10.05.2013 Views

Medición de gasto cardiaco para aplicaciones en ... - edigraphic.com

Medición de gasto cardiaco para aplicaciones en ... - edigraphic.com

Medición de gasto cardiaco para aplicaciones en ... - edigraphic.com

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Artículo:<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica<br />

Volume 25<br />

Número<br />

Number 1<br />

Marzo<br />

March<br />

2004<br />

Volum<strong>en</strong><br />

<strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia: <strong>com</strong><strong>para</strong>ción<br />

<strong>de</strong> dos tecnologías<br />

Otras secciones <strong>de</strong><br />

este sitio:<br />

☞ Índice <strong>de</strong> este número<br />

☞ Más revistas<br />

☞ Búsqueda<br />

Derechos reservados, Copyright © 2004:<br />

Sociedad Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica, AC<br />

Others sections in<br />

this web site:<br />

☞ Cont<strong>en</strong>ts of this number<br />

☞ More journals<br />

☞ Search<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong>


78<br />

ARTÍCULO DE DIVULGACIÓN<br />

Gaytán Martínez Z.,* García<br />

Piche M.C.,* Jiménez<br />

González A.*<br />

* Dpto. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica, Área <strong>de</strong><br />

Ing<strong>en</strong>iería Biomédica, Universidad<br />

Autónoma Metropolitana-Iztapalapa.<br />

Correspon<strong>de</strong>ncia:<br />

Iztapalapa, Av. San Rafael Atlixco 186,<br />

Col. Vic<strong>en</strong>tina, C.P. 09340,<br />

México, D.F., México.<br />

Tel: 5804-46-32, Fax: 5804-46-28,<br />

E-mail: aidaj@xanum.uam.mx<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

SOMIB<br />

REVISTA MEXICANA DE<br />

INGENIERÍA BIOMÉDICA<br />

Vol. XXV, Núm. 1<br />

Marzo 2004<br />

pp 78 - 91<br />

<strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong><br />

doc<strong>en</strong>cia: <strong>com</strong><strong>para</strong>ción <strong>de</strong> dos tecnologías<br />

RESUMEN<br />

El <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> (GC) se pue<strong>de</strong> medir utilizando técnicas <strong>com</strong>o<br />

medición electromagnética, dilución, ultrasonido e impedancimetría<br />

transtorácica (TIT). La TIT es poco invasiva y <strong>de</strong> bajo costo, lo que la<br />

hace a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia. En Los Laboratorios<br />

<strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> la Universidad Autónoma<br />

Metropolitana-Iztapalapa se cu<strong>en</strong>ta con dos tecnologías <strong>para</strong> realizar<br />

este tipo <strong>de</strong> medición utilizando la TIT, Nihon Koh<strong>de</strong>n (NK) y Biopac<br />

Systems (BS). En este trabajo se <strong>com</strong><strong>para</strong>ron los valores <strong>de</strong> GC g<strong>en</strong>erados<br />

y las características <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> ambas tecnologías <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>finir su utilidad <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes. Para ello se registraron las<br />

variaciones <strong>de</strong> impedancia, su <strong>de</strong>rivada, el ECG y el FCG <strong>en</strong> cinco<br />

sujetos utilizando ambas tecnologías. Para cada sujeto se realizaron<br />

seis maniobras y se calculó el valor promedio <strong>de</strong>l GC durante cada<br />

una <strong>de</strong> ellas. Los resultados muestran que los valores <strong>de</strong> GC g<strong>en</strong>erados<br />

por cada tecnología son similares. Respecto a las características<br />

<strong>de</strong> operación, BS es más fácil <strong>de</strong> manejar y resulta óptima <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong><br />

<strong>en</strong> las que el objetivo principal es el estudio <strong>de</strong> la fisiología<br />

asociada al GC. Por su parte, NK <strong>de</strong>manda at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> su operación<br />

y calibración, pero resulta interesante <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> don<strong>de</strong> sea prioritario<br />

el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición.<br />

Palabras clave:<br />

Actividad cardiaca, bioimpedancia, impedancia basal, bioimpedancia<br />

eléctrica transtorácica, índices hemodinámicos, educación <strong>en</strong><br />

ing<strong>en</strong>iería biomédica.<br />

ABSTRACT<br />

The Cardiac Output (CO) can be measured by using techniques like<br />

Electromagnetic Measurem<strong>en</strong>t, Dilution, Ultrasound, and Transthoracic<br />

Impedance (TIT). The TIT is a less invasive and cheap technique, and<br />

it is possible to use it for teaching application. Nowadays, the Biomedical<br />

Engineering Teaching Laboratories, at Universidad Autónoma<br />

Metropolitana-Iztapalapa, have two <strong>com</strong>mercial technologies<br />

which carry out this kind of measurem<strong>en</strong>t by using the TIT, Nihon Koh<strong>de</strong>n<br />

(NK) and Biopac Systems (BS). The purpose of this work was to<br />

<strong>com</strong>pare both technologies in or<strong>de</strong>r to evaluate their utility for teach-<br />

ing application. To do this, the CO values and the operation procedures<br />

of both technologies were contrasted. The impedance changes,<br />

its first <strong>de</strong>rivative, the ECG, and the PCG signals of five subjects<br />

were recor<strong>de</strong>d using both technologies. Each subject executed six<br />

maneuvers, and the CO average value during each maneuver was


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

INTRODUCCIÓN<br />

El <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> (GC) repres<strong>en</strong>ta el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

sangre <strong>en</strong> litros (l) que eyecta cada v<strong>en</strong>trículo <strong>de</strong>l<br />

corazón hacia las arterias pulmonar o aórtica por<br />

cada minuto (l/min). El GC se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra regulado<br />

por diversos factores: el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> eyección sistólica,<br />

la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, la precarga (longitud<br />

<strong>de</strong> las células musculares <strong>de</strong>l miocardio antes<br />

<strong>de</strong> la contracción), la postcarga (resist<strong>en</strong>cia<br />

vascular que ofrece la aorta al flujo <strong>de</strong> sangre que<br />

impulsa el v<strong>en</strong>trículo izquierdo), y la contractilidad<br />

(o fuerza <strong>de</strong> contracción <strong>de</strong>l miocardio) 1 . El valor<br />

promedio normal 2 <strong>de</strong>l GC <strong>en</strong> un varón jov<strong>en</strong> y sano<br />

es <strong>de</strong> 5.6 l/min.<br />

En la actualidad exist<strong>en</strong> diversas técnicas <strong>para</strong><br />

calcular el GC:<br />

1. <strong>Medición</strong> electromagnética 3 : Se introdujo<br />

<strong>com</strong>o una técnica <strong>com</strong>ún <strong>para</strong> medir la velocidad<br />

<strong>de</strong>l flujo sanguíneo <strong>en</strong> las arterias y v<strong>en</strong>as.<br />

Utiliza campos magnéticos que se aplican<br />

<strong>en</strong> forma perp<strong>en</strong>dicular al vaso sanguíneo<br />

<strong>en</strong> el que se va a medir el flujo. El campo magnético<br />

se supone homogéneo, y según la ley<br />

<strong>de</strong> la inducción, se induce un voltaje perp<strong>en</strong>dicular<br />

a la dirección <strong>de</strong>l flujo. Así, el movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la sangre <strong>en</strong> el campo magnético induce<br />

un voltaje que es registrado por dos<br />

electrodos que hac<strong>en</strong> contacto con la pared<br />

<strong>de</strong>l vaso. Este voltaje es proporcional a la velocidad<br />

<strong>de</strong> flujo, al diámetro interno <strong>de</strong>l vaso y<br />

a la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong>l flujo magnético. La princi-<br />

pal v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> esta técnica es que el campo<br />

magnético no afecta el flujo que se está midi<strong>en</strong>do<br />

y es ins<strong>en</strong>sible a las variaciones <strong>de</strong> temperatura<br />

y presión. Su principal <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja es<br />

la <strong>com</strong>plejidad <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> calibración<br />

<strong>de</strong> los transductores.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

79<br />

calculated. Results showed that the CO values g<strong>en</strong>erated by both<br />

technologies were similar. BS is easier to operate than NK, and conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t<br />

for physiological applications where the main objective is to<br />

study the physiology related to CO ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a. NK <strong>de</strong>mands att<strong>en</strong>tion<br />

during its calibration and operation, but NK is very interesting for<br />

applications where the knowledge of the measurem<strong>en</strong>t instrum<strong>en</strong>t is<br />

the main objective.<br />

Key Words:<br />

Cardiac activity, Bioimpedance, Basal impedance, Transthoracic electric<br />

bioimpedance, Hemodynamic in<strong>de</strong>xes, Teaching at Biomedical<br />

Engineering.<br />

2. Técnica <strong>de</strong> dilución 3 : En esta técnica se inyecta<br />

instantáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el torr<strong>en</strong>te circulatorio<br />

una cantidad <strong>de</strong> sustancia marcada o indicador<br />

(l) y se <strong>de</strong>tecta su paso <strong>en</strong> otro lugar <strong>de</strong>l<br />

circuito. Se grafica la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> l <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong>l tiempo, y el área bajo la curva se utiliza<br />

<strong>para</strong> calcular el flujo.<br />

Actualm<strong>en</strong>te se utilizan 3 tipos <strong>de</strong> indicadores:<br />

a) Colorante: se usa <strong>en</strong> <strong>com</strong>binación con una<br />

solución isotónica, y su conc<strong>en</strong>tración se<br />

<strong>de</strong>termina midi<strong>en</strong>do la absorción luminosa<br />

<strong>de</strong> la sangre con un <strong>de</strong>nsitómetro. Un nombre<br />

<strong>com</strong>ún <strong>para</strong> esta técnica es dilución por<br />

colorante.<br />

b) Solución salina fría: se inyecta una cantidad<br />

conocida <strong>de</strong> solución salina fría <strong>en</strong> la<br />

aurícula <strong>de</strong>recha o la v<strong>en</strong>a cava superior,<br />

y el cambio <strong>de</strong> temperatura <strong>en</strong> la sangre<br />

resultante es <strong>de</strong>tectado por medio <strong>de</strong> un<br />

termistor <strong>en</strong> la arteria pulmonar. El GC es<br />

inversam<strong>en</strong>te proporcional a la integral <strong>de</strong>l<br />

cambio <strong>de</strong> temperatura. Esta técnica también<br />

es conocida <strong>com</strong>o termodilución, permite<br />

el monitoreo <strong>de</strong>l GC durante y <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas o <strong>en</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes críticos <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terapia<br />

int<strong>en</strong>siva.<br />

c) Isótopos radiactivos: <strong>com</strong>únm<strong>en</strong>te se utiliza<br />

un bolo <strong>de</strong> albúmina marcada con un<br />

radioisótopo. La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> isótopos<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminarse con un contador <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>telleo, colocado fr<strong>en</strong>te al corazón, ob-<br />

t<strong>en</strong>iéndose así el primer pico <strong>de</strong> una curva<br />

<strong>de</strong> dilución <strong>com</strong>puesta por dos picos. Adicionalm<strong>en</strong>te<br />

se requiere una muestra <strong>de</strong><br />

sangre v<strong>en</strong>osa tomada 10 minutos <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> la inyección (cuando el bolo se ha mezclado<br />

<strong>com</strong>pletam<strong>en</strong>te con la sangre), así


80<br />

<strong>com</strong>o el registro <strong>de</strong> la radiactividad a nivel<br />

precordial <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> equilibrio.<br />

3. Ultrasonido 3 : Utiliza un haz ultrasónico con el<br />

efecto Doppler <strong>para</strong> medir la velocidad <strong>de</strong>l flujo<br />

sanguíneo <strong>com</strong>o una función <strong>de</strong> la distancia<br />

a través <strong>de</strong>l vaso. Esta técnica se consi<strong>de</strong>ra<br />

la m<strong>en</strong>os invasiva y proporciona gran cantidad<br />

<strong>de</strong> información hemodinámica. En el efecto<br />

Doppler continuo, la principal <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja es que<br />

la medición es sólo aceptable cuando los transductores<br />

<strong>de</strong> transmisión y recepción se posicionan<br />

<strong>de</strong> tal forma que sus haces ultrasónicos se<br />

intercept<strong>en</strong> <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l vaso. En el efecto<br />

Doppler pulsátil, el teorema <strong>de</strong> muestreo es una<br />

limitante, ya que la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repetición <strong>de</strong><br />

pulsos <strong>de</strong>be ser por lo m<strong>en</strong>os el doble <strong>de</strong> la<br />

máxima frecu<strong>en</strong>cia Doppler.<br />

4. Impedancimetría transtorácica: Estima el GC<br />

indirectam<strong>en</strong>te mediante el monitoreo <strong>de</strong> las<br />

variaciones <strong>de</strong> impedancia transtorácica. En<br />

esta técnica, una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad<br />

y alta frecu<strong>en</strong>cia pasa longitudinalm<strong>en</strong>te a través<br />

<strong>de</strong> un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuerpo. De acuerdo a<br />

la ley <strong>de</strong> Ohm, la corri<strong>en</strong>te multiplicada por la<br />

impedancia <strong>de</strong>l cuerpo g<strong>en</strong>era un voltaje <strong>en</strong>tre<br />

dos electrodos <strong>de</strong> medición 3 . La señal <strong>de</strong>tectada<br />

está <strong>com</strong>puesta <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os 3 <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />

asociados con la impedancia basal<br />

(Z 0 ), la actividad respiratoria y la actividad cardiaca<br />

4 .<br />

El monitoreo <strong>de</strong> Z 0 ha sido clínicam<strong>en</strong>te efectivo<br />

<strong>en</strong> cirugía, cuidados int<strong>en</strong>sivos, durante hemodiálisis<br />

y durante anestesia. Esta técnica constituye<br />

un método simple y no invasivo <strong>para</strong> el monitoreo<br />

<strong>de</strong> volum<strong>en</strong> pulsátil y GC 4 . Sin embargo, <strong>de</strong>be<br />

consi<strong>de</strong>rarse que esta técnica pres<strong>en</strong>ta algunas<br />

limitaciones, ya que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> las variaciones<br />

<strong>de</strong> impedancia es difícil <strong>de</strong> precisar, el fundam<strong>en</strong>to<br />

teórico <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> eyección<br />

v<strong>en</strong>tricular es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te y supone el valor <strong>de</strong><br />

resistividad <strong>de</strong> la sangre constante 3 .<br />

La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> estas técnicas <strong>para</strong> medir<br />

GC, aunque breve, muestra las principales v<strong>en</strong>tajas<br />

y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> ellas, y aunque<br />

resultaría i<strong>de</strong>al po<strong>de</strong>r utilizar cualquier técnica <strong>en</strong><br />

la medición <strong>de</strong>l GC, <strong>en</strong> la práctica la elección <strong>de</strong><br />

una técnica suele consi<strong>de</strong>rar invasividad, <strong>com</strong>plejidad<br />

y costo <strong>en</strong> la realización <strong>de</strong>l estudio, riesgo<br />

al paci<strong>en</strong>te y precisión <strong>en</strong> la medición, todo esto<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s y recursos disponibles<br />

<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> aplicación (clínica, investigación<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

o doc<strong>en</strong>cia). Este trabajo se ha <strong>en</strong>focado a la<br />

doc<strong>en</strong>cia <strong>com</strong>o área <strong>de</strong> aplicación, y aunque al<br />

elegir la técnica <strong>de</strong> impedancimetría transtorácica<br />

(TIT) se ha sacrificado la precisión <strong>en</strong> el cálculo<br />

<strong>de</strong>l GC, también se ha reducido el tiempo <strong>para</strong><br />

la realización <strong>de</strong>l estudio y el riesgo al paci<strong>en</strong>te.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia, la medición <strong>de</strong>l GC se pue<strong>de</strong><br />

realizar durante una sesión <strong>de</strong> laboratorio, permiti<strong>en</strong>do<br />

a estudiantes y profesores conocer los<br />

aspectos fisiológicos y <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tación médica<br />

involucrados <strong>en</strong> la g<strong>en</strong>eración y medición <strong>de</strong><br />

este importante parámetro cardiovascular.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

ANTECEDENTES<br />

En la TIT se consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral al cuerpo <strong>com</strong>o<br />

un conductor iónico <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica, y a la<br />

sangre <strong>com</strong>o un bu<strong>en</strong> conductor <strong>de</strong> esta electricidad<br />

<strong>en</strong> <strong>com</strong><strong>para</strong>ción con el tejido. En esta técnica<br />

se colocan un par <strong>de</strong> electrodos <strong>de</strong> cinta <strong>en</strong><br />

cuello y tórax <strong>para</strong> registrar las variaciones <strong>de</strong> impedancia<br />

(∆Z). Un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la impedancia<br />

eléctrica ocurre cuando un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> sangre<br />

fluye <strong>en</strong>tre los electrodos <strong>de</strong> medición 4 .<br />

La TIT es una medición no invasiva <strong>de</strong>l GC,<br />

maneja frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 a 100 KHz<br />

y corri<strong>en</strong>tes constantes <strong>en</strong>tre 0.01 y 10 mA rms,<br />

lo que evita estimular al corazón u otro tejido.<br />

La corri<strong>en</strong>te pasa longitudinalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong><br />

un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuerpo utilizando 2 electrodos<br />

(Figura 1, electrodos 1 y 4), y al ser multiplicada<br />

por la impedancia <strong>de</strong>l cuerpo, <strong>de</strong> acuerdo a la<br />

ley <strong>de</strong> Ohm, g<strong>en</strong>era un voltaje <strong>en</strong>tre dos electrodos<br />

<strong>de</strong> medición (Figura 1, electrodos 2 y 3). Los<br />

Oscilador<br />

f=100 Khz<br />

4<br />

1<br />

2<br />

3<br />

dZ/dt<br />

Derivador<br />

Figura 1. Repres<strong>en</strong>tación esquemática <strong>de</strong> 2 pares <strong>de</strong><br />

electrodos <strong>de</strong> banda <strong>de</strong> aluminio, un par se conecta a<br />

un oscilador <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te (con amplitud constante) a 100<br />

KHz (1 y 4), mi<strong>en</strong>tras que el otro par es conectado a los<br />

circuitos <strong>de</strong> medición y <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> voltaje (2 y 3) <strong>para</strong><br />

obt<strong>en</strong>er las señales <strong>de</strong> ∆Z T y su <strong>de</strong>rivada (dZ/dt).<br />

Z T


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

electrodos <strong>de</strong> medición se colocan <strong>de</strong> tal forma<br />

que el ev<strong>en</strong>to fisiológico altere la distribución <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre ellos, manifestándose<br />

<strong>com</strong>o un cambio <strong>en</strong> la impedancia 4 .<br />

La señal <strong>de</strong>tectada, ∆Z T , está conformada <strong>de</strong><br />

al m<strong>en</strong>os 3 <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes: un <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te está<br />

asociado con la Z 0 y es el resultado <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>l tejido, sangre, fluidos, y <strong>de</strong> la conductividad<br />

<strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los electrodos <strong>de</strong> medición.<br />

El segundo <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te, ∆Z R , está asociado con<br />

la actividad respiratoria, y el tercer <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te,<br />

∆Z C , está sincronizado con la actividad cardiaca.<br />

Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ∆Z C se conoce también <strong>com</strong>o<br />

“Cardiograma Impedancimétrico” y <strong>com</strong>pr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> impedancia <strong>en</strong> reposo.<br />

Los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes <strong>cardiaco</strong> y respiratorio son<br />

señales <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te alterna (∆Z c ,∆z r ) superpuestas<br />

<strong>en</strong> la señal <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te directa 4 correspondi<strong>en</strong>te<br />

a Z 0 . Esto se muestra <strong>en</strong> la ecuación 1:<br />

Z Z Z Z<br />

(1)<br />

T<br />

o<br />

Así, el voltaje <strong>de</strong>tectado <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

cuerpo <strong>de</strong>limitado por los electrodos 2 y 3, es una<br />

señal modulada <strong>en</strong> amplitud 4 que pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tarse<br />

con la ecuación 2:<br />

Volt 0 Volt I Z 0 Z<br />

Ya que la corri<strong>en</strong>te utilizada ti<strong>en</strong>e amplitud constante,<br />

el voltaje promedio Volt 0 repres<strong>en</strong>ta la impedancia<br />

promedio Z 0 , y ∆Volt repres<strong>en</strong>ta el cambio<br />

<strong>de</strong> impedancia ∆Z <strong>de</strong>bido a ∆Z R y ∆Z C . Después<br />

<strong>de</strong> una etapa <strong>de</strong> amplificación y <strong>de</strong>modulación,<br />

el valor constante Volt 0 (es <strong>de</strong>cir Z 0 ) es eliminado<br />

utilizando un filtro pasa-altas apropiado. El <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te<br />

respiratorio, por su parte, se pue<strong>de</strong> filtrar<br />

<strong>en</strong> cierto grado pues ti<strong>en</strong>e una frecu<strong>en</strong>cia más<br />

baja que el <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te sincronizado con la actividad<br />

cardiaca 4 , esto permite g<strong>en</strong>erar la señal<br />

∆Z C , repres<strong>en</strong>tada por dZ/dt <strong>en</strong> la Figura 1. A partir<br />

<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to y <strong>para</strong> ser consist<strong>en</strong>tes con la<br />

Figura 1 nos referiremos a ∆Z C <strong>com</strong>o dZ/dt.<br />

La Z 0 <strong>para</strong> un adulto normal (medida a 100<br />

KHz con el sistema <strong>de</strong> electrodo tetrapolar) es<br />

<strong>de</strong> 25 ± 7 Ω, y <strong>para</strong> recién nacidos <strong>de</strong> 45 ± 12<br />

Ω. El valor <strong>de</strong> Z 0 está relacionado con la <strong>com</strong>-<br />

plexión <strong>de</strong>l individuo, y las variaciones <strong>en</strong> la configuración<br />

y posición <strong>de</strong> los electrodos, la posición<br />

<strong>de</strong>l sujeto durante las mediciones, la<br />

geometría torácica y la conductividad <strong>de</strong>l tórax<br />

g<strong>en</strong>eran valores <strong>de</strong> Z 0 difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre individuos.<br />

R<br />

C<br />

(2)<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

81<br />

A<strong>de</strong>más, la resistividad eléctrica <strong>de</strong> la sangre<br />

aum<strong>en</strong>ta al increm<strong>en</strong>tarse el hematócrito y al<br />

<strong>de</strong>crem<strong>en</strong>tarse la temperatura 4 .<br />

Para calcular el GC utilizando la TIT 5 se obti<strong>en</strong>e<br />

el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular (∆V) mediante<br />

la ecuación 3:<br />

2<br />

D dZ <br />

V[ ml]<br />

<br />

<br />

T<br />

Z <br />

<br />

(3)<br />

0 dt min<br />

don<strong>de</strong>:<br />

Z = impedancia basal [Ω].<br />

0<br />

(dZ/dt) = mínimo <strong>de</strong> dZ/dt [Ω/s].<br />

min<br />

T = tiempo <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular [s].<br />

D = distancia <strong>en</strong>tre los electrodos <strong>de</strong><br />

medición <strong>de</strong> ∆Z [cm].<br />

T<br />

ρ = resistividad relativa <strong>de</strong> la sangre<br />

(135 [Ω*cm]).<br />

Después se calcula el GC5 mediante la ecuación<br />

4:<br />

GC[ L / min] <br />

don<strong>de</strong>:<br />

V <br />

60<br />

INTQRS<br />

1<br />

*<br />

1000<br />

(4)<br />

INT = intervalo latido-latido [s].<br />

QRS<br />

Para facilitar la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> algunos parámetros<br />

(T, INT QRS ), y relacionar ∆Z T con los ev<strong>en</strong>tos eléctrico<br />

y mecánico <strong>de</strong>l corazón, normalm<strong>en</strong>te se<br />

monitorean simultáneam<strong>en</strong>te las variaciones <strong>de</strong><br />

impedancia (∆Z T ), su <strong>de</strong>rivada (dZ/dt), el electrocardiograma<br />

(ECG) y el fonocardiograma (FCG).<br />

En los Laboratorios <strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />

Biomédica <strong>de</strong> la Universidad Autónoma Metropolitana-Iztapalapa<br />

se realizan prácticas <strong>de</strong> Fisiología<br />

e Instrum<strong>en</strong>tación Médica (IM) <strong>para</strong> la<br />

medición <strong>de</strong>l GC utilizando la TIT. Actualm<strong>en</strong>te<br />

se cu<strong>en</strong>ta con dos tecnologías que utilizan esta<br />

técnica: Nihon Koh<strong>de</strong>n 5 (NK) y Biopac Systems 6<br />

(BS). La experi<strong>en</strong>cia con ambas tecnologías <strong>en</strong><br />

<strong>aplicaciones</strong> <strong>com</strong>o la medición <strong>de</strong> señales bioeléctricas<br />

(ECG, EEG, EMG) ha mostrado mejor<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sistema NK, sobre todo por la<br />

RRMC superior y la posibilidad <strong>de</strong> elegir difer<strong>en</strong>tes<br />

frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> corte <strong>en</strong> los filtros. Sin embar-<br />

go, NK pres<strong>en</strong>ta inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> algunas<br />

<strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bido al tiempo <strong>de</strong> calibración<br />

y costo <strong>de</strong>l equipo. Por su parte, aunque<br />

BS no ha mostrado las mismas características<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño, su calibración es s<strong>en</strong>cilla,<br />

esto facilita su operación y reduce el tiempo


82<br />

<strong>de</strong>stinado a la realización <strong>de</strong> la práctica. Asimismo,<br />

el costo <strong>de</strong> la tecnología BS es m<strong>en</strong>or. En el<br />

caso <strong>de</strong> la TIT, no se ha <strong>com</strong><strong>para</strong>do la operación<br />

<strong>de</strong> NK y BS <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes, ya<br />

que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se adquirió la tecnología BS.<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es <strong>com</strong><strong>para</strong>r ambas<br />

tecnologías <strong>en</strong> la medición <strong>de</strong>l GC utilizando la<br />

TIT mediante el análisis <strong>de</strong> los resultados y el<br />

manejo <strong>de</strong> cada tecnología 7 .<br />

MÉTODOS<br />

Se registraron simultáneam<strong>en</strong>te las señales <strong>de</strong><br />

ECG, ∆Z T , dZ/dt y el FCG, <strong>para</strong> ello se emplearon<br />

los amplificadores correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

cada tecnología y se utilizó el sistema <strong>de</strong> adquisición<br />

y <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> BS. Los registros se<br />

efectuaron <strong>en</strong> 5 adultos jóv<strong>en</strong>es con eda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tre 23 y 26 años. En cada sujeto se realizaron<br />

los registros bajo las sigui<strong>en</strong>tes maniobras: acostado<br />

<strong>en</strong> reposo, acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración,<br />

acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la inspiración,<br />

s<strong>en</strong>tado, <strong>de</strong> pie y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio<br />

ligero. A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los protocolos<br />

<strong>para</strong> cada tecnología:<br />

1. Tecnología Nihon Koh<strong>de</strong>n<br />

Se emplearon los sigui<strong>en</strong>tes módulos: pletismógrafo<br />

impedancimétrico 5 (AI-601G), amplificador bioeléctrico<br />

8 (AB-621G), difer<strong>en</strong>ciador 9 (ED-601G) y<br />

fonocardiógrafo 10 (AS-611H).<br />

a) Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l equipo: Los amplificadores se<br />

conectaron, configuraron y calibraron sigui<strong>en</strong>do<br />

las instrucciones <strong>de</strong>l manual <strong>de</strong> operación:<br />

• Ajuste <strong>de</strong> interruptores internos <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir<br />

el modo <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> cada amplificador.<br />

– Pletismógrafo impedancimétrico5 :<br />

Selector MASTER-SLAVE = MASTER<br />

Selector Z -∆Z = ∆Z<br />

0<br />

Selector RESP-OFF = OFF<br />

(Nota: NK5 trabaja a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

50 KHz y la fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te es <strong>de</strong><br />

350 µA)<br />

– Amplificador bioeléctrico8 :<br />

Selector 1mV-50µV = 1mV<br />

Selector PAN-IND = PAN<br />

– Difer<strong>en</strong>ciador9 :<br />

Selector 0.1 sec-1sec = 0.1 sec<br />

Selector IND-INT = INT<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

– Fonocardiógrafo 10 :<br />

Selector A-B-M&W = A<br />

• Configuración <strong>de</strong>l convertidor A/D (módulo<br />

<strong>de</strong> adquisición BIOPAC SYSTEMS MP150).<br />

Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo = 1,000 Hz<br />

Tiempo <strong>de</strong> adquisición = 15 segundos<br />

Número <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> adquisición = 4<br />

(canal 1: ECG, canal 2: ∆Z T , canal 3: dZ/<br />

dt, canal 4: FCG).<br />

• Calibración <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad.<br />

– Pletismógrafo impedancimétrico 5 :<br />

Z 0 = 30 Ω<br />

∆Z = 10 V/Ω<br />

– Amplificador bioeléctrico 8<br />

S<strong>en</strong>sibilidad = 1 V/mV<br />

– Difer<strong>en</strong>ciador 9 :<br />

S<strong>en</strong>sibilidad = 1 V/(Ω/s)<br />

b) Colocación <strong>de</strong> electrodos y transductor <strong>de</strong><br />

FCG:<br />

D<br />

• Pletismógrafo impedancimétrico 5 : Se limpió<br />

la piel <strong>para</strong> colocar una banda dual <strong>de</strong><br />

electrodos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cuello y otra alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l tórax, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l apéndice xifoi<strong>de</strong>s.<br />

Con el par exterior se inyectó la corri<strong>en</strong>te,<br />

mi<strong>en</strong>tras que con el par interior se<br />

midió el voltaje asociado a DZ T . También se<br />

midió la distancia (D) <strong>en</strong>tre el par <strong>de</strong> electrodos<br />

internos (Figura 2).<br />

• Amplificador bioeléctrico 8 : Para registrar la<br />

señal <strong>de</strong> ECG se limpió la piel y se colocaron<br />

electrodos <strong>de</strong> placa <strong>en</strong> las extremida<strong>de</strong>s<br />

(brazo <strong>de</strong>recho, pierna izquierda y pierna<br />

<strong>de</strong>recha, DII).<br />

Electrodos <strong>de</strong><br />

medición<br />

Transductor<br />

<strong>de</strong> FCG<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

Electrodos<br />

<strong>para</strong> ECG<br />

Electrodos <strong>de</strong><br />

estimulación<br />

Figura 2.<br />

Colocación <strong>de</strong><br />

los electrodos<br />

<strong>de</strong> cinta <strong>para</strong><br />

inyección <strong>de</strong><br />

corri<strong>en</strong>te y<br />

medición <strong>de</strong><br />

voltaje,<br />

electrodos <strong>de</strong><br />

placa <strong>para</strong><br />

registrar el ECG<br />

y transductor <strong>de</strong><br />

FCG. D es la<br />

distancia <strong>en</strong>tre<br />

el par <strong>de</strong><br />

electrodos<br />

internos.


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

• Fonocardiógrafo 10 : Se colocó un transductor<br />

<strong>de</strong> fonocardiografía <strong>en</strong> el pecho, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> se escucharan con mayor int<strong>en</strong>sidad<br />

los sonidos <strong>cardiaco</strong>s, ya que el lugar<br />

varía <strong>de</strong> acuerdo a la <strong>com</strong>plexión <strong>de</strong> la<br />

persona.<br />

La Figura 2 muestra la colocación <strong>de</strong> los<br />

electrodos <strong>de</strong> banda <strong>para</strong> registrar ∆Z T y dZ/<br />

dt, los electrodos <strong>de</strong> placa <strong>para</strong> adquirir la<br />

señal <strong>de</strong> ECG, y el transductor <strong>de</strong> FCG <strong>para</strong><br />

registrar los sonidos <strong>cardiaco</strong>s.<br />

c) Adquisición <strong>de</strong> señales: Antes <strong>de</strong> adquirir las<br />

señales fisiológicas, es necesario estimar el valor<br />

<strong>de</strong> Z 0 <strong>para</strong> el sujeto bajo estudio. Para ello se<br />

le pidió que exhalara el aire y permaneciera<br />

relajado, se <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dió el pletismógrafo impedancimétrico<br />

y se tomó nota <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>splegado.<br />

Después se dio inicio a las maniobras y<br />

adquisición <strong>de</strong> las señales.<br />

d) Cálculo <strong>de</strong>l GC: Se promediaron (dZ/dt) min , IN-<br />

T QRS T <strong>de</strong> 10 latidos consecutivos <strong>en</strong> cada maniobra<br />

y, utilizando las ecuaciones 3 y 4 se cal-<br />

ECG<br />

Z T<br />

dZ/dt<br />

FCG<br />

T<br />

INT QRS<br />

S1 S2<br />

INT dZ/dt<br />

dz/dt min<br />

Figura 3. Señales y parámetros <strong>para</strong> calcular el GC mediante<br />

NK. INT QRS es la distancia <strong>en</strong>tre <strong>com</strong>plejos QRS consecutivos.<br />

∆Z T es la amplitud pico <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong><br />

impedancia. dZ/dt min es la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong><br />

la onda dZ/dt y T es el tiempo <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

83<br />

culó el GC. A continuación se <strong>de</strong>scribe cómo<br />

medir estos parámetros (Figura 3):<br />

• INT QRS se pue<strong>de</strong> medir <strong>de</strong> dos formas 5 :<br />

– El intervalo <strong>en</strong>tre 2 <strong>com</strong>plejos QRS <strong>de</strong> la<br />

señal <strong>de</strong> ECG, criterio usado <strong>en</strong> este trabajo<br />

dada la clara <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>com</strong>plejo<br />

QRS.<br />

– La distancia <strong>en</strong>tre la señal dZ/dt y la señal<br />

adyac<strong>en</strong>te dZ/dt.<br />

• (dZ/dt) min es la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo<br />

<strong>de</strong> la onda dZ/dt a partir <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />

base 5 .<br />

• T, es el tiempo <strong>de</strong> eyección <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>trículo<br />

izquierdo y se mi<strong>de</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l registro<br />

<strong>de</strong> FCG, ya que correspon<strong>de</strong> al intervalo<br />

<strong>en</strong>tre el primer (S1) y segundo (S2) ruidos<br />

<strong>cardiaco</strong>s.<br />

2. Tecnología Biopac Systems<br />

Se emplearon tres módulos: Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia<br />

eléctrica 6 (EBI100C), amplificador<br />

<strong>para</strong> electrocardiografía 11 (ECG100) y amplificador<br />

<strong>para</strong> fonocardiografía 12 (DA100).<br />

a) Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l equipo: Los amplificadores se<br />

conectaron, configuraron y calibraron sigui<strong>en</strong>do<br />

las instrucciones <strong>de</strong>l manual <strong>de</strong> operación.<br />

• Ajuste <strong>de</strong> selectores <strong>de</strong>l panel frontal <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>finir el modo <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> cada amplificador.<br />

– Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia eléctrica 6 :<br />

Selector CH-SELECT: 1-9<br />

Selector MAG-RANGE: 5 Ohms/volt<br />

Selector 10Hz-LP_MAG-100Hz: 10 Hz<br />

Selector 0.05Hz- HP_MAG – DC: DC<br />

Selector FREQ SELET: 50 KHz<br />

(Nota: BS 6 maneja corri<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>oidal<br />

constante <strong>de</strong> 100 µA rms a frecu<strong>en</strong>cias<br />

variables <strong>de</strong> 12.5, 25, 50 y 100 KHz)<br />

– Amplificador electrocardiógrafo 11 :<br />

Selector CHANNEL SELECT: 2<br />

Selector GAIN: 5,000<br />

Selector RWAW-NORM: NORM<br />

Selector ON-FILTER-OFF: ON<br />

Selector ON-HIPASS-OFF: ON<br />

– Amplificador <strong>para</strong> fonocardiografía 12 :<br />

Selector CHANNEL SELECT: 3<br />

Selector GAIN: 200<br />

Selector ON-FILTER-OFF: ON<br />

Selector AC-DC: AC


84<br />

– Configuración <strong>de</strong>l convertidor A/D (módulo<br />

<strong>de</strong> adquisición BIOPAC SYSTEMS<br />

MP150).<br />

Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo = 1,000 Hz<br />

Tiempo <strong>de</strong> adquisición = 15 segundos<br />

Número <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> adquisición =<br />

3 (canal 1: ∆Z T , canal 2: ECG, canal 3:<br />

FCG).<br />

– Calibración <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad 6 .<br />

- Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia eléctrica<br />

6 : esta calibración permite que el<br />

software <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> BS realice<br />

automáticam<strong>en</strong>te la conversión <strong>de</strong><br />

cada volt leído a su equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Ohms (5 Ω/V dada la s<strong>en</strong>sibilidad elegida<br />

<strong>en</strong> el EBI100C). Esta calibración<br />

se realiza a dos puntos utilizando dos<br />

valores <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (20 y 40 Ω) 6 .<br />

b) Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te:<br />

D<br />

• Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia eléctrica:<br />

Se limpió la piel <strong>para</strong> colocar dos pares <strong>de</strong><br />

electrodos <strong>en</strong> cuello y dos pares <strong>en</strong> tórax,<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l apéndice xifoi<strong>de</strong>s, el par exterior<br />

inyectó la corri<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que el par<br />

interior midió el voltaje asociado a DZ T . Se<br />

midió la distancia <strong>en</strong>tre el par <strong>de</strong> electrodos<br />

internos 13 (Figura 4).<br />

• Amplificador <strong>para</strong> electrocardiografía: Para<br />

registrar la señal <strong>de</strong> ECG se limpió la piel y<br />

se colocaron electrodos <strong>de</strong> placa <strong>en</strong> las<br />

extremida<strong>de</strong>s (brazo <strong>de</strong>recho, pierna izquierda<br />

y pierna <strong>de</strong>recha, DII).<br />

Electrodos <strong>de</strong><br />

medición<br />

Electrodos<br />

<strong>para</strong> ECG<br />

Transductor<br />

<strong>de</strong> FCG<br />

Electrodos <strong>de</strong><br />

estimulación<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

Figura 4.<br />

Colocación <strong>de</strong><br />

los pares <strong>de</strong><br />

electrodos <strong>para</strong><br />

inyección <strong>de</strong><br />

corri<strong>en</strong>te y<br />

medición <strong>de</strong><br />

voltaje,<br />

electrodos <strong>de</strong><br />

placa <strong>para</strong><br />

• Amplificador <strong>para</strong> fonocardiografía: Se coloca<br />

un transductor <strong>de</strong> fonocardiografía <strong>en</strong><br />

el pecho, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se escucharan con<br />

mayor int<strong>en</strong>sidad los sonidos <strong>cardiaco</strong>s, ya<br />

que el lugar varía <strong>de</strong> acuerdo a la <strong>com</strong>plexión<br />

<strong>de</strong> la persona 10 .<br />

c) Adquisición <strong>de</strong> señales: Antes <strong>de</strong> realizar la adquisición,<br />

se obtuvo el canal dZ/dt mediante<br />

software. Para ello se realizó <strong>en</strong> línea lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

se filtró DZ T con un pasa-bajas a 10 Hz y <strong>de</strong>spués<br />

se <strong>de</strong>rivó la señal filtrada. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />

se dio inicio a las maniobras y adquisición <strong>de</strong><br />

las señales fisiológicas 13 .<br />

d) Acondicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las señales: Se filtró la<br />

señal DZ T <strong>para</strong> eliminar los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes asociados<br />

a la actividad cardiaca y respiratoria y<br />

así estimar Z 0 . Los filtros aplicados a la señal DZ T<br />

fueron los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Filtro pasa altas a 1.3 Hz <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er DZ C .<br />

• Filtro pasa bandas <strong>de</strong> 0.5 a 1.3 Hz <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

DZ R .<br />

• Filtro pasa bajas a 0.5 Hz <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er Z 0 .<br />

e) Cálculo <strong>de</strong>l GC: Se promediaron los parámetros:<br />

(dZ/dt) min , INT QRS y T <strong>de</strong> 10 latidos consecutivos<br />

<strong>para</strong> cada maniobra, y utilizando las<br />

ecuaciones 1 y 2 se obtuvo el GC. La obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> (dZ/dt) min , INT QRS y T se realizó sigui<strong>en</strong>do<br />

los pasos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> el inciso (d) <strong>de</strong> la tecnología<br />

NK.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

registrar el ECG y<br />

transductor <strong>de</strong><br />

FCG. D es la<br />

distancia <strong>en</strong>tre<br />

el par <strong>de</strong><br />

electrodos<br />

internos.<br />

RESULTADOS<br />

La Figura 5 muestra un ejemplo <strong>de</strong> señales obt<strong>en</strong>idas<br />

utilizando la tecnología BS. Como pue<strong>de</strong><br />

observarse, la morfología <strong>de</strong> las señales <strong>de</strong> FCG<br />

y dZ/dt es ligeram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te (más suavizada)<br />

a la <strong>de</strong> las señales obt<strong>en</strong>idas por NK (Figura 3).<br />

La Figura 6 muestra las señales <strong>de</strong> ECG (DII),<br />

∆Z T , dZ/dt y FCG obt<strong>en</strong>idas con NK. La Figura 7<br />

muestra las señales <strong>de</strong> ∆Z T , ECG (DII), FCG y dZ/dt<br />

obt<strong>en</strong>idas con BS. Ambas figuras muestran registros<br />

que se realizaron <strong>en</strong> un sujeto acostado man-<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración. Nótese que las unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> las señales <strong>de</strong> NK son volts, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> BS<br />

las señales ∆Z T y dZ/dt se muestran <strong>en</strong> sus unida<strong>de</strong>s<br />

reales (Ω y Ω/s respectivam<strong>en</strong>te). Obsérvese<br />

también la estabilidad <strong>de</strong> todas las señales respecto<br />

a la línea <strong>de</strong> base.


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

En las Figuras 8 y 9 se muestran los registros<br />

adquiridos con NK y BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong> pie. Obsérvese<br />

que a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las Figuras 6 y 7, <strong>en</strong><br />

ambos casos la señal ∆Z T pres<strong>en</strong>ta variaciones<br />

ECG [V]<br />

∆Z [V]<br />

T<br />

dZ/dt[V]<br />

FCG[V]<br />

Z T<br />

ECG<br />

FCG<br />

dZ/dt<br />

0.2<br />

0<br />

-0.2<br />

-0.4<br />

-0.6<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

-3<br />

0<br />

-0.05<br />

-0.1<br />

S1 S2<br />

T<br />

INT QRS<br />

INT dZ/dt<br />

S1 S2<br />

dz/dt min<br />

Figura 5. Señales y parámetros <strong>para</strong> calcular el GC mediante<br />

BS. ∆Z T es la amplitud pico <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong><br />

impedancia. INT QRS es la distancia <strong>en</strong>tre <strong>com</strong>plejos QRS<br />

consecutivos. dZ/dt min es la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong><br />

la onda dZ/dt y T es el tiempo <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

85<br />

respecto a la línea <strong>de</strong> base y S2 redujo su amplitud<br />

<strong>en</strong> el FCG.<br />

En las Figuras 10 y 11 se muestran los registros<br />

adquiridos con NK y BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

hacer ejercicio ligero. En estos registros se observa<br />

un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca respecto<br />

a las maniobras <strong>de</strong> pie y acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

la espiración. Asimismo, se observa un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong> dZ/dt. En<br />

ambas figuras el ECG, DZ T y dZ/dt muestran variaciones<br />

respecto a la línea <strong>de</strong> base y S2 redujo su<br />

amplitud <strong>en</strong> el FCG.<br />

Las Figuras 12, 13 y 14 muestran los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />

respiratorio (∆Z R ), <strong>cardiaco</strong> (∆Z C ) e impedancia<br />

basal (Z 0 ) obt<strong>en</strong>idos al acondicionar la señal<br />

∆Z T <strong>de</strong> la tecnología BS <strong>para</strong> tres maniobras<br />

(acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración, <strong>de</strong> pie y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio ligero). Como pue<strong>de</strong><br />

observarse, ∆Z R y ∆Z C son señales <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te alterna<br />

y Z 0 es una señal <strong>de</strong> muy baja frecu<strong>en</strong>cia<br />

(i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra corri<strong>en</strong>te directa). En los<br />

tres casos ∆Z T está superpuesta <strong>en</strong> Z 0 .<br />

Para el registro <strong>en</strong> el sujeto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer<br />

ejercicio ligero (Figura 13), es mayor la amplitud<br />

<strong>de</strong> Z 0 <strong>en</strong> <strong>com</strong><strong>para</strong>ción con la maniobra acostado<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración (Figura 12).<br />

Los valores <strong>de</strong> Z 0 , dZ/dt y GC calculados <strong>para</strong><br />

un sujeto realizando las seis maniobras se muestran<br />

<strong>en</strong> el Cuadro 1. Los valores <strong>de</strong> T e INT QRS no se<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido a que no hay difer<strong>en</strong>cias importantes<br />

<strong>en</strong>tre cada tecnología. Como pue<strong>de</strong><br />

observarse, los valores <strong>de</strong> dZ/dt por BS son m<strong>en</strong>ores<br />

que dZ/dt por NK, <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to que se<br />

observó <strong>en</strong> todos los sujetos.<br />

Figura 6. Registro adquirido<br />

con NK <strong>en</strong> un sujeto<br />

acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />

espiración. Se pres<strong>en</strong>tan<br />

las señales <strong>de</strong> ECG: 1 V/<br />

mV, ∆Z T : 10 V/Ω, dZ/dt: 1 V/<br />

(Ω/s) y FCG adquiridas a<br />

una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo<br />

<strong>de</strong> 1,000 Hz.


86<br />

Finalm<strong>en</strong>te las principales características <strong>de</strong><br />

operación <strong>de</strong> cada tecnología se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />

el Cuadro 2.<br />

DISCUSIÓN<br />

Como se observa <strong>en</strong> las Figuras 3 y 5, las señales<br />

adquiridas con BS pres<strong>en</strong>tan m<strong>en</strong>or ruido <strong>de</strong>bido<br />

a que los amplificadores <strong>de</strong> esta tecnología ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

la opción <strong>de</strong> utilizar filtros, lo que facilita la<br />

medición <strong>de</strong> los parámetros <strong>para</strong> calcular el GC.<br />

Sin embargo, el utilizar este tipo <strong>de</strong> filtros pue<strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar la disminución <strong>en</strong> la amplitud <strong>de</strong> las señales<br />

e influir <strong>en</strong> el valor <strong>de</strong>l GC calculado (ver<br />

valores <strong>de</strong> dZ/dt <strong>en</strong> Cuadro 1).<br />

Z[ ]<br />

T<br />

ECG [V]<br />

dZ/dt[ s] FCG[V]<br />

ECG [V]<br />

Z [V]<br />

T<br />

dZ/dt[V]<br />

FCG[V]<br />

26.8<br />

26.7<br />

26.6<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

-0.5<br />

-1<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

-0.2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

0<br />

-0.5<br />

-1<br />

2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

-3<br />

0<br />

-0.05<br />

-0.1<br />

S1 S2<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

S1 S2<br />

De los registros mostrados <strong>en</strong> las Figuras 7, 9<br />

y 11, resulta evi<strong>de</strong>nte que la calibración por software<br />

realizada <strong>para</strong> la tecnología BS nos proporciona<br />

señales <strong>de</strong> ∆Z T y dZ/dt que pue<strong>de</strong>n utilizarse<br />

directam<strong>en</strong>te sin necesidad <strong>de</strong> realizar<br />

alguna conversión. La tecnología NK, por su<br />

parte, al calibrarse por hardware, pres<strong>en</strong>ta estas<br />

mismas señales <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> volts (Figuras<br />

6, 8 y 10), provocando que el usuario <strong>de</strong>ba<br />

realizar conversiones manuales <strong>para</strong> calcular el<br />

GC. De esta manera se pue<strong>de</strong>n puntualizar dos<br />

difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> la operación <strong>de</strong><br />

cada tecnología, NK requiere <strong>de</strong> calibración por<br />

hardware y conversiones manuales por parte <strong>de</strong>l<br />

usuario, BS se calibra por software y g<strong>en</strong>era au-<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

Figura 7. Registro adquirido<br />

con BS <strong>en</strong> un sujeto acostado<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración.<br />

Se pres<strong>en</strong>tan las señales<br />

<strong>de</strong> ∆Z T : 5 Ω/V, ECG (DII),<br />

FCG y dZ/dt adquiridas a<br />

una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1,000 Hz.<br />

Figura 8. Registro adquirido<br />

con NK <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong> pie.<br />

Se pres<strong>en</strong>tan las señales <strong>de</strong><br />

ECG: 1 V/mV, ∆Z T : 10 V/Ω, dZ/<br />

dt: 1 V/(Ω/s) y FCG, adquiridas<br />

a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

muestreo <strong>de</strong> 1,000 Hz.


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

tomáticam<strong>en</strong>te los valores reales <strong>de</strong> ∆Z y dZ/dt,<br />

T<br />

lo que reduce el tiempo necesario <strong>para</strong> su operación<br />

(ver Cuadro 2).<br />

La estabilidad <strong>de</strong> los registros <strong>en</strong> las Figuras 6 y<br />

7 es el resultado <strong>de</strong> la maniobra :rop controlada odarobale <strong>en</strong> FDP la<br />

que se solicitó al sujeto que expulsara aire <strong>de</strong> los<br />

pulmones. El propósito VC ed AS, <strong>de</strong> ci<strong>de</strong>mihparG<br />

esta maniobra (y la <strong>de</strong><br />

inspiración) fue minimizar, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible,<br />

los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la caja torácica arap asociados<br />

a la respiración <strong>para</strong> reducir la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

este acidémoiB <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te arutaretiL <strong>en</strong> DZ:cihpargi<strong>de</strong>M y facilitar la medición<br />

T<br />

sustraído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

<strong>de</strong> los parámetros necesarios. El único inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> estas dos maniobras es que no se pue<strong>de</strong>n<br />

mant<strong>en</strong>er por mucho tiempo.<br />

Z[ ]<br />

T<br />

ECG [V]<br />

dZ/dt[ s] FCG[V]<br />

ECG [V]<br />

Z [V]<br />

T<br />

DZ/dt[V]<br />

FCG[V]<br />

32.4<br />

32.3<br />

32.2<br />

32.1<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

0.5<br />

0<br />

-0.5<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

0.5<br />

0<br />

-0.5<br />

10<br />

5<br />

0<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

0.2<br />

0<br />

-0.2<br />

S1 S2<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

S1 S2<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

87<br />

Para la maniobra <strong>de</strong> pie, cuyas gráficas se<br />

muestran <strong>en</strong> las Figuras 8 y 9, las variaciones respecto<br />

a la línea <strong>de</strong> base <strong>en</strong> DZ son <strong>de</strong>bidas al<br />

T<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la caja torácica durante el ciclo<br />

sustraído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

respiratorio, y se manifiestan <strong>com</strong>o una señal <strong>de</strong><br />

cihpargi<strong>de</strong>medodabor<br />

corri<strong>en</strong>te alterna que modifica la amplitud <strong>de</strong> DZ . T<br />

Estas variaciones, aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or cantidad, se<br />

reflejan <strong>en</strong> dZ/dt provocando cambios <strong>en</strong> su amplitud<br />

y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el GC obt<strong>en</strong>ido, alteraciones<br />

que pue<strong>de</strong>n reducirse al promediar los<br />

valores <strong>de</strong> latidos consecutivos <strong>com</strong>o se realizó<br />

<strong>en</strong> este trabajo7 . Respecto a S2, la reducción <strong>en</strong><br />

su amplitud <strong>para</strong> ambas tecnologías pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse<br />

al cambio <strong>de</strong> postura <strong>de</strong>l sujeto.<br />

Figura 9. Registro adquirido<br />

con BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong> pie.<br />

Se pres<strong>en</strong>tan las señales: ∆Z T :<br />

5 Ω/V, ECG (DII), FCG y dZ/dt<br />

adquiridas a una frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> 1,000 Hz.<br />

Figura 10. Registro adquirido<br />

con NK <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> hacer ejercicio ligero. Se<br />

pres<strong>en</strong>tan las señales <strong>de</strong><br />

ECG: 1 V/mV, ∆Z T : 10 V/Ω, dZ/<br />

dt: 1 V/(Ω/s) y FCG adquiridas<br />

a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo<br />

<strong>de</strong> 1,000 Hz.


88<br />

En la maniobra <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio ligero,<br />

cuyos registros se muestran <strong>en</strong> las Figuras<br />

10 y 11, el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca y<br />

la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong> dZ/dt son consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o<br />

que g<strong>en</strong>era el organismo al realizar una<br />

actividad física. Esta <strong>de</strong>manda se <strong>com</strong>p<strong>en</strong>sa con<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el retorno v<strong>en</strong>oso (cantidad <strong>de</strong><br />

sangre que llega al corazón), la fuerza <strong>de</strong> contracción<br />

<strong>de</strong>l corazón y la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca,<br />

dando <strong>com</strong>o resultado un aum<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable<br />

<strong>de</strong>l GC 2 (Cuadro 1). Como era <strong>de</strong> esperarse,<br />

la estabilidad <strong>de</strong> las señales registradas se redujo<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te respecto a las otras maniobras,<br />

dificultando <strong>en</strong> ocasiones la medición<br />

Z[ ]<br />

T<br />

ECG [V]<br />

dZ/dt[ s] FCG[V]<br />

Z[ ]<br />

T<br />

Zc[ ]<br />

Z[ ]<br />

R<br />

Z[ ]<br />

0 <br />

31.5<br />

31<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

26.8<br />

26.6<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.4<br />

0.35<br />

0.3<br />

26.36<br />

26.34<br />

26.32<br />

S1<br />

S2<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

<strong>de</strong> los parámetros necesarios. Al igual que <strong>en</strong> la<br />

maniobra <strong>de</strong> pie, la amplitud <strong>de</strong> S2 se redujo respecto<br />

a la <strong>de</strong> S1 probablem<strong>en</strong>te por la postura<br />

<strong>de</strong>l sujeto.<br />

De los registros <strong>de</strong> las Figuras 12, 13 y 14, que<br />

se g<strong>en</strong>eraron <strong>para</strong> mostrar el resultado <strong>de</strong>l acondicionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la señal ∆Z T g<strong>en</strong>erada por BS,<br />

se hace notoria la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la maniobra <strong>en</strong><br />

la estabilidad <strong>de</strong> las señales resultantes y la contribución<br />

<strong>de</strong> cada <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te (∆Z R , ∆Z C y Z 0 )<br />

<strong>en</strong> ∆Z T (ecuación 1). Los resultados más importantes<br />

son los <strong>de</strong> ∆Z C y Z 0 . En el caso <strong>de</strong> ∆Z C , la<br />

bibliografía reporta 4 una contribución <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

0.1 Ω al valor <strong>de</strong> ∆Z T , y <strong>com</strong>o se<br />

observa <strong>en</strong> las señales <strong>de</strong> ∆Z C <strong>de</strong> las Figuras 12,<br />

Figura 11. Registro adquirido<br />

con BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> hacer ejercicio ligero. Se<br />

pres<strong>en</strong>tan las señales: ∆Z T : 5<br />

Ω/V, ECG (DII), FCG y dZ/dt<br />

adquiridas a una frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> 1,000 Hz.<br />

Figura 12. Señal ∆Z T <strong>de</strong> un<br />

sujeto acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

la espiración adquirida<br />

con BS, se pres<strong>en</strong>tan los tres<br />

<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes asociados a<br />

esta señal: ∆Z R , ∆Z C y Z 0 . Los<br />

<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes son aislados<br />

mediante filtros digitales<br />

aplicados a ∆Z T .


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

Z[ ]<br />

T<br />

Zc[ ]<br />

Z[ ]<br />

R<br />

Z[ ]<br />

0 <br />

Z[ ]<br />

T<br />

Zc[ ]<br />

Z[ ]<br />

R<br />

Z[ ]<br />

0 <br />

32.5<br />

32<br />

0.5<br />

0.4<br />

0.45<br />

0.4<br />

31.9<br />

31.8<br />

31.5<br />

31<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.45<br />

0.4<br />

0.35<br />

31<br />

30.8<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tiempo (s)<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

89<br />

Figura 13. Señal ∆Z T <strong>de</strong> un<br />

sujeto <strong>de</strong> pie adquirida con<br />

BS, se pres<strong>en</strong>tan los tres <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />

asociados a esta<br />

señal: ∆Z R , ∆Z C y Z 0 . Los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />

son aislados mediante<br />

filtros digitales aplicados<br />

a ∆Z T .<br />

Figura 14. Señal ∆Z T <strong>de</strong> un<br />

sujeto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer<br />

ejercicio ligero adquirida<br />

con BS, se pres<strong>en</strong>tan los tres<br />

<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes asociados a<br />

esta señal: ∆Z R , ∆Z C y Z 0 . Los<br />

<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes son aislados<br />

mediante filtros digitales<br />

aplicados a ∆Z T .<br />

Cuadro 1. Valores <strong>de</strong> Z 0 , dZ/dt y GC obt<strong>en</strong>idos con las tecnologías Nihon Koh<strong>de</strong>n (NK) y Biopac Systems (BS) <strong>de</strong> un<br />

sujeto <strong>para</strong> las maniobras: acostado <strong>en</strong> reposo, acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración, acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />

inspiración, s<strong>en</strong>tado, <strong>de</strong> pie y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio ligero. Los valores <strong>de</strong> T e INT QRS no se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido a<br />

que no hay difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre cada tecnología.<br />

Nihon Koh<strong>de</strong>n Biopac Systems<br />

Maniobra Zo [Ω] dZ/dt [Ω/s] GC [l/min] Zo [Ω] dZ/dt [Ω/s] GC [l/min]<br />

Reposo 26.9 2.6 6.1 26.5 2.2 5.9<br />

Espiración 27.0 3.0 6.1 26.3 2.3 5.7<br />

Inspiración 27.5 2.8 5.3 26.3 2.3 5.5<br />

S<strong>en</strong>tado 30.8 2.3 4.2 31.5 2.0 4.3<br />

De pie 31.0 2.2 3.8 31.9 1.8 3.8<br />

Ejercicio 31.5 3.7 6.6 31.0 3.1 7.6


90<br />

Cuadro 2. Características <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> las<br />

tecnologías Nihon Koh<strong>de</strong>n (NK) y Biopac Systems (BS).<br />

Tecnología Z 0 dZ/dt<br />

NK Hardware Hardware<br />

BS Software Software<br />

13 y 14, los valores <strong>de</strong> este <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te oscilan<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.07 hasta 0.1 Ω. Respecto a Z 0 , o línea<br />

<strong>de</strong> base, ti<strong>en</strong>e la m<strong>en</strong>or variación <strong>en</strong> la maniobra<br />

<strong>de</strong> espiración y la mayor variación <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> hacer ejercicio ligero, esto <strong>com</strong>o consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la caja torácica durante<br />

la realización <strong>de</strong> cada maniobra. Respecto al<br />

<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te ∆Z R , aunque se esperaría una contribución<br />

4 <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1.5 Ω, nuestros resultados<br />

no se han aproximado a ese valor, tal vez<br />

por las características <strong>de</strong>l filtro utilizado, <strong>en</strong> todo<br />

caso será necesario realizar más pruebas al respecto.<br />

En el Cuadro 1, se resum<strong>en</strong> los datos cuantitativos<br />

<strong>de</strong> este trabajo <strong>para</strong> un sujeto. Para las<br />

maniobras s<strong>en</strong>tado, <strong>de</strong> pie y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer<br />

ejercicio ligero, se observa un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la Z 0<br />

<strong>en</strong> <strong>com</strong><strong>para</strong>ción con las maniobras <strong>en</strong> las que<br />

el sujeto está acostado. Esta difer<strong>en</strong>cia se atribuye<br />

principalm<strong>en</strong>te al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong><br />

basal <strong>de</strong> la caja torácica <strong>com</strong>o consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l cambio <strong>en</strong> la postura y se observó <strong>en</strong> los 5<br />

sujetos. Este <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to se observa claram<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los valores dados por la tecnología<br />

NK; <strong>para</strong> la tecnología BS sin embargo, el <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to<br />

no es exactam<strong>en</strong>te el mismo, probablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>com</strong>o consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la forma<br />

<strong>en</strong> la que se g<strong>en</strong>eran tales valores, no olvi<strong>de</strong>mos<br />

que <strong>en</strong> NK se toma un valor único <strong>en</strong> reposo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> exhalar aire y <strong>en</strong> BS se g<strong>en</strong>era un<br />

promedio <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong> Z 0 a lo largo <strong>de</strong>l<br />

registro. Tal vez una alternativa sea el medir el<br />

valor mínimo <strong>de</strong> la señal Z 0 g<strong>en</strong>erada por BS <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong>l valor promedio o seguir el mismo esquema<br />

que NK, <strong>en</strong> cuyo caso se restaría importancia<br />

a las variaciones reales <strong>de</strong> Z 0 , todo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá<br />

<strong>de</strong>l objetivo final <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong><br />

laboratorio.<br />

Respecto al GC, cuando una persona acosta-<br />

da se pone <strong>de</strong> pie, el GC cae <strong>en</strong> 20% si permanece<br />

quieta 2 . Sin embargo, si sus músculos se<br />

pon<strong>en</strong> t<strong>en</strong>sos, <strong>com</strong>o ocurre cuando uno se pre<strong>para</strong><br />

<strong>para</strong> el ejercicio, el GC aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre 1 y 2<br />

l/min. Si el sujeto <strong>com</strong>i<strong>en</strong>za a realizar actividad fí-<br />

MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />

sica, el GC es mayor <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />

amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong> la señal dZ/dt y la<br />

frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to que claram<strong>en</strong>te<br />

se aprecia <strong>en</strong> el Cuadro 1 <strong>para</strong> ambas<br />

tecnologías. Estos resultados hac<strong>en</strong> suponer que<br />

cualquiera <strong>de</strong> ellas resulta a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> medir<br />

GC utilizando la TIT, <strong>de</strong> manera que la selección<br />

<strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> ellas <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse con base <strong>en</strong> sus características<br />

<strong>de</strong> operación y el objetivo <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong> laboratorio.<br />

Esto significa que si el objetivo principal es<br />

estudiar el ev<strong>en</strong>to fisiológico <strong>de</strong>nominado GC, y<br />

no se quiere invertir <strong>de</strong>masiado tiempo <strong>en</strong> la operación<br />

<strong>de</strong>l equipo, resulta a<strong>de</strong>cuada la tecnología<br />

BS. Por otra parte, si el objetivo <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong><br />

laboratorio es el estudio <strong>de</strong> la instrum<strong>en</strong>tación<br />

necesaria <strong>para</strong> la medición <strong>de</strong> este parámetro<br />

fisiológico, la tecnología NK ofrece posibilida<strong>de</strong>s<br />

interesantes.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

CONCLUSIONES<br />

La experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> este trabajo mostró<br />

las principales cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las tecnologías NK<br />

y BS <strong>en</strong> la medición <strong>de</strong>l GC utilizando la TIT. La<br />

tecnología BS es más fácil <strong>de</strong> manejar y resulta<br />

óptima <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> fisiológicas <strong>en</strong> las que el<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición no sea el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción, por ejemplo <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> la fisiología<br />

<strong>de</strong>l GC. Por su parte, NK <strong>de</strong>manda at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> su operación y calibración, lo que implica<br />

tiempo, pero resulta interesante <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong><br />

don<strong>de</strong> sea prioritario el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> medición, por ejemplo <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tación<br />

médica.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, aunque ambas tecnologías han<br />

mostrado su capacidad <strong>para</strong> medir el GC (basándonos<br />

sólo <strong>en</strong> los datos que reporta la literatura<br />

<strong>com</strong>o valores normales y <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

GC), es necesario que durante el proceso experim<strong>en</strong>tal<br />

se tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta factores que pue<strong>de</strong>n<br />

facilitar la medición <strong>de</strong> los parámetros necesarios:<br />

la a<strong>de</strong>cuada pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l sujeto, la a<strong>de</strong>cuada<br />

pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l equipo y el control <strong>de</strong> las<br />

maniobras <strong>de</strong> manera que increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> la con-<br />

m2d3g r1p(h)3c<br />

fiabilidad <strong>en</strong> la medición<br />

AGRADECIMIENTOS<br />

Se agra<strong>de</strong>ce a los Laboratorios <strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> la Universidad Autónoma<br />

Metropolitana-Iztapalapa por las facilida<strong>de</strong>s otorgadas<br />

<strong>para</strong> el uso <strong>de</strong>l material.


Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />

BIBLIOGRAFÍA<br />

1. Dr. R<strong>en</strong>ato Mert<strong>en</strong>s, Fisiología Cardiovascular, 2003 [on<br />

line], http://escuela.med.puc.cl/paginas/Cursos/tercero/IntegradoTercero/mec-31_Clases/mec-231_Cardiol/<br />

Cardio3_02.html<br />

2. Guyton AC. Tratado <strong>de</strong> Fisiología Médica. Interamericana<br />

(México), 1971.<br />

3. Hernán<strong>de</strong>z ME, Bautista LMA, Fernán<strong>de</strong>z SA, Jiménez VD,<br />

Vidal RJ. Mediciones biomédicas <strong>de</strong> presión, flujo y volum<strong>en</strong>.<br />

1ª ed. México, UAM-Iztapalapa, 2000.<br />

4. Webster JG. Encyclopedia of Medical Devices and Instrum<strong>en</strong>tation<br />

(Vol. 3). John Wiley & Sons Inc. (EUA), 1998.<br />

<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />

91<br />

5. AI-601G Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />

6. EBI100C MP100 Systems Gui<strong>de</strong>. Biopac Systems.<br />

7. Gaytán MZ, García PMC. Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> protocolos<br />

<strong>para</strong> medición <strong>de</strong> Gasto Cardiaco por Impedancimetría<br />

Transtorácica (Proyecto Terminal <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura). UAM-Iztapalapa,<br />

División <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Básicas e Ing<strong>en</strong>iería, Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica, Diciembre 2003.<br />

8. AB-621G Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />

9. ED-601G Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />

10. AS-611H Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />

11. ECG100 MP100 Systems Gui<strong>de</strong>. Biopac Systems.<br />

12. DA100 MP100 Systems Gui<strong>de</strong>. Biopac Systems.<br />

13. Biopac Systems Inc., Impedance Cardiography, 2002-03<br />

[on line], http://biopac.<strong>com</strong>/bsl_frlessons.htm.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!