Problemas actuales de la sociología en torno a la salud pública ...
Problemas actuales de la sociología en torno a la salud pública ...
Problemas actuales de la sociología en torno a la salud pública ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
PROBLEMAS ACTUALES<br />
DE LA SOCIOLOGÍA<br />
EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
Joaquín <strong>de</strong> Arm<strong>en</strong>daiz Pérez-Fraile<br />
RESUMEN. La <strong>salud</strong> <strong>pública</strong> aparece como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o socialm<strong>en</strong>te institucionalizado<br />
don<strong>de</strong> intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> contradictorios intereses que, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, llegan a <strong>de</strong>terminar sobre <strong>la</strong><br />
vida o <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l individuo. Es, pues, pertin<strong>en</strong>te para el sociólogo a<strong>de</strong>ntrarse <strong>en</strong> el<br />
espinoso campo <strong>de</strong> estudio que ofrece <strong>la</strong> sanidad y <strong>la</strong> medicina. Des<strong>de</strong> aquí trazamos tres<br />
<strong>en</strong>foques teóricos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> <strong>en</strong> este área. Igualm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Sanitaria <strong>en</strong> España y los motivos para una reflexión<br />
sobre <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sistema. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales, se ha hecho<br />
hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> aportación que implica <strong>la</strong> Etnometodología y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología<br />
Social para estas investigaciones. Finalm<strong>en</strong>te, se aporta una sucinta revisión sobre el concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>salud</strong> y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
La resist<strong>en</strong>cia a observarse a sí mismo, y <strong>la</strong> poca disposición<br />
a ver el fondo <strong>de</strong> los hechos sociales, son, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, una<br />
misma cosa.<br />
T. W. ADORNO<br />
TRES PRINCIPIOS EPISTEMOLÓGICOS<br />
CON LOS QUE INCIDE LA SOCIOLOGÍA<br />
EN EL ÁMBITO DE LA YATROLOGÍA<br />
En el aparato institucional es evi<strong>de</strong>nte que no existe una notoria cantidad<br />
<strong>de</strong> sociólogos imparti<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />
Aunque parece que, <strong>de</strong> alguna manera, tal disciplina está ya institucionali-<br />
Reis<br />
46/89 pp. 141-169
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
zándose, contrariam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el estam<strong>en</strong>to universitario, <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to, no se<br />
ampara oficialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proyección profesional <strong>de</strong> estos estudios especializados.<br />
El lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Sociología que pret<strong>en</strong>da continuar estudios <strong>en</strong> esta rama,<br />
<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>berá recurrir a otras instituciones y corporaciones medianam<strong>en</strong>te<br />
ais<strong>la</strong>das que, <strong>de</strong> alguna manera, están fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s investigaciones<br />
y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, ayudando a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad.<br />
En principio, pues, se trata <strong>de</strong> ir creando como se pueda <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>de</strong> esta disciplina, o tras<strong>la</strong>darse a <strong>de</strong>terminadas escue<strong>la</strong>s extranjeras don<strong>de</strong><br />
irremisiblem<strong>en</strong>te sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong>señándonos a llevar a cabo proyectos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ra importancia<br />
social.<br />
Por tanto, <strong>en</strong> España, <strong>la</strong> profesión hoy por hoy se ve ais<strong>la</strong>da y con escasa<br />
proyección real. Según K<strong>la</strong>uss, los sociólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina españoles, hasta<br />
hoy, sólo repres<strong>en</strong>tan el 4 por 100 <strong>de</strong>l total europeo l .<br />
Entre los años 1975 y 79, <strong>en</strong> España se reigstraban 24 sociólogos<br />
especializados <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> sanidad, y <strong>de</strong> éstos, sólo 12 como doctores <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
materia.<br />
Es curioso observar que <strong>de</strong> estos 24 especialistas, seis t<strong>en</strong>ían un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
formal; los 18 restantes eran autodidactas.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> media <strong>de</strong> proyectos sobre Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina <strong>en</strong><br />
que están implicados los sociólogos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral es <strong>de</strong>l 3 por 100. La gran<br />
mayoría <strong>de</strong> los sociólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> trabajan <strong>en</strong> proyectos «que van sali<strong>en</strong>do»<br />
casi <strong>de</strong> una forma más coyuntural que verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te estructurada.<br />
Y precisam<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a esta visión formal <strong>de</strong> estructura, exist<strong>en</strong> tres<br />
mo<strong>de</strong>los básicos o principios epistemológicos <strong>de</strong> «hacer» <strong>sociología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>.<br />
Veámoslos.<br />
(Estos tres mo<strong>de</strong>los ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una naturaleza epistemológica e<strong>la</strong>borada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>sociología</strong> académica para conocer y analizar ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te el ámbito<br />
yatrológico.)<br />
Primer paradigma teórico<br />
Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista epistemológico, su proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo pue<strong>de</strong><br />
surgir con el int<strong>en</strong>to manifiesto <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> Ley Universal Causal,<br />
tratando <strong>de</strong> cifrar <strong>la</strong> causalidad <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os a observar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />
estructura funcionalista. Basándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l Positivismo,<br />
que es <strong>la</strong> que int<strong>en</strong>ta verificar <strong>la</strong>s aportaciones más relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias<br />
Sociales. No hay que olvidar que <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong> constatarse <strong>en</strong> el<br />
paradigma <strong>de</strong>: «conocer para pre<strong>de</strong>cir, y pre<strong>de</strong>cir para contro<strong>la</strong>r».<br />
En <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación ci<strong>en</strong>tífica que<br />
se ofrece es continuadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te positivista 2 .<br />
1 Estas páginas fueron escritas <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1985. No incluy<strong>en</strong>, pues, datos al respecto<br />
aparecidos posteriorm<strong>en</strong>te.<br />
2 Para c<strong>la</strong>rificar este concepto diré que el análisis estructural-funcional es un simple<br />
142
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
Segundo paradigma teórico<br />
Des<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se inician muchos <strong>de</strong> los «sociólogos activistas» que pudieran<br />
ser los diagnosticadores <strong>de</strong> patologías sociales. Su objetivo fundam<strong>en</strong>tal<br />
es tratar ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s situaciones <strong>de</strong> insalubridad social como<br />
son <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, el hambre, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> marginación,<br />
etc. No hay que olvidar que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías sociales<br />
dominantes habrá que buscarlo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s contradicciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
social, ya que es evi<strong>de</strong>nte que el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por una comunidad<br />
es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas y <strong>de</strong>mográficas<br />
que operan <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
Este segundo paradigma, que pue<strong>de</strong> servirnos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r uno <strong>de</strong> los<br />
canales <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> «<strong>sociología</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina», pudiera <strong>en</strong>cuadrar<br />
a los profesionales con una visión macrosociológica <strong>de</strong>l problema a estudiar.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, a los epi<strong>de</strong>miólogos o diagnosticadores <strong>de</strong> todo aquello que está<br />
ocurri<strong>en</strong>do alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad («Epi<strong>de</strong>mos»).<br />
Podríamos establecer, por tanto, que esta segunda forma <strong>de</strong> «hacer» <strong>sociología</strong><br />
compete a todos aquellos especialistas que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> como institucionalizadas<br />
<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s patologías sociales; verbigracia, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales,<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> marginación por <strong>en</strong>fermedad, SIDA, etc. Este paradigma<br />
epistemológico agrupa campos <strong>de</strong> estudio que necesitan más <strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong><br />
técnicas metodológicas <strong>de</strong> corte cuantitativo que <strong>la</strong>s que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s divulgaciones<br />
cualitativas.<br />
La epi<strong>de</strong>miología, que aparece como una rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecología, pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
tratar <strong>la</strong> aparición y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes grupos<br />
<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Esta especialidad recurre a métodos <strong>de</strong> estudio ava<strong>la</strong>dos por el<br />
empleo <strong>de</strong> asociaciones estadísticas y valoraciones cuantitativas, don<strong>de</strong> lo primordial<br />
es el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> hipótesis matemáticas concerni<strong>en</strong>tes<br />
a factores específicos que pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> una<br />
<strong>de</strong>terminada <strong>en</strong>fermedad para una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>finida. En este mismo mo<strong>de</strong>lo<br />
teórico <strong>de</strong> investigación se podrían incluir otras áreas <strong>de</strong> estudio especializado<br />
como son <strong>la</strong> Etnomedicina y <strong>la</strong> Folkmedicina 3 .<br />
sinónimo <strong>de</strong>l análisis ci<strong>en</strong>tífico explícito <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Por su cu<strong>en</strong>ta, Juan FERRANDO BADÍA,<br />
<strong>en</strong> Estudios <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Madrid, Tecnos, 1976, p. 16, vi<strong>en</strong>e a coincidir junto con<br />
R. Rocher <strong>en</strong> que cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l análisis estructural-funcional <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales se suele uno referir al empleo <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo conceptual globalizador cualquiera.<br />
Véase G. ROCHER, Introducción a <strong>la</strong> Sociología G<strong>en</strong>eral, Barcelona, Her<strong>de</strong>r, 1973,<br />
p. 358. En J. FERRANDO BADÍA, op. cit., p. 649. Para una visión más precisa y ext<strong>en</strong>sa<br />
sobre los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l funcionalismo sociológico, véase R. K. MERTON, Teoría social y<br />
estructura social, Gl<strong>en</strong>coe, 1959, pp. 22-27 y ss. Y, también, G. GERMANI (intérprete <strong>de</strong><br />
Parson), <strong>en</strong> Política y sociedad <strong>en</strong> una época <strong>de</strong> transición. De <strong>la</strong> sociedad tradicional a <strong>la</strong><br />
sociedad <strong>de</strong> masas, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1962, p. 18.<br />
3 En párrafos anteriores, como pue<strong>de</strong> verse, he hecho una m<strong>en</strong>ción distintiva y <strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>da<br />
sobre <strong>la</strong> «<strong>sociología</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina». Por ello sería oportuno matizar que existe<br />
una dualidad conceptual <strong>en</strong> cuanto nos referimos a «<strong>sociología</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina» y/o «so-<br />
143
Tercer paradigma teórico<br />
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
El cual supone s<strong>en</strong>tar unas bases más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das para iniciar micro<strong>sociología</strong>.<br />
Este tercer mo<strong>de</strong>lo básico ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a estudiar los procesos <strong>de</strong> socialización<br />
y analizar los roles instrum<strong>en</strong>tales y expresivos <strong>de</strong> los individuos<br />
con una ori<strong>en</strong>tación parsoniana, <strong>en</strong>tre otros <strong>en</strong>foques teóricos 4 .<br />
El especialista <strong>en</strong> sanidad <strong>de</strong>berá buscar los vínculos sociales que puedan<br />
existir <strong>en</strong>tre los múltiples factores materiales e i<strong>de</strong>ológicos que promuev<strong>en</strong><br />
diversas motivaciones hacia <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada acción humana<br />
y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, social. Lo fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> este paradigma será, pues, el cómo<br />
interpretar <strong>la</strong> acción social y complem<strong>en</strong>tarlo con el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
sanitaria, puesto que ésta <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una actividad <strong>de</strong> control social.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r esta metodología<br />
teorías psicosociales como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «etiquetas sociales», que son <strong>la</strong>s que caracterizan<br />
a los colectivos marginados, los ali<strong>en</strong>ados sociales o a los <strong>en</strong>fermos<br />
m<strong>en</strong>tales.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, a este grupo epistemológico pudieran pert<strong>en</strong>ecer los interaccionistas<br />
simbólicos y los etnometodólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social.<br />
PECULIARIDADES DE LA ORGANIZACIÓN SANITARIA<br />
Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista funcional y organizativo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura sanitaria<br />
españo<strong>la</strong> coexist<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te tres tipos <strong>de</strong> instituciones sanitarias que<br />
se organizan hacia <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>. Veámos<strong>la</strong>s:<br />
ciología <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina». Ambos términos indican conceptos g<strong>en</strong>erales bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados:<br />
según Strauss, cabría difer<strong>en</strong>ciar terminológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre ambos conceptos, por cuanto<br />
que <strong>la</strong> primera corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> investigación int<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>cuadrar básicam<strong>en</strong>te los estudios <strong>de</strong><br />
carácter macrosociológico, como son los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> etiología<br />
social, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y conductas popu<strong>la</strong>res respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, etc.<br />
El segundo campo <strong>de</strong> estudio, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> «<strong>sociología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina», abarca investigaciones<br />
<strong>de</strong> inclinación microsociológica: el orig<strong>en</strong> y reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los médicos, sus prácticas habituales,<br />
su <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s organizaciones médicas, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria,<br />
etc. Véase R. STRAUSS, «The natura & Status of medical sociology», <strong>en</strong> American Sociological<br />
Review, vol. 22, 1957. Y, también, una c<strong>la</strong>ra visión <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da sobre esta concepción<br />
dualista por J. M. DE MIGUEL, «Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina versus Sociología <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
medicina», <strong>en</strong> Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Opinión Pública, vol. 38, 1975.<br />
4 Talcott Parson es uno <strong>de</strong> los principales teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> contemporánea.<br />
Para J. FERRANDO BADÍA, op. cit., p. 648, <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría parsoniana sobre sistemas<br />
sociales está constantem<strong>en</strong>te sometida a exam<strong>en</strong> y ampliación por su propio autor.<br />
T. Parson, junto con R. K. Merton y B. Malinowski, <strong>en</strong>tre otros, se constituy<strong>en</strong> como<br />
evi<strong>de</strong>ntes investigadores sociales <strong>de</strong> corte funcionalista que han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do importantes<br />
<strong>de</strong>finiciones y conceptos pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te vig<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales.<br />
144
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
La Organización Sanitaria Estatal (A)<br />
Fue creada <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> 1940-60 y se proyectó a imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />
sanitario británico, que por aquellos años era consi<strong>de</strong>rado como el más avanzado<br />
<strong>de</strong>l mundo occi<strong>de</strong>ntal. La i<strong>de</strong>a a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r se fundam<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> organizar<br />
toda <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica y farmacéutica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo base <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que lo fuese para toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El punto<br />
<strong>de</strong> partida <strong>de</strong> esta Organización se iniciaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura sanitaria militar,<br />
que <strong>en</strong>tonces aparecía como <strong>la</strong> mejor consi<strong>de</strong>rada. En los primeros años<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, este sistema llegó a cumplir una importante función social,<br />
al elevar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te el nivel sanitario <strong>en</strong> España.<br />
La Organización Sanitaria Privada (B)<br />
Se organiza individualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hospitales, clínicas y consultorios privados.<br />
Este sistema favorece <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción particu<strong>la</strong>r al <strong>en</strong>fermo y se fom<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> seguridad que el médico <strong>de</strong> cabecera ofrece tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
al paci<strong>en</strong>te. Des<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, el proceso interactivo<br />
<strong>en</strong>tre el médico y su paci<strong>en</strong>te va discurri<strong>en</strong>do por cauces viables y positivos.<br />
Obviam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> contraprestación <strong>de</strong>l servicio y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be pagar<strong>la</strong> el usuario<br />
privadam<strong>en</strong>te.<br />
La Organización Sanitaria <strong>de</strong> Mutuas <strong>de</strong> Seguros Libres (C)<br />
Fom<strong>en</strong>tada por empresas privadas y Compañías <strong>de</strong> Seguros que ofrec<strong>en</strong><br />
sus servicios mediante <strong>la</strong> aceptación por parte <strong>de</strong>l usuario <strong>de</strong> un contrato preestudiado.<br />
Ofrec<strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médica emu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
estatal (A). La característica fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> cuanto a contraprestaciones por<br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a recibir está <strong>en</strong> que el usuario contratante <strong>de</strong> este servicio <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong> pagar unas cuotas establecidas. En el fondo, este sistema no difiere mucho<br />
<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo estatal. Según F. J. Yuste Grijalba, existe información sufici<strong>en</strong>te<br />
como para afirmar a este respecto que el 40 por 100 <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción vi<strong>en</strong>e a<br />
pagar sus <strong>de</strong>rechos al restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> por dos veces consecutivas;<br />
una, como asegurado obligatoriam<strong>en</strong>te al sistema estatal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social,<br />
y <strong>la</strong> segunda, como abonado a cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s libres que le ofrec<strong>en</strong><br />
at<strong>en</strong>ción para su <strong>salud</strong>. Lo cual vi<strong>en</strong>e a indicar <strong>la</strong> notoria disfunción organizativa<br />
que el sistema sanitario estatal vi<strong>en</strong>e ofreci<strong>en</strong>do al paci<strong>en</strong>te 5 .<br />
Entre estos tres mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia primaria <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, se dan los conflictos<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias lógicos, inclusive <strong>la</strong> <strong>de</strong>sagradable confrontación <strong>de</strong><br />
intereses opuestos, <strong>de</strong>jando que el paci<strong>en</strong>te llegue a convertirse paradójicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> una figura más patética y sufrida <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su bi<strong>en</strong>estar<br />
5 Datos recopi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> 1985 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ger<strong>en</strong>cia Hospita<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> Madrid, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Seguridad Social.<br />
145
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
y <strong>salud</strong>. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta caótica <strong>de</strong>sorganización, quizá los conflictos más pertin<strong>en</strong>tes<br />
se <strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre los sectores estatal y <strong>de</strong> mutuas, fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación<br />
<strong>de</strong>l sector público hacia el privado, don<strong>de</strong> tradicionalm<strong>en</strong>te parece que<br />
<strong>la</strong> organización sanitaria liberal ha ido funcionando notablem<strong>en</strong>te mejor, sin<br />
p<strong>la</strong>ntear el mismo tipo <strong>de</strong> problemas, irresolubles hasta <strong>la</strong> fecha, que vi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s restantes organizaciones sanitarias.<br />
El asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria españo<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>ta evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te<br />
como difícil <strong>de</strong> abordar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se le pret<strong>en</strong>da imponer<br />
soluciones no ya económicas, sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> carácter estrictam<strong>en</strong>te político<br />
y más aún si se espera obt<strong>en</strong>er soluciones fehaci<strong>en</strong>tes a corto p<strong>la</strong>zo. Es c<strong>la</strong>ro<br />
que <strong>en</strong> <strong>torno</strong> a <strong>la</strong> organización sanitaria coexist<strong>en</strong> infinidad y variados intereses<br />
económicos, sociales y políticos <strong>de</strong> inmedible proyección que están impidi<strong>en</strong>do<br />
constantem<strong>en</strong>te una eficaz política <strong>de</strong> reorganización <strong>de</strong>l sistema.<br />
Éticam<strong>en</strong>te, ¿por qué se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> una reforma sanitaria? Veamos <strong>la</strong> génesis<br />
histórica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo a reformar.<br />
En el actual panorama sanitario español se da una coexist<strong>en</strong>cia operativa<br />
<strong>en</strong>tre los tres sistemas ya vistos; al tiempo, se están ocasionando diversos<br />
problemas <strong>de</strong> carácter interno <strong>de</strong>bidos a <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> compatibilida<strong>de</strong>s<br />
mutuas. Por ello, si es preciso llegar a un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> todo<br />
el sistema, es <strong>de</strong>bido a que se ha llegado a una extremada situación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
corrupción <strong>de</strong> intereses dados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sanidad <strong>pública</strong> y<br />
<strong>la</strong> privada. Una visión sucinta <strong>de</strong>l proceso por el cual se ha llegado a esta<br />
situación <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma <strong>en</strong> el sistema sanitario queda resumida <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong><br />
estructuras que se le dio a <strong>la</strong> organización médica y que posteriorm<strong>en</strong>te fue<br />
<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erando hasta configurarse como un sistema <strong>de</strong> organización <strong>pública</strong> que<br />
operaba más como medio coyuntural que como medio estructural. En España,<br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación hospita<strong>la</strong>ria se ha realizado muy tar<strong>de</strong> respecto <strong>de</strong> Europa<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, don<strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> día, y <strong>en</strong> términos globales, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> construcción<br />
y gestión <strong>de</strong> pequeñas unida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> clínicas privadas<br />
que fueron surgi<strong>en</strong>do ya <strong>en</strong> los años veinte, tras <strong>la</strong> Primera Guerra Mundial.<br />
La estructura i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> clínicas no sobrepasan <strong>la</strong>s 100-200 camas<br />
como máximo. Al tiempo, el staff médico también sería reducido, sufici<strong>en</strong>te,<br />
especializado, y presumiblem<strong>en</strong>te compet<strong>en</strong>te. Al contrario <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />
estructura hospita<strong>la</strong>ria, <strong>en</strong> España, y prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 1950-60,<br />
se han ido construy<strong>en</strong>do <strong>en</strong>ormes complejos sanitarios agrupados <strong>en</strong> un solo<br />
gran edificio que lógicam<strong>en</strong>te dificultan mucho más <strong>la</strong> organización eficaz<br />
y <strong>la</strong> gestión, tanto para el personal profesional como para el <strong>en</strong>orme número<br />
<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que <strong>en</strong> múltiples casos llegan a convivir <strong>en</strong> perfecto hacinami<strong>en</strong>to.<br />
Ejemplos que nos pue<strong>de</strong>n ilustrar sobre este tipo <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>tos hospita<strong>la</strong>rios<br />
son: Hospital <strong>de</strong> <strong>la</strong> S. S. «La Paz», <strong>la</strong> Ciudad Sanitaria «Doce <strong>de</strong><br />
Octubre», el Hospital Clínico, o <strong>la</strong> Ciudad Sanitaria «Gregorio Marañón»,<br />
<strong>en</strong> Madrid; <strong>la</strong> Resi<strong>de</strong>ncia Sanitaria «Marqués <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>cil<strong>la</strong>», <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r,<br />
o <strong>la</strong> Resi<strong>de</strong>ncia «Enrique Sotomayor», <strong>en</strong> Bilbao.<br />
146
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
El porqué <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> estructuración <strong>en</strong> los equipami<strong>en</strong>tos respondía,<br />
<strong>en</strong> principio, a dos causas principales distintas:<br />
— Al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta se dispara <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te el índice<br />
<strong>de</strong> natalidad <strong>en</strong> España. El Estado, a través <strong>de</strong> sus Delegaciones <strong>de</strong>l Gobierno,<br />
pone <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> construir masivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>ormes complejos<br />
hospita<strong>la</strong>rios con sufici<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
sanitaria posible, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sobre los servicios <strong>de</strong> maternidad 6 , sin<br />
preverse sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que a medio p<strong>la</strong>zo ese alto índice <strong>de</strong> natalidad se iba<br />
a ver estabilizado o, incluso, reducido por otro tipo <strong>de</strong> causas, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> carácter económico-doméstico. Lo que vi<strong>en</strong>e a suponer que a <strong>la</strong> vuelta<br />
<strong>de</strong> quince o veinte años <strong>la</strong>s cuantiosas y <strong>en</strong>ormes sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> maternidad <strong>de</strong> los<br />
gran<strong>de</strong>s hospitales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> infraaprovechadas o <strong>en</strong> gran medida casi<br />
vacías.<br />
— Del mismo modo, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta, se estaba <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>en</strong> España el masivo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>tos.<br />
Esta situación se caracterizó por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unos, más que supuestos<br />
y discutibles, problemas <strong>de</strong> espacio re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> construcción y diseño.<br />
La política urbanística <strong>de</strong> <strong>la</strong> época ofreció como solución una mayor conc<strong>en</strong>tración<br />
y economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>pública</strong>.<br />
Desestimando, al tiempo, <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l posible <strong>de</strong>sarrollo horizontal <strong>en</strong> favor<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura vertical <strong>de</strong> los equipami<strong>en</strong>tos, creando el monobloque <strong>de</strong> varias<br />
alturas. En <strong>de</strong>finitiva, se estaba persigui<strong>en</strong>do obt<strong>en</strong>er un ahorro consi<strong>de</strong>rable<br />
<strong>en</strong> el so<strong>la</strong>r edificable que, a priori, <strong>de</strong>terminaba sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria, dirigida abiertam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> política<br />
económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l suelo, muy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da durante estos años.<br />
Otro aspecto estructural que <strong>de</strong>nuncia el mal funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
sanitaria españo<strong>la</strong> se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> segregación social<br />
que se ha ido cristalizando progresivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios.<br />
En España, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia primaria, siempre se<br />
ha v<strong>en</strong>ido consi<strong>de</strong>rando a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia como aquel espíritu que tomaba<br />
forma <strong>de</strong> institución nacional, <strong>de</strong> caridad hacia aquellos individuos sin sufici<strong>en</strong>tes<br />
recursos económicos, indig<strong>en</strong>tes, o <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> pobreza. Por ello, y<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te, siempre han existido los gran<strong>de</strong>s hospitales l<strong>la</strong>mados <strong>de</strong><br />
«B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia» o <strong>de</strong> «Sangre», don<strong>de</strong>, por razones <strong>de</strong> estructura e institución,<br />
todo se i<strong>de</strong>ntificaba con un sistema don<strong>de</strong> los servicios sanitarios podían ser<br />
no muy efici<strong>en</strong>tes, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se ofrecía sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
albergar a los peores profesionales médicos que sólo funcionaban <strong>en</strong> base a<br />
una visión caritativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
6 Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o también posibilitó dos particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s: se consigue contro<strong>la</strong>r y disminuir<br />
<strong>de</strong> forma notable el alto índice <strong>de</strong> mortalidad infantil exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España hasta los<br />
años cincu<strong>en</strong>ta, y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces los nuevos españoles, por naturaleza, <strong>de</strong>jarán <strong>de</strong> ser<br />
mayoritariam<strong>en</strong>te españoles rurales, <strong>de</strong> pueblo o campestres, para empezar a ser españoles<br />
urbanos y capitalinos.<br />
147
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
Toda esta <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te estructura se int<strong>en</strong>ta subsanar por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma<br />
Sanitaria, don<strong>de</strong> domine una asist<strong>en</strong>cia más mo<strong>de</strong>rna, más a<strong>de</strong>cuada y no<br />
segrega toria.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> Administración Estatal, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, vino a per<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> vista que <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria existían ya <strong>la</strong>s bases<br />
necesarias para que se produjese un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o chocante y, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga, insost<strong>en</strong>ible<br />
cuando empezaron a observarse actitu<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>eralizadas <strong>de</strong> irregu<strong>la</strong>ridad<br />
e incompet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia al paci<strong>en</strong>te.<br />
Ocurrió que <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina profesional se vino a dividir sistemáticam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre los tres sectores sanitarios simultáneos, y <strong>en</strong> especial <strong>en</strong>tre<br />
los sectores público y privados, originándose <strong>en</strong> ello un importante trasvase<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión médica, <strong>de</strong> uno a otro campo.<br />
Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los países c<strong>en</strong>troeuropeos, anglosajones y nórdicos, los<br />
médicos y profesionales acostumbran a trabajar muy <strong>de</strong>dicadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> su ámbito —Full Time— y por ello su actividad es merecedora <strong>de</strong> una<br />
alta remuneración económica indiscutible, <strong>en</strong> España los médicos suel<strong>en</strong><br />
no <strong>de</strong>dicar todo su tiempo a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un solo hospital u organismo'<br />
sanitario autónomo.<br />
Organización sanitaria <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral don<strong>de</strong> los profesionales, <strong>en</strong> ocasiones,<br />
no percib<strong>en</strong> remuneración alguna o ésta llega a ser muy escasa y no <strong>de</strong>l<br />
todo' sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción a sus cualificaciones. Situación que se produce <strong>en</strong><br />
parte porque existe una muy ma<strong>la</strong> organización <strong>de</strong> base <strong>en</strong> el propio sistema<br />
sanitario y, <strong>en</strong> parte, porque <strong>la</strong> proporción numérica <strong>de</strong> médicos a <strong>en</strong>fermos,<br />
aun si<strong>en</strong>do muy variable según zonas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral es muy elevada.<br />
Al tiempo, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración sanitaria estatal no estaba <strong>en</strong><br />
proyecto el elevar <strong>la</strong>s asignaciones económicas al profesional <strong>de</strong>l sector. Des<strong>de</strong><br />
esta perspectiva, se contemp<strong>la</strong> una crítica situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los profesionales<br />
no estaban sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> pagados ni existían probabilida<strong>de</strong>s a corto<br />
p<strong>la</strong>zo para mejorar esta injusta situación.<br />
De este modo, <strong>la</strong> propia administración vi<strong>en</strong>e permiti<strong>en</strong>do, podríamos<br />
<strong>de</strong>cir que bajo cuerda, el que los médicos recurran por sus propios medios<br />
a alcanzar otro tipo <strong>de</strong> ingresos económicos <strong>en</strong> otros sectores aj<strong>en</strong>os al estatal.<br />
Permiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>spreocupadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> realidad, que los profesionales dividan<br />
sus horas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>tre varias <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias o servicios, lo que pone<br />
<strong>en</strong> marcha una c<strong>la</strong>ra situación viciada y <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativa, facilitando coyunturalm<strong>en</strong>te<br />
un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o objetivo que ti<strong>en</strong>e repercusiones graves, aunque favorezca<br />
inmediatam<strong>en</strong>te a los interesados. Y es que se está posibilitando <strong>la</strong> distracción<br />
<strong>de</strong>l profesional hacia alternativas económicas reales, pero a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga el efecto<br />
es perjudicial para <strong>la</strong> sanidad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y, sobre todo, para el <strong>en</strong>fermo, que,<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, es el que sigue paci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, y más que nunca, haci<strong>en</strong>do<br />
honor al nombre.<br />
Es ampliam<strong>en</strong>te conocido que, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta situación, se<br />
dan multitud <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> el que un mismo médico ati<strong>en</strong>da durante una misma<br />
148
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
y única jornada <strong>la</strong>boral dos, tres, incluso cuatro servicios distintos <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes<br />
sectores sanitarios.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> característica principal <strong>de</strong> estos servicios es <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia<br />
y falta <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>dicación pl<strong>en</strong>a y eficaz hacia el <strong>en</strong>fermo.<br />
Puesto que inmerso <strong>en</strong> este círculo vicioso <strong>de</strong>l ejercicio profesional, el<br />
médico <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s y medianos núcleos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, se ve obligado a<br />
<strong>de</strong>sperdiciar mucho tiempo efectivo <strong>de</strong> su actividad <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> los diversos<br />
tras<strong>la</strong>dos mi<strong>en</strong>tras va <strong>de</strong> un servicio a otro. Por ello, <strong>en</strong>tre otras razones, <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción que se ofrece sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia primaria <strong>de</strong>l sector público<br />
suele ser <strong>la</strong> más perjudicada y <strong>de</strong>sat<strong>en</strong>dida para el paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> que tal contraprestación se ve caracterizada casi <strong>de</strong> una manera g<strong>en</strong>eral<br />
y sistemática por unos importantes indicadores que alteran negativam<strong>en</strong>te el<br />
fin teórico perseguido por <strong>la</strong> política sanitaria: lograr un máximo nivel <strong>de</strong><br />
<strong>salud</strong>.<br />
Estos factores, or<strong>de</strong>nados <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> importancia y preocupación<br />
que para el propio paci<strong>en</strong>te merec<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificarse cualitativam<strong>en</strong>te<br />
como:<br />
— El poco tiempo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que <strong>de</strong>dica el médico a su paci<strong>en</strong>te.<br />
— La falta <strong>de</strong> comunicación (interación) que se produce <strong>en</strong>tre médico<br />
y <strong>en</strong>fermo.<br />
— La falta <strong>de</strong> confianza que se origina.<br />
— La in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo.<br />
— La pérdida <strong>de</strong> tiempo real que llega a soportar el paci<strong>en</strong>te para el<br />
bajo nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que pue<strong>de</strong> llegar a recibir posteriorm<strong>en</strong>te 7 .<br />
En toda esta peculiar situación resalta otra característica importante, y<br />
es que <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> cabecera se pier<strong>de</strong> in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te y llega<br />
a <strong>de</strong>saparecer, sobre todo, como especialista tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral,<br />
con lo que irremisiblem<strong>en</strong>te y por ext<strong>en</strong>sión <strong>la</strong> propia imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
medicina se llega a <strong>de</strong>teriorar exageradam<strong>en</strong>te.<br />
La imag<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que se t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> cabecera, hoy <strong>en</strong> día, prácticam<strong>en</strong>te,<br />
ha <strong>de</strong>saparecido <strong>en</strong> casi su totalidad. La propuesta Reforma Sani-<br />
7 Con el objetivo <strong>de</strong> llevar a cabo un estudio <strong>de</strong> campo aplicando técnicas <strong>de</strong> investigación<br />
clásicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social y habituales <strong>en</strong> <strong>sociología</strong>, se analizó <strong>en</strong> su «día<br />
el grado <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema sanitario <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> su<br />
profesión. Asimismo, el <strong>de</strong> los usuarios como sujetos pasivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los profesionales<br />
sanitarios. Angeles Díaz Ojeda y Josume Aguinaga Roustan iniciaron el estudio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva cualitativa, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron una vía<br />
<strong>de</strong> investigación sociológica hasta <strong>en</strong>tonces inédita <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>. Sus análisis<br />
se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción que se vi<strong>en</strong>e a producir <strong>en</strong>tre el profesional<br />
<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y sus paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong>l sector público.<br />
Entre muchas e interesantes conclusiones a <strong>la</strong>s que se llegaron, por mi parte retomo algunos<br />
tan sólo <strong>de</strong> los indicadores precisos y reve<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación real por <strong>la</strong> que atraviesa<br />
el sistema sanitario nacional<br />
149
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEFEZ-FRAILE<br />
taria contemp<strong>la</strong> <strong>en</strong> una gran medida el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recuperar nuevam<strong>en</strong>te esta<br />
ocupación profesional.<br />
Por lo anteriorm<strong>en</strong>te ya visto, y <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>, el trasvase ocupacional <strong>de</strong>l<br />
profesional médico, <strong>la</strong> excesiva e irracional movilidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>l mismo, <strong>la</strong><br />
pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> cabecera, y el mínimo grado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> que<br />
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alcanzan los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, vi<strong>en</strong>e a originar una insost<strong>en</strong>ible<br />
y <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erada situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina españo<strong>la</strong> que está motivada<br />
evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te por Ja consolidación <strong>de</strong> un ciclo vicioso dado <strong>en</strong>tre el rol <strong>de</strong>l<br />
profesional, <strong>la</strong> administración estatal y el bajo nivel <strong>de</strong> remuneración económico<br />
establecido. Este último inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te coyuntural, <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativa y paradójicam<strong>en</strong>te,<br />
fue adquiri<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> práctica verda<strong>de</strong>ros visos estructurales<br />
cuando <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> paliación <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo contra el bajo nivel retributivo<br />
percibido los interesados buscaron soluciones que llegaron a complicar aún<br />
más toda <strong>la</strong> crítica situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong>. Complicación que se hizo<br />
pat<strong>en</strong>te por el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to interno<br />
<strong>de</strong>l sistema incluy<strong>en</strong>do f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>didos naturalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos e interesados ámbitos; po<strong>de</strong>mos observar cómo un profesional<br />
pue<strong>de</strong> percibir <strong>de</strong>sproporcionalm<strong>en</strong>te, respecto al grado <strong>de</strong> servicio médico<br />
efectivo que ofrece, unas remuneraciones conjuntas pero que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
distintas fu<strong>en</strong>tes no articu<strong>la</strong>das, a saber: ingresos estipu<strong>la</strong>dos por ley <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el sector público. Lo <strong>de</strong>v<strong>en</strong>gado librem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sector privado que ati<strong>en</strong>da,<br />
y finalm<strong>en</strong>te, existe <strong>la</strong> posibilidad real <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r cobrar <strong>en</strong> este último sector<br />
a cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social.<br />
Contemp<strong>la</strong>ndo esta angustiosa perspectiva que ofrece el estado <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria españo<strong>la</strong>, cabe<br />
preguntarse cómo podría situarse una a<strong>de</strong>cuada política <strong>de</strong> <strong>salud</strong> que aporte<br />
sustancialm<strong>en</strong>te una gran reforma <strong>de</strong> base para <strong>la</strong> estructura sanitaria. Se trata<br />
<strong>de</strong> un importante proyecto que por su magnitud y consecu<strong>en</strong>cias afecta e<br />
implica directam<strong>en</strong>te no ya a <strong>la</strong> profesión médica y a otros especialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización sanitaria, como pudieran ser los sociólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te,<br />
sino al propio aparato estatal por <strong>la</strong> importancia que repres<strong>en</strong>ta tal<br />
medida para el colectivo social <strong>en</strong> su totalidad.<br />
Quiere esto <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s posibles aportaciones reformadoras, g<strong>en</strong>eradas<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologías precisas que se aglutinan <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> algunas perspectivas<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> (como son <strong>la</strong>s aportadas por<br />
Rutstein, I. Illich, o Po<strong>la</strong>ck, <strong>en</strong>tre otros), habría que completar<strong>la</strong>s, sino superar<strong>la</strong>s,<br />
con otro tipo <strong>de</strong> aportaciones no ya <strong>de</strong> carácter i<strong>de</strong>ológico, sino más<br />
bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> carácter organizativo <strong>de</strong> responsabilidad estatal.<br />
¿De qué forma se podrían articu<strong>la</strong>r los distintos intereses <strong>de</strong> médicos,<br />
auxiliares, farmacéuticos, ayudantes técnicos y <strong>de</strong>más personal sanitario?<br />
¿Y cómo se podían organizar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes compet<strong>en</strong>cias profesionales a nivel<br />
administrativo <strong>en</strong>tre los dos o tres sectores prepon<strong>de</strong>rantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
nacional?<br />
150
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
Las posibles respuestas t<strong>en</strong>drían que v<strong>en</strong>ir c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te expuestas <strong>en</strong> una<br />
a<strong>de</strong>cuada política sanitaria e<strong>la</strong>borada a nivel estatal. Recor<strong>de</strong>mos que a finales<br />
<strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a apertura a <strong>la</strong> Reforma Política españo<strong>la</strong>, se fueron<br />
fraguando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cuatro difer<strong>en</strong>tes alternativas políticas repres<strong>en</strong>tadas por partidos<br />
políticos, <strong>en</strong>contradas propuestas respecto <strong>de</strong> una pret<strong>en</strong>dida política <strong>de</strong><br />
Reforma Sanitaria. Estos cuatro mo<strong>de</strong>los iniciales, ya <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a reducirse y conjuntarse <strong>en</strong> dos mo<strong>de</strong>los difer<strong>en</strong>ciados, dominantes y<br />
alternativos.<br />
Así, pues, <strong>en</strong> principio, se establec<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te dos corri<strong>en</strong>tes:<br />
— El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Reforma Sanitaria <strong>de</strong>nominado <strong>de</strong> Medicina Curativa<br />
está e<strong>la</strong>borado a partir <strong>de</strong> una ori<strong>en</strong>tación sociopolítica <strong>de</strong> corte conservador.<br />
Fue diseñado <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta, a instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coalición <strong>de</strong> Partidos<br />
Políticos <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> presupuestos liberal-conservadores. Con posterioridad,<br />
esta visión o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Reforma se vino a <strong>en</strong>riquecer con <strong>la</strong>s aportaciones<br />
<strong>de</strong> otros partidos <strong>de</strong> parecidas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, siempre <strong>de</strong>l a<strong>la</strong> conservadora.<br />
Sus propuestas se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> características <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>:<br />
1. Se da un mayor énfasis a <strong>la</strong> Medicina Curativa que a <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>tiva.<br />
2. Se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> preexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos sectores o mo<strong>de</strong>los para <strong>la</strong> acción<br />
sanitaria: el privado y el público.<br />
3. Propon<strong>en</strong> llevar a cabo un servicio sanitario gradual, conforme a un<br />
<strong>de</strong>terminado presupuesto económico.<br />
4. Se <strong>de</strong>fine una estructura supercontro<strong>la</strong>da para el servicio público<br />
y pl<strong>en</strong>a acción para el servicio privado.<br />
5. El objetivo final está <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un importante y operativo Ministerio<br />
<strong>de</strong> Sanidad.<br />
6. Hasta <strong>la</strong> fecha no se había <strong>en</strong>unciado ninguna posibilidad real <strong>de</strong><br />
acción para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />
que se pue<strong>de</strong>n traspasar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración C<strong>en</strong>tral,<br />
a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>l Estado.<br />
— El segundo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Reforma Sanitaria supone <strong>la</strong> alternativa al ya<br />
visto anteriorm<strong>en</strong>te. Ti<strong>en</strong>e éste una ori<strong>en</strong>tación i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> carácter más<br />
social.<br />
Está diseñado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> presupuestos sociopolíticos <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social<strong>de</strong>mócrata<br />
con base socialista, y vi<strong>en</strong>e a conjugar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es los principios<br />
i<strong>de</strong>ológicos acordados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fuerzas políticas <strong>de</strong> izquierda mo<strong>de</strong>rada, PCE<br />
y PSOE.<br />
Las reformas perseguidas por este mo<strong>de</strong>lo se pue<strong>de</strong>n caracterizar, resumidam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong>:<br />
151
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
1. Creación y remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción efectiva <strong>de</strong> un Servicio Sanitario Nacional<br />
con estructura <strong>de</strong> Seguridad Social para toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, basado<br />
como el actual mo<strong>de</strong>lo estatal, <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo británico <strong>de</strong> posguerra.<br />
2. Indudablem<strong>en</strong>te, se persigue un mo<strong>de</strong>lo que <strong>de</strong>sarrolle <strong>la</strong> Medicina<br />
Prev<strong>en</strong>tiva, antes que <strong>la</strong> Curativa.<br />
3. Exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una organización médica contro<strong>la</strong>da ampliam<strong>en</strong>te por<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
4. Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción contra todo interés privado <strong>de</strong>smesurado.<br />
5. Pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> perdida <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> cabecera familiar.<br />
Con todo, uno u otro mo<strong>de</strong>lo no son más que pequeños proyectos utópicos<br />
con los que se podría iniciar <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra empresa <strong>de</strong> <strong>la</strong> tan necesitada<br />
Reforma Sanitaria. Hasta el día <strong>de</strong> hoy, ambos mo<strong>de</strong>los significan tan sólo<br />
un verda<strong>de</strong>ro prurito que carece <strong>de</strong> realidad cotidiana. La Reforma Sanitaria,<br />
como toda reforma social importante y necesaria, se estudia, se diseña, incluso<br />
se publicita, pero, como suele ocurrir tradicionalm<strong>en</strong>te, su aplicación real es<br />
incoher<strong>en</strong>te y queda relegada al más puro ostracismo.<br />
EN TORNO AL CONCEPTO DE SALUD<br />
Oficialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS) propone una<br />
<strong>de</strong>finición sobre <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> amplio s<strong>en</strong>tido pragmático <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
ir un poco más allá que al <strong>de</strong>finir<strong>la</strong> tan solo y escuetam<strong>en</strong>te como <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
La <strong>salud</strong> se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como aquel estado natural <strong>de</strong> un organismo que<br />
alcanza importantes y notorios grados <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>tal y social.<br />
Es ésta una <strong>de</strong>finición que por su pragmatismo pudiera servirnos para <strong>en</strong>cabezar<br />
el tema que ocupa, pero no por ello habrá que per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que<br />
implica <strong>en</strong> cierta manera una falta <strong>de</strong> totalidad <strong>en</strong> sí misma o que, al m<strong>en</strong>os,<br />
<strong>en</strong> su ext<strong>en</strong>sión discursiva <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>trever <strong>de</strong>finiciones no cerradas o concretadas.<br />
Puesto que al int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>terminar lo que se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por «bi<strong>en</strong>estar»<br />
físico, m<strong>en</strong>tal o social nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos a gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para su<br />
verda<strong>de</strong>ra estimación cuantitativa, si pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos hacer <strong>de</strong>l término «bi<strong>en</strong>estar»<br />
algo medible.<br />
En principio, el int<strong>en</strong>tar medir <strong>de</strong> alguna manera aquello que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
por bi<strong>en</strong>estar, nos llevaría a analizar previam<strong>en</strong>te conceptos como el <strong>de</strong> «necesidad».<br />
Enti<strong>en</strong>do que el grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar poseído o perseguido individual y/o<br />
colectivam<strong>en</strong>te estará <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong>gamos satisfechas<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que pret<strong>en</strong>damos ir creándonos.<br />
No pret<strong>en</strong>do ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rme ahora sobre apreciaciones dialécticas más o m<strong>en</strong>os<br />
acertadas respecto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> necesidad y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, pero es<br />
152
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que exist<strong>en</strong> toda una serie <strong>de</strong> teorías sociológicas<br />
y económicas que int<strong>en</strong>tan arrojar luz sobre <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas<br />
como variables <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción económica,<br />
o <strong>de</strong> los procesos productivos, y don<strong>de</strong> éstos se configuran como los elem<strong>en</strong>tos<br />
modificadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s.<br />
En resum<strong>en</strong>, para <strong>la</strong> visión marxista, <strong>la</strong> necesidad social es <strong>la</strong> reposición<br />
cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> trabajo (el <strong>de</strong>scanso para trabajar). Des<strong>de</strong> este<br />
presupuesto se podría contemp<strong>la</strong>r un más o m<strong>en</strong>os acertado grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />
alcanzado y, por ext<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> <strong>salud</strong> social o individual.<br />
Como alternativa a esta explicación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión no marxista se int<strong>en</strong>ta<br />
exponer que <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales se configuran como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
y no como <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />
Sobre esta perspectiva se construye <strong>la</strong> Teoría Sociológica que pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sí, int<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>mostrar que, como variable<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales poseídas o perseguidas están <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
directa con un <strong>de</strong>terminado grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar individual o colectivo,<br />
y éste, a su vez, se constituye como el elem<strong>en</strong>to modificador <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado<br />
nivel <strong>de</strong> status social.<br />
Estas sucintas visiones, manejadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> vista, pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
recoger alguna perspectiva más <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong> dar <strong>de</strong> sí el concepto<br />
que <strong>en</strong> principio manejábamos: <strong>la</strong> <strong>salud</strong>.<br />
Es por ello que no ti<strong>en</strong>e caso apartarnos <strong>en</strong> exceso <strong>de</strong> su posible significado<br />
escueto. No obstante, por medio <strong>de</strong> esta resumida exposición v<strong>en</strong>imos<br />
a coincidir con M. a A. Duran 8 , cuando <strong>de</strong>duce que cada grupo social ti<strong>en</strong>e<br />
su propia i<strong>de</strong>a sobre los niveles «normales» <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, y sólo cuando los<br />
rebas<strong>en</strong> se consi<strong>de</strong>rarán <strong>en</strong>fermos.<br />
Es indudable que se pres<strong>en</strong>tan infinidad <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apreciación<br />
<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar reflexionar sobre aquellos criterios que se expon<strong>en</strong><br />
para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> línea divisoria exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y el <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
<strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción. Por su parte, C<strong>la</strong>udine Herzlich 9 resume diversas<br />
concepciones exist<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, y expone tres visiones g<strong>en</strong>erales.<br />
Veámos<strong>la</strong>s:<br />
A) La <strong>salud</strong> se pue<strong>de</strong> interpretar como <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, caracterizada<br />
por <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que el cuerpo no se hace notar.<br />
Se <strong>de</strong>duce que existe <strong>salud</strong> cuando el cuerpo funciona sin at<strong>en</strong>ciones especiales<br />
y sin molestias graves.<br />
B) La <strong>salud</strong> como reserva, cuando se asume que se disfruta <strong>de</strong> <strong>salud</strong><br />
y que, a<strong>de</strong>más, se dispone <strong>de</strong> una «reserva» que <strong>en</strong> principio nos acompaña,<br />
8 a<br />
Véase M. Angeles DURAN, Desigualdad social y <strong>en</strong>fermedad, Madrid, Tecnos, 1983,<br />
p. 76.<br />
9<br />
Véase C<strong>la</strong>udine HERZLICH, Health & Illness, London Aca<strong>de</strong>mic Press, 1973, pp. 55<br />
y ss. En M. a A. DURAN, op. cit., p. 34.<br />
153
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nacimi<strong>en</strong>to y que nos permite afrontar ciertos <strong>de</strong>sequilibrios<br />
sin <strong>de</strong>sgaste excesivo para el organismo.<br />
C) La <strong>salud</strong> como equilibrio, quizá sea ésta <strong>la</strong> visión más ambiciosa<br />
<strong>de</strong> Herzlich. Esta argum<strong>en</strong>tación presupone <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>salud</strong> cuando<br />
el individuo se si<strong>en</strong>te fuerte y capaz; <strong>de</strong> igual forma está cerca <strong>de</strong> alcanzar un<br />
grado significativo <strong>de</strong> felicidad y p<strong>la</strong>ci<strong>de</strong>z.<br />
Se observa <strong>en</strong> este caso que el individuo disfruta <strong>de</strong> un estado g<strong>en</strong>eral<br />
armónico fr<strong>en</strong>te a distintas incapacida<strong>de</strong>s y fatalida<strong>de</strong>s. Es un estado <strong>en</strong> el<br />
que se es capaz <strong>de</strong> acometer e integrar, sin problemas, posibles <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong><br />
otro tipo.<br />
Al manejar con cierto <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong><br />
sus acepciones, nos s<strong>en</strong>timos <strong>en</strong> cierta medida obligados a discernir qué re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ncia pue<strong>de</strong>, <strong>de</strong> hecho, existir <strong>en</strong>tre lo que es <strong>la</strong> <strong>salud</strong><br />
y lo que pue<strong>de</strong> ser un «estado normal» <strong>de</strong>l organismo o, <strong>de</strong> otra manera,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> y hasta dón<strong>de</strong> abarca un supuesto estado <strong>de</strong> normalidad <strong>de</strong>l organismo<br />
para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>en</strong> esa amplitud domina <strong>la</strong> <strong>salud</strong> y no <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
Debe <strong>de</strong> quedar c<strong>la</strong>ro, por otro <strong>la</strong>do, que <strong>salud</strong>, g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te, es sinónimo<br />
<strong>de</strong> equilibrio.<br />
La <strong>en</strong>fermedad supone, por el contrario, aquel estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación<br />
visible al que ha llegado una estructura consi<strong>de</strong>rada como normal y/o<br />
natural.<br />
Por <strong>de</strong>finición, lo normal pudiera ser aquello que se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> su «natural»<br />
estado. Por ext<strong>en</strong>sión, lo normal nos sirve para configurar normas y reg<strong>la</strong>s,<br />
inclusive; lo normal ti<strong>en</strong>e un carácter modal y por ello fluctúa más, <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> un ámbito cuantitativo que cualitativo.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que para <strong>la</strong> OMS <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> ti<strong>en</strong>e su aplicación y<br />
su razón <strong>de</strong> ser <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> condición «natural» <strong>de</strong>l organismo.<br />
Y con el ánimo <strong>de</strong> ir <strong>en</strong><strong>la</strong>zando conceptos, po<strong>de</strong>mos observar que por<br />
«natural» se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> aquello que comúnm<strong>en</strong>te suce<strong>de</strong>, sin sacrificio y sin<br />
doblez; es re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> naturaleza. Manejando estas sutiles apreciaciones, don<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> juego distintos conceptos y nociones y que a su vez <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan<br />
un carácter modificador <strong>en</strong> el contexto que nos propongamos analizar, es<br />
fácil que caigamos <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no <strong>de</strong>masiado teórico-dialéctico.<br />
LA NOCIÓN DE ENFERMEDAD<br />
Se mol<strong>de</strong>a como vago y difuso. En principio podríamos intuir que <strong>de</strong>fine<br />
una alteración biológica o una <strong>de</strong>sarmonía estructural. G<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
vi<strong>en</strong>e a <strong>de</strong>finir el conjunto <strong>de</strong> dol<strong>en</strong>cias que interfier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> actuación que se ti<strong>en</strong>e como normal y que elimina <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar característica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas completam<strong>en</strong>te sanas.<br />
154
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
Segundam<strong>en</strong>te se ti<strong>en</strong>e como válido, aunque sea ésta una media certeza,<br />
<strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> que el cuerpo humano está tan perfectam<strong>en</strong>te adaptado al<br />
medio ambi<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> grave, constituye una<br />
excepción más que reg<strong>la</strong>.<br />
Para <strong>la</strong> yatrología se califica <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad como aquel estado <strong>de</strong>l cuerpo<br />
que hace a un individuo m<strong>en</strong>os sano <strong>de</strong> lo que se consi<strong>de</strong>ra normal.<br />
De <strong>la</strong> misma manera consi<strong>de</strong>ro que este «pre-supuesto» conceptual adolece<br />
<strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra visión ci<strong>en</strong>tífico-objetiva porque <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> conceptos<br />
ambiguos y <strong>de</strong>masiado g<strong>en</strong>erales.<br />
La oficialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS también da una <strong>de</strong>finición extremadam<strong>en</strong>te ligera<br />
sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y, <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> conceptúa como <strong>la</strong> «falta o aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>salud</strong>».<br />
Enti<strong>en</strong>do que el equiparar «lo <strong>en</strong>fermo» con «lo sano» parece vanal y<br />
casi ridículo; parece más un prurito <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición formal, <strong>la</strong> cual, <strong>de</strong> todos<br />
modos, fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> su cont<strong>en</strong>ido es<strong>en</strong>cial.<br />
Otros autores int<strong>en</strong>tan dar una <strong>de</strong>finición como más concreta, y se refier<strong>en</strong><br />
a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad conceptuándo<strong>la</strong> como cualquier perturbación <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to<br />
«normal» <strong>de</strong>l cuerpo, manifestada por síntomas característicos que<br />
sigu<strong>en</strong> su curso previsible y que distingue a este estado <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>más.<br />
Para Lisón Tolosana 10 , <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad se institucionaliza a través <strong>de</strong> los<br />
roles profesionales asociados con <strong>la</strong> medicina y a través <strong>de</strong>l rol otorgado al<br />
<strong>en</strong>fermo. De cualquier manera el <strong>en</strong>fermo, para que se <strong>de</strong>fina como tal, se le<br />
ha <strong>de</strong> reconocer socialm<strong>en</strong>te como verda<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>fermo.<br />
En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Ackernecht ll , «<strong>en</strong>fermedad y medicina son funciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cultura». Y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido es, pues, bastante difícil llegar a universalizar<br />
un concepto g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, puesto que éste <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>de</strong>l tipo<br />
<strong>de</strong> valoración que difer<strong>en</strong>tes culturas dies<strong>en</strong> o tomas<strong>en</strong> al/<strong>de</strong>l término <strong>en</strong> sí.<br />
Lo que para los occi<strong>de</strong>ntales constituy<strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ras patologías institucionalizadas<br />
con sus respectivos síntomas muy <strong>de</strong>terminados, e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> que se llegu<strong>en</strong> a pa<strong>de</strong>cer por causas exóg<strong>en</strong>as o <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as, para<br />
otros pueblos y/o culturas no occi<strong>de</strong>ntales <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva no significan, ni son<br />
tratadas como <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s susceptibles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y curación. El reconocimi<strong>en</strong>to<br />
social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad como mal g<strong>en</strong>eralizado varía <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermedad, como concepto patológico objetivo<br />
aceptado socialm<strong>en</strong>te y el proceso <strong>de</strong> socialización inher<strong>en</strong>te a una comunidad<br />
que ha interiorizado <strong>de</strong>terminadas i<strong>de</strong>as, cre<strong>en</strong>cias, valores y teorías<br />
<strong>en</strong> base al tipo <strong>de</strong> vida seguido y al proceso cultural <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el<strong>la</strong>.<br />
Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> estos mismos se ori<strong>en</strong>tará un <strong>de</strong>terminado<br />
<strong>en</strong>juiciameinto clínico por parte <strong>de</strong> sus especialistas.<br />
10 Carmelo LISÓN TOLOSANA, Perfiles simbólico-morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura gallega, Madrid,<br />
Akal, 1981, p. 196.<br />
11 E. N. ACKERNECHT, Medicine and Ethnology, Stuttgart, 1971, p. 15. En M. a A. DU-<br />
RAN, op. cit., p. 31.<br />
155
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
Para Lisón Tolosana 12 , «bajo ciertas condiciones, <strong>la</strong> conducta vi<strong>en</strong>e c<strong>la</strong>sificada<br />
como normal o <strong>en</strong>ferma, si así es <strong>de</strong>finida por <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> cuestión»,<br />
y <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do que por consigui<strong>en</strong>te, como el mismo autor sosti<strong>en</strong>e..., «<strong>la</strong> noción<br />
misma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad —elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema sociocultural— pue<strong>de</strong> ser<br />
más cultural que biológico-objetiva». Durante el siglo xix, cuando <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria<br />
hacía estragos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong>l Mississipi, <strong>la</strong>s fiebres palúdicas<br />
se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban con tanta frecu<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong>tre un elevadísimo conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción que su carácter <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad perdió novedad y llegó a convertirse<br />
<strong>en</strong> condición modal. Se había trastocado <strong>la</strong> concepción cultural sobre<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, así lo asimi<strong>la</strong>ba; según Ackerknecht 13 , <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>cía: «no está <strong>en</strong>fermo, ti<strong>en</strong>e ma<strong>la</strong>ria...».<br />
Según los estudios <strong>de</strong> Lison Tolosana 14 , <strong>en</strong> Europa, y hasta finales <strong>de</strong>l<br />
siglo xvni, el eczema <strong>de</strong>rmatológico que se daba <strong>en</strong> los niños era <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido<br />
como algo normal, no como <strong>en</strong>fermedad, porque casi todos los niños lo<br />
exhibían. Al contrario, opinaban que era muy sano t<strong>en</strong>erlo porque precisam<strong>en</strong>te<br />
por ahí se purgaban los pequeños <strong>de</strong> los malos humores.<br />
En resum<strong>en</strong>, <strong>de</strong> esta visión cultural que se aprecia <strong>en</strong> <strong>torno</strong> al concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad se explica que evolucion<strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estudio especializadas<br />
como son <strong>la</strong> «folk-medicina» y <strong>la</strong> etnomedicina, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> autores <strong>de</strong><br />
rango como Rodney Coe, C. Lisón Tolosana, R. Strauss, etc.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, ésta es una visión analítica que se <strong>en</strong>cuadra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> perspectiva<br />
macrosociológica y que prepara <strong>la</strong> base para seguir estudios <strong>de</strong> <strong>sociología</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el segundo paradigma teórico, ya visto <strong>en</strong> páginas<br />
anteriores.<br />
Sería oportuno, a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> lo ya analizado, t<strong>en</strong>er constancia <strong>de</strong> lo que<br />
también significa <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, pero ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva social.<br />
En ocasiones nos resulta difícil trazar <strong>la</strong> línea divisoria que pue<strong>de</strong> existir<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s implicaciones culturales y <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones que son <strong>de</strong> un carácter<br />
más social. Porque es evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> condición social que mant<strong>en</strong>ga el <strong>en</strong>fermo,<br />
cualquiera que sea ésta, es rigurosam<strong>en</strong>te inexcusable para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
su <strong>en</strong>fermedad y para establecer su tratami<strong>en</strong>to, con el agravante <strong>de</strong> que<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta condición social <strong>de</strong>jará o no <strong>de</strong>jará <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>fermo antes<br />
<strong>de</strong> tiempo. Como nos expone M. a A. Duran l3 , <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se se reflejan <strong>en</strong> aspectos como: Distintos conocimi<strong>en</strong>tos<br />
y actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>salud</strong> y a su cuidado. Distinto riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar<br />
y difer<strong>en</strong>te grado y riesgo <strong>de</strong> contraer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas. Igualm<strong>en</strong>te,<br />
distinto grado <strong>de</strong> acceso a los servicios médicos con un nivel <strong>de</strong> eficacia<br />
<strong>de</strong>sigual. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> morir antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad media<br />
12 Carmelo LISÓN TOLOSANA, op. cit., p. 190.<br />
13 E. N. ACKERNECIIT, op. cit. En LISÓN TOLOSANA, op. cit., p. 191. Las fiebres palúdicas,<br />
ma<strong>la</strong>ria o paludismo es una <strong>en</strong>fermedad febril producida por gérm<strong>en</strong>es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />
<strong>en</strong> aguas estancadas o inocu<strong>la</strong>dos por ciertos mosquitos.<br />
14 Carmelo LISÓN TOLOSANA, op. cit., p. 191.<br />
15 M. a A. DURAN, op. cit., p. 138.<br />
156
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
<strong>de</strong> vida, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, también son distintas. Pa<strong>de</strong>cer una dol<strong>en</strong>cia o<br />
una <strong>en</strong>fermedad especificada o no, es el resultado quizá <strong>de</strong> una multiplicidad<br />
<strong>de</strong> causas, tanto exóg<strong>en</strong>as como <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as al individuo y al medio social<br />
<strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve; pero, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, llegar a un estado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> equilibrio psicosomático necesario<br />
para superar <strong>la</strong>s impertin<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s agresiones que se originan constantem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el medio social que nos ro<strong>de</strong>a. El proceso que nos acerca a <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad se caracteriza por sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos con una falta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar tanto<br />
físico como m<strong>en</strong>tal que se refleja indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no social o individual.<br />
La <strong>en</strong>fermedad es <strong>la</strong> alteración fisiológica más o m<strong>en</strong>os grave <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong><br />
que irremisiblem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong> al <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to biológico y, fatalm<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong><br />
muerte.<br />
El estado <strong>de</strong>l organismo biológico, <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to, es el resultado<br />
<strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ciones que se dan <strong>en</strong>tre el cuerpo y el ambi<strong>en</strong>te circundante.<br />
Para otros investigadores que part<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación epi<strong>de</strong>miológica, exist<strong>en</strong><br />
dos variantes <strong>en</strong> cuanto a conceptuar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. El pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r explicar<br />
más someram<strong>en</strong>te estas dos variantes conceptuales, sería respon<strong>de</strong>r con <strong>en</strong>foques<br />
<strong>de</strong> matiz cultural a unas y con puntualizaciones <strong>de</strong> naturaleza estructural-social,<br />
a otras.<br />
Por ello, cabría difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales «buscadas o elegidas»<br />
y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales <strong>de</strong>finidas como <strong>de</strong> «<strong>la</strong> civilización». Entre<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l primer grupo cabe <strong>de</strong>cir que se ajustan a respuestas <strong>de</strong> tipo estructuralsocial,<br />
como pudieran ser <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te<br />
se da un principio <strong>de</strong> elección o búsqueda, o también aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong>l alcohol o <strong>la</strong>s drogas, el colesterol, <strong>la</strong> gota, etc.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l segundo grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales, <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l tipo<br />
<strong>de</strong> «civilización», que <strong>en</strong> un principio se ajustan a respuestas <strong>de</strong> carácter<br />
cultural. En esta categoría se podrían c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los estados<br />
<strong>de</strong> stress, <strong>la</strong>s canceríg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s acci<strong>de</strong>ntales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> coyuntural,<br />
etc.<br />
Con esta perspectiva se abarcan el 90 por 100 <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
que evolucionan <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s civilizaciones industriales o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />
Estas mismas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s parece que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más una naturaleza <strong>de</strong><br />
carácter político y económico que <strong>de</strong> otro tipo. Por consigui<strong>en</strong>te, se les propone<br />
soluciones <strong>de</strong> tipo político-económico más que <strong>de</strong> tipo técnico y administrativo.<br />
Esta especial concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, como hecho social, se<br />
ajusta a <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación i<strong>de</strong>ológica propuesta por Po<strong>la</strong>ck 16 . A este<br />
16 Alonso Hinojal vi<strong>en</strong>e a p<strong>la</strong>ntearse una interesante paradoja a modo <strong>de</strong> pregunta:<br />
¿cómo es posible que <strong>en</strong> los países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta se logr<strong>en</strong> tan pocas mejoras<br />
a nivel g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s inversiones financieras y al gran<br />
pot<strong>en</strong>cial exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> recursos humanos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> medicina? Véase I. ALONSO HINO-<br />
JAL, Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, Madrid, Tecnos, 1977, pp. 19 y ss. Mi<strong>en</strong>tras surg<strong>en</strong> posibles<br />
respuestas a esta paradoja, coetáneam<strong>en</strong>te, J. C. Po<strong>la</strong>ck diseña un mo<strong>de</strong>lo i<strong>de</strong>ológico<br />
157
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
respecto, el doctor Yus te Gri jaiba opina que factores sociales <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
industrialización int<strong>en</strong>siva y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ada, <strong>la</strong> urbanización <strong>de</strong>shumanizada, el<br />
consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos grasos, <strong>en</strong>tre otros factores, no son una necesidad <strong>en</strong><br />
es<strong>en</strong>cia, sino más bi<strong>en</strong> una <strong>de</strong>cisión, primero estructural y <strong>de</strong>spués individual.<br />
Asimismo, Grijalba manti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> fa<strong>la</strong>cia se produce cuando se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
hacer ver que los responsables <strong>de</strong> elegir ese peculiar estilo <strong>de</strong> vida, que se<br />
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como letal para <strong>la</strong> especie humana, son los propios individuos, sin<br />
cuestionarse <strong>de</strong> verdad el porqué ha llegado a adoptarse este irracional modus<br />
viv<strong>en</strong>di.<br />
Hernán San Martín, por su parte, opina <strong>en</strong> esta cuestión que el principal<br />
problema se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sobre su<br />
propia <strong>salud</strong>.<br />
Al hilo <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to, surg<strong>en</strong> otras aportaciones con cierto carácter<br />
crítico que sirv<strong>en</strong> para <strong>en</strong>riquecer nuestra actitud ante tal problema.<br />
Fernando Savater vi<strong>en</strong>e a opinar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista ético, sobre el<br />
l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> automedicación como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> gran actualidad, y<br />
consi<strong>de</strong>ra que <strong>de</strong>bería ser añadido con todos los rigores a los restantes <strong>de</strong>rechos<br />
universales <strong>de</strong>l hombre. Para Savater, el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> automedicación<br />
incluye el libre acceso a todos los productos químicos y a <strong>la</strong> libre inv<strong>en</strong>ción<br />
por parte <strong>de</strong> cada cual <strong>de</strong> un particu<strong>la</strong>r nivel <strong>de</strong> <strong>salud</strong>; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras,<br />
libertad <strong>de</strong> elección para obt<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong>l ánimo y <strong>de</strong>l cuerpo<br />
acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong> propia medida y necesidad <strong>de</strong> cada individuo no al gusto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
meras exig<strong>en</strong>cias productivistas <strong>de</strong> lo que ha v<strong>en</strong>ido a <strong>de</strong>finir como el «cuerpomáquina»<br />
17 .<br />
y <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to con el que dar alguna solución a este tipo <strong>de</strong> contradicciones sociales.<br />
Po<strong>la</strong>ck analiza y argum<strong>en</strong>ta su tesis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva revolucionaria, crítica, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
marxista. Un postu<strong>la</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que establece <strong>la</strong> inutilidad <strong>de</strong> investigar tan sólo <strong>la</strong> categoría<br />
ci<strong>en</strong>tífico-natural <strong>de</strong> un problema, <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> basado <strong>en</strong> perspectivas económicas<br />
y sociales, don<strong>de</strong> se analiza <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto<br />
<strong>de</strong> una sociedad basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad y el b<strong>en</strong>eficio económico. Al punto <strong>de</strong> vista<br />
crítico <strong>de</strong> Po<strong>la</strong>ck, <strong>de</strong> innegable vali<strong>de</strong>z ci<strong>en</strong>tífica, es interesante parangonarle los <strong>de</strong> Iván<br />
Illich y D. D. Rutstein. Véanse J. C. POLACK, La medicina <strong>de</strong>l capital, Madrid, Fundam<strong>en</strong>tos,<br />
1974; Iván ILLICH, Nemesis Médica, Barcelona, Seix Barral, 1975; D. D. RUT-<br />
STEIN, The coming revolulion in medicine, Cambridge (Mass.), MIT Press, 1967, y, finalm<strong>en</strong>te,<br />
M. a A. DURAN, op. cit., pp. 16-17.<br />
17 Para Fernando Savater, <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong>l «cuerpo-máquina» respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> concepción<br />
<strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado Bu<strong>en</strong> Estado, símil <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to. Y éste se acomoda a <strong>la</strong> condición<br />
m<strong>en</strong>os conflictiva socialm<strong>en</strong>te y más productiva <strong>la</strong>boralm<strong>en</strong>te. Para Savater, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>pública</strong>, los ciudadanos están sanos cuando van a trabajar<br />
y no arman <strong>de</strong>masiado jaleo unos con otros. El «cuerpo-máquina» es un término que exalta<br />
<strong>la</strong> <strong>la</strong>boriosidad, lo fiable, lo explotable, <strong>la</strong> durabilidad. Por contra, <strong>la</strong> más g<strong>en</strong>uina muestra<br />
<strong>de</strong> <strong>salud</strong> pudiera ser aquel<strong>la</strong> que busca alcanzar el máximo p<strong>la</strong>cer y rego<strong>de</strong>arse <strong>en</strong> tal<br />
situación. Pero, para ciertos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>cer significa <strong>de</strong>rrochar<br />
fuerza vital y tiempo sin producir nada a cambio, y cuando <strong>la</strong> <strong>salud</strong> es improductiva parece<br />
que se convierte <strong>en</strong> una forma sutil <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad..., <strong>en</strong> algo repugnante. En <strong>de</strong>finitiva,<br />
<strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l término «cuerpo-máquina» parece que es opuesta al término <strong>de</strong><br />
«cuerpo-excrem<strong>en</strong>to». Sólo se admitirá el l<strong>la</strong>mado «cuerpo-excrem<strong>en</strong>to» —que parece ser<br />
<strong>de</strong>rrochador e improductivo— <strong>en</strong> cuanto pueda servir <strong>de</strong> refuerzo motivacional para el<br />
primero, pero <strong>en</strong> ningún otro caso. Para recabar una visión más amplia y precisa sobre<br />
158
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
LAS METODOLOGÍAS DE ACCIÓN<br />
Tras <strong>la</strong> celebración <strong>en</strong> Zaragoza <strong>de</strong>l I Congreso <strong>de</strong> Sociología, <strong>en</strong> 1981,<br />
se constituye el grupo <strong>de</strong> Antropólogos Sociales, el cual, y parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Madrid, Barcelona y Zaragoza, va a int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />
nuevas teorías y métodos <strong>de</strong> aplicación a <strong>la</strong>s investigaciones sobre etnología<br />
y <strong>sociología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad.<br />
Para un sociólogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad, el nivel <strong>de</strong> análisis inicial estaría<br />
<strong>en</strong> abordar el estudio <strong>de</strong>l sistema sanitario español <strong>en</strong> su conjunto, y para<br />
ello existe el propósito constante <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> teoría con <strong>la</strong> praxis.<br />
Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se propon<strong>en</strong> diversos métodos <strong>de</strong> análisis basados in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes perspectivas epistemológicas. Para M. a A.<br />
Duran 18 , coexist<strong>en</strong> seis difer<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los teóricos dominantes como aportaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad.<br />
A modo <strong>de</strong> ejemplo, creo que valdría <strong>en</strong>unciar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
empíricas <strong>de</strong> carácter cualitativo, y basada <strong>en</strong> una perspectiva interacionista<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se contemp<strong>la</strong>n puntos <strong>de</strong> vista muy cercanos a <strong>la</strong> psicología y<br />
que pudieran <strong>de</strong>finirse <strong>en</strong> <strong>torno</strong> a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones dadas <strong>en</strong>tre el médico y el<br />
<strong>en</strong>fermo.<br />
— La re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te:<br />
Es una metodología <strong>de</strong> investigación que no está ais<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> antropología o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sociología</strong> <strong>de</strong> una forma individual; más bi<strong>en</strong> es el<br />
resultado <strong>de</strong> una conjunción intermedia <strong>de</strong> ambas disciplinas que aunan sus<br />
esfuerzos para <strong>de</strong>finir un método <strong>de</strong> estudio.<br />
Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista g<strong>en</strong>érico, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> abarcar dos campos <strong>de</strong> análisis:<br />
uno, analizando el grado <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> los sujetos operantes <strong>de</strong>l<br />
sistema sanitario <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> su profesión; dos, medir <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
manera ese grado <strong>de</strong> satisfacción <strong>en</strong>tre los usuarios como sujetos paci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los profesionales médicos.<br />
El análisis ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te podría también someterse<br />
a <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Universal Causal, buscando un matiz <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> aplicación metodológica.<br />
La propia Ley sust<strong>en</strong>ta los parámetros <strong>de</strong> causa-efecto (Vo = Vf).<br />
Y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí podríamos <strong>en</strong>unciar y <strong>de</strong>nominar al concepto causal; <strong>en</strong> otras<br />
pa<strong>la</strong>bras, a causa <strong>de</strong>... y/o a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>..., como (Vo). Por tanto, el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción producida <strong>en</strong>tre el médico y su paci<strong>en</strong>te<br />
o, lo que es lo mismo, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te tomada <strong>en</strong> sí misma,<br />
se traduce sintéticam<strong>en</strong>te como (Vo).<br />
noción <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, perfectam<strong>en</strong>te explicada por el autor, véase F. SAVATER, «Paradojas éticas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>», <strong>en</strong> Leviatán, II época, núm. 22, invierno 1985, pp. 113-120.<br />
18 M. a A. DURAN, op. cit., pp. 18 a 24.<br />
159
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
El efecto dirimible no sería otro que <strong>la</strong>s conclusiones lógicas y finales<br />
a <strong>la</strong>s que se podría llegar tras el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> causalidad inicial. Este<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o final es el efecto o conclusión última obt<strong>en</strong>ida, al que l<strong>la</strong>maremos:<br />
(Vf).<br />
De esta visión esquemática, <strong>en</strong>riquecida con <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> igualdad,<br />
(Vo = Vf), se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> una implicación final que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>sglosarse <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes subefectos o ítems <strong>de</strong>finitivos: ( + )Vfs./ (—)Vfs. Y, ( + )Vfe./<br />
(—)Vfe.<br />
Estos subefectos <strong>de</strong>finitivos ti<strong>en</strong>e una traducción que luego veremos.<br />
Son el resultado <strong>de</strong> haber introducido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> causa y el efecto inicial,<br />
(Vo = Vf), dos variables difer<strong>en</strong>tes que actuarán como verda<strong>de</strong>ros objetos<br />
<strong>de</strong>l análisis intermedio, y que igualm<strong>en</strong>te actuarán modificando el resultado<br />
<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción unicausal inicial, (Vo = Vf).<br />
Las variables actuantes pue<strong>de</strong>n y serán:<br />
A) El grado <strong>de</strong> satisfacción profesional alcanzado por el médico, al<br />
obt<strong>en</strong>er una posible comp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>salud</strong> para el paci<strong>en</strong>te tratado.<br />
B) Como segunda variable, el grado <strong>de</strong> satisfacción para el <strong>en</strong>fermo<br />
al po<strong>de</strong>r alcanzar mayor o m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
De introducir <strong>la</strong> variable A) <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ducir dos ítems<br />
finales: (-f)Vfs. positivo, y/o (—)Vfs. negativo. Ambos se pue<strong>de</strong>n traducir,<br />
respectivam<strong>en</strong>te, por:<br />
(+ )Vfs. = Mayor nivel <strong>de</strong> <strong>salud</strong> obt<strong>en</strong>ido.<br />
(—)Vfs. = M<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> salubridad conseguido.<br />
De resultas <strong>de</strong> introducir <strong>la</strong> variable B) <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma re<strong>la</strong>ción se podrán<br />
obt<strong>en</strong>er los restantes ítems: ( + )Vfe. positivo, y/o (—)Vfe. negativo. Igualm<strong>en</strong>te<br />
su traducción:<br />
(+ )Vfe. — Mayor nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad resultante.<br />
(—)Vfe. = M<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad alcanzado por paci<strong>en</strong>te.<br />
Resumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción, objeto <strong>de</strong> estudio, esquemáticam<strong>en</strong>te:<br />
CAUSA = EFECTO -* CAUSA + VARIABLE A) = Efectos dirimidos.<br />
( + ) Vfs. positivos<br />
(Vo. = Vf.) -» Vo. + VARIABLE A) = CAUSA + VARIABLE B) = Efectos dirimidos.<br />
(+) Vfe. positivos<br />
(Vo. = Vf.) -> Vo. + VARIABLE B) =
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
Tan sólo recordar que <strong>la</strong> (Vo) es <strong>la</strong> causa, y que ésta, inicialm<strong>en</strong>te, es<br />
<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te.<br />
(Vf) es el efecto <strong>de</strong> esta causa y, finalm<strong>en</strong>te, se traduce <strong>en</strong> varios subefectos<br />
o ítems <strong>de</strong>finitivos. Son los efectos dirimidos ya vistos anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Las variables A) y B) son propuestas ci<strong>en</strong>tíficas escogidas como modus<br />
operandi para int<strong>en</strong>tar dar resolución a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> igualdad inicialm<strong>en</strong>te<br />
propuesta, (Vo = Vf).<br />
Únicam<strong>en</strong>te queda seña<strong>la</strong>r que tanto <strong>la</strong> variable A) como <strong>la</strong> B), ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
a estar influ<strong>en</strong>ciadas por f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os externos a sí mismas, que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te<br />
modificarán los efectos finales <strong>de</strong> esta re<strong>la</strong>ción. La variable A) pue<strong>de</strong> verse<br />
alterada por subvariables <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>:<br />
1. Por el grado <strong>de</strong> preparación profesional y empírica <strong>de</strong>l médico.<br />
2. Por el grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos teóricos <strong>de</strong>l mismo.<br />
3. Por el grado <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to técnico al servicio <strong>de</strong>l médico.<br />
4. Por el nivel <strong>de</strong> apoyo profesional y humano con que se cu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el staff médico. Co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l equipo profesional.<br />
5. Por el <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s comunicacionales positivas <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te hacia el<br />
dictam<strong>en</strong> médico. Lo que apoyaría el resultado terapéutico previsto.<br />
6. Por el nivel a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una satisfactoria<br />
profi<strong>la</strong>xis. Nivel éste don<strong>de</strong> sería <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
óptima infraestructura <strong>de</strong> servicios y at<strong>en</strong>ciones sociales <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>torno</strong>,<br />
equipami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> favor <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />
La variable B), igualm<strong>en</strong>te, se pue<strong>de</strong> ver modificada por otras subvariables<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como pue<strong>de</strong>n ser:<br />
1. Por <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que pue<strong>de</strong> ejercer el sistema sanitario, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
sobre el <strong>en</strong>fermo.<br />
2. Por <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>torno</strong> que v<strong>en</strong>ga a ofrecer el equipam<strong>en</strong>to<br />
sanitario y su estructura.<br />
3. Por el nivel <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia humana, profesional y técnica sanitaria<br />
que reciba el <strong>en</strong>fermo.<br />
Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo visto, cabe también <strong>en</strong>unciar otro tipo <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong><br />
investigación usadas <strong>en</strong> psicología social y <strong>sociología</strong>. Veámos<strong>la</strong>s.<br />
— La observación participante:<br />
Es una unidad <strong>de</strong> análisis cualitativa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por un equipo investigador.<br />
Es una técnica que se lleva a cabo <strong>en</strong> varias sesiones distintas y <strong>en</strong><br />
sa<strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuadas para ello.<br />
161
— El análisis <strong>de</strong>l usuario:<br />
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
Prácticas realizadas por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «reuniones <strong>de</strong> grupo», don<strong>de</strong> se<br />
<strong>en</strong>trevista sólo al usuario o sujeto paci<strong>en</strong>te sobre distintas interre<strong>la</strong>ciones<br />
sociales que pue<strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar, así como <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo, servicios<br />
y actitu<strong>de</strong>s que puedan mant<strong>en</strong>er los mismos respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
médica recibida.<br />
— El análisis <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong>l profesional:<br />
Des<strong>de</strong> el que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> analizar el «tipo <strong>de</strong> vida» que acontece <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> una institución sanitaria dirigida por los profesionales médicos.<br />
Puesto que es evi<strong>de</strong>nte que el personal sanitario queda implicado directam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>bido a sus interacciones rutinarias, con el medio organizado.<br />
La forma <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista con los miembros <strong>de</strong>l staff médico se<br />
realiza por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «reuniones <strong>de</strong> grupo», mant<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> diversas sesiones.<br />
Porque el staff es un cuerpo especializado, se <strong>de</strong>be recurrir a <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>madas «<strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad», o también «<strong>en</strong>trevistas <strong>de</strong> los informantes<br />
c<strong>la</strong>ve». Estas <strong>en</strong>trevistas se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> base a un diálogo libre,<br />
espontáneo, y cara a cara, con <strong>la</strong> mediación <strong>de</strong>l equipo investigador, que<br />
sugiere o pudiera sugerir el emplear técnicas <strong>de</strong> medición como pue<strong>de</strong>n<br />
ser <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s y los tests proyectivos.<br />
Este tipo <strong>de</strong> análisis sociológico, normalm<strong>en</strong>te acarrea el inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te,<br />
para <strong>la</strong> investigación, <strong>de</strong> abordar con éxito al personal sanitario, que sistemáticam<strong>en</strong>te<br />
se <strong>de</strong>fine, para el sociólogo, como bastante escurridizo, puesto<br />
que el investigador p<strong>la</strong>ntea una técnica caracterizada por <strong>la</strong> cru<strong>de</strong>za y <strong>la</strong><br />
implicación directa <strong>en</strong> responsabilida<strong>de</strong>s, porque lo que se persigue es c<strong>la</strong>rificar<br />
éstas. La «<strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> profundidad» p<strong>la</strong>ntea el abordar <strong>de</strong> golpe <strong>la</strong><br />
problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te y sus consecu<strong>en</strong>cias; por ello, es<br />
poco bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida por los sujetos <strong>en</strong>trevistados, que reiteradam<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>tan<br />
rehuir el diálogo y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con el sociólogo <strong>en</strong>trevistador.<br />
M. a A. Duran 19 , respecto a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas con el staff, indica: «El miedo<br />
a que les sean exigidas excesivas responsabilida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
sus actos ha sido, tradicionalm<strong>en</strong>te, uno <strong>de</strong> los principales elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aglutinación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se médica, igual que <strong>de</strong> otros grupos profesionales que<br />
han creado una reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva a tal efecto.»<br />
19 M. a A. DURAN, op. cit., p. 51.<br />
162
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
APLICACIÓN DE LA CORRIENTE ETNOMETODOLOGICA<br />
Esta disciplina <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> métodos <strong>de</strong> estudio c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vida cotidiana.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social, posiblem<strong>en</strong>te sea <strong>la</strong> perspectiva sociológica<br />
más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad. La etnometodología se basa <strong>en</strong> reunir<br />
todo aquello que sea observable e informable <strong>de</strong> ámbito cotidiano. Su campo<br />
<strong>de</strong> estudio se ciñe a los grupos pequeños y a <strong>la</strong> interacción social que <strong>en</strong> ellos<br />
se pue<strong>de</strong> dar. Si <strong>la</strong> problemática sanitaria, por su trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y amplitud<br />
social, se configura como una totalidad que implica <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> todos<br />
nosotros, parece lógico que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales int<strong>en</strong>temos<br />
aportar nuestros conocimi<strong>en</strong>tos concretos <strong>en</strong> este campo con <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> incluir algún tipo <strong>de</strong> solución.<br />
Se trata <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to que nos predisponga a alcanzar un<br />
mayor nivel g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>salud</strong> social, o bi<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong>l<br />
marco institucional sanitario, o bi<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tando acercarnos al p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>salud</strong> y <strong>en</strong>fermedad que manifiesta el individuo, más como ser social que<br />
como sujeto individual. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista teórico, <strong>la</strong> gestación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnometodología ti<strong>en</strong>e un arraigo <strong>en</strong> <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes filosóficas:<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción social,<br />
<strong>de</strong> Max Weber, por un <strong>la</strong>do, a los estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s naturales, <strong>la</strong><br />
f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ología y «el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida», <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por Husserl.<br />
Discípulos como Garfinkel y Schultz, seguidores <strong>de</strong> Husserl, construyeron<br />
teorías con aplicación empírica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por «<strong>la</strong><br />
acción ori<strong>en</strong>tada hacia los otros», que constituye <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
etnometodológicas. La propia metodología <strong>de</strong> esta disciplina, <strong>en</strong> principio,<br />
se basa <strong>en</strong> ir <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do todos aquellos elem<strong>en</strong>tos cognitivos no explícitos<br />
y acumu<strong>la</strong>dos que los individuos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su propio conocimi<strong>en</strong>to.<br />
La etnometodología es susceptible <strong>de</strong> aplicación empírica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varias<br />
técnicas que pongan al <strong>de</strong>scubierto todo aquello que se da por supuesto.<br />
Partiremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l estudio social <strong>de</strong> los grupos pequeños que<br />
ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te también se pue<strong>de</strong>n constituir como <strong>en</strong>fermos y paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminados síndromes y/o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter social, físico o m<strong>en</strong>tal.<br />
A modo <strong>de</strong> ejemplo, tomemos como refer<strong>en</strong>cia casos <strong>de</strong> anorexias, esquizofr<strong>en</strong>ias,<br />
ma<strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> tabúes, epilepsias, fobias, <strong>de</strong>presiones, etc.<br />
Propiam<strong>en</strong>te los análisis a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r se basarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción, <strong>la</strong><br />
cual precisa, al m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre dos individuos que compart<strong>en</strong><br />
una misma situación. Por tanto, los métodos a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estarán basados<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.<br />
Usaremos técnicas y métodos como son el análisis biográfico y <strong>la</strong>s historias<br />
<strong>de</strong> vida, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se int<strong>en</strong>tan analizar <strong>la</strong>s reconstrucciones <strong>de</strong>l<br />
pasado, <strong>la</strong>s memorias, los diarios cotidianos y/o los intermit<strong>en</strong>tes, etc., <strong>de</strong> los<br />
163
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
que se puedan sacar datos informativos que nos puntualic<strong>en</strong> <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong><br />
una <strong>de</strong>terminada insufici<strong>en</strong>cia o incapacitación.<br />
La técnica <strong>de</strong>l análisis biográfico maneja dos métodos distintos que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
c<strong>la</strong>rificar el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> un proceso evolucionado <strong>de</strong> supuesta <strong>en</strong>fermedad.<br />
El Emotional Rescue, que busca crear <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te una situación <strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong>sión extrema que motive rep<strong>en</strong>tinam<strong>en</strong>te al individuo a recordar algo<br />
importante <strong>en</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos vividos <strong>en</strong> el pasado que pudieran explicar<br />
<strong>de</strong>terminados comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te.<br />
El otro método, bastante usado por <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong>l análisis biográfico y<br />
<strong>la</strong>s historia <strong>de</strong> vida, es el <strong>de</strong>nominado Roll V<strong>la</strong>ying, parecido al anterior pero<br />
que no implica el forzar al paci<strong>en</strong>te, como ocurre <strong>en</strong> el caso anterior. Este<br />
método int<strong>en</strong>ta revivir, pausadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s circunstancias que pudieron provocar<br />
ciertos dramas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo.<br />
Con ello surgirá el sociodrama si el método es aplicado durante una terapia<br />
<strong>de</strong> grupo. Con todo ello se están revivi<strong>en</strong>do nuevos aspectos emocionales<br />
que int<strong>en</strong>tan ac<strong>la</strong>rar una <strong>de</strong>terminada situación problemática.<br />
Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong>s aplicaciones empíricas que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etnometodología,<br />
cabe significar otras técnicas operativas igualm<strong>en</strong>te agrupadas<br />
bajo <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.<br />
Estas pudieran ser: el análisis conversacional, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> expansión, <strong>la</strong><br />
técnica <strong>de</strong>l doble vínculo, y <strong>la</strong> teoría familiar sistémica. Veámos<strong>la</strong>s:<br />
— El análisis conversacional:<br />
A los etnometodólogos se les conoce también por los ci<strong>en</strong>tíficos «conversacionalistas».<br />
Para los que sigu<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> aplicación, el objeto <strong>de</strong> estudio<br />
se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> observar (escuchar) e interpretar todos aquellos datos que<br />
son inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> conversación, a <strong>la</strong> mirada y/o al com<strong>en</strong>tario resuelto<br />
<strong>en</strong>tre interlocutores. Para interpretar actitu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminados problemas<br />
se utilizan técnicas tales como son el sistema <strong>de</strong> turnos conversacionales,<br />
normalm<strong>en</strong>te mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>tre dos compon<strong>en</strong>tes, y que consta <strong>de</strong> 14 reg<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo teórico y que manti<strong>en</strong>e el «turno» <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción como unidad<br />
<strong>de</strong> análisis fundam<strong>en</strong>tal.<br />
Des<strong>de</strong> 1977, Labov y Fanshel <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron otro método o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
análisis conversacional, el l<strong>la</strong>mado mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> expansión.<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> expansión es <strong>de</strong> carácter netam<strong>en</strong>te microsociológico e<br />
interaccional, don<strong>de</strong> constantem<strong>en</strong>te se persigue el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversación<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da. Sus nueve fases <strong>de</strong> análisis registran <strong>la</strong> conversación grabada<br />
electrónicam<strong>en</strong>te. Posteriorm<strong>en</strong>te se transcribe y se seña<strong>la</strong>n los énfasis registrados,<br />
los distintos tonos <strong>de</strong> voz, pausas, etc. El método consiste <strong>en</strong><br />
e<strong>la</strong>borar cuatro campos <strong>de</strong> discurso <strong>de</strong> distinto carácter: biográfico, familiar,<br />
164
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
<strong>de</strong> vida cotidiana, e institucional. Para seguir este método, también se emplea<br />
aparatología como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l osciloscopio, que nos registra constantem<strong>en</strong>te los<br />
tartamu<strong>de</strong>os y <strong>la</strong>s distintas vibraciones <strong>de</strong>l tono <strong>de</strong> voz.<br />
Otros investigadores, agrupados terminológica y g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te bajo el<br />
nombre <strong>de</strong> «los pragmáticos», <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n principios <strong>de</strong> interacción social<br />
<strong>de</strong>nominados <strong>de</strong>l «doble vínculo».<br />
Esta técnica, aplicada, logra producir un doble <strong>la</strong>zo emotivo dado <strong>en</strong>tre<br />
dos o más personas reunidas que interaccionan <strong>en</strong>tre ambos m<strong>en</strong>sajes recíprocos<br />
<strong>de</strong> carácter muy s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal y emotivo. Las consecu<strong>en</strong>cias comunicacionales<br />
que pue<strong>de</strong>n llegar a darse lugar, <strong>en</strong> el fondo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> casi un mismo<br />
efecto que el que se produce <strong>en</strong> una sesión <strong>de</strong> terapia psicosocial basada <strong>en</strong><br />
el uso y empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> paradoja lingüística.<br />
— La terapia familiar sistémica (TFS):<br />
Este <strong>en</strong>foque, <strong>de</strong> alguna otra manera pret<strong>en</strong><strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> interacción social y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l sujeto con los restantes miembros <strong>de</strong>l<br />
grupo. Concibi<strong>en</strong>do éste siempre como pequeño grupo; por ejemplo, <strong>la</strong> familia.<br />
El elem<strong>en</strong>to básico para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />
como una unidad total, como un verda<strong>de</strong>ro sistema don<strong>de</strong> sea viable el análisis<br />
<strong>de</strong> ciertas y <strong>de</strong>terminadas patologías físicas, m<strong>en</strong>tales o sociales que obviam<strong>en</strong>te<br />
se origin<strong>en</strong> y <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>en</strong> el propio grupo familiar como sistema<br />
microsocial.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva se pret<strong>en</strong><strong>de</strong>, si cabe, superar otros métodos <strong>de</strong><br />
análisis que sólo contemp<strong>la</strong>n al individuo <strong>en</strong>fermo como elem<strong>en</strong>to ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong><strong>torno</strong> <strong>en</strong> que convive.<br />
De algún modo t<strong>en</strong>emos que arriesgarnos a contemp<strong>la</strong>r, con el seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque, que si un miembro participante <strong>de</strong> un pequeño grupo<br />
pa<strong>de</strong>ce algún proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad o más bi<strong>en</strong> un síndrome, cabría suponer<br />
<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mecanismo <strong>de</strong> causa-efecto interno al grupo, lo cual podría<br />
indicar que es el propio grupo <strong>en</strong> sí el que pa<strong>de</strong>ce <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, indudablem<strong>en</strong>te<br />
y <strong>en</strong> principio, por multitud <strong>de</strong> causas.<br />
La posterior aplicación <strong>de</strong> un a<strong>de</strong>cuado análisis objetivo y ci<strong>en</strong>tífico nos<br />
ayudará a establecer conclusiones y diagnósticos.<br />
Esta técnica <strong>de</strong> análisis se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dinámica <strong>de</strong> grupos, que al tiempo pue<strong>de</strong>n incluir métodos complem<strong>en</strong>tarios<br />
como son <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad, el análisis <strong>de</strong>l discurso, y/o los grupos<br />
<strong>de</strong> discusión.<br />
Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales<br />
guardan, <strong>en</strong> principio, una estrecha re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> causa-efecto, y/o viceversa,<br />
con diversos elem<strong>en</strong>tos distorsionadores que suel<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> naturaleza externa<br />
al paci<strong>en</strong>te.<br />
165
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
En este tipo <strong>de</strong> patologías es obvio <strong>en</strong>tonces que se <strong>de</strong>n principios <strong>de</strong><br />
corte re<strong>la</strong>cional.<br />
La terapia familiar sistémica es un procedimi<strong>en</strong>to basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> retroalim<strong>en</strong>tación<br />
o \eed-back, puesto que se parte <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> un pequeño grupo<br />
o grupo familiar al que se analiza aplicándosele una visión re<strong>la</strong>cional. Esta<br />
consiste <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus<br />
miembros sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionarse constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
actitu<strong>de</strong>s, opiniones y conductas <strong>de</strong> unos miembros con los <strong>de</strong> los<br />
otros.<br />
Para aplicar esta terapia <strong>de</strong> sistemas empezaríamos por tratar <strong>de</strong> agrupar<br />
a todos los miembros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l grupo familiar sometidos a estudio.<br />
Tanto a los miembros <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados como partícipes directos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia<br />
cotidiana como a aquellos otros posibles integrantes que por <strong>de</strong>terminadas<br />
circunstancias ya no forman parte es<strong>en</strong>cial y directa <strong>de</strong>l grupo familiar. Serían,<br />
por ejemplo, casos <strong>en</strong> los que uno o varios <strong>de</strong> los hijos estén aus<strong>en</strong>tes parcialm<strong>en</strong>te<br />
o que vivan habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un <strong>en</strong><strong>torno</strong> extrafamiliar.<br />
Esta metodología nos pue<strong>de</strong> servir para estudiar ciertas patologías inher<strong>en</strong>tes<br />
a un grupo familiar <strong>de</strong>l tipo nuclear, como pudieran ser casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje observado <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus miembros, o casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>uresis<br />
nocturna, dis<strong>la</strong>lia, neurosis o difer<strong>en</strong>tes casos <strong>de</strong> esquizofr<strong>en</strong>ias, etc. En los<br />
casos anómalos don<strong>de</strong> realm<strong>en</strong>te no se haya podido <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> terapia a<strong>de</strong>cuada<br />
y efectiva para subsanar <strong>la</strong> disfunción patológica, sería oportuno aplicar<br />
esta terapia psicosocial siempre como p<strong>en</strong>último recurso, porque <strong>en</strong> aquellos<br />
casos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados como <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nte inoperabilidad habría que recurrir a tratami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> carácter multidisciplinario.<br />
La curación <strong>de</strong>l o <strong>de</strong> los miembros apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te afectados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá<br />
siempre <strong>de</strong>l interés que pongan <strong>en</strong> ello el grupo familiar con implicación directa<br />
y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada uno y todos sus compon<strong>en</strong>tes.<br />
La técnica consiste <strong>en</strong> realizar reuniones <strong>de</strong>l grupo una vez al mes y<br />
durante ocho-diez-doce meses continuados para po<strong>de</strong>r dar tiempo así a una<br />
posible acción <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y conductas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
miembros con re<strong>la</strong>ción a los otros. Se trata <strong>de</strong> que se pueda dar una verda<strong>de</strong>ra<br />
interre<strong>la</strong>ción comunicacional <strong>en</strong>tre todo el grupo, pero int<strong>en</strong>tando<br />
producir un giro a <strong>la</strong>s normas habituales <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to familiar, <strong>la</strong>s<br />
cuales pue<strong>de</strong>n haber sido causa <strong>de</strong>l posible <strong>de</strong>sarrollo patológico.<br />
Es c<strong>la</strong>ro que <strong>en</strong> todo grupo primario se dan distintos roles sociales basados<br />
<strong>en</strong> el trato y <strong>en</strong> <strong>la</strong> distancia. La medición <strong>de</strong> estas actitu<strong>de</strong>s está asegurado<br />
por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l sociodrama emerg<strong>en</strong>te. Su posterior valoración<br />
ci<strong>en</strong>tífica y cuantitativa v<strong>en</strong>drá dado por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas<br />
sociométricas oportunas.<br />
Con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> terapia familiar sistémica se int<strong>en</strong>ta modificar, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible, los roles familiares habituales que pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
166
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
pudieran estar fom<strong>en</strong>tando un <strong>de</strong>sajuste interfamiliar evi<strong>de</strong>nte. Por tanto, <strong>de</strong>beremos<br />
propiciar todos los posibles cambios lógicos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong><br />
vista ci<strong>en</strong>tífico, aunque parezcan paradójicos para los afectados, <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
nuclear, objeto <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> su proceso interactivo normal y cotidiano.<br />
Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas que nos acompañ<strong>en</strong> será <strong>la</strong> <strong>de</strong>l doble vínculo, ya<br />
seña<strong>la</strong>da anteriorm<strong>en</strong>te. Los fundam<strong>en</strong>tos teóricos propuestos para su aplicación<br />
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> principio que todo es comunicación <strong>en</strong> el ser humano;<br />
por ello se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que no existe <strong>la</strong> no comunicación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
que todo es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible y compr<strong>en</strong>sible. Por tanto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este presupuesto<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>remos que no pue<strong>de</strong> existir una no conducta, puesto que toda conducta<br />
es también compr<strong>en</strong>sible.<br />
Es por ello que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a aprovechar todos estos supuestos teóricos<br />
<strong>en</strong> favor <strong>de</strong>l proceso interactivo, que mal <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do pue<strong>de</strong> ocasionar resultados<br />
conductuales patológicos. Tanto <strong>la</strong> técnica a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l doble vínculo<br />
como <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> otros procedimi<strong>en</strong>tos terapéuticos <strong>de</strong> carácter<br />
psicosocial, como pue<strong>de</strong> ser el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> paradoja lingüística, <strong>la</strong> cual<br />
ti<strong>en</strong>e un carácter impositivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista práctico y que se esgrime<br />
como elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te trastocador <strong>de</strong> esquemas y valores anquilosados<br />
e inviables y que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> rígidos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura grupal y/o<br />
familiar que se evi<strong>de</strong>ncia como no sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te comunicativa y <strong>en</strong>fermiza,<br />
<strong>en</strong> el fondo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n llegar a corregir un c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong>sajuste interno, fom<strong>en</strong>tando<br />
<strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> homeostasis u homeostasia.<br />
El concepto <strong>de</strong> homeostasis <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l equilibrio interno <strong>de</strong><br />
los organismos cuando se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>tiva constancia<br />
<strong>de</strong>l medio interno, el cual se manti<strong>en</strong>e gracias a un juego recíproco <strong>de</strong> fuerzas<br />
dinámicas que, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, no corrig<strong>en</strong> ni equilibran a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
respuestas <strong>de</strong>l sistema.<br />
El concepto <strong>de</strong> homeostasis fue e<strong>la</strong>borado por W. B. Cannon, <strong>en</strong> 1932 20 ,<br />
y con él se pusieron <strong>de</strong> relieve <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los<br />
sistemas vivi<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales éstos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a conservarse como<br />
organismos completos y <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to 21 .<br />
George Pollock explica <strong>la</strong> homeostasia como una propiedad <strong>de</strong> los procesos<br />
psicosomáticos, emocionales y fisiológicos y que a<strong>de</strong>más presupone <strong>la</strong><br />
20 Realm<strong>en</strong>te, don<strong>de</strong> digo «e<strong>la</strong>borado» habría que <strong>de</strong>cir ree<strong>la</strong>borado, puesto que el<br />
concepto <strong>de</strong> homeostasia fue <strong>de</strong>scrito inicialm<strong>en</strong>te por C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Bernard (1813-78) para ilustrar<br />
sus investigaciones <strong>en</strong> fisiología, los mecanismos vitales, <strong>la</strong>s constantes para conservar<br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y los estudios sobre el medio biológico humano. Entre 1929 y<br />
1932, Walter Cannon re<strong>de</strong>fine y amplía el concepto <strong>de</strong> homeostasia y sucintam<strong>en</strong>te lo <strong>de</strong>fine<br />
como un equilibrio dinámico obt<strong>en</strong>ido a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> autorregu<strong>la</strong>ción y el autocontrol.<br />
Para obt<strong>en</strong>er una explicación más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da al respecto es aconsejable ver José M. GARCÍA<br />
MADARIA, Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización y Sociedad Contemporánea, Barcelona, Ariel, 1985,<br />
pp. 142 y 153.<br />
21 G. H. POLLOCK, «Enfermedad Psicosomática», <strong>en</strong> Enciclopedia Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Ci<strong>en</strong>cias Sociales, vol. IV, Madrid, Agui<strong>la</strong>r, 1975, pp. 243-250.<br />
167
JOAQUÍN DE ARMENDAIZ PEREZ-FRAILE<br />
exist<strong>en</strong>cia activa <strong>de</strong> varios mecanismos. Coloquial y resumidam<strong>en</strong>te, homeostasis<br />
podría <strong>de</strong>finirse por aquel<strong>la</strong> situación biológica don<strong>de</strong> se guarda un equilibrio<br />
estable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un sistema dinámico.<br />
Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción que antes me ocupaba <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia al uso<br />
metodológico <strong>de</strong> técnicas como <strong>la</strong> paradoja lingüística y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l doble vínculo,<br />
lo que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> alcanzar con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estos procedimi<strong>en</strong>tos terapéuticos<br />
se pue<strong>de</strong> resumir <strong>en</strong> cuatro puntos:<br />
— Evitar <strong>en</strong> lo posible el internami<strong>en</strong>to psiquiátrico <strong>de</strong> los posibles paci<strong>en</strong>tes.<br />
— Manejar poco <strong>la</strong> medicación por puro sistema.<br />
— Básicam<strong>en</strong>te, inc<strong>en</strong>tivar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina prev<strong>en</strong>tiva.<br />
— Fom<strong>en</strong>tar los equipos <strong>de</strong> trabajo a nivel profesional.<br />
Toda esta visión, curiosam<strong>en</strong>te, también está refr<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong> nueva<br />
corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> boga, a veces controvertida, <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />
mo<strong>de</strong>rna, <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> los antipsiquiatras.<br />
Y<strong>en</strong>do un poco más allá <strong>de</strong> los diversos métodos y técnicas <strong>de</strong> investigación<br />
<strong>de</strong> corte cualitativo, cabría referirse finalm<strong>en</strong>te a aquellos otros procedimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> análisis que contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong> objetividad ci<strong>en</strong>tífica y que se persigu<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva cuantitativa.<br />
En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sociológica refer<strong>en</strong>te al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sanidad, es imprescindible el uso <strong>de</strong> datos cuantitativos categorizados <strong>en</strong> variables<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Como seña<strong>la</strong> Bernabé Sarabia 22 ,<br />
cuando se refiere a los problemas <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, éste,<br />
indudablem<strong>en</strong>te, constituye el marco idóneo para comprobar si una variable<br />
social <strong>de</strong>terminada ti<strong>en</strong>e o no efectos discernibles <strong>en</strong> un comportami<strong>en</strong>to específico<br />
y para establecer mo<strong>de</strong>los lineales <strong>de</strong> causalidad que puedan matizar<br />
<strong>de</strong>finitivas formu<strong>la</strong>ciones teóricas.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, se trata <strong>de</strong> evolucionar un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación.<br />
Para ciertos autores, como por ejemplo Stanley y Campbell, <strong>en</strong> <strong>torno</strong> a <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales <strong>de</strong>bemos int<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>sanchar nuestras perspectivas temporales<br />
y reconocer que <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> carácter continuo y múltiple es<br />
más propio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas que los experim<strong>en</strong>tos únicos y <strong>de</strong>finitivos.<br />
Llegados a este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to, nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos irremisiblem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
contemp<strong>la</strong>ción dualística <strong>de</strong>l proce<strong>de</strong>r metodológico, a favor o <strong>en</strong> contra, <strong>de</strong><br />
perspectivas <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> carácter cualitativo o cuantitativo. En el <strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> investigación empírica, lá dicotomía se p<strong>la</strong>ntea igual <strong>de</strong> radical-<br />
22 Bernabé SARABIA HEYDRICH, «Limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social experim<strong>en</strong>tal. Necesidad<br />
<strong>de</strong> nuevas perspectivas», <strong>en</strong> varios autores, Perspectivas y contextos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología<br />
Social, Barcelona, Hispano-Europea, S. A., 1983, pp. 73-115.<br />
168
PROBLEMAS ACTUALES DE LA SOCIOLOGÍA EN TORNO A LA SALUD PUBLICA<br />
m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>cuesta-experim<strong>en</strong>tación-datos estadísticos, <strong>de</strong> una parte, y observación<br />
participante-historias <strong>de</strong> vida-<strong>en</strong>trevistas, <strong>de</strong> otra 23 .<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
ALONSO HINOJAL, I: Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, Madrid, Tecnos, 1977.<br />
ALVIRA MARTÍN, F.: «Perspectiva cualitativa-cuantitativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> metodología sociológica»,<br />
<strong>en</strong> REVISTA ESPAÑOLA DE INVESTIGACIONES SOCIOLÓGICAS, núm. 22, 1983.<br />
BERGERET, J., y cois.: Manual <strong>de</strong> Psicología patológica. Teórica y clínica, Barcelona, Toray-<br />
Masson, 1975.<br />
COMAS ARNAU, D.: «Conceptos y datos básicos sobre uso <strong>de</strong> drogas por <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud españo<strong>la</strong>»,<br />
<strong>en</strong> Revista <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud, núm. 17, 1985.<br />
CARCA VALLO, R., y PLENCOVICH, A. R.: Los ecólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, Caracas, Monte Avi<strong>la</strong>,<br />
1975.<br />
DE MIGUEL, J. M.: «Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad <strong>en</strong> España», <strong>en</strong><br />
REVISTA ESPAÑOLA DE INVESTIGACIONES SOCIOLÓGICAS, núm. 10, 1980.<br />
— «Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina ver sus Sociología <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina», <strong>en</strong> Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Opinión Pública, núm. 38, 1975.<br />
DURAN, M. a A.: Desigualdad social y <strong>en</strong>fermedad, Madrid, Tecnos, 1983.<br />
FERRANDO BADÍA, J.: Estudios <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Madrid, Tecnos, 1976.<br />
GARCÍA MADARIA, J. M. a : Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización y Sociedad Contemporánea, Barcelona,<br />
Ariel, 1985.<br />
ILLICH, I.: Ñemesis médica, Barcelona, Seix Barral, 1975.<br />
LISÓN TOLOSANA, C: Perfiles simbólico-morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura gallega, Madrid, Akal,<br />
1974-81.<br />
SANTOS DEL CAMPO, L: «Un análisis difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad», <strong>en</strong> REVISTA ESPAÑOLA<br />
DE INVESTIGACIONES SOCIOLÓGICAS, núm. 10, 1980.<br />
SARABIA HEYDRICH, B.: «Limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social experim<strong>en</strong>tal. Necesidad <strong>de</strong><br />
nuevas perspectivas», <strong>en</strong> Perspectivas y contextos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social, Barcelona,<br />
Hispano-Europea, 1983.<br />
SAVATER, F.: «Paradojas éticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>», <strong>en</strong> Leviatán, núm. 22, 1985.<br />
SCHELLENBERG, J. A.: Los fundadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social, Madrid, Alianza Ed., 1981.<br />
STRAUSS, R.: «The natura and status of medical sociology», <strong>en</strong> American Sociological Review,<br />
vol. 22, 1957.<br />
SUDNOW, D.: La organización social <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte, Bu<strong>en</strong>os Aires, Tiempo Contemporáneo<br />
1971.<br />
23 Para una visión más precisa y ext<strong>en</strong>sa sobre los distintos <strong>en</strong>foques dicotómicos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> metodología sociológica, véase Francisco ALVIRA MARTÍN, «Perspectiva cualitativa-cuantitativa<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> metodología sociológica», <strong>en</strong> REÍS, núm. 22, 1983, pp. 53-75.<br />
169
NOTAS DE INVESTIGACIÓN