12.05.2013 Views

La celebración de la palabra en Un poemario, de Teresa Soto

La celebración de la palabra en Un poemario, de Teresa Soto

La celebración de la palabra en Un poemario, de Teresa Soto

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>La</strong> <strong>celebración</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong><br />

<strong>Un</strong> <strong>poemario</strong>, <strong>de</strong> <strong>Teresa</strong> <strong>Soto</strong><br />

Miriam Sánchez Moreiras<br />

<strong>Un</strong>iversity of Colorado at Boul<strong>de</strong>r<br />

<strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> (2008), el primer libro <strong>de</strong> poemas publicado <strong>de</strong> <strong>la</strong> poeta asturiana<br />

<strong>Teresa</strong> <strong>Soto</strong>, recibió el prestigioso premio Adonais <strong>de</strong> poesía <strong>en</strong> el año 2007.<br />

Por aquel <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> autora contaba con 25 años <strong>de</strong> edad y su <strong>en</strong>trada o cial<br />

<strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras se hacía por <strong>la</strong> puerta gran<strong>de</strong> con un libro <strong>de</strong> título humil<strong>de</strong>:<br />

<strong>Un</strong> <strong>poemario</strong>, esto es, una colección más <strong>de</strong> poemas.<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacarse, <strong>de</strong> marcar su i<strong>de</strong>ntidad original a través <strong>de</strong>l<br />

nombre propio, el título <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> parece ir a contracorri<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l carácter es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

cualquier pres<strong>en</strong>tación; <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra poética, <strong>en</strong>tonces, se coloca por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> cualquier<br />

marbete, incluso <strong>de</strong>l marbete “Poesía” para ser simplem<strong>en</strong>te un conjunto <strong>de</strong> poemas, un<br />

<strong>poemario</strong>. Tal actitud anti-es<strong>en</strong>cialista, <strong>de</strong> rechazo al s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> propiedad original o <strong>de</strong><br />

autoridad, no se limita al título g<strong>en</strong>eral sino que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> al cuerpo <strong>de</strong> los poemas. He<br />

aquí, por ejemplo, el primer poema, titu<strong>la</strong>do signi cativam<strong>en</strong>te “Imitación <strong>de</strong> Wis<strong>la</strong>wa”,<br />

cuyos últimos versos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran: “Yo no necesito mi nombre para escribir, / así que no lo<br />

escribo. / Esto es una imitación. / Para una imitación / sólo sirve el nombre <strong>de</strong> otro”.<br />

Ése es el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que acompaña aquí a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura<br />

poética: pobreza, precariedad; pues se trata <strong>de</strong> tomar prestada una pa<strong>la</strong>bra que ya existe,<br />

el nombre <strong>de</strong> otro, <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> otro. Tal aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra (dice <strong>la</strong><br />

voz poética <strong>en</strong> versos anteriores: “Mis vecinos no sab<strong>en</strong> que escribo / les agra<strong>de</strong>zco<br />

que no lo sepan. / No lo sab<strong>en</strong> y no me le<strong>en</strong> / no pi<strong>en</strong>so nunca <strong>en</strong> qué p<strong>en</strong>sarán /<br />

mis vecinos <strong>de</strong> mis versos”.) le con ere a <strong>la</strong> voz poética <strong>la</strong> libertad necesaria para po<strong>de</strong>r<br />

manifestarse. <strong>La</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra es, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> libertad<br />

al ser manifestada.<br />

Des<strong>de</strong> los versos iniciales pue<strong>de</strong> ya i<strong>de</strong>nti carse <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos operaciones<br />

que el lósofo francés A<strong>la</strong>in Badiou, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría estética <strong>de</strong> Mal<strong>la</strong>rmé,<br />

prescribe para <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra poética <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong> trabajos tales como Tercer esbozo<br />

para un mani esto por el a rmacionismo (2004) y, anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>La</strong> edad <strong>de</strong> los<br />

poetas (1992) y Pequeño manual <strong>de</strong> inestética (1998), <strong>en</strong>tre otros lugares; me re ero a <strong>la</strong><br />

sustracción. Según Badiou, <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación sustractiva <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra poética se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta con<br />

los límites impuestos por su propia condición material: el límite <strong>de</strong> muerte <strong>de</strong>l poema, el<br />

poema concebido como un epita o, tal como el método <strong>de</strong>constructivo ha <strong>de</strong>mostrado<br />

ampliam<strong>en</strong>te (Kar<strong>en</strong> Mills-Courts). Es mediante <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos operaciones<br />

Diverg<strong>en</strong>cias. Revista <strong>de</strong> estudios lingüísticos y literarios. Volum<strong>en</strong> 8, Número 2 - Sección<br />

Especial - 2010 - Selected Proceedings of the Tw<strong>en</strong>tieth Annual Symposium on Hispanic and<br />

Luso-Brazilian Literature, <strong>La</strong>nguage and Culture<br />

131


Diverg<strong>en</strong>cias. Revista <strong>de</strong> estudios lingüísticos y literarios. Volum<strong>en</strong> 8, Número 2 - Sección Especial - 2010<br />

Selected Proceedings of the Tw<strong>en</strong>tieth Annual Symposium on Hispanic and Luso-Brazilian Literature,<br />

<strong>La</strong>nguage and Culture<br />

poéticas, <strong>la</strong> transposición, como para Badiou<br />

se pone <strong>de</strong> mani esto <strong>la</strong> “inhumana” verdad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> que todo poema es <strong>en</strong>unciación. Localizo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos operaciones prescritas<br />

por Badiou, <strong>la</strong> transposición, el límite ético<br />

<strong>de</strong>l poema, por el que éste se a rma como una<br />

pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> vida y que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los poemas<br />

<strong>de</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una ética <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>celebración</strong>.<br />

Lo que se sustrae <strong>en</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> es el<br />

nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz que <strong>en</strong>uncia los poemas: “De<br />

tanto no oír mi nombre / empecé a p<strong>en</strong>sar que<br />

no lo había t<strong>en</strong>ido nunca / ¿se pue<strong>de</strong> per<strong>de</strong>r un<br />

nombre?” y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, se sustrae <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

autoridad y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un sujeto poético<br />

transc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte e inmutable por su ligazón a un<br />

nombre propio. Tal actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz poética <strong>la</strong><br />

sitúa al mismo nivel que el sujeto ético <strong>de</strong>l que<br />

el propio A<strong>la</strong>in Badiou da cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> Diez tesis<br />

sobre <strong>la</strong> ética (2009), su aportación al seminario<br />

<strong>de</strong> Cassin y Nancy El peligro ético (1992 o 1993),<br />

<strong>en</strong>sayo con el que <strong>en</strong> esta pres<strong>en</strong>tación pondré<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong>. Creo que <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong><br />

<strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética <strong>de</strong> Badiou va a<br />

permitir reve<strong>la</strong>r aspectos <strong>de</strong>cisivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> poética<br />

<strong>de</strong> <strong>Teresa</strong> <strong>Soto</strong>.<br />

En Diez tesis sobre <strong>la</strong> ética (y, posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> Ensayo sobre <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mal, 1997)<br />

Badiou <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra que “<strong>La</strong> ética no existe (…) pues<br />

suponer que <strong>la</strong> ética existe implica un sujeto<br />

ligado al tema <strong>de</strong> un sujeto invariante y, a n <strong>de</strong><br />

cu<strong>en</strong>tas, <strong>de</strong> un sujeto transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal bajo una<br />

forma u otra” (5). Seguidam<strong>en</strong>te, Badiou <strong>de</strong>sea<br />

<strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ro que su tesis no niega <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l sujeto, “que sería <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong>constructivista o<br />

antihumanista clásica, sino que, si no hay sujeto<br />

como estructura transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal invariante,<br />

hay sujeto con condiciones: a saber, que haya<br />

procesos veraces (procesos <strong>en</strong> que hay verda<strong>de</strong>s)”<br />

(5-6). Para Badiou el sujeto sólo pue<strong>de</strong> ser<br />

132<br />

<strong>de</strong> nido, <strong>en</strong>tonces, como “punto difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

una verdad”.<br />

<strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra poética <strong>en</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> celebra<br />

<strong>la</strong> posibilidad que se le da <strong>de</strong> ser el lugar <strong>de</strong><br />

manifestación <strong>de</strong> una verdad, tal como <strong>la</strong> voz<br />

poética <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> el poema titu<strong>la</strong>do “Mani esto<br />

poético”: “¡Poetas moribundos! / ¡Sacad los pies<br />

<strong>de</strong>l agua! / (Hay cosas que nac<strong>en</strong> para ser / M / A<br />

/ N / I / F / E / S / T / A / D / A / S) /”. Y <strong>en</strong> los<br />

últimos versos: “No t<strong>en</strong>go lic<strong>en</strong>cia / pero a nadie<br />

le gusta estar mucho tiempo / con los pies bajo<br />

el agua. / Los pies cambian <strong>de</strong> color, se ab<strong>la</strong>ndan.<br />

/ Eso es una gran verdad” (36-37). Aunque <strong>la</strong><br />

voz poética sigue como al comi<strong>en</strong>zo, sin poseer<br />

ningún tipo <strong>de</strong> autoridad (a <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> los<br />

poetas “¿Dón<strong>de</strong> está tu lic<strong>en</strong>cia?” respon<strong>de</strong> “No<br />

t<strong>en</strong>go lic<strong>en</strong>cia”), ello no le impi<strong>de</strong> manifestar<br />

<strong>la</strong> verdad, pues <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> esta voz vi<strong>en</strong>e,<br />

precisam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> su falta <strong>de</strong> autoridad, <strong>de</strong> su<br />

car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

Es, precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia que afecta a<br />

<strong>la</strong> voz poética <strong>en</strong> “A veces mi voz es pequeña”,<br />

<strong>la</strong> condición que permite expresar y celebrar <strong>la</strong><br />

verdad <strong>de</strong>l amor: “A veces mi voz es pequeña /<br />

como un grano <strong>de</strong> trigo / (…) / Pero mi amor<br />

por ti / no cambia <strong>de</strong> tamaño. / Es como una<br />

rueda <strong>de</strong> molino, / como un héroe griego, /<br />

un mascarón <strong>de</strong> proa. / Eso es mi amor por ti”<br />

(32). Esa voz pequeña, sustraída, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación (“a veces”) es transpuesta por <strong>la</strong><br />

magnitud <strong>de</strong>l amor que no cambia <strong>de</strong> tamaño,<br />

por <strong>la</strong> verdad amorosa.<br />

Trato, pues, <strong>en</strong> estas páginas, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong>s bases para una aproximación crítica a <strong>Un</strong><br />

<strong>poemario</strong> a partir <strong>de</strong>l ethos celebratorio que<br />

muestra a <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra poética <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

manifestación <strong>de</strong> una verdad, y así lo celebra.<br />

Tal como estamos vi<strong>en</strong>do, esta <strong>celebración</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

verdad que puja <strong>en</strong> manifestarse ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> una<br />

situación <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, <strong>de</strong>l<br />

nombre propio o, como a rma el mismo Badiou


<strong>en</strong> El sujeto <strong>de</strong>l arte (2005), <strong>en</strong> un paradigma <strong>de</strong><br />

muerte. Contra <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> muerte, a pesar<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong>, <strong>la</strong> verdad se impone y <strong>de</strong>be ser celebrada.<br />

Así suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> “Poemas a <strong>la</strong> hermana”, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>celebración</strong> es realm<strong>en</strong>te una ética <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido<br />

que le da Badiou <strong>en</strong> Diez tesis sobre <strong>la</strong> ética, pues,<br />

como el análisis <strong>de</strong> “Poemas a <strong>la</strong> hermana” nos<br />

va a permitir <strong>de</strong>mostrar, se trata es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

para el lósofo francés <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer el imperativo<br />

“continuar si<strong>en</strong>do sujeto (…) <strong>La</strong> <strong>de</strong> nición más<br />

formal sería ciertam<strong>en</strong>te esa: continuar si<strong>en</strong>do<br />

sujeto <strong>de</strong>l proceso veraz <strong>en</strong> que tal posibilidad<br />

se constituyó. No hay otro imperativo ético que<br />

un imperativo <strong>de</strong> continuación” (9). Lo opuesto,<br />

dice Badiou, es una “canal<strong>la</strong>da”, una “traición” a<br />

<strong>la</strong> verdad <strong>de</strong>l proceso.<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> hermana <strong>de</strong> “Poemas a <strong>la</strong><br />

hermana” se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situada <strong>en</strong> un paradigma<br />

<strong>de</strong> muerte, según se nos indica <strong>en</strong> los primeros<br />

versos: “Te voy a comprar un sofá / don<strong>de</strong><br />

puedas <strong>de</strong>sparramar / tus p<strong>en</strong>as / (…) / <strong>Un</strong><br />

tocador / con un espejo <strong>en</strong>marcado, / hojas <strong>de</strong><br />

acanto y oro, / para mirarte / y ajustarte los ojos<br />

/ y <strong>la</strong> risa / antes <strong>de</strong> salir al balcón / y saludar<br />

a <strong>la</strong> muerte. (26) <strong>La</strong> hermana ti<strong>en</strong>e “voz frágil”,<br />

“una voz <strong>de</strong> invierno”: “l<strong>la</strong>mas al inverno / <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

tu boca / <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano, / quisieras ir <strong>de</strong>trás <strong>de</strong><br />

él, / perseguir al invierno” (27). Pero fr<strong>en</strong>te a ese<br />

paradigma <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> que se sitúa <strong>la</strong> hermana,<br />

<strong>la</strong> voz poética ti<strong>en</strong>e el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> manifestar <strong>la</strong><br />

verdad <strong>de</strong> vida que se le impone y celebrar<strong>la</strong>:<br />

“Des<strong>de</strong> esta terraza se oye muy bi<strong>en</strong> / <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong>l verano / ¿Dón<strong>de</strong> estás tú? / (…) / Quisiera yo<br />

rega<strong>la</strong>rte un invierno. / No puedo, / <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />

terraza se oye muy bi<strong>en</strong> / <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l verano<br />

<strong>La</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong> hermana, <strong>de</strong>l paradigma<br />

mortal, y <strong>la</strong> <strong>celebración</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y el verano que<br />

tan bi<strong>en</strong> se oye se convierte <strong>en</strong> el <strong>de</strong>ber ético <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> voz poética, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be continuar el proceso<br />

<strong>de</strong> verdad. Separarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> hermana, <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong><br />

constituye <strong>en</strong> sujeto <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> verdad y<br />

Miriam Sánchez-Moreiras<br />

así lo testimonian los últimos versos: “Caímos<br />

<strong>la</strong>s dos por el mismo agujero, / caminamos<br />

sujetas a <strong>la</strong>s mismas manos, / (…) Nos hundimos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma tierra, / nos bañamos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

aguas. / Ahora habitas un invierno <strong>de</strong>sconocido,<br />

/ ¿qué mano te llevó a ese invierno?” (28).<br />

Esta verdad poética que celebra <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

<strong>en</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> coinci<strong>de</strong> con el tipo <strong>de</strong> verdad<br />

que seña<strong>la</strong> Badiou para el poema, <strong>la</strong> cual es<br />

inman<strong>en</strong>te e in nita, una verdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

Son varios los poemas que insist<strong>en</strong> <strong>en</strong> este<br />

carácter material, inman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad que<br />

se mani esta poéticam<strong>en</strong>te. Por ejemplo, el<br />

titu<strong>la</strong>do “Mi abue<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s manos <strong>en</strong> el mismo<br />

sitio que yo”. <strong>La</strong>s manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> abue<strong>la</strong>, dice <strong>la</strong> voz<br />

poética, “ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunas manchas y restos <strong>de</strong><br />

tierra” y, fr<strong>en</strong>te a su falda negra <strong>de</strong> luto, con sus<br />

pliegues “diría que vegetales” que nunca llega<br />

a tocar <strong>la</strong> tierra, “<strong>La</strong>s manos <strong>de</strong> mi abue<strong>la</strong> sí <strong>la</strong><br />

tocan. / Des<strong>de</strong> el nal <strong>de</strong>l brazo tocan <strong>la</strong> tierra,<br />

/ <strong>la</strong> surcan, <strong>la</strong> remuev<strong>en</strong> con los <strong>de</strong>dos, / con<br />

todas <strong>la</strong>s manchas”. Pese a su luto, y al contrario<br />

<strong>de</strong> lo que sucedía con <strong>la</strong> hermana, <strong>la</strong> abue<strong>la</strong> no<br />

se sitúa <strong>en</strong> un paradigma <strong>de</strong> muerte pues sus<br />

manos están bi<strong>en</strong> cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, tocándo<strong>la</strong>,<br />

haci<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> vida triunfe: “Aunque t<strong>en</strong>go <strong>la</strong>s<br />

manos <strong>en</strong> el mismo sitio que mi abue<strong>la</strong>, / al nal<br />

<strong>de</strong> los brazos; / no puedo tocar <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma forma, / no puedo surcar<strong>la</strong> ni remover<strong>la</strong>”.<br />

Tal triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida es lo que <strong>en</strong> este poema<br />

<strong>de</strong> hom<strong>en</strong>aje a su abue<strong>la</strong>, a <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> vida que<br />

porta, se celebra: “Me temo que tampoco puedo<br />

colgarme un luto / y <strong>de</strong>jarlo a unos c<strong>en</strong>tímetros<br />

<strong>de</strong>l suelo. / No podría hacer que se quedase<br />

ahí susp<strong>en</strong>dido, / ni hacerlo cal<strong>la</strong>r. / Mi luto se<br />

escurriría quejumbroso / queri<strong>en</strong>do embadurnar<br />

el mundo / con <strong>la</strong> punta negra <strong>de</strong> su nariz” (10).<br />

<strong>La</strong> abue<strong>la</strong> no oculta <strong>la</strong> muerte, no <strong>la</strong> teme, su<br />

ritual <strong>de</strong> luto no le impi<strong>de</strong> vivir; todo lo contrario<br />

a <strong>la</strong> actitud criticada por Badiou respecto a <strong>la</strong>s<br />

comisiones <strong>de</strong> ética por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales el<br />

133


Diverg<strong>en</strong>cias. Revista <strong>de</strong> estudios lingüísticos y literarios. Volum<strong>en</strong> 8, Número 2 - Sección Especial - 2010<br />

Selected Proceedings of the Tw<strong>en</strong>tieth Annual Symposium on Hispanic and Luso-Brazilian Literature,<br />

<strong>La</strong>nguage and Culture<br />

estado administra a los sujetos “que batal<strong>la</strong>n<br />

con el miedo a <strong>la</strong> muerte, una disimu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> muerte” (19). <strong>La</strong> verdad que se impone a ese<br />

miedo y lo v<strong>en</strong>ce, tal es <strong>la</strong> verdad que se celebra<br />

<strong>en</strong> este poema.<br />

<strong>La</strong>s estaciones <strong>de</strong>l año (“Llega el invierno<br />

como se camina por <strong>la</strong> nieve” (13), “<strong>La</strong> primavera<br />

egipcia” (14), “<strong>La</strong> estación amaril<strong>la</strong>” (16)), los<br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l día (“En <strong>la</strong> mañana” (20), “Acaba<br />

<strong>de</strong> amanecer” (33), “El hurto” (48)), el tiempo<br />

que se va (“Encontré mi infancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s baldosas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cocina” (18)), los rituales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

(“En el mercado” (11-12)), hasta <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>urias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad (“T<strong>en</strong>go tres acuare<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca”<br />

(25)) son celebrados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong>.<br />

Hay, tal como reconoce <strong>la</strong> crítica, un agudo<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> temporalidad, <strong>de</strong>l instante y lo<br />

cotidiano: “Esc<strong>en</strong>as familiares, amor por <strong>la</strong><br />

naturaleza, captación <strong>de</strong> una temporalidad<br />

fugaz, crean una atmósfera poética <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />

mani esta el goce <strong>de</strong>l instante, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas<br />

felicida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> suma, <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong> misma<br />

evi<strong>de</strong>ncia”, según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra Carmelo Guillén<br />

Acosta (2008). Pero “lo que <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong> misma<br />

evi<strong>de</strong>ncia” es una verdad que traspasa los<br />

límites <strong>de</strong> lo evi<strong>de</strong>nte pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo cotidiano,<br />

<strong>en</strong> nuestra naturaleza animal, <strong>en</strong> el miedo a <strong>la</strong><br />

muerte al que se re ere Badiou, qui<strong>en</strong> a rma<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis séptima: “El efecto inmediato <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturalización <strong>de</strong>l sujeto es constituirlo <strong>en</strong> ser<br />

para <strong>la</strong> muerte (…) <strong>La</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza<br />

como necesidad para el sujeto <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su<br />

paradigma <strong>en</strong> <strong>la</strong> muerte. En tanto que seres<br />

naturales morimos. Es un <strong>en</strong>unciado sumario y<br />

es<strong>en</strong>cial. (17).<br />

El que ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong> resulta ser<br />

un proceso inverso a <strong>la</strong> naturalización <strong>de</strong>l sujeto,<br />

esto es, un proceso <strong>de</strong> verdad por el que el sujeto<br />

se convierte <strong>en</strong> “ser para <strong>la</strong> vida”, <strong>en</strong> sujeto “transnatural”<br />

(<strong>de</strong> nido por Badiou como un sujeto<br />

material pero “‘separado <strong>de</strong> su ser natural por su<br />

134<br />

<strong>de</strong>lidad al azar <strong>de</strong>l acontecimi<strong>en</strong>to’, que no lo<br />

<strong>de</strong>smaterializa <strong>en</strong> absoluto, sino que lo separa <strong>de</strong><br />

su ser natural”, 16). Lo vimos ya al analizar los<br />

“Poemas a <strong>la</strong> hermana” y a <strong>la</strong> abue<strong>la</strong>. Lo vemos<br />

<strong>en</strong> un poemita <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia tan simple como<br />

“T<strong>en</strong>go tres acuare<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca”. El dolor, <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad que aqueja a <strong>la</strong> voz poética y que<br />

son propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión animal o natural<br />

<strong>de</strong>l sujeto, se conviert<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

poética <strong>en</strong> pretextos para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong><br />

un acto estético, para <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> belleza<br />

contra toda evi<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> arte: “T<strong>en</strong>go<br />

tres acuare<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca. / Los colores se van<br />

<strong>de</strong>rriti<strong>en</strong>do. / T<strong>en</strong>dré ebres terciarias, / <strong>en</strong><br />

Si<strong>en</strong>a Crudo, / Ver<strong>de</strong>, / y Negro. / Es una bu<strong>en</strong>a<br />

combinación <strong>de</strong> ebres”. He aquí pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s dos<br />

operaciones poéticas: sustracción (<strong>en</strong>fermedad,<br />

situación <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia) y transposición: <strong>la</strong> verdad<br />

estética.<br />

Lo mismo suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> los otros poemas arriba<br />

<strong>en</strong>umerados, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, transpone <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

natural <strong>de</strong> ésta. “En <strong>la</strong> mañana” <strong>la</strong> voz poética<br />

asiste “a un acontecimi<strong>en</strong>to insólito: una l<strong>en</strong>ta<br />

sucesión <strong>de</strong> grises. / En cada uno <strong>de</strong> ellos hay<br />

algo raro y carnoso. / Miro bi<strong>en</strong>. Algui<strong>en</strong> grita<br />

para <strong>de</strong>ntro: ¡<strong>La</strong> mañana está / <strong>de</strong>snuda! /<br />

(…) / Me pregunto cuántas veces más asistiré<br />

a una <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z así” (20). El gris (sustracción)<br />

es carnoso (transposición), no es neutro, no es<br />

evi<strong>de</strong>nte, hay una <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z que no se pue<strong>de</strong><br />

obviar, hay una responsabilidad que se transpone<br />

a una naturaleza apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te inoc<strong>en</strong>te. En<br />

“Encontré mi infancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s baldosas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cocina” el pasado (sustracción, muerte) que<br />

pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia los restos <strong>de</strong> una rayue<strong>la</strong><br />

o “cascayo” (voz asturiana para <strong>de</strong>signar al<br />

mismo juego infantil) aboca al sujeto poético<br />

inmediatam<strong>en</strong>te al futuro y sus posibilida<strong>de</strong>s.<br />

<strong>La</strong> infancia, aquí, no funciona como el motivo<br />

clásico <strong>de</strong> nostalgia <strong>de</strong>l pasado, <strong>de</strong> añoranza <strong>de</strong>


éste, sino que es una puerta hacia <strong>la</strong> vida que <strong>la</strong><br />

voz poética ti<strong>en</strong>e por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte. Al disponerse a<br />

saltar <strong>la</strong> última casil<strong>la</strong> (que signi ca, como <strong>en</strong> el<br />

juego <strong>de</strong> <strong>la</strong> oca, <strong>la</strong> muerte), <strong>la</strong> voz poética <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra<br />

esta verdad: “Pero quiero <strong>de</strong>cir que con una so<strong>la</strong><br />

pierna <strong>la</strong> recorrí / y, como me faltó el ali<strong>en</strong>to, no<br />

llegué al nal” (19). El nal queda <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>so<br />

al no signi car <strong>la</strong> muerte sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida que el<br />

futuro asegura. He ahí <strong>la</strong> verdad que se impone<br />

y se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar y celebrar. Simultáneam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>celebración</strong> <strong>de</strong>l pasado y <strong>de</strong>l futuro.<br />

<strong>La</strong> reve<strong>la</strong>ción y <strong>celebración</strong> <strong>de</strong>l carácter<br />

inman<strong>en</strong>te y material <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, <strong>de</strong> ser ésta una<br />

verdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>licadísimo<br />

poema “En <strong>la</strong> torre <strong>de</strong> Ibn Toulun” (34-35):<br />

En <strong>la</strong> torre <strong>de</strong> Ibn Tulun / había una escalera /<br />

abrazada a <strong>la</strong> torre. / Había un palomar. / No<br />

había espacio para los dioses”. Pues “<strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas<br />

<strong>de</strong>l dios gran<strong>de</strong>” con su verdad transc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

son v<strong>en</strong>cidas por <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> lo diminuto:<br />

“¡sólo <strong>la</strong>s palomas! / ¡sólo algo diminuto! /<br />

¡tú!”, <strong>de</strong> lo que está pres<strong>en</strong>te; este pres<strong>en</strong>te<br />

que es tiempo, don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>e lugar <strong>la</strong> verdad, se<br />

convoca y se celebra. Como vemos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

poética no hay ya espacio para ninguna verdad<br />

absoluta o transc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, propia <strong>de</strong>l formalismo<br />

romántico tan duram<strong>en</strong>te criticado por Badiou<br />

(2004). Tal constatación <strong>de</strong>l carácter inman<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, como digo, toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una<br />

reve<strong>la</strong>ción: <strong>en</strong> el espacio sagrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre<br />

(“Todo esto <strong>de</strong>scubrí <strong>en</strong> <strong>la</strong> mezquita <strong>de</strong> Ibn<br />

Toulun”) se le reve<strong>la</strong> a <strong>la</strong> voz poética <strong>la</strong> auténtica<br />

naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, <strong>la</strong> cual es inman<strong>en</strong>te y<br />

situada, múltiple y pres<strong>en</strong>te. Queda, pues, <strong>la</strong><br />

<strong>celebración</strong>, <strong>la</strong> convocatoria al “tú” para que<br />

celebre con <strong>la</strong> voz semejante hal<strong>la</strong>zgo.<br />

¿De qué modo expresar <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong>l<br />

amor, esa verdad tan fuertem<strong>en</strong>te anc<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

el tiempo, <strong>en</strong> lo temporal, <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te (tan<br />

lúcidam<strong>en</strong>te inman<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra) pues ahí<br />

está el imperativo ético <strong>de</strong> continuar <strong>la</strong> verdad<br />

Miriam Sánchez-Moreiras<br />

<strong>de</strong>l proceso amoroso? ¿Cuál es esta experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad amorosa por parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> voz poética?<br />

Son varios los poemas que <strong>de</strong>jan constancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ser Dos <strong>de</strong>l sujeto<br />

amoroso, tal como es formu<strong>la</strong>do por Badiou<br />

(1997). <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> los rasgos <strong>de</strong> ese ser Dos <strong>de</strong>l<br />

sujeto amoroso es <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega completa al otro<br />

(“Yo quiero hacerte versos”, 29) con “con todo el<br />

cuerpo”, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega que caracteriza a los pactos <strong>de</strong><br />

amor y que se da con <strong>la</strong> alegría que inva<strong>de</strong> al cuerpo<br />

ante <strong>la</strong> inmin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro (“Muevo los<br />

<strong>de</strong>dos <strong>de</strong> los pies”, 40) , casi <strong>en</strong> danza por <strong>la</strong> calle:<br />

“Piso <strong>la</strong> calle como se pisan uvas / Y el asfalto es<br />

viña; / el agua, papel coloreado; /el azúcar, luz;<br />

/ ‘Vuelves!”. Este universo formado por Dos,<br />

constituido únicam<strong>en</strong>te por Dos, es <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>de</strong> los amantes <strong>en</strong> el poema “<strong>La</strong> v<strong>en</strong>tana” (45).<br />

<strong>La</strong> espera, que era el motivo <strong>de</strong>l poema anterior,<br />

aquí se retoma con <strong>la</strong> ansiedad que provoca <strong>la</strong><br />

inmin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, cuando el mundo<br />

vibrante que se le pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> voz poética <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana le resulta a ésta “insigni cante / y hasta<br />

un poco patético / porque todo eso no eres tú”.<br />

<strong>La</strong> imag<strong>en</strong> impon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l amado se interpone al<br />

mundo <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s, palomas y cordilleras hasta<br />

convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> única realidad cuando se hace<br />

pres<strong>en</strong>te: “<strong>Un</strong> <strong>de</strong>do como una cúpu<strong>la</strong> / toca<br />

mi hombro, / me giro, estás. / Llegaste sin que<br />

pudiese verte / <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s palomas y <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

// Cierro <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana / para que todo que<strong>de</strong><br />

fuera / salvo tú”. Entonces, el mundo se reduce<br />

a ambos amantes, a ese Dos <strong>de</strong>l sujeto amoroso<br />

rea rmado por el abrazo: “(Los ejércitos se<br />

<strong>de</strong>shac<strong>en</strong> / <strong>en</strong> <strong>la</strong> algarabía militar, / <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

ya no cab<strong>en</strong> / <strong>en</strong> tu abrazo recién llegado)”.<br />

Termino mi pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong><br />

haci<strong>en</strong>do m<strong>en</strong>ción a los últimos poemas, <strong>de</strong> los<br />

que dice Rocío Arana Caballero “En ocasiones<br />

se pier<strong>de</strong> <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> el surrealismo (suce<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> sus últimos poemas), y el lector no pue<strong>de</strong><br />

135


Diverg<strong>en</strong>cias. Revista <strong>de</strong> estudios lingüísticos y literarios. Volum<strong>en</strong> 8, Número 2 - Sección Especial - 2010<br />

Selected Proceedings of the Tw<strong>en</strong>tieth Annual Symposium on Hispanic and Luso-Brazilian Literature,<br />

<strong>La</strong>nguage and Culture<br />

seguir<strong>la</strong> como <strong>de</strong>searía, <strong>la</strong>s metáforas <strong>de</strong>jan<br />

<strong>de</strong> ser creíbles y cercanas” (1). Contra tal<br />

opinión, consi<strong>de</strong>ro “Todas quier<strong>en</strong> ser Marina<br />

Tsvietáieva” y “<strong>La</strong>s piernas <strong>de</strong>l diablo”, el cierre<br />

perfecto para un <strong>poemario</strong> <strong>en</strong> cuyo primer<br />

poema, “Imitación <strong>de</strong> Wis<strong>la</strong>wa”, <strong>la</strong> voz poética ya<br />

nos avisaba que iba a utilizar el nombre <strong>de</strong> otro,<br />

que iba, <strong>en</strong> n, a imitar. <strong>La</strong> imaginería grotesca<br />

<strong>de</strong> sátira m<strong>en</strong>ipea utilizada <strong>en</strong> ambos poema crea<br />

<strong>la</strong> atmósfera a<strong>de</strong>cuada para po<strong>de</strong>r expresar con<br />

humor e ironía <strong>la</strong> verdad inman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l amor y<br />

su dim<strong>en</strong>sión más innombrable para Badiou (el<br />

<strong>de</strong>seo). Dic<strong>en</strong> los últimos versos <strong>de</strong> “<strong>La</strong>s piernas<br />

<strong>de</strong>l diablo”: “si <strong>la</strong>s piernas exionadas y cruzadas<br />

<strong>de</strong>l diablo / se frotan ásperam<strong>en</strong>te, / <strong>en</strong>tonces…<br />

/ mi<strong>en</strong>tras te beso / empezaría a crecernos<br />

hierba <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda, / <strong>en</strong> <strong>la</strong>s axi<strong>la</strong>s, / <strong>en</strong> el cuello.<br />

/ Seríamos rollos <strong>de</strong> hierba fresca y orida / y<br />

rodaríamos <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zados / por una <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l<br />

in erno”. Y naliza: “Espero con paci<strong>en</strong>cia // a<br />

que el diablo le piqu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s rodil<strong>la</strong>s” (53-54).<br />

Y una lectora como yo espera, con no tanta<br />

paci<strong>en</strong>cia, a que <strong>la</strong> inspiración, vestida o no <strong>de</strong><br />

diablo, le pique a <strong>la</strong> poeta <strong>Teresa</strong> <strong>Soto</strong> para po<strong>de</strong>r<br />

seguir ley<strong>en</strong>do y celebrando <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

su pa<strong>la</strong>bra poética.<br />

136<br />

Obras citadas<br />

Arana Caballero, Rocío. “<strong>Un</strong>a crítica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición”. Poesía digital. 20 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

2010 . Web.<br />

Badiou, A<strong>la</strong>in. A ida<strong>de</strong> dos poetas. 1992. Santiago <strong>de</strong><br />

Composte<strong>la</strong>: Amastra-N-Gal<strong>la</strong>r, 2002. Print.<br />

---. Handbook of Inaesthetics. 1998. Stanford:<br />

Stanford UP, 2004. Print.<br />

---. Terceiro esbozo para un manifesto do<br />

afi rmacionismo. 2004. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>:<br />

Amastra-N-Gal<strong>la</strong>r, 2005. Print.<br />

---. “The Subject of Art”. <strong>La</strong>canian Ink. Deitch<br />

Projects. 1 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2005<br />

. Web.<br />

---. Ensayo sobre <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Mal. 1997.<br />

Caosmosis (2007). 8 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007<br />

. Web.<br />

---. Dez teses sobre a ética. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>:<br />

Amastra-N-Gal<strong>la</strong>r, 2009. Print.<br />

Guillén Acosta, Carmelo. “So<strong>la</strong>pa” <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong>.<br />

Madrid: Ediciones Rialp, 2008. Print.<br />

<strong>Soto</strong>, <strong>Teresa</strong>. <strong>Un</strong> <strong>poemario</strong>. Madrid: Ediciones Rialp,<br />

2008. Print.<br />

Mills-Courts, Kar<strong>en</strong>. Poetry as Epitaph.<br />

Repres<strong>en</strong>tation and poetic <strong>la</strong>nguage. Baton<br />

Rouge: Louisiana State U P, 1990. Print.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!