br />

n) = ⎨ 4[<br />

n]<br />

+ 2 si n = [ n]<br />

+ ν,<br />

ν ∈Z,<br />

0<<br />

ν ≤[<br />

n]<br />

⎪<br />

2<br />

⎩<br />

4[<br />

n]<br />

+ 4 si n = [ n]<br />

+ [ n]<br />

+ w,<br />

w∈Z,<br />

0<<br />

w≤[<br />

n]<br />

+ 1<br />

a<br />

n<br />

249


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

común divisor y mínimo común múltiplo. En ambos temas es frecu<strong>en</strong>te<br />

reducir <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> algoritmos para<br />

hal<strong>la</strong>r los máximos y los mínimos, perdi<strong>en</strong>do valiosas oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ejercitar <strong>la</strong> intuición optimizadora <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo sesiones <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se resuelvan <strong>problemas</strong> efectuando activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dificultad<br />

graduada que vayan haci<strong>en</strong>do compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los conceptos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

algoritmos y re<strong>la</strong>cionarlos con otros temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática y <strong>de</strong> otros<br />

campos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. En <strong>la</strong>s secciones 5.2.2. y 5.2.3. hemos<br />

hecho observaciones y com<strong>en</strong>tarios que consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong>berían<br />

t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta por profesores y autores<br />

<strong>de</strong> textos al tratar ambos<br />

temas.<br />

6.2.3.<br />

Tercer Lineami<strong>en</strong>to<br />

Se podría ir más allá <strong>de</strong> los dos primeros lineami<strong>en</strong>tos<br />

y optar por<br />

variaciones aún más significativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza habitual, como<br />

sería <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> matemáticas que no suel<strong>en</strong><br />

incluirse<br />

<strong>en</strong> los currículos <strong>de</strong> educación secundaria, pero que dados los<br />

avances<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, es necesario prever su inclusión, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong><br />

algunos<br />

temas tradicionalm<strong>en</strong>te integrantes <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong><br />

los ni veles básicos, o <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> su énfasis. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> esos<br />

nuevos<br />

temas, a nivel elem<strong>en</strong>tal o introductorio, que ti<strong>en</strong>e<br />

vincu<strong>la</strong>ciones<br />

estrechas con <strong>la</strong> <strong>optimización</strong>, es <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> juegos, y<br />

varios otros son los consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matemáticas discretas,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida,<br />

<strong>de</strong> manera amplia, como <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática que<br />

estudia <strong>la</strong>s estructuras finitas y <strong>la</strong>s numerables. Entre tales temas<br />

po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar elem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> teoría <strong>de</strong> grafos y teoría elem<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> números (<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se ubicaría<br />

<strong>la</strong> divisibilidad, m.c.m., m.c.d. y<br />

<strong>la</strong>s<br />

ecuaciones diofánticas)<br />

Reconocemos <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> concretar esta propuesta, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias examinadas y com<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l capítulo <strong>de</strong> introducción a <strong>la</strong> programación<br />

lineal<br />

<strong>en</strong> el quinto año <strong>de</strong> secundaria. Hemos visto que su inclusión <strong>en</strong><br />

los<br />

textos ti<strong>en</strong>e más énfasis <strong>en</strong> aspectos algorítmicos que formativos y<br />

que<br />

para un significativo número <strong>de</strong> estudiantes universitarios, es uno<br />

<strong>de</strong><br />

los temas que m<strong>en</strong>os recuerdan haberlo estudiado <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> son<br />

bu<strong>en</strong>as formas <strong>de</strong> aproximarse a estos temas y a continuación<br />

proponemos y com<strong>en</strong>tamos algunos.<br />

250


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Problema 1 6<br />

Con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas navi<strong>de</strong>ñas, Carlos propone a sus dos únicos<br />

asist<strong>en</strong>tes, Arturo y B<strong>en</strong>ito, lo sigui<strong>en</strong>te: uste<strong>de</strong>s, sin ponerse <strong>de</strong><br />

acuerdo, ahora mismo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacerme un pedido por escrito. Lo que<br />

me pidan, yo lo haré. Tal pedido sólo pue<strong>de</strong> ser uno <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

P1: Dele 300 soles a mi compañero.<br />

P2: Deme 100 soles.<br />

¿Es pre<strong>de</strong>cible lo que pedirán Arturo y B<strong>en</strong>ito, sabi<strong>en</strong>do que sus<br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> casos como éste son muy racionales?<br />

El pedido que cada uno haga, ¿le hará ganar lo máximo que pue<strong>de</strong><br />

ganar <strong>en</strong> este juego?<br />

Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r bi<strong>en</strong> el problema, sistematizar <strong>la</strong> información<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y hacer uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong> razón son es<strong>en</strong>ciales<br />

para resolverlo.<br />

En el Anexo 6F reproducimos el artículo <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>spina (2002) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exposición hecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> 2nd International Confer<strong>en</strong>ce on the Teaching<br />

of Mathematics, realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Creta, <strong>en</strong> el cual se<br />

com<strong>en</strong>tan aspectos matemáticos y didácticos sobre este problema y se<br />

pres<strong>en</strong>tan varios <strong>problemas</strong> simi<strong>la</strong>res.<br />

Problema 2<br />

En una librería todos los precios <strong>de</strong> los libros están <strong>en</strong> números <strong>en</strong>teros<br />

y <strong>de</strong> esa librería Carm<strong>en</strong> compró 15 libros, <strong>en</strong>tre libros para primero y<br />

para segundo grado. Compró más <strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> segundo grado,<br />

aunque éstos son un poco más caros, pues cuestan 5 soles más que los<br />

<strong>de</strong> primero. Si <strong>en</strong> total pagó 205 soles, ¿cuántos libros <strong>de</strong> cada grado<br />

compró Carm<strong>en</strong> si se sabe que <strong>de</strong>bió comprar por lo m<strong>en</strong>os 2 libros <strong>de</strong><br />

primer grado y el mayor número posible <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> segundo grado?<br />

Este es un problema con más variables que ecuaciones. Finalm<strong>en</strong>te se<br />

llega a una ecuación con dos variables <strong>en</strong>teras. Es una ecuación<br />

diofántica lineal <strong>de</strong> dos variables. Este tipo <strong>de</strong> ecuaciones<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se estudia <strong>en</strong> capítulos <strong>de</strong> teoría elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> números,<br />

por su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> divisibilidad y <strong>la</strong>s congru<strong>en</strong>cias aritméticas.<br />

En g<strong>en</strong>eral, una ecuación diofántica lineal es <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma ax + by = c,<br />

con a, b y c <strong>en</strong>teros, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se requiere <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s soluciones<br />

<strong>en</strong>teras. El sigui<strong>en</strong>te es un teorema conocido <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> solución<br />

6 Problema creado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> Aumann <strong>de</strong>l conocido juego “el dilema <strong>de</strong>l prisionero”<br />

251


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

<strong>de</strong> una ecuación diofántica, que muestra una aplicación poco conocida<br />

<strong>de</strong>l m.c.d. :<br />

La ecuación ax + by = c, con a, b y c <strong>en</strong>teros admite una<br />

solución <strong>en</strong>tera (x0 ,y0) si y sólo si el máximo común divisor<br />

<strong>de</strong> a y b es divisor <strong>de</strong> c.<br />

En el Anexo 6G reproducimos una parte <strong>de</strong>l artículo <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>spina<br />

(2004b, Actas RELME 17, pp. 932-934) <strong>en</strong> el cual se com<strong>en</strong>ta y<br />

examina algunas experi<strong>en</strong>cias con profesores usando el sigui<strong>en</strong>te<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> el que se llega a una ecuación lineal<br />

diofántica <strong>de</strong> dos variables.<br />

Problema 3<br />

Entre varios amigos han reunido 4 soles para comprar choco<strong>la</strong>tes y<br />

<strong>en</strong>cargan a Juanito que vaya a comprar el mayor número posible <strong>de</strong><br />

choco<strong>la</strong>tes,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do gastar completam<strong>en</strong>te los 4 soles. Juanito va a <strong>la</strong><br />

bo<strong>de</strong>ga y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que sólo hay choco<strong>la</strong>tes <strong>de</strong> 0,30 soles y <strong>de</strong> 0,50<br />

soles. Cuál es el mayor número <strong>de</strong> choco<strong>la</strong>tes que pue<strong>de</strong> comprar<br />

Juanito?<br />

Se c om<strong>en</strong>tan varias formas <strong>de</strong> resolverlo, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el <strong>en</strong>sayo y error,<br />

reve<strong>la</strong>ndo intuición optimizadora; sin<br />

embargo es importante,<br />

formativo e integrador, conocer<br />

métodos formales. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> ellos es<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> ecuación diofántica 3x + 5y = 40, don<strong>de</strong> x e y<br />

repres<strong>en</strong>tan<br />

números <strong>de</strong> choco<strong>la</strong>tes <strong>de</strong> 30 y <strong>de</strong> 50 céntimos<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Observemos que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> soluciones<br />

<strong>en</strong>teras<br />

está garantizada porque 3 y 5 son primos <strong>en</strong>tre sí, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia<br />

su m.c.d. es 1, que obviam<strong>en</strong>te<br />

es divisor <strong>de</strong> 40. Despejando y<br />

obt<strong>en</strong>emos<br />

40 − 3x<br />

3x<br />

y = = 8 − .<br />

5 5<br />

3x<br />

Como y <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>tero no negativo, <strong>de</strong>be ser un <strong>en</strong>tero m<strong>en</strong>or o<br />

5<br />

igual que 8. Así, x <strong>de</strong>be ser múltiplo <strong>de</strong> 5 y los únicos valores posibles<br />

<strong>de</strong> x son 5 y 10. Con el primero, y es 5 y con el segundo y es 2. Como<br />

el segundo caso nos da un valor <strong>de</strong> x + y mayor que <strong>en</strong> el primero, ya<br />

t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> solución: 10 choco<strong>la</strong>tes <strong>de</strong> 30 céntimos y 2 <strong>de</strong> 50 céntimos.<br />

Este problema<br />

ha sido resuelto también por estudiantes universitarios<br />

y <strong>de</strong> secundaria.<br />

252


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Los tres <strong>problemas</strong> sigui<strong>en</strong>tes, como ejemplos <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> que<br />

pued<strong>en</strong><br />

ubicarse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una teoría elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> grafos, han<br />

sido tomados <strong>de</strong> NCTM (2003)<br />

Problema 4<br />

¿Cuál es el trayecto más corto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> al parque, a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s calles (líneas horizontales y verticales)? ¿Cómo lo sabes? ¿Pue<strong>de</strong><br />

haber varios “caminos más cortos” iguales <strong>en</strong> longitud? En caso <strong>de</strong><br />

que los haya, ¿cuántos? Si ti<strong>en</strong>es que partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, ir al parque a<br />

recoger a tu hermana pequeña, parar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da e ir a <strong>la</strong> biblioteca,<br />

¿<strong>en</strong> qué ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>berías pasar por estos lugares para que <strong>la</strong> distancia<br />

recorrida sea <strong>la</strong> mínima?<br />

Problema<br />

5<br />

(p. 171, sugerido para <strong>la</strong> etapa 3-5)<br />

El trabajo <strong>de</strong> Carolina es recoger el dinero <strong>de</strong> los parquímetros 7 . El<strong>la</strong><br />

quiere <strong>en</strong>contrar una ruta óptima que empiece y termine <strong>en</strong> el mismo<br />

lugar y recorra cada calle una so<strong>la</strong> vez.<br />

a. <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no A se muestran <strong>la</strong>s calles que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que recorre. Hal<strong>la</strong>r<br />

y trazar <strong>la</strong> ruta <strong>de</strong>seada.<br />

b. En el p<strong>la</strong>no B aparece una nueva calle, que pue<strong>de</strong> añadirse a su<br />

ruta ¿pue<strong>de</strong>s <strong>en</strong>contrar una ruta efici<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> incluya?<br />

7<br />

Aparatos <strong>en</strong> los que<br />

se <strong>de</strong>posita monedas según el tiempo que se <strong>de</strong>je estacionado un auto <strong>en</strong> un<br />

lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle.<br />

253


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Problema 6<br />

(p. 242, sugerido para <strong>la</strong> etapa 6-8)<br />

Siete pequeñas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l condado <strong>de</strong> Smith están conectadas por<br />

caminos <strong>de</strong> tierra como se muestra <strong>en</strong> el diagrama (El diagrama sólo<br />

indica los comi<strong>en</strong>zos, los finales y <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los caminos. Éstos<br />

pued<strong>en</strong> ser rectos o curvos). Las distancias están dadas <strong>en</strong> kilómetros.<br />

El condado, que ti<strong>en</strong>e un presupuesto limitado, quiere asfaltar algunos<br />

caminos para ir directa o indirectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una ciudad cualquiera a<br />

otra, pero se <strong>de</strong>sea minimizar el número total <strong>de</strong> kilómetros asfaltados.<br />

Hal<strong>la</strong>r una red <strong>de</strong> caminos asfaltados<br />

que cump<strong>la</strong> completam<strong>en</strong>te estas<br />

condiciones.<br />

(p. 321, sugerido para <strong>la</strong> etapa 9-12)<br />

La teoría <strong>de</strong> grafos es amplia y su estudio profundo correspon<strong>de</strong><br />

al nivel universitario, sin embargo, es posible pres<strong>en</strong>tar situacionesproblema<br />

que pued<strong>en</strong> abordarse con recursos no muy formales y que<br />

brindan <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> vivir experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

situaciones óptimas <strong>en</strong> contextos reales y <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora. La dificultad <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong>be ser cuidadosam<strong>en</strong>te<br />

p<strong>en</strong>sada y graduada. A continuación narramos <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ida<br />

con un niño <strong>de</strong> 7 años, resolvi<strong>en</strong>do un problema elem<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong> este<br />

campo teórico, creado especialm<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> los<br />

primeros grados <strong>de</strong> primaria, que muestra <strong>la</strong> intuición optimizadora<br />

254


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

aun a temprana edad y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r<strong>la</strong> con <strong>problemas</strong><br />

a<strong>de</strong>cuados y muy<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te expresados.<br />

Se le pidió resolver el sigui<strong>en</strong>te<br />

papel:<br />

problema, impreso <strong>en</strong> una hoja <strong>de</strong><br />

Mario<br />

<strong>de</strong>be ir <strong>de</strong> su casa a un castillo y <strong>en</strong> el camino ti<strong>en</strong>e que<br />

comer<br />

el mayor número posible <strong>de</strong> hongos. De su casa sal<strong>en</strong><br />

dos caminos y pue<strong>de</strong> escoger cualquiera<br />

<strong>de</strong> ellos. Luego <strong>de</strong>be<br />

continuar<br />

por cualquiera <strong>de</strong> otros tres caminos. En cada parte<br />

<strong>de</strong>l camino hay hongos, como se muestra <strong>en</strong> el dibujo. Marca<br />

con un lápiz <strong>de</strong> color el recorrido que <strong>de</strong>bería hacer Mario para<br />

comer el mayor número posible <strong>de</strong> hongos.<br />

Para hacer una narración resumida <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, reproducimos<br />

los caminos<br />

asignándoles letras para id<strong>en</strong>tificarlos.<br />

B<br />

A<br />

E<br />

D<br />

C<br />

Figura 6.7<br />

El niño muestra vehem<strong>en</strong>cia por resolver el problema.<br />

Su primera solución no es <strong>la</strong> correcta. Indica A con C<br />

Ante <strong>la</strong> suger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> buscar otro camino seña<strong>la</strong> B con D<br />

255


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Ante <strong>la</strong> suger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> buscar un camino que t<strong>en</strong>ga 8 hongos, imagina,<br />

parti<strong>en</strong>do por B y recogi<strong>en</strong>do hongos <strong>de</strong> A.<br />

Se le dice que no <strong>de</strong>be retroce<strong>de</strong>r.<br />

No ve <strong>la</strong> solución y juega “pidi<strong>en</strong>do hongos al castillo” y “fabricando<br />

un hongo adicional con su lápiz”<br />

Se le ac<strong>la</strong>ra que si parte <strong>de</strong> A pue<strong>de</strong> continuar por C, D ó E y que si<br />

parte <strong>de</strong> B también pue<strong>de</strong> continuar por C, D ó E.<br />

El niño percibe con alegría <strong>la</strong> solución, seña<strong>la</strong> el camino A con E,<br />

cu<strong>en</strong>ta<br />

los hongos y escribe el número 8 al final <strong>de</strong>l camino (Han<br />

transcurrido<br />

7 minutos) y luego escribe los números 7 y 5 al final <strong>de</strong><br />

los caminos C y D, correspondi<strong>en</strong>do al camino que marcó<br />

inicialm<strong>en</strong>te y al camino A con C que también marca.<br />

Luego <strong>de</strong> una pausa breve se le propone un problema simi<strong>la</strong>r, pero con<br />

una pres<strong>en</strong>tación m<strong>en</strong>os acabada. (Figura 6.8) Tres posibles caminos<br />

<strong>de</strong> salida que llegan a un “parque” y dos posibles caminos <strong>de</strong>l parque<br />

al castillo. En los tres primeros están escritos los números 5, 3 y 4 (<strong>de</strong><br />

arriba hacia abajo) respectivam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> los dos sigui<strong>en</strong>tes los<br />

números 2 y 3 (también <strong>de</strong> arriba hacia abajo) respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Se le explica muy bi<strong>en</strong> que pue<strong>de</strong> usar cualquiera <strong>de</strong> los tres caminos<br />

iniciales y que com<strong>en</strong>zando con cualquiera <strong>de</strong> ellos, al llegar al parque<br />

pue<strong>de</strong> continuar al castillo usando cualquiera<br />

<strong>de</strong> los dos caminos.<br />

Tan pronto se termina <strong>la</strong> explicación, el niño marca <strong>la</strong> solución<br />

correcta.<br />

Figura 6.8<br />

256


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Cuando se le pregunta si está seguro <strong>de</strong> su respuesta, contesta con<br />

seguridad, que sí porque 5 es el número mayor <strong>en</strong>tre los caminos al<br />

parque y 3 es el número mayor <strong>en</strong> los caminos <strong>de</strong>l parque al castillo.<br />

El niño da <strong>la</strong> solución correcta sin hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> suma total. (Que no es<br />

necesario<br />

hal<strong>la</strong>r<strong>la</strong>)<br />

Al preguntársele si eso es sufici<strong>en</strong>te para asegurar que <strong>en</strong> total t<strong>en</strong>drá<br />

<strong>la</strong> suma mayor, realiza <strong>la</strong>s sumas (sin escribir, sólo indicando con el<br />

lápiz), compara sus resultados y reafirma<br />

que su solución es correcta.<br />

Se le pres<strong>en</strong>ta una hoja con un problema simi<strong>la</strong>r, pero con mayor<br />

complicación: tres caminos que llegan a un parque, <strong>de</strong>l cual sal<strong>en</strong> dos<br />

caminos que a su vez llegan a otro parque y finalm<strong>en</strong>te otros tres<br />

caminos que van <strong>de</strong> este segundo parque al castillo. En cada camino<br />

está escrito un número (5, 3 y 4; 2 y 3; y 4, 6 y 3, respectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los tramos inicial, intermedio y final.) (Figura 6.9)<br />

Tan pronto ve <strong>la</strong> hoja, el niño da<br />

hacer.<br />

muestras <strong>de</strong> saber lo que ti<strong>en</strong>e que<br />

Se le pi<strong>de</strong> que él explique cuál es el problema y lo hace con seguridad.<br />

Resuelve correctam<strong>en</strong>te el problema, sin indicar <strong>la</strong> suma<br />

total.<br />

Figura 6.9<br />

Al preguntársele si está seguro, dice que sí, porque ha escogido los<br />

números mayores <strong>en</strong> cada tramo.<br />

Se le pi<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces que marque con otro color el camino que seguiría<br />

Mario si tuviera que recoger el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> hongos.<br />

El niño resuelve inmediata y correctam<strong>en</strong>te.<br />

Ante el pedido <strong>de</strong> justificación, explica que ha escogido el número<br />

m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> cada tramo.<br />

257


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

Finalm<strong>en</strong>te se le pres<strong>en</strong>tó una hoja simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> anterior, pero con<br />

cuatro caminos iniciales y también resolvió inmediata y<br />

correctam<strong>en</strong>te, indicando los caminos con el mayor y con el m<strong>en</strong>or<br />

número <strong>de</strong> hongos. (Figura 6.10)<br />

Figura 6. 10<br />

Esta experi<strong>en</strong>cia nos refuerza varios puntos <strong>de</strong> vista y afirmaciones <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> intuición, <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> y <strong>la</strong> <strong>optimización</strong>, que<br />

<strong>la</strong>s<br />

resumimos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes com<strong>en</strong>tarios:<br />

1. Para el éxito <strong>en</strong> una sesión <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> es<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong>l alumno. Que él t<strong>en</strong>ga alguna razón<br />

por <strong>la</strong> cual quiera y <strong>de</strong>cida resolver el problema.<br />

2. La c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l problema es muy importante. Fue<br />

evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong>l niño antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que escogi<strong>en</strong>do cualquiera <strong>de</strong> los caminos <strong>de</strong><br />

partida, también podía escoger cualquiera <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

caminos. Antes, parece que había una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia natural a<br />

consi<strong>de</strong>rar sólo los caminos “más cercanos <strong>en</strong>tre sí”. (Esta<br />

“t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia” se repitió <strong>en</strong> otras experi<strong>en</strong>cias simi<strong>la</strong>res con otros<br />

niños.)<br />

3. Se pued<strong>en</strong> intuir criterios optimizantes, sin experi<strong>en</strong>cias formales<br />

t<strong>en</strong>idas antes, <strong>en</strong>caminadas a ese logro. Es muy significativo que<br />

el niño <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ruta con más hongos sin efectuar <strong>la</strong>s sumas<br />

parciales, usando como criterio que <strong>en</strong> cada tramo <strong>de</strong>be escoger<br />

el camino que t<strong>en</strong>ga más hongos. Cuando se le pregunta sobre su<br />

seguridad<br />

<strong>de</strong> su respuesta él afirma que sí, antes <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />

sumas. Cuando se insiste y se pregunta sobre <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escoger <strong>en</strong> cada tramo el camino con más hongos,<br />

efectúa <strong>la</strong>s sumas y ratifica su posición.<br />

258


Capítulo 6 Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

4. Al ver c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te un criterio optimizador <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado<br />

contexto, se pue<strong>de</strong> reconocer lo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> esa estructura <strong>en</strong><br />

un contexto simi<strong>la</strong>r y aplicar intuitivam<strong>en</strong>te el criterio<br />

optimizador con un cierto grado <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización. Esto ocurrió<br />

al pres<strong>en</strong>tarle <strong>la</strong>s hojas sin los acabados que t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> hoja original,<br />

con números <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> hongos dibujados y con más caminos<br />

alternativos que escoger. <strong>Un</strong> grado mayor <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización y <strong>de</strong><br />

percepción intuitiva <strong>de</strong> cierta “dualidad” se da cuando resuelve<br />

muy fácilm<strong>en</strong>te <strong>problemas</strong> simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> minimización y<br />

escogi<strong>en</strong>do caminos <strong>de</strong> tres tramos.<br />

Para finalizar, recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> una c<strong>la</strong>sificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s intuiciones<br />

que hace Fischbein, <strong>la</strong> que percibimos <strong>en</strong> el niño <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

anterior es una intuición optimizadora <strong>de</strong> tipo primario, pues <strong>la</strong>s<br />

intuiciones secundarias son <strong>la</strong>s que surg<strong>en</strong> por influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

instrucciones sistemáticas, <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> conceptos, propieda<strong>de</strong>s<br />

o resultados y <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>tos más avanzados, lo cual no ocurre, <strong>en</strong><br />

lo que a <strong>optimización</strong> se refiere, <strong>en</strong> nuestro sistema educativo.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todas <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

com<strong>en</strong>tadas y <strong>la</strong>s<br />

propuestas metodológicas formu<strong>la</strong>das a partir <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, usando<br />

criterios <strong>de</strong> idoneidad didáctica, concluimos que, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición optimizadora primaria, es posible estimu<strong>la</strong>r una intuición<br />

optimizadora <strong>de</strong> tipo secundario que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong> conjeturar, anticipar y concluir y que simultáneam<strong>en</strong>te preste<br />

at<strong>en</strong>ción a educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización y el <strong>rigor</strong>, como una actitud<br />

ci<strong>en</strong>tífica que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> intuición.<br />

259


Capítulo 7<br />

Resum<strong>en</strong><br />

CONCLUSIONES E<br />

IMPLICACIONES<br />

En este último capítulo pres<strong>en</strong>tamos una síntesis <strong>de</strong> los aportes y<br />

conclusiones obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> esta tesis, como respuestas a <strong>la</strong>s preguntas<br />

<strong>de</strong> investigación p<strong>la</strong>nteadas <strong>en</strong> el capítulo 1. También explicitamos<br />

algunas perspectivas para seguir investigando aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación matemática re<strong>la</strong>cionados con el pres<strong>en</strong>te trabajo.<br />

7.1. CONCLUSIONES RELACIONADAS CON LA PRIMERA<br />

PREGUNTA DE INVESTIGACIÓN<br />

Nuestra primera pregunta <strong>de</strong> investigación: ¿Existe una intuición<br />

optimizadora?¿Cómo se “<strong>en</strong>caja” el término intuición <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática (EOS)?<br />

¿Permite el EOS una visión integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones “intuición”,<br />

“<strong>rigor</strong>”, “problema” y “formalización”? nos llevó a una<br />

investigación <strong>de</strong> carácter teórico, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong>s matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista filosófico, psicológico y didáctico. Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora como un proceso cognitivo que permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una<br />

situación-problema <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> lo óptimo <strong>en</strong>tre alternativas<br />

explícitas o implícitas; o que permite obt<strong>en</strong>er una solución óptima, o<br />

próxima a el<strong>la</strong>, sin el apoyo manifiesto <strong>de</strong> recursos formales, llegamos<br />

a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

1. Hay dos tipos <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias vitales que nos dan razones para<br />

suponer que existe una intuición optimizadora. El primer tipo<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong>e que ver con el hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

cotidiana, con frecu<strong>en</strong>cia estamos afrontando <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> (buscamos el mejor camino para ir <strong>de</strong> un lugar a<br />

otro, tratamos <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong> mejor elección al hacer una compra,<br />

buscamos <strong>la</strong> mejor ubicación cuando vamos a un cine o a un<br />

teatro, etc.); y el segundo tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias está re<strong>la</strong>cionado<br />

con el hecho <strong>de</strong> que somos sujetos que experim<strong>en</strong>tamos sobre<br />

nosotros mismos cómo, con el paso <strong>de</strong>l tiempo, ciertas<br />

características vitales (por ejemplo, <strong>la</strong> fortaleza física, <strong>la</strong> salud,<br />

etc.) van variando y pasan por mom<strong>en</strong>tos críticos (máximos o<br />

mínimos). <strong>Un</strong> sust<strong>en</strong>to importante para esta conclusión está <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> “ci<strong>en</strong>cia cognitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática” (Lakoff y Núñez,<br />

2000; Núñez, 2000), según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s estructuras matemáticas<br />

que construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos<br />

cognitivos cotidianos.<br />

2. La intuición optimizadora sería <strong>de</strong> tipo primario (<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

terminología <strong>de</strong> Fischbein) y con dos compon<strong>en</strong>tes: una<br />

intuición compr<strong>en</strong>siva y otra actuativa. Po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

intuición compr<strong>en</strong>siva como una proyección metafórica <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, que nos<br />

permite t<strong>en</strong>er una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lo que es un problema <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> (<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el apartado 3.5.1). Por otra<br />

parte, como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> cotidianas, adquirimos una práctica<br />

“optimizadora” que, <strong>en</strong> algunos individuos, pue<strong>de</strong> llegar al<br />

extremo <strong>de</strong> ser una intuición actuativa, que lleve a <strong>la</strong> solución<br />

<strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, predominando <strong>la</strong> autoevid<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>la</strong> inmediatez.<br />

3. <strong>Un</strong>a manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>cajar <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> el EOS consiste <strong>en</strong><br />

utilizar una metáfora vectorial, consi<strong>de</strong>rando el proceso<br />

intuitivo como un vector con tres compon<strong>en</strong>tes: i<strong>de</strong>alización,<br />

g<strong>en</strong>eralización y argum<strong>en</strong>tación, que son tres <strong>de</strong> los 16<br />

procesos primarios <strong>de</strong>l EOS.<br />

<strong>Intuición</strong> = (i<strong>de</strong>alización, g<strong>en</strong>eralización, argum<strong>en</strong>tación)<br />

Esta conclusión ti<strong>en</strong>e sust<strong>en</strong>to tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong><br />

Fischbein y otros estudiosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas, como <strong>en</strong> el análisis hecho re<strong>la</strong>cionando el<br />

261


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

proceso intuitivo con los procesos que consi<strong>de</strong>ra el EOS.<br />

(Sección 3.6)<br />

Con esta perspectiva, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

intuición, que se han analizado <strong>en</strong> los apartados <strong>de</strong>l capítulo 6,<br />

difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el énfasis que dan a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l “vector intuición”.<br />

4. Las configuraciones epistémicas y cognitivas, como<br />

constructos teóricos <strong>de</strong>l EOS, permit<strong>en</strong> una visión que integra<br />

<strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> intuición, <strong>rigor</strong>, problema y formalización,<br />

pues éstos se consi<strong>de</strong>ran <strong>en</strong> alguno o algunos <strong>de</strong> los objetos<br />

matemáticos que interactúan <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración, a saber,<br />

situación-problema, l<strong>en</strong>guaje, conceptos, proposiciones,<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos. Lo característico <strong>de</strong> una<br />

solución intuitiva secundaria a un problema que no sea trivial,<br />

es que el bloque <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación no queda explícito o se<br />

limita a ape<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia.<br />

7.2. CONCLUSIONES RELACIONADAS CON LA SEGUNDA<br />

PREGUNTA DE INVESTIGACIÓN<br />

Nuestra segunda pregunta <strong>de</strong> investigación ¿Cuál es el papel <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> intuición y el <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

<strong>en</strong> alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad? surge <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to empírico<br />

para refutar (o no) los argum<strong>en</strong>tos dados <strong>en</strong> el capítulo 3 al conjeturar<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una intuición optimizadora. Diseñamos y<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos una situación experim<strong>en</strong>tal haci<strong>en</strong>do tres predicciones<br />

que consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong>berían cumplirse <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> existir <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora: que <strong>en</strong>contraríamos soluciones individuales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

los estudiantes hal<strong>la</strong>n lo pedido pero no justifican sus resultados<br />

(soluciones intuitivas); que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s soluciones grupales serían escasas<br />

<strong>la</strong>s soluciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hal<strong>la</strong>n lo pedido pero no justifican sus<br />

resultados; y que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s soluciones individuales, aun habi<strong>en</strong>do<br />

argum<strong>en</strong>taciones explícitas, se <strong>en</strong>contrarían afirmaciones sin<br />

justificación, <strong>en</strong> una línea correcta hacia <strong>la</strong> solución. Examinando<br />

cualitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> seleccionados y<br />

propuestos, empleando configuraciones epistémicas y cognitivas,<br />

obt<strong>en</strong>emos <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:<br />

5. No hemos <strong>en</strong>contrado razones para rechazar <strong>la</strong> conjetura <strong>de</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadora, puesto que<br />

262


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

consi<strong>de</strong>ramos que se cumplieron <strong>la</strong>s tres predicciones<br />

realizadas previam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> situación experim<strong>en</strong>tal.<br />

6. Percibimos <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> proposiciones,<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos al resolver los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> propuestos; y una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia específica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación, es <strong>la</strong> poca pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> que el<br />

resultado que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> es óptimo; y es más notoria al resolver<br />

el problema <strong>de</strong> variaciones discretas.<br />

7. Confirmamos que el uso <strong>de</strong> configuraciones epistémicas y<br />

configuraciones cognitivas, viabilizan un estudio integrado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> problema, intuición, <strong>rigor</strong> y formalización y<br />

permit<strong>en</strong> también realizar una gradación <strong>de</strong> niveles <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> trabajados, según <strong>la</strong> distancia que<br />

hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s configuraciones cognitivas <strong>de</strong> los alumnos y <strong>la</strong>s<br />

epistémicas <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

7.3. RESPUESTA A LA TERCERA PREGUNTA DE<br />

INVESTIGACIÓN<br />

Nuestra tercera pregunta <strong>de</strong> investigación: ¿Cómo están tratados<br />

los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> matemáticas<br />

<strong>de</strong> secundaria <strong>en</strong> el Perú? <strong>la</strong> hemos respondido examinando dos<br />

colecciones <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> primero a quinto <strong>de</strong> secundaria: una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

es <strong>la</strong> que distribuye el Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l Perú a los c<strong>en</strong>tros<br />

educativos estatales y <strong>la</strong> otra es <strong>de</strong> una editorial privada <strong>de</strong> bastante<br />

aceptación y uso <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros educativos privados. Hemos t<strong>en</strong>ido como<br />

refer<strong>en</strong>cia el Diseño Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong> Educación Básica Regu<strong>la</strong>r<br />

vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2005. La revisión ha sido minuciosa y hemos hecho<br />

com<strong>en</strong>tarios globales para cada grado <strong>de</strong> secundaria acerca <strong>de</strong> los<br />

temas vincu<strong>la</strong>dos con <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> y hemos hecho<br />

com<strong>en</strong>tarios específicos a algunos <strong>problemas</strong>. En virtud <strong>de</strong> tal<br />

revisión, afirmamos que<br />

1. Las oportunida<strong>de</strong>s que brindan los diversos temas<br />

matemáticos que se tratan <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria no son<br />

aprovechadas para proponer <strong>problemas</strong> interesantes <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> y así, proporcionalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cantidad total <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los libros, son muy pocos los<br />

<strong>de</strong> <strong>optimización</strong> (excepcionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un caso llega a ser el<br />

5,2% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, pero <strong>en</strong> todos los <strong>de</strong>más está por<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l 2,2%).<br />

263


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

2. En el aspecto <strong>de</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, lo que predomina es<br />

brindar al alumno pasos específicos para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> respuesta<br />

y no una ori<strong>en</strong>tación o acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> los recursos matemáticos disponibles<br />

para resolverlo, <strong>de</strong> modo que estimul<strong>en</strong> su intuición y<br />

creatividad. En particu<strong>la</strong>r, cuando se usan <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras mínimo<br />

y máximo no se hace tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong><br />

estos conceptos <strong>en</strong> el contexto que se está usando, ni hay<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> que lo obt<strong>en</strong>ido es realm<strong>en</strong>te<br />

óptimo.<br />

3. En g<strong>en</strong>eral, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>en</strong> los textos revisados está<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> una matemática con “productos”<br />

acabados y con muchas reg<strong>la</strong>s que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r; que el papel<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> es aplicar conocimi<strong>en</strong>tos y no<br />

ser puntos <strong>de</strong> partida para <strong>de</strong>scubrirlos o construirlos; y que<br />

predomina el criterio <strong>de</strong> poner a disposición <strong>de</strong>l alumno<br />

muchos <strong>problemas</strong> para que se prepare para <strong>la</strong>s evaluaciones –<br />

y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para los exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s – adquiri<strong>en</strong>do práctica <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s,<br />

recom<strong>en</strong>daciones y algoritmos, y no el criterio <strong>de</strong> usar los<br />

<strong>problemas</strong> para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> análisis, <strong>la</strong><br />

creatividad, <strong>la</strong> intuición y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

matemático.<br />

Usamos configuraciones epistémicas para analizar globalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

forma <strong>en</strong> que son tratados tres temas particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> valores máximos y mínimos, a saber, funciones,<br />

introducción a <strong>la</strong> programación lineal y mínimo común múltiplo y<br />

máximo común divisor, y <strong>en</strong>contramos que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral predominan los<br />

<strong>problemas</strong> propuestos; que <strong>en</strong> cuanto al l<strong>en</strong>guaje <strong>la</strong>s expresiones no<br />

siempre son sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ras para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> situaciónproblema;<br />

que <strong>en</strong> los pocos ejemplos explicativos se induce a seguir<br />

procedimi<strong>en</strong>tos algorítmicos, sin recurrir a argum<strong>en</strong>tos<br />

experim<strong>en</strong>tales, visuales o intuitivos. Así, no se cumpl<strong>en</strong> los criterios<br />

<strong>de</strong> idoneidad didáctica establecidos <strong>en</strong> el EOS, y como una muestra <strong>de</strong><br />

ello, examinamos un problema <strong>de</strong> mínimo común múltiplo <strong>en</strong>unciado<br />

<strong>de</strong> tal forma, que pue<strong>de</strong> ocurrir que los alumnos “estudiando” <strong>en</strong> su<br />

texto, llegu<strong>en</strong> a resolver “correctam<strong>en</strong>te” un problema que no<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, usando un concepto cuya aplicabilidad al problema no es<br />

c<strong>la</strong>ra y aplicando un algoritmo que apr<strong>en</strong>dieron a usarlo sin<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo.<br />

264


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

Nuestra visión <strong>de</strong> los significados institucionales pret<strong>en</strong>didos a<br />

través <strong>de</strong>l diseño curricu<strong>la</strong>r, y principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> texto,<br />

fue complem<strong>en</strong>tada recogi<strong>en</strong>do percepciones <strong>de</strong> estudiantes<br />

universitarios sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria. De esta manera, obtuvimos un indicador indirecto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha que hay <strong>en</strong>tre los significados pret<strong>en</strong>didos y los significados<br />

implem<strong>en</strong>tados.<br />

Entre un 23% y un 32% <strong>de</strong> los estudiantes manifestó haber<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido pero no apr<strong>en</strong>dido temas tan importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática<br />

básica como funciones, geometría <strong>de</strong>l espacio, geometría analítica y <strong>la</strong><br />

función logarítmica. Por otro <strong>la</strong>do, más <strong>de</strong> un 35% <strong>de</strong> estudiantes<br />

manifestó que no le <strong>en</strong>señaron probabilida<strong>de</strong>s, estadística, función<br />

logarítmica y programación lineal. Destaca <strong>en</strong> este aspecto <strong>la</strong><br />

programación lineal, pues un 66% manifestó que no le <strong>en</strong>señaron, lo<br />

cual reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> poca at<strong>en</strong>ción que se brinda <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria a temas <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>.<br />

Este estudio nos hace concluir que si bi<strong>en</strong> hal<strong>la</strong>mos algunos<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto, muchos <strong>de</strong> ellos<br />

<strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el paso que va <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

Don<strong>de</strong> más evid<strong>en</strong>te es este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es <strong>en</strong> los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> programación lineal.<br />

7.4. RESPUESTA A LA CUARTA PREGUNTA DE<br />

INVESTIGACIÓN<br />

Nuestra cuarta pregunta <strong>de</strong> investigación ¿Es posible proponer<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica <strong>de</strong>l Perú, <strong>de</strong><br />

manera que se estimule una intuición optimizadora que permita<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> conjeturar, anticipar y concluir y que<br />

simultáneam<strong>en</strong>te preste at<strong>en</strong>ción a educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización y el<br />

<strong>rigor</strong>, como una actitud ci<strong>en</strong>tífica que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> intuición? ha<br />

sido respondida afirmativam<strong>en</strong>te y proponi<strong>en</strong>do <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> para <strong>la</strong> primaria y para <strong>la</strong> secundaria. La propuesta no es<br />

sólo el <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> sino también suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s concretas individuales y grupales, con dificulta<strong>de</strong>s<br />

graduadas, <strong>en</strong>caminadas a estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong> creatividad, sin<br />

<strong>de</strong>scuidar el <strong>rigor</strong>.<br />

Mostramos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> trabajar con alumnos <strong>de</strong> secundaria<br />

dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que son típicos <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> cálculo<br />

difer<strong>en</strong>cial, tanto usando procedimi<strong>en</strong>tos constructivos y argum<strong>en</strong>tos<br />

265


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

visuales e intuitivos, como usando rigurosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre<br />

media aritmética y media geométrica <strong>de</strong> números reales positivos.<br />

Empleando configuraciones epistémicas y cognitivas<br />

examinamos <strong>la</strong>s soluciones <strong>en</strong> diversos niveles educativos, <strong>de</strong> un<br />

problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> especialm<strong>en</strong>te creado (el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s láminas<br />

rectangu<strong>la</strong>res), y mostramos y com<strong>en</strong>tamos cuadros que resum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

reacciones <strong>de</strong> alumnas <strong>de</strong> primero y segundo grado <strong>de</strong> secundaria, al<br />

pedirles que resuelvan tal problema.<br />

Hacemos también propuestas metodológicas, <strong>de</strong>stacamos <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> que profesores y alumnos cre<strong>en</strong> <strong>problemas</strong>, y damos<br />

algunas características <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

didáctico, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios <strong>de</strong> idoneidad <strong>de</strong>l EOS.<br />

Proponemos tres lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica, con base <strong>en</strong> nuestras<br />

experi<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong> algunos principios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />

cambios <strong>en</strong> el significado implem<strong>en</strong>tado, <strong>en</strong>unciados <strong>en</strong><br />

investigaciones previas <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l EOS. Los lineami<strong>en</strong>tos<br />

propuestos son:<br />

1. Incluir <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> <strong>en</strong> todos los grados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primaria y <strong>la</strong> secundaria.<br />

2. Modificar los cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> algunas<br />

unida<strong>de</strong>s didácticas <strong>de</strong> manera que se t<strong>en</strong>gan mejores<br />

condiciones para <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>, su análisis y su solución. Damos lineami<strong>en</strong>tos<br />

específicos para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones.<br />

3. Incluir algunos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> matemáticas re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>optimización</strong>, que no suel<strong>en</strong> incluirse <strong>en</strong> los currículos <strong>de</strong><br />

educación secundaria, como elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> teoría <strong>de</strong> juegos y<br />

temas seleccionados <strong>de</strong> matemáticas discretas; <strong>en</strong>tre estos<br />

últimos podría consi<strong>de</strong>rarse elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> teoría <strong>de</strong> grafos y<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> teoría <strong>de</strong> números, incluy<strong>en</strong>do ecuaciones<br />

diofánticas lineales.<br />

Finalm<strong>en</strong>te concluimos que, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición optimizadora<br />

primaria (usando <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fischbein), es posible estimu<strong>la</strong>r<br />

una intuición optimizadora <strong>de</strong> tipo secundario que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> conjeturar, anticipar y concluir y que<br />

simultáneam<strong>en</strong>te preste at<strong>en</strong>ción a educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización y el<br />

<strong>rigor</strong>, como una actitud ci<strong>en</strong>tífica que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> intuición.<br />

266


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

7.5. CONSIDERACIONES FINALES E IMPLICACIONES<br />

La pres<strong>en</strong>te investigación ha permitido reflexionar sobre aspectos<br />

teóricos y empíricos muy importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática y <strong>en</strong> su<br />

<strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> diversos niveles educativos, como son <strong>la</strong><br />

intuición, el <strong>rigor</strong>, <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> y <strong>la</strong> <strong>optimización</strong>. Por <strong>la</strong><br />

complejidad y relevancia <strong>de</strong> cada tema, son numerosas <strong>la</strong>s<br />

investigaciones que hay sobre cada uno <strong>de</strong> ellos. La novedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>te memoria está <strong>en</strong> haberlos trabajado conjuntam<strong>en</strong>te y estar<br />

haci<strong>en</strong>do un aporte teórico al <strong>en</strong>cajar <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque<br />

ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática, usando una<br />

metáfora vectorial cuyas compon<strong>en</strong>tes son tres <strong>de</strong> los procesos<br />

primarios consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> este <strong>en</strong>foque. Otro aporte lo constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

propuestas concretas para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica, <strong>de</strong> modo que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez se estimule una<br />

intuición optimizadora sin <strong>de</strong>scuidar el <strong>rigor</strong>, como parte <strong>de</strong> una<br />

formación ci<strong>en</strong>tífica integral.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong>s respuestas dadas a <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong><br />

investigación y todo el trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para llegar a el<strong>la</strong>s, con<br />

alumnos, profesores, textos e investigaciones previas, pued<strong>en</strong> ser<br />

puntos <strong>de</strong> partida o refer<strong>en</strong>cia para nuevas interrogantes e<br />

investigaciones y propuestas <strong>en</strong> educación matemática. Por ejemplo:<br />

a. Diseñar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r interdisciplinariam<strong>en</strong>te situaciones<br />

didácticas <strong>en</strong> diversos niveles educativos y realida<strong>de</strong>s<br />

sociales <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y el estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora. En particu<strong>la</strong>r, ¿cómo es <strong>la</strong> intuición<br />

optimizadora <strong>en</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es tal<strong>en</strong>tosos?¿cuál es <strong>la</strong> mejor<br />

manera <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>?<br />

b. Examinar, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios <strong>de</strong> idoneidad<br />

didáctica <strong>de</strong>l EOS, <strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> usar <strong>la</strong>s<br />

formalizaciones y el <strong>rigor</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> matemáticas <strong>en</strong><br />

los primeros ciclos universitarios, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

cursos <strong>de</strong> cálculo difer<strong>en</strong>cial, aportan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición para resolver <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> que no<br />

son propios <strong>de</strong>l cálculo difer<strong>en</strong>cial.<br />

c. Diseñar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r propuestas que d<strong>en</strong> mayor viabilidad a<br />

los lineami<strong>en</strong>tos p<strong>la</strong>nteados.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong><br />

viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas, aun <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera que ti<strong>en</strong>e<br />

mayores posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> concretarse porque sería un<br />

267


Capítulo 7 Conclusiones e implicaciones<br />

pequeño cambio <strong>de</strong>l contrato didáctico para dar cabida a <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación matemática y didáctica<br />

<strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> asumir como significados<br />

institucionales – a nivel <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros educativos, textos y<br />

p<strong>la</strong>nes curricu<strong>la</strong>res – los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> esta<br />

investigación.<br />

d. Consi<strong>de</strong>rar los criterios <strong>de</strong> idoneidad didáctica <strong>de</strong>l EOS para<br />

redactar o recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> textos –<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> educación primaria y secundaria – con un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> matemática activa y basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>resolución</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong>, que incluya <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>.<br />

e. Proponer unida<strong>de</strong>s didácticas que incluyan algunos <strong>de</strong> los<br />

temas sugeridos <strong>en</strong> el tercer lineami<strong>en</strong>to, consi<strong>de</strong>rando<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> a<strong>de</strong>cuados.<br />

f. Diseñar unida<strong>de</strong>s didácticas <strong>de</strong> matemáticas para los cursos<br />

<strong>de</strong> formación y capacitación <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes, que incluyan <strong>la</strong><br />

<strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para diversos<br />

temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> primaria y <strong>la</strong> secundaria.<br />

g. Examinar cualitativa y cuantitativam<strong>en</strong>te los <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> <strong>en</strong> los exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión a <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> idoneidad didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se<br />

<strong>en</strong>seña a resolverlos <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> preparación para estos<br />

exám<strong>en</strong>es.<br />

268


Refer<strong>en</strong>cias Bibliográficas<br />

Abrahamson, D. y C<strong>en</strong>dak, R. M. (2006). The odds of un<strong>de</strong>rstanding the<br />

<strong>la</strong>w of <strong>la</strong>rge numbers: a <strong>de</strong>sign for grounding intuitive probability in<br />

combinatorial analysis. En Novotná, J., Moraová, H., Krátká, M. &<br />

Stehlíková, N. (eds.). Proceedings 30th Confer<strong>en</strong>ce of the<br />

International Group for the Psychology of Mathematics Education,<br />

vol. 2, pp. 1-8. prague: PME.<br />

Acevedo, J. I. (2008). F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os re<strong>la</strong>cionados con el uso <strong>de</strong> metáforas <strong>en</strong><br />

el discurso <strong>de</strong>l profesor. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gráficas <strong>de</strong> funciones. Tesis<br />

doctoral no publicada. <strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Acevedo, J. y Font, V. (2004). Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metáforas utilizadas <strong>en</strong> un<br />

proceso <strong>de</strong> instrucción sobre repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> gráficas funcionales.<br />

Actas <strong>de</strong>l VIII Simposio <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEIEM, España.<br />

Artigue, M. (2006). La intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cálculo. Matematicalia, Vol. 2, 5.<br />

http://www.matematicalia.net/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&task=<br />

view&id=327&Itemid=200<br />

Alonso, D. y Fu<strong>en</strong>tes, L. J. (2001). Mecanismos cerebrales <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

matemático, Revista <strong>de</strong> neurología, 33 (6): 568-576.<br />

An<strong>de</strong>rs<strong>en</strong>, K. (1984). Las técnicas <strong>de</strong>l cálculo, 1630-1660. Del cálculo a <strong>la</strong><br />

teoría <strong>de</strong> conjuntos, 1630-1910. <strong>Un</strong>a introducción histórica. Grattan-<br />

Guinness (comp.). Madrid, Alianza <strong>Un</strong>iversidad.<br />

An<strong>de</strong>rson, M.; Sá<strong>en</strong>z-Ludlow, A.; Zellweger, S. y Cifarelli, V. C. (Eds).<br />

(2003). Educational perspectives on mathematics as semiosis: From<br />

thinking to interpreting to knowing. Otawa: Legas.<br />

Appel, K.O. (1985). Transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía, vols I y II. Madrid:<br />

Taurus.<br />

Babai, R., Levyadun, T., Stavi, R. y Tirosh, D. (2006). Intuitive rules in<br />

sci<strong>en</strong>ce and mathematics: a reaction time study. International Journal<br />

of Mathematical Education in Sci<strong>en</strong>ce and Technology, Vol. 37, No.<br />

8, 15, 913–924.


Bazán, J., Espinosa G. y Farro Ch. (2002) R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong><br />

matemática <strong>en</strong> el sistema esco<strong>la</strong>r peruano. En Rodriguez, J. , Vargas,<br />

S. (eds.). Análisis <strong>de</strong> los Resultados y Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Pruebas<br />

Crecer 1998. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo 13. Lima: MECEP-Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación. 55-70.<br />

Bettina, R. y Katrin, R. (2006). A picture is worth a 1000 words. The role<br />

of visualization in mathematics learning. E Novotná, J., Moraová, H.,<br />

Krátká, M. y Stehlíková, N. (Eds.). Proceedings 30th Confer<strong>en</strong>ce of<br />

the International Group for the Psychology of Mathematics<br />

Education, Vol. 1, pp. 457-464. Prague: PME.<br />

Bishop, A. J. (1988). A review of research on visualization in mathematics<br />

education. In A. Borbás (Ed.), Proc. 12th Conf. of the Int. Group for<br />

the Psychology of Mathematics Education (Vol. 1, pp. 170-176).<br />

Veszprém, Hungary: PME.<br />

Bloor, D. (1998). Conocimi<strong>en</strong>to e imaginario social. Barcelona: Gedisa.<br />

Boyer, C. (1986) Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Matemática. Madrid, España: Alianza<br />

Editorial.<br />

Bu<strong>la</strong>jich R., Gómez J. A. y Val<strong>de</strong>z R. (2005). Inequalities. México:<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Olimpiadas Matemáticas. Instituto <strong>de</strong> Matemáticas.<br />

UNAM<br />

Cerda, H. (2000). Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Bogotá: El Buho.<br />

Cheval<strong>la</strong>rd, Y. (1991). Dim<strong>en</strong>sion instrum<strong>en</strong>tal, dim<strong>en</strong>sion sémiotique <strong>de</strong><br />

l'activité mathématique. Séminaire <strong>de</strong> Didactique <strong>de</strong>s Mathematiques<br />

et <strong>de</strong> l'Informatique <strong>de</strong> Gr<strong>en</strong>oble. LSD2-IMAG, <strong>Un</strong>iversité Joseph-<br />

Fourier, Gr<strong>en</strong>oble.<br />

Coh<strong>en</strong>, L y Manion, L. (1990). Métodos <strong>de</strong> Investigación Educativa.. La<br />

Mural<strong>la</strong>. S.A.: Madrid<br />

Cohn, R. (1995) Entr<strong>en</strong>ando <strong>la</strong> intuición, Siglo XXI. Perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> América Latina, 2, México.<br />

Contreras, A., Font, V., Luque, L. y Ordóñez, L. (2005). Algunas<br />

aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones semióticas a <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong>l<br />

análisis infinitesimal. Recherches <strong>en</strong> Didactique <strong>de</strong>s Mathématiques,<br />

25(2), 151–186.<br />

Courant, R. y Robbins, H. (2002). ¿Qué son <strong>la</strong>s matemáticas ? México :<br />

Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica (Primera edición <strong>en</strong> español).<br />

Crespo (2007). <strong>Intuición</strong> y razón <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

matemático. Confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> RELME 21, Maracaibo, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

270


D´Amore, B. y Godino, J.D. (2007). El <strong>en</strong>foque ontosemiótico como un<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> matemática.<br />

Revista Latinoamericana <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Matemática Educativa<br />

10(2), 191-218.<br />

Davidson, L. et al (1987). Problemas <strong>de</strong> matemática elem<strong>en</strong>tal 1. Cuba:<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

Davis, P. J.: (1993). Visual theorems, Educational Studies in Mathematics,<br />

24, 4, 333-344<br />

Davis, P.; Hersh, R. (1988). Experi<strong>en</strong>cia Matemática. Barcelona: Labor-<br />

MEC.<br />

Debreu, G. (1973). Teoría <strong>de</strong>l valor. Barcelona: Bosch<br />

De <strong>la</strong> Torre, Suescún y A<strong>la</strong>rcón (2005). El método <strong>de</strong> máximos y mínimos<br />

<strong>de</strong> Fermat. Revista Lasallista <strong>de</strong> Investigación. Vol. 2, No. 2, pp 31-<br />

37.<br />

Díaz H. y Elespuru O. (2007). Informe <strong>de</strong> Educación. Instituto <strong>de</strong><br />

Investigación para el Desarrollo y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional – INIDEN.<br />

Marzo 2007. 16 (3).<br />

Dorrie, H. (1965). 100 Great problems of elem<strong>en</strong>tary mathematics. Their<br />

history and solution. New York: Dover Publications, Inc.<br />

Dreyfus, T.: (1994). Imagery and Reasoning in Mathematics and<br />

Mathematics Education, <strong>en</strong> C. Gaulin y otros (eds.): ICME 7 (1992) .<br />

Selected Lectures (pp. 107-123). Québec: Les Presses <strong>de</strong> l’<strong>Un</strong>iversité<br />

Laval.<br />

Dubinsky, E. (2000) Meaning and formalism in mathematics, International<br />

Journal of Computers for Mathematical Learning, Volume 5, Number<br />

3, 211-240.<br />

Duval, R. (2006). <strong>Un</strong> tema crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación matemática: La<br />

habilidad para cambiar el registro <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación. La Gaceta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSME, Vol. 9.1, pp. 143–168<br />

Eco, U. (1995). Tratado <strong>de</strong> semiótica g<strong>en</strong>eral. Barcelona: Lum<strong>en</strong>, 1976.<br />

Ervynck, G. (1991). Mathematical Creativity. En D.O. Tall (ed.). Advanced<br />

Mathematical Thinking (pp. 42-53). Dordrecht: Kluwer<br />

Farmaki, V., y Paschos, T. (2005). The shift from intuition to formal<br />

mathematics: A case study. Proceedings of 4th Mediterranean<br />

Confer<strong>en</strong>ce on Mathematics Education, Palermo, Italy, Vol. II,<br />

pp.423-434.<br />

271


Fischbein, E. (1990). Intuition and information processing in mathematical<br />

activity. International Journal of Educational Research, 14 (1).<br />

Fischbein, E. (1993a). The interaction betwe<strong>en</strong> the formal and the<br />

algorithmic and the intuitive compon<strong>en</strong>ts in a mathematical activity.<br />

In R. Biehler, R. W. Scholz, R. Straser, & B. Winkelmann (Eds.),<br />

Didactics of mathematics as a sci<strong>en</strong>tific discipline (pp. 231–345).<br />

Dordrecht, The Nether<strong>la</strong>nds: Kluwer.<br />

Fischbein, E. (1993b). The theory of figural concepts. Educational Studies<br />

in Mathematics.<br />

Fischbein, E. (1994). Intuition in sci<strong>en</strong>ce and mathematics. Hol<strong>la</strong>nd: Rei<strong>de</strong>l<br />

Publishing Company. Second printing.<br />

Fischbein, E. (1998). Conosc<strong>en</strong>za intuitiva e conosc<strong>en</strong>za logico in attività<br />

matematica. La Matematica e <strong>la</strong> sua didattica, 4.<br />

Fischbein, E. y Grossman, A. (1997a). Schemata and intuitions in<br />

combinatorial reasoning. Educational Studies in Mathematics.<br />

Fischbein, E. y Grossman, A. (1997b). Tacit mechanism of combinatorial<br />

intuitions. In E. Pehkon<strong>en</strong> (Ed.), Proceedings of the 21st Confer<strong>en</strong>ce<br />

of the International Group of the Psychology of Mathematics<br />

Education. Lahti, Fin<strong>la</strong>nd.<br />

Fischbein, E. y Schnarch, D. (1997). The evolution with age of<br />

probabilistic, intuitively-based misconceptions. Journal for Research<br />

in Mathematics Education, 28 (1).<br />

Fischbein, E., Tirosh, D. y Hess, P. (1979). The intuition of infinity.<br />

Educational Studies in Mathematics, 10, 3-40.<br />

Font, V. (2000). Procedim<strong>en</strong>ts per obt<strong>en</strong>ir expressions simbòliques a partir<br />

<strong>de</strong> gràfiques. Aplicacions a les <strong>de</strong>riva<strong>de</strong>s. Tesis doctoral. <strong>Un</strong>iversitat<br />

<strong>de</strong> Barcelona.<br />

Font, V. (2001a), Matemáticas y cosas. <strong>Un</strong>a mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Matemática. Educaçao Matematica Pesquisa, 3 (2), 59-112.<br />

Font, V. (2001b). Processos m<strong>en</strong>tals versus competència, Biaix 19, pp. 33-<br />

36.<br />

Font, V. (2003), Matemáticas y cosas. <strong>Un</strong>a mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Matemática. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Matemática V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na, Vol X,<br />

n. 2, 249-279.<br />

Font, V. (2007). <strong>Un</strong>a perspectiva ontosemiótica sobre cuatro instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que compart<strong>en</strong> un aire <strong>de</strong> familia: particu<strong>la</strong>r/g<strong>en</strong>eral,<br />

272


epres<strong>en</strong>tación, metáfora y contexto. Educación Matemática, vol 19,<br />

2, pp. 95-128.<br />

Font, V. y Acevedo, J. (2003). F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os re<strong>la</strong>cionados con el uso <strong>de</strong><br />

metáforas <strong>en</strong> el discurso <strong>de</strong>l profesor. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gráficas <strong>de</strong><br />

funciones. Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias, 2003, 21 (3), 405–418.<br />

Font, V. y Contreras, A. (2008). The problem of the particu<strong>la</strong>r and its<br />

re<strong>la</strong>tion to the g<strong>en</strong>eral in mathematics education. Educational Studies<br />

in Mathematics (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa)<br />

Font, V. y Godino, J. D. (2007). La noción <strong>de</strong> configuración epistémica<br />

como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> textos matemáticos: su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> profesores. Educaço Matematica Pesquisa, 8 (1), 67-98.<br />

Font, V., Contreras, A. y Rubio, N. (2007). Procesos <strong>en</strong> Matemáticas. <strong>Un</strong>a<br />

mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque ontosemiótico. Confer<strong>en</strong>cia Especial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

XXI Reunión Latinoamericana <strong>de</strong> Matemática Educativa. Maracaibo,<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Font, V., Rubio, N. y Contreras, A. (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). Procesos: <strong>Un</strong>a mirada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Enfoque OntoSemiótico. Acta Latinoamericana <strong>de</strong> Matemática<br />

Educativa, 21.<br />

Freud<strong>en</strong>thal, H. (1991). Revisiting Mathematics Education. China Lectures.<br />

Dordrecht: Kluwer Aca<strong>de</strong>mic Publishers.<br />

Fujita, T., Jones, K. y Yamamoto, S. (2004) The role of intuition in<br />

geometry education: learning from the teaching practice in the early<br />

20th c<strong>en</strong>tury. En, 10th International Congress on Mathematical<br />

Education (ICME-10), Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, D<strong>en</strong>mark, 4-11 July 2004. 15pp.<br />

Fuller, B. (1987) “What school factors raise achievem<strong>en</strong>t in the third<br />

world”. En: Review of Educational Research 57(3).<br />

Garrido, J. (2003). Verdad matemática. Madrid: Nivo<strong>la</strong>.<br />

Giménez, J. (2006). Algunos elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />

numérico <strong>en</strong> aritmética. Bogotá: <strong>Un</strong>iversidad Pedagógica Nacional.<br />

Godino, J. D. (1996). Mathematical concepts, their meaning, and<br />

un<strong>de</strong>rstanding. En: L. Puig y A. Gutierrez (Eds.), Proceedings of the<br />

20th Confer<strong>en</strong>ce of the International Group for the Psychology of<br />

Mathematics Education (pp. 2-417-424), <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Godino, J. D. (2002). <strong>Un</strong> <strong>en</strong>foque ontológico y semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición<br />

matemática. Recherches <strong>en</strong> Didactique <strong>de</strong>s Mathématiques, 22, 237-<br />

284.<br />

273


Godino, J. D. (2003). Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones semióticas. <strong>Un</strong> <strong>en</strong>foque<br />

ontológico-semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición e instrucción matemática.<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Matemática. <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong><br />

Granada.<br />

Godino, J. D. y Batanero, C. (1994). Significado institucional y personal <strong>de</strong><br />

los objetos matemáticos. Recherches <strong>en</strong> Didactique <strong>de</strong>s<br />

Mathématiques, 14 (3): 325-355.<br />

Godino, J. D. y Batanero, C. (1998). C<strong>la</strong>rifying the meaning of<br />

mathematical objects as a priority area of research in mathematics<br />

education. En, A. Sierpinska y J. Kilpatrick (Eds.), Mathematics<br />

Education as a Research Domain: A Search for Id<strong>en</strong>tity (pp. 177-<br />

195). Dordrecht: Kluwer, A. P.<br />

Godino, J. D. y Recio, A. M. (1998). A semiotic mo<strong>de</strong>l for analysing the<br />

re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> thought, <strong>la</strong>nguage and context in mathematics<br />

education. En A. Olivier y K. Newstead (Eds.), Proceedings of the<br />

22nd Confer<strong>en</strong>ce of the International Group for the Psychology of<br />

Mathematics Education, Vol 3: 1.8. <strong>Un</strong>iversity of Stell<strong>en</strong>bosch, South<br />

Africa.<br />

Godino, J. D., Contreras, A. y Font, V. (2006). Análisis <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong><br />

instrucción basado <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque ontológico-semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición<br />

matemática. Recherches <strong>en</strong> Didactiques <strong>de</strong>s Mathematiques, 26(1), 39-<br />

88.<br />

Godino, J. D., C. Batanero y V. Font (2007), The Onto Semiotic Approach<br />

to Research in Mathematics Education, ZDM The International<br />

Journal on Mathematics Education, vol. 39, núms. 1-2, pp. 127-135.<br />

Godino, J. D., D. B<strong>en</strong>como, V. Font y M. R. Wilhelmi (2007), “Análisis y<br />

valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> idoneidad didáctica <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas”, Paradigma, vol. XXVII, núm. 2, 221-252.<br />

Godino, J. D., Font, V. y Wilhelmi, M. R. (2006). Análisis ontosemiótico<br />

<strong>de</strong> una lección sobre <strong>la</strong> suma y <strong>la</strong> resta. Revista Latinoamericana <strong>de</strong><br />

Investigación <strong>en</strong> Matemática Educativa, Vol. Especial, 131-155.<br />

Godino, J. D., Font, V., Contreras, A. y Wilhelmi, M.R. (2006). <strong>Un</strong>a visión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica francesa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cognición e instrucción matemática. Revista Latinoamericana <strong>de</strong><br />

Investigación <strong>en</strong> Matemática Educativa 9(1), 117-150.<br />

Godino, J. D.; Batanero, C. y Font, V. (2007). The Onto-Semiotic Approach<br />

to Research in Mathematics Education, ZDM-The International<br />

Journal on Mathematics Education, 39 (1-2), 127-135.<br />

274


Godino, J.D.; Batanero, C. y Font, V. (2006). <strong>Un</strong>a ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque ontosemiótico <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

instrucción matemática. Docum<strong>en</strong>to interno. <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Granada.<br />

González, M. (2006). Solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> usando<br />

geometría dinámica. Confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el III Congreso Iberoamericano<br />

<strong>de</strong> Cabri. Bogotá, Colombia.<br />

Gusmao, T.R.S. (2006) Los procesos metacognitivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> los estudiantes cuando resuelv<strong>en</strong> <strong>problemas</strong><br />

matemáticos: una perspectiva ontosemiótica. Tesis doctoral,<br />

<strong>Un</strong>iversida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>. España.<br />

Guzmán, M. <strong>de</strong>: (1996) El rincón <strong>de</strong> <strong>la</strong> pizarra. Ensayos <strong>de</strong> visualización<br />

<strong>en</strong> análisis matemático. Madrid: Pirámi<strong>de</strong>.<br />

Habermas, J. (1987). Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción Comunicativa I. Racionalidad <strong>de</strong><br />

acción y racionalización social. Madrid: Taurus.<br />

Hoff Kjelds<strong>en</strong>, T. (1999). En kontekstualiseret matematikhistorisk analyse<br />

af ikke-linear programmering: udviklingshistorie og multipel<br />

opdagelse. Ph. D.-afhandling. IMFUFA, Roskil<strong>de</strong> <strong>Un</strong>iversitetsc<strong>en</strong>ter.<br />

D<strong>en</strong>mark.<br />

Honsberger, R (1977). El ing<strong>en</strong>io <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matemáticas. Madrid, España: La<br />

tortuga <strong>de</strong> Aquiles.<br />

Johnson, M. (1991). El cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te. Madrid: Debate.<br />

Jones, K. (1998): Deductive and intuitive approaches to solving geometrical<br />

problems. En: Mammana, C. Y Vil<strong>la</strong>ni, V. (Eds.). Perspective on the<br />

Teaching of Geometry for the 21st C<strong>en</strong>tury, pág. 78-83 Dordrecht:<br />

Kluwer Aca<strong>de</strong>mic Publishers.<br />

Kitcher, P. (1984). The Nature of Mathematical Knowledge. Oxford:<br />

Oxford <strong>Un</strong>iversity Press.<br />

Kleiner, I. (1986). : Famous problems in mathematics: An outline of a<br />

course. For the Learning of Mathematics. An International Journal of<br />

Mathematics Education, Vol6,1 p31-38<br />

Kline, M. (1990). Mathematical though from anci<strong>en</strong>t to mo<strong>de</strong>rn times,<br />

Tomo I, New York: Oxford <strong>Un</strong>iversity Press, Inc.<br />

Lages Lima, E., et al (2000). La Matemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza Media,<br />

volum<strong>en</strong> 1. Lima: IMCA.<br />

275


Lakoff, G. y Núñez, R. (2000). Where mathematics comes from: How the<br />

embodied mind brings mathematics into being. New York: Basic<br />

Books.<br />

Linchevski, L., & Williams, J. (1999). Using intuition from everyday life in<br />

'filling' the gap in childr<strong>en</strong>'s ext<strong>en</strong>sion of their number concept to<br />

inclu<strong>de</strong> the negative numbers. Educational Studies in Mathematics<br />

(39), 131-147.<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2002). Elem<strong>en</strong>ts for teaching game theory, Proceedings of<br />

the 2 nd International Confer<strong>en</strong>ce on the Teaching of Mathematics.<br />

<strong>Un</strong>iversity of Crete.<br />

http://www.math.uoc.gr/~ictm2/Proceedings/pap293.pdf<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2004). Matemáticas para el Análisis Económico. Lima:<br />

Fondo Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú.<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2005a). Motivation and <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of mathematical<br />

thinking using optimization problems. Proceedings of the 4th<br />

Mediterranean confer<strong>en</strong>ce on mathematics education. Volume II, pp.<br />

491- 500, Italy.<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2005b) El rincón <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong>. <strong>Un</strong>ión. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración Iberoamericana <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación<br />

Matemática. España: Números <strong>de</strong>l 1 al 4.<br />

http://www.fisem.org/paginas/union/revista.php<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2006a) Problemas: oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje para<br />

alumnos y profesores. Acta Latinoamericana <strong>de</strong> Matemática<br />

Educativa. (Volum<strong>en</strong> 19, pp. 688 – 694) México: CLAME<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2006b) El rincón <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong>. <strong>Un</strong>ión. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración Iberoamericana <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación<br />

Matemática. España: Números <strong>de</strong>l 5 al 8.<br />

http://www.fisem.org/paginas/union/revista.php<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2007a). <strong>Intuición</strong>, <strong>rigor</strong> y <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong>. Revista Latinoamericana <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong><br />

Matemática Educativa, 10 (3) pp. 365-399<br />

Ma<strong>la</strong>spina, U. (2007b) El rincón <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong>. <strong>Un</strong>ión. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración Iberoamericana <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación<br />

Matemática. España: Números <strong>de</strong>l 9 al 12.<br />

http://www.fisem.org/paginas/union/revista.php<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l Perú (2003). Diseño Curricu<strong>la</strong>r Básico <strong>de</strong><br />

Educación Secundaria <strong>de</strong> M<strong>en</strong>ores. Lima.<br />

276


Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l Perú (2005). Diseño Curricu<strong>la</strong>r Nacional <strong>de</strong><br />

Educación Básica Regu<strong>la</strong>r. Lima.<br />

Monaghan, J. (2001). Young People’s I<strong>de</strong>as of Infinity. Educational Studies<br />

in Mathematics, 48, pp. 239-258.<br />

Montoso, V. y Scheuer, N. (2006). P<strong>en</strong>sando el infinito. Concepciones <strong>de</strong><br />

estudiantes universitarios, <strong>en</strong> J. Aymerich, S. Macario (Eds.).<br />

Matemáticas para el siglo XXI (pp. 257-266).<br />

Mosterin, J. (1980). Teoría axiomática <strong>de</strong> conjuntos. Barcelona: Ariel.<br />

National Council of Teachers of Mathematics [NCTM] (1980). An ag<strong>en</strong>da<br />

for action. Reston: NCTM.<br />

National Council of Teachers of Mathematics [NCTM]. (1989). Curriculum<br />

and evaluation standards for school mathematics. Reston, VA:<br />

NCTM.<br />

National Council of Teachers of Mathematics [NCTM]. (2003). Principios<br />

y estándares para <strong>la</strong> educación matemática. Sevil<strong>la</strong>: Sociedad<br />

Andaluza <strong>de</strong> Educación Matemática. Primera edición <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no.<br />

Niv<strong>en</strong>, I. (1981). Maxima and minima without calculus. USA:<br />

Mathematical Association of America.<br />

Núñez, R. (2000). Mathematical i<strong>de</strong>a analysis: What embodied cognitive<br />

sci<strong>en</strong>ce can say about the human nature of mathematics. En T.<br />

Nakaora y M. Koyama (Eds.), Proceedings of the 24th Confer<strong>en</strong>ce of<br />

the International Group for the Psychology of Mathematics Education<br />

(vol. 1, pp. 3-22). Hiroshima: Hiroshima <strong>Un</strong>iversity.<br />

Perero, M. (1994) Historia e historias <strong>de</strong> matemáticas. México: Grupo<br />

Editorial Iberoamérica.<br />

Piaget, J. y Beth, E.W. (1980). Epistemología matemática y psicología.<br />

Crítica, Grupo Editorial Grijalbo: Barcelona.<br />

Piaget, J. y Inhel<strong>de</strong>r, B. (1963). The child’s conception of space. Routledge<br />

and Kegan, Paul: London.<br />

Piaget, J.(1992). Seis estudios <strong>de</strong> psicología. Labor: Barcelona<br />

Pinto Carvalho, P. et al (2003). Mathematical Optimization in Graphics and<br />

Vision. Lima: Monografías <strong>de</strong>l IMCA.<br />

Poincaré, H. (1920). The Value of Sci<strong>en</strong>ce. Dover Publications Inc. New<br />

York.<br />

Poincaré, H. (1963). Ci<strong>en</strong>cia y Método. Madrid: Espasa-Calpe.<br />

277


Raftopoulos, A. (2002). The spatial intuition of number and the number<br />

line. Mediterranean Journal for Research in Mathematics Education,<br />

1 (2), 17-36.<br />

Ramos, A. B. (2006). Objetos personales matemáticos y didácticos <strong>de</strong>l<br />

profesorado y cambios institucionales. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> contextualización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>en</strong> una facultad <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias económicas y sociales,<br />

Tesis Doctoral, Barcelona, <strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Ramos, A.B. y Font, V. (2006). Contesto e contestualizzazione<br />

nell'insegnam<strong>en</strong>to e nell'appr<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<strong>la</strong> matematica. <strong>Un</strong>a<br />

prospettiva ontosemiotica. La Matematica e <strong>la</strong> sua didattica, 20 (4),<br />

535-556.<br />

Reich<strong>en</strong>bach, H. (1951). The Rise of Sci<strong>en</strong>tific Philosophy. Berkeley:<br />

<strong>Un</strong>iversity of California Press.<br />

Roldán, R. y Cribeiro, J. (2001) Entr<strong>en</strong>ando <strong>la</strong> intuición <strong>en</strong> <strong>la</strong> matemática<br />

superior. Revista Ci<strong>en</strong>cias Matemáticas. (Volum<strong>en</strong> 19, Nº 2, pp 133 -<br />

141). Cuba<br />

Sá<strong>en</strong>z-Ludlow, A. y Presmeg, N. (2006). Semiotic perspectives on learning<br />

mathematics and communicating mathematically. Educational Studies<br />

in Mathematics 61 (1-2): 1-10.<br />

Saussure, F. (1915). Curso <strong>de</strong> lingüística g<strong>en</strong>eral. Madrid: Alianza, 1991.<br />

Scho<strong>en</strong>feld, A. (1992). Learning to think mathematically: Problem solving,<br />

metcognition and s<strong>en</strong>se making in mathematics. In D. A. Grouws<br />

(Ed.) Handbook of research on mathematics teaching and learning<br />

(pp. 334 - 370). New York: MacMil<strong>la</strong>n Publishing Company.<br />

Scho<strong>en</strong>feld, A. (2006). Problem solving from cradle to grave. Annales <strong>de</strong><br />

Didactique et <strong>de</strong> Sci<strong>en</strong>ces Cognitives, volume 11, pp. 41-73.<br />

Schubring, G. (2005) Conflicts betwe<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralization, <strong>rigor</strong> and intuition.<br />

Number concepts un<strong>de</strong>rlying the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of analysis in 17th-19th<br />

c<strong>en</strong>tury France and Germany. New York, USA: Springer.<br />

Sfard, A. (1991). On the dual nature of mathematical conceptions:<br />

Reflections on processes and objects as differ<strong>en</strong>t si<strong>de</strong>s of the same<br />

coin. Educational Studies in Mathematics, 22: 1-36.<br />

Socas, M.; Camacho, M. (2003). Conocimi<strong>en</strong>to Matemático y Enseñanza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación Secundaria. Algunas Reflexione.<br />

Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Matemática V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na, 10 (2), 20.<br />

278


Stavy, R. & Tirosh, D. (1996). Intuitive rules in sci<strong>en</strong>ce and mathematics:<br />

The case of “more of A-more of B”. International Journal of Sci<strong>en</strong>ce<br />

Teaching 18, 653–667.<br />

Stavy, R. et ál (2006). Are intuitive rules universal? International Journal<br />

of Sci<strong>en</strong>ce and Mathematics Education 4: p. 417 – 436<br />

Stavy, R., & Tirosh, D. (2000). How stud<strong>en</strong>ts (mis)un<strong>de</strong>rstand sci<strong>en</strong>ce and<br />

mathematics: Intuitive rules. New York: Teachers College Press.<br />

Suppes, P. (1966). ·The axiomatic method in high school mathematics· in<br />

·The role of axiomatics and problem solving in mathematics·, The<br />

confer<strong>en</strong>ce Board of Mathematical Sci<strong>en</strong>ces (Ginn and Co.)<br />

Washington, D.C.<br />

Tall, D. O. (1991). Intuition and <strong>rigor</strong>: The role of visualization in the<br />

calculus, in W. Zimmermann and S. Cunningham (eds.), Visualization<br />

in Teaching and learning Mathematics. Mathematical. Association of<br />

America, Washington, DC, pp. 105-119.<br />

Tall, D. O. (2006). A theory of mathematical growth through embodim<strong>en</strong>t,<br />

symbolism and proof. Annales <strong>de</strong> Didactique et <strong>de</strong> Sci<strong>en</strong>ces<br />

Cognitives, Irem <strong>de</strong> Strasbourg. 11, 195–215.<br />

Tirosh, D. (1991). The role of stud<strong>en</strong>ts’ intuitions of infinity in teaching the<br />

cantorian theory. En D. Tall (Ed.), Advanced Mathematical Thinking<br />

(pp. 199-214). Dordrecht: Kluwer.<br />

Tirosh, D., Stavy, R., & Tsamir, P. (2001). Using the intuitive rules theory<br />

as a basis for educating teachers. In F. L. Lin, & T. Cooney (Eds.),<br />

Making s<strong>en</strong>se of mathematics education (pp. 73–85). Dordrecht, The<br />

Nether<strong>la</strong>nds: Kluwer.<br />

Törner, G., Scho<strong>en</strong>feld, A. y Reiss, K (2007). Problem solving around the<br />

world: summing up the state of the art. Z<strong>en</strong>tralb<strong>la</strong>tt für Didaktik <strong>de</strong>r<br />

Mathematik, Vol 39, 5-6, pp. 353-563.<br />

Tsamir, P. y Tirosh, D. (2006). PME 1 to 30 – summing up and looking<br />

ahead: a personal perspective on infinite sets. E Novotná, J., Moraová,<br />

H., Krátká, M. y Stehlíková, N. (Eds.). Proceedings 30th Confer<strong>en</strong>ce<br />

of the International Group for the Psychology of Mathematics<br />

Education, Vol. 1, pp. 49-63. Prague: PME.<br />

Tsamir, P., Tirosh, D., Stavy, R. y Ron<strong>en</strong>, I. (2002). Intuitive Rules: A<br />

Theory and its Implications to Mathematics and Sci<strong>en</strong>ce Teacher<br />

Education, <strong>en</strong> H. Behr<strong>en</strong>dt et al. (eds.), Research in Sci<strong>en</strong>ce Education<br />

– Past, Pres<strong>en</strong>t, and Future, 167–175. Nether<strong>la</strong>nds: Kluwer.<br />

279


Turégano, P. (1996). <strong>Intuición</strong> <strong>de</strong>l infinito <strong>en</strong> estudiantes <strong>de</strong> primero <strong>de</strong><br />

B.U.P., Epsilon, 34, 11-46.<br />

Tymoczko, T (1991). Mathematics, Sci<strong>en</strong>ce and Ontology. Synthese 88 (2):<br />

201 - 228.<br />

Vidakovic, D., Ber<strong>en</strong>son, S. & Brandsma, J. (1998). Childr<strong>en</strong>’s Intuitions of<br />

Probabilistic Concepts Emerging from Fair P<strong>la</strong>y. In Pereira-M<strong>en</strong>doza,<br />

Kea, Kee & Wong (Eds.) Proceedings of the International Confer<strong>en</strong>ce<br />

On the Teaching of Statistics (ICOTS-5) Singapore 1998, v. 1, 67-73.<br />

Wilhelmi, M. R.; Godino, J. D. y Lacasta, E. (2007), Configuraciones<br />

epistémicas asociadas a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> números reales,<br />

Recherches <strong>en</strong> Didactique <strong>de</strong>s Mathematiques, vol. 27, núm. 1, 77-<br />

120.<br />

Williams, H. (1986). Fourier's Method of Linear Programming and Its Dual.<br />

The American Mathematical Monthly, Vol. 93, No. 9, pp. 681-695.<br />

Wittg<strong>en</strong>stein, L. (1953). Investigaciones filosóficas. Barcelona: Crítica.<br />

Yeap, B., Ferrucci, B. J., & Carter, J. A. (2006). Comparative study of<br />

arithmetic problems in Singaporean and American mathematics<br />

textbook. In F. K. S. Leung, Graf, K. D., & Lopez-Real F. J. (Eds.)<br />

Mathematics education in differ<strong>en</strong>t cultural traditions—A<br />

comparative study of east Asia and the West. The 13th ICMI Study<br />

(pp. 213–226). New York: Springer.<br />

Zimmermann, W.; Cunningham, S.: (eds.): (1991). Visualization in<br />

Teaching and Learning Mathematics.. Notes 19. Washington DC:<br />

MAA.<br />

280


Anexos


ANEXO 4A<br />

Dos <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> para resolverlos <strong>en</strong> grupos,<br />

propuestos a alumnos universitarios<br />

Problemas<br />

Grupo No. ------------<br />

1. Hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no cartesiano cuatro puntos <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas<br />

<strong>en</strong>teras, <strong>de</strong> modo que sean los vértices <strong>de</strong> un paralelogramo cuyo<br />

perímetro sea 28 y cuya área sea máxima.<br />

2. L<strong>la</strong>mamos “paso” aplicado a un número, cuando se le multiplica<br />

por 2 ó cuando se le disminuye <strong>en</strong> 3 unida<strong>de</strong>s. Hal<strong>la</strong>r el m<strong>en</strong>or<br />

número <strong>de</strong> pasos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicar para obt<strong>en</strong>er el número 25,<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l número 11.<br />

Activida<strong>de</strong>s grupales<br />

1. Discutir <strong>la</strong>s soluciones individuales <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong>l grupo,<br />

<strong>de</strong> los dos <strong>problemas</strong> p<strong>la</strong>nteados.<br />

2. Pres<strong>en</strong>tar soluciones <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> ambos <strong>problemas</strong>, justificando<br />

rigurosam<strong>en</strong>te los valores óptimos obt<strong>en</strong>idos.<br />

282


A<br />

ANEXO 4B<br />

Cuestionario sobre percepciones acerca <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong><br />

propuestos y sus soluciones<br />

1. ¿Cuál <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> te pareció más interesante?<br />

2. ¿Por qué?<br />

B (Sobre el problema 1)<br />

1. Cuando resolviste el problema 1 y escribiste <strong>la</strong>s coord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> los<br />

vértices ¿Estabas conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> que habías obt<strong>en</strong>ido un paralelogramo <strong>de</strong><br />

área máxima?<br />

2. ¿Qué te daba el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to?<br />

3. ¿Cuál crees que es el problema fundam<strong>en</strong>tal?<br />

4. ¿Podrías <strong>en</strong>unciar alguna propiedad o proposición que hayas <strong>de</strong>scubierto o<br />

recordado al haber resuelto el problema?<br />

5. ¿Qué variables fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> el problema?<br />

6. ¿Crees que <strong>de</strong>finir una función ayuda a resolver el problema?<br />

7. ¿Qué crees que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una solución para consi<strong>de</strong>rar que el problema<br />

está completam<strong>en</strong>te resuelto?<br />

C (Sobre el problema 2)<br />

1. Cuando resolviste el problema 2 y <strong>de</strong>scribiste los pasos para llegar <strong>de</strong>l 11 al<br />

25 ¿Estabas conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> que era el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> pasos?<br />

2. ¿Qué te daba el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to?<br />

3. ¿Podrías <strong>en</strong>unciar alguna propiedad o proposición que hayas <strong>de</strong>scubierto o<br />

recordado al haber resuelto el problema?<br />

4. ¿Cuál o cuáles consi<strong>de</strong>ras <strong>la</strong> o <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l problema?<br />

5. ¿Qué difer<strong>en</strong>cia habría <strong>en</strong>tre una solución formal <strong>de</strong> este problema con<br />

una solución que no sea formal?<br />

6. ¿Qué crees que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una solución para consi<strong>de</strong>rar que el problema<br />

está completam<strong>en</strong>te resuelto?<br />

283


ANEXO 4C<br />

Cuadro sobre soluciones <strong>de</strong>l problema con variaciones continuas<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los estudiantes, <strong>de</strong>l problema 1:<br />

Hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no cartesiano cuatro puntos <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>adas <strong>en</strong>teras, <strong>de</strong><br />

modo que sean los vértices <strong>de</strong> un paralelogramo cuyo perímetro sea 28 y<br />

cuya área sea máxima.<br />

Alumno<br />

Hal<strong>la</strong> lo<br />

pedido<br />

Tantea<br />

Consi<strong>de</strong>ra<br />

todos los<br />

casos<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Formaliza<br />

Muestra sólo<br />

su resultado No<br />

Argum<strong>en</strong>ta por qué el valor<br />

obt<strong>en</strong>ido es óptimo<br />

Incorrecta<br />

m<strong>en</strong>te<br />

Correcta<br />

m<strong>en</strong>te<br />

1 1 1 1 1 1 6<br />

2 1 1 1 2<br />

3 1 1 1 1 8<br />

4 1 1 1 1 2<br />

5 1 1 1 1 1 5<br />

6 1 1 1 2<br />

7 1 1 1 5<br />

8 1 1 1 1 5<br />

9 1 1 1 1 6<br />

10 1 1 1 1 8<br />

11 1 0<br />

12 1 1 1 3<br />

13 1 1 1 1 6<br />

14 1 1 1 1 6<br />

15 1 1 1 2<br />

16 1 1 1 2<br />

17 1 1 1 3<br />

18 1 1 1<br />

19 1 1 1 3<br />

20 1 1 1 1 6<br />

21 1 1 3<br />

22 1 1 1 4<br />

23 1 1 1 2<br />

24 1 1 1 4<br />

25 1 1 1 1 6<br />

26 1 1 1 3<br />

27 1 1 1 1 6<br />

28 1 1 1 1 6<br />

29 1 1 1 5<br />

30 1 1 1 1 6<br />

31 1 1 1 1 5<br />

32 1 1 1 5<br />

33 1 1 1 1 5<br />

34 1 1 1 1 6<br />

35 1 1 1 4<br />

36 1 1 1 5<br />

37 1 1 1 1 8<br />

38 1 1 1 3<br />

Totales 21 7 31 21 13 21 13 3<br />

Nivel<br />

284


ANEXO 4D<br />

Cuadro sobre soluciones <strong>de</strong>l problema con variaciones discretas<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> los estudiantes, <strong>de</strong>l problema 2<br />

L<strong>la</strong>mamos “paso” aplicado a un número, cuando se le multiplica por 2 ó<br />

cuando se le disminuye <strong>en</strong> 3 unida<strong>de</strong>s. Hal<strong>la</strong>r el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> pasos<br />

que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicar para obt<strong>en</strong>er el número 25, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l número 11.<br />

Alumno<br />

Hal<strong>la</strong> lo<br />

pedido Tantea<br />

Consi<strong>de</strong>ra<br />

todos los<br />

casos<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Formaliza<br />

Muestra sólo<br />

su resultado No<br />

Argum<strong>en</strong>ta por qué el valor<br />

obt<strong>en</strong>ido es óptimo<br />

Incorrecta<br />

m<strong>en</strong>te<br />

Correcta<br />

m<strong>en</strong>te<br />

1 1 1 1 1 5<br />

2 1 1 1 5<br />

3 1 1 1 1 8<br />

4 1 1 4<br />

5 1 1 2<br />

6 1 1 1 1 5<br />

7 1 1 1 5<br />

8 1 1 1 1 5<br />

9 1 1 1 5<br />

10 1 1 2<br />

11 1 1 1 5<br />

12 1 1 1 5<br />

13 1 1 1 5<br />

14 1 1 2<br />

15 1 1 2<br />

16 1 1 1 6<br />

17 1 1 2<br />

18 1 1 1 5<br />

19 1 1 1 5<br />

20 0<br />

21 1 1 1<br />

22 1 1 4<br />

23 1 1 1<br />

24 0<br />

25 0<br />

26 1 1 1 5<br />

27 1 1 4<br />

28 1 1 1 5<br />

29 1 1 1 5<br />

30 1 1 1 5<br />

31 1 1 1 5<br />

32 1 1 1 5<br />

33 1 1 1 5<br />

34 1 1 1 5<br />

35 1 1 1 5<br />

36 1 1 1 5<br />

37 0<br />

38 1 0<br />

Totales 23 15 3 9 10 28 4 1<br />

Nivel<br />

285


ANEXO 5A<br />

Cuestionario sobre percepciones <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, uso <strong>de</strong> materiales y actitu<strong>de</strong>s<br />

ante <strong>la</strong> matemática, aplicado a ingresantes a <strong>la</strong> PUCP <strong>en</strong> el semestre 2007-1<br />

INSTITUTO DE INVESTIGACIÓN PARA LA ENSEÑANZA DE LAS<br />

MATEMÁTICAS (IREM) - PUCP<br />

Estimado alumno, te agra<strong>de</strong>ceremos co<strong>la</strong>borar con una investigación sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> matemáticas,<br />

completando el sigui<strong>en</strong>te cuestionario. La información que nos brin<strong>de</strong>s es individual y anónima.<br />

Parte I. Respon<strong>de</strong>, consi<strong>de</strong>rando el colegio <strong>en</strong> el cual estudiaste 5to <strong>de</strong> secundaria<br />

1. Mi colegio es<br />

Estatal<br />

Particu<strong>la</strong>r<br />

Parroquial<br />

Religioso<br />

Militar o Policial<br />

Pre-universitario<br />

Con Bachillerato<br />

Internacional<br />

Fe y Alegría<br />

Otro<br />

(Especificar)<br />

2. Mi colegio está ubicado <strong>en</strong>:<br />

Cal<strong>la</strong>o<br />

Lima Metropolitana<br />

<strong>Un</strong>a provincia fuera <strong>de</strong> Lima<br />

<strong>Un</strong>a provincia <strong>de</strong> Lima<br />

Otro país<br />

(Especificar):<br />

3. Terminé <strong>la</strong> secundaria <strong>en</strong> el año:<br />

______________________<br />

Ingresé a <strong>la</strong> PUCP <strong>en</strong> el año:<br />

__________________________<br />

4. En tus c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> Matemática se<br />

usó: (Pue<strong>de</strong>s marcar más <strong>de</strong> una<br />

opción)<br />

<strong>Un</strong> texto<br />

Separatas<br />

Fotocopias<br />

Ejercicios y <strong>problemas</strong> <strong>de</strong><br />

exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión<br />

pasados<br />

Otros materiales escritos<br />

Otro<br />

(Especificar):<br />

Parte II<br />

En el sigui<strong>en</strong>te cuadro aparec<strong>en</strong> temas <strong>de</strong> Matemática que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>señar <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria. Seña<strong>la</strong> si no te<br />

<strong>en</strong>señaron esos temas. Si te <strong>en</strong>señaron, seña<strong>la</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas indicadas. Consi<strong>de</strong>ra sólo si a ti te<br />

<strong>en</strong>señaron esos temas <strong>en</strong> el colegio, no <strong>en</strong> otros lugares como aca<strong>de</strong>mias, c<strong>la</strong>ses particu<strong>la</strong>res, grupos <strong>de</strong> estudio, etc.<br />

Temas <strong>de</strong> Matemática<br />

Sistema <strong>de</strong> Números reales<br />

Ecuaciones<br />

Inecuaciones<br />

Sistema <strong>de</strong> ecuaciones lineales<br />

Funciones<br />

Progresiones<br />

<strong>Un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Medida<br />

Geometría p<strong>la</strong>na<br />

Trigonometría<br />

Geometría <strong>de</strong>l espacio<br />

Geometría analítica<br />

Programación lineal<br />

Función expon<strong>en</strong>cial<br />

Función logarítmica<br />

Estadística<br />

Probabilidad<br />

Parte III<br />

1. En tus c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> Matemática <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>s:<br />

Nada<br />

Casi nada<br />

Sólo algunas cosas<br />

Casi Todo<br />

Todo<br />

No me<br />

Me <strong>en</strong>señaron<br />

<strong>en</strong>señaron No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí Ent<strong>en</strong>dí el tema Apr<strong>en</strong>dí Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

2. ¿Te gustan <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

Matemática?<br />

3. ¿Te si<strong>en</strong>tes nervioso cuando ti<strong>en</strong>es<br />

que hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> Matemática?<br />

4. ¿Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r Matemática es difícil para<br />

ti?<br />

Si No<br />

5. Indica <strong>la</strong> especialidad que pi<strong>en</strong>sas estudiar: ________________________________________<br />

¡Muchas gracias por tu co<strong>la</strong>boración!<br />

286


ANEXO 5B<br />

Percepciones <strong>de</strong> los ingresantes a <strong>la</strong> PUCP <strong>en</strong> el semestre 2007-1 sobre<br />

temas <strong>de</strong> matemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria. Distribución porc<strong>en</strong>tual. (n = 340)<br />

Temas <strong>de</strong><br />

Matemática<br />

No me <strong>en</strong>señaron No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí el tema<br />

Ent<strong>en</strong>dí el tema pero<br />

no lo apr<strong>en</strong>dí<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema<br />

Apr<strong>en</strong>dí el tema y<br />

me gustó<br />

C L T C L T C L T C L T C L T<br />

Sistema <strong>de</strong><br />

números<br />

reales 2.6 3.3<br />

2.9<br />

1.1 3.3<br />

2.1<br />

16.8 18.7<br />

17.6<br />

66.5 63.3<br />

65.1<br />

13 11.3<br />

12.3<br />

Ecuaciones 0.6 0.7 0.6 1.1 0.7 0.9 3.4 8.7 5.8 52.8 60.7 56.3 42.1 29.3 36.4<br />

Inecuaciones 1.7 5.3 3.3 2 4.7 3.2 18.4 23.3 20.6 55.4 56 55.6 22.5 10.7 17.2<br />

Sistema <strong>de</strong><br />

ecuaciones<br />

lineales 3.4 4 3.7 1.7 4.7 3.0 9.9 18 13.6 55.1 56 55.5 29.9 17.3 24.2<br />

Funciones<br />

8.4 8.7<br />

8.5<br />

16.<br />

8 15.3<br />

16.1<br />

31.9 33.3<br />

32.5<br />

33.6 33.3<br />

33.5<br />

9.3 9.3<br />

9.3<br />

Progresiones 7.7 12.7 9.9 4.8 6.7 5.7 13.3 21.3 16.9 52.8 47.3 50.4 21.3 12 17.1<br />

<strong>Un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Medida<br />

Geometría<br />

7.2 14 10.2 1.7 5.3 3.3 12.9 20.7 16.4 63.5 53.3 58.9 14.7 6.7 11.1<br />

p<strong>la</strong>na 2.9 8 5.2 1.1 5.3 3.0 12.5 12 12.3 41.7 52.7 46.6 41.8 22 32.9<br />

Trigonometría 2.3 5.3 3.6 1.7 12 6.3 16 24.7 19.9 44.8 37.3 41.4 35.3 20.7 28.7<br />

Geometría <strong>de</strong>l<br />

espacio<br />

Geometría<br />

15.7 12 14.1 4.5 12.7 8.2 23.3 32 27.2 34 35.3 34.6 22.4 8 15.9<br />

analítica<br />

Programación<br />

22.7 21.3 22.1 5.7 16 10.3 24.4 34 28.7 32 22.7 27.8 15.2 6 11.1<br />

lineal 66.4 65.3 65.9 3.7 7.3 5.3 13.7 13.3 13.5 12.5 12.7 12.6 3.7 1.3 2.6<br />

Función<br />

expon<strong>en</strong>cial<br />

Función<br />

43.9 28.7<br />

37.1<br />

8.2 12.7<br />

10.2<br />

16.5 16<br />

16.3<br />

26.2 35.3<br />

30.3<br />

5.2 7.3<br />

6.1<br />

logarítmica 44.2 25.3 35.8 9.9 22 15.3 19.9 26 22.6 18 20 18.9 7.9 6.7 7.4<br />

Estadística 36.6 38 37.2 4.5 4 4.3 19.3 17.3 18.4 33 33.3 33.1 6.6 7.3 6.9<br />

Probabilidad 31.6 38.7 34.7 6.8 8.7 7.6 19.6 20.7 20.1 32.3 26 29.5 9.7 6 8.1<br />

C: Ci<strong>en</strong>cias L: letras T: Total<br />

287


ANEXO 6A<br />

Cuestionario a alumnos <strong>de</strong> secundaria sobre un problema <strong>de</strong><br />

<strong>optimización</strong> geométrico<br />

COLEGIO GRADO<br />

Estimado(a) alumno(a), has sido seleccionado(a) para co<strong>la</strong>borar con<br />

una investigación sobre <strong>resolución</strong> <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>, respondi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

cuatro partes <strong>de</strong> este cuestionario. Te agra<strong>de</strong>cemos tu co<strong>la</strong>boración.<br />

Parte 1. Datos<br />

• Por favor ll<strong>en</strong>a los sigui<strong>en</strong>tes datos <strong>de</strong> tu nacimi<strong>en</strong>to:<br />

Día ________ Mes _______ Año _______<br />

• De qué sexo eres. ? Masculino ______ Fem<strong>en</strong>ino _______<br />

Parte 2. Preguntas<br />

A continuación <strong>en</strong>contrarás el <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong> un problema y algunas<br />

preguntas. Por favor lee con at<strong>en</strong>ción el problema y respon<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

preguntas antes <strong>de</strong> resolverlo.<br />

Problema<br />

Se ti<strong>en</strong>e dos láminas rectangu<strong>la</strong>res: una <strong>de</strong> 9 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 7 cm <strong>de</strong><br />

ancho y otra <strong>de</strong> 6 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 2 cm <strong>de</strong> ancho. Movi<strong>en</strong>do librem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s láminas y juntándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> modo que uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> una lámina<br />

esté completam<strong>en</strong>te unido a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra lámina, se<br />

forman nuevas figuras p<strong>la</strong>nas. Dibuja una <strong>de</strong> esas figuras: <strong>la</strong> que tú<br />

consi<strong>de</strong>ras que ti<strong>en</strong>e el mayor perímetro. Escribe cuál es ese perímetro y<br />

explica por qué consi<strong>de</strong>ras que es el mayor.<br />

7cm<br />

9cm<br />

2cm<br />

6cm<br />

288


Anexo 6A<br />

1. ¿Qué te parece el problema? (Marca con un SI o un NO para cada<br />

opción <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>.)<br />

Me parece Interesante<br />

Me parece Útil<br />

Me parece fácil <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

Me parece fácil <strong>de</strong> resolver<br />

Me gusta<br />

SI NO<br />

2. ¿Qué conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Matemática consi<strong>de</strong>ras importantes para<br />

resolver el problema?<br />

3. Si ti<strong>en</strong>es una lámina cuadrada <strong>de</strong> 10 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>do y una lámina triangu<strong>la</strong>r<br />

que ti<strong>en</strong>e cada uno <strong>de</strong> sus tres <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> longitud 10 cm ¿Cuál es el<br />

perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva figura p<strong>la</strong>na que se forma uni<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s láminas<br />

por uno <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos? Haz un dibujo y escribe el perímetro que ti<strong>en</strong>e.<br />

289


Parte 3. Solución <strong>de</strong>l Problema<br />

Anexo 6A<br />

Ahora resuelve el problema. Hazlo tú solo(a), justificando tus<br />

afirmaciones. Por favor, no uses otro papel; haz todos tus dibujos,<br />

cálculos, afirmaciones, etc. - sea <strong>en</strong> borrador o <strong>en</strong> limpio – so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> esta hoja.<br />

Problema<br />

Se ti<strong>en</strong>e dos láminas rectangu<strong>la</strong>res: una <strong>de</strong> 9 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 7 cm <strong>de</strong><br />

ancho y otra <strong>de</strong> 6 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 2 cm <strong>de</strong> ancho. Movi<strong>en</strong>do librem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s láminas y juntándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> modo que uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> una lámina<br />

esté completam<strong>en</strong>te unido a uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra lámina, se<br />

forman nuevas figuras p<strong>la</strong>nas. Dibuja una <strong>de</strong> esas figuras: <strong>la</strong> que tú<br />

consi<strong>de</strong>ras que ti<strong>en</strong>e el mayor perímetro. Escribe cuál es ese perímetro y<br />

explica por qué consi<strong>de</strong>ras que es el mayor.<br />

7cm<br />

9cm<br />

2cm<br />

6cm<br />

290


Parte 4. Otras preguntas<br />

1. ¿Te gustó el problema?. Marca una opción.<br />

Mucho _______ Poco _______ Nada _________<br />

Anexo 6A<br />

2. ¿Estás seguro o segura que tu solución es correcta?. Marca una<br />

opción.<br />

Si ________ No mucho _________ No _________<br />

Gracias por tu co<strong>la</strong>boración.<br />

291


ANEXO 6B<br />

292


Anexo 6B<br />

293


294


Anexo 6B<br />

295


Anexo 6B<br />

296


Anexo 6B<br />

297


Anexo 6B<br />

298


Anexo 6B<br />

299


ANEXO 6 C<br />

Solución <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>optimización</strong> discreto y no rutinario<br />

(el problema F)<br />

Problema<br />

En un zoológico <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s están id<strong>en</strong>tificadas por letras y los animales<br />

están ubicados <strong>en</strong> cada jau<strong>la</strong> como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura:<br />

Determinar el número mínimo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos que se necesitan hacer<br />

para ubicar a cada animal <strong>en</strong> <strong>la</strong> jau<strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> letra inicial <strong>de</strong>l<br />

nombre <strong>de</strong>l animal. (<strong>Un</strong> movimi<strong>en</strong>to es el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> un animal a una<br />

jau<strong>la</strong> adyac<strong>en</strong>te.)<br />

Solución *<br />

A B C D<br />

Burro Foca Ganso Conejo<br />

H G F E<br />

Avestruz Elefante Dromedario<br />

Analicemos primero cada animal por separado:<br />

• El avestruz necesita al m<strong>en</strong>os 1 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

• El burro necesita al m<strong>en</strong>os 1 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

• El conejo necesita al m<strong>en</strong>os 1 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

• El dromedario necesita al m<strong>en</strong>os 2 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

• El elefante necesita al m<strong>en</strong>os 2 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

• La foca necesita al m<strong>en</strong>os 2 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

• El ganso necesita al m<strong>en</strong>os 2 movimi<strong>en</strong>to para ir a su jau<strong>la</strong>.<br />

Por lo tanto, para que cada animal llegue a su jau<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te se<br />

necesitan al m<strong>en</strong>os 1+1+1+2+2+2+2=11 movimi<strong>en</strong>tos. Veamos ahora<br />

que, efectivam<strong>en</strong>te, 11 es el mínimo número <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />

* Jorge Tipe, alumno universitario<br />

300


Anexo 6C<br />

necesarios, para esto cada animal <strong>de</strong>be realizar exactam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos que indica <strong>la</strong> lista anterior.<br />

Basta dar una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 11 movimi<strong>en</strong>tos que haga que todos los<br />

animales llegu<strong>en</strong> a sus jau<strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes:<br />

• Movemos al dromedario, elefante, foca, ganso y conejo (<strong>en</strong> ese<br />

ord<strong>en</strong>) <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido antihorario. La distribución <strong>de</strong> los animales<br />

sería <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

A B C D<br />

Burro Ganso Conejo<br />

H G F E<br />

Avestruz Foca Elefante<br />

Dromedario<br />

Hasta ahora hemos hecho 5 movimi<strong>en</strong>tos. Notemos que el conejo ya<br />

no pue<strong>de</strong> hacer más movimi<strong>en</strong>tos (pues t<strong>en</strong>ía que hacer exactam<strong>en</strong>te<br />

uno) y a los <strong>de</strong>más animales les queda exactam<strong>en</strong>te un movimi<strong>en</strong>to<br />

a cada uno.<br />

• Movemos al dromedario, elefante, foca, ganso (<strong>en</strong> ese ord<strong>en</strong>) <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tido antihorario. La distribución <strong>de</strong> los animales sería <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

A B C D<br />

Burro Conejo Dromedario<br />

H G F E<br />

Avestruz Ganso Foca<br />

Elefante<br />

301


Anexo 6C<br />

Hasta ahora hemos hecho 5+4=9 movimi<strong>en</strong>tos. Notemos que el<br />

conejo, dromedario, elefante, foca y ganso ya están <strong>en</strong> sus jau<strong>la</strong>s<br />

correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

• Movemos al burro y avestruz (<strong>en</strong> ese ord<strong>en</strong>) <strong>de</strong> <strong>la</strong> única forma<br />

posible, es <strong>de</strong>cir, el burro a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha y <strong>de</strong>spués el avestruz hacia<br />

arriba. Con esto ya se consigue que todos los animales estén <strong>en</strong><br />

sus jau<strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes y hemos hecho <strong>en</strong> total 5+4+2=11<br />

movimi<strong>en</strong>tos.<br />

Concluimos, luego <strong>de</strong> ver este ejemplo, que el mínimo número <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>tos necesarios es 11.<br />

302


ANEXO 6D<br />

303


Anexo 6D<br />

304


Anexo 6D<br />

305


Anexo 6D<br />

306


Anexo 6D<br />

307


Anexo 6D<br />

308


Anexo 6D<br />

309


ANEXO 6E<br />

<strong>Un</strong>a propuesta adicional <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> <strong>optimización</strong>, para<br />

secundaria.<br />

A partir <strong>de</strong> estos <strong>problemas</strong>, pue<strong>de</strong> crearse muchos otros. En<br />

particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> algunos casos pue<strong>de</strong> ser interesante intercambiar el<br />

pedido <strong>de</strong> máximo por el <strong>de</strong> mínimo o viceversa. Es importante<br />

proponer activida<strong>de</strong>s individuales y grupales y estimu<strong>la</strong>r intercambios<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

Números naturales<br />

1. Juan escribe el número 4 2 1 5. Si escribimos el número 3 al<br />

inicio, al final o <strong>en</strong>tre los dígitos <strong>de</strong>l número dado, obt<strong>en</strong>emos<br />

otro número <strong>de</strong> cinco dígitos. ¿Dón<strong>de</strong> <strong>de</strong>bemos ubicarlo para<br />

que el número que se obt<strong>en</strong>ga sea el mayor posible?<br />

2. María ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fichas:<br />

17 28 61 75 76 65<br />

¿Cómo <strong>de</strong>be ord<strong>en</strong>ar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> una fi<strong>la</strong> para que se pueda leer el<br />

mayor número posible?<br />

3. Simi<strong>la</strong>r al anterior, con <strong>la</strong> restricción adicional <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s fichas<br />

y no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar juntas.<br />

75 76<br />

4. Simi<strong>la</strong>r al (2), con <strong>la</strong> restricción adicional que el número<br />

buscado sea el mayor número par posible.<br />

5. ¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes 650 números naturales consecutivos<br />

1001, 1002, 1003, .... , 1648, 1649, 1650<br />

<strong>la</strong> suma <strong>de</strong> sus dígitos es <strong>la</strong> mayor posible?<br />

6. <strong>Un</strong> padre <strong>de</strong> familia compra 9 bolsas <strong>de</strong> canicas para sus dos<br />

hijos. La primera ti<strong>en</strong>e 1 canica, <strong>la</strong> segunda 3 canicas, <strong>la</strong> tercera<br />

5, <strong>la</strong> cuarta 7, y así, hasta <strong>la</strong> nov<strong>en</strong>a, que ti<strong>en</strong>e 17. ¿Cómo <strong>de</strong>be<br />

repartir <strong>la</strong>s bolsas a sus hijos para que <strong>la</strong> repartición sea lo más<br />

equitativam<strong>en</strong>te posible?<br />

310


Anexo 6E<br />

7. Simi<strong>la</strong>r al anterior, con bolsas que cont<strong>en</strong>gan 1, 4, 9, 16 y 25<br />

canicas.<br />

8. ¿Cuál es <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> sumandos, no necesariam<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>tes, que se pued<strong>en</strong> usar para expresar el número 21 como<br />

una suma <strong>de</strong> números primos?<br />

9. ¿Por qué número <strong>de</strong>be dividirse 101 para que el coci<strong>en</strong>te sea<br />

positivo y el residuo sea máximo?<br />

10. ¿Cuál es el mayor número <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />

conjunto <strong>de</strong> dígitos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 0, si <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre dos<br />

cualesquiera <strong>de</strong> ellos no <strong>de</strong>be ser 1? ¿Cómo se modifica <strong>la</strong><br />

respuesta si se incluye el 0?<br />

11. Simi<strong>la</strong>r al anterior, pero exigi<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre dos<br />

cualesquiera <strong>de</strong> ellos no <strong>de</strong>be ser 2.<br />

12. <strong>Un</strong> grupo <strong>de</strong> piratas <strong>en</strong>contró un cofre que cont<strong>en</strong>ía 400<br />

monedas iguales <strong>de</strong> oro. Según <strong>la</strong>s leyes piratas el reparto se<br />

<strong>de</strong>be hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: El capitán <strong>de</strong>be recibir más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l botín, y cada uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más piratas <strong>de</strong>be<br />

recibir más <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigésima parte <strong>de</strong>l botín. ¿Cuál es el mayor<br />

número <strong>de</strong> piratas que pue<strong>de</strong> haber , aparte <strong>de</strong>l capitán, para que<br />

el reparto <strong>de</strong>l botín se pueda hacer sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s leyes piratas?<br />

Números <strong>en</strong>teros<br />

13. Escoger dos números <strong>de</strong>l conjunto { -6, -5, 1, 2, 4, 5} <strong>de</strong><br />

modo que su producto sea el mayor posible.<br />

14. Escribir los números <strong>de</strong>l conjunto {1, 2, 3 4} <strong>en</strong> los espacios<br />

indicados, para obt<strong>en</strong>er el m<strong>en</strong>or número posible<br />

.... − ..... − ... − ....<br />

15. Simi<strong>la</strong>r al anterior, con números <strong>de</strong>l conjunto {1, 2, 3, 5}<br />

16. Escoger un número n <strong>de</strong>l conjunto {2, 3, 4, 5} <strong>de</strong> modo que 2 n<br />

sea mínimo<br />

17. Simi<strong>la</strong>r al anterior, pidi<strong>en</strong>do que (-2) n sea máximo o mínimo.<br />

311


Geometría <strong>de</strong>l espacio<br />

Anexo 6E<br />

18. <strong>Un</strong>a estructura sólida construida con cubos, se ve <strong>de</strong> <strong>la</strong>do y <strong>de</strong><br />

fr<strong>en</strong>te como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras. ¿Cuál es el m<strong>en</strong>or<br />

número <strong>de</strong> cubos necesario para construir tal estructura? 1<br />

1 Problema adaptado <strong>de</strong> un com<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> NCTM (2003, p. 46)<br />

312


ANEXO 6F<br />

ELEMENTS FOR TEACHING GAME THEORY<br />

Uldarico MALASPINA<br />

Pontificia <strong>Un</strong>iversidad Católica <strong>de</strong>l Perú<br />

Av. <strong>Un</strong>iversitaria, cuadra 18, Lima 32, Perú<br />

uma<strong>la</strong>sp@pucp.edu.pe<br />

ABSTRACT<br />

Game Theory should be inclu<strong>de</strong>d in the un<strong>de</strong>rgraduate programs of many majors,<br />

specially in those of economics, business administration, industrial <strong>en</strong>gineering and, of<br />

course, of mathematics and statistics. It becomes indisp<strong>en</strong>sable in a globalized and<br />

technified society to become acquainted with theoretic points of view that help make<br />

<strong>de</strong>cisions in conflict of interests situations. Game Theory gives a nice opportunity for<br />

university lecturers to carry out the ess<strong>en</strong>tial role of stimu<strong>la</strong>ting the attitu<strong>de</strong>s of observing,<br />

analyzing and theorizing in our future professionals, as a way to build a better world.<br />

Moreover, it is highly formative to know the basic results of a theory <strong>de</strong>veloped in the<br />

20th c<strong>en</strong>tury and to use the elem<strong>en</strong>ts of probability to examine multiperson <strong>de</strong>cision<br />

problems.<br />

In the teaching-learning processes of mathematics, we should be careful about how<br />

and wh<strong>en</strong> to pres<strong>en</strong>t the <strong>rigor</strong>ous formalization of concepts and the use of specific<br />

techniques since we must always bear in mind the importance of stimu<strong>la</strong>ting both an<br />

intuitive approach to the concepts that we are introducing and a creative use of the<br />

previous knowledge of our stud<strong>en</strong>ts. Wh<strong>en</strong> we teach Game Theory we have a nice<br />

opportunity to apply these criteria through the col<strong>la</strong>borative learning and solving<br />

problems according to the following sequ<strong>en</strong>ce: un<strong>de</strong>rstanding the problem (inclu<strong>de</strong>s<br />

organization of the information and repres<strong>en</strong>tation), intuitive approach to the solution,<br />

solution (or attempts of it) using previous knowledge, intuitive introduction of new<br />

concepts or theorems re<strong>la</strong>ted with the problem, solution (or attempts of it) using the new<br />

concepts or theorems, formal and <strong>rigor</strong>ous pres<strong>en</strong>tation of the new concepts or theorems,<br />

formal solution of the problem, search of other ways to solve it, explorations modifying<br />

the problem, and a <strong>de</strong>ep study of the theoretical aspects using intuition and formalization.<br />

With this didactical propose, I ma<strong>de</strong> it easy for my stud<strong>en</strong>ts to un<strong>de</strong>rstand the concepts of<br />

Game Theory, specially Nash equilibrium and mixed strategies for non zero-sum games<br />

and their applications.<br />

313


1. Introduction<br />

Anexo 6F<br />

A fundam<strong>en</strong>tal task of teachers of any subject, but specially of mathematics, is to<br />

gui<strong>de</strong> their stud<strong>en</strong>ts in learning to learn, and helping them become self-confid<strong>en</strong>t about<br />

their learning capabilities. Game Theory is specially favorable for the performance of this<br />

task, because it <strong>de</strong>als with topics re<strong>la</strong>ted with our daily life, which are becoming more<br />

important: situations in which there are conflicts of interests, in which it is necessary to<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> looking for the most suitable choice and consi<strong>de</strong>ring what the other persons, with<br />

simi<strong>la</strong>r interests, may do. It is very good for the motivation to be aware that these<br />

situations happ<strong>en</strong> not only in parlor games, but also in games in a wi<strong>de</strong>r s<strong>en</strong>se, which we<br />

p<strong>la</strong>y or whose p<strong>la</strong>y we see day to day: driving a car in a big city, trading the price of a<br />

commodity (as buyer or as seller), advertising, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ding or accusing a prisoner,<br />

proposing a sa<strong>la</strong>ry, <strong>de</strong>signing economic policies in a country, facing a war, etc. All this<br />

favors the motivation and contributes to the pres<strong>en</strong>tation and <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of the concepts<br />

starting from problems and making dynamical and col<strong>la</strong>borative c<strong>la</strong>sses with intuitive<br />

approaches prior to the formalizations proper of the theory. The cases of noncooperative<br />

games with two p<strong>la</strong>yers and a finite number of strategies are particu<strong>la</strong>rly interesting<br />

because the stud<strong>en</strong>ts, appropriately gui<strong>de</strong>d in using their intuition and with the aid of<br />

re<strong>la</strong>tively elem<strong>en</strong>tary mathematics, usually arrive at solutions or criteria that are in fact<br />

part of the theory, ev<strong>en</strong> though not yet formalized. Wh<strong>en</strong> the stud<strong>en</strong>ts verify this, they<br />

str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> their self-confid<strong>en</strong>ce about their learning capabilities.<br />

Regarding intuition and mathematics, it is appropriate to recall what Efraim Fischbein<br />

wrote in his book Intuition in sci<strong>en</strong>ce and mathematics. He does not believe intuitive<br />

reasoning to be pres<strong>en</strong>t in certain stages of the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of intellig<strong>en</strong>ce only, but<br />

instead that typically intuitive forces gui<strong>de</strong> the way we solve problems and carry out<br />

interpretations, no matter how old -or young- we are. Furthermore, ev<strong>en</strong> wh<strong>en</strong> faced with<br />

highly abstract concepts, we t<strong>en</strong>d - almost automatically- to repres<strong>en</strong>t them in a way that<br />

makes them intuitively accessible. However, we must bear in mind that this same author<br />

warns that “by exaggerating the role of intuitive prompts, one runs the risk of hiding the<br />

g<strong>en</strong>uine mathematical cont<strong>en</strong>t instead of revealing it. By resorting too early to a<br />

‘purified’, strictly <strong>de</strong>ductive version of a certain mathematical domain, one runs the risk<br />

of stifling the stud<strong>en</strong>t’s personal mathematical reasoning instead of <strong>de</strong>veloping it”.<br />

(p.214)<br />

The pres<strong>en</strong>t article is meant to show a way of working with basic aspects of Game<br />

Theory, which agrees with the outline of the previous paragraphs.<br />

2. P<strong>la</strong>ying in the c<strong>la</strong>ssroom<br />

Stud<strong>en</strong>ts are divi<strong>de</strong>d into two groups: Alpha and Beta. From each group two stud<strong>en</strong>ts<br />

are selected to be the p<strong>la</strong>yers (P1 and P2) of games whose rules are to be announced. So<br />

that in each group there is a P1 and a P2. The i<strong>de</strong>a is to obtain results in the separate<br />

groups for <strong>la</strong>ter comparison. Each p<strong>la</strong>yer calls from his group a team of "advisers" that<br />

will help him make the best <strong>de</strong>cision. Neither p<strong>la</strong>yers nor differ<strong>en</strong>t teams are allowed to<br />

communicate, and the <strong>de</strong>cision must be rational.<br />

Game 1<br />

For this game I give each p<strong>la</strong>yer two cards, named C1 and C2. Each card holds a<br />

writt<strong>en</strong> <strong>de</strong>mand that I will fulfill:<br />

C1: Give the other p<strong>la</strong>yer 3 dol<strong>la</strong>rs.<br />

C2: Give me 1 dol<strong>la</strong>r.<br />

314


Anexo 6F<br />

Each p<strong>la</strong>yer must choose one card only, and give it back to me. So they must <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> which<br />

card to choose in or<strong>de</strong>r for them to get the greatest possible b<strong>en</strong>efit from their participation in<br />

the game.<br />

After a prud<strong>en</strong>tial time for discussion with their advisers, p<strong>la</strong>yers from both groups turn in<br />

one card each. After reading them, I fulfill each card's <strong>de</strong>mand. 2<br />

<strong>Un</strong><strong>de</strong>rstanding the problem is a fundam<strong>en</strong>tal stage and g<strong>en</strong>erally, after some time for<br />

group <strong>de</strong>liberation, the information is organized in one of the following forms:<br />

• Lists of payoffs<br />

Payoffs to P1: Payoffs to P2<br />

P1’s choic P2’s choic Payoff to P P1’s choic P2’s choic Payoff to P<br />

• Matrix tables<br />

C1 C1 3 C1 C1 3<br />

C1 C2 0 C1 C2 4<br />

C2 C1 4 C2 C1 0<br />

C2 C2 1 C2 C2 1<br />

Payoffs to P1: Payoffs to P2:<br />

P1<br />

• Trees<br />

P2 P2<br />

C1 C2 C1 C2<br />

C1 3 0 C1 3 4<br />

C2 4 1 C2 0 1<br />

P1<br />

P1<br />

C1<br />

C2<br />

P2 C1<br />

C2<br />

C1<br />

P2<br />

C2<br />

Payoffs to P1 Payoffs to P2<br />

3 3<br />

0 4<br />

4 0<br />

1 1<br />

It is of great stimulus for the stud<strong>en</strong>t's learning to learn capacities to realize <strong>la</strong>ter that,<br />

without consciously knowing it, they had be<strong>en</strong> using concepts and repres<strong>en</strong>tations that are<br />

common use in Game Theory. Thus, their way of organizing the information by means of<br />

"payoff lists" corresponds to the payoff functions of the proposed game, and the two other<br />

ways are just the two major repres<strong>en</strong>tations for <strong>de</strong>scribing games: the normal form and the<br />

ext<strong>en</strong>sive form, respectively. It is th<strong>en</strong> a very simple task to resume the two matrix tables in a<br />

bimatrix table, just as the ones used for the analysis of normal form games.<br />

P2<br />

C1 C2<br />

C1 (3, 3) (0, 4)<br />

C2 (4, 0) (1, 1)<br />

2 This game is based on Aumann’s version of the known game “prisoner’s dilemma”<br />

315


Anexo 6F<br />

It is g<strong>en</strong>erally the case that in both groups, Alpha and Beta, p<strong>la</strong>yers use the C2 option.<br />

Wh<strong>en</strong> they are asked to exp<strong>la</strong>in the rationale behind their choice, they do it by means of the<br />

scheme they used to organize information and by certain criteria that are in fact intuitive<br />

approximations to the notion of strict domination of strategies. It is clear that ev<strong>en</strong> wh<strong>en</strong><br />

appar<strong>en</strong>tly they would be better off using both C1, rationality (and a certain s<strong>en</strong>se of selfassurance)<br />

forces them to choose C2. Next they are asked to re<strong>la</strong>te this game to simi<strong>la</strong>r reallife<br />

situations. In one occasion a group showed that the same situation could be observed in<br />

an arms race betwe<strong>en</strong> two countries: both are conscious of the conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ce of <strong>de</strong>creasing<br />

their exp<strong>en</strong>ses in weapon systems, but neither will risk to do so without being reasonably<br />

sure that the other also would. As a result of distrust, they continue sp<strong>en</strong>ding <strong>en</strong>ormous<br />

amounts of money in weapons.<br />

We continue posing two new problems; both already resumed in their bimatrix form:<br />

Game 2<br />

Game 3<br />

P1<br />

P1<br />

P2<br />

Red Yellow Gre<strong>en</strong><br />

White (4, 3) (3, 4) (4, 5)<br />

B<strong>la</strong>ck (0, 6) (5, 0) (3, 4)<br />

P2<br />

Red Yellow Gre<strong>en</strong><br />

White (1, 9) (3, 4) (3, 8)<br />

B<strong>la</strong>ck (2, 4) (0, 4) (4, 6)<br />

Brown (3, 5) (2, 6) (3, 4)<br />

Working in groups as before, I give the stud<strong>en</strong>ts <strong>en</strong>ough time to study the problems. By<br />

using the notion of strictly dominated strategies, but without any further formalization, they<br />

find the solution for Game 2: P1 chooses White and P2 chooses Gre<strong>en</strong>, and the p<strong>la</strong>yers<br />

receive the payoffs 4 and 5, respectively. Through this problem stud<strong>en</strong>ts learn to work with<br />

the rationality of Game Theory; they realize that at first P1 has no strictly dominated<br />

strategy, but that on the other hand Yellow is strictly dominated by Gre<strong>en</strong> for P2, so this<br />

starts their process of finding a solution.<br />

Game 3 brings a particu<strong>la</strong>r difficulty: neither p<strong>la</strong>yer has a strictly dominated strategy.<br />

However, stud<strong>en</strong>ts g<strong>en</strong>erally come to the solution that corresponds to a Nash equilibrium:<br />

the best choice for P1 is B<strong>la</strong>ck and the best one for P2 is Gre<strong>en</strong>. Difficulties they find to<br />

exp<strong>la</strong>in how they came to such a solution, ad<strong>de</strong>d to the <strong>la</strong>ck of formal algorithms, make us<br />

think that their solution is purely intuitive. The fact of receiving the teacher -and the whole<br />

c<strong>la</strong>ss's- approval of their solution reinforces their self-confid<strong>en</strong>ce; the next task is to find a<br />

rational way to arrive at the solution. This is a crucial part of the learning process of Game<br />

Theory since the search for a more careful <strong>de</strong>scription of the p<strong>la</strong>yer's rationality is in turn<br />

the beginning of an un<strong>de</strong>rstanding of the rationality behind this theory. At this stage they<br />

are not yet informed of formal <strong>de</strong>finitions or techniques, which wh<strong>en</strong> giv<strong>en</strong> from the<br />

beginning lead to a purely <strong>de</strong>ductive learning, and sometimes to a merely mechanical<br />

application of techniques, short<strong>en</strong>ing so this important phase of intuitive and creative<br />

approach. It takes a little time, but it is g<strong>en</strong>erally the case that after a period of discussion<br />

within the groups, and betwe<strong>en</strong> groups, stud<strong>en</strong>ts grasp the i<strong>de</strong>a of thinking what a p<strong>la</strong>yer<br />

would do if he knew the other p<strong>la</strong>yer's choice in advance. So they start ticking the "most<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t" payoffs in each case, and the solution is th<strong>en</strong> <strong>de</strong>termined by the strategies that<br />

correspond to a box having both compon<strong>en</strong>ts of the pair of payoffs ticked. After this<br />

316


Anexo 6F<br />

experi<strong>en</strong>ce, it is clear for the stud<strong>en</strong>ts that the abs<strong>en</strong>ce of strictly dominated strategies does<br />

not imply the abs<strong>en</strong>ce of a solution, and it is interesting to ask them to attempt a <strong>de</strong>finition<br />

of the concept of "rational solution", which in the theory corresponds to Nash equilibrium.<br />

The stud<strong>en</strong>ts clearly perceive the necessity of formalization, and they are asked to take care<br />

of it. Regarding this stage, I had an excell<strong>en</strong>t experi<strong>en</strong>ce wh<strong>en</strong> receiving the following<br />

exp<strong>la</strong>nation, as an attempt to <strong>de</strong>fine a Nash equilibrium for games simi<strong>la</strong>r to the giv<strong>en</strong> ones:<br />

Two lists are ma<strong>de</strong>:<br />

If P2 chose th<strong>en</strong> P1<br />

would choose<br />

If P1 chose th<strong>en</strong> P2<br />

would<br />

choose<br />

Red Brown White Yellow<br />

Yellow White B<strong>la</strong>ck Gre<strong>en</strong><br />

Gre<strong>en</strong> B<strong>la</strong>ck Brown Red<br />

Since Gre<strong>en</strong> - B<strong>la</strong>ck is in the first list and B<strong>la</strong>ck - Gre<strong>en</strong> is in the second, this pair of<br />

strategies is the rational solution for the game. These lists are in fact the best-response<br />

correspond<strong>en</strong>ces for the p<strong>la</strong>yers; so ess<strong>en</strong>tially the <strong>de</strong>finition is that of Nash equilibrium<br />

in pure strategies in terms of the best response correspond<strong>en</strong>ces that are commonly giv<strong>en</strong><br />

for finite two-person games 3 .<br />

3. Creating games<br />

An activity that is frequ<strong>en</strong>tly giv<strong>en</strong> little importance is that of creating problems. This task<br />

should parallel that of solving problems, since it stimu<strong>la</strong>tes creativity, helps to fix i<strong>de</strong>as and<br />

concepts that are being introduced, and pres<strong>en</strong>ts new difficulties that require the introduction<br />

of new concepts or techniques in or<strong>de</strong>r for them to be overcome. It is very attractive and<br />

motivating for the stud<strong>en</strong>ts to attempt to get through with the difficulties created by<br />

themselves; specially wh<strong>en</strong> they are conscious of the criteria they should use, but they find<br />

them insuffici<strong>en</strong>t. Wh<strong>en</strong> asked to create games simi<strong>la</strong>r to those ones they were faced with,<br />

stud<strong>en</strong>ts easily come with games having more than one Nash equilibrium, games in which a<br />

p<strong>la</strong>yer's best response to a certain strategy from his oppon<strong>en</strong>t is not unique (this is tak<strong>en</strong> to<br />

introduce the concept of correspond<strong>en</strong>ce, rather than that of function); and -more interesting-<br />

games that have no Nash equilibrium according to the giv<strong>en</strong> criterion. After discussing some<br />

selected problems, formal <strong>de</strong>finitions of game, payoff function, strictly dominated strategy,<br />

best-response correspond<strong>en</strong>ce and Nash equilibrium are pres<strong>en</strong>ted for two-person games. The<br />

equival<strong>en</strong>ce of the <strong>de</strong>finitions of Nash equilibrium in terms of the best-response<br />

correspond<strong>en</strong>ce and of the payoff functions is highlighted. By observing a bimatrix game<br />

with a Nash equilibrium, they verify that being (s, t) an equilibrium point, if p<strong>la</strong>yer 1 changes<br />

his strategy while p<strong>la</strong>yer 2 does not, th<strong>en</strong> the payoff received by the former is never as good<br />

as that he would receive in (s, t). A symmetric verification is ma<strong>de</strong> for the case of p<strong>la</strong>yer 2: if<br />

he <strong>de</strong>viated from his equilibrium strategy while p<strong>la</strong>yer 1 did not, th<strong>en</strong> his payoff would never<br />

increase. After that, the statem<strong>en</strong>t of Nash theorem is pres<strong>en</strong>ted: in every finite game (a game<br />

with a finite number of p<strong>la</strong>yers, each one having a finite number of strategies only) there is a<br />

Nash equilibrium.<br />

3 If R1 and R2 are correspond<strong>en</strong>ces <strong>de</strong>fining the sets of p<strong>la</strong>yers’ best response to each other’s<br />

strategy, the pair of strategies (s, t) is a Nash equilibrium if and only if s∈R1(t) and t∈R2(s)<br />

317


Here is a selection of games, tak<strong>en</strong> from those pres<strong>en</strong>ted by the stud<strong>en</strong>ts:<br />

B<br />

Game (a) Game (b)<br />

A<br />

(3,<br />

6)<br />

(4,<br />

1)<br />

S T U S T<br />

(7,<br />

1)<br />

(7,<br />

5)<br />

(2,<br />

6)<br />

(5,<br />

8)<br />

A (2, 4) (3, 9)<br />

B (5, 3) (2, 1)<br />

Game (c) Game (d)<br />

S T U V S T<br />

A (2, 4) (3, 9) (7, 1) (7, 0) A (2, -<br />

2)<br />

B (5, 3) (2, 1) (6, 4) (4, 1) B (-3,<br />

3)<br />

C (0, 5) (4, 3) (3, 3) (9, 2)<br />

(-6,<br />

6)<br />

(4, -<br />

4)<br />

Anexo 6F<br />

In the four of them stud<strong>en</strong>ts use the technique of un<strong>de</strong>rlining the payoffs that correspond<br />

to a p<strong>la</strong>yer's best response, wh<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ring that his oppon<strong>en</strong>t uses some fixed strategy.<br />

-In Game (a) it is easily se<strong>en</strong> that p<strong>la</strong>yer 1 is indiffer<strong>en</strong>t to choosing his strategies betwe<strong>en</strong><br />

A or B if he knew that p<strong>la</strong>yer 2 will choose T. Simi<strong>la</strong>rly, p<strong>la</strong>yer 2 is indiffer<strong>en</strong>t betwe<strong>en</strong> S and<br />

U, as long as he is certain that p<strong>la</strong>yer 1 will choose A. Using the best-response<br />

correspond<strong>en</strong>ces, we have:<br />

R1(S) = {B} ; R1(T) = {A, B} ; R1(U) = {B}<br />

R2(A) = {S, U} ; R2(B) = {U}<br />

It is a simple matter to see that the pair (B, U) is a Nash equilibrium, and we can find this<br />

point either by the elimination of dominated strategies, or by observing that B∈R1(U) and at<br />

the same time U∈R2(B).<br />

-In Game (b) two Nash equilibria are obtained. This fact causes controversy on which one<br />

should be used, and motivates comm<strong>en</strong>taries on the interchangeability and equival<strong>en</strong>ce of<br />

equilibria, as well as on the i<strong>de</strong>a of subgame perfect equilibrium. Furthermore, wh<strong>en</strong> the<br />

concept of mixed strategy was introduced <strong>la</strong>ter, it was very interesting that they found out<br />

their proposed game had a third Nash equilibrium.<br />

-In Game (c), formed from Game (b) by adding strategies to both p<strong>la</strong>yers, no Nash<br />

equilibria could be obtained. Expectative and doubt arose among stud<strong>en</strong>ts, since it was<br />

natural for them to think that a counter-example had be<strong>en</strong> found for the Nash theorem, stated<br />

before. Th<strong>en</strong> they were suggested to look for more simple games having this property. That is<br />

how Game (d) came into sc<strong>en</strong>e; the <strong>la</strong>tter has also another interesting particu<strong>la</strong>rity: it is a<br />

zero-sum game, that is, a game in which the amount obtained by a p<strong>la</strong>yer is the amount lost<br />

by the other.<br />

-In Game (d), in the abs<strong>en</strong>ce of strictly dominated strategies, and being “unable” to find a<br />

clear criterion to gui<strong>de</strong> the p<strong>la</strong>yers' choice, I suggested them to think that the p<strong>la</strong>yers have<br />

actually more than two ways to carry out their choice. In most cases, stud<strong>en</strong>ts found, as a<br />

third way to "choose" an alternative, a random <strong>de</strong>vice: tossing a coin. At this point the natural<br />

question is: why not to use a dice instead of a coin? Or why not a roulette? Thus, for instance,<br />

p<strong>la</strong>yer 1 could choose betwe<strong>en</strong> A or B by tossing a coin: if it comes up heads, he chooses A,<br />

and if it comes up tails, he chooses B; and p<strong>la</strong>yer 2 has the possibility of choosing betwe<strong>en</strong> S<br />

or T by throwing a dice: if the outcome is 1 he chooses S, while if the outcome is 2,3,4,5 or 6,<br />

he chooses T. It is clear that wh<strong>en</strong> using a dice to "choose" betwe<strong>en</strong> two alternatives, many<br />

318


Anexo 6F<br />

differ<strong>en</strong>t assignm<strong>en</strong>ts could be done betwe<strong>en</strong> numbers and strategies. A question is now in<br />

or<strong>de</strong>r: are these random <strong>de</strong>vices the most conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t? Were the stud<strong>en</strong>ts to accept that<br />

random <strong>de</strong>vices are in<strong>de</strong>ed necessary, the formalization suggests the use of probabilities and<br />

expectation. With the aid of these tools, the stud<strong>en</strong>ts themselves re<strong>de</strong>fine in a natural way the<br />

(expected) payoff for each p<strong>la</strong>yer, and it is interesting to gui<strong>de</strong> them towards an ext<strong>en</strong>sion of<br />

the <strong>de</strong>finition of Nash equilibrium, by asking them to compute and compare some expected<br />

payoffs. For instance, in Game (d), assuming that p<strong>la</strong>yers carry out their choices by tossing a<br />

coin and throwing a dice, respectively, and thinking of the correspond<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> outcomes<br />

and strategies giv<strong>en</strong> above, this means that p<strong>la</strong>yer 1 chooses A with probability 1/2 and B<br />

with probability 1/2 as well; while p<strong>la</strong>yer 2 chooses S with probability 1/6 and T with<br />

probability 5/6. The expected payoff for p<strong>la</strong>yer 1 corresponding to these probabilities, which<br />

we may call EP1((1/2,1/2), (1/6,5/6)), or simply EP1(1/2, 1/6), can be obtained from the<br />

matrix of payoffs for p<strong>la</strong>yer 1, in which the probabilities are writt<strong>en</strong> too:<br />

EP1(1/2, 1/6) =<br />

1/6 5/6<br />

S T<br />

1/2 A 2 -6<br />

1/2 B -3 4<br />

1 1 1 5 1 1 1 5<br />

2× × − 6×<br />

× − 3×<br />

× + 4×<br />

× = −<br />

2 6 2 6 2 6 2 6<br />

11<br />

With a simi<strong>la</strong>r computation we obtain EP2(1/2, 1/6) = . However, this random <strong>de</strong>vice<br />

12<br />

to choose their strategies is not the most conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t for any of them. To see this we can<br />

consi<strong>de</strong>r, for instance, that p<strong>la</strong>yer 1 <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>s to use a dice instead of a coin while p<strong>la</strong>yer 2<br />

maintains his previous <strong>de</strong>vice. In this case, assigning a probability of 1/6 to A and 5/6 to B,<br />

1 1 1 5 5 1 5 5 19<br />

we would obtain EP1(1/6, 1/6) = 2 × × − 6×<br />

× − 3×<br />

× + 4×<br />

× = , which<br />

6<br />

6<br />

means that p<strong>la</strong>yer 1 has improved his expected payoff. The moral is that (1/2, 1/2) for p<strong>la</strong>yer<br />

1, and (1/6, 5/6) for p<strong>la</strong>yer 2 cannot be a Nash equilibrium. The search for the most<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t <strong>de</strong>vice for choosing at random a strategy makes them think of the most<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t probability that should be assigned to each strategy. With a little help they come<br />

to realize that the best "practical" <strong>de</strong>vice is neither a coin nor a dice, but something like a<br />

two-color roulette, with the portion covered by each color being proportional to the assigned<br />

probabilities. Thus, for instance, p<strong>la</strong>yer 1 could use a roulette having 3/5 of its area painted in<br />

Gre<strong>en</strong> and 2/5 in Blue; if the roulette stops in Gre<strong>en</strong> he chooses A, if it stops in Blue he<br />

chooses B. After these experi<strong>en</strong>ces it is natural to ext<strong>en</strong>d the set of strategies for each p<strong>la</strong>yer,<br />

calling pure strategies the original strategies they had be<strong>en</strong> working with, and introducing the<br />

concept of mixed strategies as probability assignm<strong>en</strong>ts over the pure ones. Restricting our<br />

work to two-person games with only two pure strategies for each p<strong>la</strong>yer, and recalling the<br />

best-response criterion used to <strong>de</strong>fine the concept of Nash equilibrium in pure strategies, we<br />

look at the g<strong>en</strong>eral expression for the expected payoff for each p<strong>la</strong>yer and plot the bestresponse<br />

correspond<strong>en</strong>ces; next we intuitively conclu<strong>de</strong> that the points where these two<br />

curves intersect <strong>de</strong>termine all Nash equilibria, including pure strategy equilibria, if any.<br />

Furthermore, looking at the graphics we can figure out that in two-person games with only<br />

two strategies for each one, there will always be at least one Nash equilibrium. In the case of<br />

Game (d), assigning probabilities p and (1-p) to p<strong>la</strong>yer 1's pure strategies A and B,<br />

respectively; and probabilities q and (1-q) to p<strong>la</strong>yer 2's strategies S and T, respectively, we<br />

obtain:<br />

6<br />

6<br />

6<br />

6<br />

11<br />

12<br />

6<br />

6<br />

12<br />

319


EP1(p, q)=15pq-10p-7q+4 = p(15q-10)-7q+4.<br />

Anexo 6F<br />

Since p and q can only take values in the interval [0, 1], and since this function is linear in<br />

p, it can be se<strong>en</strong> that p<strong>la</strong>yer 1's best response to values of q that make the expression 15q-10<br />

positive (i.e., q∈]2/3, 1]) is choosing the greatest possible value for p, that is p=1.<br />

Analogously, his best response to values of q that turn the expression 15q-10 negative (i.e.,<br />

q∈ [0, 2/3[) is choosing the least possible value for p, that is p=0. If q=2/3, the expression<br />

15q-10 vanishes and the expected payoff for p<strong>la</strong>yer 1 no longer <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds on the value he<br />

chooses for p; in consequ<strong>en</strong>ce, p can take any value in the interval [0, 1]. To resume, p<strong>la</strong>yer<br />

1's best response to the mixed strategy (q, 1-q) of p<strong>la</strong>yer 2, which we call R1(q) for short, is<br />

⎧ { 1}<br />

if q ∈]<br />

2 / 3,<br />

1]<br />

⎪<br />

R ( q)<br />

= { 0}<br />

if q ∈[<br />

0,<br />

2 / 3[<br />

; and graphically:<br />

1<br />

⎨<br />

⎪<br />

⎩<br />

[ 0,<br />

1]<br />

if<br />

q = 2 / 3<br />

1 p<br />

With a simi<strong>la</strong>r reasoning, we obtain, EP2(p, q) = q (7 - 15p) + 10p – 4, and from this<br />

q<br />

⎧{<br />

1}<br />

if p ∈[<br />

0,<br />

7 / 15[<br />

⎪<br />

R 2(<br />

p)<br />

= ⎨ { 0}<br />

if p ∈]<br />

7 / 15,<br />

1]<br />

⎪<br />

⎩ [ 0,<br />

1]<br />

if p = 7 / 15<br />

; and graphically:<br />

1<br />

Wh<strong>en</strong> plotted in the same coordinate system, the intersection of these two graphs gives us,<br />

for each p<strong>la</strong>yer, a mixed strategy that is the best response to his oppon<strong>en</strong>t's choice. Thus, we<br />

see that the only Nash equilibrium is the pair of mixed strategies ((7/15, 8/15), (2/3, 1/3)).<br />

1<br />

q<br />

2/3<br />

7/15<br />

1<br />

REFERENCES<br />

p<br />

This visualization of Nash equilibria is a very interesting<br />

tool for the analysis, creation of problems and the stimulus of<br />

research. It is very important to induce the stud<strong>en</strong>ts to make<br />

conjectures on the exist<strong>en</strong>ce of Nash equilibria and on the<br />

greatest possible number of these, as well as having them<br />

<strong>de</strong>sign their own examples and counter-examples to support<br />

or discard their conjectures. We can thus obtain a whole rank<br />

of cases, from the "intuitive security" of the exist<strong>en</strong>ce of at<br />

least one Nash equilibrium, up to the <strong>de</strong>sign of games with<br />

infinitely many equilibrium points.<br />

- Binmore, K., 1994, Teoría <strong>de</strong> Juegos, Madrid, McGraw-Hill.<br />

- Dutta, P., 1999, Strategies and Games, Cambridge, MIT Press.<br />

- Fishbein, E., 1987, Intuition in sci<strong>en</strong>ce and mathematics, Dordrecht, Rei<strong>de</strong>l Publishing Company.<br />

- Gibbons, R., 1992, A primer in game theory, New York, Harvester Wheatsheaf.<br />

- Ma<strong>la</strong>spina, U., 1997, Apr<strong>en</strong>dizaje y formalización <strong>en</strong> matemáticas, Actas XI Reunión<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Matemática Educativa, México, CLAME.<br />

q<br />

1<br />

2/3<br />

7/15<br />

1<br />

p<br />

320


321


Anexo 6G<br />

322


Anexo 6G<br />

323


Anexo 6G<br />

324


Anexo 6G<br />

325

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!