10.05.2013 Views

263 consideraciones sobre el control de la escabiosis en la ...

263 consideraciones sobre el control de la escabiosis en la ...

263 consideraciones sobre el control de la escabiosis en la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

CONSIDERACIONES SOBRE EL CONTROL DE LA ESCABIOSIS<br />

EN LA ATENCIÓN PRIMARIA<br />

Rubén José Larrondo Muguercia, 1 Rubén P. Larrondo Lamadrid, 2 Aymée Rosa<br />

González Angulo 3 y Luis Manu<strong>el</strong> Hernán<strong>de</strong>z García 4<br />

Resum<strong>en</strong>: Se analizan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes causas d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong> <strong>en</strong> los<br />

últimos tiempos. Se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características clínicas y los métodos <strong>de</strong> diagnóstico. Se precisan<br />

<strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s terapéuticas y <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>control</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong> a niv<strong>el</strong> primario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

médica.<br />

Descriptores DeCS: ESCABIOSIS/prev<strong>en</strong>ción & <strong>control</strong>; ESCABIOSIS/terapia; ATENCION PRIMARIA DE<br />

SALUD; MEDICOS DE FAMILIA.<br />

La <strong>escabiosis</strong> o sarna es una parasitosis<br />

cutánea, cosmopolita, que epi<strong>de</strong>miológicam<strong>en</strong>te<br />

provoca brotes o epi<strong>de</strong>mias <strong>en</strong> un<br />

aproximado <strong>de</strong> cada 30 años, sin que se t<strong>en</strong>gan<br />

evi<strong>de</strong>ncias ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong><br />

este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. 1<br />

En Cuba, a partir <strong>de</strong> 1959, se <strong>control</strong>ó<br />

pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad<br />

hasta límites mínimos, y constituyó<br />

<strong>en</strong> algunos lugares un diagnóstico raro. 2 A<br />

principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década d<strong>el</strong> 90, comi<strong>en</strong>za a<br />

notarse un aum<strong>en</strong>to pau<strong>la</strong>tino d<strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> casos <strong>de</strong> ésta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> país;<br />

<strong>263</strong><br />

Rev Cubana Med G<strong>en</strong> Integr 1998;14(3):<strong>263</strong>-269<br />

no obstante, <strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />

salud cubano y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> subsistema<br />

d<strong>el</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia logró <strong>control</strong>ar <strong>el</strong><br />

problema; sin embargo, a partir <strong>de</strong> 1992 es<br />

sustancial <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong>, y se<br />

coloca <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s primeras causas <strong>de</strong><br />

morbilidad <strong>de</strong>rmatológica <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. 3<br />

La situación epi<strong>de</strong>miológica pudiera<br />

explicarse por difer<strong>en</strong>tes causas:<br />

1. Nuestro país <strong>de</strong>be <strong>en</strong>contrarse<br />

epi<strong>de</strong>miológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> un<br />

ciclo <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />

1 Especialista <strong>de</strong> I Grado <strong>en</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral Integral y Especialista <strong>de</strong> I Grado <strong>en</strong> Dermatología.<br />

Hospital Clinicoquirúrgico Doc<strong>en</strong>te "Comandante Manu<strong>el</strong> Fajardo". Ciudad <strong>de</strong> La Habana.<br />

2 Especialista <strong>de</strong> I y II Grados <strong>en</strong> Dermatología. Profesor Auxiliar. Hospital Clinicoquirúrgico Doc<strong>en</strong>te<br />

"Joaquín Albarrán". Ciudad <strong>de</strong> La Habana.<br />

3 Especialista <strong>de</strong> I Grado <strong>en</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral Integral. Resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> Logopedia y Foniatría. Hospital<br />

Infantil Doc<strong>en</strong>te "Pedro Borrás". Ciudad <strong>de</strong> La Habana.<br />

4 Especialista <strong>de</strong> I Grado <strong>en</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral Integral. Subdirector d<strong>el</strong> Policlínico Doc<strong>en</strong>te "Pu<strong>en</strong>tes<br />

Gran<strong>de</strong>s". Ciudad <strong>de</strong> La Habana.


<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que ocurre cada 30<br />

años.<br />

2. La <strong>de</strong>shabituación d<strong>el</strong> personal médico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> mínima inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los últimos<br />

15 años.<br />

3. La aparición <strong>de</strong> variantes clínicas atípicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Es <strong>de</strong> notar lo difícil<br />

que resulta <strong>en</strong>contrar un "surco<br />

acariano" <strong>en</strong> un paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nuestro tiempo,<br />

lo que dificulta aún más <strong>el</strong> diagnóstico.<br />

4. La resist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y/o sus familiares<br />

ante <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> "sarna", lo<br />

que produce una di<strong>la</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> medidas terapéuticas por un <strong>la</strong>do<br />

y un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisibilidad<br />

por otro.<br />

5. El modo <strong>de</strong> vida occi<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> que nuestro<br />

país se ve <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>to <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>sarrollo<br />

social alcanzado: movilidad rápida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, albergami<strong>en</strong>to frecu<strong>en</strong>te,<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> liberalidad sexual y uso<br />

común <strong>de</strong> ropas, <strong>la</strong>s cuales <strong>en</strong> su mayoría<br />

no son hervibles ni p<strong>la</strong>nchables por<br />

citar algunos ejemplos.<br />

Todo lo anterior contribuye a que <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> casos se increm<strong>en</strong>te pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />

Las características epi<strong>de</strong>miológicas <strong>de</strong> esta<br />

<strong>en</strong>fermedad indican, singu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, que su<br />

<strong>control</strong> sólo pue<strong>de</strong> producirse <strong>en</strong> un país<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> primario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sea óptimo<br />

como <strong>en</strong> Cuba.<br />

El diagnóstico, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> contactos,<br />

<strong>el</strong> <strong>control</strong> d<strong>el</strong> foco, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong><br />

seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud<br />

que <strong>en</strong>traña <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong>, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er su<br />

máximo expon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia,<br />

tanto <strong>en</strong> consultorios, como <strong>en</strong> círculos<br />

infantiles, escu<strong>el</strong>as, campam<strong>en</strong>tos o cualquier<br />

otra <strong>la</strong>bor que <strong>de</strong>sarrolle, siempre <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación estrecha con los otros niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción médica y muy <strong>en</strong> especial con <strong>el</strong><br />

264<br />

<strong>de</strong>rmatólogo interconsultante d<strong>el</strong> área <strong>de</strong><br />

salud.<br />

Desarrollo<br />

La <strong>escabiosis</strong> (sarna, roña, rasquera,<br />

salpullido inglés, salpullido portugués) es<br />

<strong>la</strong> infestación humana por <strong>el</strong> Sarcoptes<br />

scabiei, variedad hominis. Es <strong>la</strong> primera <strong>en</strong>fermedad<br />

humana <strong>de</strong> causa conocida, su<br />

ag<strong>en</strong>te causal fue <strong>de</strong>scubierto por Geovani<br />

Bonomo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1687. 4-6 Este cuadro<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación huésped—<br />

parásito, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> contacto con <strong>el</strong> ácaro<br />

hasta <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> los síntomas clínicos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

pasar <strong>en</strong>tre 3 y 4 semanas; sin embargo,<br />

si un individuo pa<strong>de</strong>ció anteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> sarna, se reinfesta sólo <strong>en</strong> 24 horas, 7-9<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, pues<br />

<strong>en</strong> muchas ocasiones es lo que perpetúa<br />

los síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> un núcleo familiar <strong>de</strong> 4 personas hay<br />

1 que <strong>en</strong>ferma inicialm<strong>en</strong>te y contagia a <strong>la</strong>s<br />

3 restantes <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes (que<br />

estarán sin síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s próximas 4 semanas),<br />

<strong>el</strong> caso inicial es tratado con<br />

antiparasitarios (pero él sólo), <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

los familiares se niega por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

síntomas, pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te van apareci<strong>en</strong>do<br />

los síntomas <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los familiares, y<br />

se contagia nuevam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> caso inicial, pero<br />

esta vez sólo <strong>en</strong> 24 horas; pue<strong>de</strong> producirse<br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> infestación -<br />

reinfestación <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación<br />

positiva muy difícil <strong>de</strong> <strong>control</strong>ar.<br />

En <strong>la</strong> sarna clásica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

surcos o galerías <strong>la</strong>brados <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche por<br />

<strong>la</strong> hembra fertilizada por <strong>el</strong> macho para <strong>de</strong>positar<br />

sus huevos. Es una erosión superficial<br />

que mi<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 0,5 y 2 cm, <strong>de</strong> color<br />

grisáceo y <strong>de</strong> forma rectilínea, curva o<br />

sinuosa y que <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus extremos se<br />

observa una pequeña vesícu<strong>la</strong> per<strong>la</strong>da (emin<strong>en</strong>cia<br />

acariana <strong>de</strong> Bazin), éste es un signo<br />

patognomónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> afección; 6,10 es <strong>de</strong>


notar, que los surcos son muy difíciles <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, 1,11-13 esto ha influido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mora <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico o <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> un diagnóstico equivocado<br />

d<strong>el</strong> caso, lo que perpetúa <strong>la</strong> contagiosidad<br />

d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.<br />

Otras lesiones muy sugestivas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>escabiosis</strong> son: excoriaciones lineales,<br />

pápu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>capitadas por <strong>el</strong> rascado,<br />

microvesícu<strong>la</strong>s, costras, pequeñas pústu<strong>la</strong>s,<br />

ronchas y hasta p<strong>la</strong>cas eczematizadas<br />

<strong>en</strong> sitios típicos. La sarna pres<strong>en</strong>ta, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te<br />

polimorfismo lesional. 6,11,14,15<br />

El síntoma cardinal <strong>de</strong> <strong>la</strong> sarna es <strong>el</strong><br />

prurito o picazón, <strong>en</strong> ocasiones insoportable,<br />

con <strong>la</strong> característica típica <strong>de</strong> ser predominantem<strong>en</strong>te<br />

nocturno, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cual se están <strong>la</strong>brando los surcos como<br />

habíamos com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, 6,10,13<br />

este <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta pues,<br />

si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s afecciones cutáneas<br />

pruriginosas <strong>el</strong> síntoma se int<strong>en</strong>sifica<br />

<strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche cuando disminuye <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción, se pue<strong>de</strong> asegurar que sólo <strong>la</strong><br />

<strong>escabiosis</strong> es capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar a un paci<strong>en</strong>te<br />

por <strong>el</strong> int<strong>en</strong>so prurito nocturno que<br />

provoca. 1,2,4-15 La periodicidad horaria d<strong>el</strong><br />

prurito constituye uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

más importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> esta<br />

<strong>en</strong>fermedad.<br />

Las múltiples lesiones cutáneas que se<br />

evi<strong>de</strong>ncian <strong>en</strong> <strong>la</strong> sarna se caracterizan por<br />

localizarse <strong>en</strong> sitios típicos, estos son: espacios<br />

interdigitales <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

manos, cara anterior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muñecas, codos,<br />

pliegue axi<strong>la</strong>r anterior, región<br />

periumbilical, pliegue interglúteo y<br />

subglúteo; <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre ti<strong>en</strong>e predilección<br />

por <strong>el</strong> p<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mujer por <strong>la</strong> areo<strong>la</strong> mamaria<br />

y <strong>en</strong> los niños se localiza a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza,<br />

<strong>la</strong>s palmas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />

<strong>de</strong> los pies y <strong>en</strong> los tobillos. 6,10,12,14<br />

El cuadro clínico hasta aquí expuesto<br />

correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong> sarna clásica o sarna<br />

habitual; sin embargo, día a día se pres<strong>en</strong>-<br />

265<br />

tan casos sin <strong>la</strong>s características clínicas<br />

<strong>de</strong>scritas, conformando <strong>la</strong>s formas clínicas<br />

atípicas o varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sarna, éstas son:<br />

sarna <strong>en</strong> personas aseadas, sarna <strong>de</strong> incógnito,<br />

sarna nodu<strong>la</strong>r, sarna noruega y sarna<br />

transmitida por animales, 1,7,13,16,17 estas varieda<strong>de</strong>s<br />

sólo manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común <strong>el</strong> hecho<br />

d<strong>el</strong> prurito emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te nocturno,<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>be tomarse como parámetro<br />

altam<strong>en</strong>te sugestivo <strong>de</strong> sarna <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

actual. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s complicaciones <strong>de</strong><br />

esta <strong>en</strong>fermedad se observan también con<br />

mucha frecu<strong>en</strong>cia, esto <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse pres<strong>en</strong>te,<br />

<strong>sobre</strong> todo, al instaurar <strong>la</strong> terapéutica<br />

antiparasitaria. Sería incorrecto utilizar<br />

lociones antiparasitarias <strong>en</strong> una pi<strong>el</strong> inf<strong>la</strong>mada<br />

y; por consigui<strong>en</strong>te, con mayor capacidad<br />

<strong>de</strong> absorción d<strong>el</strong> medicam<strong>en</strong>to, lo que<br />

sin duda, aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> toxicidad <strong>de</strong><br />

éstos. 18-20 La sarna eczematizada es muy frecu<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> nuestro medio <strong>de</strong>bido, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

a: automedicación, errores diagnósticos<br />

y <strong>sobre</strong>tratami<strong>en</strong>to anti-parasitario;<br />

7,9,10,19 por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong><br />

impetiginizada, muy frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> niños, 1 se<br />

ha observado igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> adulto, lo<br />

que complica <strong>la</strong> situación, <strong>sobre</strong> todo, pues<br />

hay que posponer <strong>la</strong> terapéutica<br />

antiparasitaria por algún tiempo. 19,20 Ante<br />

esta ev<strong>en</strong>tualidad hay que actuar rápidam<strong>en</strong>te<br />

para evitar <strong>la</strong> glomerulonefritis aguda<br />

posestreptocóccica consecutiva a una<br />

sarna secundariam<strong>en</strong>te infectada. 9,11,12,14,15<br />

El diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad ha sido<br />

emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te clínico siempre; sin embargo,<br />

hoy por hoy se recurre <strong>en</strong> múltiples ocasiones<br />

a <strong>la</strong> búsqueda macroscópica d<strong>el</strong> parásito,<br />

<strong>en</strong> otras ocasiones se evi<strong>de</strong>ncian<br />

éstos <strong>en</strong> un corte hístico al analizar una biopsia<br />

<strong>de</strong> pi<strong>el</strong>. 9,21 De <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z con que se haga<br />

<strong>el</strong> diagnóstico, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> algunos casos,<br />

hasta <strong>la</strong> vida d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. Si un cuadro <strong>de</strong><br />

<strong>escabiosis</strong> no se diagnostica y se <strong>de</strong>ja evolucionar<br />

pue<strong>de</strong> provocar una franca<br />

eritro<strong>de</strong>rmia, ésta conduce a un


hipermetabolismo cutáneo con <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />

aum<strong>en</strong>to comp<strong>en</strong>satorio d<strong>el</strong> gasto<br />

cardíaco; si <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te fuese un anciano<br />

con disfunción cardíaca anterior, se produciría<br />

un fallo cardíaco e incluso <strong>la</strong> muerte. 8,9<br />

Por otra parte, <strong>el</strong> estreptococo<br />

betahemolítico d<strong>el</strong> grupo A <strong>de</strong> Lancefi<strong>el</strong>d<br />

es frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te productor <strong>de</strong> pio<strong>de</strong>rmitis<br />

<strong>sobre</strong>añadidas a esta infestación parasitaria,<br />

y se pue<strong>de</strong>n producir reacciones<br />

inmunomediadas que <strong>de</strong>terminarían cuadros<br />

clínicos tan graves como <strong>la</strong> fiebre reumática<br />

y <strong>la</strong> glomerulonefritis aguda<br />

posestreptocóccica. Es <strong>de</strong> significar, sin<br />

embargo, que <strong>la</strong>s cepas estreptocóccicas<br />

que colonizan <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, produc<strong>en</strong>, con mucho,<br />

más glomerulonefritis que carditis, por<br />

lo que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> complicación más<br />

temida. 9,11,12,14,15<br />

Los parámetros que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta para <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong><br />

son los sigui<strong>en</strong>tes: prurito int<strong>en</strong>so y emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

nocturno, polimorfismo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

lesiones <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales observadas, localización<br />

típica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lesiones cutáneas y casos<br />

simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo familiar, <strong>la</strong>boral o <strong>de</strong><br />

otro tipo. Si estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

un paci<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> sarna es indudable;<br />

no obstante, si no se cumpl<strong>en</strong> todos<br />

<strong>el</strong>los, pero, <strong>la</strong> sospecha continúa si<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong>evada, <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>be ser interconsultado<br />

con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> secundario para realizar raspado<br />

cutáneo y/o biopsia <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> si fuera necesario.<br />

La sarna es a<strong>de</strong>más consi<strong>de</strong>rada una<br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> transmisión sexual, 22 es frecu<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> un chancro<br />

escabiósico y un chancro sifilítico; inclusive,<br />

<strong>el</strong> polimorfismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong> pue<strong>de</strong><br />

recordar clínicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> sífilis secundaria<br />

(que también es polimorfa). Debido a esto,<br />

<strong>de</strong>be investigarse sífilis ante todo caso <strong>de</strong><br />

sarna, técnicas como <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> campo<br />

oscuro y <strong>el</strong> VDRL están formalm<strong>en</strong>te indicadas,<br />

no para <strong>de</strong>scartar <strong>la</strong> sarna, sino para<br />

266<br />

<strong>de</strong>tectar una superposición <strong>de</strong> ambas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

9,11,15,22 que son, sin duda, 2<br />

gran<strong>de</strong>s simu<strong>la</strong>doras <strong>en</strong> <strong>de</strong>rmatología.<br />

La sarna noruega o sarna <strong>en</strong>costrada<br />

fue <strong>de</strong>scrita por primera vez por Dani<strong>el</strong>s<strong>en</strong><br />

y Boeck <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1840, <strong>en</strong> esa oportunidad<br />

<strong>en</strong> un paci<strong>en</strong>te afectado por lepra. Se han<br />

reportado epi<strong>de</strong>mias <strong>de</strong> esta variedad <strong>de</strong><br />

sarna <strong>en</strong>tre los paci<strong>en</strong>ts con síndrome <strong>de</strong><br />

inmuno<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia adquirida (SIDA); por<br />

tanto, es necesario investigar éste <strong>en</strong> todo<br />

paci<strong>en</strong>te con esta forma clínica atípica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad. 23<br />

Una vez realizado <strong>el</strong> diagnóstico positivo,<br />

<strong>el</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>be examinar a<br />

todos los conviv<strong>en</strong>tes y a todas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

personas que mant<strong>en</strong>gan una r<strong>el</strong>ación estrecha<br />

con <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad o<br />

<strong>en</strong> su circuito <strong>la</strong>boral o estudiantil, para <strong>el</strong>lo,<br />

coordinará con sus compañeros <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> trabajo, escu<strong>el</strong>as o círculos infantiles<br />

para que procedan <strong>de</strong> igual forma. Cada<br />

caso <strong>de</strong> contacto que pres<strong>en</strong>te lesiones será<br />

otro caso <strong>de</strong> sarna; sin embargo, los contactos<br />

que no t<strong>en</strong>gan lesiones <strong>de</strong>berán ser<br />

educados y persuadidos <strong>sobre</strong> <strong>la</strong> importancia<br />

d<strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas que se<br />

indiqu<strong>en</strong> por <strong>el</strong> facultativo. Sería ésta <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve<br />

d<strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>control</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria.<br />

Las medidas terapéuticas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>escabiosis</strong> conforman un conjunto indisoluble,<br />

<strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sólo una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

provocaría <strong>el</strong> fracaso terapéutico y, por consigui<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>control</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

El tratami<strong>en</strong>to epi<strong>de</strong>miológico es sumam<strong>en</strong>te<br />

importante. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> igual<br />

forma a todos los conviv<strong>en</strong>tes y a todas<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que se r<strong>el</strong>acionan con <strong>el</strong><br />

paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con sus activida<strong>de</strong>s<br />

sociales; aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s realizarán <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma fecha que <strong>el</strong> caso inicial. 19,20<br />

La <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> fómites es otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

necesario <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>control</strong> <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, es importante que todas <strong>la</strong>s


personas que serán tratadas us<strong>en</strong> ropa<br />

hervible y que <strong>la</strong> ropa no hervible sea bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>vada y guardada durante 5 días. Debe<br />

hervirse <strong>la</strong> ropa durante 10 minutos diariam<strong>en</strong>te<br />

según <strong>el</strong> esquema que se utilice, <strong>de</strong><br />

igual forma se proce<strong>de</strong>rá con toal<strong>la</strong>s y ropa<br />

<strong>de</strong> cama. En los casos <strong>de</strong> conglomerados<br />

sociales (escu<strong>el</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo o al campo,<br />

campam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> EJT o d<strong>el</strong> SMG, conting<strong>en</strong>tes<br />

constructivos o agríco<strong>la</strong>s) <strong>el</strong> médico<br />

coordinará para que los fómites sean sometidos<br />

a atmósfera <strong>de</strong> vapor o aerosoles<br />

con DDT.<br />

Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta es <strong>el</strong> recortado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s uñas. Durante<br />

<strong>el</strong> rascado se romp<strong>en</strong> los tún<strong>el</strong>es, y los huevos<br />

d<strong>el</strong> ácaro quedan <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s uñas;<br />

a<strong>de</strong>más, éstas favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> infección<br />

bacteriana <strong>sobre</strong>añadida; <strong>el</strong><strong>la</strong>s son, por tanto,<br />

difusoras <strong>de</strong> los ácaros <strong>de</strong> una zona a<br />

otra <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, así como complicantes d<strong>el</strong><br />

cuadro parasitario, y actúan, por consigui<strong>en</strong>te,<br />

como un fómite. 2,6,11,19-21,24<br />

La terapéutica medicam<strong>en</strong>tosa incluye<br />

medicam<strong>en</strong>tos para uso sistémico y preparaciones<br />

tópicas. El prurito <strong>de</strong>be combatirse<br />

siempre con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> antihistamínicos H-1<br />

a <strong>la</strong>s dosis habituales. 25 Si existiera<br />

impetiginización d<strong>el</strong> cuadro, se usarán<br />

antibióticos orales o par<strong>en</strong>terales específicos<br />

contra <strong>el</strong> estreptococo como <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>icilinas,<br />

los macrólidos y <strong>la</strong>s cefalosporinas,<br />

los ciclos osci<strong>la</strong>rán <strong>en</strong>tre 10 y 14 días. 25-27<br />

Tópicam<strong>en</strong>te se usarán baños antisépticos<br />

<strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> zinc y lociones<br />

antipruriginosas como <strong>la</strong> loción <strong>de</strong> zinc<br />

acuosa para mejorar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pi<strong>el</strong>. 19,20,28 Los sarcopticidas recom<strong>en</strong>dados<br />

actualm<strong>en</strong>te son, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> prioridad:<br />

permetrina al 5 %, lindano al 1 % y b<strong>en</strong>zoato<br />

<strong>de</strong> b<strong>en</strong>cilo al 25 %. 13,27,28<br />

Se pue<strong>de</strong>n utilizar difer<strong>en</strong>tes esquemas<br />

<strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to: <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche y a <strong>la</strong> mañana<br />

sigui<strong>en</strong>te (12 horas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia), 2 noches<br />

seguidas, 3 noches seguidas y, 1 so<strong>la</strong><br />

noche para repetir 7 días más tar<strong>de</strong>, este<br />

último esquema es <strong>el</strong> más preconizado, <strong>sobre</strong><br />

todo si se usa <strong>la</strong> permetrina o <strong>el</strong> lindano. 29<br />

267<br />

En cuanto a fitofármacos, se han <strong>en</strong>contrado<br />

efectos antiparasitarios <strong>en</strong>:<br />

Parth<strong>en</strong>ium hysteophorus (escoba amarga,<br />

confitillo artemisil<strong>la</strong>), Momordica charanthia<br />

(cun<strong>de</strong>amor, cun<strong>de</strong>amor chino) y Molinga<br />

oleifera (paraiso francés, palo jeringa,<br />

b<strong>en</strong>). 30,31 El profesor Pedro Rega<strong>la</strong>do Ortiz<br />

González, primer <strong>de</strong>rmatólogo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

armadas revolucionarias, aconseja utilizar<br />

estos preparados sólo bajo prescripción<br />

facultativa y por un período <strong>de</strong> 5 noches<br />

seguidas. Una formu<strong>la</strong>ción magistral<br />

sería <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

R/ Extracto fluido <strong>de</strong> hojas<br />

y flores <strong>de</strong>:<br />

Escoba amarga 20 mL<br />

Alcohol <strong>de</strong> 80 grados<br />

Agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da 100 mL<br />

Rot/loción<br />

Los sarcopticidas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> untarse tanto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> <strong>en</strong>ferma como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> sana, <strong>en</strong> los adultos se usa <strong>el</strong><br />

producto puro d<strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo hacia abajo por<br />

todo <strong>el</strong> cuerpo, <strong>en</strong> los niños se diluye a <strong>la</strong><br />

mitad <strong>en</strong> agua hervida y <strong>de</strong>be incluirse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

untura <strong>el</strong> cuero cab<strong>el</strong>ludo y <strong>la</strong> cara, con<br />

mucho cuidado para que <strong>el</strong> medicam<strong>en</strong>to<br />

no caiga <strong>en</strong> los ojos. 19,20,28<br />

Ninguna medida terapéutica es superior<br />

a <strong>la</strong> otra, todas conforman <strong>el</strong> arma necesaria<br />

para <strong>el</strong> <strong>control</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. El<br />

cumplimi<strong>en</strong>to correcto <strong>de</strong> éstas sólo pue<strong>de</strong><br />

ser estrecham<strong>en</strong>te supervisado por <strong>el</strong> médico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, por tanto, <strong>el</strong> <strong>control</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong> <strong>en</strong> cada área <strong>de</strong> salud será<br />

exitoso cuando los médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

sean capaces <strong>de</strong> dominar todas <strong>la</strong>s medidas<br />

anteriorm<strong>en</strong>te expuestas.<br />

Com<strong>en</strong>tario<br />

El sistema nacional <strong>de</strong> salud cubano cu<strong>en</strong>ta<br />

con los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos necesarios para <strong>control</strong>ar<br />

<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escabiosis</strong> <strong>en</strong><br />

los últimos tiempos, éste <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>sa-


ol<strong>la</strong>do íntegra y <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

primaria <strong>de</strong> salud, niv<strong>el</strong> don<strong>de</strong> sólo es<br />

268<br />

posible cumplim<strong>en</strong>tar todas <strong>la</strong>s medidas<br />

necesarias para <strong>el</strong>lo.<br />

SUMMARY: The differ<strong>en</strong>t causes of the increase of the scabies inci<strong>de</strong>nce during the <strong>la</strong>st times<br />

are analyzed. The clinical characteristics and the diagnostic methods are exposed. The therapeutic<br />

modalities and the measures to <strong>control</strong> scabies at the primary health care lev<strong>el</strong> ara also <strong>de</strong>termined.<br />

Subject headings: SCABIES/prev<strong>en</strong>tion & <strong>control</strong>; SCABIES/therapy;PRIMARY HEALTH CARE;<br />

PHYSICIANS; FAMILY.<br />

Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />

1. Orkin M, Maibach H. Sarna <strong>en</strong> niños. Clin<br />

Pediátricas <strong>de</strong> Norteam<strong>en</strong>rica 1978;2(2):371-<br />

85.<br />

2. Rigol O, Pérez F, Fernán<strong>de</strong>z Perea J, Fernán<strong>de</strong>z<br />

JE. Medicina G<strong>en</strong>eral Integral. Tomo 3. La<br />

Habana: Editorial Ci<strong>en</strong>cias Médicas,<br />

1985:251-2 y 260-2.<br />

3. Larrondo RJ, González AR, González FE,<br />

Larrondo RP. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad por<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>en</strong> un consultorio d<strong>el</strong><br />

médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> dos años <strong>de</strong> trabajo.<br />

Rev Cubana Med G<strong>en</strong> Integr 8(2):1992:139-43.<br />

4. Pardo V. Dermatología y Sifilografía. La Habana:<br />

Editorial Burgay y CIA, 1927:541-9.<br />

5. Zi<strong>el</strong>er K. Tratado y at<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> y v<strong>en</strong>éreas. Bu<strong>en</strong>os Aires: Editorial<br />

Labor, 1940:230-2.<br />

6. Pardo V. Dermatología y Sifilología. La Habana.<br />

Editorial Cultural SA, 1953:1428-35.<br />

7. Orkin M. Today’s scabies. JAMA 1975;<br />

233(1):882-5.<br />

8. Shuster S. Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>. TRIANGULO 1992;30(1/2):1-15.<br />

9. Rook A, Wilkinson DS. Tratado <strong>de</strong> <strong>de</strong>rmatología.<br />

Cuarta edición. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial<br />

DOYMA, 1986; vol 2: 1079-93.<br />

10. Domonkos AN. Tratado <strong>de</strong> <strong>de</strong>rmatología. La<br />

Habana: Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica,<br />

1984:554-7.<br />

11. Lamberg S. Manual <strong>de</strong> <strong>de</strong>rmatología práctica.<br />

La Habana: Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica,<br />

1987:101-2.<br />

12. Fernán<strong>de</strong>z G. Dermatología. La Habana. Editorial<br />

Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica, 1986: 241-4.<br />

13. Mieras C. Parasitosis cutáneas. Rev GLOSA,<br />

1990;2(1):9-10.<br />

14. Abreu Valdéz A, Sagaró B, Castanedo C,<br />

Fernán<strong>de</strong>z F, Fernán<strong>de</strong>z G, et al. Dermatolo-<br />

gía. La Habana: Editorial Pueblo y Educación,<br />

1973:321-7.<br />

15. Nasemann T, Sauerbrey W, Ca<strong>la</strong>p J. Enfermeda<strong>de</strong>s<br />

cutáneas e infecciones v<strong>en</strong>éreas. La<br />

Habana: Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica,<br />

1987:116-7.<br />

16. Keipert J. Norwegian scabies. Aust J Derm<br />

1986;27(1):29-32.<br />

17. Muncuoglu Y, Rufli T. Infestación <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre<br />

por Sarcoptes scabiei var bovis. Antología<br />

<strong>de</strong>rmatológica 1981;7(1):57.<br />

18. Col<strong>la</strong>zo S, Sa<strong>la</strong>zar M, Cortina M, Pérez T.<br />

Iatrog<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> <strong>de</strong>rmatología. Acta Médica<br />

1992;6(1):14-20.<br />

19. Larrondo RP, Díaz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rocha J, Díaz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Rocha A, Larrondo J. La terapéutica<br />

<strong>de</strong>rmatológica. Actualización Fármaco-terapéutica,<br />

1980;4(3):5-49.<br />

20. Larrondo RP, Hernán<strong>de</strong>z LR, Carmona O,<br />

González AG, Larrondo RJ. Terapéutica<br />

medicam<strong>en</strong>tosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>rmatológicas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestro<br />

medio. Actualización Fármaco-terapéutica,<br />

1984;8(1):3-22.<br />

21. Lever WF, Schaumburg-Lever G.<br />

Histopathology of the skin. 7ma. edición.<br />

Phi<strong>la</strong>d<strong>el</strong>phia. J B Lipincott, 1990:379-380.<br />

22. Robertson DHH, Mc Mil<strong>la</strong>n A, Young H.<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión sexual. Ciudad<br />

Habana. Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica,<br />

1984:368-375.<br />

23. Orkin M. Escabiosis y SIDA. 18 Congreso<br />

mundial <strong>de</strong> Dermatología. Nueva York 12-18<br />

Junio 1992. En SANDORAMA 1992; 3(SU-<br />

PLEMENTOS):108.<br />

24. B<strong>en</strong><strong>en</strong>son A. El <strong>control</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre. Informe oficial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación americana <strong>de</strong> salud pública.<br />

OPS, 1985;(442):155-156.


25. Krupp M, Chatton MJ. Diagnóstico clínico y<br />

tratami<strong>en</strong>to. La Habana: Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica,<br />

1984; t1:79.<br />

26. Berkow R. El manual <strong>de</strong> Merck. La Habana.<br />

Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica, 1988;t3:1865-6.<br />

27. Bartlett J. Pocket book of infectious disease<br />

therapy. Baltimore: William & Wilkins,<br />

1993:139 y 239.<br />

28. Larrondo RP, Hernán<strong>de</strong>z LR, Larrondo<br />

RJ, Romero MI, Larrondo HM, Valdés S,<br />

et al. El formu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> <strong>de</strong>rmatología.<br />

Actualización Fármaco-terapéutica<br />

1987;11(4):3-26.<br />

29. Muñoz B, Vil<strong>la</strong> LF. Manual <strong>de</strong> medicina<br />

clínica. Diagnóstico y terapéutica. 2da.<br />

269<br />

ed. Madrid. Editorial Díaz <strong>de</strong> Santos,<br />

1993:412.<br />

30. González R, Chiong R, Pascau LJ. Terapéutica<br />

a ectoparásitos d<strong>el</strong> género <strong>de</strong> los ácaros<br />

con Momordica charanthia <strong>en</strong> roedores. Informe<br />

pr<strong>el</strong>iminar. Rev Cubana Med Militar<br />

1991;20(1):30-9.<br />

31. Roig JT. Diccionario botánico <strong>de</strong> nombres vulgares<br />

cubanos. La Habana. Editorial Ci<strong>en</strong>tífico-Técnica,<br />

1988:343-4 ; 385 y 759.<br />

Recibido: 8 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1995. Aprobado: 11<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1998. Dr. Rubén José Larrondo<br />

Muguercia. Calzada No. 603 <strong>en</strong>tre B y C, apto. C,<br />

Vedado, Ciudad <strong>de</strong> La Habana, Cuba.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!