11.05.2013 Views

Testimonios del Arte Efímero en Biel por la proclamación de Carlos IV

Testimonios del Arte Efímero en Biel por la proclamación de Carlos IV

Testimonios del Arte Efímero en Biel por la proclamación de Carlos IV

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

--------------------------------------------<br />

Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>.<br />

<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong><br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

4<br />

Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

Ramón Fanlo<br />

1790<br />

132’5 x 93 cm.<br />

Óleo sobre li<strong>en</strong>zo<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sesiones<br />

BIEL.<br />

Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong><br />

Ramón Fanlo<br />

1790<br />

132’5 x 93 cm.<br />

Óleo sobre li<strong>en</strong>zo<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sesiones<br />

BIEL.<br />

Vista panorámica <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>.<br />

RETRATO DE CARLOS <strong>IV</strong> Y ARMAS DE LA VILLA DE BIEL 1<br />

Dos li<strong>en</strong>zos y un mismo autor<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> presid<strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sesiones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, ambas obras forman pareja y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su creación a fines <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII<br />

han permanecido <strong>en</strong> el Consistorio 2 . Estos dos li<strong>en</strong>zos, <strong>por</strong> <strong>la</strong> técnica y el estilo utilizados<br />

parec<strong>en</strong> ser <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo autor, Ramón Fanlo 3 . Según el equipo <strong>de</strong> restauración, <strong>en</strong> ambas<br />

obras, <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los materiales es <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> preparación, <strong>en</strong> los aglutinantes<br />

y <strong>en</strong> los pigm<strong>en</strong>tos. Asimismo, se realizaron ex profeso dos marcos idénticos que<br />

recurr<strong>en</strong> a una gama cromática acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s obras: azul celeste, rojo bermellón y p<strong>la</strong>ta fina,<br />

<strong>en</strong> orig<strong>en</strong> cor<strong>la</strong>da imitando oro. Este acabado también se aplicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> <strong>de</strong>coración floral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> parte inferior y <strong>en</strong> el remate, ornam<strong>en</strong>tado con un medallón <strong>en</strong> rojo bermellón y<br />

motivos vegetales.<br />

Los li<strong>en</strong>zos durante <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna era muy frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> fiestas extraordinarias<br />

<strong>de</strong> carácter público que conmemoraban <strong>la</strong>s efeméri<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia Real, como bautizos,<br />

matrimonios, exequias o coronaciones <strong>de</strong> sus miembros. <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> (1748-1819), hijo<br />

<strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III y María Amalia <strong>de</strong> Sajonia, subió al trono <strong>en</strong> 1788. En 1789, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Real Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> se <strong>en</strong>viaron Cartas Reales a gran número <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong><br />

España e Indias, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se obligaba a los súbditos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona a guardar lealtad y obedi<strong>en</strong>cia<br />

al nuevo rey, y a exaltar su figura celebrando fiestas <strong>en</strong> su honor. Este acontecimi<strong>en</strong>to<br />

fue recogido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas Re<strong>la</strong>ciones y Noticias, un género literario que surgió para <strong>de</strong>scribir<br />

los ev<strong>en</strong>tos festivos.<br />

1 Agra<strong>de</strong>cemos <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> José Luis Lasheras Marco, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, Guillermo Redondo Veintemil<strong>la</strong>s,<br />

Eliseo Serrano Martín, Ignacio Andrés Arribas, Hospital <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> Gracia <strong>de</strong> Zaragoza, Ana Colás Izquierdo,<br />

Asunción Gil Orrios, Fundación Lázaro Galdiano, Archivo Diocesano <strong>de</strong> Jaca, Archivo Diocesano <strong>de</strong> Zaragoza, Fondo<br />

Docum<strong>en</strong>tal Histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Aragón, Biblioteca <strong>de</strong> Catalunya.<br />

2 Estos li<strong>en</strong>zos sólo cambiaron <strong>de</strong> ubicación durante <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa Consistorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> los años<br />

och<strong>en</strong>ta <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XX, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Ayuntami<strong>en</strong>to se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Municipales. En <strong>Biel</strong>, el Concejo<br />

estuvo organizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVI, disponi<strong>en</strong>do incluso <strong>de</strong> casa propia, <strong>la</strong> misma que ocupa el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> actualidad. MENJÓN RUIZ, M. S. y ALEGRE ARBUÉS, F., “La iglesia <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, pasado, pres<strong>en</strong>te y futuro”,<br />

Suessetania, n. o 14, 1994-1995, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s e I.F.C., Ejea <strong>de</strong> los Caballeros, 1995, p. 77.<br />

3 En <strong>la</strong> parte inferior <strong><strong>de</strong>l</strong> Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> aparece <strong>la</strong> firma <strong><strong>de</strong>l</strong> autor: “L(o) pintó Ramon Fanl(o) (…)”.<br />

5<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

Aunque <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> fue un monarca muy esperado, llegó al trono poco preparado y<br />

sin <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia necesaria para hacer fr<strong>en</strong>te a uno <strong>de</strong> los períodos más convulsos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Mo<strong>de</strong>rna. Ante los cambios que se estaban produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el país vecino, durante su reinado<br />

tuvo que luchar contra <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición <strong><strong>de</strong>l</strong> Despotismo Ilustrado. A pesar <strong>de</strong><br />

ello, <strong>de</strong>jó sus <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> sus validos; el último <strong>de</strong> ellos, Godoy, fue qui<strong>en</strong> realm<strong>en</strong>te<br />

conformó <strong>la</strong> política exterior <strong><strong>de</strong>l</strong> país, originando <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con Francia y Gran<br />

Bretaña, que a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga causaron im<strong>por</strong>tantes pérdidas económicas para el país y <strong>de</strong>sembocaron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas francesas <strong>en</strong> España. Un triste final que <strong>en</strong> 1808, tras el motín<br />

<strong>de</strong> Aranjuez, obligó a <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> a abdicar <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> su hijo, el futuro Fernando VII. Estos<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos propiciaron su marcha a Bayona, don<strong>de</strong> revocó su abdicación y, tras los<br />

sucesos <strong><strong>de</strong>l</strong> 2 <strong>de</strong> mayo, cedió sus <strong>de</strong>rechos al trono a Napoleón.<br />

Los li<strong>en</strong>zos <strong><strong>de</strong>l</strong> Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> se realizaron <strong>en</strong><br />

honor a <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, como parte <strong>de</strong> los festejos que se celebraron <strong>en</strong> <strong>Biel</strong><br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> subida al trono <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca. Adornar <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sesiones <strong><strong>de</strong>l</strong> Consistorio y pot<strong>en</strong>ciar<br />

<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> real durante los festejos fue una medida muy común <strong>en</strong> esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> cronología <strong>de</strong> ambas obras coinci<strong>de</strong> con el período <strong>en</strong> el que se llevaron a cabo<br />

estas celebraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas vil<strong>la</strong>s y ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> España e Indias, pues, aunque <strong>la</strong> coronación<br />

se efectuó <strong>en</strong> 1789, los festejos se ext<strong>en</strong>dieron incluso hasta 1791 4 .<br />

Asimismo, se ti<strong>en</strong>e constancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación, celebrada <strong>en</strong> multitud <strong>de</strong><br />

territorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, también llegó a Aragón 5 ; así, gracias a <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones, Noticias y<br />

medal<strong>la</strong>s conmemorativas conservadas 6 se sabe que <strong>en</strong> muchos municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco<br />

Vil<strong>la</strong>s se festejó <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación.<br />

6<br />

Descripción iconográfica<br />

En el li<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, el escudo se repres<strong>en</strong>ta con el campo<br />

apuntado, cuarte<strong>la</strong>do <strong>en</strong> cruz y escarce<strong>la</strong>do, es <strong>de</strong>cir, repiti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los cuarteles primero y<br />

cuarto una cruz doble <strong>de</strong> gules sobre campo <strong>de</strong> oro, y <strong>en</strong> los cuarteles segundo y tercero un<br />

lobo contornado, ravisante, <strong>de</strong> color sable sobre campo <strong>de</strong> azur. El campo queda <strong>en</strong>marcado<br />

<strong>por</strong> una bordura <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ta y un timbre <strong>de</strong> motivos arquitectónicos y vegetales, <strong>de</strong> cuyos extremos<br />

p<strong>en</strong><strong>de</strong> una banda con <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da: “Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>”.<br />

4 La primera celebración <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca tuvo lugar <strong>en</strong> Madrid y <strong>en</strong> Toledo el 17 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1789,<br />

según indicaba <strong>la</strong> Cédu<strong>la</strong> Real para <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>en</strong> el reino <strong><strong>de</strong>l</strong> 29 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1788. ALENDA Y MIRA, J., Re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> solemnida<strong>de</strong>s y fiestas públicas <strong>en</strong> España, Madrid, 1903, p. 129. La Impr<strong>en</strong>ta Real publicó Re<strong>la</strong>ciones y Noticias <strong>en</strong>tre 1789<br />

y 1791, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se conservan <strong>en</strong> el Archivo Histórico Nacional y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Nacional. CAMACHO<br />

MARTÍNEZ, R., “Fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s andaluzas”, V.V.A.A., España Festejante.<br />

El siglo XVIII, Servicio <strong>de</strong> Publicaciones y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga, Má<strong>la</strong>ga, 2000, p. 495.<br />

5 A través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones y Noticias que reúne Al<strong>en</strong>da y Mira <strong>en</strong> su obra, se conoc<strong>en</strong> ocho <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s: Ejea <strong>de</strong> los<br />

Caballeros, Tauste, Barbastro, Ca<strong>la</strong>tayud, Tarazona, Fraga, Huesca y Zaragoza. Como indica Eliseo Serrano, a través <strong>de</strong> un<br />

bando <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> gobierno conservado, se ti<strong>en</strong>e conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>en</strong> Borja se realizaron fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong><br />

<strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>. A<strong>de</strong>más, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medal<strong>la</strong>s conmemorativas conservadas se sabe que también se celebraron <strong>en</strong> Alcañiz,<br />

Daroca, Jaca, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, Sádaba y Uncastillo. ALENDA Y MIRA, J., op. cit., pp.135-151. SERRANO MARTÍN, E. (Ed.),<br />

Fiestas públicas <strong>en</strong> Aragón <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna, VII Muestra <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Historia Aragonesa, Gobierno <strong>de</strong> Aragón,<br />

Zaragoza, 1995, p. 168. HERRERA, A., Medal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proc<strong>la</strong>maciones y juras <strong>de</strong> los Reyes <strong>de</strong> España, Madrid, 1977,<br />

ed. facsímil (1. a ed. 1882), <strong>la</strong>ms. 41 y 51.<br />

6 FONDO DOCUMENTAL HISTÓRICO DE LAS CORTES DE ARAGÓN [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> M. I. N. y L. Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Exea <strong>de</strong> los Caballeros <strong>en</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong><strong>de</strong>l</strong> Señor Rey Don <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid,<br />

1789 y L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>por</strong> <strong>la</strong> M. M. y F. V. De Tauste <strong>en</strong> los dias 27, 28 y 29 <strong>de</strong> septiembre próximo, con<br />

motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey N. Sr. D. <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790. Se conoce <strong>la</strong> acuñación <strong>de</strong> medal<strong>la</strong>s conmemorativas<br />

y <strong>por</strong> lo tanto <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>en</strong> Ejea <strong>de</strong> los Caballeros, Sádaba, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey<br />

Católico, Tauste y Uncastillo. HERRERA, A., op. cit., Madrid, 1977, ed. facsímil (1. a ed. 1882), <strong>la</strong>ms. 41 y 51.<br />

Para realizar esta obra, Ramón Fanlo pudo inspirarse <strong>en</strong> el escudo <strong><strong>de</strong>l</strong> retablo mayor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia parroquial <strong>de</strong> San Martín tal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el siglo XVII, o <strong>en</strong> el b<strong>la</strong>són que <strong>de</strong>cora el<br />

órgano <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII <strong>de</strong> esta misma iglesia, ambos simi<strong>la</strong>res al repres<strong>en</strong>tado <strong>por</strong> el autor.<br />

En el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> órgano existe una notable difer<strong>en</strong>cia respecto al escudo pintado <strong>por</strong> Fanlo, ya<br />

que se tal<strong>la</strong>ron leones <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> lobos. A<strong>de</strong>más, los dos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta figura heráldica<br />

aparec<strong>en</strong>, mirándose el uno al otro, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> posición afrontada. En el li<strong>en</strong>zo realizado <strong>por</strong><br />

Ramón Fanlo, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción que realizaron Fatás y Redondo 7 <strong>en</strong> su armorial, se<br />

ha <strong>de</strong>terminado que se trata <strong>de</strong> lobos.<br />

Copete.<br />

Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>. José Vergara, 1798<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>.<br />

La familia <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, Francisco <strong>de</strong> Goya, 1800.<br />

7 En esta obra se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>en</strong> <strong>la</strong> ilustración refer<strong>en</strong>te al escudo <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, el campo y <strong>la</strong>s figuras heráldicas son<br />

idénticas a <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el li<strong>en</strong>zo <strong>por</strong> Ramón Fanlo. FATÁS CABEZA, G. y VEINTEMILLAS REDONDO, G., Heráldica<br />

aragonesa. Aragón y sus pueblos, Moncayo, Zaragoza, 1990, pp. 80 y 221.<br />

7<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

En el Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, cuya autoría y data revindicó el artista <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> li<strong>en</strong>zo: “L(o) Pintó Ramon Fanl(o) Botic(ari)o <strong>en</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> (an)n(o) <strong>de</strong> 1790.”, <strong>Carlos</strong><br />

<strong>IV</strong> aparece repres<strong>en</strong>tado como un hombre <strong>de</strong> mediana edad y ataviado sigui<strong>en</strong>do el gusto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> época, con un peluquín b<strong>la</strong>nco recogido <strong>en</strong> un <strong>la</strong>zo negro, camisa b<strong>la</strong>nca con chorreras y<br />

casaca roja con botones dorados. Sobre los hombros <strong>por</strong>ta lo que parece ser una capa azul y<br />

<strong>la</strong> banda <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III 8 .<br />

El busto, <strong>por</strong> el hieratismo <strong><strong>de</strong>l</strong> rostro, <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> <strong>la</strong> postura <strong><strong>de</strong>l</strong> retratado y <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da que<br />

lo acompaña, recuerda a <strong>la</strong>s efigies <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas y medal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que podría haberse inspirado<br />

el autor. En <strong>la</strong> carte<strong>la</strong>, situada bajo el círculo <strong>en</strong> el que se inscribe el retrato <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca, se lee:<br />

“CAROLUS, <strong>IV</strong>. DEI. GRATIA. HISPANIARUM. ET, INDIARUM. REX.”, una ley<strong>en</strong>da muy<br />

común <strong>en</strong> <strong>la</strong>s monedas <strong>en</strong> curso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Pragmática <strong><strong>de</strong>l</strong> 29 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1772, cuando <strong>la</strong>s<br />

estampas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva moneda <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III <strong>de</strong>bían incor<strong>por</strong>ar <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> que figuraba el<br />

nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca y su titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> rey <strong>por</strong> <strong>la</strong> gracia <strong>de</strong> Dios, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Españas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias 9 .<br />

A partir <strong>de</strong> ese mismo año <strong>de</strong>bía aparecer <strong>en</strong> el anverso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s monedas acuñadas el busto<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> monarca reinante 10 mirando hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, con peluca y <strong>la</strong>zo. De este modo, <strong>la</strong> moneda se<br />

convertía <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to más <strong>de</strong> propaganda borbónica.<br />

Durante <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> Proc<strong>la</strong>mación, al <strong>de</strong>scubrir los retratos reales y proc<strong>la</strong>mar al nuevo<br />

monarca, se solían arrojar al pueblo monedas y medal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta acuñadas para <strong>la</strong> ocasión 11 , como<br />

símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za y fortuna que auguraba el nuevo reinado. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas<br />

celebradas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong><strong>de</strong>l</strong> rey <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> Ejea <strong>de</strong> los Caballeros, <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1789, se<br />

indica que “se tiraron monedas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta sel<strong>la</strong>das para tan digno objeto” 12 . Estas acuñaciones se solían<br />

llevar a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y vil<strong>la</strong>s más im<strong>por</strong>tantes, pues eran <strong>la</strong>s únicas que contaban con<br />

posibilida<strong>de</strong>s económicas para acometer tal empresa. En <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, se acuñaron medal<strong>la</strong>s conmemorativas<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> 13 <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Tauste y Ejea <strong>de</strong> los Caballeros. En el<br />

anverso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ambas localida<strong>de</strong>s aparece el retrato <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca, muy simi<strong>la</strong>r al realizado<br />

<strong>por</strong> Ramón Fanlo, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vestiduras. Esta indum<strong>en</strong>taria era muy común <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

medal<strong>la</strong>s, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong>s monedas el monarca casi siempre se repres<strong>en</strong>taba como emperador romano.<br />

Es probable que al celebrarse <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>en</strong> fechas tan avanzadas, el autor<br />

<strong>de</strong> los li<strong>en</strong>zos contase con algunas <strong>de</strong> estas medal<strong>la</strong>s acuñadas <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s cercanas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración<br />

tuvo lugar un año antes a <strong>la</strong> realización <strong><strong>de</strong>l</strong> li<strong>en</strong>zo. También es posible que Ramón Fanlo se<br />

basara <strong>en</strong> alguna imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III, ya que el retrato <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> parece guardar mayor parecido físico<br />

con <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> este monarca. Así, <strong>en</strong>tre 1789 y 1790 todavía circu<strong>la</strong>ba numerario<br />

con el busto <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III, aunque <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da correspondiese ya a su sucesor 14 .<br />

8 La Ord<strong>en</strong> Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III fue creada <strong>en</strong> 1771 con motivo <strong><strong>de</strong>l</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su primer nieto, <strong>Carlos</strong> Clem<strong>en</strong>te.<br />

Con el<strong>la</strong> se premiaban los méritos civiles o militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza, el único estam<strong>en</strong>to que podía optar a el<strong>la</strong>. En el Retrato<br />

<strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, <strong>la</strong> banda es <strong>de</strong> color amarillo y azul, tal vez, el autor <strong>de</strong>sconocía los colores auténticos, y es posible que se basase<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> una medal<strong>la</strong> o moneda. A partir <strong>de</strong> 1804, <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> invirtió los tonos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cinta (azul-b<strong>la</strong>nco-azul).<br />

9 <strong>Carlos</strong> III y <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Moneda, Ministerio <strong>de</strong> Economía y Haci<strong>en</strong>da, Fábrica Nacional <strong>de</strong> Moneda y Timbre, Madrid,<br />

1988, pp. 93-95.<br />

10 REDONDO VEINTEMILLAS, G., “Numismática aragonesa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna”, La moneda aragonesa: mesa<br />

redonda, I.F.C. y D.P.Z., Zaragoza, 1982, p. 216.<br />

11 Estas monedas y medal<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s solía arrojar el Caballero Corregidor. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, los corregimi<strong>en</strong>tos<br />

eran militares y <strong>la</strong> capitalidad se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico. Entre 1787 y 1799, período <strong>en</strong> el que se celebraron <strong>la</strong>s<br />

fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, ocupó este cargo José Traggia. GIMÉNEZ LÓPEZ, E., “Los corregimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capa<br />

y espada como retiro <strong>de</strong> militares. El ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Aragón <strong>en</strong> el siglo XVIII”, Revista <strong>de</strong> Historia Jerónimo<br />

Zurita, 63-64, I.F.C., Zaragoza, 1991, p. 171-189.<br />

8<br />

12 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789.<br />

13 HERRERA, A., op. cit., Madrid, 1977, ed. facsímil (1. a ed. 1882), <strong>la</strong>ms. 41 y 51.<br />

14 V.V.A.A., Monedas <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong><strong>de</strong>l</strong> Banco <strong>de</strong> España, Banco <strong>de</strong> España, Madrid, 1991, p. 55.<br />

Retablo mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia parroquial <strong>de</strong> San Martín,<br />

<strong>Biel</strong>.<br />

Detalle <strong><strong>de</strong>l</strong> escudo <strong><strong>de</strong>l</strong> órgano mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia<br />

parroquial <strong>de</strong> San Martín, <strong>Biel</strong>, siglo XVIII.<br />

Detalle <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> Ramón Fanlo.<br />

Detalle <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>.<br />

Detalle <strong><strong>de</strong>l</strong> escudo <strong><strong>de</strong>l</strong> retablo mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia<br />

parroquial <strong>de</strong> San Martín, <strong>Biel</strong>, siglo XVIII.<br />

Ejemplos <strong>de</strong> monedas <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> y Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>.<br />

9<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

10<br />

BIEL CELEBRA LA REAL PROCLAMACIÓN DE CARLOS <strong>IV</strong><br />

La Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> fue uno <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos más festejados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

España <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII. Antes <strong>de</strong> proc<strong>la</strong>mar al nuevo soberano, <strong>en</strong> multitud <strong>de</strong> lugares <strong>de</strong><br />

España e Indias se celebraron <strong>la</strong>s exequias <strong>por</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su padre, <strong>Carlos</strong> III, fallecido el<br />

14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1788 15 . La vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, recibió <strong><strong>de</strong>l</strong> Vicario Josef Clem<strong>en</strong>te Pasqual dos circu<strong>la</strong>res,<br />

una “<strong>en</strong> veinte <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> mil seteci<strong>en</strong>tos och<strong>en</strong>ta y nueve (...) que mandaba hacer<br />

rogativas <strong>en</strong> este obispado <strong>por</strong> el feliz estado y, gobierno <strong>de</strong> esta Monarquía; y se cumplió con<br />

cuanto se mandaba” 16 , que parece indicar satisfacción <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te llegada al trono<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> monarca <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>.<br />

En <strong>la</strong> segunda carta “<strong>en</strong> doce <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> mil seteci<strong>en</strong>tos och<strong>en</strong>ta y nueve (...)” se<br />

mandaba “celebrar <strong>la</strong>s exequias y funerales acostumbradas <strong>por</strong> nuestro catolico Monarca Don<br />

<strong>Carlos</strong> III, que <strong>en</strong> paz <strong>de</strong>scanse, y se cumplió como se prev<strong>en</strong>ía (...)” 17 . Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

data <strong>de</strong> estos docum<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>ta llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias durante el Antiguo Régim<strong>en</strong>, sobre<br />

todo a los pueblos más ais<strong>la</strong>dos, propiciaba que se retrasaran o incluso se so<strong>la</strong>paran <strong>la</strong>s celebraciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exequias con <strong>la</strong>s sucesiones al trono.<br />

Fu<strong>en</strong>tes para su estudio<br />

Las Re<strong>la</strong>ciones y Noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celebraciones <strong>en</strong> honor a <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> se escribieron con<br />

<strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> recoger todos los acontecimi<strong>en</strong>tos acaecidos <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s y lograr que estos testimonios<br />

docum<strong>en</strong>tales permities<strong>en</strong> conocer al <strong>de</strong>talle los festejos. La mayoría t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> fiesta como única y excepcional, <strong>por</strong> lo que <strong>en</strong> ocasiones, algunos <strong>de</strong><br />

los datos pued<strong>en</strong> no correspon<strong>de</strong>r exactam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> realidad, si<strong>en</strong>do frecu<strong>en</strong>te que sean<br />

simi<strong>la</strong>res los re<strong>la</strong>tos <strong>en</strong> unas y <strong>en</strong> otras 18 . Se ti<strong>en</strong>e certeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> festejos <strong>en</strong><br />

honor a <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, <strong>por</strong>que, como se ha seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, se conservan<br />

algunas <strong>de</strong> sus Noticias y Re<strong>la</strong>ciones 19 . Este tipo <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>mostraba que se<br />

había cumplido con <strong>la</strong> Carta Real 20 , que obligaba a los ciudadanos a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas<br />

públicas celebradas <strong>en</strong> honor <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo monarca. Para el siglo XVIII, se conoc<strong>en</strong> <strong>en</strong> Aragón<br />

algunos <strong>de</strong> los escritos más completos, si bi<strong>en</strong>, no se publicaron todas <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones y<br />

Noticias <strong>por</strong> los excesivos gastos <strong>de</strong> su impresión, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Concejo o alguna congregación religiosa; <strong>por</strong>que no merecieron el timbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Impr<strong>en</strong>ta<br />

Real; o simplem<strong>en</strong>te <strong>por</strong>que al ser manuscritas se han perdido con mayor facilidad 21 .<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> Tauste.<br />

15 CAMACHO, R., op. cit., p. 495.<br />

16 ARCH<strong>IV</strong>O DIOCESANO DE JACA [A.D.J.], BIEL 15, Libro <strong>de</strong> Mandatos <strong>de</strong> Visita, 1760-1940, fol. 14 r.<br />

17 [A.D.J.], BIEL 15, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 15 v.<br />

18 BONET CORREA, A., “La fiesta barroca como práctica <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r”, Diwan 5/6, Zaragoza, 1979, pp. 57-59.<br />

19 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789 y L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta<br />

Real, Madrid, 1790.<br />

20 CAMACHO, R., op. cit, p. 495.<br />

21 SERRANO MARTÍN, E., “Fiestas y ceremonias <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna: fu<strong>en</strong>tes y docum<strong>en</strong>tos para su estudio”, Actas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s VIII Jornadas <strong>de</strong> Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación ci<strong>en</strong>tífica sobre fu<strong>en</strong>tes aragonesas, I.C.E. y Gobierno <strong>de</strong> Aragón,<br />

Zaragoza, 1993, pp. 137-139.<br />

Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

<strong>en</strong> Tarazona.<br />

Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

<strong>en</strong> Ejea <strong>de</strong> los Caballeros.<br />

Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones, Noticias, medal<strong>la</strong>s conmemorativas y manifestaciones<br />

artísticas, se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar refer<strong>en</strong>cias a esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> festejos <strong>en</strong> otras fu<strong>en</strong>tes primarias<br />

como los libros <strong>de</strong> Actas <strong>de</strong> Sesiones <strong><strong>de</strong>l</strong> Ayuntami<strong>en</strong>to; los libros <strong>de</strong> iglesia, <strong>en</strong> los que<br />

podrían seña<strong>la</strong>rse los ritos religiosos que acompañaban a <strong>la</strong> celebración organizada <strong>por</strong> el<br />

Concejo; testimonios <strong>de</strong> viajeros; o poesías <strong>en</strong> honor al nuevo monarca 22 . Esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

permite al historiador reconstruir <strong>la</strong> vida pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Mo<strong>de</strong>rna, convirtiéndose así <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consulta ineludible.<br />

El Archivo Histórico Municipal <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> no dispone <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones o noticias <strong>por</strong> <strong>la</strong><br />

Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, ni <strong>de</strong> Actas Municipales anteriores a 1820. En el Archivo<br />

Diocesano <strong>de</strong> Jaca tampoco se conservan los libros <strong>de</strong> misas, aniversarios o celebraciones <strong>de</strong><br />

esta época que pudieran a<strong>por</strong>tar datos sobre <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia <strong>en</strong> los festejos. Sin<br />

embargo, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>en</strong> Tauste y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Noticia <strong>de</strong> Ejea <strong>de</strong><br />

los Caballeros 23 , es posible realizar, <strong>por</strong> analogía, una reconstrucción hipotética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celebraciones<br />

extraordinarias que se llevaron a cabo <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>.<br />

Simbología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, una fiesta al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> propaganda<br />

política<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, los actos <strong>de</strong> proc<strong>la</strong>mación se hacían coincidir con <strong>la</strong>s fiestas locales 24<br />

o con el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosechas. Así, el Concejo podía contar con más recursos<br />

22 SERRANO, E., op. cit.<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><br />

<strong>IV</strong> <strong>en</strong> Tarragona.<br />

23 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789 y L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta<br />

Real, Madrid, 1790.<br />

24 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789. En Ejea se celebraron los días 29, 30 y 31 <strong>de</strong> agosto<br />

y el 1 <strong>de</strong> septiembre, día <strong>de</strong> <strong>la</strong> festividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oliva. En <strong>Biel</strong> también pudo festejarse <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación aprovechando<br />

<strong>la</strong>s fiestas locales, que actualm<strong>en</strong>te se celebran el segundo domingo <strong>de</strong> mayo <strong>en</strong> honor a <strong>la</strong> Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra, y el 25 y 26 <strong>de</strong><br />

julio a Santa Ana.<br />

11<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

para celebrar <strong>la</strong>s fiestas y los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> podían participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los festejos,<br />

aum<strong>en</strong>tando, a su vez, <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> pueblos colindantes. Toda <strong>la</strong> celebración<br />

seguía un rígido protocolo que com<strong>en</strong>zaba con <strong>la</strong> reparación y repinte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fachada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa Consistorial, y el adorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Acuerdos. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> honrar al<br />

nuevo monarca era realizar retratos reales que se solían colgar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fachadas <strong>de</strong> los<br />

Ayuntami<strong>en</strong>tos; también era frecu<strong>en</strong>te que durante <strong>la</strong> celebración estuvieran pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s<br />

armas <strong><strong>de</strong>l</strong> reino y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, bi<strong>en</strong> insertas <strong>en</strong> una ban<strong>de</strong>ra 25 o, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, <strong>en</strong> un<br />

li<strong>en</strong>zo. De esta manera se simbolizaba <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> aceptar y acatar al nuevo rey,<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los actos realizados <strong>en</strong> su honor a través <strong>de</strong> su retrato. Así, <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> ser un<br />

<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocido y se pot<strong>en</strong>ciaba su figura, acercándo<strong>la</strong> a territorios que jamás t<strong>en</strong>drían<br />

o<strong>por</strong>tunidad <strong>de</strong> conocerlo. En Tauste y Ejea, se colocaron los retratos reales sobre tab<strong>la</strong>dos a<br />

los que subían, para realizar el acto <strong>de</strong> proc<strong>la</strong>ma, los principales cargos públicos como el<br />

Alférez mayor que <strong>en</strong> voz alta ac<strong>la</strong>maba: “<strong>por</strong> Castil<strong>la</strong> y Aragón viva el Sr. Rey D. <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>” 26 .<br />

En ese mom<strong>en</strong>to, era cuando se arrojaban <strong>la</strong>s monedas y medal<strong>la</strong>s al pueblo.<br />

12<br />

Vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia parroquial <strong>de</strong> San Martín, <strong>Biel</strong>.<br />

Mediante todos estos ceremoniales se pret<strong>en</strong>día <strong>en</strong>salzar el absolutismo y garantizar<br />

<strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> régim<strong>en</strong> monárquico <strong>en</strong> los territorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, ante el peligro que<br />

suponía para los Borbones <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te Revolución Francesa.<br />

Dada <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> Aragón con el país vecino, a partir <strong>de</strong> 1790 <strong>la</strong> propaganda revolucionaria<br />

francesa p<strong>en</strong>etró muy rápidam<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año sigui<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>zó a acatarse el cordón<br />

i<strong>de</strong>ológico creado <strong>por</strong> el Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Floridab<strong>la</strong>nca, <strong>de</strong>stinado a evitar <strong>la</strong> propagación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

i<strong>de</strong>ario francés <strong>en</strong> España. <strong>Biel</strong>, como localidad cercana a Francia, se vio afectada <strong>por</strong> estas<br />

medidas, así el 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1790 <strong>en</strong> el Libro <strong>de</strong> Mandatos <strong>de</strong> Visita se indicaba a los párrocos<br />

<strong>de</strong> San Martín que: “circu<strong>la</strong>r prohibidos estan los libros <strong>la</strong> France-Libre” 27 . En <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

histórica <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> exist<strong>en</strong> más refer<strong>en</strong>cias al respecto, así, <strong>en</strong> 1793 se nombra a<br />

<strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> como qui<strong>en</strong> “pi<strong>en</strong>sa seriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> atajar los progresos <strong>de</strong> nuestros <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados<br />

<strong>en</strong>emigos los franceses, y poner una barrera á su orgullo <strong>de</strong>scomunal, y pernicioso” 28 .<br />

25 [F.D.H.C.A.], L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790.<br />

26 [F.D.H.C.A.], L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790.<br />

27 [A.D.J.], BIEL 15, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 16 r.<br />

28 [A.D.J.], BIEL 15, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 17 r.<br />

En este int<strong>en</strong>to <strong>por</strong> salvaguardar <strong>la</strong> integridad <strong><strong>de</strong>l</strong> régim<strong>en</strong> monárquico español, <strong>la</strong>s celebraciones<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> estaban repletas <strong>de</strong> símbolos que <strong>en</strong>salzaban el absolutismo<br />

y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “Rey <strong>por</strong> <strong>la</strong> gracia <strong>de</strong> Dios”. La arquitectura efímera, <strong>la</strong>s mascaradas, <strong>la</strong>s danzas<br />

y <strong>la</strong>s poesías <strong>en</strong> honor al monarca, e incluso <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y noticias, suponían un canto al<br />

orig<strong>en</strong> divino y absoluto <strong><strong>de</strong>l</strong> rey, ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias iconográficas y metafóricas al mundo clásico,<br />

muy frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los festejos <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII. En el panegírico se <strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cía el futuro reinado<br />

<strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> comparándolo con el <strong>de</strong> los reyes <strong><strong>de</strong>l</strong> Antiguo Egipto 29 , consi<strong>de</strong>rado uno <strong>de</strong><br />

los más felices y po<strong>de</strong>rosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong> esta forma, se exaltaba el s<strong>en</strong>tido triunfal <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta.<br />

También, her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> III, se solía emplear <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> dios Apolo para repres<strong>en</strong>tar<br />

al monarca, aludi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> espl<strong>en</strong>dor que se esperaba bajo su reinado 30 . En <strong>la</strong>s celebraciones<br />

realizadas <strong>en</strong> Ejea también se recurrió a <strong>la</strong> mitología clásica para simbolizar <strong>la</strong> grandiosidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> futuro rey y sus vastos dominios; para ello <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> creó un magnífico carro triunfal con <strong>la</strong><br />

fragua <strong>de</strong> Vulcano montado <strong>por</strong> cuatro muchachos que personificaban “<strong>la</strong>s cuatro partes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mundo” 31 . A pesar <strong>de</strong> todas estas refer<strong>en</strong>cias eruditas a <strong>la</strong> Antigüedad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII,<br />

muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones iconográficas se llegaron a acompañar <strong>de</strong> carte<strong>la</strong>s explicativas,<br />

haciéndo<strong>la</strong>s más accesibles al público, pues su fin principal era el propagandístico 32 .<br />

Aragón festeja <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

Si <strong>por</strong> un <strong>la</strong>do, como hemos indicado, a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Francesa <strong>la</strong> monarquía<br />

hispánica pot<strong>en</strong>ció <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> como medio <strong>de</strong> propaganda<br />

política, <strong>en</strong> cierto modo, si <strong>la</strong> Revolución no logró imposibilitar<strong>la</strong>, sí <strong>la</strong> retrasó <strong>en</strong><br />

algunos lugares. Aragón, y especialm<strong>en</strong>te Zaragoza, se <strong>en</strong>contraba sumido <strong>en</strong> una crisis <strong>de</strong><br />

abastos <strong>de</strong> trigo, y <strong>la</strong> cosecha, incluso antes <strong>de</strong> su recogida, ya estaba v<strong>en</strong>dida a Cataluña y<br />

Pamplona, una situación <strong>de</strong> carestía que <strong>la</strong> Revolución <strong><strong>de</strong>l</strong> país vecino no hizo sino agravar.<br />

Este problema provocó un clima <strong>de</strong> malestar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción aragonesa que propició <strong>la</strong><br />

prohibición <strong>de</strong> ex<strong>por</strong>tar trigo. En un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temor a que cualquier revuelta im<strong>por</strong>tase<br />

el i<strong>de</strong>ario francés, <strong>en</strong> algunos municipios, incluida <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Zaragoza, se llegaron a susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

provisionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos<br />

y el miedo <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s celebraciones se transformaran <strong>en</strong> motines <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia 33 .<br />

Gracias al préstamo <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> Juan Martín <strong>de</strong> Goicoechea y Martín Zapater a<br />

Zaragoza para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> trigo <strong>en</strong> Cinco Vil<strong>la</strong>s, Ribera <strong><strong>de</strong>l</strong> Ebro, Monegros y <strong>en</strong> el partido<br />

<strong>de</strong> Huesca, se solucionó el problema <strong>de</strong> abastos, propiciando que con esta reg<strong>en</strong>eración<br />

económica se reanudaran <strong>la</strong>s celebraciones <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> 34 . <strong>Biel</strong>, como<br />

localidad integrante <strong><strong>de</strong>l</strong> partido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, posiblem<strong>en</strong>te fue uno <strong>de</strong> los pueblos que<br />

participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cereales para este fin. A<strong>de</strong>más, se ti<strong>en</strong>e constancia <strong>de</strong> que antes <strong>de</strong><br />

esta adquisición, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s se informaron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que disponían<br />

<strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s aragonesas.<br />

29 CUESTA GARCÍA DE LEONARDO, M. J., Fiesta y arquitectura efímera <strong>en</strong> <strong>la</strong> Granada <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII, Universidad <strong>de</strong><br />

Granada y D.P.G., Granada, 1995, pp. 349-361.<br />

30 CAMACHO. R., op. cit., pp. 533-555.<br />

31 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789.<br />

32 CAMACHO. R., op. cit., p. 534.<br />

33 Así, <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1789, coincidi<strong>en</strong>do con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Francesa, se produjo un conato <strong>de</strong> motín <strong>en</strong><br />

Zaragoza al ex<strong>por</strong>tarse a Navarra trigo que se necesitaba para el consumo. Se temía que <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>rivase <strong>en</strong> motines<br />

simi<strong>la</strong>res al que se produjo <strong>en</strong> Zaragoza <strong>en</strong> 1766, a causa <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia y que se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> protestas<br />

que continuaron <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> España tras el conocido “motín <strong>de</strong> Esqui<strong>la</strong>che”. PEIRÓ ARROYO, A., “Movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales <strong>en</strong> el siglo XVIII”, BELTRÁN, M., CORRAL, J. L., SARASA, E. y SERRANO, E. (Dirs.), At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> Aragón,<br />

I.F.C., Zaragoza, 1992.<br />

34 BELTRÁN MARTÍNEZ, A., FATÁS CABEZA, G. y VEINTEMILLAS REDONDO, G. (Coords.), Enciclopedia Temática <strong>de</strong><br />

Aragón, Historia II, Pr<strong>en</strong>sa Diaria Aragonesa, Moncayo, Zaragoza, 1995-1996, pp. 442 y 443.<br />

13<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

Así, el 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1789, <strong>en</strong> el Libro <strong>de</strong> Mandatos <strong>de</strong> Visita se registró <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> una circu<strong>la</strong>r que ord<strong>en</strong>aba “t<strong>en</strong>er noticias ciertas <strong>de</strong> los granos que se cog<strong>en</strong> anualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el Reyno” 35 .<br />

Fueron bastantes <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s aragonesas que tuvieron que retrasar los festejos a<br />

causa <strong>de</strong> estos problemas <strong>de</strong> carestía 36 , <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s se ti<strong>en</strong>e conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> lo que ocurrió <strong>en</strong> Ejea y Tauste gracias a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> sus fiestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones<br />

y Noticias 37 . Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s fiestas <strong>en</strong> Ejea no sufrieron retrasos, pues tuvieron lugar <strong>en</strong>tre<br />

el 29 <strong>de</strong> agosto y el 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1789, <strong>en</strong> Tauste 38 se ap<strong>la</strong>zaron un año, celebrándose<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> 27 al 29 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1790. Tal vez, Ejea <strong>de</strong> los Caballeros sí pudo afrontar con mayor<br />

facilidad los problemas económicos que suponía <strong>la</strong> carestía <strong>de</strong> abastos <strong>de</strong> trigo. De esta<br />

manera, es posible que <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> se retrasase un año <strong>por</strong> dicha<br />

escasez <strong>de</strong> grano y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te crisis <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el Reino aragonés.<br />

14<br />

<strong>Biel</strong> <strong>en</strong> el siglo XVIII<br />

En el año <strong>de</strong> realización <strong>de</strong> los festejos <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Biel</strong> era <strong>de</strong> señorío eclesiástico, pues pert<strong>en</strong>eció al Arzobispado <strong>de</strong> Zaragoza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1444<br />

hasta <strong>la</strong> pre<strong>la</strong>tura <strong><strong>de</strong>l</strong> Arzobispo Lezo y Palomeque (1783-1796) 39 . A partir <strong>de</strong> 1708, tras los<br />

Decretos <strong>de</strong> Nueva P<strong>la</strong>nta, pasó a formar parte <strong><strong>de</strong>l</strong> corregimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, uno <strong>de</strong><br />

los trece que habían creado los Borbones <strong>en</strong> Aragón 40 . Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el ámbito eclesiástico<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diócesis <strong>de</strong> Jaca, si bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong><strong>de</strong>l</strong> Obispado <strong>de</strong> Pamplona hasta 1785.<br />

Por su situación fronteriza, <strong>Biel</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia ha mant<strong>en</strong>ido vínculos administrativos,<br />

comerciales y sociales con Zaragoza, Huesca o Pamplona.<br />

Aunque era una localidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te administrativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico<br />

o <strong>de</strong> Ejea <strong>de</strong> los Caballeros, a fines <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII, <strong>de</strong>bía ser una vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> cierta im<strong>por</strong>tancia.<br />

Así, <strong>en</strong> 1790, año <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> los festejos <strong>en</strong> honor a <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>,<br />

<strong>Biel</strong> estaba formado <strong>por</strong> 238 casas y 238 vecinos, que aproximadam<strong>en</strong>te se traducirían <strong>en</strong><br />

unos 952 habitantes 41 , una pob<strong>la</strong>ción nada <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñable <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> <strong>de</strong> municipios<br />

35 [A.D.J.], BIEL 15, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 15 v .<br />

36 [F.D.H.C.A.], L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790 y L-479, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>por</strong><br />

<strong>la</strong> fi<strong><strong>de</strong>l</strong>isima y v<strong>en</strong>cedora ciudad <strong>de</strong> Tarazona <strong>en</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>macion <strong><strong>de</strong>l</strong> Señor Rey Don <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> los dias 5 y 6 <strong>de</strong> octubre proximo,<br />

Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790. Finalm<strong>en</strong>te se pudo celebrar <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> todo el Reino aragonés. A<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doce Re<strong>la</strong>ciones y Noticias que se conoc<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> Aragón,<br />

se sabe que <strong>en</strong> algunas localida<strong>de</strong>s, como Tauste y Tarazona, se celebraron los festejos tardíam<strong>en</strong>te a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasez<br />

<strong>de</strong> grano. BELTRÁN, A., FATÁS, G. y VEINTEMILLAS, G. (Coords.), op. cit., pp. 442 y 443.<br />

37 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789 y L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta<br />

Real, Madrid, 1790.<br />

38 [F.D.H.C.A.], L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790. “(...) hubiera executado mucho ántes <strong>la</strong><br />

Real proc<strong>la</strong>ma, si <strong>la</strong> excasez <strong>de</strong> granos que compr<strong>en</strong>dió á todo el Reyno, no <strong>la</strong> hubiera puesto <strong>en</strong> el mayor apuro y precisádo<strong>la</strong><br />

á esperarse levantara <strong>la</strong> cosecha para libertarse <strong>de</strong> él,: <strong>por</strong> eso <strong>de</strong>terminó que se executase <strong>en</strong> los dias, 27, 28 y 29 <strong>de</strong><br />

septiembre próximo y, ciertam<strong>en</strong>te que aunque no hubiera t<strong>en</strong>ido este motivo, siempre <strong>la</strong> hubiera dilerido á dichos dias, á<br />

fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sembarazadas ya <strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> granos, <strong>la</strong> dies<strong>en</strong> el singu<strong>la</strong>r gusto <strong>de</strong> asistir á sus fiestas”.<br />

39 CASTILLO GENZOR, R., Aragón, Historia y B<strong>la</strong>són repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> sus pueblos, vil<strong>la</strong>s y ciuda<strong>de</strong>s, Vol. I, Zaragoza,<br />

1963, p. 85.<br />

40 ARMILLAS VICENTE, J. A. y PÉREZ ÁLVAREZ, B., “La Guerra <strong>de</strong> Sucesión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s”, La época mo<strong>de</strong>rna<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong> Jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998, pp. 163-194.<br />

41 [A.D.J.], Libro <strong>de</strong> Confesados y Comulgados, 1741-1795. Se ha realizado un cálculo aproximado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> <strong>en</strong><br />

1790 aplicando un coefici<strong>en</strong>te cuatro al número <strong>de</strong> casas, estableci<strong>en</strong>do este número como <strong>la</strong> media <strong>de</strong> miembros <strong>por</strong> familia.<br />

Así, Reher consi<strong>de</strong>ra que durante el Antiguo Régim<strong>en</strong> el tamaño medio <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar <strong>en</strong> Aragón estaba integrado aproximadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>por</strong> cuatro miembros. REHER, D. S., La familia <strong>en</strong> España. Pasado y pres<strong>en</strong>te, Alianza Universidad, Madrid, 1996, p. 67.<br />

vecinos 42 . En <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s agrarias y gana<strong>de</strong>ras constituían el principal<br />

medio <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia. La situación geográfica <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, a oril<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> río Arba, fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> molinos harineros, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> un segundo p<strong>la</strong>no <strong>la</strong> agricultura <strong>por</strong> <strong>la</strong> poca calidad<br />

<strong>de</strong> sus tierras, <strong>de</strong>masiado calizas 43 . A pesar <strong><strong>de</strong>l</strong> escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco<br />

Vil<strong>la</strong>s, <strong>Biel</strong>, aprovechando su ubicación junto al río, contó con cuar<strong>en</strong>ta fabricantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>na,<br />

que e<strong>la</strong>boraban piezas <strong>de</strong> paños, bayetas y cor<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>la</strong>tes 44 .<br />

La proc<strong>la</strong>mación <strong><strong>de</strong>l</strong> soberano: una ceremonia obligada<br />

La celebración <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> era una ceremonia obligada; ya <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Novísima Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> España 45 , <strong>la</strong> Ley I seña<strong>la</strong>: “Ley única (...) Obligación <strong>de</strong><br />

todos los vasallos á guardar lealtad y obedi<strong>en</strong>cia al Rey y al sucesor <strong>en</strong> el Reyno” 46 . Asimismo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1390, ese precepto suponía que todos los ciudadanos que no lo acatas<strong>en</strong> cumplirían<br />

una p<strong>en</strong>a, pues <strong>de</strong>bían participar <strong>en</strong> los hom<strong>en</strong>ajes que se realizas<strong>en</strong> <strong>en</strong> honor al monarca<br />

Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> Madrid, Juan Gálvez, 1810. Fundación Lázaro Galdiano.<br />

42 El cálculo sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> <strong>en</strong> 1790 es muy simi<strong>la</strong>r al realizado <strong>por</strong> Floridab<strong>la</strong>nca para el c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1787. La<br />

<strong>de</strong>mografía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s era muy <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> sus och<strong>en</strong>ta y cinco municipios. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> ellos, <strong>Biel</strong> que ocupaba el p<strong>en</strong>último lugar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diez localida<strong>de</strong>s más pob<strong>la</strong>das, contaba con 1.129 habitantes,<br />

una cifra muy cercana a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Hecho, Sádaba, Luesia y Ansó. SALAS AUSENS, J. A., “La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Cinco Vil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna”, La época mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong> Jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco<br />

Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998, pp. 20-22.<br />

43 JERICÓ LAMBÁN, J. L., “El feudalismo tardío <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s”, La época mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong><br />

Jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998, pp. 133-160.<br />

44 Datos a<strong>por</strong>tados <strong>por</strong> Fr. Mateo Suman, “Apuntes para el Diccionario Geográfico <strong>de</strong> Aragón”, REDONDO VEIN-<br />

TEMILLAS, G., “Las formas <strong>de</strong> asociación <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad tardía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s: <strong>la</strong>s cofradías”, La época mo<strong>de</strong>rna<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong> Jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s,<br />

Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998, p. 32.<br />

45 Novísima recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> leyes <strong>de</strong> España, dividida <strong>en</strong> XII libros <strong>en</strong> que se reforma <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción publicada <strong>por</strong> el Señor<br />

Don Felipe II <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> 1567, reimpresa últimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong> 1775 y se incor<strong>por</strong>an <strong>la</strong>s pragmáticas, cédu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>cretos, órd<strong>en</strong>es y<br />

resoluciones Reales y otras provid<strong>en</strong>cias no recopi<strong>la</strong>das y expedidas hasta el <strong>de</strong> 1804 mandada formar <strong>por</strong> el Señor Don <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>,<br />

Boletín Oficial <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, Tomo II, Madrid, 1976, ed. facsímil (1. a ed. 1805), pp. 1 y 2.<br />

46 Novísima recopi<strong>la</strong>ción..., Boletín Oficial <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, Madrid, 1976, ed. facsímil (1. a ed. 1805), tomo II, p. 1.<br />

15<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

“<strong>por</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s, castillos y fortalezas que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> el Reyno” 47 . Estas celebraciones constituían<br />

un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad estam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, pues el papel que <strong>de</strong>sempeñaban los ciudadanos,<br />

los gastos que sufragaban y su grado <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> los festejos estaba ligado<br />

a su posición social y solv<strong>en</strong>cia económica.<br />

Los municipios se <strong>en</strong>ga<strong>la</strong>naban con arquitecturas efímeras, arcos adornados con <strong>la</strong>s<br />

armas reales, alfombras y tapices, colgaduras y li<strong>en</strong>zos. Los vecinos participaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> celebración<br />

embelleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s fachadas <strong>de</strong> sus casas con cornucopias, espejos e iluminación a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los lugares <strong>por</strong> los que circu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> comitiva, y a<strong>de</strong>más disfrutaban <strong>de</strong> actos lúdicos<br />

como los toros, <strong>la</strong>s mascaradas, los banquetes, los bailes, el teatro, los torneos y los juegos<br />

caballerescos. La Iglesia, como estam<strong>en</strong>to influy<strong>en</strong>te, b<strong>en</strong><strong>de</strong>cía <strong>la</strong>s celebraciones implicándose<br />

mediante procesiones y rogativas <strong>en</strong> una festividad es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te profana. En el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> ac<strong>la</strong>mar al nuevo rey, también participaba <strong><strong>de</strong>l</strong> regocijo popu<strong>la</strong>r con un repique g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s campanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia 48 . G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> religiosos participaba <strong>en</strong><br />

todos los actos, e incluso podían acudir cargos eclesiásticos <strong>de</strong> lugares próximos. En uno <strong>de</strong><br />

los días <strong>de</strong> fiesta, <strong>la</strong> Iglesia asumía un mayor protagonismo ya que solía celebrarse una misa<br />

solemne y se cantaba el Te Deum <strong>en</strong> acción <strong>de</strong> gracias <strong>por</strong> el nuevo monarca 49 .<br />

16<br />

RAMÓN FANLO, BOTICARIO Y PINTOR<br />

Las fiestas <strong>de</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> los nuevos soberanos alcanzaron gran relevancia y<br />

permitían vincu<strong>la</strong>r a los súbditos con <strong>la</strong> monarquía, ya que como se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> los festejos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong><strong>de</strong>l</strong> Concejo 50 .<br />

En <strong>Biel</strong>, Ramón Fanlo, maestro boticario <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> 51 , también participó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> realizando estos dos li<strong>en</strong>zos para el Ayuntami<strong>en</strong>to.<br />

El motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estas pinturas <strong>por</strong> Fanlo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> oficio <strong>de</strong> boticario con el Concejo, ya que su sueldo, y posiblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> botica, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consistorio. Durante el Antiguo Régim<strong>en</strong>, los vecinos sufragaban aquellos oficios<br />

<strong>en</strong> pro <strong><strong>de</strong>l</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, como los pastores, los forestales, el maestro, el médico<br />

o incluso <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a pobres y <strong>en</strong>fermos. También es posible que Ramón Fanlo realizara<br />

los cuadros <strong>por</strong>que su profesión le permitía conocer el modo <strong>de</strong> aglutinar los pigm<strong>en</strong>tos,<br />

pues, aunque una botica no contaba con esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> materiales, sí se trabajaba con aceite<br />

<strong>de</strong> linaza o es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trem<strong>en</strong>tina.<br />

Tal vez pudo conseguir los pigm<strong>en</strong>tos a través <strong>de</strong> algún pintor <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, reutilizando<br />

materiales empleados <strong>en</strong> alguna obra reci<strong>en</strong>te realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, o viajar a Ejea <strong>de</strong> los<br />

Caballeros o a Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico para comprar los pigm<strong>en</strong>tos, pues al ser núcleos <strong>de</strong> mayor<br />

tamaño existirían talleres <strong>de</strong> pintores.<br />

Lo que es evid<strong>en</strong>te al analizar estos li<strong>en</strong>zos es que Ramón Fanlo contaba con cierta<br />

pericia técnica, necesaria para aplicar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta cor<strong>la</strong>da, que utilizó <strong>en</strong> algunas zonas <strong>de</strong> los<br />

47 Novísima recopi<strong>la</strong>ción..., Boletín Oficial <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, Madrid, 1976, ed. facsímil (1. a ed. 1805), tomo II, p. 2.<br />

48 [F.D.H.C.A.], L-120-1, Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789.<br />

49 [F.D.H.C.A.], L-481, Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas..., Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1790.<br />

50 [A.D.J.], BIEL 27, Libro <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas Cofradía Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra, 1692-1940, 1790-1791. Durante <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong><br />

Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, Antonio Navarro era el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, dato que conocemos <strong>por</strong> su firma <strong>en</strong> este ejemp<strong>la</strong>r.<br />

51 [A.D.J.], BIEL 6, Quinque Libri, Libro 3. o , 1762-1824, fol. 247 v. La primera noticia sobre el oficio <strong>de</strong> Ramón Fanlo aparece<br />

<strong>en</strong> 1775 a causa <strong><strong>de</strong>l</strong> matrimonio <strong>de</strong> su hijo, Francisco, con Josepha Xim<strong>en</strong>ez, natural <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>: “(...) Francisco Fanlo, mancebo<br />

hijo legitimo <strong>de</strong> Ramon Fanlo Maestro Boticario <strong>de</strong>sta vil<strong>la</strong> (...)”<br />

li<strong>en</strong>zos. El boticario, junto al maestro, el notario o el médico, sería una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas más<br />

ilustradas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> y probablem<strong>en</strong>te uno <strong>de</strong> los pocos habitantes <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> con inquietu<strong>de</strong>s<br />

artísticas y culturales. Durante el Antiguo Régim<strong>en</strong>, com<strong>en</strong>zó a organizarse el oficio <strong>de</strong> boticario.<br />

A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> Estatuto <strong>de</strong> 1603, los boticarios <strong>de</strong>bían cumplir veinticuatro años para abrir<br />

una botica, <strong>de</strong>mostrar limpieza <strong>de</strong> sangre y contar con ocho años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia, un mínimo<br />

<strong>de</strong> cuatro <strong>de</strong> práctica y otros tantos como apr<strong>en</strong>dices. Para ejercer su oficio como maestros<br />

<strong>de</strong>bían ser admitidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Boticarios, para lo cual t<strong>en</strong>ían que superar un exam<strong>en</strong><br />

ante el Tribunal <strong><strong>de</strong>l</strong> Protomedicato don<strong>de</strong> se comprobaban sus conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>tín y su<br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> prácticas 52.<br />

Ejemplo <strong>de</strong> exam<strong>en</strong> para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> título <strong>de</strong> Boticario, s.XVII, Hospital <strong>de</strong> N a Sra. <strong>de</strong> Gracia <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

52 MENÉNDEZ DE LA PUENTE, L., Notas históricas sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones sanitarias, médicos, boticarios y cirujanos<br />

<strong>en</strong> Huesca, <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XV al XIX, I Congreso <strong>de</strong> Medicina Aragonesa (V Jornadas Médicas Aragonesas), Institución<br />

Fernando el Católico, Zaragoza, 1968, pp. 11-13.<br />

17<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

Así, Ramón Fanlo <strong>de</strong>bió acogerse a todas estas normas para trabajar como maestro<br />

boticario <strong>en</strong> <strong>Biel</strong>. Ramón Fanlo, este boticario aficionado a <strong>la</strong> pintura, nació <strong>en</strong><br />

Vil<strong>la</strong>núa a principios <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII 53 , vivió unos años <strong>en</strong> Peñarroya 54 , don<strong>de</strong>, fruto <strong>de</strong> su<br />

unión con Francisca Yza 55 , natural <strong>de</strong> Tu<strong><strong>de</strong>l</strong>a, tuvo a sus dos hijos, Francisco<br />

y Chrisóstoma 56 . Des<strong>de</strong> 1769 57 ocupó el cargo <strong>de</strong> maestro boticario <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> hasta su muerte<br />

<strong>en</strong> 1795 58 , cinco años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pintar dichos cuadros. Al parecer, Ramón Fanlo y su<br />

familia se establecieron <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>Biel</strong>, pues sus dos hijos contrajeron matrimonio<br />

con vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> 59 .<br />

18<br />

Farmacia <strong><strong>de</strong>l</strong> Hospital <strong>de</strong> N a Sra. <strong>de</strong> Gracia <strong>de</strong> Zaragoza, s. XIX.<br />

53 No se pue<strong>de</strong> a<strong>por</strong>tar <strong>la</strong> fecha exacta <strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to, pues los Quinque Libri <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>núa <strong>de</strong> principios <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII,<br />

localizados <strong>en</strong> el Archivo Diocesano <strong>de</strong> Huesca, no se pued<strong>en</strong> consultar, <strong>por</strong> su pésimo estado <strong>de</strong> conservación.<br />

54 ARCH<strong>IV</strong>O DIOCESANO DE ZARAGOZA [A.D.Z.], Matrícu<strong>la</strong>s Pascuales <strong>de</strong> Peñarroya, XVIII-XIX. La primera noticia<br />

<strong>de</strong> Ramón Fanlo <strong>en</strong> Peñarroya data <strong>de</strong> 1751, cuando aparece junto a su mujer, Francisca Yza, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “calle <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nevera”.<br />

Des<strong>de</strong> 1752 hasta 1754 viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mismo lugar junto a su hermana Francisca Fanlo. El matrimonio habitó <strong>en</strong>tre 1755 y<br />

1761 <strong>en</strong> <strong>la</strong> “calle P<strong>la</strong>ceta”, excepto <strong>en</strong> el año 1760 cuando aparec<strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> “P<strong>la</strong>za Alta”. Después, <strong>en</strong> 1763 se tras<strong>la</strong>daron<br />

a <strong>la</strong> “calle <strong><strong>de</strong>l</strong> Rosario”, y <strong>en</strong> 1764, el matrimonio Fanlo ya aparece registrado junto a sus hijos, Francisco y<br />

Crisóstoma, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “calle San Miguel”. En 1765 no aparec<strong>en</strong>, y a partir <strong>de</strong> 1766 ya no se conservan matrícu<strong>la</strong>s pascuales<br />

hasta 1772, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que ya se habían tras<strong>la</strong>dado a <strong>Biel</strong>.<br />

55 [A.D.J.], Libro <strong>de</strong> Confesados y Comulgados, 1741-1795. Ramón Fanlo quedó viudo <strong>en</strong> 1778, tal y como muestra <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> su esposa <strong><strong>de</strong>l</strong> recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to pascual a partir <strong>de</strong> 1778, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces Fanlo pasó a vivir con<br />

su hijo, Francisco, y su nuera.<br />

56 [A.D.J.], BIEL 6, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 57 r. En el bautizo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda hija <strong>de</strong> Francisco Fanlo aparece el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> Ramón<br />

Fanlo, Vil<strong>la</strong>núa, Francisca Yza, Tu<strong><strong>de</strong>l</strong>a, y Francisco Fanlo, Peñarroya.<br />

57 [A.D.J.], Libro <strong>de</strong> Confesados y Comulgados, 1741-1795. La primera vez que Ramón Fanlo y su familia se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el recu<strong>en</strong>to<br />

parroquial <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to pascual es <strong>en</strong> 1769, fecha que indicaría <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Ramón Fanlo a <strong>Biel</strong> para ocupar el cargo <strong>de</strong><br />

maestro boticario. En ese año vivían <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma casa “Ramón Fanlo, Francisca Iza, Francisco Fanlo, Chrisostoma Fanlo”.<br />

58 [A.D.J.], BIEL 6, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 366 r .<br />

59 [A.D.J.], BIEL 6, Ibi<strong>de</strong>m, fols. 246 r. y 247 v. En el registro <strong>de</strong> matrimonios <strong>de</strong> los Quinque Libri se incluy<strong>en</strong> estos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces, “a<br />

ocho <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> mil seteci<strong>en</strong>tos set<strong>en</strong>ta y tres” <strong>en</strong>tre “(...) Miguel Vriz Viudo (...)” y Crisóstoma Fanlo(...)” y “a doce <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> mil seteci<strong>en</strong>tos set<strong>en</strong>ta y cinco (...) Francisco Fanlo (...) con Josepha Xim<strong>en</strong>ez (...) (ésta y sus padres) vecinos <strong>de</strong>sta vil<strong>la</strong> (<strong>Biel</strong>) (...)”.<br />

Sólo los municipios <strong>de</strong> especial relevancia contaban con botica, <strong>por</strong> lo que <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Ramón Fanlo también abastecería a pueblos vecinos. De este modo, a causa <strong><strong>de</strong>l</strong> oficio que<br />

<strong>de</strong>sempeñaba el cabeza <strong>de</strong> familia, los Fanlo <strong>de</strong>bieron ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias más <strong>de</strong>stacadas<br />

y acauda<strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, al igual que los médicos, los boticarios contaban con una serie <strong>de</strong> privilegios<br />

económicos, quedando ex<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los ci<strong>en</strong>tos y alcaba<strong>la</strong>s, que sí pagaban el resto <strong>de</strong> gremios<br />

<strong>de</strong>dicados al comercio y a los oficios mecánicos; tampoco <strong>de</strong>bían contribuir a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> bagajes, a <strong>la</strong>s cargas concejiles, ni t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> alojar soldados 60 .<br />

Una muestra más <strong>de</strong> su posición social es que durante su estancia <strong>en</strong> <strong>Biel</strong>, <strong>la</strong> familia<br />

Fanlo siempre contó con servicio doméstico 61 . A<strong>de</strong>más, Ramón Fanlo realizó su testam<strong>en</strong>to<br />

ante notario, un procedimi<strong>en</strong>to que a fines <strong><strong>de</strong>l</strong> Antiguo Régim<strong>en</strong> sólo podían costear aquellos<br />

que contaban con altos recursos económicos. Asimismo, <strong>por</strong> su muerte se celebró <strong>en</strong><br />

<strong>Biel</strong> un “<strong>en</strong>tierro mayor” 62 , únicam<strong>en</strong>te reservado a <strong>la</strong>s personas más ilustres <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, pues<br />

<strong>por</strong> ser <strong>de</strong> mayor boato garantizaba alcanzar <strong>la</strong> salvación eterna, <strong>en</strong> una época, <strong>la</strong> Edad<br />

Mo<strong>de</strong>rna, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> muerte se consi<strong>de</strong>raba un tiempo es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> cristianización 63 .<br />

Botam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Farmacia Ríos, Hospital <strong>de</strong> N a Sra. <strong>de</strong> Gracia <strong>de</strong> Zaragoza, s.XIX.<br />

60 CALLEJA FOLGUERA, M. C., La farmacia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilustración. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Técnica, 31, Akal, Madrid, 1992, p. 36.<br />

61 [A.D.J.], Libro <strong>de</strong> Confesados y Comulgados, 1741-1795. Ver recu<strong>en</strong>tos pascuales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1769 hasta 1795.<br />

62 [A.D.J.], BIEL 6, Ibi<strong>de</strong>m, fol. 366 r., “En siete <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> mil seteci<strong>en</strong>tos nov<strong>en</strong>ta y cinco, havi<strong>en</strong>do recibido los santos<br />

sacram<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> confesion, y extrema uncion murio Ramon Fanlo viudo <strong>de</strong> Francisca Yza, este hizo testam<strong>en</strong>to ante<br />

escribano real y se le hizo <strong>en</strong>tierro mayor con quatro campanas para que conste firme ut supra. Mos<strong>en</strong> Antonio Garcia<br />

Reg<strong>en</strong>te”.<br />

63 PEINADO RODRÍGUEZ, M., “Muerte y sociedad <strong>en</strong> el siglo XIX”, Revista <strong>de</strong> Antropología Experim<strong>en</strong>tal, n. o 5,<br />

Texto 3, Universidad <strong>de</strong> Jaén, Jaén, 2005, pp. 2 y 3.<br />

19<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

20<br />

Portada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia parroquial <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>.<br />

Detalle <strong><strong>de</strong>l</strong> escudo municipal <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fachada <strong>de</strong><br />

su Ayuntami<strong>en</strong>to.<br />

VALORACIÓN HISTÓRICO-<br />

ARTÍSTICA<br />

Como se ha indicado anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y vil<strong>la</strong>s se <strong>en</strong>ga<strong>la</strong>naban con<br />

diversas muestras <strong>de</strong> arte efímero para honrar<br />

al nuevo monarca y aunque <strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad<br />

<strong>de</strong> estas obras no era <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el tiempo, <strong>en</strong> algunas ocasiones han llegado<br />

hasta nuestros días. Este es el caso <strong>de</strong><br />

los li<strong>en</strong>zos conservados <strong>en</strong> el Ayuntami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, que aunque no sobresal<strong>en</strong> <strong>por</strong> su<br />

calidad artística, sí constituy<strong>en</strong> un im<strong>por</strong>tante<br />

testimonio histórico.<br />

Gracias a Ramón Fanlo, autor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

obras, se sabe que al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo<br />

XVIII el Concejo utilizó como emblema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> el escudo hoy vig<strong>en</strong>te. Ya se ha seña<strong>la</strong>do<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Iglesia parroquial <strong>de</strong> San<br />

Martín <strong>de</strong> <strong>Biel</strong> exist<strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>; tal vez <strong>por</strong>que el Concejo, que<br />

sufragó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> templo<br />

64 , también fuese el comit<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> retablo<br />

mayor, <strong>de</strong>jando <strong>la</strong> impronta <strong><strong>de</strong>l</strong> escudo<br />

municipal como muestra <strong>de</strong> ello. De ser así,<br />

se podría a<strong><strong>de</strong>l</strong>antar el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> heráldica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> al siglo XVII,<br />

un hecho <strong>de</strong> especial relevancia, puesto que<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los escudos municipales<br />

se e<strong>la</strong>boraron <strong>en</strong> el siglo XIX 65 . Otra muestra<br />

más <strong>de</strong> <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta obra es<br />

que <strong>en</strong> el<strong>la</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>por</strong> primera vez los<br />

esmaltes empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, puesto<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos obras seña<strong>la</strong>das anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

el b<strong>la</strong>són no recibió policromía.<br />

Esta hipótesis esc<strong>la</strong>recería <strong>la</strong> confusión que existe sobre el escudo <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, ya que el<br />

g<strong>en</strong>ealogista <strong>de</strong>cimonónico Piferrer 66 , <strong>por</strong> causas <strong>de</strong>sconocidas, adjudicó a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> un b<strong>la</strong>són<br />

muy difer<strong>en</strong>te. En los años ses<strong>en</strong>ta Castillo G<strong>en</strong>zor <strong>en</strong> su armorial aragonés se basó <strong>en</strong> el<br />

nobiliario <strong>de</strong> Piferrer para establecer como emblema <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, “un escudo partido <strong>en</strong> pal; con<br />

el primer cuartel <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ta, casco emp<strong>en</strong>achado <strong>de</strong> su color <strong>en</strong> el jefe <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo y cuatro cruces<br />

<strong>la</strong>tinas <strong>de</strong> gules, colocadas dos y dos <strong>en</strong> al abismo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> punta; y el segundo cuartel, también<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, con dos leones al natural pasantes <strong>de</strong> su color” 67 . Este b<strong>la</strong>són ha sido tan divulgado<br />

que incluso ha llegado a publicaciones actuales como si fuese el único verda<strong>de</strong>ro.<br />

64 MENJÓN RUIZ, M S. y ALEGRE ARBUÉS, F., “La iglesia <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, pasado, pres<strong>en</strong>te y futuro”,<br />

Suessetania, n. o 14, 1994-1995, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s e I.F.C., Ejea <strong>de</strong> los Caballeros, 1995, pp. 75-93.<br />

65 Durante los periodos liberales <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XIX, el gobierno pot<strong>en</strong>ció el uso <strong>de</strong> los escudos municipales a través <strong>de</strong> sellos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación oficial. Fue <strong>en</strong>tonces cuando muchas localida<strong>de</strong>s se vieron obligadas a oficializar sus b<strong>la</strong>sones.<br />

66 PIFERRER, F., Nobiliario <strong>de</strong> los Reinos y Señoríos <strong>de</strong> España, Tomo VI, Madrid, 1857-1863, p. 78.<br />

67 CASTILLO, R., op. cit., p. 86.<br />

No obstante, reconocidos historiadores especialistas <strong>en</strong> heráldica, como Guillermo<br />

Fatás y Guillermo Redondo, han incluido <strong>en</strong> su estudio sobre heráldica municipal aragonesa 68<br />

el mismo escudo que repres<strong>en</strong>tó Ramón Fanlo <strong>en</strong> el li<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>. La<br />

relevancia <strong>de</strong> estas obras ha pasado <strong>de</strong>sapercibida durante más <strong>de</strong> dos siglos, si bi<strong>en</strong>,<br />

mediante su estudio se ha podido rescatar un acontecimi<strong>en</strong>to tan im<strong>por</strong>tante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> <strong>Biel</strong> como <strong>la</strong> celebración <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>. Al marg<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

que a<strong>por</strong>tan los li<strong>en</strong>zos sobre dichos festejos y <strong>la</strong> heráldica <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, su análisis exhaustivo ha<br />

permitido esc<strong>la</strong>recer y recuperar <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Ramón Fanlo, el boticario-pintor. Por otro <strong>la</strong>do,<br />

con <strong>la</strong> recuperación <strong><strong>de</strong>l</strong> Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>, <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> increm<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> su patrimonio cultural 69 .<br />

68 FATÁS, G. y VEINTEMILLAS, G., op. cit., pp. 80-221.<br />

69 Según <strong>la</strong> Disposición Adicional Segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 3/1999, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> marzo, <strong><strong>de</strong>l</strong> Patrimonio Cultural Aragonés: “Son<br />

bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> interés cultural asumidos <strong>por</strong> ministerio <strong>de</strong> esta Ley los (...) escudos, emblemas (...). Por Ord<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Departam<strong>en</strong>to responsable <strong>de</strong> patrimonio cultural, se aprobará <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es afectados, con su localización”.<br />

21<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>


<strong>Testimonios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Arte</strong> <strong>Efímero</strong> <strong>en</strong> <strong>Biel</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong><br />

22<br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

Fondo Docum<strong>en</strong>tal Histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Aragón:<br />

- Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>por</strong> <strong>la</strong> M. I. N. y L. Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Exea <strong>de</strong> los Caballeros <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proc<strong>la</strong>macion <strong><strong>de</strong>l</strong> Señor Rey Don <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, Impr<strong>en</strong>ta Real, Madrid, 1789.<br />

- Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>por</strong> <strong>la</strong> M. M. y F. V. <strong>de</strong> Tauste <strong>en</strong> los dias 27, 28 y 29<br />

<strong>de</strong> septiembre proximo, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>macion <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey N. Sr. D. <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong>, Impr<strong>en</strong>ta Real,<br />

Madrid, 1790.<br />

- Noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas celebradas <strong>por</strong> <strong>la</strong> fi<strong><strong>de</strong>l</strong>isima y v<strong>en</strong>cedora ciudad <strong>de</strong> Tarazona <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proc<strong>la</strong>macion <strong><strong>de</strong>l</strong> Señor Rey Don <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> los dias 5 y 6 <strong>de</strong> octubre proximo, Impr<strong>en</strong>ta Real,<br />

Madrid, 1790.<br />

1903.<br />

Archivo Diocesano <strong>de</strong> Jaca:<br />

- Libro <strong>de</strong> Mandatos <strong>de</strong> Visita, 1760-1940.<br />

- Libro <strong>de</strong> Confesados y Comulgados, 1741-1795.<br />

- Libro <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas Cofradía Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra, 1692-1940.<br />

- Quinque Libri, Libro 3. o , 1762-1824.<br />

Archivo Diocesano <strong>de</strong> Zaragoza:<br />

- Matrícu<strong>la</strong>s Pascuales <strong>de</strong> Peñarroya, XVIII-XIX.<br />

BIBLIOGRAFÍA<br />

- ALENDA Y MIRA, J., Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> solemnida<strong>de</strong>s y fiestas públicas <strong>en</strong> España, Madrid,<br />

- ARMILLAS VICENTE, J. A. y PÉREZ ÁLVAREZ, B., “La Guerra <strong>de</strong> Sucesión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s”, La época mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong> jornadas <strong>de</strong> Estudios<br />

sobre <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998.<br />

- BELTRÁN MARTÍNEZ, A., FÁTAS CABEZA, G. y VEINTEMILLAS REDONDO,<br />

G. (Coords.), Enciclopedia Temática <strong>de</strong> Aragón, Historia II, Pr<strong>en</strong>sa Diaria Aragonesa,<br />

Moncayo, Zaragoza, 1995-1996.<br />

- BONET CORREA, A., “La fiesta barroca como práctica <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r”, Diwan 5/6,<br />

Zaragoza, 1979.<br />

- CALLEJA FOLGUERA, M. C., La farmacia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilustración. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia<br />

y Técnica, 31, Akal, Madrid, 1992.<br />

- CAMACHO MARTÍNEZ, R., “Fiestas <strong>por</strong> <strong>la</strong> Proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> <strong>IV</strong> <strong>en</strong> algunas<br />

ciuda<strong>de</strong>s andaluzas”, V.V.A.A., España Festejante. El siglo XVIII, Servicio <strong>de</strong> Publicaciones y<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga, Má<strong>la</strong>ga, 2000.<br />

- <strong>Carlos</strong> III y <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Moneda, Ministerio <strong>de</strong> Economía y Haci<strong>en</strong>da, Fábrica<br />

Nacional <strong>de</strong> Moneda y Timbre, Madrid, 1988.<br />

- CASTILLO GENZOR, R., Aragón, Historia y B<strong>la</strong>són repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> sus pueblos,<br />

vil<strong>la</strong>s y ciuda<strong>de</strong>s, Vol. I, Zaragoza, 1963.<br />

- CUESTA GARCÍA DE LEONARDO, M. J., Fiesta y arquitectura efímera <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Granada <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII, Universidad <strong>de</strong> Granada y D.P.G., Granada, 1995.<br />

- FATÁS CABEZA, G. y VEINTEMILLAS REDONDO, G., Heráldica aragonesa.<br />

Aragón y sus pueblos, Moncayo, Zaragoza, 1990.<br />

- GIMÉNEZ LÓPEZ, E., “Los corregimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capa y espada como retiro <strong>de</strong> militares.<br />

El ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Aragón <strong>en</strong> el siglo XVIII”, Revista <strong>de</strong> Historia Jerónimo<br />

Zurita, 63-64, I.F.C., Zaragoza, 1991.<br />

- HERRERA, A., Medal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proc<strong>la</strong>maciones y juras <strong>de</strong> los Reyes <strong>de</strong> España, Madrid,<br />

1977, ed. facsímil (1. a ed. 1882).<br />

- JERICÓ LAMBÁN, J. L., “El feudalismo tardío <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s”, La época mo<strong>de</strong>rna<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong> jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998.<br />

- MENÉNDEZ DE LA PUENTE, L., Notas históricas sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />

sanitarias, médicos, boticarios y cirujanos <strong>en</strong> Huesca, <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XV al XIX, I Congreso <strong>de</strong><br />

Medicina Aragonesa (V Jornadas Médicas Aragonesas), Institución Fernando el Católico,<br />

Zaragoza, 1968.<br />

- MENJÓN RUIZ, M. S. y ALEGRE ARBUÉS, F., “La iglesia <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>,<br />

pasado, pres<strong>en</strong>te y futuro”, Suessetania, n. o 14, 1994-1995, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco<br />

Vil<strong>la</strong>s e I.F.C., Ejea <strong>de</strong> los Caballeros, 1995.<br />

- Novísima recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> leyes <strong>de</strong> España, dividida <strong>en</strong> XII libros <strong>en</strong> que se reforma <strong>la</strong><br />

Recopi<strong>la</strong>ción publicada <strong>por</strong> el Señor Don Felipe II <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> 1567, reimpresa últimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong> 1775 y se incor<strong>por</strong>an <strong>la</strong>s pragmáticas, cédu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>cretos, órd<strong>en</strong>es y resoluciones Reales y otras provid<strong>en</strong>cias<br />

no recopi<strong>la</strong>das y expedidas hasta el <strong>de</strong> 1804 / mandada formar <strong>por</strong> el Señor Don <strong>Carlos</strong><br />

<strong>IV</strong>, Boletín Oficial <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, Tomo II, Madrid, 1976, ed. facsímil (1. a ed. 1805).<br />

- PEINADO RODRÍGUEZ, M., “Muerte y sociedad <strong>en</strong> el siglo XIX”, Revista <strong>de</strong><br />

Antropología Experim<strong>en</strong>tal, n. o 5, Texto 3, Universidad <strong>de</strong> Jaén, Jaén, 2005.<br />

- PEIRÓ ARROYO, A., “Movimi<strong>en</strong>tos sociales <strong>en</strong> el siglo XVIII”, BELTRÁN, M.,<br />

CORRAL, J. L., SARASA, E. y SERRANO, E. (Dirs.), At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> Aragón, I.F.C.,<br />

Zaragoza, 1992.<br />

- PIFERRER, F., Nobiliario <strong>de</strong> los Reinos y Señoríos <strong>de</strong> España, Madrid, 1857-1863.<br />

- REDONDO VEINTEMILLAS, G., “Las formas <strong>de</strong> asociación <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />

tardía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s: <strong>la</strong>s cofradías”, La época mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong><br />

jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Rey Católico, 1998.<br />

- REDONDO VEINTEMILLAS, G., “Numismática aragonesa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna”,<br />

La moneda aragonesa: mesa redonda, I.F.C. y D.P.Z., Zaragoza, 1982.<br />

- REHER, D. S., La familia <strong>en</strong> España. Pasado y pres<strong>en</strong>te, Alianza Universidad, Madrid, 1996.<br />

- SALAS AUSENS, J. A., “La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna”,<br />

La época mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>IV</strong> jornadas <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong>s Cinco<br />

Vil<strong>la</strong>s, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cinco Vil<strong>la</strong>s, Sos <strong><strong>de</strong>l</strong> Rey Católico, 1998.<br />

- SERRANO MARTÍN, E. (Ed.), Fiestas públicas <strong>en</strong> Aragón <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna, VII<br />

Muestra <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Historia Aragonesa, Gobierno <strong>de</strong> Aragón, Zaragoza, 1995.<br />

- SERRANO MARTÍN, E., “Fiestas y ceremonias <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna: fu<strong>en</strong>tes<br />

y docum<strong>en</strong>tos para su estudio”, Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s VIII Jornadas <strong>de</strong> Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación<br />

ci<strong>en</strong>tífica sobre fu<strong>en</strong>tes aragonesas, I.C.E. y Gobierno <strong>de</strong> Aragón, Zaragoza, 1993.<br />

- V.V.A.A., Monedas <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong><strong>de</strong>l</strong> Banco <strong>de</strong> España, Banco <strong>de</strong> España,<br />

Madrid, 1991.<br />

23<br />

El Retrato <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong><strong>IV</strong> y <strong>la</strong>s Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Biel</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!