Medición de gasto cardiaco para aplicaciones en ... - edigraphic.com
Medición de gasto cardiaco para aplicaciones en ... - edigraphic.com
Medición de gasto cardiaco para aplicaciones en ... - edigraphic.com
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Artículo:<br />
Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica<br />
Volume 25<br />
Número<br />
Number 1<br />
Marzo<br />
March<br />
2004<br />
Volum<strong>en</strong><br />
<strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong><br />
<strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia: <strong>com</strong><strong>para</strong>ción<br />
<strong>de</strong> dos tecnologías<br />
Otras secciones <strong>de</strong><br />
este sitio:<br />
☞ Índice <strong>de</strong> este número<br />
☞ Más revistas<br />
☞ Búsqueda<br />
Derechos reservados, Copyright © 2004:<br />
Sociedad Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica, AC<br />
Others sections in<br />
this web site:<br />
☞ Cont<strong>en</strong>ts of this number<br />
☞ More journals<br />
☞ Search<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong>
78<br />
ARTÍCULO DE DIVULGACIÓN<br />
Gaytán Martínez Z.,* García<br />
Piche M.C.,* Jiménez<br />
González A.*<br />
* Dpto. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica, Área <strong>de</strong><br />
Ing<strong>en</strong>iería Biomédica, Universidad<br />
Autónoma Metropolitana-Iztapalapa.<br />
Correspon<strong>de</strong>ncia:<br />
Iztapalapa, Av. San Rafael Atlixco 186,<br />
Col. Vic<strong>en</strong>tina, C.P. 09340,<br />
México, D.F., México.<br />
Tel: 5804-46-32, Fax: 5804-46-28,<br />
E-mail: aidaj@xanum.uam.mx<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
SOMIB<br />
REVISTA MEXICANA DE<br />
INGENIERÍA BIOMÉDICA<br />
Vol. XXV, Núm. 1<br />
Marzo 2004<br />
pp 78 - 91<br />
<strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong><br />
doc<strong>en</strong>cia: <strong>com</strong><strong>para</strong>ción <strong>de</strong> dos tecnologías<br />
RESUMEN<br />
El <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> (GC) se pue<strong>de</strong> medir utilizando técnicas <strong>com</strong>o<br />
medición electromagnética, dilución, ultrasonido e impedancimetría<br />
transtorácica (TIT). La TIT es poco invasiva y <strong>de</strong> bajo costo, lo que la<br />
hace a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia. En Los Laboratorios<br />
<strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> la Universidad Autónoma<br />
Metropolitana-Iztapalapa se cu<strong>en</strong>ta con dos tecnologías <strong>para</strong> realizar<br />
este tipo <strong>de</strong> medición utilizando la TIT, Nihon Koh<strong>de</strong>n (NK) y Biopac<br />
Systems (BS). En este trabajo se <strong>com</strong><strong>para</strong>ron los valores <strong>de</strong> GC g<strong>en</strong>erados<br />
y las características <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> ambas tecnologías <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>finir su utilidad <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes. Para ello se registraron las<br />
variaciones <strong>de</strong> impedancia, su <strong>de</strong>rivada, el ECG y el FCG <strong>en</strong> cinco<br />
sujetos utilizando ambas tecnologías. Para cada sujeto se realizaron<br />
seis maniobras y se calculó el valor promedio <strong>de</strong>l GC durante cada<br />
una <strong>de</strong> ellas. Los resultados muestran que los valores <strong>de</strong> GC g<strong>en</strong>erados<br />
por cada tecnología son similares. Respecto a las características<br />
<strong>de</strong> operación, BS es más fácil <strong>de</strong> manejar y resulta óptima <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong><br />
<strong>en</strong> las que el objetivo principal es el estudio <strong>de</strong> la fisiología<br />
asociada al GC. Por su parte, NK <strong>de</strong>manda at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> su operación<br />
y calibración, pero resulta interesante <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> don<strong>de</strong> sea prioritario<br />
el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición.<br />
Palabras clave:<br />
Actividad cardiaca, bioimpedancia, impedancia basal, bioimpedancia<br />
eléctrica transtorácica, índices hemodinámicos, educación <strong>en</strong><br />
ing<strong>en</strong>iería biomédica.<br />
ABSTRACT<br />
The Cardiac Output (CO) can be measured by using techniques like<br />
Electromagnetic Measurem<strong>en</strong>t, Dilution, Ultrasound, and Transthoracic<br />
Impedance (TIT). The TIT is a less invasive and cheap technique, and<br />
it is possible to use it for teaching application. Nowadays, the Biomedical<br />
Engineering Teaching Laboratories, at Universidad Autónoma<br />
Metropolitana-Iztapalapa, have two <strong>com</strong>mercial technologies<br />
which carry out this kind of measurem<strong>en</strong>t by using the TIT, Nihon Koh<strong>de</strong>n<br />
(NK) and Biopac Systems (BS). The purpose of this work was to<br />
<strong>com</strong>pare both technologies in or<strong>de</strong>r to evaluate their utility for teach-<br />
ing application. To do this, the CO values and the operation procedures<br />
of both technologies were contrasted. The impedance changes,<br />
its first <strong>de</strong>rivative, the ECG, and the PCG signals of five subjects<br />
were recor<strong>de</strong>d using both technologies. Each subject executed six<br />
maneuvers, and the CO average value during each maneuver was
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> (GC) repres<strong>en</strong>ta el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
sangre <strong>en</strong> litros (l) que eyecta cada v<strong>en</strong>trículo <strong>de</strong>l<br />
corazón hacia las arterias pulmonar o aórtica por<br />
cada minuto (l/min). El GC se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra regulado<br />
por diversos factores: el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> eyección sistólica,<br />
la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, la precarga (longitud<br />
<strong>de</strong> las células musculares <strong>de</strong>l miocardio antes<br />
<strong>de</strong> la contracción), la postcarga (resist<strong>en</strong>cia<br />
vascular que ofrece la aorta al flujo <strong>de</strong> sangre que<br />
impulsa el v<strong>en</strong>trículo izquierdo), y la contractilidad<br />
(o fuerza <strong>de</strong> contracción <strong>de</strong>l miocardio) 1 . El valor<br />
promedio normal 2 <strong>de</strong>l GC <strong>en</strong> un varón jov<strong>en</strong> y sano<br />
es <strong>de</strong> 5.6 l/min.<br />
En la actualidad exist<strong>en</strong> diversas técnicas <strong>para</strong><br />
calcular el GC:<br />
1. <strong>Medición</strong> electromagnética 3 : Se introdujo<br />
<strong>com</strong>o una técnica <strong>com</strong>ún <strong>para</strong> medir la velocidad<br />
<strong>de</strong>l flujo sanguíneo <strong>en</strong> las arterias y v<strong>en</strong>as.<br />
Utiliza campos magnéticos que se aplican<br />
<strong>en</strong> forma perp<strong>en</strong>dicular al vaso sanguíneo<br />
<strong>en</strong> el que se va a medir el flujo. El campo magnético<br />
se supone homogéneo, y según la ley<br />
<strong>de</strong> la inducción, se induce un voltaje perp<strong>en</strong>dicular<br />
a la dirección <strong>de</strong>l flujo. Así, el movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la sangre <strong>en</strong> el campo magnético induce<br />
un voltaje que es registrado por dos<br />
electrodos que hac<strong>en</strong> contacto con la pared<br />
<strong>de</strong>l vaso. Este voltaje es proporcional a la velocidad<br />
<strong>de</strong> flujo, al diámetro interno <strong>de</strong>l vaso y<br />
a la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong>l flujo magnético. La princi-<br />
pal v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> esta técnica es que el campo<br />
magnético no afecta el flujo que se está midi<strong>en</strong>do<br />
y es ins<strong>en</strong>sible a las variaciones <strong>de</strong> temperatura<br />
y presión. Su principal <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja es<br />
la <strong>com</strong>plejidad <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> calibración<br />
<strong>de</strong> los transductores.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
79<br />
calculated. Results showed that the CO values g<strong>en</strong>erated by both<br />
technologies were similar. BS is easier to operate than NK, and conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t<br />
for physiological applications where the main objective is to<br />
study the physiology related to CO ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a. NK <strong>de</strong>mands att<strong>en</strong>tion<br />
during its calibration and operation, but NK is very interesting for<br />
applications where the knowledge of the measurem<strong>en</strong>t instrum<strong>en</strong>t is<br />
the main objective.<br />
Key Words:<br />
Cardiac activity, Bioimpedance, Basal impedance, Transthoracic electric<br />
bioimpedance, Hemodynamic in<strong>de</strong>xes, Teaching at Biomedical<br />
Engineering.<br />
2. Técnica <strong>de</strong> dilución 3 : En esta técnica se inyecta<br />
instantáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el torr<strong>en</strong>te circulatorio<br />
una cantidad <strong>de</strong> sustancia marcada o indicador<br />
(l) y se <strong>de</strong>tecta su paso <strong>en</strong> otro lugar <strong>de</strong>l<br />
circuito. Se grafica la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> l <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong>l tiempo, y el área bajo la curva se utiliza<br />
<strong>para</strong> calcular el flujo.<br />
Actualm<strong>en</strong>te se utilizan 3 tipos <strong>de</strong> indicadores:<br />
a) Colorante: se usa <strong>en</strong> <strong>com</strong>binación con una<br />
solución isotónica, y su conc<strong>en</strong>tración se<br />
<strong>de</strong>termina midi<strong>en</strong>do la absorción luminosa<br />
<strong>de</strong> la sangre con un <strong>de</strong>nsitómetro. Un nombre<br />
<strong>com</strong>ún <strong>para</strong> esta técnica es dilución por<br />
colorante.<br />
b) Solución salina fría: se inyecta una cantidad<br />
conocida <strong>de</strong> solución salina fría <strong>en</strong> la<br />
aurícula <strong>de</strong>recha o la v<strong>en</strong>a cava superior,<br />
y el cambio <strong>de</strong> temperatura <strong>en</strong> la sangre<br />
resultante es <strong>de</strong>tectado por medio <strong>de</strong> un<br />
termistor <strong>en</strong> la arteria pulmonar. El GC es<br />
inversam<strong>en</strong>te proporcional a la integral <strong>de</strong>l<br />
cambio <strong>de</strong> temperatura. Esta técnica también<br />
es conocida <strong>com</strong>o termodilución, permite<br />
el monitoreo <strong>de</strong>l GC durante y <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas o <strong>en</strong><br />
paci<strong>en</strong>tes críticos <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terapia<br />
int<strong>en</strong>siva.<br />
c) Isótopos radiactivos: <strong>com</strong>únm<strong>en</strong>te se utiliza<br />
un bolo <strong>de</strong> albúmina marcada con un<br />
radioisótopo. La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> isótopos<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminarse con un contador <strong>de</strong><br />
c<strong>en</strong>telleo, colocado fr<strong>en</strong>te al corazón, ob-<br />
t<strong>en</strong>iéndose así el primer pico <strong>de</strong> una curva<br />
<strong>de</strong> dilución <strong>com</strong>puesta por dos picos. Adicionalm<strong>en</strong>te<br />
se requiere una muestra <strong>de</strong><br />
sangre v<strong>en</strong>osa tomada 10 minutos <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> la inyección (cuando el bolo se ha mezclado<br />
<strong>com</strong>pletam<strong>en</strong>te con la sangre), así
80<br />
<strong>com</strong>o el registro <strong>de</strong> la radiactividad a nivel<br />
precordial <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> equilibrio.<br />
3. Ultrasonido 3 : Utiliza un haz ultrasónico con el<br />
efecto Doppler <strong>para</strong> medir la velocidad <strong>de</strong>l flujo<br />
sanguíneo <strong>com</strong>o una función <strong>de</strong> la distancia<br />
a través <strong>de</strong>l vaso. Esta técnica se consi<strong>de</strong>ra<br />
la m<strong>en</strong>os invasiva y proporciona gran cantidad<br />
<strong>de</strong> información hemodinámica. En el efecto<br />
Doppler continuo, la principal <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja es que<br />
la medición es sólo aceptable cuando los transductores<br />
<strong>de</strong> transmisión y recepción se posicionan<br />
<strong>de</strong> tal forma que sus haces ultrasónicos se<br />
intercept<strong>en</strong> <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l vaso. En el efecto<br />
Doppler pulsátil, el teorema <strong>de</strong> muestreo es una<br />
limitante, ya que la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repetición <strong>de</strong><br />
pulsos <strong>de</strong>be ser por lo m<strong>en</strong>os el doble <strong>de</strong> la<br />
máxima frecu<strong>en</strong>cia Doppler.<br />
4. Impedancimetría transtorácica: Estima el GC<br />
indirectam<strong>en</strong>te mediante el monitoreo <strong>de</strong> las<br />
variaciones <strong>de</strong> impedancia transtorácica. En<br />
esta técnica, una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad<br />
y alta frecu<strong>en</strong>cia pasa longitudinalm<strong>en</strong>te a través<br />
<strong>de</strong> un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuerpo. De acuerdo a<br />
la ley <strong>de</strong> Ohm, la corri<strong>en</strong>te multiplicada por la<br />
impedancia <strong>de</strong>l cuerpo g<strong>en</strong>era un voltaje <strong>en</strong>tre<br />
dos electrodos <strong>de</strong> medición 3 . La señal <strong>de</strong>tectada<br />
está <strong>com</strong>puesta <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os 3 <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />
asociados con la impedancia basal<br />
(Z 0 ), la actividad respiratoria y la actividad cardiaca<br />
4 .<br />
El monitoreo <strong>de</strong> Z 0 ha sido clínicam<strong>en</strong>te efectivo<br />
<strong>en</strong> cirugía, cuidados int<strong>en</strong>sivos, durante hemodiálisis<br />
y durante anestesia. Esta técnica constituye<br />
un método simple y no invasivo <strong>para</strong> el monitoreo<br />
<strong>de</strong> volum<strong>en</strong> pulsátil y GC 4 . Sin embargo, <strong>de</strong>be<br />
consi<strong>de</strong>rarse que esta técnica pres<strong>en</strong>ta algunas<br />
limitaciones, ya que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> las variaciones<br />
<strong>de</strong> impedancia es difícil <strong>de</strong> precisar, el fundam<strong>en</strong>to<br />
teórico <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> eyección<br />
v<strong>en</strong>tricular es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te y supone el valor <strong>de</strong><br />
resistividad <strong>de</strong> la sangre constante 3 .<br />
La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> estas técnicas <strong>para</strong> medir<br />
GC, aunque breve, muestra las principales v<strong>en</strong>tajas<br />
y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> ellas, y aunque<br />
resultaría i<strong>de</strong>al po<strong>de</strong>r utilizar cualquier técnica <strong>en</strong><br />
la medición <strong>de</strong>l GC, <strong>en</strong> la práctica la elección <strong>de</strong><br />
una técnica suele consi<strong>de</strong>rar invasividad, <strong>com</strong>plejidad<br />
y costo <strong>en</strong> la realización <strong>de</strong>l estudio, riesgo<br />
al paci<strong>en</strong>te y precisión <strong>en</strong> la medición, todo esto<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s y recursos disponibles<br />
<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> aplicación (clínica, investigación<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
o doc<strong>en</strong>cia). Este trabajo se ha <strong>en</strong>focado a la<br />
doc<strong>en</strong>cia <strong>com</strong>o área <strong>de</strong> aplicación, y aunque al<br />
elegir la técnica <strong>de</strong> impedancimetría transtorácica<br />
(TIT) se ha sacrificado la precisión <strong>en</strong> el cálculo<br />
<strong>de</strong>l GC, también se ha reducido el tiempo <strong>para</strong><br />
la realización <strong>de</strong>l estudio y el riesgo al paci<strong>en</strong>te.<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia, la medición <strong>de</strong>l GC se pue<strong>de</strong><br />
realizar durante una sesión <strong>de</strong> laboratorio, permiti<strong>en</strong>do<br />
a estudiantes y profesores conocer los<br />
aspectos fisiológicos y <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tación médica<br />
involucrados <strong>en</strong> la g<strong>en</strong>eración y medición <strong>de</strong><br />
este importante parámetro cardiovascular.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
ANTECEDENTES<br />
En la TIT se consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral al cuerpo <strong>com</strong>o<br />
un conductor iónico <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica, y a la<br />
sangre <strong>com</strong>o un bu<strong>en</strong> conductor <strong>de</strong> esta electricidad<br />
<strong>en</strong> <strong>com</strong><strong>para</strong>ción con el tejido. En esta técnica<br />
se colocan un par <strong>de</strong> electrodos <strong>de</strong> cinta <strong>en</strong><br />
cuello y tórax <strong>para</strong> registrar las variaciones <strong>de</strong> impedancia<br />
(∆Z). Un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la impedancia<br />
eléctrica ocurre cuando un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> sangre<br />
fluye <strong>en</strong>tre los electrodos <strong>de</strong> medición 4 .<br />
La TIT es una medición no invasiva <strong>de</strong>l GC,<br />
maneja frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 a 100 KHz<br />
y corri<strong>en</strong>tes constantes <strong>en</strong>tre 0.01 y 10 mA rms,<br />
lo que evita estimular al corazón u otro tejido.<br />
La corri<strong>en</strong>te pasa longitudinalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong><br />
un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuerpo utilizando 2 electrodos<br />
(Figura 1, electrodos 1 y 4), y al ser multiplicada<br />
por la impedancia <strong>de</strong>l cuerpo, <strong>de</strong> acuerdo a la<br />
ley <strong>de</strong> Ohm, g<strong>en</strong>era un voltaje <strong>en</strong>tre dos electrodos<br />
<strong>de</strong> medición (Figura 1, electrodos 2 y 3). Los<br />
Oscilador<br />
f=100 Khz<br />
4<br />
1<br />
2<br />
3<br />
dZ/dt<br />
Derivador<br />
Figura 1. Repres<strong>en</strong>tación esquemática <strong>de</strong> 2 pares <strong>de</strong><br />
electrodos <strong>de</strong> banda <strong>de</strong> aluminio, un par se conecta a<br />
un oscilador <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te (con amplitud constante) a 100<br />
KHz (1 y 4), mi<strong>en</strong>tras que el otro par es conectado a los<br />
circuitos <strong>de</strong> medición y <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> voltaje (2 y 3) <strong>para</strong><br />
obt<strong>en</strong>er las señales <strong>de</strong> ∆Z T y su <strong>de</strong>rivada (dZ/dt).<br />
Z T
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
electrodos <strong>de</strong> medición se colocan <strong>de</strong> tal forma<br />
que el ev<strong>en</strong>to fisiológico altere la distribución <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre ellos, manifestándose<br />
<strong>com</strong>o un cambio <strong>en</strong> la impedancia 4 .<br />
La señal <strong>de</strong>tectada, ∆Z T , está conformada <strong>de</strong><br />
al m<strong>en</strong>os 3 <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes: un <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te está<br />
asociado con la Z 0 y es el resultado <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>l tejido, sangre, fluidos, y <strong>de</strong> la conductividad<br />
<strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los electrodos <strong>de</strong> medición.<br />
El segundo <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te, ∆Z R , está asociado con<br />
la actividad respiratoria, y el tercer <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te,<br />
∆Z C , está sincronizado con la actividad cardiaca.<br />
Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ∆Z C se conoce también <strong>com</strong>o<br />
“Cardiograma Impedancimétrico” y <strong>com</strong>pr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> impedancia <strong>en</strong> reposo.<br />
Los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes <strong>cardiaco</strong> y respiratorio son<br />
señales <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te alterna (∆Z c ,∆z r ) superpuestas<br />
<strong>en</strong> la señal <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te directa 4 correspondi<strong>en</strong>te<br />
a Z 0 . Esto se muestra <strong>en</strong> la ecuación 1:<br />
Z Z Z Z<br />
(1)<br />
T<br />
o<br />
Así, el voltaje <strong>de</strong>tectado <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
cuerpo <strong>de</strong>limitado por los electrodos 2 y 3, es una<br />
señal modulada <strong>en</strong> amplitud 4 que pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tarse<br />
con la ecuación 2:<br />
Volt 0 Volt I Z 0 Z<br />
Ya que la corri<strong>en</strong>te utilizada ti<strong>en</strong>e amplitud constante,<br />
el voltaje promedio Volt 0 repres<strong>en</strong>ta la impedancia<br />
promedio Z 0 , y ∆Volt repres<strong>en</strong>ta el cambio<br />
<strong>de</strong> impedancia ∆Z <strong>de</strong>bido a ∆Z R y ∆Z C . Después<br />
<strong>de</strong> una etapa <strong>de</strong> amplificación y <strong>de</strong>modulación,<br />
el valor constante Volt 0 (es <strong>de</strong>cir Z 0 ) es eliminado<br />
utilizando un filtro pasa-altas apropiado. El <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te<br />
respiratorio, por su parte, se pue<strong>de</strong> filtrar<br />
<strong>en</strong> cierto grado pues ti<strong>en</strong>e una frecu<strong>en</strong>cia más<br />
baja que el <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te sincronizado con la actividad<br />
cardiaca 4 , esto permite g<strong>en</strong>erar la señal<br />
∆Z C , repres<strong>en</strong>tada por dZ/dt <strong>en</strong> la Figura 1. A partir<br />
<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to y <strong>para</strong> ser consist<strong>en</strong>tes con la<br />
Figura 1 nos referiremos a ∆Z C <strong>com</strong>o dZ/dt.<br />
La Z 0 <strong>para</strong> un adulto normal (medida a 100<br />
KHz con el sistema <strong>de</strong> electrodo tetrapolar) es<br />
<strong>de</strong> 25 ± 7 Ω, y <strong>para</strong> recién nacidos <strong>de</strong> 45 ± 12<br />
Ω. El valor <strong>de</strong> Z 0 está relacionado con la <strong>com</strong>-<br />
plexión <strong>de</strong>l individuo, y las variaciones <strong>en</strong> la configuración<br />
y posición <strong>de</strong> los electrodos, la posición<br />
<strong>de</strong>l sujeto durante las mediciones, la<br />
geometría torácica y la conductividad <strong>de</strong>l tórax<br />
g<strong>en</strong>eran valores <strong>de</strong> Z 0 difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre individuos.<br />
R<br />
C<br />
(2)<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
81<br />
A<strong>de</strong>más, la resistividad eléctrica <strong>de</strong> la sangre<br />
aum<strong>en</strong>ta al increm<strong>en</strong>tarse el hematócrito y al<br />
<strong>de</strong>crem<strong>en</strong>tarse la temperatura 4 .<br />
Para calcular el GC utilizando la TIT 5 se obti<strong>en</strong>e<br />
el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular (∆V) mediante<br />
la ecuación 3:<br />
2<br />
D dZ <br />
V[ ml]<br />
<br />
<br />
T<br />
Z <br />
<br />
(3)<br />
0 dt min<br />
don<strong>de</strong>:<br />
Z = impedancia basal [Ω].<br />
0<br />
(dZ/dt) = mínimo <strong>de</strong> dZ/dt [Ω/s].<br />
min<br />
T = tiempo <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular [s].<br />
D = distancia <strong>en</strong>tre los electrodos <strong>de</strong><br />
medición <strong>de</strong> ∆Z [cm].<br />
T<br />
ρ = resistividad relativa <strong>de</strong> la sangre<br />
(135 [Ω*cm]).<br />
Después se calcula el GC5 mediante la ecuación<br />
4:<br />
GC[ L / min] <br />
don<strong>de</strong>:<br />
V <br />
60<br />
INTQRS<br />
1<br />
*<br />
1000<br />
(4)<br />
INT = intervalo latido-latido [s].<br />
QRS<br />
Para facilitar la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> algunos parámetros<br />
(T, INT QRS ), y relacionar ∆Z T con los ev<strong>en</strong>tos eléctrico<br />
y mecánico <strong>de</strong>l corazón, normalm<strong>en</strong>te se<br />
monitorean simultáneam<strong>en</strong>te las variaciones <strong>de</strong><br />
impedancia (∆Z T ), su <strong>de</strong>rivada (dZ/dt), el electrocardiograma<br />
(ECG) y el fonocardiograma (FCG).<br />
En los Laboratorios <strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />
Biomédica <strong>de</strong> la Universidad Autónoma Metropolitana-Iztapalapa<br />
se realizan prácticas <strong>de</strong> Fisiología<br />
e Instrum<strong>en</strong>tación Médica (IM) <strong>para</strong> la<br />
medición <strong>de</strong>l GC utilizando la TIT. Actualm<strong>en</strong>te<br />
se cu<strong>en</strong>ta con dos tecnologías que utilizan esta<br />
técnica: Nihon Koh<strong>de</strong>n 5 (NK) y Biopac Systems 6<br />
(BS). La experi<strong>en</strong>cia con ambas tecnologías <strong>en</strong><br />
<strong>aplicaciones</strong> <strong>com</strong>o la medición <strong>de</strong> señales bioeléctricas<br />
(ECG, EEG, EMG) ha mostrado mejor<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sistema NK, sobre todo por la<br />
RRMC superior y la posibilidad <strong>de</strong> elegir difer<strong>en</strong>tes<br />
frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> corte <strong>en</strong> los filtros. Sin embar-<br />
go, NK pres<strong>en</strong>ta inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> algunas<br />
<strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bido al tiempo <strong>de</strong> calibración<br />
y costo <strong>de</strong>l equipo. Por su parte, aunque<br />
BS no ha mostrado las mismas características<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño, su calibración es s<strong>en</strong>cilla,<br />
esto facilita su operación y reduce el tiempo
82<br />
<strong>de</strong>stinado a la realización <strong>de</strong> la práctica. Asimismo,<br />
el costo <strong>de</strong> la tecnología BS es m<strong>en</strong>or. En el<br />
caso <strong>de</strong> la TIT, no se ha <strong>com</strong><strong>para</strong>do la operación<br />
<strong>de</strong> NK y BS <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes, ya<br />
que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se adquirió la tecnología BS.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es <strong>com</strong><strong>para</strong>r ambas<br />
tecnologías <strong>en</strong> la medición <strong>de</strong>l GC utilizando la<br />
TIT mediante el análisis <strong>de</strong> los resultados y el<br />
manejo <strong>de</strong> cada tecnología 7 .<br />
MÉTODOS<br />
Se registraron simultáneam<strong>en</strong>te las señales <strong>de</strong><br />
ECG, ∆Z T , dZ/dt y el FCG, <strong>para</strong> ello se emplearon<br />
los amplificadores correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
cada tecnología y se utilizó el sistema <strong>de</strong> adquisición<br />
y <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> BS. Los registros se<br />
efectuaron <strong>en</strong> 5 adultos jóv<strong>en</strong>es con eda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>tre 23 y 26 años. En cada sujeto se realizaron<br />
los registros bajo las sigui<strong>en</strong>tes maniobras: acostado<br />
<strong>en</strong> reposo, acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración,<br />
acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la inspiración,<br />
s<strong>en</strong>tado, <strong>de</strong> pie y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio<br />
ligero. A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los protocolos<br />
<strong>para</strong> cada tecnología:<br />
1. Tecnología Nihon Koh<strong>de</strong>n<br />
Se emplearon los sigui<strong>en</strong>tes módulos: pletismógrafo<br />
impedancimétrico 5 (AI-601G), amplificador bioeléctrico<br />
8 (AB-621G), difer<strong>en</strong>ciador 9 (ED-601G) y<br />
fonocardiógrafo 10 (AS-611H).<br />
a) Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l equipo: Los amplificadores se<br />
conectaron, configuraron y calibraron sigui<strong>en</strong>do<br />
las instrucciones <strong>de</strong>l manual <strong>de</strong> operación:<br />
• Ajuste <strong>de</strong> interruptores internos <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir<br />
el modo <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> cada amplificador.<br />
– Pletismógrafo impedancimétrico5 :<br />
Selector MASTER-SLAVE = MASTER<br />
Selector Z -∆Z = ∆Z<br />
0<br />
Selector RESP-OFF = OFF<br />
(Nota: NK5 trabaja a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
50 KHz y la fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te es <strong>de</strong><br />
350 µA)<br />
– Amplificador bioeléctrico8 :<br />
Selector 1mV-50µV = 1mV<br />
Selector PAN-IND = PAN<br />
– Difer<strong>en</strong>ciador9 :<br />
Selector 0.1 sec-1sec = 0.1 sec<br />
Selector IND-INT = INT<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
– Fonocardiógrafo 10 :<br />
Selector A-B-M&W = A<br />
• Configuración <strong>de</strong>l convertidor A/D (módulo<br />
<strong>de</strong> adquisición BIOPAC SYSTEMS MP150).<br />
Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo = 1,000 Hz<br />
Tiempo <strong>de</strong> adquisición = 15 segundos<br />
Número <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> adquisición = 4<br />
(canal 1: ECG, canal 2: ∆Z T , canal 3: dZ/<br />
dt, canal 4: FCG).<br />
• Calibración <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad.<br />
– Pletismógrafo impedancimétrico 5 :<br />
Z 0 = 30 Ω<br />
∆Z = 10 V/Ω<br />
– Amplificador bioeléctrico 8<br />
S<strong>en</strong>sibilidad = 1 V/mV<br />
– Difer<strong>en</strong>ciador 9 :<br />
S<strong>en</strong>sibilidad = 1 V/(Ω/s)<br />
b) Colocación <strong>de</strong> electrodos y transductor <strong>de</strong><br />
FCG:<br />
D<br />
• Pletismógrafo impedancimétrico 5 : Se limpió<br />
la piel <strong>para</strong> colocar una banda dual <strong>de</strong><br />
electrodos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cuello y otra alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong>l tórax, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l apéndice xifoi<strong>de</strong>s.<br />
Con el par exterior se inyectó la corri<strong>en</strong>te,<br />
mi<strong>en</strong>tras que con el par interior se<br />
midió el voltaje asociado a DZ T . También se<br />
midió la distancia (D) <strong>en</strong>tre el par <strong>de</strong> electrodos<br />
internos (Figura 2).<br />
• Amplificador bioeléctrico 8 : Para registrar la<br />
señal <strong>de</strong> ECG se limpió la piel y se colocaron<br />
electrodos <strong>de</strong> placa <strong>en</strong> las extremida<strong>de</strong>s<br />
(brazo <strong>de</strong>recho, pierna izquierda y pierna<br />
<strong>de</strong>recha, DII).<br />
Electrodos <strong>de</strong><br />
medición<br />
Transductor<br />
<strong>de</strong> FCG<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
Electrodos<br />
<strong>para</strong> ECG<br />
Electrodos <strong>de</strong><br />
estimulación<br />
Figura 2.<br />
Colocación <strong>de</strong><br />
los electrodos<br />
<strong>de</strong> cinta <strong>para</strong><br />
inyección <strong>de</strong><br />
corri<strong>en</strong>te y<br />
medición <strong>de</strong><br />
voltaje,<br />
electrodos <strong>de</strong><br />
placa <strong>para</strong><br />
registrar el ECG<br />
y transductor <strong>de</strong><br />
FCG. D es la<br />
distancia <strong>en</strong>tre<br />
el par <strong>de</strong><br />
electrodos<br />
internos.
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
• Fonocardiógrafo 10 : Se colocó un transductor<br />
<strong>de</strong> fonocardiografía <strong>en</strong> el pecho, <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> se escucharan con mayor int<strong>en</strong>sidad<br />
los sonidos <strong>cardiaco</strong>s, ya que el lugar<br />
varía <strong>de</strong> acuerdo a la <strong>com</strong>plexión <strong>de</strong> la<br />
persona.<br />
La Figura 2 muestra la colocación <strong>de</strong> los<br />
electrodos <strong>de</strong> banda <strong>para</strong> registrar ∆Z T y dZ/<br />
dt, los electrodos <strong>de</strong> placa <strong>para</strong> adquirir la<br />
señal <strong>de</strong> ECG, y el transductor <strong>de</strong> FCG <strong>para</strong><br />
registrar los sonidos <strong>cardiaco</strong>s.<br />
c) Adquisición <strong>de</strong> señales: Antes <strong>de</strong> adquirir las<br />
señales fisiológicas, es necesario estimar el valor<br />
<strong>de</strong> Z 0 <strong>para</strong> el sujeto bajo estudio. Para ello se<br />
le pidió que exhalara el aire y permaneciera<br />
relajado, se <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dió el pletismógrafo impedancimétrico<br />
y se tomó nota <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>splegado.<br />
Después se dio inicio a las maniobras y<br />
adquisición <strong>de</strong> las señales.<br />
d) Cálculo <strong>de</strong>l GC: Se promediaron (dZ/dt) min , IN-<br />
T QRS T <strong>de</strong> 10 latidos consecutivos <strong>en</strong> cada maniobra<br />
y, utilizando las ecuaciones 3 y 4 se cal-<br />
ECG<br />
Z T<br />
dZ/dt<br />
FCG<br />
T<br />
INT QRS<br />
S1 S2<br />
INT dZ/dt<br />
dz/dt min<br />
Figura 3. Señales y parámetros <strong>para</strong> calcular el GC mediante<br />
NK. INT QRS es la distancia <strong>en</strong>tre <strong>com</strong>plejos QRS consecutivos.<br />
∆Z T es la amplitud pico <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong><br />
impedancia. dZ/dt min es la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong><br />
la onda dZ/dt y T es el tiempo <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
83<br />
culó el GC. A continuación se <strong>de</strong>scribe cómo<br />
medir estos parámetros (Figura 3):<br />
• INT QRS se pue<strong>de</strong> medir <strong>de</strong> dos formas 5 :<br />
– El intervalo <strong>en</strong>tre 2 <strong>com</strong>plejos QRS <strong>de</strong> la<br />
señal <strong>de</strong> ECG, criterio usado <strong>en</strong> este trabajo<br />
dada la clara <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>com</strong>plejo<br />
QRS.<br />
– La distancia <strong>en</strong>tre la señal dZ/dt y la señal<br />
adyac<strong>en</strong>te dZ/dt.<br />
• (dZ/dt) min es la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo<br />
<strong>de</strong> la onda dZ/dt a partir <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />
base 5 .<br />
• T, es el tiempo <strong>de</strong> eyección <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>trículo<br />
izquierdo y se mi<strong>de</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l registro<br />
<strong>de</strong> FCG, ya que correspon<strong>de</strong> al intervalo<br />
<strong>en</strong>tre el primer (S1) y segundo (S2) ruidos<br />
<strong>cardiaco</strong>s.<br />
2. Tecnología Biopac Systems<br />
Se emplearon tres módulos: Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia<br />
eléctrica 6 (EBI100C), amplificador<br />
<strong>para</strong> electrocardiografía 11 (ECG100) y amplificador<br />
<strong>para</strong> fonocardiografía 12 (DA100).<br />
a) Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l equipo: Los amplificadores se<br />
conectaron, configuraron y calibraron sigui<strong>en</strong>do<br />
las instrucciones <strong>de</strong>l manual <strong>de</strong> operación.<br />
• Ajuste <strong>de</strong> selectores <strong>de</strong>l panel frontal <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>finir el modo <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> cada amplificador.<br />
– Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia eléctrica 6 :<br />
Selector CH-SELECT: 1-9<br />
Selector MAG-RANGE: 5 Ohms/volt<br />
Selector 10Hz-LP_MAG-100Hz: 10 Hz<br />
Selector 0.05Hz- HP_MAG – DC: DC<br />
Selector FREQ SELET: 50 KHz<br />
(Nota: BS 6 maneja corri<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>oidal<br />
constante <strong>de</strong> 100 µA rms a frecu<strong>en</strong>cias<br />
variables <strong>de</strong> 12.5, 25, 50 y 100 KHz)<br />
– Amplificador electrocardiógrafo 11 :<br />
Selector CHANNEL SELECT: 2<br />
Selector GAIN: 5,000<br />
Selector RWAW-NORM: NORM<br />
Selector ON-FILTER-OFF: ON<br />
Selector ON-HIPASS-OFF: ON<br />
– Amplificador <strong>para</strong> fonocardiografía 12 :<br />
Selector CHANNEL SELECT: 3<br />
Selector GAIN: 200<br />
Selector ON-FILTER-OFF: ON<br />
Selector AC-DC: AC
84<br />
– Configuración <strong>de</strong>l convertidor A/D (módulo<br />
<strong>de</strong> adquisición BIOPAC SYSTEMS<br />
MP150).<br />
Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo = 1,000 Hz<br />
Tiempo <strong>de</strong> adquisición = 15 segundos<br />
Número <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> adquisición =<br />
3 (canal 1: ∆Z T , canal 2: ECG, canal 3:<br />
FCG).<br />
– Calibración <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad 6 .<br />
- Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia eléctrica<br />
6 : esta calibración permite que el<br />
software <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> BS realice<br />
automáticam<strong>en</strong>te la conversión <strong>de</strong><br />
cada volt leído a su equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
Ohms (5 Ω/V dada la s<strong>en</strong>sibilidad elegida<br />
<strong>en</strong> el EBI100C). Esta calibración<br />
se realiza a dos puntos utilizando dos<br />
valores <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (20 y 40 Ω) 6 .<br />
b) Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te:<br />
D<br />
• Amplificador <strong>de</strong> bioimpedancia eléctrica:<br />
Se limpió la piel <strong>para</strong> colocar dos pares <strong>de</strong><br />
electrodos <strong>en</strong> cuello y dos pares <strong>en</strong> tórax,<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l apéndice xifoi<strong>de</strong>s, el par exterior<br />
inyectó la corri<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que el par<br />
interior midió el voltaje asociado a DZ T . Se<br />
midió la distancia <strong>en</strong>tre el par <strong>de</strong> electrodos<br />
internos 13 (Figura 4).<br />
• Amplificador <strong>para</strong> electrocardiografía: Para<br />
registrar la señal <strong>de</strong> ECG se limpió la piel y<br />
se colocaron electrodos <strong>de</strong> placa <strong>en</strong> las<br />
extremida<strong>de</strong>s (brazo <strong>de</strong>recho, pierna izquierda<br />
y pierna <strong>de</strong>recha, DII).<br />
Electrodos <strong>de</strong><br />
medición<br />
Electrodos<br />
<strong>para</strong> ECG<br />
Transductor<br />
<strong>de</strong> FCG<br />
Electrodos <strong>de</strong><br />
estimulación<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
Figura 4.<br />
Colocación <strong>de</strong><br />
los pares <strong>de</strong><br />
electrodos <strong>para</strong><br />
inyección <strong>de</strong><br />
corri<strong>en</strong>te y<br />
medición <strong>de</strong><br />
voltaje,<br />
electrodos <strong>de</strong><br />
placa <strong>para</strong><br />
• Amplificador <strong>para</strong> fonocardiografía: Se coloca<br />
un transductor <strong>de</strong> fonocardiografía <strong>en</strong><br />
el pecho, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se escucharan con<br />
mayor int<strong>en</strong>sidad los sonidos <strong>cardiaco</strong>s, ya<br />
que el lugar varía <strong>de</strong> acuerdo a la <strong>com</strong>plexión<br />
<strong>de</strong> la persona 10 .<br />
c) Adquisición <strong>de</strong> señales: Antes <strong>de</strong> realizar la adquisición,<br />
se obtuvo el canal dZ/dt mediante<br />
software. Para ello se realizó <strong>en</strong> línea lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
se filtró DZ T con un pasa-bajas a 10 Hz y <strong>de</strong>spués<br />
se <strong>de</strong>rivó la señal filtrada. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />
se dio inicio a las maniobras y adquisición <strong>de</strong><br />
las señales fisiológicas 13 .<br />
d) Acondicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las señales: Se filtró la<br />
señal DZ T <strong>para</strong> eliminar los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes asociados<br />
a la actividad cardiaca y respiratoria y<br />
así estimar Z 0 . Los filtros aplicados a la señal DZ T<br />
fueron los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• Filtro pasa altas a 1.3 Hz <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er DZ C .<br />
• Filtro pasa bandas <strong>de</strong> 0.5 a 1.3 Hz <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
DZ R .<br />
• Filtro pasa bajas a 0.5 Hz <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er Z 0 .<br />
e) Cálculo <strong>de</strong>l GC: Se promediaron los parámetros:<br />
(dZ/dt) min , INT QRS y T <strong>de</strong> 10 latidos consecutivos<br />
<strong>para</strong> cada maniobra, y utilizando las<br />
ecuaciones 1 y 2 se obtuvo el GC. La obt<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> (dZ/dt) min , INT QRS y T se realizó sigui<strong>en</strong>do<br />
los pasos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> el inciso (d) <strong>de</strong> la tecnología<br />
NK.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
registrar el ECG y<br />
transductor <strong>de</strong><br />
FCG. D es la<br />
distancia <strong>en</strong>tre<br />
el par <strong>de</strong><br />
electrodos<br />
internos.<br />
RESULTADOS<br />
La Figura 5 muestra un ejemplo <strong>de</strong> señales obt<strong>en</strong>idas<br />
utilizando la tecnología BS. Como pue<strong>de</strong><br />
observarse, la morfología <strong>de</strong> las señales <strong>de</strong> FCG<br />
y dZ/dt es ligeram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te (más suavizada)<br />
a la <strong>de</strong> las señales obt<strong>en</strong>idas por NK (Figura 3).<br />
La Figura 6 muestra las señales <strong>de</strong> ECG (DII),<br />
∆Z T , dZ/dt y FCG obt<strong>en</strong>idas con NK. La Figura 7<br />
muestra las señales <strong>de</strong> ∆Z T , ECG (DII), FCG y dZ/dt<br />
obt<strong>en</strong>idas con BS. Ambas figuras muestran registros<br />
que se realizaron <strong>en</strong> un sujeto acostado man-<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración. Nótese que las unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> las señales <strong>de</strong> NK son volts, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> BS<br />
las señales ∆Z T y dZ/dt se muestran <strong>en</strong> sus unida<strong>de</strong>s<br />
reales (Ω y Ω/s respectivam<strong>en</strong>te). Obsérvese<br />
también la estabilidad <strong>de</strong> todas las señales respecto<br />
a la línea <strong>de</strong> base.
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
En las Figuras 8 y 9 se muestran los registros<br />
adquiridos con NK y BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong> pie. Obsérvese<br />
que a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las Figuras 6 y 7, <strong>en</strong><br />
ambos casos la señal ∆Z T pres<strong>en</strong>ta variaciones<br />
ECG [V]<br />
∆Z [V]<br />
T<br />
dZ/dt[V]<br />
FCG[V]<br />
Z T<br />
ECG<br />
FCG<br />
dZ/dt<br />
0.2<br />
0<br />
-0.2<br />
-0.4<br />
-0.6<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
0<br />
-0.05<br />
-0.1<br />
S1 S2<br />
T<br />
INT QRS<br />
INT dZ/dt<br />
S1 S2<br />
dz/dt min<br />
Figura 5. Señales y parámetros <strong>para</strong> calcular el GC mediante<br />
BS. ∆Z T es la amplitud pico <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong><br />
impedancia. INT QRS es la distancia <strong>en</strong>tre <strong>com</strong>plejos QRS<br />
consecutivos. dZ/dt min es la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong><br />
la onda dZ/dt y T es el tiempo <strong>de</strong> eyección v<strong>en</strong>tricular.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
85<br />
respecto a la línea <strong>de</strong> base y S2 redujo su amplitud<br />
<strong>en</strong> el FCG.<br />
En las Figuras 10 y 11 se muestran los registros<br />
adquiridos con NK y BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
hacer ejercicio ligero. En estos registros se observa<br />
un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca respecto<br />
a las maniobras <strong>de</strong> pie y acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
la espiración. Asimismo, se observa un aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong> dZ/dt. En<br />
ambas figuras el ECG, DZ T y dZ/dt muestran variaciones<br />
respecto a la línea <strong>de</strong> base y S2 redujo su<br />
amplitud <strong>en</strong> el FCG.<br />
Las Figuras 12, 13 y 14 muestran los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />
respiratorio (∆Z R ), <strong>cardiaco</strong> (∆Z C ) e impedancia<br />
basal (Z 0 ) obt<strong>en</strong>idos al acondicionar la señal<br />
∆Z T <strong>de</strong> la tecnología BS <strong>para</strong> tres maniobras<br />
(acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración, <strong>de</strong> pie y<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio ligero). Como pue<strong>de</strong><br />
observarse, ∆Z R y ∆Z C son señales <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te alterna<br />
y Z 0 es una señal <strong>de</strong> muy baja frecu<strong>en</strong>cia<br />
(i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra corri<strong>en</strong>te directa). En los<br />
tres casos ∆Z T está superpuesta <strong>en</strong> Z 0 .<br />
Para el registro <strong>en</strong> el sujeto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer<br />
ejercicio ligero (Figura 13), es mayor la amplitud<br />
<strong>de</strong> Z 0 <strong>en</strong> <strong>com</strong><strong>para</strong>ción con la maniobra acostado<br />
mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración (Figura 12).<br />
Los valores <strong>de</strong> Z 0 , dZ/dt y GC calculados <strong>para</strong><br />
un sujeto realizando las seis maniobras se muestran<br />
<strong>en</strong> el Cuadro 1. Los valores <strong>de</strong> T e INT QRS no se<br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido a que no hay difer<strong>en</strong>cias importantes<br />
<strong>en</strong>tre cada tecnología. Como pue<strong>de</strong><br />
observarse, los valores <strong>de</strong> dZ/dt por BS son m<strong>en</strong>ores<br />
que dZ/dt por NK, <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to que se<br />
observó <strong>en</strong> todos los sujetos.<br />
Figura 6. Registro adquirido<br />
con NK <strong>en</strong> un sujeto<br />
acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />
espiración. Se pres<strong>en</strong>tan<br />
las señales <strong>de</strong> ECG: 1 V/<br />
mV, ∆Z T : 10 V/Ω, dZ/dt: 1 V/<br />
(Ω/s) y FCG adquiridas a<br />
una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo<br />
<strong>de</strong> 1,000 Hz.
86<br />
Finalm<strong>en</strong>te las principales características <strong>de</strong><br />
operación <strong>de</strong> cada tecnología se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />
el Cuadro 2.<br />
DISCUSIÓN<br />
Como se observa <strong>en</strong> las Figuras 3 y 5, las señales<br />
adquiridas con BS pres<strong>en</strong>tan m<strong>en</strong>or ruido <strong>de</strong>bido<br />
a que los amplificadores <strong>de</strong> esta tecnología ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
la opción <strong>de</strong> utilizar filtros, lo que facilita la<br />
medición <strong>de</strong> los parámetros <strong>para</strong> calcular el GC.<br />
Sin embargo, el utilizar este tipo <strong>de</strong> filtros pue<strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar la disminución <strong>en</strong> la amplitud <strong>de</strong> las señales<br />
e influir <strong>en</strong> el valor <strong>de</strong>l GC calculado (ver<br />
valores <strong>de</strong> dZ/dt <strong>en</strong> Cuadro 1).<br />
Z[ ]<br />
T<br />
ECG [V]<br />
dZ/dt[ s] FCG[V]<br />
ECG [V]<br />
Z [V]<br />
T<br />
dZ/dt[V]<br />
FCG[V]<br />
26.8<br />
26.7<br />
26.6<br />
1<br />
0.5<br />
0<br />
-0.5<br />
-1<br />
0.4<br />
0.2<br />
0<br />
-0.2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
0<br />
-0.5<br />
-1<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
0<br />
-0.05<br />
-0.1<br />
S1 S2<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
S1 S2<br />
De los registros mostrados <strong>en</strong> las Figuras 7, 9<br />
y 11, resulta evi<strong>de</strong>nte que la calibración por software<br />
realizada <strong>para</strong> la tecnología BS nos proporciona<br />
señales <strong>de</strong> ∆Z T y dZ/dt que pue<strong>de</strong>n utilizarse<br />
directam<strong>en</strong>te sin necesidad <strong>de</strong> realizar<br />
alguna conversión. La tecnología NK, por su<br />
parte, al calibrarse por hardware, pres<strong>en</strong>ta estas<br />
mismas señales <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> volts (Figuras<br />
6, 8 y 10), provocando que el usuario <strong>de</strong>ba<br />
realizar conversiones manuales <strong>para</strong> calcular el<br />
GC. De esta manera se pue<strong>de</strong>n puntualizar dos<br />
difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> la operación <strong>de</strong><br />
cada tecnología, NK requiere <strong>de</strong> calibración por<br />
hardware y conversiones manuales por parte <strong>de</strong>l<br />
usuario, BS se calibra por software y g<strong>en</strong>era au-<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
Figura 7. Registro adquirido<br />
con BS <strong>en</strong> un sujeto acostado<br />
mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración.<br />
Se pres<strong>en</strong>tan las señales<br />
<strong>de</strong> ∆Z T : 5 Ω/V, ECG (DII),<br />
FCG y dZ/dt adquiridas a<br />
una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1,000 Hz.<br />
Figura 8. Registro adquirido<br />
con NK <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong> pie.<br />
Se pres<strong>en</strong>tan las señales <strong>de</strong><br />
ECG: 1 V/mV, ∆Z T : 10 V/Ω, dZ/<br />
dt: 1 V/(Ω/s) y FCG, adquiridas<br />
a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
muestreo <strong>de</strong> 1,000 Hz.
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
tomáticam<strong>en</strong>te los valores reales <strong>de</strong> ∆Z y dZ/dt,<br />
T<br />
lo que reduce el tiempo necesario <strong>para</strong> su operación<br />
(ver Cuadro 2).<br />
La estabilidad <strong>de</strong> los registros <strong>en</strong> las Figuras 6 y<br />
7 es el resultado <strong>de</strong> la maniobra :rop controlada odarobale <strong>en</strong> FDP la<br />
que se solicitó al sujeto que expulsara aire <strong>de</strong> los<br />
pulmones. El propósito VC ed AS, <strong>de</strong> ci<strong>de</strong>mihparG<br />
esta maniobra (y la <strong>de</strong><br />
inspiración) fue minimizar, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible,<br />
los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la caja torácica arap asociados<br />
a la respiración <strong>para</strong> reducir la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
este acidémoiB <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te arutaretiL <strong>en</strong> DZ:cihpargi<strong>de</strong>M y facilitar la medición<br />
T<br />
sustraído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />
<strong>de</strong> los parámetros necesarios. El único inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> estas dos maniobras es que no se pue<strong>de</strong>n<br />
mant<strong>en</strong>er por mucho tiempo.<br />
Z[ ]<br />
T<br />
ECG [V]<br />
dZ/dt[ s] FCG[V]<br />
ECG [V]<br />
Z [V]<br />
T<br />
DZ/dt[V]<br />
FCG[V]<br />
32.4<br />
32.3<br />
32.2<br />
32.1<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
0.5<br />
0<br />
-0.5<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
0.5<br />
0<br />
-0.5<br />
10<br />
5<br />
0<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
0.2<br />
0<br />
-0.2<br />
S1 S2<br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
S1 S2<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
87<br />
Para la maniobra <strong>de</strong> pie, cuyas gráficas se<br />
muestran <strong>en</strong> las Figuras 8 y 9, las variaciones respecto<br />
a la línea <strong>de</strong> base <strong>en</strong> DZ son <strong>de</strong>bidas al<br />
T<br />
movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la caja torácica durante el ciclo<br />
sustraído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />
respiratorio, y se manifiestan <strong>com</strong>o una señal <strong>de</strong><br />
cihpargi<strong>de</strong>medodabor<br />
corri<strong>en</strong>te alterna que modifica la amplitud <strong>de</strong> DZ . T<br />
Estas variaciones, aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or cantidad, se<br />
reflejan <strong>en</strong> dZ/dt provocando cambios <strong>en</strong> su amplitud<br />
y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el GC obt<strong>en</strong>ido, alteraciones<br />
que pue<strong>de</strong>n reducirse al promediar los<br />
valores <strong>de</strong> latidos consecutivos <strong>com</strong>o se realizó<br />
<strong>en</strong> este trabajo7 . Respecto a S2, la reducción <strong>en</strong><br />
su amplitud <strong>para</strong> ambas tecnologías pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse<br />
al cambio <strong>de</strong> postura <strong>de</strong>l sujeto.<br />
Figura 9. Registro adquirido<br />
con BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong> pie.<br />
Se pres<strong>en</strong>tan las señales: ∆Z T :<br />
5 Ω/V, ECG (DII), FCG y dZ/dt<br />
adquiridas a una frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> 1,000 Hz.<br />
Figura 10. Registro adquirido<br />
con NK <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> hacer ejercicio ligero. Se<br />
pres<strong>en</strong>tan las señales <strong>de</strong><br />
ECG: 1 V/mV, ∆Z T : 10 V/Ω, dZ/<br />
dt: 1 V/(Ω/s) y FCG adquiridas<br />
a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo<br />
<strong>de</strong> 1,000 Hz.
88<br />
En la maniobra <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio ligero,<br />
cuyos registros se muestran <strong>en</strong> las Figuras<br />
10 y 11, el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca y<br />
la amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong> dZ/dt son consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o<br />
que g<strong>en</strong>era el organismo al realizar una<br />
actividad física. Esta <strong>de</strong>manda se <strong>com</strong>p<strong>en</strong>sa con<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el retorno v<strong>en</strong>oso (cantidad <strong>de</strong><br />
sangre que llega al corazón), la fuerza <strong>de</strong> contracción<br />
<strong>de</strong>l corazón y la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca,<br />
dando <strong>com</strong>o resultado un aum<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable<br />
<strong>de</strong>l GC 2 (Cuadro 1). Como era <strong>de</strong> esperarse,<br />
la estabilidad <strong>de</strong> las señales registradas se redujo<br />
consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te respecto a las otras maniobras,<br />
dificultando <strong>en</strong> ocasiones la medición<br />
Z[ ]<br />
T<br />
ECG [V]<br />
dZ/dt[ s] FCG[V]<br />
Z[ ]<br />
T<br />
Zc[ ]<br />
Z[ ]<br />
R<br />
Z[ ]<br />
0 <br />
31.5<br />
31<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
26.8<br />
26.6<br />
0.4<br />
0.3<br />
0.2<br />
0.4<br />
0.35<br />
0.3<br />
26.36<br />
26.34<br />
26.32<br />
S1<br />
S2<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
<strong>de</strong> los parámetros necesarios. Al igual que <strong>en</strong> la<br />
maniobra <strong>de</strong> pie, la amplitud <strong>de</strong> S2 se redujo respecto<br />
a la <strong>de</strong> S1 probablem<strong>en</strong>te por la postura<br />
<strong>de</strong>l sujeto.<br />
De los registros <strong>de</strong> las Figuras 12, 13 y 14, que<br />
se g<strong>en</strong>eraron <strong>para</strong> mostrar el resultado <strong>de</strong>l acondicionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la señal ∆Z T g<strong>en</strong>erada por BS,<br />
se hace notoria la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la maniobra <strong>en</strong><br />
la estabilidad <strong>de</strong> las señales resultantes y la contribución<br />
<strong>de</strong> cada <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te (∆Z R , ∆Z C y Z 0 )<br />
<strong>en</strong> ∆Z T (ecuación 1). Los resultados más importantes<br />
son los <strong>de</strong> ∆Z C y Z 0 . En el caso <strong>de</strong> ∆Z C , la<br />
bibliografía reporta 4 una contribución <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
0.1 Ω al valor <strong>de</strong> ∆Z T , y <strong>com</strong>o se<br />
observa <strong>en</strong> las señales <strong>de</strong> ∆Z C <strong>de</strong> las Figuras 12,<br />
Figura 11. Registro adquirido<br />
con BS <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> hacer ejercicio ligero. Se<br />
pres<strong>en</strong>tan las señales: ∆Z T : 5<br />
Ω/V, ECG (DII), FCG y dZ/dt<br />
adquiridas a una frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> 1,000 Hz.<br />
Figura 12. Señal ∆Z T <strong>de</strong> un<br />
sujeto acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
la espiración adquirida<br />
con BS, se pres<strong>en</strong>tan los tres<br />
<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes asociados a<br />
esta señal: ∆Z R , ∆Z C y Z 0 . Los<br />
<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes son aislados<br />
mediante filtros digitales<br />
aplicados a ∆Z T .
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
Z[ ]<br />
T<br />
Zc[ ]<br />
Z[ ]<br />
R<br />
Z[ ]<br />
0 <br />
Z[ ]<br />
T<br />
Zc[ ]<br />
Z[ ]<br />
R<br />
Z[ ]<br />
0 <br />
32.5<br />
32<br />
0.5<br />
0.4<br />
0.45<br />
0.4<br />
31.9<br />
31.8<br />
31.5<br />
31<br />
0.4<br />
0.2<br />
0.45<br />
0.4<br />
0.35<br />
31<br />
30.8<br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tiempo (s)<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
89<br />
Figura 13. Señal ∆Z T <strong>de</strong> un<br />
sujeto <strong>de</strong> pie adquirida con<br />
BS, se pres<strong>en</strong>tan los tres <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />
asociados a esta<br />
señal: ∆Z R , ∆Z C y Z 0 . Los <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes<br />
son aislados mediante<br />
filtros digitales aplicados<br />
a ∆Z T .<br />
Figura 14. Señal ∆Z T <strong>de</strong> un<br />
sujeto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer<br />
ejercicio ligero adquirida<br />
con BS, se pres<strong>en</strong>tan los tres<br />
<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes asociados a<br />
esta señal: ∆Z R , ∆Z C y Z 0 . Los<br />
<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>tes son aislados<br />
mediante filtros digitales<br />
aplicados a ∆Z T .<br />
Cuadro 1. Valores <strong>de</strong> Z 0 , dZ/dt y GC obt<strong>en</strong>idos con las tecnologías Nihon Koh<strong>de</strong>n (NK) y Biopac Systems (BS) <strong>de</strong> un<br />
sujeto <strong>para</strong> las maniobras: acostado <strong>en</strong> reposo, acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la espiración, acostado mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />
inspiración, s<strong>en</strong>tado, <strong>de</strong> pie y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer ejercicio ligero. Los valores <strong>de</strong> T e INT QRS no se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido a<br />
que no hay difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre cada tecnología.<br />
Nihon Koh<strong>de</strong>n Biopac Systems<br />
Maniobra Zo [Ω] dZ/dt [Ω/s] GC [l/min] Zo [Ω] dZ/dt [Ω/s] GC [l/min]<br />
Reposo 26.9 2.6 6.1 26.5 2.2 5.9<br />
Espiración 27.0 3.0 6.1 26.3 2.3 5.7<br />
Inspiración 27.5 2.8 5.3 26.3 2.3 5.5<br />
S<strong>en</strong>tado 30.8 2.3 4.2 31.5 2.0 4.3<br />
De pie 31.0 2.2 3.8 31.9 1.8 3.8<br />
Ejercicio 31.5 3.7 6.6 31.0 3.1 7.6
90<br />
Cuadro 2. Características <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> las<br />
tecnologías Nihon Koh<strong>de</strong>n (NK) y Biopac Systems (BS).<br />
Tecnología Z 0 dZ/dt<br />
NK Hardware Hardware<br />
BS Software Software<br />
13 y 14, los valores <strong>de</strong> este <strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te oscilan<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.07 hasta 0.1 Ω. Respecto a Z 0 , o línea<br />
<strong>de</strong> base, ti<strong>en</strong>e la m<strong>en</strong>or variación <strong>en</strong> la maniobra<br />
<strong>de</strong> espiración y la mayor variación <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> hacer ejercicio ligero, esto <strong>com</strong>o consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la caja torácica durante<br />
la realización <strong>de</strong> cada maniobra. Respecto al<br />
<strong>com</strong>pon<strong>en</strong>te ∆Z R , aunque se esperaría una contribución<br />
4 <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1.5 Ω, nuestros resultados<br />
no se han aproximado a ese valor, tal vez<br />
por las características <strong>de</strong>l filtro utilizado, <strong>en</strong> todo<br />
caso será necesario realizar más pruebas al respecto.<br />
En el Cuadro 1, se resum<strong>en</strong> los datos cuantitativos<br />
<strong>de</strong> este trabajo <strong>para</strong> un sujeto. Para las<br />
maniobras s<strong>en</strong>tado, <strong>de</strong> pie y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer<br />
ejercicio ligero, se observa un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la Z 0<br />
<strong>en</strong> <strong>com</strong><strong>para</strong>ción con las maniobras <strong>en</strong> las que<br />
el sujeto está acostado. Esta difer<strong>en</strong>cia se atribuye<br />
principalm<strong>en</strong>te al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong><br />
basal <strong>de</strong> la caja torácica <strong>com</strong>o consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l cambio <strong>en</strong> la postura y se observó <strong>en</strong> los 5<br />
sujetos. Este <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to se observa claram<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los valores dados por la tecnología<br />
NK; <strong>para</strong> la tecnología BS sin embargo, el <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to<br />
no es exactam<strong>en</strong>te el mismo, probablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>com</strong>o consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la forma<br />
<strong>en</strong> la que se g<strong>en</strong>eran tales valores, no olvi<strong>de</strong>mos<br />
que <strong>en</strong> NK se toma un valor único <strong>en</strong> reposo<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> exhalar aire y <strong>en</strong> BS se g<strong>en</strong>era un<br />
promedio <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong> Z 0 a lo largo <strong>de</strong>l<br />
registro. Tal vez una alternativa sea el medir el<br />
valor mínimo <strong>de</strong> la señal Z 0 g<strong>en</strong>erada por BS <strong>en</strong><br />
lugar <strong>de</strong>l valor promedio o seguir el mismo esquema<br />
que NK, <strong>en</strong> cuyo caso se restaría importancia<br />
a las variaciones reales <strong>de</strong> Z 0 , todo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá<br />
<strong>de</strong>l objetivo final <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong><br />
laboratorio.<br />
Respecto al GC, cuando una persona acosta-<br />
da se pone <strong>de</strong> pie, el GC cae <strong>en</strong> 20% si permanece<br />
quieta 2 . Sin embargo, si sus músculos se<br />
pon<strong>en</strong> t<strong>en</strong>sos, <strong>com</strong>o ocurre cuando uno se pre<strong>para</strong><br />
<strong>para</strong> el ejercicio, el GC aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre 1 y 2<br />
l/min. Si el sujeto <strong>com</strong>i<strong>en</strong>za a realizar actividad fí-<br />
MG Revista Mexicana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica • volum<strong>en</strong> XXV • número 1 • Marzo 2004<br />
sica, el GC es mayor <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />
amplitud <strong>de</strong>l pico negativo <strong>de</strong> la señal dZ/dt y la<br />
frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to que claram<strong>en</strong>te<br />
se aprecia <strong>en</strong> el Cuadro 1 <strong>para</strong> ambas<br />
tecnologías. Estos resultados hac<strong>en</strong> suponer que<br />
cualquiera <strong>de</strong> ellas resulta a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> medir<br />
GC utilizando la TIT, <strong>de</strong> manera que la selección<br />
<strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> ellas <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> doc<strong>en</strong>tes<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse con base <strong>en</strong> sus características<br />
<strong>de</strong> operación y el objetivo <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong> laboratorio.<br />
Esto significa que si el objetivo principal es<br />
estudiar el ev<strong>en</strong>to fisiológico <strong>de</strong>nominado GC, y<br />
no se quiere invertir <strong>de</strong>masiado tiempo <strong>en</strong> la operación<br />
<strong>de</strong>l equipo, resulta a<strong>de</strong>cuada la tecnología<br />
BS. Por otra parte, si el objetivo <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong><br />
laboratorio es el estudio <strong>de</strong> la instrum<strong>en</strong>tación<br />
necesaria <strong>para</strong> la medición <strong>de</strong> este parámetro<br />
fisiológico, la tecnología NK ofrece posibilida<strong>de</strong>s<br />
interesantes.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
CONCLUSIONES<br />
La experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> este trabajo mostró<br />
las principales cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las tecnologías NK<br />
y BS <strong>en</strong> la medición <strong>de</strong>l GC utilizando la TIT. La<br />
tecnología BS es más fácil <strong>de</strong> manejar y resulta<br />
óptima <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong> fisiológicas <strong>en</strong> las que el<br />
instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición no sea el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción, por ejemplo <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> la fisiología<br />
<strong>de</strong>l GC. Por su parte, NK <strong>de</strong>manda at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> su operación y calibración, lo que implica<br />
tiempo, pero resulta interesante <strong>en</strong> <strong>aplicaciones</strong><br />
don<strong>de</strong> sea prioritario el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> medición, por ejemplo <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tación<br />
médica.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, aunque ambas tecnologías han<br />
mostrado su capacidad <strong>para</strong> medir el GC (basándonos<br />
sólo <strong>en</strong> los datos que reporta la literatura<br />
<strong>com</strong>o valores normales y <strong>com</strong>portami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
GC), es necesario que durante el proceso experim<strong>en</strong>tal<br />
se tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta factores que pue<strong>de</strong>n<br />
facilitar la medición <strong>de</strong> los parámetros necesarios:<br />
la a<strong>de</strong>cuada pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l sujeto, la a<strong>de</strong>cuada<br />
pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l equipo y el control <strong>de</strong> las<br />
maniobras <strong>de</strong> manera que increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> la con-<br />
m2d3g r1p(h)3c<br />
fiabilidad <strong>en</strong> la medición<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Se agra<strong>de</strong>ce a los Laboratorios <strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> la Universidad Autónoma<br />
Metropolitana-Iztapalapa por las facilida<strong>de</strong>s otorgadas<br />
<strong>para</strong> el uso <strong>de</strong>l material.
Gaytán MZ y cols. <strong>Medición</strong> <strong>de</strong> <strong>gasto</strong> <strong>cardiaco</strong> <strong>para</strong> <strong>aplicaciones</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia MG<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
1. Dr. R<strong>en</strong>ato Mert<strong>en</strong>s, Fisiología Cardiovascular, 2003 [on<br />
line], http://escuela.med.puc.cl/paginas/Cursos/tercero/IntegradoTercero/mec-31_Clases/mec-231_Cardiol/<br />
Cardio3_02.html<br />
2. Guyton AC. Tratado <strong>de</strong> Fisiología Médica. Interamericana<br />
(México), 1971.<br />
3. Hernán<strong>de</strong>z ME, Bautista LMA, Fernán<strong>de</strong>z SA, Jiménez VD,<br />
Vidal RJ. Mediciones biomédicas <strong>de</strong> presión, flujo y volum<strong>en</strong>.<br />
1ª ed. México, UAM-Iztapalapa, 2000.<br />
4. Webster JG. Encyclopedia of Medical Devices and Instrum<strong>en</strong>tation<br />
(Vol. 3). John Wiley & Sons Inc. (EUA), 1998.<br />
<strong>edigraphic</strong>.<strong>com</strong><br />
91<br />
5. AI-601G Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />
6. EBI100C MP100 Systems Gui<strong>de</strong>. Biopac Systems.<br />
7. Gaytán MZ, García PMC. Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> protocolos<br />
<strong>para</strong> medición <strong>de</strong> Gasto Cardiaco por Impedancimetría<br />
Transtorácica (Proyecto Terminal <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura). UAM-Iztapalapa,<br />
División <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Básicas e Ing<strong>en</strong>iería, Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica, Diciembre 2003.<br />
8. AB-621G Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />
9. ED-601G Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />
10. AS-611H Operator’s Manual. Nihon Koh<strong>de</strong>n.<br />
11. ECG100 MP100 Systems Gui<strong>de</strong>. Biopac Systems.<br />
12. DA100 MP100 Systems Gui<strong>de</strong>. Biopac Systems.<br />
13. Biopac Systems Inc., Impedance Cardiography, 2002-03<br />
[on line], http://biopac.<strong>com</strong>/bsl_frlessons.htm.