13.05.2013 Views

los procesos cognitivos en el aprendizaje de la lectura inicial

los procesos cognitivos en el aprendizaje de la lectura inicial

los procesos cognitivos en el aprendizaje de la lectura inicial

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Educativo. LOS PROCESOS Vol. 27 COGNITIVOS (diciembre 2000), EN EL pp. APRENDIZAJE 49-68 DE LA LECTURA INICIAL<br />

LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE<br />

DE LA LECTURA INICIAL<br />

Resum<strong>en</strong><br />

DR. LUIS BRAVO VALDIVIESO*<br />

El objetivo <strong>de</strong> este artículo es <strong>de</strong>scribir algunos <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> básicos<br />

para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong>, a partir <strong>de</strong> investigaciones reci<strong>en</strong>tes. Se<br />

consi<strong>de</strong>ra como “etapa <strong>de</strong> <strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong>” <strong>el</strong> período <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>los</strong> niños toman<br />

conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito e inician su apr<strong>en</strong>dizaje. Este apr<strong>en</strong>dizaje<br />

consta <strong>de</strong> varios estadios que se inician con una etapa pr<strong>el</strong>ectora, hasta llegar a<br />

una etapa <strong>de</strong> <strong>lectura</strong> y <strong>de</strong> escritura alfabético-compr<strong>en</strong>siva.<br />

Algunas investigaciones seña<strong>la</strong>n que no todos <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> y<br />

psicolingüísticos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n durante <strong>la</strong> etapa preesco<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong><strong>en</strong> igual<br />

incid<strong>en</strong>cia para que <strong>los</strong> niños efectú<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizaje d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> estadios sigui<strong>en</strong>tes, por lo cual este artículo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que<br />

serían indisp<strong>en</strong>sables para <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong>.<br />

Abstract<br />

The aim of this article is to <strong>de</strong>scribe some cognitive processes that are basic for<br />

the initial reading. Initial reading is the period in which childr<strong>en</strong> become aware<br />

and learn the writt<strong>en</strong> <strong>la</strong>nguage. This period have several stages, coming from a<br />

pre-alphabetic stage to a compreh<strong>en</strong>sive reading.<br />

Rec<strong>en</strong>t researches show that there are differ<strong>en</strong>t cognitive processes that give<br />

foundation to learning to read and that they have not the same weight in the<br />

successives childr<strong>en</strong>’s strategies for learning.<br />

* Psicólogo. Profesor Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Educación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Psicología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontifica Universidad Católica <strong>de</strong> Chile.<br />

E-mail: abravov@puc.cl<br />

49


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

a) Introducción<br />

El objetivo <strong>de</strong> este artículo es <strong>de</strong>scribir algunos <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong><br />

básicos para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong>, a partir <strong>de</strong><br />

resultados <strong>de</strong> algunas investigaciones reci<strong>en</strong>tes**. Para estos efectos<br />

consi<strong>de</strong>ramos como “etapa <strong>de</strong> <strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong>” <strong>el</strong> período d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

personal y cultural <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>los</strong> niños toman conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje escrito e inician su proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Este período<br />

consta <strong>de</strong> varios estadios que se inician con una etapa pr<strong>el</strong>ectora, que<br />

algunos id<strong>en</strong>tifican con una <strong>lectura</strong> logográfica, hasta llegar a una<br />

etapa <strong>de</strong> <strong>lectura</strong> y <strong>de</strong> escritura alfabético-compr<strong>en</strong>siva.<br />

La información <strong>de</strong> que disponemos respecto a <strong>los</strong> <strong>procesos</strong><br />

<strong>cognitivos</strong> involucrados provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> tres tipos <strong>de</strong> investigaciones: <strong>los</strong><br />

seguimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> niños <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> jardín infantil y primeros años básicos,<br />

que muestran cuáles son <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s que mejor fundam<strong>en</strong>tan<br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje futuro; <strong>la</strong>s investigaciones difer<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>tre niños<br />

que apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a leer sin dificultad y <strong>los</strong> que fracasan, y <strong>la</strong>s que estudian<br />

<strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s que requiere su apr<strong>en</strong>dizaje. Algunas<br />

<strong>de</strong> estas investigaciones seña<strong>la</strong>n que no todos <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong><br />

y psicolingüísticos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n durante <strong>la</strong> etapa preesco<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

igual incid<strong>en</strong>cia para que <strong>los</strong> niños efectú<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito, por lo cual este artículo se c<strong>en</strong>trará <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong><br />

que <strong>la</strong>s investigaciones han mostrado que serían indisp<strong>en</strong>sables para<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer. Sin embargo, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong> esos <strong>procesos</strong><br />

<strong>cognitivos</strong> sean necesarios para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer no significa que<br />

sean sufici<strong>en</strong>tes, ya que también se requiere que se cump<strong>la</strong>n otras<br />

condicionantes, tales como <strong>la</strong>s emocionales, <strong>la</strong>s socioculturales y <strong>la</strong>s<br />

metodológicas, que no serán objetivo <strong>de</strong> este artículo.<br />

** Este artículo es parte <strong>de</strong> una investigación con financiami<strong>en</strong>to DIPUC-2000.<br />

50


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

b) El apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> como proceso cognitivo<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer ha sido comparado a un parto int<strong>el</strong>ectual. El conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra escrita es <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to cognitivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños<br />

a una cultura letrada y esco<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> trasmisión cultural se<br />

hace principalm<strong>en</strong>te mediante textos escritos. El<strong>los</strong> constituy<strong>en</strong> un<br />

vehículo d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones.<br />

El empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> metáfora comparativa <strong>de</strong> un parto para <strong>de</strong>scribir<br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> ti<strong>en</strong>e su explicación. Al nacer no se parte<br />

<strong>de</strong> cero, sino que <strong>el</strong> parto es resultado <strong>de</strong> una gestación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />

han interactuado durante nueve meses <strong>de</strong>terminantes biológicos,<br />

g<strong>en</strong>éticos y estímu<strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tales. D<strong>el</strong> mismo modo, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> es <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> un proceso que se inicia años antes<br />

<strong>de</strong> ingresar al primero básico y <strong>el</strong> cual se produce, con mayor o con<br />

m<strong>en</strong>or facilidad, según sean <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>los</strong> niños<br />

abordan <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito. Sigui<strong>en</strong>do esta metáfora comparativa,<br />

así como hay niños que están mejor preparados que otros para sobrevivir<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> parto, hay algunos que están mejor preparados para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a leer y a escribir, situación que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

clínicas o <strong>de</strong> <strong>los</strong> médicos, como tampoco d<strong>el</strong> currículum o <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

profesores. Varias investigaciones muestran que hay un conjunto <strong>de</strong><br />

<strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> intrínsecos al <strong>de</strong>sarrollo, que emerg<strong>en</strong> varios años<br />

antes <strong>de</strong> iniciarse <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> y que son <strong>de</strong>terminantes<br />

para su éxito posterior (Carrillo, M.S. y Marín, J., 1996; O’Connor<br />

y J<strong>en</strong>kins J., 1999; De Jong, P. y Van <strong>de</strong>r Leij, A., 1999; Catts, Fey,<br />

Zhang y Toblin, 1999). Todos <strong>el</strong><strong>los</strong> son <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> que se<br />

empiezan a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r previam<strong>en</strong>te al abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> y que,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que son activados por su <strong>en</strong>señanza, llegan a ser<br />

meta<strong>cognitivos</strong>. Es <strong>de</strong>cir, que <strong>el</strong> sujeto, junto con tomar conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, pue<strong>de</strong> utilizar<strong>los</strong> activam<strong>en</strong>te para su propio apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

En su s<strong>en</strong>tido más ext<strong>en</strong>so, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer implica apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>de</strong> otra manera y este apr<strong>en</strong>dizaje lleva consigo un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia verbal, aplicable al apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> otros conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

51


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> necesarios<br />

para este apr<strong>en</strong>dizaje no cambia cualitativam<strong>en</strong>te cuando <strong>los</strong> niños<br />

pasan d<strong>el</strong> jardín infantil al primer año, sino que va difer<strong>en</strong>ciándose y<br />

configurando otros más complejos, que al cabo <strong>de</strong> algunos años se<br />

manifiestan <strong>en</strong> un cambio cualitativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños. Esta<br />

evolución es necesaria para que alcanc<strong>en</strong> una a<strong>de</strong>cuada compr<strong>en</strong>sión<br />

lectora. Su <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> metáfora m<strong>en</strong>cionada, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones nutritivas –culturales– d<strong>el</strong> medio, como <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>los</strong> sujetos para efectuar acomodaciones<br />

m<strong>en</strong>tales fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito. De este modo,<br />

si <strong>la</strong>s condiciones d<strong>el</strong> medio son pobres <strong>en</strong> estímu<strong>los</strong> letrados, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> esas habilida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitarse o <strong>de</strong>perdiciarse. Pero<br />

también suce<strong>de</strong> que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te muy favorable no es<br />

garantía, por sí mismo, <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado, cuando <strong>los</strong> requisitos<br />

<strong>cognitivos</strong> y verbales no se han cumplido. La experi<strong>en</strong>cia muestra<br />

que <strong>los</strong> niños disléxicos están <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes socioculturales.<br />

c) El concepto <strong>de</strong> “literalidad emerg<strong>en</strong>te”<br />

Algunos autores han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “emerg<strong>en</strong>t<br />

literacy”, término inglés que aplican tanto al dominio que logran <strong>los</strong><br />

niños <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>strezas necesarias para efectuar<br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> como al <strong>de</strong>sarrollo mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong><br />

<strong>inicial</strong> (Whitehurst y Lonigan, 1998). El término “literacy” no<br />

ti<strong>en</strong>e una traducción equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> idioma cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, y su significación<br />

–según <strong>el</strong> Diccionario– es “estado o condición <strong>de</strong> ser letrado”,<br />

lo cual permite aproximar este concepto al proceso <strong>de</strong> iniciarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

alfabetización o <strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito. El término emerg<strong>en</strong>cia se refiere<br />

a un <strong>de</strong>sarrollo cognitivo continuo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se configuran algunos<br />

<strong>procesos</strong> que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>to para este apr<strong>en</strong>dizaje. El<br />

trabajo <strong>de</strong> Whitehurst y Lonigan (1998) explicita que no hay una<br />

<strong>de</strong>marcación <strong>de</strong>finida <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>de</strong> pr<strong>el</strong>ectura y <strong>de</strong> <strong>lectura</strong>,<br />

ya que <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> emerge y se configura por <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> <strong>de</strong>stre-<br />

52


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

zas, conocimi<strong>en</strong>tos y actitu<strong>de</strong>s que <strong>los</strong> niños <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n antes <strong>de</strong><br />

abordar <strong>los</strong> textos, sea <strong>en</strong> <strong>el</strong> jardín infantil, sea <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros años<br />

básicos.<br />

Los autores m<strong>en</strong>cionados efectuaron una revisión <strong>de</strong> numerosas<br />

investigaciones que han buscado <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> esta “literalidad emerg<strong>en</strong>te”, separándo<strong>los</strong> <strong>en</strong> dos conjuntos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>strezas y <strong>de</strong> <strong>procesos</strong> que emerg<strong>en</strong> <strong>en</strong> interacción. Unos son <strong>los</strong><br />

<strong>procesos</strong> <strong>de</strong>terminantes que están fuera d<strong>el</strong> proceso lector mismo,<br />

como es <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje oral y <strong>los</strong> textos don<strong>de</strong> se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> (<strong>procesos</strong><br />

“outsi<strong>de</strong>-in”). El otro compon<strong>en</strong>te está formado por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

neuropsicológico cognitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s necesarias para<br />

<strong>de</strong>codificar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras (<strong>procesos</strong> “insi<strong>de</strong>-out”). Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s m<strong>en</strong>cionan<br />

<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia sintáctica y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras.<br />

Según Whitehurst y Lonigan (1998), algunas investigaciones <strong>en</strong><br />

<strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong> han estudiado <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

leer, pero no han investigado sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que hay <strong>en</strong>tre<br />

<strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos textos con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>procesos</strong><br />

<strong>cognitivos</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños. Sin embargo, <strong>de</strong> su interacción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño progresivo o regresivo d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Consi<strong>de</strong>ran que<br />

todavía no se conoc<strong>en</strong> con bastante precisión todos <strong>los</strong> <strong>procesos</strong><br />

<strong>cognitivos</strong> necesarios para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>, lo cual hace<br />

que <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos<br />

se utilice para unir dos conjuntos <strong>de</strong> <strong>procesos</strong> que sólo se conoc<strong>en</strong><br />

parcialm<strong>en</strong>te: <strong>los</strong> que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> “fuera”, <strong>en</strong> <strong>los</strong> textos, y <strong>los</strong><br />

que procesan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> “d<strong>en</strong>tro” d<strong>el</strong> sujeto.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te artículo he preferido emplear<br />

<strong>el</strong> término “<strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong>”, ya que se limita a <strong>de</strong>scribir <strong>los</strong> <strong>procesos</strong><br />

<strong>cognitivos</strong> y psicolingüísticos que <strong>los</strong> niños <strong>de</strong>berán emplear <strong>en</strong> su<br />

interacción con <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer, <strong>de</strong>jando al<br />

marg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables “externas” <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos y métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza.<br />

53


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

d) Etapas, fases y estrategias lectoras <strong>inicial</strong>es<br />

Frith (1986) <strong>de</strong>scribió un mod<strong>el</strong>o <strong>en</strong> tres etapas d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>, que ha t<strong>en</strong>ido un amplio reconocimi<strong>en</strong>to internacional<br />

y ha sido aplicado por diversos investigadores. Según su mod<strong>el</strong>o,<br />

este apr<strong>en</strong>dizaje se inicia con una etapa logográfica, <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> significados <strong>de</strong> algunos signos visuales, a <strong>la</strong> cual suce<strong>de</strong><br />

una etapa alfabética, con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />

escritas están compuestas por fonemas, <strong>los</strong> que sigu<strong>en</strong> una secu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>terminada por <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje oral, para culminar <strong>en</strong> una etapa ortográfica,<br />

don<strong>de</strong> se produce <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras completas. Posteriorm<strong>en</strong>te se han sugerido algunas variaciones<br />

<strong>de</strong> este mismo mod<strong>el</strong>o. Así Ehri (1999), prefiere evitar <strong>el</strong> término<br />

logográfico y hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una fase prealfabética, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> niños<br />

empiezan a reconocer <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras por algunas características gráficas<br />

incompletas, como pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> letra <strong>inicial</strong> o <strong>la</strong> final, lo que les<br />

permite av<strong>en</strong>turar su pronunciación y significado. En seguida v<strong>en</strong>dría<br />

una fase alfabética parcial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to se hace<br />

a partir d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una mayor cantidad <strong>de</strong> signos o letras, a<br />

<strong>la</strong> que sigue una fase alfabética completa, don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> reconocer<br />

pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong>teras, aunque no sea capaz <strong>de</strong> d<strong>el</strong>etrear<strong>la</strong>s. Culmina con<br />

una etapa <strong>de</strong> consolidación alfabética, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a reconocer<br />

y <strong>de</strong>codificar pa<strong>la</strong>bras poco frecu<strong>en</strong>tes y también pseudopa<strong>la</strong>bras.<br />

Por su parte, Sawyer y Kim (2000) propon<strong>en</strong> una fase logográfica,<br />

dos fases alfabéticas, una temprana y otra tardía, y dos fases ortográficas,<br />

una temprana y otra tardía.<br />

Sin embargo, Alegría y Morais (1989) critican que se pueda<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> etapas como <strong>procesos</strong> completos que se suced<strong>en</strong> durante <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje. Consi<strong>de</strong>ran que <strong>el</strong><strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tan distintas estrategias<br />

lectoras, que <strong>los</strong> niños modifican <strong>de</strong> manera progresiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que dominan algunos <strong>procesos</strong>, pero que pued<strong>en</strong> aplicarse alternativam<strong>en</strong>te,<br />

según sea <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> dificultad o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que leer. También han sido d<strong>en</strong>ominados<br />

“períodos estratégicos” (Bravo, 1999).<br />

54


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> etapas o períodos d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />

para <strong>los</strong> investigadores que permite c<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong><br />

<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> involucrados y facilita <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias que <strong>los</strong> niños van aplicando para reconocer<br />

<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras.<br />

e) Las investigaciones <strong>en</strong>tre jardín infantil y primeros años<br />

Las investigaciones efectuadas sobre grupos <strong>de</strong> niños que transitan<br />

<strong>en</strong>tre jardín infantil y primeros años básicos han podido <strong>de</strong>terminar<br />

con cierto cons<strong>en</strong>so algunas habilida<strong>de</strong>s necesarias para t<strong>en</strong>er<br />

éxito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>inicial</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> (Para una revisión: Bravo,<br />

1999).<br />

Entre <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminantes para <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito está <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo psicolingüístico <strong>de</strong> algunos<br />

<strong>procesos</strong> muy específicos, <strong>los</strong> que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> igual incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje oral y que predic<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> jardín infantil<br />

<strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>lectura</strong> <strong>de</strong> algunos años más tar<strong>de</strong>. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica y <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia silábica, <strong>la</strong> memoria<br />

verbal <strong>de</strong> corto y <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo término, <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad para nombrar<br />

objetos y <strong>la</strong> asociación visual-semántica. Otras investigaciones muestran<br />

también que <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s para “categorizar sonidos”, es <strong>de</strong>cir,<br />

po<strong>de</strong>r reconocer semejanzas y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rimas finales y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, evaluadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> jardín infantil, son bu<strong>en</strong>os<br />

predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>. En esas habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> juego <strong>procesos</strong><br />

<strong>de</strong> abstracción <strong>de</strong> semejanzas, discriminación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias y<br />

categorización <strong>de</strong> sonidos comunes, <strong>procesos</strong> metafonológicos que<br />

permit<strong>en</strong> operar sobre <strong>los</strong> fonemas escuchados (Bradley y Bryant<br />

1983; Nation y Hulme, 1997). Otro proceso psicolingüístico predictivo<br />

es <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad para reconocer por su nombre letras pres<strong>en</strong>tadas<br />

visualm<strong>en</strong>te, proceso que requiere tanto conocer<strong>la</strong>s como hacerlo<br />

rápidam<strong>en</strong>te (O’Connor y J<strong>en</strong>kins, 1999). El <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> este<br />

proceso sería <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad para dar respuestas verbales, ya que tam-<br />

55


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

bién se ha <strong>en</strong>contrado que es predictiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> <strong>la</strong> nominación<br />

rápida <strong>de</strong> objetos y <strong>de</strong> números.<br />

Compton (2000) hizo un estudio sobre <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia visual-ortográfica,<br />

<strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad para nombrar números, <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras y <strong>la</strong> pronunciación <strong>de</strong> algunas letras, <strong>en</strong> cuanto<br />

<strong>procesos</strong> predictores d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> <strong>en</strong>tre kin<strong>de</strong>r y primer<br />

año. Su estudio parte m<strong>en</strong>cionando <strong>la</strong> alta estabilidad que se ha<br />

<strong>en</strong>contrado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s pr<strong>el</strong>ectoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> jardín infantil y <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje lector posterior. Consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje lector <strong>inicial</strong><br />

no sólo está mediado por un estadio fundacional básico, sino por<br />

interacciones que varían <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

lector y esas mismas habilida<strong>de</strong>s. Es <strong>de</strong>cir, que no todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mismo peso para <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. El<br />

grado <strong>de</strong> predictividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s varía según <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cual se evalúa <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>, lo cual confirma que <strong>los</strong> niños van pasando<br />

por distintas etapas <strong>en</strong> este apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong>s que requier<strong>en</strong> <strong>procesos</strong><br />

<strong>cognitivos</strong> difer<strong>en</strong>tes.<br />

Sus resultados indicaron que <strong>los</strong> niños que t<strong>en</strong>ían mejores<br />

puntajes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia visual-ortográfica, <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad<br />

para nombrar números, <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> nombre y <strong>la</strong> pronunciación<br />

<strong>de</strong> algunas letras, obtuvieron mejor apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>lectura</strong><br />

algunos meses <strong>de</strong>spués. Cada una <strong>de</strong> estas variables tuvo una fuerza<br />

predictiva in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, configurando, a<strong>de</strong>más, un conjunto <strong>de</strong><br />

<strong>procesos</strong> <strong>de</strong>terminantes d<strong>el</strong> éxito para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer. De todas <strong>la</strong>s<br />

variables predictivas, <strong>la</strong> que tuvo mayor fuerza individual fue <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> fonema <strong>inicial</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. La combinación <strong>de</strong><br />

todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s predijo sobre <strong>el</strong> 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza final <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>.<br />

Durante <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje apareció una progresión <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

estrategias cognitivas y verbales, mediante <strong>la</strong>s cuales <strong>el</strong> sujeto establecía<br />

nexos <strong>cognitivos</strong> que les facilitaron <strong>el</strong> avance hacia una <strong>lectura</strong><br />

<strong>de</strong> mayor v<strong>el</strong>ocidad y compr<strong>en</strong>sión. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

lector <strong>inicial</strong> parte <strong>de</strong> algunas habilida<strong>de</strong>s cognitivas que permit<strong>en</strong><br />

a <strong>los</strong> niños iniciarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito y<br />

56


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

que, al mismo tiempo, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación con <strong>los</strong><br />

métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>de</strong>strezas cognitivas más complejas<br />

y nuevas estrategias lectoras más avanzadas. La aplicación,<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños, <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> esas habilida<strong>de</strong>s fundacionales<br />

pue<strong>de</strong> configurar etapas <strong>de</strong> límites imprecisos, cuyo éxito <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

<strong>en</strong> gran medida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre su grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

cognitivo y verbal, con <strong>la</strong>s metodologías <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza. Si estas últimas<br />

no son aplicadas tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras, se produce un <strong>de</strong>sfase <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> esfuerzos<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> maestros para <strong>en</strong>señar y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños para<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Es posible que algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se adquieran mediante apr<strong>en</strong>dizajes<br />

implícitos, no conci<strong>en</strong>tes, durante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje<br />

oral y que no se origin<strong>en</strong> <strong>en</strong> una <strong>en</strong>señanza directa efectuada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

jardín infantil.<br />

f) Tres estrategias cognitivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje lector <strong>inicial</strong><br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> involucrados<br />

para <strong>el</strong> abordaje formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>, <strong>los</strong> niños <strong>de</strong>b<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a aplicar<br />

tres estrategias que son indisp<strong>en</strong>sables para introducirse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje escrito. Cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s requiere <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo previo y <strong>el</strong><br />

empleo oportuno <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>ciadas. Estas estrategias ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

como objetivo <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to fonológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras y sí<strong>la</strong>bas,<br />

<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to visual-ortográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

semántico <strong>de</strong> su significado. Las tres son sucesivam<strong>en</strong>te<br />

converg<strong>en</strong>tes y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo final que <strong>los</strong> signos gráficos<br />

percibidos visualm<strong>en</strong>te sean compr<strong>en</strong>didos verbalm<strong>en</strong>te.<br />

1) La aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia lectora fonológica ti<strong>en</strong>e como<br />

requisito haber tomado conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que para <strong>de</strong>codificar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />

escritas hay que transformar <strong>la</strong>s letras <strong>en</strong> sonidos asociados con<br />

<strong>el</strong> propio l<strong>en</strong>guaje oral. Esta “conci<strong>en</strong>cia fonológica” se operacionaliza<br />

<strong>en</strong> algunas habilida<strong>de</strong>s que permit<strong>en</strong> procesar <strong>la</strong> información<br />

fonémica cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, lo que es indisp<strong>en</strong>sable para su<br />

57


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

<strong>de</strong>codificación. La estrategia lectora fonológica se aplica para discriminar,<br />

segm<strong>en</strong>tar, modificar e integrar <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias fonografémicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y culmina con su integración y articu<strong>la</strong>ción<br />

(“gestalt fonográfica”), lo que permite reconocer<strong>la</strong>s auditivam<strong>en</strong>te.<br />

Los <strong>procesos</strong> que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica han<br />

sido agrupados <strong>en</strong> tres factores: un factor fonema, un factor sí<strong>la</strong>ba y<br />

un factor rimas, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> primero <strong>el</strong> que mejor pre<strong>de</strong>ciría <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> (Hoi<strong>en</strong>, Lundberg, Stanovich y Bjaald, 1995). La<br />

conci<strong>en</strong>cia fonológica se inicia con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje oral,<br />

como un apr<strong>en</strong>dizaje no conci<strong>en</strong>te, pero también pue<strong>de</strong> ejercitarse<br />

mediante métodos <strong>de</strong> juegos lingüísticos, <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales <strong>los</strong> niños juegan<br />

a modificar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y sus compon<strong>en</strong>tes, variando su pronunciación<br />

o su ubicación sintáctica.<br />

Para iniciar <strong>la</strong> estrategia fonológica, <strong>los</strong> niños necesitan conocer<br />

previam<strong>en</strong>te algunos fonemas y algunas letras, a fin <strong>de</strong> establecer<br />

asociaciones básicas, <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> idioma cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no se hac<strong>en</strong> rápidam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to silábico. Este proceso permite establecer<br />

asociaciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> segm<strong>en</strong>tos reconocidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y<br />

su pronunciación. Para efectuarlo con éxito es indisp<strong>en</strong>sable una integración<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> memoria visual gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras ya conocidas y<br />

<strong>la</strong> memoria auditivo-fonológica <strong>de</strong> su pronunciación. El almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> algunas sí<strong>la</strong>bas más frecu<strong>en</strong>tes facilita <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que cont<strong>en</strong>gan <strong>los</strong> mismos fonografemas,<br />

al volver a <strong>en</strong>contrar<strong>los</strong> <strong>en</strong> su <strong>lectura</strong>. Según Ehri (1998), una vez<br />

que <strong>los</strong> niños asimi<strong>la</strong>n este sistema <strong>de</strong> conexiones pued<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

<strong>de</strong>codificar todas <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y construir un léxico visual. Para afianzar<br />

este proceso hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria<br />

auditivo-fonológica es mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria visual, por lo<br />

tanto, <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves fonémicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más fuerza que <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves visuales<br />

para <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. En ese caso, <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to visual <strong>de</strong> una pa<strong>la</strong>bra produce un efecto fonológico,<br />

al <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ar su pronunciación. Los estudios <strong>de</strong> Seymour y Evans<br />

(1994) muestran que <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación fonológica sería <strong>la</strong> habilidad<br />

básica para iniciar <strong>la</strong> <strong>de</strong>codificación. El<strong>la</strong> se inicia con <strong>el</strong> reconoci-<br />

58


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunos fonemas ais<strong>la</strong>dos, que luego se amplían a mayor<br />

cantidad <strong>de</strong> sonidos. En este proceso, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> fonema<br />

<strong>inicial</strong> sería <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to fonémico<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. Así, una investigación nuestra <strong>en</strong> curso ha mostrado<br />

que <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> fonema <strong>inicial</strong> junto con <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras d<strong>el</strong> alfabeto <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños que ingresan<br />

al primero básico, predice <strong>el</strong> 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> a fines <strong>de</strong> este<br />

curso. (Bravo, Vil<strong>la</strong>lón y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, 2001).<br />

Junto con <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> fonema <strong>inicial</strong> hay que m<strong>en</strong>cionar<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que cumple <strong>la</strong> habilidad para segm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras escuchadas<br />

o conci<strong>en</strong>cia segm<strong>en</strong>tal. Para lograrlo hay que com<strong>en</strong>zar<br />

por apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a difer<strong>en</strong>ciar <strong>los</strong> fonemas cuyos sonidos aportan difer<strong>en</strong>cias<br />

al significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. La conci<strong>en</strong>cia segm<strong>en</strong>tal t<strong>en</strong>dría<br />

dos compon<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tración y <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to analítico.<br />

La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tración es necesaria para distinguir cuáles son <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> estímu<strong>los</strong> auditivos, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje y para hacerlo con éxito se requiere, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />

umbral mínimo auditivo, cierto grado <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia alfabética, como<br />

conocer <strong>el</strong> nombre y <strong>el</strong> sonido <strong>de</strong> algunas letras. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to analítico,<br />

por su parte, facilita <strong>la</strong> abstracción y categorización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

fonemas, como se verá más ad<strong>el</strong>ante.<br />

Alegría y Morais (1996), por su parte, hac<strong>en</strong> notar que <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>samble <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación y reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sus fonemas, permite al niño g<strong>en</strong>eralizar estrategias<br />

<strong>de</strong> abordaje para <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras nuevas, lo que g<strong>en</strong>era nuevos ingresos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> léxico. Sin embargo, <strong>de</strong>jan c<strong>la</strong>ro que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>samble no<br />

se hace <strong>de</strong> fonema a fonema, sino <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias<br />

fonológicas que ti<strong>en</strong>e que tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta “<strong>el</strong> contexto intralexical”<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. Con <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> fonemas<br />

se produce una automatización para <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />

escritas.<br />

2) La estrategia visual-ortográfica es un proceso difer<strong>en</strong>te y más<br />

complejo que <strong>la</strong> percepción visual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. El<strong>la</strong> sigue al reco-<br />

59


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

nocimi<strong>en</strong>to fonológico, pues requiere que <strong>los</strong> niños reconozcan <strong>los</strong><br />

signos gráficos pronunciables d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un contexto ortográfico. La<br />

ret<strong>en</strong>ción visual-ortográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria no se hace<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong> sus fonemas y sí<strong>la</strong>bas,<br />

sino que, <strong>de</strong> acuerdo con Ehri (1998), es un reconocimi<strong>en</strong>to visual<br />

que se efectúa por vía fonológica. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una pa<strong>la</strong>bra<br />

<strong>en</strong> un texto, <strong>en</strong>tre muchas otras, pasa porque <strong>los</strong> niños recuerd<strong>en</strong> su<br />

pronunciación y, <strong>en</strong> lo posible, su significado. Sin embargo, este último<br />

punto es r<strong>el</strong>ativo, pues <strong>los</strong> niños pued<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a reconocer<br />

pseudopa<strong>la</strong>bras o pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> idioma extranjero, luego <strong>de</strong> ver<strong>la</strong>s varias<br />

veces. Esta estrategia ti<strong>en</strong>e por objetivo establecer un léxico visual-ortográfico<br />

que empieza a formarse con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras más frecu<strong>en</strong>tes.<br />

En <strong>los</strong> niños <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje lector normal, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

visual-ortográfico se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a partir d<strong>el</strong> dominio fonológico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras escritas, lo que les permite cotejar <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />

fonémicos con <strong>los</strong> ortográficos. En muchos casos <strong>los</strong> signos ortográficos<br />

complem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> información fonológica y sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> ayuda<br />

cuando <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran alguna dificultad para reconocer <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. El<br />

éxito <strong>en</strong> este procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción visual a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

ortográficas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, lo que se produce cuando hay<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su significado lingüístico. Aaron y col. (1999) consi<strong>de</strong>ran<br />

que <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to visual es secundario a <strong>la</strong> <strong>de</strong>codificación<br />

fonológica. La habilidad para reconocer pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> alta frecu<strong>en</strong>cia<br />

emerge gradualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras, y se<br />

inicia primero con un procesami<strong>en</strong>to fonológico, para luego int<strong>en</strong>tar<br />

<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to léxico. En consecu<strong>en</strong>cia, no sería lo más a<strong>de</strong>cuado<br />

que <strong>los</strong> niños se inici<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> reconoci<strong>en</strong>do algunas pa<strong>la</strong>bras<br />

si antes no se han iniciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>codificación fonológica. Por<br />

otra parte, Adams y Bruck (1993), <strong>en</strong>contraron que <strong>los</strong> niños con<br />

retardo lector no usan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información ortográfica<br />

cuando hac<strong>en</strong> <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to fonológico; <strong>en</strong> cambio, ambos <strong>procesos</strong><br />

se van <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> manera progresiva <strong>en</strong> <strong>los</strong> lectores normales.<br />

60


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

En algunos casos <strong>los</strong> niños que inician su apr<strong>en</strong>dizaje lector establec<strong>en</strong><br />

una estrategia visual-ortográfica provisoria, <strong>de</strong>scifrando <strong>la</strong>s<br />

primeras sí<strong>la</strong>bas (<strong>el</strong> “onset”) para luego av<strong>en</strong>turar posibles pronunciaciones<br />

<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un inicio semejante (estación —><br />

estaba; objeto —> obtáculo). Este proceso inductivo “visual” a partir<br />

d<strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras pasa por <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su similitud<br />

fonológica y sería un primer paso para integrar pa<strong>la</strong>bras completas.<br />

Aaron y col. (1999) también seña<strong>la</strong>n <strong>el</strong> peso que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

semántico para <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to visual-ortográfico. La asociación<br />

visual-semántica explica por qué se reconoc<strong>en</strong> con mayor<br />

rapi<strong>de</strong>z <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> uso frecu<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s infrecu<strong>en</strong>tes. Al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

una pa<strong>la</strong>bra que no conoce <strong>el</strong> sujeto ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a alternativas sobre<br />

sus posibles significados, junto con <strong>la</strong>s distintas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pronunciar<strong>la</strong>.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su significado confirma <strong>la</strong> exactitud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>codificación.<br />

Un estudio <strong>de</strong> Lan<strong>de</strong>rn, Frith y Wimmer (1996) estimó que <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> lectores normales se produce una coactivación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones<br />

fonológicas y ortográficas, lo que no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños disléxicos,<br />

cuyo léxico m<strong>en</strong>tal muestra m<strong>en</strong>or conexión <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s. La<br />

<strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión <strong>en</strong>tre ambos tipos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones pue<strong>de</strong><br />

ser un problema c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños con dificulta<strong>de</strong>s para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

pues al ver una pa<strong>la</strong>bra escrita no logran evocar automáticam<strong>en</strong>te<br />

su sonido. Tampoco <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong> fonema evoca <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> ortográfica.<br />

Los lectores hábiles coactivan ambas imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> manera<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te fácil.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista neuropsicológico, <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>procesos</strong> visuales, auditivos y verbales es un factor <strong>de</strong>terminante para<br />

su integración. Cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> consume milésimas <strong>de</strong> segundo<br />

que <strong>de</strong>terminan su sincronía. Una baja <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad produce una<br />

asincronía que sería <strong>de</strong>terminante para <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> (Habib,<br />

2000).<br />

61


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> más involucrados <strong>en</strong><br />

esta estrategia visual-ortográfica son <strong>la</strong> discriminación visual <strong>en</strong>tre<br />

<strong>los</strong> signos gráficos, que consi<strong>de</strong>re su repres<strong>en</strong>tación fonológica, <strong>la</strong><br />

memoria <strong>de</strong> asociación visual-verbal y <strong>la</strong> percepción secu<strong>en</strong>cial o<br />

temporal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual va implícita <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad para ret<strong>en</strong>er y para evocar<br />

<strong>los</strong> grafonemas.<br />

3) La estrategia semántica implica asociar <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia fonográfica<br />

con su significado. Sin significado no hay <strong>lectura</strong>, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>codificación, como suce<strong>de</strong> con <strong>los</strong> niños hiperléxicos. Para efectuar<br />

este proceso no basta con que se t<strong>en</strong>ga conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> vocabu<strong>la</strong>rio<br />

d<strong>el</strong> texto, sino que es necesario establecer <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras y frases con <strong>la</strong> red semántica personal. Un problema que se<br />

ha investigado es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> red semántica,<br />

<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia semántica juega un pap<strong>el</strong> importante<br />

<strong>el</strong> contexto d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> cual se busca <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras,<br />

pues pue<strong>de</strong> ser un facilitador <strong>de</strong> su significado, éste no sería<br />

sufici<strong>en</strong>te. Hay investigaciones que muestran que recurrir al contexto<br />

favorece <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños que son<br />

bu<strong>en</strong>os lectores, pero que no suce<strong>de</strong> lo mismo <strong>en</strong> <strong>los</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s<br />

para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer (Stanovich, 1986; Tunmer y Chapman,<br />

1998). En otras pa<strong>la</strong>bras, mi<strong>en</strong>tras <strong>los</strong> niños no domin<strong>en</strong> <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />

fonológico y <strong>el</strong> visual-ortográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, no podrían<br />

suplir exitosam<strong>en</strong>te estas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias, recurri<strong>en</strong>do al contexto para<br />

reconocer<strong>la</strong>s. Sin embargo, no hay acuerdo <strong>en</strong> este punto, y Perfetti<br />

(1999) p<strong>la</strong>ntea una distinción <strong>en</strong>tre emplear <strong>el</strong> contexto para id<strong>en</strong>tificar<br />

<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y hacerlo para interpretar su significado. Consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>los</strong> niños bu<strong>en</strong>os lectores recurr<strong>en</strong> al contexto para una mejor<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oraciones, <strong>en</strong> cambio algunos niños con retardo<br />

lector lo hac<strong>en</strong> para reconocer <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, cuando ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificultad<br />

<strong>en</strong> su <strong>de</strong>codificación.<br />

En todo caso, <strong>el</strong> recurso a <strong>la</strong> estrategia semántica es un proceso<br />

facilitador intermedio, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to fonológico y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> una estrategia visual-ortográfica.<br />

62


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

Para efectuar <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to semántico se requiere <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>procesos</strong> <strong>de</strong> abstracción verbal y <strong>de</strong> categorización verbal. El<br />

primero permite distinguir conceptualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> algunas<br />

pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> otras que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> significación cercana, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />

red <strong>de</strong> significados. De otra manera <strong>los</strong> niños confundirían <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

exacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bra leídas. Lo mismo vale para <strong>la</strong> discriminación<br />

<strong>en</strong>tre fonemas <strong>de</strong> pronunciación cercana que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser previam<strong>en</strong>te<br />

id<strong>en</strong>tificados y separados <strong>de</strong> otros semejantes. En segundo lugar, está<br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> categorización verbal, mediante <strong>el</strong> cual <strong>los</strong> niños crean<br />

y amplían <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s semánticas, agrupando <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

categorías verbales que se r<strong>el</strong>acionan <strong>en</strong>tre sí. Ambos <strong>procesos</strong>, implícitos<br />

durante <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>, también serían resultado<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes inconsci<strong>en</strong>tes, que <strong>los</strong> niños efectúan junto con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje oral. Van asimi<strong>la</strong>ndo <strong>el</strong> significado y <strong>la</strong>s categorías<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> fonemas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras sin ser pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te conci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que hayan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>la</strong> habilidad para<br />

hacerlo, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos facilitadores para avanzar <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Una investigación comparativa <strong>en</strong>tre niños con apr<strong>en</strong>dizaje<br />

normal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> y otros con retardo severo, pareados por<br />

CI verbal, mostró c<strong>la</strong>ras difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>de</strong><br />

abstracción y <strong>de</strong> categorización verbal (Bravo y col., 1986).<br />

Una hipótesis razonable para explicar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />

fonológico, <strong>el</strong> visual-ortográfico y <strong>el</strong> semántico <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje lector normal, es que estos <strong>procesos</strong> juegan un pap<strong>el</strong><br />

complem<strong>en</strong>tario, pero no siempre simultáneo. Se parte con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> un umbral mínimo <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica, para luego<br />

po<strong>de</strong>r ampliar su aplicación al texto mediante <strong>la</strong>s estrategias visual-ortográficas<br />

y <strong>la</strong>s semánticas, que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n durante <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer. Los niños que no han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un umbral<br />

mínimo <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica, <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to visual-ortográfico<br />

y <strong>el</strong> semántico sufr<strong>en</strong> una <strong>de</strong>mora hasta que logran establecer<br />

estrategias lectoras comp<strong>en</strong>satorias. El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta<br />

hipótesis contemp<strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas estrategias es <strong>el</strong> re-<br />

63


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

sultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo psicolingüístico y <strong>la</strong>s<br />

metodologías para <strong>en</strong>señar.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, Tunmer y Chapman (1998) m<strong>en</strong>cionan que <strong>los</strong> niños<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> efectuar ciertas operaciones metalingüísticas y ejecutivas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad para<br />

r<strong>el</strong>acionar <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>codificadas con su significado y apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

a hacerlo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras articu<strong>la</strong>das oralm<strong>en</strong>te.<br />

En otros términos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias m<strong>en</strong>cionadas, durante<br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje se requiere <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> un proceso integrador,<br />

que facilita <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>los</strong> significados y que <strong>los</strong> niños también<br />

apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a aplicar activam<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje lector. Este es<br />

un proceso <strong>de</strong> autoconducción que se va <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to fonológico y visual-ortográfico van t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

éxito. Los niños con dificulta<strong>de</strong>s para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>en</strong> cambio, por<br />

<strong>los</strong> mismos obstácu<strong>los</strong> que van <strong>en</strong>contrando, no pued<strong>en</strong> establecerlo<br />

con facilidad.<br />

Conclusión<br />

Las investigaciones reci<strong>en</strong>tes muestran que hay <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong><br />

y psicolingüísticos, que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n durante <strong>los</strong> años preesco<strong>la</strong>res,<br />

que son fundacionales para <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>lectura</strong>. Este apr<strong>en</strong>dizaje ti<strong>en</strong>e una emerg<strong>en</strong>cia progresiva <strong>en</strong><br />

interacción con <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s cognitivas <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños. Las investigaciones<br />

<strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> jardín infantil seña<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>de</strong> su apr<strong>en</strong>dizaje <strong>inicial</strong> es <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica,<br />

lo cual ha sido confirmado <strong>en</strong> estudios difer<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>tre niños <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje lector normal y niños con dificulta<strong>de</strong>s para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

leer.<br />

Por otra parte, <strong>los</strong> estudios sobre <strong>la</strong>s fases d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje lector<br />

también muestran que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer se produce sigui<strong>en</strong>do una secu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estrategias cognitivas para <strong>la</strong> <strong>de</strong>codificación y <strong>el</strong> recono-<br />

64


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, a partir <strong>de</strong> algunos <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong><br />

fundacionales. Esos <strong>procesos</strong> no constituy<strong>en</strong> una p<strong>la</strong>taforma estática,<br />

que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> por sí mismo <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizaje lector y que<br />

se puedan evaluar con algunas pruebas aplicadas a fines d<strong>el</strong> Jardín<br />

Infantil o al iniciar <strong>el</strong> primer año, ya que varían y cambian su<br />

predictividad como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> mismo apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

El apr<strong>en</strong>dizaje lector <strong>inicial</strong>, a partir <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia fonológica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo impreso, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

v<strong>el</strong>ocidad para nominar y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintaxis oral permite a <strong>los</strong> niños ir<br />

aplicando distintas estrategias, <strong>la</strong>s que están <strong>en</strong>caminadas al reconocimi<strong>en</strong>to<br />

fonológico, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to visual ortográfico y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

semántico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y oraciones. Sin embargo, <strong>el</strong><br />

hecho <strong>de</strong> que todos estos <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> aparezcan como necesarios<br />

para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer, no significa que sean sufici<strong>en</strong>tes, ya que<br />

se realizan <strong>en</strong> interacción con <strong>la</strong>s metodologías <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>los</strong><br />

textos utilizados.<br />

La interacción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>procesos</strong> <strong>cognitivos</strong> fundacionales, <strong>la</strong>s<br />

estrategias lectoras y <strong>la</strong>s metodologías <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong><br />

converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> “monitoreo cognitivo” que se expresa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y memoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> signos gráficos y <strong>en</strong> una búsqueda <strong>de</strong><br />

significados. Este “monitoreo” cognitivo implica una int<strong>en</strong>cionalidad<br />

<strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> y se manifiesta <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sarrollo metalingüístico<br />

progresivo. De otra manera <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje pue<strong>de</strong> quedar<br />

<strong>en</strong> un proceso pasivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>codificación simple y terminar <strong>en</strong> una<br />

<strong>lectura</strong> semialfabética. En <strong>los</strong> niños con déficits <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>procesos</strong> fundacionales, <strong>el</strong> monitoreo cognitivo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra severam<strong>en</strong>te<br />

obstaculizado y <strong>el</strong> avance lector es l<strong>en</strong>to y poco gratificante.<br />

Una conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones reci<strong>en</strong>tes es que si bi<strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>procesos</strong> fundacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong> <strong>inicial</strong> son indisociables d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje oral, <strong>el</strong><strong>los</strong> son específicos para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito y no basta so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con que <strong>los</strong> niños t<strong>en</strong>gan<br />

un ambi<strong>en</strong>te letrado para que apr<strong>en</strong>dan a leer.<br />

65


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Aaron, P. G.; Joshi, R.; Ayotol<strong>la</strong>h, M.; Ellsberry, A.; H<strong>en</strong><strong>de</strong>rson, J. y<br />

Lindsey, K. (1999). Decoding and sight-word naming: Are they<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t compon<strong>en</strong>t of word recognition skill? Reading and<br />

Writing: An Interdisciplinary Journal 11:89-127.<br />

Adams, M. y Bruck, M. (1993). Word id<strong>en</strong>tification: The interface of<br />

educational policies and sci<strong>en</strong>tific research. Reading and Writing: An<br />

Interdisciplinary Journal, 5: 113-139.<br />

Alegría, J. y Morais, J. (1996). Métaphonologie, acquisition du <strong>la</strong>ngage<br />

écrit et troubles associés. En: Carbon<strong>el</strong>l, S.; Gillet, P.; Martory, M. y<br />

Valdois, S. (Eds.). Approche cognitive <strong>de</strong>s troubles <strong>de</strong> <strong>la</strong> lecture et <strong>de</strong><br />

l’écriture chez l’<strong>en</strong>fant et l’adulte. Col. Neuropsychologie. SOLAL<br />

Eds. Marseille. pp. 81-96.<br />

Alegría, J. y Morais, J. (1989). Analyse segm<strong>en</strong>tale et acquisition <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lecture. En: Rieb<strong>en</strong> y Perfetti (Eds.). L’Appr<strong>en</strong>ti lecteur: Recherches<br />

empiriques et implications pédagogiques. D<strong>el</strong>achaux et Niestlé.<br />

Neuchât<strong>el</strong>-Paris.<br />

Bravo, L.; Bermeosolo, J.; Céspe<strong>de</strong>s, A. y Pinto, A. (1986). Retardo lector<br />

<strong>inicial</strong>: características difer<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>codificación.<br />

Revista Latinoamericana <strong>de</strong> Psicología, 18: 73-86.<br />

Bravo, L. (1999). L<strong>en</strong>guaje y Dislexias. Enfoque cognitivo d<strong>el</strong> retardo lector.<br />

Alfaomega y Ed. Universidad Católica. Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Bravo, L.; Vil<strong>la</strong>lón, M. y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, E. (2000). El apr<strong>en</strong>dizaje <strong>inicial</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>lectura</strong>: niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo fonológico y <strong>lectura</strong> emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> niños<br />

<strong>de</strong> escu<strong>el</strong>as municipales. Boletín <strong>de</strong> Investigación Educacional,<br />

15:15-23.<br />

Bravo L., Vil<strong>la</strong>lón M. y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na E. (2001). Evaluación d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

cognitivo y psicolingüístico <strong>de</strong> niños que ingresan a primer<br />

año. Investigación <strong>en</strong> curso. Proyecto Investigación DIPUC-2000.<br />

Bradley, L. y Bryant, P. (1983). Categorizing sounds and learning to reada<br />

causal connection. Nature 301: 419-421.<br />

Carrillo, M.S. y Marín, J. (1996). Desarrollo metafonológico y adquisición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lectura</strong>: un programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Ministerio <strong>de</strong> Educación<br />

y Ci<strong>en</strong>cia. CIDE. Madrid.<br />

66


LOS PROCESOS COGNITIVOS EN EL APRENDIZAJE DE LA LECTURA INICIAL<br />

Catts, H.; Fey, M.; Zhang, X. y Tomblin, B. (1999). Language basis of<br />

reading and reading disabilities: evid<strong>en</strong>ce from a longitudinal investigation.<br />

Sci<strong>en</strong>tific Studies of Reading, 3: 331-361.<br />

Compton, D. (2000). Mod<strong>el</strong>ing the growth of <strong>de</strong>coding skills in firt-gra<strong>de</strong><br />

childr<strong>en</strong>. Sci<strong>en</strong>tific Studies of Reading, 4: 219-259.<br />

De Jong, P. y Van <strong>de</strong>r Leij, A. (1999). Specific contributions of<br />

phonological abilities to early reading acquisition. Journal of Educational<br />

Psychology, 91: 450-476.<br />

Ehri, L. (1998). Research on learning to read and sp<strong>el</strong>l: a personal- historical<br />

perspective. Sci<strong>en</strong>tific Studies of Reading, 2: 97-114.<br />

Ehri, L. (1999). Phases of <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t in learning to read words. En:<br />

Oakhill, J. y Beard, R. (Eds.). Reading <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t and the teaching<br />

of reading. A psychological perspective. B<strong>la</strong>ckw<strong>el</strong>l. Oxford.<br />

Frith, U. (1986). A <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal framework for <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal dyslexia.<br />

Annals of Dyslexia, 36: 69-81.<br />

Habib, M. (2000). The neurological basis of <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal dyslexia: an<br />

overview and working hypothesis (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

Hoi<strong>en</strong>, T.; Lundberg, I.; Stanovich, K. y Bjaald, I. (1995). Compon<strong>en</strong>ts<br />

of phonological awar<strong>en</strong>ess. Reading and Writing: An Interdisciplinary<br />

Journal, 7: 171-188.<br />

Lan<strong>de</strong>rln, K.; Frith, U. y Wimmer, H. (1996). Intrusion of orthographic<br />

knowledge on phoneme awar<strong>en</strong>ess: Strong in normal rea<strong>de</strong>rs, weak in<br />

dyslexic rea<strong>de</strong>rs. Applied Psycholinguistics.<br />

Nation, K. y Hulme, Ch. (1997). Phonemic segm<strong>en</strong>tation, not onset-rime<br />

segm<strong>en</strong>tation, predicts early reading and sp<strong>el</strong>ling skills. Reading<br />

Research Quarterly, 32: 154-167.<br />

O’Connor, R. y J<strong>en</strong>kins, J. (1999). Prediction of reading disabilities in<br />

kin<strong>de</strong>rgart<strong>en</strong> and first gra<strong>de</strong>. Sci<strong>en</strong>tific Studies of Reading 3: 159-197.<br />

Perfetti, Ch. (1999). Cognitive research and the misconceptions of reading<br />

education. En: Oakhill, J. y Beard, R. (Eds.). Reading <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t<br />

and the teaching of reading. A psychological perspective. B<strong>la</strong>ckw<strong>el</strong>l.<br />

Oxford.<br />

Sawyer, D. y Kim, J. (2000). Variation in the <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of <strong>de</strong>coding<br />

and <strong>en</strong>coding skills among stud<strong>en</strong>ts with phonological dyslexia.<br />

Tha<strong>la</strong>mus, 18: 1-18.<br />

67


Dr. Luis Bravo Valdivieso<br />

Seymour, Ph. y Evans, H. (1994). Lev<strong>el</strong>s of phonological awar<strong>en</strong>ess and<br />

learning to read. Reading and Writing: An Interdisciplinary Journal,<br />

6: 221-250.<br />

Signorini, A. (1997). Word reading in Spanish: A comparison betwe<strong>en</strong><br />

skilled and less skilled rea<strong>de</strong>rs (<strong>en</strong> publicación).<br />

Stanovich, K.E. (1986). Cognitive processes and the reading problems of<br />

learning-disabled childr<strong>en</strong>: Evaluating the assumption of specificity.<br />

En: Torgeson, J. y Wong, B. (Eds.). Psychological and Educational<br />

perspectives on Learning Disabilities. Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />

Tunmer, W. y Chapman, J. (1998). Language prediction skill, phonological<br />

recoding ability and beginning reading. En: Hulme, Ch. y Ma<strong>la</strong>tesha<br />

R. (Eds.). Reading and Sp<strong>el</strong>ling:Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t and disor<strong>de</strong>rs. L. Erlbaum<br />

Ass. London.<br />

V<strong>el</strong>lutino, F. (1979). Dyslexia. Theory and research. The M.I.T. Press<br />

Cambridge. MA.<br />

Whitehurst, G. y Lonigan, Ch. (1998). Child <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t and emerg<strong>en</strong>t<br />

literacy. Child Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, 69: 848-872.<br />

68

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!