14.05.2013 Views

La imagen del huasteco en el espejo de la cultura náhuatl ...

La imagen del huasteco en el espejo de la cultura náhuatl ...

La imagen del huasteco en el espejo de la cultura náhuatl ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

patrick johansson k.<br />

resum<strong>en</strong><br />

pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve<br />

abstract<br />

keywords<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> prehispánica<br />

The image of the Huastec in the mirror<br />

of prehispanic Nahua culture<br />

Doctor <strong>en</strong> letras por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> París, Sorbona.<br />

Profesor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> unam<br />

e investigador <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma universidad. Autor <strong>de</strong> diversas obras, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> y <strong>el</strong> manuscrito. Lecturas indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>de</strong> un texto pictórico <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo xvi.<br />

<strong>La</strong> <strong>cultura</strong> huasteca fue probablem<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />

importantes <strong>de</strong> Mesoamérica. Desafortunadam<strong>en</strong>te,<br />

escasas son <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes históricas que permit<strong>en</strong> conocer<strong>la</strong><br />

y echar una cierta luz sobre los vestigios arqueológicos<br />

que permanec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. Encontramos, sin embargo, una<br />

<strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> y más g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su <strong>cultura</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong>, una <strong>imag<strong>en</strong></strong> reflejada<br />

pero también refractada <strong>en</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sa materialidad<br />

receptora <strong>de</strong> su luz. Consi<strong>de</strong>ramos, <strong>en</strong> este artículo,<br />

algunos aspectos emblemáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>náhuatl</strong> así como <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

que tuvo sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> prehispánica.<br />

Imag<strong>en</strong>, <strong>huasteco</strong>s, nahuas, toltecas, <strong>espejo</strong>, emblema,<br />

costumbres, Quetzalcóatl, murcié<strong>la</strong>go.<br />

The Huastec culture was probably one of the most<br />

important in Mesoamerica. Unfortunat<strong>el</strong>y, quite few are<br />

the historical sources that permit to know it and shed<br />

some light on its archaeological vestiges. Neverth<strong>el</strong>ess,<br />

we find an image of the Huastecs and more g<strong>en</strong>erally<br />

of their culture reflected and refracted in the mirror of<br />

Nahuatl culture. We consi<strong>de</strong>r, in this article, some<br />

emblematic aspects of the Huastec culture, from a<br />

nahuatl point of view, as w<strong>el</strong>l as the influ<strong>en</strong>ce it had<br />

on prehispanic Nahuatl culture.<br />

Image, Huastecs, Nahuas, Toltecs, mirror, emblem,<br />

customs, Quetzalcoatl, bat.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> prehispánica<br />

patrick johansson k.<br />

Muchas son <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es producidas por los <strong>huasteco</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

1 Abundan <strong>la</strong> cerámica, <strong>la</strong>s es<strong>cultura</strong>s <strong>en</strong> piedra ar<strong>en</strong>isca; permanec<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> pintura mural, algunos r<strong>el</strong>ieves y mapas coloniales los cuales<br />

prove<strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es que ayudan a imaginar su <strong>cultura</strong> <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

históricas g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te huastecas que d<strong>en</strong> fe <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, a estas imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, es <strong>de</strong>cir producidas por<br />

<strong>el</strong>los, <strong>de</strong>bemos añadir <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> tal y como se percibe <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong>. En este contexto, <strong>la</strong> bisagra g<strong>en</strong>itiva <strong>d<strong>el</strong></strong> remite a <strong>la</strong><br />

<strong>imag<strong>en</strong></strong> que los nahuas tuvieron <strong>de</strong> él, al mismo tiempo que los rasgos específicos,<br />

plurales, correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca,<br />

se borran para <strong>de</strong>jar una <strong>imag<strong>en</strong></strong> “singu<strong>la</strong>r”, <strong>de</strong>finida por una visión<br />

etnoc<strong>en</strong>trista <strong>d<strong>el</strong></strong> otro, una <strong>imag<strong>en</strong></strong> emblemática. 2<br />

Sin extraviarnos <strong>en</strong> los arcanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontología, podríamos preguntarnos,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte liminar <strong>de</strong> este artículo, si <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> un pueblo no <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminan tanto <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que él produce, con <strong>la</strong>s que se id<strong>en</strong>tifica y que<br />

lo <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>, como <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que otros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> él. Lo plural f<strong>en</strong>oménico se<br />

opone aquí a lo singu<strong>la</strong>r, a <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad id<strong>en</strong>titaria que caracteriza a un<br />

pueblo.<br />

1 Este artículo se inscribe <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto “Pintura Mural” dirigido por <strong>la</strong> doctora Teresa<br />

Uriarte, <strong>de</strong>dicado específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Huasteca.<br />

2 Recor<strong>de</strong>mos que, etimológicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra griega emblema refería “un ornam<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ieve”, lo que confiere a sus rasgos sobresali<strong>en</strong>tes un alto valor id<strong>en</strong>titario.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 67<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que consi<strong>de</strong>ramos aquí es <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> reflejada por <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> a través <strong>de</strong> textos e ilustraciones que alud<strong>en</strong> al <strong>huasteco</strong>. En<br />

cuanto al <strong>espejo</strong> metafóricam<strong>en</strong>te evocado, es un <strong>espejo</strong> indíg<strong>en</strong>a, un <strong>espejo</strong><br />

<strong>de</strong> obsidiana cuya d<strong>en</strong>sa materialidad matiza <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> reflejada con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

propios, y refracta parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión <strong>cultura</strong>l propia. 3<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> fue a <strong>la</strong> vez reflejada y refractada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> prehispánica. En <strong>el</strong> primer caso, dicha <strong>imag<strong>en</strong></strong> es <strong>el</strong> reflejo<br />

<strong>de</strong> una percepción específica que los nahuas tuvieron <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s: una<br />

reducción id<strong>en</strong>titaria a unos cuantos rasgos sobresali<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>rados como<br />

emblemáticos. En <strong>el</strong> segundo, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> y <strong>de</strong> su <strong>cultura</strong> se vieron<br />

refractadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sa materialidad <strong>cultura</strong>l receptora <strong>de</strong> su luz y se volvieron<br />

parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> sin per<strong>de</strong>r su id<strong>en</strong>tidad propia. En este último caso, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> no es caricatural-emblemática sino funcional: <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong><br />

se volvió <strong>el</strong> arquetipo <strong>de</strong> distintas funciones rituales, y <strong>la</strong> Huasteca un lugar<br />

fundam<strong>en</strong>tal, lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> con todo lo que estos conceptos significan para<br />

<strong>la</strong>s <strong>cultura</strong>s prehispánicas.<br />

Numerosos son los paradigmas <strong>cultura</strong>les <strong>huasteco</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>náhuatl</strong> a principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi que manifiestan este hecho. Como lo<br />

veremos a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante, <strong>la</strong> flor, <strong>el</strong> pulque, <strong>el</strong> maíz y <strong>el</strong> algodón, por ejemplo, fueron<br />

mitológicam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> Huasteca, y <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> fue consi<strong>de</strong>rado,<br />

<strong>en</strong> un contexto ritual, como un ag<strong>en</strong>te fecundador.<br />

En este juego <strong>de</strong> <strong>espejo</strong>s, es importante seña<strong>la</strong>r que los <strong>huasteco</strong>s tuvieron<br />

estrechos contactos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> periodo clásico, con pueblos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> y <strong>cultura</strong><br />

<strong>náhuatl</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r con los toltecas, por lo que no siempre es fácil <strong>de</strong>terminar<br />

lo que pert<strong>en</strong>ece <strong>en</strong>trañablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca <strong>de</strong> lo que podría<br />

haber sido una influ<strong>en</strong>cia <strong>náhuatl</strong>. Algunos “reflejos” lingüísticos te<strong>en</strong>ek, 4<br />

perceptibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> palimpsesto <strong>de</strong> ciertos textos nahuas, sugier<strong>en</strong> una filiación<br />

<strong>cultura</strong>l <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Huasteca y los pueblos <strong>de</strong> Anáhuac.<br />

3 Es interesante recordar que cuando un indíg<strong>en</strong>a veía su <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> un <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> obsidiana,<br />

consi<strong>de</strong>raba que parte <strong>de</strong> su ser estaba “preso” <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y por ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> muerte. Este hecho confiere al <strong>espejo</strong> indíg<strong>en</strong>a un valor simbólico que no ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong><br />

<strong>espejo</strong> occid<strong>en</strong>tal <strong>el</strong> cual no ti<strong>en</strong>e opacidad propia que pueda ser p<strong>en</strong>etrada y refleja<br />

simplem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong>.<br />

4 L<strong>en</strong>gua hab<strong>la</strong>da por los <strong>huasteco</strong>s. En 2005 permanecían unos 150 000 hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong><br />

te<strong>en</strong>ek. Cf. Programa <strong>de</strong> Revitalización, Fortalecimi<strong>en</strong>to y Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s L<strong>en</strong>guas Indíg<strong>en</strong>as<br />

Nacionales, 2008-2012, p. 18.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


68<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

En este mismo rubro, pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista epistemológico, <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes disponibles, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia implícita <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

te<strong>en</strong>ek <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong>, así como los distintos niv<strong>el</strong>es<br />

iconográficos o verbales <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido confier<strong>en</strong> a los indicios un<br />

valor fundam<strong>en</strong>tal y al razonami<strong>en</strong>to hipotético-<strong>de</strong>ductivo un pap<strong>el</strong> es<strong>en</strong>cial<br />

para <strong>de</strong>scubrir vetas <strong>en</strong> una mina <strong>de</strong> información dispar.<br />

Iniciaremos nuestro análisis con uno <strong>de</strong> los textos más r<strong>el</strong>evantes: <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato<br />

<strong>náhuatl</strong> que evoca una primera diáspora tribal <strong>de</strong> los grupos migrantes<br />

recién llegados a p<strong>la</strong>yas <strong>d<strong>el</strong></strong> noreste <strong>de</strong> lo que hoy es México, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong><br />

Panot<strong>la</strong>. Esta separación <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> rumbo <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo <strong>huasteco</strong>, y <strong>de</strong>fine<br />

asimismo sus primeros rasgos <strong>cultura</strong>les id<strong>en</strong>titarios. 5<br />

<strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> tamoanchan<br />

y <strong>la</strong> vocación <strong>cultura</strong>l huasteca<br />

<strong>La</strong> separación <strong>de</strong> los grupos humanos nómadas o seminómadas <strong>en</strong> su avance<br />

hacia <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> su as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>finitivo es sin duda un hecho histórico.<br />

Sin embargo, los mitos que refier<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uno u otro grupo<br />

<strong>de</strong> un tronco común atribuy<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a estas divisiones un valor cosmogónico<br />

estructurante, que no correspon<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> todo a lo que fue sino a lo que<br />

<strong>de</strong>be haber sido <strong>en</strong> función <strong>de</strong> parámetros <strong>cultura</strong>les vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción (o transformación) <strong>d<strong>el</strong></strong> mito.<br />

En lo que concierne a los <strong>huasteco</strong>s, los textos mexicas que los evocan<br />

fueron producidos (o transformados) <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> periodo postclásico<br />

<strong>en</strong> que los pueblos nahuas, contemporáneos <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, t<strong>en</strong>ían contactos<br />

frecu<strong>en</strong>tes con estos últimos y <strong>en</strong> que distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

huasteca habían sido integrados a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> mexica.<br />

<strong>La</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> diáspora tribal, <strong>en</strong> Tamoanchan, <strong>de</strong> los pueblos que<br />

habían llegado a Panot<strong>la</strong> cobra <strong>en</strong> este contexto un valor mitológico. El texto<br />

aducido a continuación alu<strong>de</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te al orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los mexicas pero <strong>la</strong><br />

primera parte refiere <strong>la</strong> subdivisión <strong>en</strong> Tamoanchan <strong>de</strong> un grupo que conformaba<br />

“un pequeño mundo” (cemanaoatontli) <strong>en</strong> tres parcialida<strong>de</strong>s. Una <strong>de</strong><br />

estas parcialida<strong>de</strong>s es <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, los cuales se separan <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo por<br />

5 Mexica anoço mexiti, <strong>en</strong> Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 69<br />

razones que les confier<strong>en</strong> una vocación <strong>cultura</strong>l, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista mexica,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto mesoamericano.<br />

In jqujn in canj, in aocac v<strong>el</strong> compoa,<br />

in aocac u<strong>el</strong> conjlnamjquj, in aqujque<br />

njcan qujnchaiaoaco in coltin in çitin,<br />

in aqujque in mitoa in âcique, in<br />

êcoque, in ochpanaco, in t<strong>la</strong>tzonjlpico,<br />

in t<strong>la</strong>tepachoco, in njcan t<strong>la</strong>lpan in<br />

çan jc moc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>eoa: in iuhqujma<br />

c<strong>en</strong>tetl cemanaoatontli mochiuhticatca.<br />

At<strong>la</strong>n: acaltica, in oal<strong>la</strong>que, mjec<br />

t<strong>la</strong>manti:<br />

Auh vncan at<strong>en</strong>qujçaco in mjct<strong>la</strong>mpa<br />

at<strong>en</strong>co: auh in vncan cacanaco imacal,<br />

Motocaioti Panut<strong>la</strong>, qujtoznequj,<br />

panoaia: axcan mjtoa Pant<strong>la</strong>. 6<br />

6<br />

En un tiempo, <strong>en</strong> un lugar que nadie ya<br />

conoce, que nadie recuerda ya, los que<br />

vinieron para dispersarse, los abu<strong>el</strong>os,<br />

<strong>la</strong>s abu<strong>el</strong>as, los que se dice que llegaron,<br />

que arribaron, vinieron barri<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

camino, v<strong>en</strong>ían con su cab<strong>el</strong>lo atado,<br />

vinieron a gobernar esta tierra, t<strong>en</strong>ían<br />

un mismo nombre, formaban una<br />

especie <strong>de</strong> mismo pequeño mundo.<br />

V<strong>en</strong>ían <strong>d<strong>el</strong></strong> agua (<strong>el</strong> mar); llegaron <strong>en</strong><br />

barcas y <strong>en</strong> muchos grupos.<br />

Y allá vinieron a <strong>de</strong>sembarcar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>yas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>d<strong>el</strong></strong> norte. Y <strong>el</strong><br />

lugar don<strong>de</strong> llegaron con sus barcas, se<br />

l<strong>la</strong>ma Panut<strong>la</strong> quiere <strong>de</strong>cir “lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

travesía”, hoy se dice Pant<strong>la</strong>.<br />

Guiados por sus sacerdotes y sabios l<strong>la</strong>mados amoxhuaque (los poseedores<br />

<strong>de</strong> libros) 7 <strong>el</strong> grupo llegó a un lugar l<strong>la</strong>mado Tamoanchan, 8 don<strong>de</strong> permanecieron<br />

mucho tiempo.<br />

En este lugar ocurre una primera separación: los poseedores <strong>de</strong> libros,<br />

instruidos por su dios, tloque nahuaque, se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a embarcar para seguir su<br />

camino llevándose <strong>la</strong> tinta negra y roja, los libros, <strong>la</strong>s artes, y <strong>de</strong>jando <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más parcialida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo <strong>en</strong> Tamoanchan:<br />

Niman ic iaque, in teumamaque:<br />

in qujmilli, in t<strong>la</strong>qujmjlolli qujtqui:<br />

quil qujnnotztiuh in jnteouh: auh injc<br />

iaque, ie Tonatiuh yixcopa itztiaque,<br />

Luego salieron los portadores <strong>d<strong>el</strong></strong> dios,<br />

los que cargaban <strong>el</strong> <strong>en</strong>voltorio, <strong>el</strong> bulto.<br />

Se dice que les iba hab<strong>la</strong>ndo su dios. Y<br />

cuando se fueron, se fueron hacia <strong>el</strong> sol.<br />

6 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

7 Es <strong>de</strong>cir, sabios conocedores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pinturas.<br />

8 El significado <strong>de</strong> Tamoanchan sería, según <strong>el</strong> informante: Temoa tochan (o tictemoa tochan)<br />

“buscamos nuestra casa”. Cf. Johansson, “Tamoanchan: una etimología <strong>d<strong>el</strong></strong> orig<strong>en</strong>”, <strong>en</strong><br />

De historiografía lingüística e historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, p. 287-307.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


70<br />

qujtqujque in tlilli, in t<strong>la</strong>palli, in<br />

amox tli, in t<strong>la</strong>cujlolli qujtqujque in<br />

t<strong>la</strong>matiliztli: mochi qujtqujque in<br />

cujcaamatl, in t<strong>la</strong>pitzalli. 9<br />

9 10<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Se llevaron <strong>la</strong> tinta negra y roja, los<br />

libros, <strong>la</strong>s pinturas. Se llevaron <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to. Se llevaron todo, los<br />

libros <strong>de</strong> cantos, <strong>la</strong>s f<strong>la</strong>utas.<br />

No está <strong>d<strong>el</strong></strong> todo c<strong>la</strong>ro cuál es <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad tribal <strong>de</strong> este primer grupo <strong>de</strong><br />

“disid<strong>en</strong>tes”, pero su atributo principal era <strong>el</strong> <strong>de</strong> “sabios” y, más g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />

portadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>.<br />

Cuatro sabios, sin embargo, permanecieron <strong>en</strong> Tamoanchan. Se l<strong>la</strong>maban<br />

Oxomoco, Cipactónal, T<strong>la</strong>ltetecui y Xochicahuaca. Se reunieron y dijeron:<br />

Tonaz, t<strong>la</strong>tviz: qu<strong>en</strong> nemjz, qu<strong>en</strong> onoz<br />

in maceoalli: ca oia, ca oqujtquique, in<br />

tlilli, in t<strong>la</strong>palli: auh qu<strong>en</strong> onoz in<br />

maceoalli, qu<strong>en</strong> manjz in t<strong>la</strong>lli, tepetl,<br />

qu<strong>en</strong> onoaz, tlê t<strong>la</strong>ot<strong>la</strong>tqujz, tlê t<strong>la</strong>mamaz,<br />

tleh t<strong>la</strong>vicaz, tlê t<strong>la</strong>ot<strong>la</strong>toctiz, tlê<br />

machiotl, tlê octacatl iez, tlê neixcujtilli<br />

iez, tlê itech peoaloz, tlê ocutl, tlê<br />

t<strong>la</strong>ujlli mochioaz. 10<br />

Habrá luz, amanecerá. ¿Cómo vivirá,<br />

cómo se establecerá <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te? Se fue, se<br />

llevaron lo negro y lo rojo (tinta negra,<br />

tinta roja); Ahora ¿Cómo se establecerá<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te? ¿Cómo se ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>la</strong> tierra,<br />

<strong>el</strong> monte? ¿Cómo se establecerá <strong>el</strong><br />

agua? ¿Qué se tributará? ¿Qué se cargará?<br />

¿Qué fines se alcanzarán? ¿Qué es<br />

lo que seguiremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino? ¿Cuál<br />

será <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o? ¿Cuál será <strong>la</strong> vara para<br />

medir? ¿Cuál será <strong>el</strong> ejemplo? ¿A partir<br />

<strong>de</strong> qué se com<strong>en</strong>zará? ¿Qué ocote, qué<br />

luz se hará?<br />

<strong>La</strong> salida <strong>d<strong>el</strong></strong> primer grupo g<strong>en</strong>era una disyuntiva r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong> rumbo<br />

socio-<strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> los que permanec<strong>en</strong>. Unos indicios podrían figurar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

etimología <strong>d<strong>el</strong></strong> nombre propio <strong>de</strong> los sabios y caracterizar este rumbo.<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> los sabios que se quedaron <strong>en</strong> Tamoanchan,<br />

T<strong>la</strong>ltetecui y Xochicahuaca son sin duda locuciones onomásticas nahuas.<br />

T<strong>la</strong>ltetecui es “<strong>la</strong> tierra que cruje”; Xochicahuaca, cualquiera que sea <strong>el</strong><br />

significado <strong>de</strong> su nombre, está r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> medicina. 11<br />

En los que concierne a Oxomoco y Cipactonal, los adivinos, creadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los días, <strong>de</strong> los años y <strong>d<strong>el</strong></strong> libro <strong>de</strong> los sueños, <strong>la</strong> etimo-<br />

9 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

10 I<strong>de</strong>m.<br />

11 Cf. Rémi Simeón.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 71<br />

logía <strong>de</strong> sus nombres es algo más compleja, y quizás no corresponda a <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>.<br />

Oxomoco podría ser una <strong>de</strong>rivación onomástica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s voces te<strong>en</strong>ek<br />

uxum “mujer”, y ocox “primera”. En <strong>la</strong> lámina 21 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borbónico, <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que Oxomoco no t<strong>en</strong>ga un glifo antroponímico sugiere que <strong>el</strong> carácter<br />

“fem<strong>en</strong>ino-anciano” <strong>d<strong>el</strong></strong> personaje, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te expresado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong>, es un<br />

rasgo sobresali<strong>en</strong>te con valor onomástico.<br />

En cuanto a Cipactónal, si bi<strong>en</strong> parece ser un nombre <strong>náhuatl</strong>: “tonal <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>la</strong>garto”, <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, o por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

podría ser <strong>huasteco</strong>. En efecto, zipac es <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek <strong>el</strong> maíz ver<strong>de</strong>, tierno,<br />

“<strong>en</strong> berza”, según Tapia Z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, por lo que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra podría no ser <strong>náhuatl</strong> y<br />

remitir a <strong>la</strong> divinidad principal <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, hasta nuestros días. Cipactónal<br />

sería <strong>en</strong>tonces “<strong>el</strong> tonal” <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz ver<strong>de</strong>, pa<strong>la</strong>bra híbrida te<strong>en</strong>ek/<strong>náhuatl</strong>.<br />

Sea lo que fuere, <strong>el</strong>los crearon <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los años, configurada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado libro <strong>de</strong> años (xiuhamatl), <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los días (tonalpohualli),<br />

y <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> los sueños (temicamatl), y establecieron <strong>la</strong>s normas <strong>cultura</strong>les que<br />

<strong>de</strong>bían regir a los pueblos que habían permanecido <strong>en</strong> Tamoanchan. Establecidos<br />

<strong>en</strong> este lugar, los grupos reman<strong>en</strong>tes iban a Teotihuacan para realizar<br />

ofr<strong>en</strong>das y r<strong>en</strong>dir tributo al sol y a <strong>la</strong> luna <strong>en</strong> sus respectivos templos. 12<br />

Pasaron los años, y un día otro grupo, referido como n<strong>en</strong>onotzaleque (brujos),<br />

<strong>en</strong>cabezados por su gobernante epónimo, Olmécatl Huixtotli, se separó<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más. Así como <strong>el</strong> primer grupo se había llevado <strong>la</strong> sabiduría diurna<br />

(t<strong>la</strong>matiliztli), <strong>el</strong>los, los olmecas huixtotin, se llevaron <strong>la</strong> nahuallotl (quitquitque<br />

in nahuallotl) o sabiduría nocturna, sabiduría <strong>de</strong> nahuales. Fueron a “topar con<br />

<strong>la</strong> costa” (at<strong>en</strong>tli ic unmotzotzonato), probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que es ahora <strong>el</strong> sur <strong>de</strong><br />

Veracruz y Tabasco.<br />

El texto aquí referido, posible lectura <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to pictográfico, sitúa<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> maguey y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> salida<br />

<strong>de</strong> los olmecas. 13<br />

12 <strong>La</strong> traducción al inglés <strong>de</strong> Dibble y An<strong>de</strong>rson sugiere que los pueblos se tras<strong>la</strong>daron a<br />

<strong>de</strong> manera <strong>de</strong>finitiva a Teotihuacan. “And they <strong>de</strong>parted from there, from Tamoanchan”.<br />

Sin embargo <strong>el</strong> tiempo imperfecto <strong>d<strong>el</strong></strong> verbo <strong>náhuatl</strong> sugiere que iban y v<strong>en</strong>ían<br />

<strong>de</strong> Tamoanchan a Teotihuacan para realizar ofr<strong>en</strong>das antes <strong>de</strong> dirigirse y permanecer<br />

un tiempo <strong>en</strong> Teotihuacan. Cf. Códice flor<strong>en</strong>tino, p. 191.<br />

13 <strong>La</strong> consecución <strong>en</strong> los esquemas narrativos no implica que dicho <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to haya<br />

t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to preciso. Podría <strong>de</strong>berse al ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> lectura ev<strong>en</strong>tual <strong>de</strong><br />

grupos glíficos <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to pictórico.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


72<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

En <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Tamoanchan, una mujer l<strong>la</strong>mada Mayahu<strong>el</strong>, con <strong>la</strong> ayuda<br />

<strong>de</strong> Patécatl, <strong>de</strong>scubrió <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> agave.<br />

Es <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte Chichinauhyan, luego l<strong>la</strong>mado Pozonaltépetl, que se <strong>el</strong>aboró<br />

solemnem<strong>en</strong>te dicho brebaje.<br />

Una vez que lo hubieron preparado, los gobernantes y notables fueron al<br />

monte Chichinauhyan para comer, y consumir <strong>el</strong> pulque recién <strong>el</strong>aborado. Sirvieron<br />

a cada uno <strong>la</strong>s cuatro raciones correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> “libación” (teunappa).<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, Cuextécatl, transgredió esta limitación y bebió cinco raciones:<br />

14<br />

auh mjtoa, Cuextecatl in jnt<strong>la</strong>tocauh<br />

c<strong>en</strong>t<strong>la</strong>mantin t<strong>la</strong>ca, in no çe int<strong>la</strong>tol,<br />

amo çan navi in qujc, in oconjc navi,<br />

oc qujmjt<strong>la</strong>nj oc ce, ic macuilli in qujc,<br />

ic v<strong>el</strong> ivintic, v<strong>el</strong> xocomjc, aocmo qujma<br />

in qu<strong>en</strong>jn n<strong>en</strong>: auh vncan teixpan<br />

qujt<strong>la</strong>z in jmaxtli:<br />

auh in oqujqujz (qujlhuja) teuiotl:<br />

njman ica nec<strong>en</strong>t<strong>la</strong>liloc, ca ot<strong>la</strong>pinauhti<br />

in qujt<strong>la</strong>z imaxtli, in v<strong>el</strong> ivintic: auh çan<br />

pinaviztica, in tet<strong>la</strong>lcavi in Cuextecatl:<br />

qujnvicac in imaceoalhoan in jxqujchtin<br />

mot<strong>en</strong>caquja, motqujtiaque, ololiuhtiaque:<br />

ie vmpa itztiaque, in vmpa<br />

oal<strong>la</strong>que in panut<strong>la</strong> in axcan (mitoa)<br />

pant<strong>la</strong>: auh çan ic vnmotzotzonato<br />

in atl, in jlhujcaatl, vncan motecaque:<br />

iehoan in mjtoa toveiome, q, n,<br />

tooampooan: auh in itech qujça tocaitl,<br />

in jnt<strong>la</strong>tocauh in jtoca, Cuextecatl:<br />

motocaiotia cuexteca. 14<br />

14 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

Y se dice que Cuextécatl <strong>el</strong> gobernante<br />

<strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te que hab<strong>la</strong>ban <strong>el</strong><br />

mismo idioma, no sólo bebió cuatro<br />

(raciones <strong>de</strong> pulque); cuando hubo<br />

bebido <strong>la</strong>s cuatro, pidió otra. Bebió<br />

cinco con lo cual se emborrachó, estaba<br />

ebrio, ya no sabía lo que hacía. Y allí,<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te arrojó su taparrabo.<br />

Y puesto que había faltado al respeto<br />

a lo divino (dic<strong>en</strong>), luego por esto se<br />

reunieron. Había sido vergonzoso <strong>el</strong><br />

hecho <strong>de</strong> quitarse <strong>el</strong> taparrabo cuando<br />

estaba ebrio. Y con mucha vergü<strong>en</strong>za<br />

Cuextécatl abandonó <strong>la</strong> tierra. Se llevó a<br />

sus súbditos. Todos los que se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían<br />

(que hab<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> mismo idioma)<br />

partieron, se fueron <strong>en</strong> grupo. Se fueron<br />

(al lugar) don<strong>de</strong> habían v<strong>en</strong>ido, a<br />

Panot<strong>la</strong> que hoy l<strong>la</strong>man Pant<strong>la</strong>. Se<br />

dirigieron hacia <strong>el</strong> agua, hacia <strong>el</strong> mar.<br />

Allí se establecieron. Ellos se l<strong>la</strong>man<br />

toveiome es <strong>de</strong>cir “nuestros semejantes”.<br />

Y <strong>de</strong> allí vi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> nombre, <strong>d<strong>el</strong></strong> nombre<br />

<strong>de</strong> su gobernante: Cuextécatl. Se l<strong>la</strong>man<br />

cuextecas.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 73<br />

Cuextécatl y <strong>el</strong> pueblo “<strong>de</strong> una so<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua”, probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que<br />

hoy conocemos como “<strong>huasteco</strong>” o “te<strong>en</strong>ek”, se fueron a Panot<strong>la</strong> o Pant<strong>la</strong>, a<br />

oril<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> mar.<br />

El hecho <strong>de</strong> haber tomado una quinta ración <strong>de</strong> pulque constituyó una<br />

transgresión <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con normas establecidas, y dicha transgresión iba a<br />

conferir al pueblo cuexteca una característica <strong>cultura</strong>l específica, ya que <strong>la</strong><br />

ebriedad iba a ser parte <strong>de</strong> su id<strong>en</strong>tidad, junto con <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z, pues Cuextécatl,<br />

<strong>el</strong> jefe epónimo <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo, a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su embriaguez, se quitó <strong>el</strong><br />

taparrabo y estableció, mitológicam<strong>en</strong>te hab<strong>la</strong>ndo, esta costumbre <strong>de</strong> los<br />

<strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa.<br />

Cualquiera que haya sido <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> cual los <strong>huasteco</strong>s andaban<br />

<strong>de</strong>snudos y eran muy dados a embriagarse, es <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que los mexicas, y<br />

probablem<strong>en</strong>te todos los pueblos nahuas <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> México, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los.<br />

Ahahuillotl. <strong>La</strong> vocación lúdica <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, según lo afirman los informantes <strong>de</strong> Sahagún, al irse los <strong>huasteco</strong>s<br />

se llevaron con <strong>el</strong>los <strong>el</strong> juego, <strong>la</strong> música (instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to), los p<strong>la</strong>ceres<br />

y <strong>de</strong>más <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>tos: ahahuillotl.<br />

Injque y, qujl qujtquique, in ahavillotl,<br />

in t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>pitzalli: ipampa miec t<strong>la</strong>mantli,<br />

injc omaujltitia, mjec t<strong>la</strong>mantli injc<br />

oteixcuepaia, ic teixcuepaia in qujt<strong>la</strong>tia<br />

xacalli, in qujchioa atl: in motetequj,<br />

mjec t<strong>la</strong>mantli in qujchioaia. 15<br />

15<br />

Éstos, se dice, se llevaron <strong>el</strong> juego<br />

(<strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer), <strong>la</strong> música <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to, porque se<br />

divertían <strong>de</strong> muchas maneras. Engañaban<br />

a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> muchas maneras. Los<br />

<strong>en</strong>gañaban haciéndoles creer que<br />

quemaban un jacal y hacían aparecer<br />

agua; que se cortaba <strong>en</strong> pedazos.<br />

Hacían muchas cosas.<br />

Así como los primeros <strong>en</strong> partir se habían llevado <strong>la</strong> sabiduría “diurna”<br />

(t<strong>la</strong>matiliztli), y los segundos <strong>la</strong> sabiduría nocturna (nahuallotl), los <strong>huasteco</strong>s<br />

se llevan <strong>la</strong> “sabiduría” lúdica (ahahuillotl), <strong>la</strong> cual los caracterizó a los ojos <strong>de</strong><br />

los mexicas.<br />

15 I<strong>de</strong>m.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


74<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Macuilxóchitl: un num<strong>en</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong><br />

Con <strong>el</strong> pulque, <strong>el</strong> juego y <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer se perfi<strong>la</strong> un dios <strong>huasteco</strong> que los mexicas<br />

integraron <strong>de</strong>spués a su panteón bajo <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Macuilxóchitl (cinco-flor)<br />

(fig. 1) también l<strong>la</strong>mado Xochipilli, <strong>el</strong> “príncipe (o niño) flor” (fig. 2).<br />

El cinco, expon<strong>en</strong>te numérico-onomástico <strong>d<strong>el</strong></strong> dios, podría aludir a <strong>la</strong><br />

transgresión m<strong>en</strong>cionada y <strong>de</strong>terminar con <strong>la</strong> flor, <strong>el</strong> juego y <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer, atributos<br />

id<strong>en</strong>titarios <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong>. Es interesante observar que Macuilxóchitl (fig. 1)<br />

ost<strong>en</strong>ta un escudo con un diseño ome tochtli (dos conejos), 16 lo que lo vincu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> alguna manera con <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque. En términos formales, <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>crucijada que <strong>de</strong>termina los ejes <strong>d<strong>el</strong></strong> juego patolli expresa <strong>la</strong> opción disyuntiva<br />

<strong>de</strong> Cuextécatl.<br />

Recor<strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> mejor pulque, para los nahuas, era <strong>el</strong> pulque “cinco”<br />

(macuilli), “pulque florido”, también referido como huitztli (espina) <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, es interesante observar que huitz significa “flor” <strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek. 17 Si <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación translingüística <strong>náhuatl</strong>/te<strong>en</strong>ek (huiztli-espina/huitz-flor) es pertin<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te “cinco flor”, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> referir <strong>el</strong> juego, aludiría también al<br />

pulque perfecto, es <strong>de</strong>cir, al pulque sagrado.<br />

<strong>La</strong> vocación lúdica <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> y su aspecto emblemático están asimismo<br />

confirmados <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> mediante símbolos <strong>d<strong>el</strong></strong> juego<br />

como lo son <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ota <strong>de</strong> hule y un diseño gráfico ollin que remite al t<strong>la</strong>chtli<br />

(fig. 3). En <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ollin, los cuatro rumbos cardinales y <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que figuran <strong>la</strong>s aspas dinámicas <strong>d<strong>el</strong></strong> movimi<strong>en</strong>to, están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

expresados.<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> separación y atributos <strong>cultura</strong>les <strong>en</strong> los que nos situamos,<br />

es interesante observar una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Xochipilli-Macuilxóchitl<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice Féjérvary.-Mayer (fig. 4). El dios <strong>huasteco</strong> se integra a una <strong>en</strong>crucijada<br />

con su tronco y sus brazos, los cuales <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> asimismo caminos que<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran o diverg<strong>en</strong> y <strong>en</strong> cuya intersección perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r está <strong>la</strong> cabeza<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> dios. <strong>La</strong> capa que cu<strong>el</strong>ga su nuca <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres repres<strong>en</strong>taciones (figs. 1, 2,<br />

y 4) muestra que se trata <strong>de</strong> Macuilxóchitl (Xochipilli).<br />

En <strong>el</strong> contexto pictórico-narrativo <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Féjerváry-Mayer, es probable<br />

que <strong>la</strong> disyunción visualm<strong>en</strong>te expresada, y resu<strong>el</strong>ta mediante <strong>la</strong> orti<strong>en</strong>tación<br />

16 Cf. Códice magliabechiano, lámina 5r.<br />

17 Cf. Tapia Z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o. El sufijo −tli podría haber sido añadido al vocablo <strong>huasteco</strong>.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 75<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza, esté r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong> camino que <strong>de</strong>be tomar <strong>el</strong> maíz, Cinteutl<br />

(Zipac para los <strong>huasteco</strong>s).<br />

En <strong>el</strong> canto <strong>de</strong> Xochipilli (Xochipilli icuic) <strong>en</strong>contramos <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes interrogantes:<br />

Ao çan nihual<strong>la</strong>… Ao ya he llegado…<br />

Otli nepanivian En <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> se cruzan los caminos<br />

Çan niçinteutl a Sólo soy Cinteutl a<br />

¿Campa ye nonyaz? ¿A dón<strong>de</strong> iré?<br />

¿Campa otli nicyatoca? ¿A don<strong>de</strong> (va) <strong>el</strong> camino que sigo?<br />

Çan oay. 18 sólo oay.<br />

18<br />

No po<strong>de</strong>mos abundar aquí sobre <strong>el</strong> carácter simbólico-alegórico <strong>d<strong>el</strong></strong> texto<br />

consi<strong>de</strong>rado. Recor<strong>de</strong>mos, sin embargo, que, <strong>en</strong> una óptica estructuralista,<br />

un r<strong>el</strong>ato “<strong>de</strong> superficie” consecutivo y consecu<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> acción<br />

narrativa, se arraiga <strong>en</strong> un “subsu<strong>el</strong>o” semiológico que podría referir, aunque<br />

<strong>de</strong> manera mitológicam<strong>en</strong>te difusa, <strong>la</strong> gesta <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz.<br />

<strong>La</strong> vocación s<strong>el</strong>énica <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s<br />

<strong>La</strong> separación <strong>de</strong> los grupos <strong>en</strong> Tamoanchan y <strong>el</strong> rumbo específico que toman<br />

<strong>en</strong>tonces los <strong>huasteco</strong>s, aun cuando pued<strong>en</strong> haber referido un hecho histórico,<br />

constituy<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto aducido, nexos simbólicos con valor cosmogónico. Como<br />

lo veremos a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante, <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> (o su <strong>imag<strong>en</strong></strong>) estaba funcionalm<strong>en</strong>te implicado<br />

<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> luna, <strong>en</strong> contextos rituales mexicas.<br />

<strong>La</strong> “Peregrinación <strong>de</strong> los aztecas”, <strong>en</strong> sus versiones verbales y pictóricas,<br />

sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa Cuexteca ichocayan/Cóatl ycámac <strong>la</strong> primera manifestación<br />

mitológica y mitográfica <strong>de</strong> lo que será <strong>la</strong> dualidad luna/sol. Remitimos a otro<br />

trabajo nuestro <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> esta gesta cosmogónica; 19 nos limitaremos<br />

aquí <strong>en</strong> afirmar que <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> “que llora” y <strong>el</strong> monte sobre <strong>el</strong> cual está<br />

s<strong>en</strong>tado, constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> polo s<strong>el</strong>énico <strong>de</strong> esta dualidad vital.<br />

18 Códice Matrit<strong>en</strong>se <strong>d<strong>el</strong></strong> Pa<strong>la</strong>cio Real, fol. 277r.<br />

19 Cf. Johansson, <strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> y <strong>el</strong> manuscrito. Lecturas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> un texto pictórico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI; “Estudio comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestación y <strong>d<strong>el</strong></strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huitzilopochtli<br />

<strong>en</strong> un r<strong>el</strong>ato verbal, una variante pictográfica y un ‘texto’ arquitectónico”, <strong>en</strong> Estudios<br />

<strong>de</strong> Cultura Náhuatl, v. 30.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


76<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

En un contexto más amplio, observamos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los mitos<br />

cosmogónicos mesoamericanos, <strong>la</strong> gesta correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mundo culmina con <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> una gem<strong>el</strong>aridad estática que imposibilitaba<br />

<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to vital. En <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> mito <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> sol y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> luna, dos soles surgieron como consecu<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> salto autosacrificial <strong>de</strong><br />

Nanahuatzin y Tecuciztécatl <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuego, <strong>el</strong> axis mundi, eje <strong>de</strong> lo que sería <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to vital ollin.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> condición sine qua non para que los astros todavía inmóviles<br />

se movieran, era que se rompiera <strong>el</strong> equilibrio que constituía <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> dos soles idénticos. En una variante <strong>d<strong>el</strong></strong> mito, 20 fue Papáztac, uno <strong>de</strong> los<br />

dioses <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque, <strong>el</strong> que realizó esta distinción vital al <strong>la</strong>nzar a un conejo <strong>en</strong><br />

uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>el</strong> cual se volvió <strong>la</strong> luna. A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to y mediante<br />

<strong>la</strong> muerte autosacrificial <strong>de</strong> los dioses y <strong>el</strong> soplo <strong>de</strong> Quetzalcóatl (<strong>en</strong>tre otros<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos narrativos con valor mitológico) se instauró <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y los<br />

astros tomaron, cada uno, su rumbo.<br />

<strong>La</strong> gesta <strong>de</strong> Cuextécatl podría reproducir <strong>el</strong> esquema cosmogónico antes<br />

m<strong>en</strong>cionado y <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> rumbo s<strong>el</strong>énico, que van a tomar los <strong>huasteco</strong>s<br />

con todo lo que <strong>el</strong> hecho implica, <strong>en</strong> términos <strong>cultura</strong>les. En Tamoanchan, a<br />

raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> ebriedad <strong>de</strong> su gobernante, los <strong>huasteco</strong>s toman su camino lunar,<br />

por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>náhuatl</strong>. Por otra parte, <strong>la</strong> separación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

grupo <strong>huasteco</strong>, guiado por su gobernante epónimo, podría ser una metáfora<br />

<strong>de</strong> opciones y disyuntivas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> gesta <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz. 21<br />

<strong>La</strong> fu<strong>en</strong>te aquí aducida refiere una ramificación <strong>de</strong> los pueblos que <strong>en</strong>traron<br />

por Panot<strong>la</strong>, a partir <strong>de</strong> lo que parece haber sido un tronco común, cemanaoatontli<br />

(pequeño mundo). El árbol roto que caracteriza iconográficam<strong>en</strong>te a<br />

Tamoanchan podría ser una metáfora visual <strong>de</strong> estas rupturas. 22 Por otra parte,<br />

<strong>la</strong>s primeras separaciones parec<strong>en</strong> conllevar <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos id<strong>en</strong>titarios específicos:<br />

1. El primer grupo que sale <strong>de</strong> Tamoanchan baja costeando, se dirige<br />

hacia <strong>el</strong> Este y se lleva <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to t<strong>la</strong>matiliztli. No se especifica <strong>en</strong><br />

20 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro VII, capítulo I.<br />

21 Los que permanecieron <strong>en</strong> Tamoanchan salieron <strong>de</strong>spués hacia Xomiltépec <strong>en</strong>cabezados<br />

por los toltecas y luego a Teotihuacan antes <strong>de</strong> proseguir, y posteriorm<strong>en</strong>te subdividirse<br />

<strong>en</strong> tribus que se as<strong>en</strong>taron <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> distintos lugares.<br />

22 Cf. Johansson, <strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> y <strong>el</strong> manuscrito. Lecturas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> un texto pictórico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI, p. 351-358.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 77<br />

<strong>el</strong> texto <strong>de</strong> qué pueblo se trata, pero <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que llegaron a Guatema<strong>la</strong><br />

podría indicar que se trata <strong>de</strong> grupos may<strong>en</strong>ses.<br />

2. El segundo se lleva <strong>la</strong> sabiduría nocturna o nahuallotl. Son olmecas<br />

huixtotin y se dirig<strong>en</strong> hacia <strong>la</strong> costa (probablem<strong>en</strong>te lo que hoy es<br />

Tabasco).<br />

3. El tercero, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, “regresa” a Panot<strong>la</strong>. Sus integrantes<br />

se distingu<strong>en</strong> por su ebriedad y su <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z mitológicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>finidas mediante <strong>la</strong> gesta <strong>de</strong> Cuextécatl. Por otra parte, <strong>el</strong><br />

p<strong>la</strong>cer, <strong>el</strong> pulque, <strong>el</strong> juego, así como <strong>la</strong> música, parec<strong>en</strong> ser los atributos<br />

exist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, según los textos nahuas que<br />

lo seña<strong>la</strong>n.<br />

Definiremos ahora, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo anterior y <strong>de</strong> otras fu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que<br />

los nahuas, y más específicam<strong>en</strong>te los mexicas, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s (o<br />

mejor dicho <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong>) no sin antes consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> nombre, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> alguna<br />

manera, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> verbal mediante <strong>la</strong> cual los referían.<br />

nombres y apodos g<strong>en</strong>tilicios <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para discernir <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s es<br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> núcleo te<strong>en</strong>ek <strong>de</strong> filiación maya mantuvo un contacto estrecho,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, con etnias nahuas, propiciando un cierto<br />

eclecticismo <strong>cultura</strong>l. Dos l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> contacto y coexistieron (hasta<br />

nuestros días), g<strong>en</strong>erando a veces un mestizaje lingüístico y, más g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>cultura</strong>l. El te<strong>en</strong>ek y <strong>el</strong> <strong>náhuatl</strong> fueron los vehículos <strong>cultura</strong>les <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Huasteca, y una primera <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> se esboza <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración<br />

lingüística <strong>de</strong> su g<strong>en</strong>tilicio.<br />

Los ap<strong>el</strong>ativos constituy<strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ras máscaras onomásticas g<strong>en</strong>tilicias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se borran los rasgos individuales para rev<strong>el</strong>ar una <strong>imag<strong>en</strong></strong> comunitaria<br />

<strong>de</strong> los pueblos.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, convi<strong>en</strong>e distinguir aquí los nombres que <strong>el</strong>los mismos se<br />

dieron, <strong>de</strong> los que les fueron atribuidos por otros pueblos, más específicam<strong>en</strong>te<br />

los pueblos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>náhuatl</strong>. El hecho <strong>de</strong> que los <strong>huasteco</strong>s originarios se<br />

vieron ro<strong>de</strong>ados y luego <strong>cultura</strong>lm<strong>en</strong>te permeados por pueblos nahuas complica<br />

<strong>la</strong> configuración <strong>d<strong>el</strong></strong> g<strong>en</strong>tilicio.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


78<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Oc’ox inic: <strong>el</strong> g<strong>en</strong>tilicio te<strong>en</strong>ek para “<strong>huasteco</strong>”<br />

<strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra “t<strong>en</strong>ec” refiere “<strong>el</strong> indio” <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paradigma apologético <strong>de</strong> Tapia Z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o,<br />

y correspon<strong>de</strong> a macehual <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>. No constituye, por tanto, un g<strong>en</strong>tilicio.<br />

El g<strong>en</strong>tilicio te<strong>en</strong>ek no es referido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes nahuas. Te<strong>en</strong>ek Bichou<br />

es <strong>el</strong> territorio <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> esta l<strong>en</strong>gua, y oc’ox inic (primer hombre) alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta estirpe étnica. Con esta expresión los <strong>huasteco</strong>s-te<strong>en</strong>ek se difer<strong>en</strong>ciaban<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más a los cuales se refier<strong>en</strong> con <strong>el</strong> término ul<strong>el</strong> inic, literalm<strong>en</strong>te<br />

“otros hombres”.<br />

<strong>La</strong> locución nominal oc’ox inic significa también “primogénito” o “<strong>el</strong> que<br />

se a<strong>d<strong>el</strong></strong>antó a otro <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad”. 23 Este ap<strong>el</strong>ativo, con <strong>el</strong> cual los<br />

<strong>huasteco</strong>s se autonombraban, podría ser rev<strong>el</strong>ador <strong>de</strong> una reivindicación jerárquica-cronológica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración <strong>de</strong> los pueblos que llegaron<br />

a Panot<strong>la</strong>, o correspon<strong>de</strong>r simplem<strong>en</strong>te a una manera <strong>de</strong> autonombrarse semejante<br />

a “hombres verda<strong>de</strong>ros” para los tojo<strong>la</strong>bales, por ejemplo.<br />

Cuexhté: una pa<strong>la</strong>bra te<strong>en</strong>ek<br />

Recor<strong>de</strong>mos que, <strong>en</strong> términos iconográficos, los <strong>huasteco</strong>s eran referidos (<strong>en</strong>tre<br />

otras cosas) por <strong>el</strong> gorro cónico o cónico truncado que los distinguía. Según<br />

Joaquín Mea<strong>de</strong>, este gorro es l<strong>la</strong>mado cuexhté 24 <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek. Por otra<br />

parte, <strong>el</strong> Vocabu<strong>la</strong>rio <strong>huasteco</strong> <strong>de</strong> <strong>La</strong>rs<strong>en</strong> registra <strong>la</strong> voz cuech para referir un<br />

“ro<strong>de</strong>te” para as<strong>en</strong>tar algo <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza 25 y cuexza’ significa “redondo”.<br />

Sugiero que podría haber caracterizado a los pueblos que lo usaban y<br />

haber adquirido un carácter distintivo-g<strong>en</strong>tilicio: “cuexhté-ca” o cuex-teca (<strong>el</strong><br />

sufijo sería <strong>náhuatl</strong>) <strong>de</strong>signando a los que usaban dicho tocado. Existe aquí <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> que fueran los propios <strong>huasteco</strong>s los que así se autonombraran,<br />

pero podría también haber sido un ap<strong>el</strong>lido nahuatlizado a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> término<br />

original te<strong>en</strong>ek, consi<strong>de</strong>rado como distintivo y por lo tanto id<strong>en</strong>titario.<br />

En un rubro <strong>de</strong>dicado a los <strong>huasteco</strong>s, <strong>el</strong> libro X <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice flor<strong>en</strong>tino seña<strong>la</strong><br />

lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

26<br />

Cuexteca: ioan intoca toveiome, ioan<br />

intoca panteca, anoço panoteca. 26<br />

23 Cf. Tapia Z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o.<br />

24 Cf. Mea<strong>de</strong>, p. 23.<br />

25 <strong>La</strong>rs<strong>en</strong> Ramón, Vocabu<strong>la</strong>rio <strong>huasteco</strong>, 1955.<br />

26 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

Cuexteca: y su nombre tohu<strong>en</strong>yome, y<br />

su nombre panteca o panoteca.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 79<br />

Los tres nombres aquí referidos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> matices g<strong>en</strong>tilicios que rev<strong>el</strong>an<br />

distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca.<br />

Cuextecatl: <strong>el</strong> habitante <strong>de</strong> Cuext<strong>la</strong>n<br />

Según <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> algunos informantes <strong>de</strong> Sahagún, <strong>el</strong> g<strong>en</strong>tilicio prov<strong>en</strong>dría<br />

s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que habitaban: Cuext<strong>la</strong>n.<br />

27<br />

In jntoca in, itech qujça in t<strong>la</strong>lli: in<br />

jtocaiocan cuext<strong>la</strong>, in jpan onoque y,<br />

t<strong>la</strong>lli: mjtoa, motocaiotia cuexteca: in ça<br />

ce itoca cuextecatl. 27<br />

Este su nombre, les vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> lugar l<strong>la</strong>mado Cuext<strong>la</strong>n, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra<br />

don<strong>de</strong> se establecieron. Se dic<strong>en</strong>, se<br />

l<strong>la</strong>man cuexteca: si es sólo uno, su<br />

nombre es cuextecatl.<br />

Huaxteca<br />

En <strong>el</strong> caso (remoto) <strong>de</strong> que Huaxteca no fuera una variante hispanizada <strong>de</strong><br />

cuexteca sino que fuera otro término <strong>náhuatl</strong> para <strong>de</strong>signar esta región, podría<br />

prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> huaxin, un árbol cuyo fruto, parecido al <strong>d<strong>el</strong></strong> algarrobo, es<br />

comestible, 28 o huax “un tipo <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>baza, símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidad”. 29 Una<br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s indica que sus di<strong>en</strong>tes aguzados “eran como<br />

semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>baza”. 30 Este aspecto <strong>de</strong> sus di<strong>en</strong>tes podría haber g<strong>en</strong>erado un<br />

apodo que se volvería <strong>de</strong>spués g<strong>en</strong>tilicio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>náhuatl</strong>.<br />

Cuextécatl: nombre propio <strong>d<strong>el</strong></strong> gobernante<br />

En <strong>el</strong> mismo docum<strong>en</strong>to <strong>en</strong>contramos otra información concerni<strong>en</strong>te al nombre<br />

o apodo <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s. Según esta versión, los que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dieron<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> grupo <strong>en</strong> Tamoanchan y siguieron a su gobernante Cuextécatl tomaron <strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> este último:<br />

31<br />

iehoan in mjtoa toveiome, q, n,<br />

tooampooan: auh in itech qujça<br />

tocaitl, in jnt<strong>la</strong>tocauh in jtoca,<br />

Cuextecatl: motocaiotia<br />

cuexteca. 31<br />

27 I<strong>de</strong>m.<br />

28 Cf. Diccionario <strong>de</strong> Rémi Siméon.<br />

29 Leuca<strong>en</strong>a escul<strong>en</strong>ta, Cf. Ari<strong>el</strong> <strong>de</strong> Vidas, p. 49.<br />

30 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

31 Ibid.<br />

A <strong>el</strong>los se les dice toueiome, es <strong>de</strong>cir,<br />

nuestros semejantes: y <strong>de</strong> ahí sale <strong>el</strong><br />

nombre, <strong>d<strong>el</strong></strong> nombre <strong>de</strong> su gobernante<br />

Cuextécatl: se l<strong>la</strong>maban cuexteca.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


80<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Si resulta c<strong>la</strong>ro, según esta fu<strong>en</strong>te, que <strong>el</strong> vocablo g<strong>en</strong>tilicio cuexteca(tl),<br />

así como <strong>la</strong> tierra que habitaron, vi<strong>en</strong>e <strong>d<strong>el</strong></strong> nombre propio <strong>de</strong> su gobernante,<br />

es probable, como lo sugiere <strong>el</strong> texto, aunque <strong>de</strong> manera ambigua, que <strong>el</strong><br />

término tohu<strong>en</strong>yome (plural) esté también r<strong>el</strong>acionado con lo que podría haber<br />

sido un apodo <strong>de</strong> Cuextécatl: tohu<strong>en</strong>yo.<br />

El análisis <strong>de</strong> ambos g<strong>en</strong>tilicios podría rev<strong>el</strong>ar su índole id<strong>en</strong>titaria.<br />

Propuestas etimológicas <strong>d<strong>el</strong></strong> g<strong>en</strong>tilicio Cuextécatl<br />

Cualquiera que sea <strong>el</strong> orig<strong>en</strong>: <strong>el</strong> personaje o <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> radical <strong>d<strong>el</strong></strong> término<br />

<strong>náhuatl</strong>: cuexte-, cuex- o cuech podría ser significativo.<br />

Cuechtli<br />

Entre los rasgos distintivos que ayudan a construir <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> id<strong>en</strong>titaria <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

cuexteca, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los caracolillos cuechtli (término <strong>náhuatl</strong>, aquiz o quitzquim<br />

<strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek) que los guerreros y los danzantes <strong>huasteco</strong>s se colocaban <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cintura, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muñecas y los tobillos.<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>ación emblemática id<strong>en</strong>titaria <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> con <strong>la</strong>s “sonajas” hechas<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> caracolillo (cuechtli) podría haber sido <strong>la</strong> que g<strong>en</strong>eró su nombre g<strong>en</strong>tilicio.<br />

Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> los guerreros <strong>huasteco</strong>s, Tezozómoc seña<strong>la</strong> lo sigui<strong>en</strong>te: “Traían <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cinta como sonajas que l<strong>la</strong>man cuechtli, que resu<strong>en</strong>a como cascab<strong>el</strong> bronco”. 32<br />

En una lámina <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice <strong>de</strong> Xicotepec (fig. 5), <strong>el</strong> t<strong>la</strong>hcuilo <strong>de</strong>stacó, como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>titario <strong>d<strong>el</strong></strong> cautivo <strong>huasteco</strong>, los caracolillos (cuechtli), <strong>la</strong> pintura<br />

corporal y <strong>el</strong> septum <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz perforado.<br />

Más allá <strong>d<strong>el</strong></strong> simbolismo inher<strong>en</strong>te al caracol <strong>en</strong> sí, <strong>el</strong> ruido que producían<br />

los guerreros podría haber t<strong>en</strong>ido un valor emblemático. En <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> los<br />

mexicas contra los <strong>huasteco</strong>s, <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Moctezuma I, <strong>el</strong> ruido parece<br />

haber sido un “arma” con carácter intimidatorio:<br />

Los <strong>huasteco</strong>s arremetieron a <strong>el</strong>los con un ruido <strong>de</strong> cascab<strong>el</strong>es <strong>de</strong> palo<br />

que traían por <strong>la</strong> or<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corazas y otros, con cascab<strong>el</strong>es <strong>de</strong> metal<br />

gran<strong>de</strong>s, que traían a <strong>la</strong>s espaldas y a los pies, con los cuales hacían un<br />

ruido extraño. 33<br />

32 Tezozómoc, Crónica mexicana, p. 314.<br />

33 Durán II, p. 167.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 81<br />

Sea lo que fuere, <strong>el</strong> caracol cuechtli podría haber sido percibido como<br />

característico y por <strong>en</strong><strong>de</strong> emblemático por los nahuas, haber g<strong>en</strong>erado <strong>el</strong> g<strong>en</strong>tilicio<br />

<strong>náhuatl</strong> cuextecatl y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> región correspondi<strong>en</strong>te:<br />

Cuext<strong>la</strong>n.<br />

El formema “espiral”<br />

De manera más específica, <strong>la</strong> espiral que conforma <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> cualquier<br />

caracol o caracolillo, se reproduce como formema 34 <strong>en</strong> distintos contextos pictográficos.<br />

Constituye una reducción gráfico-metonímica <strong>d<strong>el</strong></strong> caracol por lo<br />

que mant<strong>en</strong>dría su valor simbólico e id<strong>en</strong>titario.<br />

Aun cuando <strong>la</strong> espiral es un motivo gráfico que remite a <strong>la</strong> fertilidad <strong>en</strong><br />

toda Mesoamérica, y <strong>en</strong> muchos ámbitos <strong>cultura</strong>les <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo; su valor<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca podría haber sido particu<strong>la</strong>r hasta llegar a <strong>de</strong>finir una colectividad<br />

humana <strong>de</strong> manera específica.<br />

Los cuatro caracolillos que vincu<strong>la</strong>n los núm<strong>en</strong>es T<strong>la</strong>zoltéotl y Macuilxóchitl,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice Borgia (fig. 6) refier<strong>en</strong> <strong>la</strong> unión sexual que los r<strong>el</strong>aciona pero<br />

también su orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong>. En <strong>el</strong> Códice Féjérvary Mayer (fig. 7), los dos personajes<br />

<strong>huasteco</strong>s con gorro cónico truncado ost<strong>en</strong>tan también <strong>el</strong> caracolillo. Si<br />

dicho caracolillo ti<strong>en</strong>e un valor iconográfico-g<strong>en</strong>tilicio, <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> g<strong>en</strong>tilicio<br />

verbal <strong>náhuatl</strong> cuexteca significa “g<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> caracolillo”. El canto erótico cuecuechcuicatl,<br />

cantado por los cuextecas <strong>en</strong> distintos contextos festivos <strong>en</strong> los que se<br />

propiciaba <strong>la</strong> fecundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz, estaría asimismo<br />

r<strong>el</strong>acionado con este término. En contextos agríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> propiciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidad<br />

se agitaban sonajas que simu<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> ruido <strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cascab<strong>el</strong>.<br />

El término que refería este hecho: cuecuechihuia significa “estremecerse”; expresaba<br />

<strong>el</strong> “estremecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra” <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido erótico antes m<strong>en</strong>cionado.<br />

Tohu<strong>en</strong>yo<br />

Los <strong>huasteco</strong>s eran también conocidos bajo <strong>el</strong> término con valor onomástico<br />

tohu<strong>en</strong>yo:<br />

35<br />

in jhoan intoca toveiome: in ça ce mjtoa<br />

toveio: injn tocaitl toveio, qujtoznequj<br />

tooampo. 35<br />

Y también se l<strong>la</strong>man toueiome: si es sólo<br />

uno se dice toueyo. Este nombre toueio<br />

quiere <strong>de</strong>cir “nuestro semejante”.<br />

34 Formema: <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to gráfico mínimo cuya forma <strong>en</strong>traña un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to sémico o semántico.<br />

35 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


82<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Más que un nombre propio, este ap<strong>el</strong>ativo atribuido a los <strong>huasteco</strong>s pa-<br />

rece haber sido un apodo, <strong>el</strong> cual adquirió con <strong>el</strong> tiempo un valor g<strong>en</strong>tilicio.<br />

Según <strong>la</strong> cita antes aducida, su significado es “nuestro semejante” o “nuestro<br />

vecino”, tohuampo (pl. tohuampohuan) <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>. Convi<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>r aquí<br />

que, <strong>de</strong> ser así, <strong>la</strong> forma original <strong>de</strong> <strong>la</strong> locución nominal <strong>de</strong>be haber sido tohuanyo,<br />

literalm<strong>en</strong>te “<strong>de</strong> los nuestros”, suponi<strong>en</strong>do una evolución fonética<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> “a” <strong>en</strong> “e”. En este contexto, es probable que fueran g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hab<strong>la</strong><br />

<strong>náhuatl</strong> los que hubieran nombrado así a sus “vecinos” <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> te<strong>en</strong>ek.<br />

El plural <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión: tohu<strong>en</strong>yome, seña<strong>la</strong>do por los informantes, muestra<br />

que <strong>el</strong> apodo fue acuñado <strong>en</strong> singu<strong>la</strong>r antes <strong>de</strong> ser pluralizado para <strong>de</strong>signar<br />

a todos los <strong>huasteco</strong>s. En efecto, <strong>la</strong> forma plural <strong>de</strong> tohu<strong>en</strong>yo como<br />

“nuestros semejantes” <strong>de</strong>bería haber sido tohu<strong>en</strong>yohuan sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

pluralización <strong>de</strong> los posesivos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>. El plural tohu<strong>en</strong>yome sugiere que <strong>la</strong><br />

forma singu<strong>la</strong>r tohu<strong>en</strong>yo adquirió un valor nominal propio antes <strong>de</strong> ser pluralizada,<br />

razón por <strong>la</strong> cual no siguió <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pluralización <strong>de</strong> los posesivos.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, si no significa “nuestro semejante” o “nuestro vecino” ¿cuál<br />

pudo haber sido <strong>el</strong> valor onomástico-g<strong>en</strong>tilicio <strong>d<strong>el</strong></strong> apodo tohu<strong>en</strong>yo? Podría<br />

constituir <strong>la</strong> forma posesiva <strong>de</strong> hu<strong>en</strong>tli (ofr<strong>en</strong>da), to-hu<strong>en</strong>-yo, haber aludido,<br />

mediante un albur, al miembro viril <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> chile referido<br />

<strong>en</strong> un mito, haber sido aplicado <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>érica a todos los <strong>huasteco</strong>s, y<br />

haber adquirido un valor g<strong>en</strong>tilicio, quizás burlón y/o <strong>de</strong>spectivo.<br />

En este mismo rubro <strong>de</strong> albures, tohu<strong>en</strong>yo podría prov<strong>en</strong>ir también <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> expresión tohueyo, literalm<strong>en</strong>te “nuestra gran<strong>de</strong>za”, <strong>la</strong> cual aludiría mediante<br />

una dilogía, al tamaño <strong>d<strong>el</strong></strong> miembro. Si consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong> nasalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vocales son frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> (tohueyo=tohu<strong>en</strong>yo) esta<br />

opción resulta p<strong>la</strong>usible.<br />

En este contexto, <strong>el</strong> singu<strong>la</strong>r habría <strong>de</strong>signado <strong>de</strong> manera “partitiva” <strong>el</strong><br />

miembro viril <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s o bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> dos personajes promin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca-te<strong>en</strong>ek (vista por otros grupos nahuas): <strong>el</strong> gobernante<br />

Cuextécatl qui<strong>en</strong> se quitó <strong>el</strong> taparrabo <strong>de</strong>jando ver su miembro y/o <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado<br />

Tohu<strong>en</strong>yo, v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> chiles <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Tu<strong>la</strong> qui<strong>en</strong> andaba<br />

<strong>de</strong>snudo y <strong>d<strong>el</strong></strong> que se <strong>en</strong>amoró <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> Huémac. 36 En este último caso,<br />

según lo establece <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato mítico-histórico, <strong>el</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> chiles <strong>huasteco</strong><br />

36 Ibi<strong>de</strong>m, libro III, capítulos 5 y 6.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 83<br />

se volvió <strong>el</strong> yerno <strong>d<strong>el</strong></strong> tolteca Huémac por lo que esta gesta podría referir<br />

un hecho histórico: <strong>la</strong> alianza <strong>de</strong> Huémac con un jefe <strong>huasteco</strong> y <strong>el</strong> matrimonio<br />

<strong>de</strong> su hija con dicho jefe, lo cual a su vez suscitó los sarcasmos <strong>de</strong><br />

los toltecas.<br />

Panteca o Panoteca<br />

Otro g<strong>en</strong>tilicio referido por los informantes <strong>de</strong> Sahagún y que se emplea<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para evocar a los <strong>huasteco</strong>s es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Panteca(tl) o Panoteca(tl).<br />

Cuexteca: ioan intoca toveiome, ioan<br />

intoca panteca, anoço panoteca. […]<br />

ioan intoca panteca, anoço panoteca:<br />

itech qujça injn tocaitl pant<strong>la</strong>, anoço<br />

panût<strong>la</strong>: ca no itoca pant<strong>la</strong>, in vmpa<br />

onoque, in pant<strong>la</strong>, anoço panut<strong>la</strong>:<br />

qujtoznequj, panuoaia, ca ie ilhuicaat<strong>en</strong>co<br />

y. 37<br />

37<br />

Cuexteca: y su nombre toveiome, y<br />

su nombre panteca o panoteca […]<br />

y su nombre panteca o panoteca<br />

sale <strong>d<strong>el</strong></strong> nombre Pant<strong>la</strong> o Panut<strong>la</strong>,<br />

porque también se l<strong>la</strong>ma Pant<strong>la</strong><br />

[<strong>el</strong> lugar] don<strong>de</strong> estaban. Pant<strong>la</strong><br />

o Panut<strong>la</strong> quiere <strong>de</strong>cir “<strong>el</strong> lugar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> travesía”, ahora se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> mar”.<br />

Es probable que <strong>el</strong> término <strong>de</strong>signara específicam<strong>en</strong>te a los <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>de</strong> Panot<strong>la</strong> (Pánuco) antes <strong>de</strong> aplicarse quizás, por ext<strong>en</strong>sión, a todos<br />

los <strong>huasteco</strong>s.<br />

<strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> emblemática <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

El r<strong>el</strong>ato mítico-histórico así como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los nombres antes m<strong>en</strong>cionados<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes mexicas y no propiam<strong>en</strong>te huastecas. <strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />

verbal producida rev<strong>el</strong>a por tanto <strong>la</strong> visión que los mexicas t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> los<br />

<strong>huasteco</strong>s o, mejor dicho, <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> por razones ya m<strong>en</strong>cionadas.<br />

A esta asimi<strong>la</strong>ción mítico-r<strong>el</strong>igiosa, con carácter etnoc<strong>en</strong>trista, <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

<strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> añadir <strong>la</strong> visión que tuvieron los conquistadores y luego los<br />

frailes, cuando <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> contacto con <strong>el</strong>los. En este caso se seña<strong>la</strong>ron es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

los supuestos “excesos” y “<strong>de</strong>fectos” que caracterizaban a los <strong>huasteco</strong>s,<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más etnias <strong>de</strong> Mesoamérica.<br />

37 Ibi<strong>de</strong>m, libro X, capítulo 29.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


84<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

<strong>La</strong> apari<strong>en</strong>cia física <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, su comportami<strong>en</strong>to, su manera <strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong>r, sus usos y costumbres g<strong>en</strong>eraron una <strong>imag<strong>en</strong></strong> “singu<strong>la</strong>r” <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong>, 38<br />

una <strong>imag<strong>en</strong></strong>-signo, emblemática, mediante <strong>la</strong> cual los pueblos nahuas lo referían<br />

y lo concebían. El término “<strong>huasteco</strong>”, <strong>de</strong>rivado <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo <strong>náhuatl</strong> cuexteca,<br />

cualquiera que haya sido su significado, no correspon<strong>de</strong> a una unidad<br />

socio-política sino que <strong>de</strong>signa a distintas naciones indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> una región<br />

ext<strong>en</strong>sa que t<strong>en</strong>ían rasgos <strong>cultura</strong>les comunes.<br />

Consi<strong>de</strong>raremos a continuación algunas costumbres huastecas que contribuyeron<br />

a <strong>de</strong>finir su <strong>imag<strong>en</strong></strong>.<br />

Yacacoyonqui. <strong>La</strong> perforación <strong>d<strong>el</strong></strong> septo<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características más emblemáticas <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> fue <strong>la</strong> costumbre <strong>de</strong><br />

perforarse <strong>el</strong> septo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones que los teocuit<strong>la</strong>pitzque<br />

(los fundidores <strong>de</strong> oro) hacían, un informante <strong>de</strong> Sahagún afirma:<br />

In çaço tlein mochioaz, in aço cuestecatl,<br />

aço toueio, iacahuicole, iaca<br />

coionqui, ist<strong>la</strong>n mihoa, mot<strong>la</strong>quicuilo<br />

itzcohoatica. 39<br />

39<br />

Se hace <strong>de</strong> distintas maneras, ya sea un<br />

<strong>huasteco</strong> ya sea un tohu<strong>en</strong>yo, con <strong>la</strong><br />

nariz como asa <strong>de</strong> jarrón, con <strong>la</strong> nariz<br />

agujerada, con una raya <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara,<br />

con <strong>el</strong> cuerpo pintado, con serpi<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> obsidiana.<br />

<strong>La</strong> repetición aço cuextecatl, aço tov<strong>en</strong>io podría traducirse aquí “quizá un<br />

cuextecatl, quizá un tohu<strong>en</strong>yo”, o “quizá un cuextecatl o tohu<strong>en</strong>yo”. <strong>La</strong> segunda<br />

traducción manifestaría una simple redundancia <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a un mismo refer<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> primera, <strong>en</strong> cambio, por su carácter disyuntivo podría expresar <strong>el</strong><br />

hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> oro <strong>de</strong> un cuextecatl no era <strong>la</strong> misma que <strong>la</strong> <strong>de</strong> un<br />

tohu<strong>en</strong>yo.<br />

Sea lo que fuere, los dos (o uno <strong>de</strong> los dos) t<strong>en</strong>ían como signo distintivo<br />

<strong>el</strong> septo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz (yacatl) perforado “como asa <strong>de</strong> jarrón” (huicolli). 40<br />

38 Esta <strong>imag<strong>en</strong></strong> arquetípica <strong>de</strong>be haber sido una síntesis <strong>de</strong> rasgos propios <strong>de</strong> distintas<br />

naciones huastecas pero es probable que los <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras cali<strong>en</strong>tes (Panot<strong>la</strong>)<br />

fueran <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o.<br />

39 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro IX, capítulo 16.<br />

40 El jarrón conocido como huicolli t<strong>en</strong>ía asas perforadas. El término yacahuicolli podría<br />

<strong>de</strong>signar, sin embargo, <strong>el</strong> yacameztli “luna <strong>de</strong> nariz” nariguera que los <strong>huasteco</strong>s y los<br />

núm<strong>en</strong>es lunares ost<strong>en</strong>taban.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 85<br />

En <strong>el</strong> rubro correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> perforación <strong>d<strong>el</strong></strong> septo, <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Saha-<br />

gún nos indica que lo perforaban con una hoja <strong>de</strong> palma:<br />

moiacavicoltiaia, çoiatica in qujcoiaoa<br />

in jniacavicol: auh in ocoiaoac, vncan<br />

caqujaia teocujt<strong>la</strong>çoatl anoço acatl,<br />

cueçali iiticopa. 41<br />

41<br />

Se agujeraban <strong>la</strong> nariz como asa <strong>de</strong><br />

jarrón. Perforaban <strong>la</strong> nariz con una hoja<br />

<strong>de</strong> palma. Cuando <strong>la</strong> habían perforado,<br />

allí metían una palma <strong>de</strong> oro o una caña<br />

con una pluma <strong>de</strong> cuezalli.<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice flor<strong>en</strong>tino (fig. 8) no sólo ilustra <strong>la</strong> perforación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

septo sino otros rasgos id<strong>en</strong>titarios. <strong>La</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z, <strong>el</strong> tronco <strong>la</strong>brado con una<br />

“serpi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> obsidiana”, <strong>la</strong> raya <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro, <strong>la</strong> nariz y <strong>el</strong> lóbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> oreja<br />

perforados, <strong>la</strong> pluma <strong>de</strong> cuezalli <strong>en</strong> <strong>la</strong> nariz, son atributos distintivos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong>.<br />

El cab<strong>el</strong>lo pintado y peinado <strong>de</strong> manera muy particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación<br />

craneana así como <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> personaje parece estar bai<strong>la</strong>ndo, y quizá<br />

ebrio, completan <strong>el</strong> cuadro.<br />

Más que al cuextecatl, esta <strong>imag<strong>en</strong></strong> parece referirse específicam<strong>en</strong>te al apodo<br />

tohu<strong>en</strong>yo. El refer<strong>en</strong>te <strong>cultura</strong>l cuextecatl se reduce g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a dos rasgos<br />

comunes a todos los pueblos <strong>huasteco</strong>s: <strong>el</strong> septo perforado y <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación<br />

craneana (fig. 9).<br />

Cuacoztic. El cab<strong>el</strong>lo amarillo 42<br />

Otras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>cultura</strong>les que distinguían a los <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> otras<br />

naciones indíg<strong>en</strong>as es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que se teñían <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> amarillo. Un<br />

texto <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice flor<strong>en</strong>tino, tocante a <strong>la</strong> expresividad <strong>de</strong> ciertos cantares, <strong>de</strong>scribe<br />

<strong>la</strong> modalidad cuextecayotl (a <strong>la</strong> huasteca) <strong>de</strong> los cantos mexicas.<br />

43<br />

Çan no iuhquj, int<strong>la</strong> cuextecaiotl meoaz<br />

cujcatl, mot<strong>la</strong>iehecalhuja, intzon, injc<br />

quacoztique, ioan xaiacatl ixt<strong>la</strong>mjoa<br />

iacaujcole, t<strong>la</strong>ntziquatic, quapat<strong>la</strong>chtic,<br />

içan jtilma. 43<br />

41 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29, párrafo “cuexteca”.<br />

42 Literalm<strong>en</strong>te “<strong>la</strong> cabeza amaril<strong>la</strong>”.<br />

43 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro VIII, capítulo 14, párrafo 7.<br />

Asimismo, si se <strong>el</strong>evaba un canto “al<br />

modo <strong>huasteco</strong>”, imitaban su manera<br />

<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, su (manera <strong>de</strong> arreg<strong>la</strong>rse<br />

<strong>el</strong>) cab<strong>el</strong>lo, se teñían <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong><br />

amarillo; y sus máscaras t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> raya<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


86<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

(pintada); t<strong>en</strong>ían sus narices perforadas<br />

como asas <strong>de</strong> jarrón; sus di<strong>en</strong>tes<br />

eran afi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> punta; t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong><br />

cabeza ancha; estaban (vestidos) con<br />

sólo una tilma.<br />

<strong>La</strong> índole caricaturesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> imitación que hacían los mexicas <strong>de</strong> los<br />

<strong>huasteco</strong>s pone énfasis sobre sus rasgos distintivos. Entre éstos <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo<br />

amarillo parece haber sido típico. Entre los numerosos personajes que figuran<br />

con <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo rubio <strong>en</strong> los códices, no es siempre fácil distinguir los que<br />

remit<strong>en</strong> al sol o al maíz, sin ser <strong>huasteco</strong>s, <strong>de</strong> los que lo son. <strong>La</strong> lámina XXVI<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Fejérváry-Mayer correspon<strong>de</strong> a un contexto <strong>huasteco</strong> <strong>de</strong> fertilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, 44 por lo que <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo y <strong>el</strong> tocado amarillos <strong>de</strong> los personajes<br />

parece ser pertin<strong>en</strong>te (fig. 10).<br />

En <strong>el</strong> contexto ritual aquí aludido, es probable que <strong>el</strong> color remita ante<br />

todo al maíz, pero podría también aludir a los “papagayos amarillos” (toz tli<br />

o tozn<strong>en</strong>e) cuyo parloteo imitaban los <strong>huasteco</strong>s, según Tezozómoc. 45<br />

A<strong>de</strong>más <strong>d<strong>el</strong></strong> color, <strong>el</strong> corte <strong>de</strong> cab<strong>el</strong>lo fue también un rasgo característico<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista mexica. En <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong>, <strong>el</strong><br />

guerrero aparece g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con un peinado tipo “cepillo” (fig. 11), corte<br />

que ost<strong>en</strong>tan también Quetzalcóatl y T<strong>la</strong>zoltéotl <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong>.<br />

T<strong>la</strong>ntzicuatic. Los di<strong>en</strong>tes aguzados<br />

Numerosas son <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a los di<strong>en</strong>tes afi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> punta como rasgo<br />

repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s. En <strong>el</strong> libro X <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice flor<strong>en</strong>tino, los informantes<br />

<strong>de</strong> Sahagún los <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Izcatquj in jnnechichioal: quaoacaltique,<br />

quapat<strong>la</strong>chtique: in jntzon<br />

qujt<strong>la</strong>t<strong>la</strong>palpoaia, qujpaia, cequj coztic,<br />

cequj chichiltic catca, qujt<strong>la</strong>t<strong>la</strong>mantiliaia:<br />

mjtoa, mochampuchtiaia, mochonpilichtiaia,<br />

mopiochtia,<br />

44 Cf. León-Portil<strong>la</strong> <strong>en</strong> Le livre astrologique <strong>de</strong>s Marchands, p. 158.<br />

45 Alvarado Tezozómoc, p. 483.<br />

Vean su aspecto: eran <strong>de</strong> cabeza<br />

cuadrada (como huacal) <strong>de</strong> cabeza<br />

ancha y <strong>la</strong>rga. Teñían su cab<strong>el</strong>lo <strong>de</strong><br />

varios colores, lo pintaban, algunos<br />

rubios, algunos rojo-chile. Lo dividían<br />

<strong>en</strong> partes. Se dice que los hombres


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 87<br />

t<strong>la</strong>ntziquatique, in oqujchti, iuhqujn<br />

aiooachtli int<strong>la</strong>n catca. 46<br />

46<br />

t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo que caía sobre <strong>la</strong>s<br />

orejas, que cubría <strong>la</strong>s orejas, se <strong>de</strong>jaban<br />

un mechón (<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte trasera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cabeza) se afi<strong>la</strong>ban los di<strong>en</strong>tes (<strong>en</strong><br />

punta). Sus di<strong>en</strong>tes eran como semil<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> ca<strong>la</strong>baza”.<br />

Los di<strong>en</strong>tes aguzados que distingu<strong>en</strong> a los <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía<br />

indíg<strong>en</strong>a podrían haber correspondido a una costumbre heredada <strong>de</strong> sus ancestros<br />

mayas. En efecto, <strong>La</strong>nda seña<strong>la</strong> esta práctica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres mayas<br />

<strong>de</strong> Yucatán: “T<strong>en</strong>ían por costumbre aserrarse los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>jándolos como<br />

di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sierra y esto t<strong>en</strong>ían por ga<strong>la</strong>ntería y hacían este oficio unas viejas<br />

limándolos con cierta piedra y agua”. 47<br />

Los <strong>huasteco</strong>s a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> afi<strong>la</strong>rse los di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> punta los ungían con<br />

colores rojos o negros: mot<strong>la</strong>ntziquatiliaia, mot<strong>la</strong>mjaoa t<strong>la</strong>paltica anoço t<strong>la</strong>mjaoaltica<br />

(aguzaban sus di<strong>en</strong>tes y los pintaban <strong>de</strong> rojo o negro con [<strong>la</strong> hierba]<br />

t<strong>la</strong>miyahualto). 48 Los di<strong>en</strong>tes afi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, más allá <strong>d<strong>el</strong></strong> simbolismo<br />

r<strong>el</strong>igioso que podían haber <strong>en</strong>trañado, infundían <strong>el</strong> terror <strong>en</strong>tre sus <strong>en</strong>emigos<br />

(fig. 12).<br />

Ixt<strong>la</strong>mihoa. <strong>La</strong> raya vertical <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro<br />

Una raya vertical <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro parece haber sido también un rasgo cosmético<br />

facial <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s. Cuando cantaban un canto al estilo <strong>huasteco</strong> (cuextecayotl),<br />

los danzantes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> imitar <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, se pintaban<br />

una raya negra <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro (fig. 13) o sobre una máscara (xaiacatl ixt<strong>la</strong>mjoa).<br />

Mot<strong>la</strong>quicuilo itzcoatica. El cuerpo <strong>la</strong>brado con una serpi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> obsidiana<br />

Aunque otras etnias <strong>de</strong> Mesoamérica se pintaban <strong>el</strong> cuerpo o se lo <strong>la</strong>braban<br />

con escarificaciones, esta práctica llegó a caracterizar al <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>náhuatl</strong> prehispánica y más específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su iconografía (figs. 5 y 8). Los<br />

motivos que se manifiestan <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura corporal huasteca son múltiples. El<br />

46 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

47 <strong>La</strong>nda, p. 55.<br />

48 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


88<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

texto antes aducido, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que lo ilustra, así como <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> prisionero<br />

<strong>huasteco</strong> que figura <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice <strong>de</strong> Xicotepec (fig. 5) parec<strong>en</strong> haber consi<strong>de</strong>rado<br />

<strong>el</strong> diseño l<strong>la</strong>mado Itzcoatl (serpi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> obsidiana) como emblemático<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura corporal huasteca. Este diseño remite a Cintéotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui,<br />

<strong>la</strong> divinidad huasteca <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz adoptada por los mexicas.<br />

Cuapat<strong>la</strong>chtic. <strong>La</strong> <strong>de</strong>formación craneana<br />

El término que utilizaban los informantes <strong>de</strong> Sahagún para <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> cabeza<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong>: cuapat<strong>la</strong>chtic 49 literalm<strong>en</strong>te “cabeza <strong>la</strong>rga y ancha”, o cuahuacaltic<br />

(cabeza <strong>de</strong> huacal), refiere probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación craneana<br />

propia <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, <strong>la</strong> cual ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> una práctica ritual maya y<br />

remonta probablem<strong>en</strong>te a un tiempo anterior a su migración hacia Pánuco.<br />

Con <strong>la</strong> perforación <strong>d<strong>el</strong></strong> septo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación craneana es un rasgo id<strong>en</strong>titario<br />

que distingue al <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> (fig. 9).<br />

Maxauhtinemi (andan sin taparrabo). <strong>La</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z<br />

emblemática <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

Los informantes nahuas <strong>de</strong> Sahagún refier<strong>en</strong> lo sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con algunas<br />

costumbres huastecas:<br />

In imit<strong>la</strong>cauhca cuexteca: in oquichtin<br />

amo momaxt<strong>la</strong>tiaya, mazo<br />

n<strong>el</strong>ihui in c<strong>en</strong>ca onca cuachtli. 50<br />

50<br />

El <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s (es) que los<br />

hombres no llevaban taparrabo aunque <strong>en</strong><br />

verdad (<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los) hay muchas mantas.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> razones prácticas que podrían <strong>de</strong>berse al clima cálido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Huasteca, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> andar sin taparrabo está mitológicam<strong>en</strong>te establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mito antes consi<strong>de</strong>rado y es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> transgresión <strong>de</strong> Cuextécatl<br />

qui<strong>en</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber tomado <strong>la</strong> quinta ración <strong>de</strong> pulque, se embriagó<br />

y se quitó <strong>el</strong> maxt<strong>la</strong>tl. Como lo vimos, estos hechos <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong><br />

separación <strong>de</strong> los seguidores <strong>de</strong> Cuextécatl <strong>d<strong>el</strong></strong> resto <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo. Este rasgo<br />

<strong>cultura</strong>l caracterizó al <strong>huasteco</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista mexica. En <strong>el</strong> Códice<br />

m<strong>en</strong>docino, <strong>el</strong> topónimo Miquiyet<strong>la</strong>n (lugar <strong>de</strong> muertos) (fig. 14) está referido<br />

49 I<strong>de</strong>m.<br />

50 I<strong>de</strong>m.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 89<br />

pictográficam<strong>en</strong>te por un personaje muerto (micqui). Dicho personaje ti<strong>en</strong>e un<br />

corte <strong>de</strong> cab<strong>el</strong>lo típicam<strong>en</strong>te <strong>huasteco</strong>, <strong>el</strong> septo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz perforado y está<br />

<strong>de</strong>snudo, lo que id<strong>en</strong>tifica <strong>el</strong> pueblo aludido con <strong>la</strong> Huasteca.<br />

Cuexté. El gorro cónico o semicónico<br />

En <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong>, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> gorro cónico o cónico truncado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> un personaje seña<strong>la</strong>ba una r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> Huasteca. Como ya<br />

lo expresamos, es posible que remitiera al vocablo cuextecatl mediante <strong>el</strong> tocado<br />

l<strong>la</strong>mado cuexté <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek, pero podría también haber constituido<br />

una expresión indum<strong>en</strong>taria hiperbólica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación craneana <strong>de</strong><br />

los <strong>huasteco</strong>s. Recor<strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> término <strong>náhuatl</strong> que <strong>de</strong>fine esta <strong>de</strong>formación:<br />

cuat<strong>la</strong>pachtic (cabeza <strong>la</strong>rga) (y ancha) indica que este rasgo <strong>cultura</strong>l<br />

t<strong>en</strong>ía una función id<strong>en</strong>titaria que <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado “gorro cónico” podría haber<br />

<strong>en</strong>fatizado (fig. 15).<br />

El gorro con forma <strong>de</strong> cono truncado y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te dividido <strong>en</strong> partes<br />

respectivam<strong>en</strong>te roja y azul caracterizaba al <strong>huasteco</strong>, ya fuera hombre o<br />

mujer (fig. 7), sacerdote o guerrero (fig. 16).<br />

El quechquemitl (zayem)<br />

Aun cuando era utilizado por mujeres <strong>de</strong> muchos pueblos <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> México<br />

<strong>en</strong> tiempos anteriores a <strong>la</strong> conquista, <strong>el</strong> quechquemitl no perdió su carácter<br />

originalm<strong>en</strong>te <strong>huasteco</strong> y, <strong>en</strong> ciertos contextos expresivos, remite implícitam<strong>en</strong>te<br />

a esta nación indíg<strong>en</strong>a (fig. 17). El término es <strong>náhuatl</strong> y se compone <strong>de</strong><br />

quech(tli) (cu<strong>el</strong>lo) y quemitl (ropa) por lo que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra quexquem utilizada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Huasteca, a<strong>de</strong>más <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo propiam<strong>en</strong>te te<strong>en</strong>ek zayem, <strong>de</strong>be haber sido<br />

difundido por los <strong>huasteco</strong>s nahua-hab<strong>la</strong>ntes. Los hombres, <strong>en</strong> ciertos contextos<br />

rituales parec<strong>en</strong> haber usado <strong>el</strong> quechquemitl.<br />

atributos <strong>cultura</strong>les emblemáticos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> ti<strong>en</strong>e un alto valor id<strong>en</strong>titario, los usos y costumbres propios<br />

<strong>de</strong> un pueblo pued<strong>en</strong> ser también emblemáticos. Llegan a configurar<br />

una <strong>imag<strong>en</strong></strong> eidética <strong>de</strong> dicho pueblo. En lo que concierne al <strong>huasteco</strong>, varios<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


90<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

son los aspectos <strong>cultura</strong>les que lo caracterizaban a los ojos <strong>de</strong> otros pueblos<br />

y que llegaron a cobrar un valor id<strong>en</strong>titario <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista. Como<br />

para <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong>, <strong>la</strong> reducción caricaturesca <strong>de</strong> estas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>cultura</strong>les,<br />

aunque simplificó sin duda algo complejo, permite esbozar un retrato veraz<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong>.<br />

<strong>La</strong> embriaguez<br />

Entre los “<strong>de</strong>fectos” más notorios que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes atribuy<strong>en</strong> a los <strong>huasteco</strong>s<br />

figura <strong>la</strong> embriaguez. El hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> maguey y <strong>la</strong> primera<br />

<strong>el</strong>aboración <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque se sitú<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca y que por otra parte <strong>la</strong> embriaguez<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> héroe epónimo <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong>finiera su <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> Tamoanchan,<br />

confirió a <strong>la</strong> ebriedad <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s un carácter emblemático<br />

que rebasa probablem<strong>en</strong>te su índole <strong>d<strong>el</strong></strong>ictiva para adquirir una función <strong>cultura</strong>l<br />

dionisíaca mucho más ext<strong>en</strong>sa.<br />

Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r los estrechos<br />

límites <strong>de</strong> una moral aj<strong>en</strong>a al contexto referido para situarnos <strong>en</strong> un marco<br />

vital <strong>de</strong>finido por criterios r<strong>el</strong>igiosos. En efecto, <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> pulque y <strong>la</strong><br />

subsecu<strong>en</strong>te ebriedad <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s t<strong>en</strong>ían un carácter sacro asociado a<br />

<strong>la</strong> fecundidad, <strong>la</strong>s cosechas, y más g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> luna. <strong>La</strong> ebriedad física<br />

y <strong>la</strong> ebriedad espiritual consecu<strong>en</strong>tes a un estado alterado <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, propiciaban<br />

un regressus ad uterum, a un mundo <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>ésicas. Fue<br />

<strong>la</strong> embriaguez <strong>d<strong>el</strong></strong> gobernante Cuextécatl <strong>la</strong> que hizo que se <strong>de</strong>snudara. Como<br />

ya lo vimos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber ingerido cuatro raciones <strong>de</strong> pulque, pidió una<br />

quinta: “<strong>la</strong> libación”, <strong>la</strong> cual, según <strong>el</strong> mito, provocó su embriaguez y <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que se quitara <strong>el</strong> maxt<strong>la</strong>tl, <strong>el</strong> taparrabo:<br />

Ic macuilli in quic, ic hu<strong>el</strong> ihuintic,<br />

hu<strong>el</strong> xocomic, aocmo quima in qu<strong>en</strong>in<br />

n<strong>en</strong>. Auh oncan teixpan quit<strong>la</strong>z in<br />

imaxtli. 51<br />

51<br />

Entonces bebió una quinta (ración),<br />

con esto se embriagó, estaba borracho,<br />

ya no sabía como andaba. Y allí, fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, arrojó <strong>el</strong> taparrabo.<br />

Es probable que los <strong>huasteco</strong>s ingirieran pulque <strong>de</strong> manera más frecu<strong>en</strong>te<br />

que otros pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, lo que les valió quizá <strong>la</strong> fama <strong>de</strong> “borra-<br />

51 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 91<br />

chos”, pero es indudable que <strong>la</strong> euforia con valor sacro que provocaba dicha<br />

ingestión así como los paradigmas r<strong>el</strong>igiosos asociados, explican este comportami<strong>en</strong>to.<br />

A<strong>de</strong>más, si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> Bernal Díaz <strong>d<strong>el</strong></strong> Castillo, los <strong>huasteco</strong>s<br />

hacían un uso curativo <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque: “se embudaban por <strong>el</strong> sieso con sus<br />

cañutos, se h<strong>en</strong>chían los vi<strong>en</strong>tres <strong>de</strong> vino <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los se hacía, como<br />

cuando <strong>en</strong>tre nosotros se echa medicina”. 52<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z<br />

Si bi<strong>en</strong>, como lo hemos seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> andar sin taparrabo podría<br />

haberse <strong>de</strong>bido al clima cálido <strong>de</strong> <strong>la</strong> región huasteca, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta<br />

costumbre <strong>en</strong> una <strong>cultura</strong> tan <strong>el</strong>aborada y que contaba con tejidos finos, ti<strong>en</strong>e<br />

que radicar <strong>en</strong> una convicción socio-r<strong>el</strong>igiosa. Es preciso distinguir dos aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z: una que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> atributos indum<strong>en</strong>tarios;<br />

otra que permite ost<strong>en</strong>tar partes eróg<strong>en</strong>as <strong>d<strong>el</strong></strong> cuerpo.<br />

En lo que concierne a los hombres, <strong>el</strong> falo, ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad masculina,<br />

a <strong>la</strong> vez que remite, como si fuera un arma, a <strong>la</strong> virilidad <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> lo<br />

ost<strong>en</strong>ta, suscita una sexualidad que sale <strong>d<strong>el</strong></strong> ámbito propiam<strong>en</strong>te anatómicobiológico<br />

para aplicarse a <strong>la</strong> fecundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong> subsecu<strong>en</strong>te germinación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz. Un ejemplo arquetípico <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

valor mitíco-ritual <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad masculina lo constituye <strong>la</strong> conocida gesta<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Tohu<strong>en</strong>yo, <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> que andaba <strong>de</strong>snudo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Tu<strong>la</strong>,<br />

v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do chiles (Códice flor<strong>en</strong>tino, libro III, capítulo 5). Al ver su miembro<br />

viril que “colgaba” (t<strong>la</strong>pilotica), <strong>la</strong> hija <strong>d<strong>el</strong></strong> t<strong>la</strong>htoani tolteca Huémac se “<strong>en</strong>amoró”<br />

por lo que obligaron al Tohu<strong>en</strong>yo a casarse con <strong>el</strong><strong>la</strong>. No po<strong>de</strong>mos<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos aquí sobre <strong>la</strong> narratividad específica <strong>de</strong> este mito, pero es c<strong>la</strong>ro<br />

que <strong>la</strong> gesta <strong>d<strong>el</strong></strong> Tohu<strong>en</strong>yo rebasa lo anecdótico <strong>de</strong> un r<strong>el</strong>ato para producir<br />

un s<strong>en</strong>tido mitológico. Sea como fuere, <strong>la</strong> ost<strong>en</strong>tación <strong>d<strong>el</strong></strong> falo <strong>en</strong>tre los<br />

<strong>huasteco</strong>s así como <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> figuras fálicas <strong>en</strong> distintos materiales<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un orig<strong>en</strong> r<strong>el</strong>igioso y constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los atributos <strong>cultura</strong>les que<br />

<strong>de</strong>finieron al <strong>huasteco</strong>.<br />

52 Díaz <strong>d<strong>el</strong></strong> Castillo, t. III, p. 230.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


92<br />

<strong>La</strong> sexualidad emblemática <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

<strong>La</strong> costumbre que los hombres <strong>huasteco</strong>s t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> andar <strong>de</strong>snudos propició<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una <strong>imag<strong>en</strong></strong> arquetípica que trasc<strong>en</strong>dió <strong>el</strong> aspecto<br />

“costumbrista” para adquirir una dim<strong>en</strong>sión c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te simbólica. El r<strong>el</strong>ato<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Tohu<strong>en</strong>yo, ya referido, constituye <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón <strong>en</strong>tre lo que sería <strong>la</strong> costumbre<br />

<strong>de</strong> andar <strong>de</strong>snudo y su “consecu<strong>en</strong>cia” sexual. En efecto, <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia<br />

mítico-narrativa que comi<strong>en</strong>za por <strong>la</strong> visión <strong>d<strong>el</strong></strong> sexo, probablem<strong>en</strong>te f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>al,<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Tohu<strong>en</strong>yo, por <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> Huémac y una subsecu<strong>en</strong>te cal<strong>en</strong>tura,<br />

culmina con <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración y fecundación por <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> hija <strong>d<strong>el</strong></strong> rey<br />

tolteca, con todas <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias socio-políticas, pero sobre todo, agríco<strong>la</strong>s<br />

que <strong>el</strong> hecho conlleva.<br />

El culto al falo (fig. 18), y más g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> sexualidad <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes<br />

aspectos, ayudó sin duda a completar <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> un <strong>huasteco</strong> sexualm<strong>en</strong>te<br />

av<strong>en</strong>tajado y por lo tanto fecundador <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra-madre. Tanto <strong>la</strong>s<br />

prácticas rituales <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s como <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que los <strong>de</strong>más pueblos<br />

tuvieron <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, contribuyeron a “consagrar” al <strong>huasteco</strong> como <strong>el</strong> fecundador<br />

por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca (fig. 19).<br />

<strong>La</strong> fiesta mexica Ochpaniztli es un ejemplo c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> lo anterior. En uno <strong>de</strong><br />

sus ápices ceremoniales <strong>la</strong> diosa Toci (Nuestra abu<strong>el</strong>a) es ritualm<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>etrada<br />

y fecundada por “sus <strong>huasteco</strong>s” (icuexoan) (fig. 20). En <strong>la</strong> lámina 30 <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Códice Borbónico, <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> fiesta Ochpaniztli, observamos los falos <strong>en</strong> erección<br />

<strong>de</strong> los cuextecas. El texto manuscrito que glosa <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> dice lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

“Todos estos son los papas putos que no salían <strong>d<strong>el</strong></strong> templo”. Los l<strong>la</strong>mados<br />

“papas putos” son los sacerdotes mexicas vestidos <strong>de</strong> <strong>huasteco</strong>s que copu<strong>la</strong>ban<br />

con <strong>la</strong> diosa y fecundaban <strong>la</strong> tierra.<br />

<strong>La</strong> homosexualidad y <strong>el</strong> incesto<br />

Aun cuando muchas fu<strong>en</strong>tes evocan severos castigos para “culpables” <strong>de</strong> actos<br />

homosexuales, todo parece indicar que hay que r<strong>el</strong>ativizar una información<br />

recopi<strong>la</strong>da bajo <strong>la</strong> égida <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> cristiana que fustigaba estos hechos.<br />

Como otros pueblos <strong>de</strong> Mesoamérica, es probable que los <strong>huasteco</strong>s realizaran<br />

actos homosexuales, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contextos rituales, si bi<strong>en</strong>, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque, estas prácticas salieran a veces <strong>d<strong>el</strong></strong> ámbito ceremonial<br />

para efectuarse <strong>en</strong> contextos profanos.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 93<br />

En <strong>la</strong> fiesta mexica Ochpaniztli, fiesta <strong>d<strong>el</strong></strong> “barrimi<strong>en</strong>to” durante <strong>la</strong> cual <strong>la</strong><br />

diosa-madre Toci era fecundada por sus <strong>huasteco</strong>s para que diera a luz al<br />

maíz: Cintéotl, “sus <strong>huasteco</strong>s” bai<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> torno a <strong>el</strong><strong>la</strong> con falos (<strong>de</strong> pap<strong>el</strong>)<br />

erguidos (fig. 20). Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> este ritual, <strong>la</strong> diosa Toci era <strong>en</strong>carnada por<br />

un “mancebo robusto” revestido con <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>de</strong> una mujer <strong>de</strong>sol<strong>la</strong>da que había<br />

repres<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> diosa durante <strong>el</strong> sacrificio. Esta ambigüedad erótico-ritual<br />

conciliaba lo heterosexual y lo homosexual <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> litúrgico mi<strong>en</strong>tras<br />

g<strong>en</strong>eraba, quizá, <strong>la</strong> risa a otro niv<strong>el</strong> más prosaico. <strong>La</strong> glosa <strong>en</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no antes<br />

m<strong>en</strong>cionada que acompaña <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> esta ceremonia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice borbónico<br />

sugiere que se realizaba por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación mimética <strong>de</strong> un<br />

acto sexual: “Estos son los papas putos que no salían <strong>d<strong>el</strong></strong> templo”. Estos “papas”,<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una fecundación ritual, eran mexicas disfrazados <strong>de</strong> <strong>huasteco</strong>s<br />

o quizás <strong>huasteco</strong>s.<br />

Como <strong>en</strong> otros aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>cultura</strong>s mesoamericanas, <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los<br />

conquistadores y <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los hechos que v<strong>en</strong> (o cre<strong>en</strong> ver) están<br />

distorsionadas por una ma<strong>la</strong> percepción y por <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión. Bernal Díaz<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Castillo expresa <strong>en</strong> estos términos lo que le contaron sus compañeros así<br />

como algunos informantes indíg<strong>en</strong>as:<br />

Eran todos sométicos, <strong>en</strong> especial los que vivían <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa y tierra cali<strong>en</strong>te.<br />

[...] t<strong>en</strong>ían excesos carnales hijos con madres y hermanos con hermanas<br />

y tíos con sobrinas, halláronse muchos que t<strong>en</strong>ían este vicio <strong>de</strong><br />

esta torpedad; pues <strong>de</strong> borrachos no les sé <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> tantas sucieda<strong>de</strong>s que<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los pasaban. 53<br />

En cuanto al incesto, si bi<strong>en</strong> no exist<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te huastecas<br />

que fundam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho, <strong>la</strong> gesta <strong>de</strong> Quetzalcóatl conti<strong>en</strong>e esquemas mitológicos<br />

que no <strong>de</strong>jan lugar a duda al respecto. Es probable, sin que podamos<br />

más que sugerirlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> este artículo, que <strong>el</strong> rey-dios tolteca<br />

Quetzal cóatl haya heredado rasgos mitológicos <strong>d<strong>el</strong></strong> rey <strong>huasteco</strong> Cuextécatl,<br />

si no es que se trata <strong>de</strong> una evolución mítico-histórica directa, por lo que <strong>la</strong><br />

infer<strong>en</strong>cia resultaría válida. En una versión <strong>d<strong>el</strong></strong> esta gesta, Quetzalcóatl se<br />

embriaga con su hermana Quetzalpét<strong>la</strong>tl y ti<strong>en</strong>e un ayuntami<strong>en</strong>to incestuoso<br />

53 I<strong>de</strong>m.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


94<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

con <strong>el</strong><strong>la</strong>. 54 Esta hierogamia <strong>en</strong>tre un <strong>en</strong>te h<strong>el</strong>íaco y otro s<strong>el</strong>énico, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sol<br />

y <strong>la</strong> luna, podría haber suscitado rituales afines <strong>en</strong>tre los toltecas y más aún<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>huasteco</strong>s, cuyo mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>cultura</strong>l siguieron quizá los primeros.<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> guerrero <strong>huasteco</strong><br />

Frecu<strong>en</strong>tes fueron los conflictos bélicos que opusieron los pueblos integrantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Triple Alianza y los <strong>huasteco</strong>s a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> reinado mexica <strong>de</strong> Motecuhzoma<br />

Ilhuicamina. Escasas, sin embargo, son <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones iconográficas<br />

que remit<strong>en</strong> a dichos conflictos. El Códice <strong>de</strong> Xicotepec, <strong>en</strong> su décima<br />

sección, refiere pictográficam<strong>en</strong>te un ataque <strong>de</strong> los acolhuas contra un bastión<br />

<strong>huasteco</strong>, hecho ocurrido, si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> primera fecha 4- Tecpatl (4-Pe<strong>de</strong>rnal),<br />

<strong>en</strong> 1444. 55 Si consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong>s armas que ost<strong>en</strong>tan los <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

lámina (fig. 21), es probable que <strong>la</strong> <strong>la</strong>nza con púas, y sobre todo <strong>el</strong> hacha <strong>de</strong><br />

cobre, hayan t<strong>en</strong>ido un valor id<strong>en</strong>titario <strong>en</strong> este contexto bélico. El arco y <strong>la</strong><br />

flecha que también utilizaban, si<strong>en</strong>do comunes a muchos pueblos mesoamericanos,<br />

no t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> mismo valor emblemático.<br />

El <strong>huasteco</strong> <strong>de</strong>capitador y bebedor <strong>de</strong> sangre<br />

Según <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes nahuas, los guerreros <strong>huasteco</strong>s se distinguían por <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que <strong>de</strong>capitaban a sus prisioneros y se llevaban sus cabezas como trofeos<br />

(figs. 22, 23 y 24): 56<br />

Auh in oqujtopeoato iiaouh, conque chco<br />

tona, qujt<strong>la</strong>ztiqujça in jt<strong>la</strong>c: çan jio in<br />

jtzontecon qujtquj, qujmotzonoatzaltia,<br />

int<strong>la</strong> navi, macujlli caçi iavic, izqujtetl<br />

qujtzonoatza in tzontecomatl. 56<br />

Y cuando habían hecho prisionero a un<br />

<strong>en</strong>emigo, le cortan <strong>la</strong> cabeza, arrojan<br />

su tronco; se llevan sólo su cabeza, <strong>la</strong><br />

agarran. Si son cuatro, cinco los que<br />

atraparon, a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cabezas,<br />

<strong>la</strong> amarran.<br />

A los once años <strong>de</strong> su reino, Moctezuma Ilhuicamina <strong>la</strong>nzó una expedición<br />

punitiva contra los <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> Tamapachco, Xochpan y Tziucóac que<br />

habían dado muerte a unos merca<strong>de</strong>res mexicas. En un diálogo <strong>de</strong>safiante<br />

54 Anales <strong>de</strong> Cuauhtit<strong>la</strong>n, fol. 6.<br />

55 Cf. Stresser-Péan, p. 88.<br />

56 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 95<br />

que precedió <strong>el</strong> inicio <strong>d<strong>el</strong></strong> combate, los <strong>huasteco</strong>s respondieron a <strong>la</strong>s intimidaciones<br />

<strong>de</strong> sus adversarios con estas pa<strong>la</strong>bras: “Estamos <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong><br />

hacer todo nuestro po<strong>de</strong>r para que no vu<strong>el</strong>va ninguno <strong>de</strong> vosotros con <strong>la</strong>s<br />

nuevas a México, y <strong>de</strong> cortaros a todos <strong>la</strong>s cabezas”. 57 T<strong>en</strong>ían asimismo <strong>la</strong><br />

fama <strong>de</strong> beber <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>emigos. Como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> maya, este<br />

rasgo específico está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go (figs. 22 y 23).<br />

Cuextecatl: un rango militar <strong>en</strong>tre los mexicas<br />

Aun cuando los <strong>huasteco</strong>s t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> reputación <strong>de</strong> fieros, según <strong>el</strong> testimonio<br />

<strong>de</strong> los españoles, los mexicas no parec<strong>en</strong> haberlos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> alta estima. Fray<br />

Diego Durán afirma lo sigui<strong>en</strong>te: “Y así a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más naciones –mixtecas, zapotecas,<br />

huastecas y todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más que estaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas– <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong><br />

lugar que nosotros t<strong>en</strong>emos a los moros o turcos o g<strong>en</strong>tiles o a los judíos. 58<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> repartición <strong>de</strong> insignias que sucedía a algunas fases<br />

rituales <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta <strong>de</strong> Ochpaniztli, <strong>la</strong>s insignias “huastecas” eran <strong>la</strong>s que correspondían<br />

a “los que v<strong>en</strong>ían atrás” es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> este contexto, los m<strong>en</strong>os vali<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, los mexicas parec<strong>en</strong> haber integrado al cuextecatl <strong>en</strong> una<br />

jerarquía marcial que se fundam<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> hazañas bélicas y <strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> cautivos que habían hecho los combati<strong>en</strong>tes. El tequihua, <strong>el</strong> cuachic y <strong>el</strong><br />

otomí, <strong>en</strong>tre otros, eran “vali<strong>en</strong>tes” cuya val<strong>en</strong>tía se veía asimismo medida <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vara <strong>de</strong> los valores militares mexicas: <strong>el</strong> número <strong>de</strong> prisioneros cautivos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s.<br />

A esta c<strong>la</strong>sificación, <strong>de</strong>bemos añadir <strong>el</strong> título <strong>de</strong> cuextecatl si consi<strong>de</strong>ramos<br />

los trajes guerreros típicam<strong>en</strong>te <strong>huasteco</strong>s que figuran <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to conocido<br />

como Matricu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Tributos, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tributos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice m<strong>en</strong>docino, así como <strong>la</strong>s acciones bélicas expresadas pictográficam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> este último docum<strong>en</strong>to.<br />

Los trajes podrían haber sido usados únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contextos festivos,<br />

cuando se esc<strong>en</strong>ificaban victorias contra los <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> cantos-bailes “al<br />

estilo <strong>huasteco</strong>” (cuextecayotl), pero es probable que algunos correspondieran<br />

a un rango militar específico. En <strong>la</strong> tercera parte <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice m<strong>en</strong>docino se observa<br />

un guerrero mexica sujetando a un cautivo, <strong>en</strong> un contexto indudablem<strong>en</strong>te<br />

57 Durán II, p. 167.<br />

58 Ibi<strong>de</strong>m, p. 449.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


96<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

bélico (fig. 25). Aunque ninguna fu<strong>en</strong>te lo explicita como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> otomí,<br />

<strong>el</strong> ap<strong>el</strong>ativo cuextecatl remitía a <strong>de</strong>terminado grado <strong>de</strong> val<strong>en</strong>tía, o podría haber<br />

referido una modalidad específica <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño bélico y una actitud característica<br />

fr<strong>en</strong>te al <strong>en</strong>emigo. Sea lo que fuere, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> insignias que se<br />

realizaba <strong>en</strong> una secu<strong>en</strong>cia ritual <strong>de</strong> Ochpaniztli, Moctezuma <strong>en</strong>tregaba a ciertos<br />

guerreros insignias <strong>de</strong> <strong>huasteco</strong>s:<br />

vmpa oniatimanj in vmpa nechichioalo,<br />

onneaqujlo t<strong>la</strong>viztli: in vevei tiacaoan,<br />

in qujmomaca oehoatl in t<strong>la</strong>çot<strong>la</strong>nquj:<br />

auh in ie ixqujch, ça t<strong>la</strong>cujt<strong>la</strong>piloa,<br />

iehoatl in qujmomaca cuextecatl<br />

t<strong>la</strong>viztli. 59<br />

59 60<br />

Allá iban don<strong>de</strong> se vestían, se aparejaban<br />

con <strong>la</strong>s insignias.<br />

A los gran<strong>de</strong>s guerreros, les da cosas<br />

preciosas. Y al final a los que vi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

atrás, a <strong>el</strong>los les da insignias<br />

huastecas”. 60<br />

<strong>La</strong> fiesta proseguía con una danza, nemat<strong>la</strong>xo (se <strong>la</strong>nzan <strong>la</strong>s manos), <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual los guerreros ataviados “se disponían como flores” y circundaban <strong>el</strong> templo.<br />

Toci y sus <strong>huasteco</strong>s bai<strong>la</strong>ban aparte. Iban cantando con voz muy aguda,<br />

como c<strong>en</strong>tzontli.<br />

T’<strong>el</strong><strong>el</strong><strong>el</strong>. 61 El grito <strong>de</strong> guerra <strong>huasteco</strong><br />

El grito <strong>de</strong> guerra <strong>huasteco</strong> que los mexicas parodiaban <strong>en</strong> sus cantares al<br />

estilo cuextecayotl parece haber caracterizado al <strong>huasteco</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista mexica. En un combate contra <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Moctezuma I, los <strong>huasteco</strong>s<br />

“v<strong>en</strong>ían garganteando como cuando cantan <strong>en</strong> areito y mitote […]”. 62 En este<br />

mismo contexto bélico, Durán precisa que: “Daban un aullido ronco, temb<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>la</strong> garganta, que con él hacían esp<strong>el</strong>uznar <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo”. 63<br />

Este grito o “aullido ronco” <strong>de</strong> los guerreros <strong>huasteco</strong>s podría estar p<strong>la</strong>smado,<br />

iconográficam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s banquetas <strong>de</strong> Tamuin (slp).<br />

59 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro II, capítulo 30.<br />

60 Dibble y An<strong>de</strong>rson traduc<strong>en</strong> T<strong>la</strong>cuit<strong>la</strong>piloa como “who were only commoners” “que<br />

eran sólo g<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo”. Creo, sin embargo, que <strong>el</strong> verbo se refiere simplem<strong>en</strong>te<br />

a los que “v<strong>en</strong>ían atrás” <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recoger <strong>la</strong>s insignias, lo que establece una<br />

jerarquía militar pero no implica una oposición noble/g<strong>en</strong>te común.<br />

61 Es probable que <strong>la</strong> voz t<strong>el</strong><strong>el</strong>e sea <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek. En efecto, t’<strong>el</strong><strong>el</strong><strong>el</strong> significa “temblor”<br />

<strong>en</strong> esta l<strong>en</strong>gua.<br />

62 Tezozómoc, p. 314.<br />

63 Durán II, p. 167.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 97<br />

<strong>La</strong> gruesa voluta que sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca y/o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong> muchos personajes que<br />

figuran <strong>en</strong> dichas banquetas podrían, <strong>en</strong> efecto, expresar pictográficam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> “aullido ronco” <strong>de</strong> los guerreros <strong>huasteco</strong>s. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina XXXVIII<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Féjérvary Mayer antes consi<strong>de</strong>rada (fig. 17), lo rojo y negro que<br />

sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer repres<strong>en</strong>tada podría, <strong>de</strong> alguna manera, ser comparable<br />

a <strong>la</strong> voluta gruesa que sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong> los guerreros que<br />

figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s banquetas y remitir, <strong>en</strong> última instancia, al m<strong>en</strong>cionado ruido.<br />

El doctor Francisco Hernán<strong>de</strong>z, protomédico <strong>d<strong>el</strong></strong> rey F<strong>el</strong>ipe II, recalca <strong>el</strong><br />

aspecto mimético y por tanto id<strong>en</strong>titario <strong>de</strong> los cantos cuando los mexicas<br />

parodiaban a sus prisioneros <strong>huasteco</strong>s: “¿Qué diré <strong>d<strong>el</strong></strong> Cuextecayotl <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual<br />

imitaban <strong>el</strong> modo <strong>de</strong> bai<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> ornato y <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te huasteca, y<br />

repres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong> que los v<strong>en</strong>cieron, con sonido vario y tumulto<br />

marcial muy bi<strong>en</strong> acomodado?” 64<br />

Este “sonido vario y tumulto marcial bi<strong>en</strong> acomodado” evoca sin duda,<br />

mediante una pantomima, los gritos roncos <strong>de</strong> los guerreros <strong>huasteco</strong>s, cuando<br />

los mexicas c<strong>el</strong>ebraban su victoria sobre <strong>el</strong>los. Dichos cantos se <strong>el</strong>evaban<br />

principalm<strong>en</strong>te, cuando “eran arrastrados para ser inmo<strong>la</strong>dos a los dioses”. 65<br />

Un ruido muy particu<strong>la</strong>r era también producido por los guerreros <strong>huasteco</strong>s<br />

cuando los llevaban prisioneros. En <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota que les infligió Ahuízotl:<br />

“los capitanes cuextecas v<strong>en</strong>ían cantando y garganteando, remedando a los<br />

papagayos amarillos”. 66 Estos “papagayos” son loros <strong>de</strong> plumaje amarillo<br />

l<strong>la</strong>mados toztli o tozn<strong>en</strong>etl. 67 Es probable que estos gritos fueran distintos <strong>de</strong><br />

los que se proferían <strong>en</strong> <strong>el</strong> calor <strong>de</strong> los combates. Vincu<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cierto modo, a los<br />

<strong>huasteco</strong>s con dichas aves.<br />

Imag<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> pueblos <strong>huasteco</strong>s conquistados<br />

<strong>La</strong>s incursiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Triple Alianza com<strong>en</strong>zaron con Nezahualcóyotl<br />

y Motecuhzoma Ilhuicamina, pero fue Axayácatl <strong>el</strong> que sometió (temporalm<strong>en</strong>te)<br />

a los <strong>huasteco</strong>s y les hizo pagar un tributo. Trasc<strong>en</strong>dieron tanto sus<br />

64 Hernán<strong>de</strong>z, escritos varios <strong>en</strong> Obras completas, t. VI, p. 106.<br />

65 Ibid.<br />

66 Tezozómoc, p. 483.<br />

67 Tozn<strong>en</strong>etl: loro par<strong>la</strong>nchin y pequeño. Habita principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cuex t<strong>la</strong>n<br />

(Sahagún). Cf. Rémi Siméon.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


98<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

campañas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca que <strong>en</strong> sus exequias, unos diseños <strong>de</strong> plumas l<strong>la</strong>madas<br />

ichcaxochitl (flor <strong>de</strong> algodón) y ma<strong>la</strong>caquetzalli (plumas <strong>de</strong> huso), <strong>la</strong>s cuales aludían<br />

a <strong>la</strong> Huasteca, fueron colgadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estatua <strong>d<strong>el</strong></strong> ocote que era su <strong>imag<strong>en</strong></strong>:<br />

Y esta estatua era <strong>de</strong> astil<strong>la</strong> <strong>de</strong> tea, atadas unas con otras, y haciéndole<br />

su rostro, como <strong>de</strong> persona, emplumábanle <strong>la</strong> cabeza y poníanle unas<br />

plumas que l<strong>la</strong>man ichcaxochitl, que quiere <strong>de</strong>cir “flor <strong>de</strong> algodón”, y otras<br />

que l<strong>la</strong>man ma<strong>la</strong>caquetzalli, que quiere <strong>de</strong>cir “plumas ahusadas”, y un<br />

peto <strong>de</strong> plumas, colgado al pecho, y cubríanle con una ropa muy ga<strong>la</strong>na,<br />

con <strong>la</strong> cual repres<strong>en</strong>taba a dios Huitzilopochtli. 68<br />

<strong>La</strong>s refer<strong>en</strong>cias pictográficas a estas conquistas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice<br />

m<strong>en</strong>docino (fig. 26) prove<strong>en</strong> una <strong>imag<strong>en</strong></strong> toponímica <strong>de</strong> los pueblos <strong>huasteco</strong>s,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que manifiestan, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Tamuoc y Tampat<strong>el</strong>, un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />

lingüístico <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek y <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, mediado por una <strong>imag<strong>en</strong></strong>.<br />

Ya consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> correspondi<strong>en</strong>te a Miquiyet<strong>la</strong>n (fig. 14) <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

rubro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Tamuoc (fig. 26a), vemos a un <strong>huasteco</strong><br />

“arquetípico” 69 que sosti<strong>en</strong>e una tab<strong>la</strong> inclinada. Sobre esta tab<strong>la</strong> figuran tres<br />

hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> pie. El significado <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo te<strong>en</strong>ek Tamuoc es incierto. Tam- refiere<br />

un lugar. Tamu(hual) podría ser un lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. Uoc u oc resultan<br />

más difíciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir. Sin embargo, queda c<strong>la</strong>ro que dicho pueblo es <strong>huasteco</strong>.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> lo que concierne al glifo toponímico, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> <strong>en</strong> sí es <strong>el</strong><br />

soporte <strong>de</strong> hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s xoc(palli) que bajan (temo). Temo(u)oc podría ser <strong>la</strong> lectura<br />

fonética aproximada, <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, <strong>de</strong> una pa<strong>la</strong>bra te<strong>en</strong>ek p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> una<br />

<strong>imag<strong>en</strong></strong>. Por otra parte, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s configuran <strong>el</strong> camino oh(tli) o(h)c<br />

sería <strong>en</strong>tonces “<strong>en</strong> <strong>el</strong> camino”, lo que refuerza lo anterior.<br />

Resulta interesante observar que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que remite al pueblo <strong>de</strong> Tamuoc<br />

pone énfasis, mediante <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>d<strong>el</strong></strong> cuerpo, sobre los hombros y<br />

los brazos, los cuales <strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek se dic<strong>en</strong> oc u ocob. 70 Es posible que <strong>el</strong> t<strong>la</strong>hcuilo<br />

hubiera t<strong>en</strong>ido nociones <strong>de</strong> te<strong>en</strong>ek y hubiese añadido este <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to aj<strong>en</strong>o a<br />

<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> para más expresividad.<br />

68 Durán II, p. 298.<br />

69 <strong>La</strong> nariz agujerada, <strong>la</strong>s orejas iconográficam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacadas, <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo erizado y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z <strong>d<strong>el</strong></strong> personaje son rasgos que caracterizan al <strong>huasteco</strong>.<br />

70 Cf. Tapia Z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, Paradigma apologético.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 99<br />

En cuanto a Tampat<strong>el</strong> (fig. 26b), su significado <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek es “lugar<br />

<strong>de</strong> hilos” (o t<strong>el</strong>as): tam- (lugar) pat(il) (hilo). En <strong>el</strong> Códice m<strong>en</strong>docino, una flor <strong>de</strong><br />

algodón Ichcaxóchitl es <strong>el</strong> significante pictográfico <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo toponímico.<br />

Así como <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, <strong>la</strong> flor podría remitir i<strong>de</strong>ográficam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> Huasteca <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, ya que tanto <strong>la</strong> flor como <strong>el</strong> algodón son<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> caracterizan. Si consi<strong>de</strong>ramos una ev<strong>en</strong>tual converg<strong>en</strong>cia<br />

lingüística <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> te<strong>en</strong>ek y <strong>el</strong> <strong>náhuatl</strong>, observamos que los vocablos pat(il)<br />

y ichcatl refier<strong>en</strong> “<strong>el</strong> hilo”.<br />

El pueblo l<strong>la</strong>mado T<strong>en</strong>extícpac (fig. 26c) ti<strong>en</strong>e como significante a un<br />

<strong>huasteco</strong> reconocible por <strong>el</strong> septo perforado <strong>de</strong> su nariz. El vocablo t<strong>en</strong>extli<br />

(cal) está referido por los puntos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza, mi<strong>en</strong>tras que icpac (sobre) se<br />

expresa mediante <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cal está sobre <strong>la</strong> cabeza.<br />

Mo<strong>la</strong>nco<br />

En tiempos <strong>de</strong> Moctuzuma II, <strong>la</strong> nación huasteca <strong>de</strong> Mo<strong>la</strong>nco (<strong>en</strong>tre otras) fue<br />

sometida por los mexicas (fig. 27). El significante pictográfico <strong>d<strong>el</strong></strong> topónimo<br />

consta <strong>de</strong> un <strong>espejo</strong> (tezcatl) y <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes (t<strong>la</strong>ntli) que expresan fonéticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> sufijo locativo −<strong>la</strong>n (t<strong>la</strong>n). Es probable que dicho topónimo sea <strong>náhuatl</strong> y<br />

que refiera i<strong>de</strong>ográficam<strong>en</strong>te un lugar don<strong>de</strong> “mana” <strong>el</strong> agua (moloni), o un<br />

manantial. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> glifo podría aludir a <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra te<strong>en</strong>ek<br />

para “<strong>espejo</strong>” <strong>la</strong>m, cont<strong>en</strong>ida pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Mo-<strong>la</strong>n(m)-co.<br />

El Códice mexicanus evoca una guerra contra un pueblo <strong>huasteco</strong> que podría<br />

ser Mo<strong>la</strong>nco, <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Moctezuma II (fig. 28). Arriba <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha y<br />

r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong><strong>la</strong> figura un templo con un <strong>espejo</strong> parecido al <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice<br />

m<strong>en</strong>docino. Este templete ti<strong>en</strong>e características arquitectónicas huastecas. Abajo<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> glifo cal<strong>en</strong>dárico 6-caña (1511), un huso (ma<strong>la</strong>catl) sobre un monte (tepetl),<br />

y una flor (xochitl), están vincu<strong>la</strong>dos con un chimalli y un macuahuitl,<br />

símbolos <strong>de</strong> guerra. Estas imág<strong>en</strong>es podrían aludir a los pueblos <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong><br />

Ichcatépec (o Ma<strong>la</strong>catépec) y Xochitépec, o seña<strong>la</strong>r simplem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> orig<strong>en</strong><br />

<strong>huasteco</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Mo<strong>la</strong>nco.<br />

cuextecayotl, toltecayotl, mexicayotl<br />

Hemos consi<strong>de</strong>rado, hasta ahora, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi así como algunas prácticas socio-<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


100<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

r<strong>el</strong>igiosas y comportami<strong>en</strong>tos que lo caracterizan. Aun cuando <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista y <strong>la</strong> reducción caricaturesca <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> a unos cuantos rasgos <strong>cultura</strong>les<br />

pue<strong>de</strong> resultar etnoc<strong>en</strong>trista, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> reflejada es <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

tal y como lo percibían los pueblos nahuas <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Mesoamérica y tal<br />

como era, <strong>de</strong> cierta manera.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta <strong>imag<strong>en</strong></strong> reflejada correspondi<strong>en</strong>te a principios<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi, exist<strong>en</strong> indicios id<strong>en</strong>titarios <strong>huasteco</strong>s visibles todavía <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

palimpsesto <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> que parece haberse “nutrido” <strong>de</strong> muchos<br />

paradigmas <strong>cultura</strong>les <strong>huasteco</strong>s, quizá a través <strong>de</strong> los toltecas.<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s reflejada por <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>cultura</strong>l <strong>náhuatl</strong> era una<br />

<strong>imag<strong>en</strong></strong> veraz, emblemática aunque reduccionista, ya que al reflejarse, rebotaba<br />

simplem<strong>en</strong>te sin que <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sa materialidad <strong>cultura</strong>l <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>espejo</strong> reflector<br />

<strong>la</strong> distorsionara. Cuando <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> y su <strong>cultura</strong> se refractan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>náhuatl</strong>, al pasar <strong>de</strong> un medio a otro, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> correspondi<strong>en</strong>te se altera y se<br />

fun<strong>de</strong>, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, con ciertos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> medio receptor.<br />

Numerosos son los paradigmas <strong>cultura</strong>les <strong>huasteco</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>náhuatl</strong> prehispánica. Resulta difícil establecer <strong>la</strong> cronología <strong>d<strong>el</strong></strong> contacto,<br />

y <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos paradigmas, pero es probable que<br />

lo es<strong>en</strong>cial pasara por <strong>el</strong> filtro <strong>cultura</strong>l tolteca. En efecto, los toltecas fueron<br />

quizás los primeros pueblos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones tanto pacíficas<br />

como bélicas con sus vecinos durante <strong>el</strong> periodo clásico. Por otra parte,<br />

los pueblos nahuas <strong>d<strong>el</strong></strong> postclásico abrevaron al manantial tolteca, por lo que<br />

se transmitieron paradigmas <strong>cultura</strong>les y más específicam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>igiosos<br />

que prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca, a <strong>la</strong> vez que dichos pueblos <strong>en</strong>traban <strong>en</strong> contacto<br />

directo con los <strong>huasteco</strong>s. Aduciremos a continuación tan sólo algunos<br />

paradigmas <strong>cultura</strong>les <strong>huasteco</strong>s manifiestos a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> todavía a<br />

principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi.<br />

<strong>La</strong> Huasteca: Xochit<strong>la</strong>lpan, Tonacat<strong>la</strong>lpan<br />

(<strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores, <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> nuestro sust<strong>en</strong>to)<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>cultura</strong>l <strong>náhuatl</strong> prehispánico, <strong>la</strong> Huasteca es frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

referida como Xochit<strong>la</strong>lpan, Tonacat<strong>la</strong>lpan (<strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores, <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong><br />

nuestro sust<strong>en</strong>to). Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> Panot<strong>la</strong>, los informantes <strong>de</strong> Sahagún afirman<br />

lo sigui<strong>en</strong>te:


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 101<br />

Auh in vmpa y, c<strong>en</strong>ca tona, c<strong>en</strong>ca<br />

t<strong>la</strong>cacaoaca: auh ixqujch vnca in<br />

tonacaiotl, oc mjec t<strong>la</strong>mantli, in vmpa<br />

mochioa xuchiqualli, in atle njcan neci,<br />

in jtoca quequexqujc: oc mjec in<br />

maviztic, vmpa mochioa, in camotli,<br />

in jxqujch in metztli: mochi vnca in<br />

nepapan ichcatl, in xuchitl, mjtoa<br />

Tonaca t<strong>la</strong>lpan, xuchit<strong>la</strong>lpan. 71<br />

71<br />

Y allá, hace mucho calor, se sufre<br />

mucho <strong>d<strong>el</strong></strong> calor. Y hay todo tipo <strong>de</strong><br />

comida, hay mucha variedad. Allá se<br />

dan frutos que no hay aquí (como por<br />

ejemplo <strong>el</strong> que se l<strong>la</strong>ma quequexquic.<br />

Muchas (p<strong>la</strong>ntas importantes) se dan<br />

allá: los camotes, cada mes todo tipo <strong>de</strong><br />

algodón, <strong>de</strong> flores. Se le l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> tierra<br />

<strong>de</strong> nuestro sust<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

flores.<br />

Los frailes españoles percibieron <strong>el</strong> carácter “paradisíaco” que t<strong>en</strong>ía esta<br />

región para los mexicas ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Nican Mopohua, <strong>el</strong> texto que refiere <strong>la</strong>s<br />

apariciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe a Juan Diego, <strong>en</strong>contramos <strong>la</strong> expresión<br />

Tonacat<strong>la</strong>lpan, Xochit<strong>la</strong>lpan con un término añadido que int<strong>en</strong>taba <strong>de</strong>sviar <strong>la</strong>s<br />

aguas expresivas indíg<strong>en</strong>as hacia <strong>el</strong> molino evang<strong>el</strong>izador: ilhuicat<strong>la</strong>lpan, literalm<strong>en</strong>te<br />

“<strong>la</strong> tierra <strong>d<strong>el</strong></strong> ci<strong>el</strong>o”: <strong>el</strong> paraíso cristiano. Esta tierra es <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores, <strong>d<strong>el</strong></strong> algodón, <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque y <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz para los <strong>huasteco</strong>s, pero también<br />

para los pueblos nahuas <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> México <strong>en</strong>tre los que figuran los mexicas.<br />

<strong>La</strong> clitori<strong>de</strong>ctomía <strong>de</strong> Xochiquétzal y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores<br />

<strong>La</strong> Huasteca es <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores (Xochit<strong>la</strong>lpan) por razones mitológicam<strong>en</strong>te<br />

establecidas más que por <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s que crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En<br />

efecto, <strong>el</strong> mito <strong>náhuatl</strong>72 que narra <strong>la</strong>s peripecias <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores<br />

ti<strong>en</strong>e como protagonistas a dos núm<strong>en</strong>es estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong><br />

Huasteca. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa Xochiquétzal73 y <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go morador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuevas, animal omnipres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca. Según <strong>el</strong> mito aquí referido,<br />

<strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go nació <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación <strong>de</strong> una piedra por <strong>el</strong> sem<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

Quetzalcóatl: “Este <strong>de</strong>monio que aquí está pintado dic<strong>en</strong> que hizo una gran<br />

fealdad nefanda; que este çalcoatl, estando <strong>la</strong>vándose tocando con sus manos<br />

<strong>el</strong> miembro viril, echó <strong>de</strong> sí <strong>la</strong> simi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> arrojó <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> una piedra y<br />

allí nació <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go […]”. 74 El murcié<strong>la</strong>go nace como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

71 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

72 Códice magliabechiano, lámina 61v.<br />

73 Teem para los <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> te<strong>en</strong>ek.<br />

74 Códice magliabechiano, lámina 62.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


102<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

fecundación <strong>de</strong> una piedra por <strong>el</strong> sem<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> dios çalcoatl (Quetzalcóatl) pro-<br />

ducido a su vez por <strong>la</strong> masturbación <strong>d<strong>el</strong></strong> dios (fig. 29). Este texto pert<strong>en</strong>ece a<br />

un mito <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> probable orig<strong>en</strong> tolteca. Establece una r<strong>el</strong>ación filial <strong>en</strong>tre<br />

Quetzalcóatl y <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino fecundado una<br />

piedra. Como lo veremos a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante, <strong>la</strong> piedra fecundada no pue<strong>de</strong> dar un<br />

fruto como lo dará <strong>la</strong> tierra pero da a luz a un animal intermediario: <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go.<br />

Una vez creado <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go, los dioses le ord<strong>en</strong>aron:<br />

que mordiese a una diosa que <strong>el</strong>los l<strong>la</strong>maban Xochiquétzal, que quiere<br />

<strong>de</strong>cir rosa. Que le cortase <strong>de</strong> un bocado lo que ti<strong>en</strong>e d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> miembro<br />

fem<strong>en</strong>ino y estando <strong>el</strong><strong>la</strong> durmi<strong>en</strong>do lo cortó y lo trajo <strong>d<strong>el</strong></strong>ante <strong>de</strong> los<br />

dioses y lo <strong>la</strong>varon y <strong>d<strong>el</strong></strong> agua que <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>rramaron salieron rosas que<br />

no hu<strong>el</strong><strong>en</strong> bi<strong>en</strong>, y <strong>de</strong>spués <strong>el</strong> mismo murcié<strong>la</strong>go llevó aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> rosa al<br />

Mict<strong>la</strong>ntecuhtli y allá lo <strong>la</strong>vó otra vez y <strong>d<strong>el</strong></strong> agua que <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo salió salieron<br />

rosas olorosas que <strong>el</strong>los l<strong>la</strong>man súchiles por <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> esta diosa<br />

que <strong>el</strong>los l<strong>la</strong>man Xochiquétzal y ansi ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong>s rosas olorosas<br />

vinieron <strong>d<strong>el</strong></strong> otro mundo <strong>de</strong> casa <strong>de</strong> este ídolo que <strong>el</strong>los l<strong>la</strong>man Mict<strong>la</strong>ntecuhtli<br />

y <strong>la</strong>s que no hu<strong>el</strong><strong>en</strong> dic<strong>en</strong> que son nacidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio <strong>en</strong><br />

esta tierra”. 75<br />

Al cortar “<strong>de</strong> un bocado” lo que Xochiquétzal “ti<strong>en</strong>e d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> miembro<br />

fem<strong>en</strong>ino”, <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go realiza mitológicam<strong>en</strong>te lo que hoy l<strong>la</strong>maríamos<br />

una clitori<strong>de</strong>ctomía. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> clítoris <strong>de</strong> Xochiquétzal, cuyo nombre<br />

propio podría evocar este orig<strong>en</strong>76 repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> parte masculina <strong>de</strong> un miembro<br />

fem<strong>en</strong>ino. Este clítoris, zacapilli o tepilli <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, llevado <strong>d<strong>el</strong></strong>ante <strong>de</strong> los<br />

dioses es <strong>la</strong>vado. De estas aguas nac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores que hu<strong>el</strong><strong>en</strong> mal. Dicha “flor”,<br />

llevada por <strong>el</strong> mismo murcié<strong>la</strong>go al Míct<strong>la</strong>n, fue <strong>la</strong>vada por Mict<strong>la</strong>ntecuhtli.<br />

De estas aguas salieron <strong>la</strong>s flores (xochitl ) que hu<strong>el</strong><strong>en</strong> bi<strong>en</strong>.<br />

En <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Magliabechiano que ilustra lo anterior (fig. 30),<br />

distinguimos <strong>la</strong> flor l<strong>la</strong>mada omixochitl (<strong>la</strong> flor <strong>de</strong> hueso) <strong>en</strong>hiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> tocado<br />

75 Ibid, lámina 61v.<br />

76 El vocablo quetzal(li) que refiere <strong>la</strong>s plumas <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo nombre <strong>de</strong>riva <strong>d<strong>el</strong></strong> verbo que tza<br />

<strong>el</strong> cual significa “erguirse”. En este contexto, <strong>el</strong> clítoris podría ser <strong>la</strong> flor que se yergue<br />

(erección).


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 103<br />

<strong>de</strong> Quetzalcóatl y que podría repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> flor que “hu<strong>el</strong>e bi<strong>en</strong>”. Encontramos<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> esta flor <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro XI <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice flor<strong>en</strong>tino:<br />

Omjsuchitl: t<strong>la</strong>cotl, pipitzaoac qujoio<br />

suchio: in jsuchio iztac quama<strong>la</strong>cachton,<br />

tzimpitzaoac viiacatontli: injc<br />

motacaiotia omjsuchitl, v<strong>el</strong>ic, aviac,<br />

tzop<strong>el</strong>ic, t<strong>la</strong>çotli, neconj. 77<br />

77<br />

<strong>La</strong> flor <strong>de</strong> hueso: (<strong>el</strong>) tallo (es) <strong>d<strong>el</strong></strong>gado;<br />

ti<strong>en</strong>e hojas y flores. Su flor es b<strong>la</strong>nca<br />

con un pequeño ma<strong>la</strong>cate arriba. <strong>La</strong><br />

base es <strong>d<strong>el</strong></strong>gada, un poco <strong>la</strong>rga. Por esto<br />

se l<strong>la</strong>ma “flor <strong>de</strong> hueso”. Es fragante,<br />

perfumada, dulce, b<strong>el</strong><strong>la</strong>, útil.<br />

<strong>La</strong> flor que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mediante un tallo hecho <strong>de</strong> plumas<br />

(ihuitl) podría ser <strong>la</strong> flor ihuixochitl (flor <strong>de</strong> plumas) que “hu<strong>el</strong>e mal”, 78 <strong>la</strong> cual,<br />

por su olor, atrae a <strong>la</strong>s aves polinizadoras.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> constituir un mito <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores, este r<strong>el</strong>ato<br />

podría repres<strong>en</strong>tar una metáfora <strong>de</strong> <strong>la</strong> polinización. En efecto, <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

es un polinizador nocturno: 79 <strong>de</strong> noche lleva <strong>el</strong> pol<strong>en</strong> <strong>de</strong> unas flores hasta <strong>el</strong><br />

pistilo <strong>de</strong> otras <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma especie permiti<strong>en</strong>do asimismo <strong>la</strong> fecundación. El<br />

colibrí hace lo mismo pero <strong>de</strong> día. <strong>La</strong> lámina 44 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia parece ilustrar<br />

tanto <strong>el</strong> mito aquí aducido como <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación complem<strong>en</strong>taria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

murcié<strong>la</strong>go y <strong>el</strong> colibrí (fig. 31).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, otra veta mítico-simbólica <strong>d<strong>el</strong></strong> texto aquí aducido podría situarnos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> prácticas r<strong>el</strong>igiosas <strong>de</strong> clitori<strong>de</strong>ctomía y <strong>de</strong> circuncisión<br />

simbólicas, r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>capitación y <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go. Si acatamos<br />

<strong>la</strong> simbología g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te admitida al respecto, <strong>la</strong> clitori<strong>de</strong>ctomía <strong>el</strong>imina<br />

<strong>la</strong> parte masculina <strong>d<strong>el</strong></strong> miembro fem<strong>en</strong>ino mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> circuncisión,<br />

al “sacrificar” <strong>el</strong> prepucio, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino <strong>d<strong>el</strong></strong> miembro masculino, refuerza<br />

<strong>el</strong> carácter viril <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre.<br />

<strong>La</strong>s pocas fu<strong>en</strong>tes concerni<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> Huasteca no m<strong>en</strong>cionan prácticas <strong>de</strong><br />

circuncisión o clitori<strong>de</strong>ctomía. Sin embargo, exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias para los yopis<br />

(Códice Tu<strong>d<strong>el</strong></strong>a, fol. 74v, p. 288; y los nahuas, Durán i, p. 252), <strong>la</strong>s cuales parec<strong>en</strong><br />

haber sido simbólicas y no reales. Una lámina <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice <strong>La</strong>ud parece establecer<br />

una r<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>capitación y <strong>la</strong> circuncisión (fig. 32).<br />

77 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro XI, capítulo 7, párrafo 6.<br />

78 Ibid.<br />

79 Polinización: paso o tránsito <strong>d<strong>el</strong></strong> pol<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> estambre <strong>en</strong> que se ha producido hasta<br />

<strong>el</strong> pistilo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que ha <strong>de</strong> germinar.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


104<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

<strong>La</strong> Huasteca: lugar mítico <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz<br />

Si bi<strong>en</strong> estudios ci<strong>en</strong>tíficos sitúan <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz teocintli (<strong>el</strong> maíz divino),<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> maíz salvaje, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Tehuacán, <strong>la</strong> mitología <strong>náhuatl</strong> ubica<br />

este orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca, 80 referida <strong>en</strong> este contexto como Tonacat<strong>la</strong>lpan (<strong>la</strong><br />

tierra <strong>de</strong> nuestro sust<strong>en</strong>to), que podríamos traducir también como “<strong>la</strong> tierra<br />

<strong>de</strong> nuestra carne”, ya que <strong>el</strong> cuerpo <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre está hecho <strong>de</strong> maíz. El tema<br />

es ext<strong>en</strong>sísimo y nos limitaremos aquí a evocar <strong>la</strong> función específica <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

<strong>en</strong> un ritual mexica.<br />

Toci y sus <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> los rituales <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta Ochpaniztli<br />

Los <strong>huasteco</strong>s, o mejor dicho su <strong>imag<strong>en</strong></strong> (ixipt<strong>la</strong>), interv<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> distintos<br />

contextos rituales mexicas. Evocaremos brevem<strong>en</strong>te su función como fecundadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> <strong>la</strong> veint<strong>en</strong>a Ochpaniztli, una fiesta <strong>de</strong>dicada principalm<strong>en</strong>te<br />

al nacimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz.<br />

En este contexto, los <strong>huasteco</strong>s que acompañaban a Toci81 <strong>en</strong> sus tribu<strong>la</strong>ciones<br />

rituales <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían o eran protegidos por <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas secu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta. Cuando iba por su hijo Cintéotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui, según<br />

los informantes <strong>de</strong> Sahagún, los <strong>huasteco</strong>s que <strong>en</strong>cabezaban <strong>la</strong> marcha iban<br />

vestidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Qujvicatiuh in jconeuh, in cinteutl ano<br />

itzt<strong>la</strong>coliuhquj: qujiacana in jcuexoan<br />

vecapa qujtztivi, omoc<strong>en</strong>cauhque,<br />

inmemecamaxtli, yoan incujt<strong>la</strong>tezcauh,<br />

imjichcasuchiuh, mama<strong>la</strong>caquetzallo. 82<br />

82<br />

Lleva a su hijo, Cintéotl o Itzt<strong>la</strong>coliuhqui.<br />

Sus <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong>cabezan <strong>la</strong><br />

marcha. Avanzaban vi<strong>en</strong>do a lo alto.<br />

Estaban vestidos con bragueros<br />

<strong>de</strong> cuerda, sus <strong>espejo</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda,<br />

sus flores <strong>de</strong> algodón, husos erguidos,<br />

con plumas <strong>de</strong> quetzal.<br />

El folio 251v <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice matrit<strong>en</strong>se (fig. 33) repres<strong>en</strong>ta sin duda alguna, <strong>la</strong><br />

procesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que Toci, acompañada <strong>de</strong> sus <strong>huasteco</strong>s, regresa con su hijo<br />

Cintéotl. Es interesante cotejar <strong>el</strong> texto correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong><br />

80 Cf. Mea<strong>de</strong>, p. 101.<br />

81 <strong>La</strong>s anotaciones <strong>en</strong> español que figuran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice borbónico hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> una “diosa <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>amorados” o “diosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> lujuria” ap<strong>el</strong>ativos propios <strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl o Xochiquétzal,<br />

diosas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong>.<br />

82 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro II, capítulo 30.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 105<br />

los informantes <strong>de</strong> Sahagún con <strong>la</strong> lámina <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice matrit<strong>en</strong>se pero también<br />

con los trajes <strong>huasteco</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice m<strong>en</strong>docino (fig. 34).<br />

C<strong>en</strong>téotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui: ¿un num<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong>?<br />

Aunque Cintéotl, <strong>el</strong> maíz, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> todas <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>s mesoamericanas<br />

como actante principal <strong>de</strong> diversos rituales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta <strong>de</strong> Ochpaniztli aquí<br />

consi<strong>de</strong>rada parece estar vincu<strong>la</strong>do más específicam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> Huasteca. Los<br />

informantes <strong>de</strong> Sahagún lo <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

In vncan oqujchixticaca, imexaiac<br />

ietivitz: yoan conmaquja, icopil,<br />

quacoltic, yoan tzitziqujltic: auh inin<br />

motocaiotiaia, itzt<strong>la</strong>coliuhquj: iehoatl<br />

in çetl. 83<br />

83 84<br />

Allí había estado esperando. Va con<br />

su máscara <strong>de</strong> (pi<strong>el</strong> <strong>de</strong>) muslo (o <strong>de</strong><br />

maguey). T<strong>en</strong>ía puesto su gorro cónico,<br />

curvo y d<strong>en</strong>tado. Y éste se l<strong>la</strong>maba itzt<strong>la</strong><br />

coliuhqui, es <strong>el</strong> maíz. 84<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> Cintéotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui o <strong>de</strong> su máscara (mexayac) (figs. 35<br />

y 36) no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te conti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> “gorro cónico” <strong>huasteco</strong>, aunque curvo, sino<br />

también <strong>el</strong> motivo “d<strong>en</strong>tado” (tzitziqualtic) l<strong>la</strong>mado itzcoatl que <strong>en</strong>contramos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura corporal <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice <strong>de</strong> Xicotepec (fig. 5) y <strong>el</strong> Códice<br />

flor<strong>en</strong>tino (fig. 8). Por otra parte, <strong>el</strong> rostro s<strong>el</strong>énico <strong>d<strong>el</strong></strong> num<strong>en</strong> (fig. 35) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

también <strong>en</strong> escudos <strong>huasteco</strong>s (fig. 37).<br />

En este contexto es interesante seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> com<strong>en</strong>tarista <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice<br />

Vaticano A, cuyas imág<strong>en</strong>es fueron reunidas por <strong>el</strong> padre Ríos, seña<strong>la</strong> para <strong>la</strong><br />

lámina <strong>en</strong> <strong>la</strong> que figura Itzt<strong>la</strong>coliuhqui: “Itzt<strong>la</strong>coliuhqui quiere <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> señor<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> pecado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ceguedad, y por lo mismo lo pres<strong>en</strong>tan con los ojos tapados.<br />

Dic<strong>en</strong> que pecó <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong> grandísima recreación y p<strong>la</strong>cer, quedando<br />

<strong>de</strong>snudo. Por lo tanto es su primer día <strong>la</strong> <strong>la</strong>gartija, que es un animal<br />

terrestre <strong>de</strong>snudo y miserable”. 85 El lugar <strong>de</strong> grandísima recreación y p<strong>la</strong>cer<br />

podría ser Tamoanchan por lo que Itzt<strong>la</strong>coliuhqui estaría mitológicam<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>do con Cuextécatl, <strong>el</strong> gobernante <strong>huasteco</strong>, mediante <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>snudarse.<br />

83 I<strong>de</strong>m.<br />

84 Cetl pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> “hi<strong>el</strong>o”. Sin embargo, <strong>en</strong> este contexto es más probable que se trate<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> maíz. Cf. Rémi Siméon: ceua.<br />

85 “Códice Vaticano Ríos”, <strong>en</strong> Antigüeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> México, 1964, p. 90.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


106<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Regresando a <strong>la</strong> fiesta Ochpaniztli, Durán narra que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escaramuzas<br />

rituales que los llevan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>d<strong>el</strong></strong> templo <strong>de</strong> Huitzilopochtli hasta <strong>la</strong><br />

“ermita” (cihuateopan) don<strong>de</strong> van a <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa, los <strong>huasteco</strong>s que<br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a Toci, “<strong>el</strong> uno iba vestido <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco, y <strong>el</strong> otro <strong>de</strong> colorado y <strong>el</strong> otro<br />

<strong>de</strong> amarillo y <strong>el</strong> otro <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>, con sus escobas altas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos”. 86 Estos<br />

trajes eran probablem<strong>en</strong>te parecidos a los que figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matrícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

tributos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice m<strong>en</strong>docino. 87<br />

El maguey, <strong>el</strong> pulque y <strong>el</strong> maíz<br />

Como lo sugerimos al inicio, <strong>el</strong> pulque y <strong>la</strong> ebriedad <strong>de</strong>terminaron mitológicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> rumbo s<strong>el</strong>énico que tomó <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca; rumbo distinto <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

camino so<strong>la</strong>r que va a ser <strong>el</strong> <strong>de</strong> los mexicas.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, una dialéctica isotópica se va a establecer <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> luna y este<br />

pequeño sol <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que es <strong>el</strong> maíz. Es un tema complejo y nos limitaremos<br />

a consi<strong>de</strong>rar aquí brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que vincu<strong>la</strong>n al pulque s<strong>el</strong>énico<br />

con <strong>el</strong> maíz so<strong>la</strong>r.<br />

El pulque “le da un cuerpo” al maíz<br />

Una embriaguez ritual imperaba <strong>en</strong> distintos contextos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong><br />

siembra, <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> cosecha <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz. En lo que concierne<br />

a lo último, invocaban a Tepotztécatl: “Cuando los indios t<strong>en</strong>ían segado<br />

e cogido sus mahizes, se emborrachaban y bai<strong>la</strong>ban invocando a este<br />

<strong>de</strong>monio”. 88<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Totochtin incuic (canto <strong>de</strong> los conejos) una nota marginal<br />

seña<strong>la</strong> lo sigui<strong>en</strong>te: “(in uctli) quimonacayotía in teutl”, 89 es <strong>de</strong>cir, “(<strong>el</strong><br />

pulque) le da un cuerpo al dios”. El dios referido es Cintéotl, <strong>el</strong> maíz. Una<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Mayahu<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice Borgia parece ilustrar lo anterior<br />

(fig. 38). El tocado <strong>de</strong> Mayahu<strong>el</strong>, así como los caracolillos cuechtli que figuran<br />

86 Durán I, p. 148.<br />

87 Matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tributos, láminas 6, 7 y 9; Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 37r.<br />

88 Códice magliabechiano, lámina 48v. El “<strong>de</strong>monio” <strong>en</strong> cuestión, Tepotztécatl, es uno <strong>de</strong> los<br />

dioses <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque. Convi<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>r aquí una tergiversación <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong><br />

los dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to: <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> Papatztac está atribuida al texto <strong>de</strong> Te potztecatl<br />

y vice versa.<br />

89 Códice matrit<strong>en</strong>se <strong>d<strong>el</strong></strong> Real Pa<strong>la</strong>cio, fol. 280v.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 107<br />

<strong>en</strong> su falda y <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong> su quechquemitl, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>n con <strong>la</strong> Huasteca. En<br />

este mismo contexto, es interesante observar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina 13 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Bor-<br />

bónico que <strong>el</strong> Cintéotl al que está pari<strong>en</strong>do T<strong>la</strong>zoltéotl ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> su tocado, los<br />

puntos característicos <strong>d<strong>el</strong></strong> pulque <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> (fig. 39).<br />

<strong>La</strong> máscara <strong>de</strong> Cintéotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> maguey<br />

En <strong>el</strong> rubro <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> fiesta Ochpanizli, vimos como Cintéotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui<br />

llevaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> muslo <strong>de</strong> su madre, lo que lo vincu<strong>la</strong> sin<br />

duda con <strong>la</strong> luna, pero también con <strong>el</strong> maguey. En <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación (fig. 38)<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que Mayahu<strong>el</strong> amamanta al maíz <strong>en</strong> flor, <strong>la</strong> diosa ti<strong>en</strong>e una máscara que<br />

parece ser <strong>la</strong> máscara aquí referida. El nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> máscara es mexayacatl,<br />

vocablo que podría referir <strong>la</strong> luna Meztli, <strong>en</strong> cuyo caso <strong>la</strong> grafía alfabética<br />

t<strong>en</strong>dría que ser mexxayacatl, mex(tli)-xayacatl (máscara <strong>de</strong> <strong>la</strong> luna) o aludir a <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> maguey metl90 me(tl)-xayacatl (máscara <strong>de</strong> [p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>] maguey). En<br />

ambos casos está r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> máscara <strong>de</strong> Itzt<strong>la</strong>coliuhqui (fig. 36). Dicha<br />

máscara recuerda inconfundiblem<strong>en</strong>te al dios (fig. 35). Uno <strong>de</strong> los diseños que<br />

figura sobre los escudos <strong>huasteco</strong>s parece aludir a lo mismo (fig. 37). Dicho<br />

diseño correspon<strong>de</strong> quizá al moxayahualtehuehu<strong>el</strong> (<strong>el</strong> escudo redondo <strong>de</strong> máscara)<br />

referido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Canto <strong>de</strong> Chimalpanecatl. 91<br />

El motivo “cresta” característico <strong>de</strong> Itzt<strong>la</strong>coliuhqui, conocido también<br />

como Itzcóatl, podría remitir a <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> maguey y no al<br />

“hi<strong>el</strong>o” como lo seña<strong>la</strong>n Sahagún y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes. Cabe indicar<br />

aquí que cetl pue<strong>de</strong> ser también <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> <strong>de</strong> hueso cuyo aspecto líquido es<br />

parecido al pulque y cuyo nombre es <strong>el</strong> mismo para <strong>el</strong> esperma: omicetl. <strong>La</strong><br />

r<strong>el</strong>ación estrecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> muslo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong>sol<strong>la</strong>da92 y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong><br />

maguey es manifiesta también <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que, durante los eclipses y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ceremonia <strong>de</strong> Xiuhmohpilli, <strong>la</strong>s mujeres se ponían máscaras hechas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>cas<br />

<strong>de</strong> maguey para observar <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o natural o <strong>cultura</strong>l.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta Tititl, correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ochpaniztli, un sacerdote<br />

disponía una p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> maguey sobre <strong>el</strong> cuezcomate que se iba a quemar<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuauhxicalco:<br />

90 Metl pue<strong>de</strong> referir <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta o sólo una p<strong>en</strong>ca, aunque hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> este último se emplea<br />

a veces ma(itl) (brazo) o chichihualli (pecho).<br />

91 Códice matrit<strong>en</strong>se <strong>d<strong>el</strong></strong> Real Pa<strong>la</strong>cio, fol. 276r.<br />

92 <strong>La</strong> mujer sacrificada, Toci, es <strong>la</strong> tierra; <strong>el</strong> muslo (meztli) <strong>de</strong> Toci es <strong>la</strong> luna: Meztli.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


108<br />

Vmpa oaleoa in teucalticpac, metl<br />

qujvicatz, pantontli itech icativitz.<br />

In oacico t<strong>la</strong>lchi: njman ie ic vmpa iauh<br />

in quauhxicalco, in vmpa icac cuezcomatl,<br />

vmpa cont<strong>la</strong>lia in metl. 93<br />

El algodón y <strong>la</strong> Huasteca 93<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

De allí, <strong>de</strong> arriba <strong>d<strong>el</strong></strong> templo vi<strong>en</strong>e, lleva<br />

una p<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> maguey, con una ban<strong>de</strong>rita<br />

<strong>en</strong>cima. Cuando llegó abajo, luego<br />

va allá, al Cuauhxicalco don<strong>de</strong> está <strong>el</strong><br />

cuezcomate (granero) allí pone <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ca<br />

<strong>de</strong> maguey.<br />

Había una gran variedad <strong>de</strong> algodón <strong>en</strong> Mesoamérica. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> los toltecas,<br />

los informantes <strong>de</strong> Sahagún dic<strong>en</strong> lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Auh yoan no vmpa muchioaia in<br />

t<strong>la</strong>papal ichcatl, in chichiltic, in coztic,<br />

in t<strong>la</strong>zt<strong>la</strong>leoaltic in camopaltic, xoxoctic,<br />

mat<strong>la</strong>ltic, quilpaltic, vitztecoltic,<br />

camiltic, movitic, xochipaltic, coioichcatl<br />

yn hin. in izquit<strong>la</strong>mantli, çan njman<br />

iuh qujçaia amo quipaia. 94<br />

94<br />

Y también allá trabajaban con muchas<br />

varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> algodón: rojo-chile,<br />

amarillo, rosa, color camote, azul,<br />

ver<strong>de</strong>,ver<strong>de</strong>-gris, color espina, color<br />

(café) maduro, azul oscuro, color<br />

amarillo-flor, color (café) coyote. Todas<br />

estas c<strong>la</strong>ses así se daban. No <strong>la</strong>s teñían.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> algodón se dio <strong>en</strong> distintas partes <strong>de</strong> Mesoamérica, su orig<strong>en</strong><br />

se sitúa históricam<strong>en</strong>te (una variedad) y mitológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras cali<strong>en</strong>tes<br />

situadas “al norte”, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región Totonaca y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca:<br />

Teut<strong>la</strong>lpampa uitz in Mict<strong>la</strong>mpa uitz: in<br />

iuhqui totonacapanecaiotl, quic<strong>en</strong>tzacuia<br />

in quauhichcatl. 95<br />

95 96<br />

De <strong>la</strong> tierra divina vi<strong>en</strong>e, <strong>d<strong>el</strong></strong> norte<br />

vi<strong>en</strong>e, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras cali<strong>en</strong>tes vi<strong>en</strong>e<br />

finalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> árbol <strong>de</strong> algodón (<strong>de</strong> esta<br />

última variedad). 96<br />

En una lámina <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia, esta p<strong>la</strong>nta ocupa un lugar promin<strong>en</strong>te<br />

(junto al maguey) <strong>en</strong> una esquina <strong>d<strong>el</strong></strong> Mict<strong>la</strong>n (fig. 40). A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

mercancías que com<strong>en</strong>zaron a tributar los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> Axayácatl figura <strong>el</strong> algodón (fig. 41).<br />

93 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro II, capítulo 36.<br />

94 Ibi<strong>de</strong>m, libro III, capítulo 3.<br />

95 Ibi<strong>de</strong>m, libro X, capítulo 20.<br />

96 Dibble y An<strong>de</strong>rson traduc<strong>en</strong> esta última parte “that which is like the Totonaca varietytree<br />

cotton, comes <strong>la</strong>st of all”, Cf. Flor<strong>en</strong>tine Co<strong>de</strong>x, Book X, p. 75.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 109<br />

Ixcuinanme: <strong>la</strong>s mujeres-algodón<br />

El algodón ha v<strong>en</strong>ido a ser un emblema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca y <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong>. El tocado <strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl, <strong>la</strong> diosa huasteca, está hecho<br />

<strong>de</strong> algodón y es (a<strong>de</strong>más <strong>d<strong>el</strong></strong> huso) <strong>el</strong> rasgo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> su id<strong>en</strong>tidad (fig. 39).<br />

De <strong>la</strong> diosa T<strong>la</strong>zolteotl, los informantes nahuas <strong>de</strong> Sahagún dic<strong>en</strong> lo<br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

In t<strong>la</strong>çulteutl: yoan itoca ixcujna, yoan<br />

itoca t<strong>la</strong><strong>el</strong>quanj. Jinic motocaiotia<br />

t<strong>la</strong>çulteutl, qujl ipampa, qujl iehoatl<br />

yiaxca, yt<strong>la</strong>tquj, ytech pouj, in teuh tli,<br />

in t<strong>la</strong>çulli: in qujtoznequj, avilnemj liztli,<br />

qujl ipan tecuti, ypan t<strong>la</strong>tocati, yn<br />

aujlnemjlizçutl. 97<br />

97<br />

T<strong>la</strong>zoltéotl, también l<strong>la</strong>mada Ixcuina y<br />

t<strong>la</strong><strong>el</strong>quani. Esto <strong>de</strong> l<strong>la</strong>marse T<strong>la</strong>zoltéotl<br />

era porque lo suyo, su tarea, lo que le<br />

correspondía era <strong>el</strong> polvo, <strong>la</strong>s inmundicias,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong>eitosa (¿lujuriosa?)<br />

según se dice imperaba, reinaba<br />

sobre <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ceres.<br />

Cabe preguntarnos aquí si <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido “negativo” que se atribuye apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

a ahuilnemiliztli y sus <strong>de</strong>rivados, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> es g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te<br />

indíg<strong>en</strong>a o resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia moral <strong>de</strong> los españoles. Recor<strong>de</strong>mos que<br />

los textos aquí aducidos fueron recopi<strong>la</strong>dos a mediados <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi, y que los<br />

valores que conlleva podrían haber sido “contaminados” por <strong>la</strong> ética cristiana.<br />

En efecto, como lo hemos expresado, <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> ahuil/ahuilía remit<strong>en</strong> ante<br />

todo al juego y al p<strong>la</strong>cer, y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bajo <strong>la</strong> égida <strong>de</strong><br />

Macuilxóchitl, <strong>el</strong> dios <strong>d<strong>el</strong></strong> juego y <strong>d<strong>el</strong></strong> p<strong>la</strong>cer.<br />

Es probable que <strong>la</strong> línea divisoria que separa <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer sexual <strong>de</strong> <strong>la</strong> lujuria,<br />

tal y como <strong>la</strong> concebían los españoles <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo xvi, haya sido más t<strong>en</strong>ue, por<br />

no <strong>de</strong>cir inexist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca y que, al contrario, los “excesos” <strong>en</strong> este<br />

ámbito hayan t<strong>en</strong>ido un carácter vital. Trasc<strong>en</strong>dió tanto <strong>el</strong> algodón como<br />

refer<strong>en</strong>cia a los <strong>huasteco</strong>s, pero también a <strong>la</strong> sexualidad, que Gante, <strong>en</strong> su<br />

catecismo, utilizó este significante pictórico indíg<strong>en</strong>a para expresar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

cristiana <strong>de</strong> pecado y más específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pecado sexual. 98 Sea lo que<br />

fuere, <strong>el</strong> sexo y <strong>la</strong> fecundación subsecu<strong>en</strong>te parec<strong>en</strong> estar estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos<br />

con <strong>el</strong> algodón <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca (fig. 6).<br />

97 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro I, capítulo 12.<br />

98 Cf. Johansson, “Un ‘Padre nuestro’ <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es”, <strong>en</strong> Castálida, p. 12-19.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


110<br />

Ixcuynim, ixcuina, y <strong>la</strong>s cihuateteuh<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

En cuanto al segundo nombre <strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl, los informantes <strong>de</strong> Sahagún<br />

añad<strong>en</strong> lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Auh ynjc itoca, ixcujna: qujl navinti<br />

eoah, in cioa:ynjc ce ytoca tiacapan,<br />

ynjc vma, ytoca teicu, ynjc ey, itoca<br />

t<strong>la</strong>co: ynijc nauj itoca xocutzin. Jnique<br />

hin, naujntin ciaoa: qujl teteu. Jini-<br />

que hin, ceceiaca yntoca: t<strong>la</strong>çulteteu. 99<br />

99<br />

Y <strong>en</strong> cuanto a su nombre Ixcuina se<br />

dice que éstas eran cuatro mujeres.<br />

<strong>La</strong> primera se l<strong>la</strong>ma Tiacapan, <strong>la</strong><br />

segunda se l<strong>la</strong>ma Teicu, <strong>la</strong> tercera se<br />

l<strong>la</strong>ma T<strong>la</strong>co y <strong>la</strong> cuarta se l<strong>la</strong>ma<br />

Xoco(yo)tzin. Se dice que estas cuatro<br />

mujeres eran diosas. Cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

era l<strong>la</strong>mada diosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inmundicias.<br />

Estas mujeres conocidas como cihuateteuh <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>náhuatl</strong> son Ixcuinanme<br />

(mujeres-algodón) si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> etimología probablem<strong>en</strong>te huasteca<br />

<strong>de</strong> su nombre. En efecto, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra te<strong>en</strong>ek para algodón es cuynim, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>el</strong> radical común a <strong>la</strong>s muchas variantes para “mujer” o “esposa” es ix. Me<br />

parece por tanto probable que ixcuina(n) sea <strong>la</strong> nahuatlización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

te<strong>en</strong>ek para “mujer-algodón” o “esposa-algodón”: Ix cuynim, lo que confiere al<br />

material y por ext<strong>en</strong>sión al hecho <strong>de</strong> tejer un valor cosmogónico.<br />

T<strong>la</strong><strong>el</strong>quani<br />

En su advocación <strong>de</strong> T<strong>la</strong><strong>el</strong>cuani, literalm<strong>en</strong>te “<strong>la</strong> comedora <strong>de</strong> inmundicias”<br />

T<strong>la</strong>zoltéotl/Ixcuynim come y recic<strong>la</strong> lo viejo y lo sucio, lo re-anaboliza <strong>en</strong> su<br />

dim<strong>en</strong>sión divina y da a luz a Cintéotl-Zípac, <strong>el</strong> maíz. (fig. 39).<br />

T<strong>la</strong>zoltéotl estimu<strong>la</strong>ba una sexualidad que redimía “ecológicam<strong>en</strong>te” <strong>la</strong><br />

muerte, a <strong>la</strong> vez que, mediante un procesami<strong>en</strong>to digestivo <strong>de</strong> lo que comía,<br />

reg<strong>en</strong>eraba <strong>la</strong> vida. Es probable, <strong>en</strong> este contexto, que los sacerdotes <strong>huasteco</strong>s<br />

hayan realizado rituales <strong>de</strong> coprofagia, real o simbólica, con base <strong>en</strong> este<br />

mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o mitológico. Esta podría ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “otras treinta torpeda<strong>de</strong>s” <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que hab<strong>la</strong> Bernal Díaz <strong>d<strong>el</strong></strong> Castillo, qui<strong>en</strong> calificaba a los <strong>huasteco</strong>s<br />

<strong>de</strong> “cru<strong>el</strong>es, borrachos, sucios y malos”. 100<br />

99 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro I, capítulo 12.<br />

100 Díaz <strong>d<strong>el</strong></strong> Castillo, t. II, p. 305.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 111<br />

Huastecos y toltecas<br />

Escasas son <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes verbales que nos permit<strong>en</strong> rastrear hechos y acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

históricos que vincul<strong>en</strong> toltecas y <strong>huasteco</strong>s y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te<br />

permitan establecer una filiación <strong>cultura</strong>l <strong>en</strong>tre los dos pueblos. A falta <strong>de</strong><br />

datos explícitos “duros” t<strong>en</strong>emos sin embargo muchas imág<strong>en</strong>es que conservan<br />

implícitam<strong>en</strong>te una memoria in<strong>d<strong>el</strong></strong>eble <strong>d<strong>el</strong></strong> pasado aun cuando éstas<br />

pudieron haber sufrido una erosión formal y <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia.<br />

Disponemos también <strong>de</strong> algunos textos <strong>de</strong> índole mitológica que “pintan<br />

con pa<strong>la</strong>bras” <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones que se establecieron <strong>en</strong>tre <strong>huasteco</strong>s y toltecas.<br />

El sacrificio <strong>en</strong> Tu<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Huastecos<br />

Un episodio mítico cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> los Anales <strong>de</strong> Cuauhtit<strong>la</strong>n está r<strong>el</strong>acionado<br />

con <strong>la</strong>s mujeres-algodón antes m<strong>en</strong>cionadas:<br />

8-tochtli 8-conejo<br />

Ypan inyn xihuitl yn ç<strong>en</strong>ca miec<br />

tetzahuitl mochiuhtimanca tol<strong>la</strong>n. Auh<br />

no yquac ypan inyn xihuitl oncan açico<br />

yn t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>catecollo yn mitoaya yxcuinanme<br />

çihua diablome.<br />

Auh yn iuhca ynt<strong>la</strong>tol huehuetque<br />

conitoa ynic hual<strong>la</strong>que cuext<strong>la</strong>npa yn<br />

quiçaco.<br />

Auh yn ompa mitoa cuextecatl ichocayan<br />

oncan quinnonotzque ynmalhuan<br />

quimaçique cuext<strong>la</strong>n quinpoliuht<strong>la</strong>mach<br />

tique yn quimilhuique.<br />

Ca ye tihui yn tol<strong>la</strong>n amo ca t<strong>la</strong>ltechtaçizque<br />

amoca tilhuichihuazque<br />

ca ayayc t<strong>la</strong>cacalihua tehuantin ticpehualtitihue<br />

tamechmiminazque.<br />

En este año se produjeron muchos<br />

port<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Tol<strong>la</strong>n y también,<br />

<strong>en</strong> este año, allá llegaron los seres<br />

tecolotes l<strong>la</strong>mados yxcuinanme,<br />

mujeres <strong>de</strong>monios.<br />

Y según <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> los ancianos,<br />

dic<strong>en</strong> que vinieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca<br />

salieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca.<br />

Y a este lugar se le l<strong>la</strong>ma Cuexteca<br />

ichocayan [lugar don<strong>de</strong> lloró <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong>].<br />

Allá hab<strong>la</strong>ron con los prisioneros<br />

que habían hecho <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huasteca, les<br />

hicieron saber que los iban a <strong>de</strong>struir,<br />

les dijeron: “vamos a Tol<strong>la</strong>n, con<br />

uste<strong>de</strong>s le llegaremos a <strong>la</strong> tierra, con<br />

uste<strong>de</strong>s c<strong>el</strong>ebraremos <strong>la</strong> fiesta. Antes<br />

nunca habían realizado <strong>el</strong> flechami<strong>en</strong>to<br />

[<strong>de</strong> víctimas]. Nosotros com<strong>en</strong>zaremos,<br />

los flecharemos”.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


112<br />

Yn oquicacque ynmalhuan niman yc<br />

chocaque t<strong>la</strong>ocoxque.<br />

Oncan tzintic y yn t<strong>la</strong>cacaliliztli ynic<br />

ylhuichihuitiloya yxcuinanme yn iquac<br />

mitoaya yzcalli.<br />

9-acatl 9-caña<br />

Ypan inyn açico tol<strong>la</strong>n yn yxcuinanme<br />

yca t<strong>la</strong>ltech açico yn inmalhuan.<br />

Om<strong>en</strong>tin yn quincacalque<br />

Auh yn t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>catecollo yn cihua diablome<br />

ymoquichhuan catca y ynmalhuan<br />

cuexteca oncan yancuican tzintic yn<br />

t<strong>la</strong>cacaliliztli. 101<br />

101<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Cuando los prisioneros hubieron oído<br />

esto, luego se pusieron a llorar, se<br />

<strong>en</strong>tristecieron.<br />

Allá, <strong>en</strong>tonces, se estableció <strong>el</strong> sacrificio<br />

por flechami<strong>en</strong>to. <strong>La</strong> fiesta fue realizada<br />

por <strong>la</strong>s yxcuinanme <strong>en</strong> <strong>el</strong> (mes) conocido<br />

como Izcalli.<br />

En este (año) llegaron a Tol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />

yxcuinan me para llegarle a <strong>la</strong> tierra con<br />

sus prisioneros. Dos fueron los que<br />

flecharon.<br />

Y los prisioneros <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> los<br />

seres-tecolotes, <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>monios,<br />

eran sus esposos. Allá, por primera vez,<br />

se estableció <strong>el</strong> sacrificio por flechami<strong>en</strong>to.<br />

Entre estas “mujeres-algodón” (ixcuynim <strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek) figura <strong>el</strong> num<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong><br />

T<strong>la</strong>zoltéotl, <strong>el</strong> cual se volvió una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s más importantes <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Panteón mexica, y <strong>la</strong>s mocihuaquetzque, <strong>la</strong>s mujeres muertas <strong>en</strong> un primer parto.<br />

El sacrificio por <strong>la</strong>s “mujeres-algodón” <strong>de</strong> sus esposos <strong>en</strong> Tol<strong>la</strong>n, <strong>la</strong> copu<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> tierra efectuada <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes Izcalli, así como <strong>la</strong> instauración <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

sacrificio por flechami<strong>en</strong>to, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> complejas reman<strong>en</strong>cias mitológicas que no<br />

po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar aquí.<br />

<strong>La</strong> gesta <strong>d<strong>el</strong></strong> Tohu<strong>en</strong>yo<br />

El esquema mitológico que vincu<strong>la</strong> más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te toltecas y <strong>huasteco</strong>s es<br />

<strong>la</strong> gesta <strong>d<strong>el</strong></strong> l<strong>la</strong>mado tohu<strong>en</strong>yo, <strong>el</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> chile <strong>huasteco</strong> que andaba <strong>de</strong>snudo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Tu<strong>la</strong>. <strong>La</strong> hija virg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> rey Huémac, vi<strong>en</strong>do su falo,<br />

“<strong>en</strong>fermó”, por lo que <strong>el</strong> rey tolteca pidió al tohu<strong>en</strong>yo que <strong>la</strong> curara, casándo<strong>la</strong><br />

asimismo con él. Para remediar <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un yerno <strong>huasteco</strong>,<br />

101 Anales <strong>de</strong> Cuauhtit<strong>la</strong>n, <strong>en</strong> Lehmann, kutscher, p. 101-102, fol. 9.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 113<br />

Huémac lo mandó a <strong>la</strong> guerra, exponiéndolo para que lo mataran. El tohu<strong>en</strong>-<br />

yo <strong>de</strong>rrotó a sus <strong>en</strong>emigos y regresó como héroe. Huémac lo vistió con <strong>la</strong>s<br />

insignias toltecas: “Conmacaque in quetza<strong>la</strong>panecayotl yoan in xiuhchimalli (le<br />

dieron su p<strong>en</strong>acho <strong>de</strong> quetzal y su escudo <strong>de</strong> turquesa)”. 102 El p<strong>en</strong>acho quetza-<br />

<strong>la</strong>panecayotl es <strong>la</strong> insignia distintiva <strong>de</strong> Quetzalcóatl, por lo que se podría<br />

establecer una r<strong>el</strong>ación actancial con valor mitológico <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tohu<strong>en</strong>yo y <strong>el</strong><br />

rey-num<strong>en</strong> tolteca.<br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación político-g<strong>en</strong>ealógica que se establece <strong>en</strong>tre toltecas<br />

y <strong>huasteco</strong>s, <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato podría cobrar un s<strong>en</strong>tido más <strong>en</strong>trañable, vincu<strong>la</strong>do con<br />

<strong>la</strong> agri<strong>cultura</strong> y más específicam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> maíz. 103 <strong>La</strong> hija <strong>de</strong> Huémac es <strong>la</strong><br />

tierra fértil fecundada por <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong>, lo que recuerda inconfundiblem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> fecundación <strong>de</strong> Toci por “sus <strong>huasteco</strong>s” <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta mexica Ochpaniztli, y<br />

<strong>el</strong> subsecu<strong>en</strong>te nacimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> maíz.<br />

Cantos <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> los mexicas<br />

Numerosos son los cantos <strong>huasteco</strong>s o al estilo <strong>huasteco</strong> que se <strong>el</strong>evaban <strong>en</strong><br />

distintos contextos rituales. Evocamos aquí tan sólo <strong>el</strong> canto <strong>de</strong> fertilidad y <strong>el</strong><br />

canto <strong>de</strong> guerra <strong>huasteco</strong>s.<br />

El cuecuechcuicatl: canto erótico <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong><br />

Canto “travieso” que se cantaba y danzaba principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contexto rituales<br />

para propiciar <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, <strong>el</strong> cuecuechcuicatl t<strong>en</strong>ía un carácter<br />

erótico, “obsc<strong>en</strong>o”. <strong>La</strong> traducción cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na que los frailes dieron g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo cuecuechcuicatl “baile cosquilloso o <strong>de</strong> comezón” (Durán), fue<br />

probablem<strong>en</strong>te sugerida por sus auxiliares indíg<strong>en</strong>as nahuat<strong>la</strong>tos. Cuecuetzoca<br />

significa <strong>de</strong> hecho “t<strong>en</strong>er comezón”.<br />

Encontramos, sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo semántico <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo, otras<br />

nociones, afines a ésta, pero que sugier<strong>en</strong> un uso más ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra,<br />

así como una funcionalidad más específica <strong>de</strong> su refer<strong>en</strong>te vocal y dancístico.<br />

Cuecuech podría v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> cuecuetzoa que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido más g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

“emocionarse”, “conmoverse”, o podría constituir <strong>la</strong> duplicación <strong>d<strong>el</strong></strong> radical<br />

102 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro III, capítulo 6.<br />

103 El matrimonio <strong>d<strong>el</strong></strong> héroe con <strong>la</strong> hija <strong>d<strong>el</strong></strong> rey parece constituir un arquetipo mitológico<br />

universal r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> agua. Cf. Chevalier, Gheerbrant, p. 443.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


114<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

<strong>de</strong> cuechtli (caracolillo), paradigma simbólico <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexuali-<br />

dad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>náhuatl</strong> prehispánico. Cabe recordar que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instancias<br />

festivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se cantaba <strong>el</strong> cuecuechcuicatl, los danzantes ost<strong>en</strong>taban este<br />

tipo <strong>de</strong> caracoles.<br />

Por otra parte, los <strong>huasteco</strong>s (cuexteca) podrían también haber sido epónimos<br />

<strong>de</strong> este género expresivo. En efecto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> los toltecas, esta<br />

<strong>cultura</strong> se había vu<strong>el</strong>to <strong>el</strong> emblema <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad. Si consi<strong>de</strong>ramos que los<br />

sonidos [x] y [ch] son variantes <strong>de</strong> pronunciación <strong>en</strong> ciertas pa<strong>la</strong>bras <strong>náhuatl</strong>,<br />

<strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> cuecuechcuicatl podría ser “canto <strong>de</strong> <strong>huasteco</strong>s”. <strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

reiterada <strong>d<strong>el</strong></strong> topónimo <strong>huasteco</strong> Panot<strong>la</strong> <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> cantos ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a confirmar<br />

lo anterior.<br />

Hue nache niehco ya nihuehuetzcatihuitz<br />

ye nixcuecuech aya xochitl yn ye<br />

nocuic<br />

momamalina zan ic ya totoma ho<br />

ohuaya<br />

Oh gran jefe, llegué, vine a reír.<br />

Soy cara traviesa aya esta flor es mi<br />

canto.<br />

Se va tramando y luego se <strong>de</strong>spliega.<br />

ca nicalle. ¡Soy <strong>el</strong> atizador (<strong>el</strong> dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa)!<br />

Ompa ye nihuitz xochitl yztac ihcaca Llegué a don<strong>de</strong> <strong>la</strong> flor b<strong>la</strong>nca está<br />

erguida<br />

anca ye mochan yn quiquizcalihtic Esa es tu casa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s trompetas<br />

yn amoxtonaticac oh ohuaya a nicalle Don<strong>de</strong> se cali<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> musgo. ¡Soy<br />

<strong>el</strong> atizador! (<strong>el</strong> dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa)<br />

Ma ya pehualo ya oya moquetzaco ya Que se dé comi<strong>en</strong>zo, se vino a erguir<br />

izquixochitl o yca ya ahuialo ya<br />

ohiya yean.<br />

hohuaya haya tzetz<strong>el</strong>ihui xochitlon<br />

yca ahuialo ya ohiya yean<br />

Ya <strong>la</strong> flor <strong>de</strong> maíz tostado, con <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

haya gozo.<br />

Se esparc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores, con <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

haya gozo.<br />

Nehco ya o no cehpa nehco ya Llegué ya, otra vez llegué,<br />

nichahuichalotzin noncuica ya Soy <strong>el</strong> Loro par<strong>la</strong>nchín. Canto,<br />

ma ya xiccaquican a nichuitequi a ¡Oigan! lo estoy <strong>de</strong>sparramando,<br />

nicchacha<strong>la</strong>tza ya ypan oho ya nomatzin Ya parloteo sobre mi ramita<br />

noxochiayouh ueya hueya [etcétera]<br />

hoyia ya han<br />

El agua <strong>de</strong> mi flor crece, crece.<br />

Nonehuahue nonacito ya haca ye<br />

panot<strong>la</strong><br />

Levanto <strong>el</strong> vu<strong>el</strong>o, llegué a Panot<strong>la</strong>.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 115<br />

Ye nichahuichalotl ompa ye nicuito ya Soy <strong>el</strong> Loro par<strong>la</strong>nchín, allá voy a tomar<br />

(mi canto)<br />

nichuitequia nicchacha<strong>la</strong>tza. 104 Lo <strong>de</strong>sgrano, ya parloteo.<br />

104<br />

<strong>La</strong> dilogía y los albures son pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> este canto al estilo <strong>huasteco</strong>,<br />

como lo son <strong>el</strong> parloteo <strong>de</strong> los loros y <strong>la</strong> alusión a Panot<strong>la</strong> (Pánuco).<br />

Yaocuica cuextecayotl: canto <strong>de</strong> guerra (al estilo) <strong>huasteco</strong><br />

En contextos festivos sacrificiales, los mexicas solían realizar repres<strong>en</strong>taciones<br />

teatro-rituales dancísticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se esc<strong>en</strong>ificaban los combates <strong>en</strong> los<br />

cuales habían capturado a los guerreros <strong>en</strong>emigos que iban a inmo<strong>la</strong>r. Si<br />

los prisioneros eran t<strong>la</strong>xcaltecas <strong>el</strong> baile era al estilo t<strong>la</strong>xcaltecayotl; si eran<br />

huexotzincas <strong>la</strong> modalidad era huexotzincayotl; si eran <strong>huasteco</strong>s se cantaba,<br />

bai<strong>la</strong>ba y actuaba al estilo cuextecayotl. “Se imitaba <strong>el</strong> modo <strong>de</strong> bai<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> ornato<br />

y <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te huasteca.” 105<br />

Es probable que “<strong>el</strong> sonido vario y tumulto marcial bi<strong>en</strong> acomodado” 106<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> que hab<strong>la</strong> <strong>el</strong> doctor Francisco Hernán<strong>de</strong>z, reprodujera también <strong>en</strong> este<br />

mismo contexto, gritos <strong>de</strong> guerra típicos <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> guerra<br />

“daban un aullido ronco, temb<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> garganta […]” 107 o “v<strong>en</strong>ían garganteando”<br />

como cuando cantan <strong>en</strong> areito y mitote. 108<br />

Los danzantes mexicas <strong>en</strong>carnaban verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> canto-baile<br />

propedéutico a su sacrificio, a los guerreros <strong>huasteco</strong>s v<strong>en</strong>cidos:<br />

109<br />

mot<strong>la</strong>iehecalhuja, intzon, injc quacoztique,<br />

ioan xaiacatl ixt<strong>la</strong>mjoa iacaujcole,<br />

t<strong>la</strong>ntziquatic, quapat<strong>la</strong>chtic, içan<br />

jtilma. 109<br />

Imitaban su manera <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r,<br />

su (manera <strong>de</strong> arreg<strong>la</strong>rse <strong>el</strong>) cab<strong>el</strong>lo,<br />

se teñían <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> amarillo; y sus<br />

máscaras t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> raya (pintada);<br />

104 Cantares mexicanos, f. 67r-68r. <strong>La</strong> traducción es mía. Cf. Johansson, “Cuecuechcuicatl<br />

‘canto travieso’: un anteced<strong>en</strong>te ritual prehispánico <strong>d<strong>el</strong></strong> albur mexicano”, <strong>en</strong> Literatura<br />

mexicana, 2002, p. 30-33.<br />

105 Hernán<strong>de</strong>z, p. 106 (cf. supra, p. 32).<br />

106 Ibid.<br />

107 Durán II, p. 167.<br />

108 Tezozómoc, p. 314.<br />

109 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro VIII, capítulo 14, párrafo 7.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


116<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

t<strong>en</strong>ían sus narices perforadas como asas<br />

<strong>de</strong> jarrón; sus di<strong>en</strong>tes eran afi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

punta; t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> cabeza ancha; estaban<br />

(vestidos) con sólo una tilma.<br />

Estos cantos bailes se realizaban cuando los <strong>huasteco</strong>s “eran arrastrados<br />

para ser inmo<strong>la</strong>dos a los dioses”. 110 “Oncan aya huicallo ya yaoxochicuextecatl<br />

(Allá aya es llevado ya <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> flor <strong>de</strong> guerra)”. Este verso aparece <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

canto al estilo cuextecayotl que aducimos aquí como ejemplo:<br />

111 112<br />

A oyohua<strong>la</strong>y cahuacatimani<br />

In t<strong>la</strong>chinolteuhtl ehuaya<br />

Oncan aya huicallo ya yaoxochicuextecatl<br />

T<strong>la</strong>cahuepan o ayeo o aya yca<br />

In t<strong>la</strong>papaltzihuacca<strong>la</strong>ytic<br />

Oncan ye onoqui xochioctli<br />

Coni yan T<strong>la</strong>cahuepan ooa ye oo aya<br />

yca.<br />

Xiquincaquican hue<br />

Yaocuicatihuitze<br />

Yn otontepeticpac tihuintique<br />

A ticuexteca y me<br />

Onchimahahuiltilo çan ca toteuh<br />

yehuan<br />

Yn t<strong>la</strong>chinolli ya [65v] mi<strong>la</strong>catzotihuitz<br />

In toxochiuh ticuexteca y me<br />

oyonaltzatzitihuitz<br />

Onchimahahuiltilo çan ca toTeuh<br />

Yehuan Tiox a. 111<br />

Los cascab<strong>el</strong>es están resonando,<br />

se levanta <strong>el</strong> polvo <strong>de</strong> <strong>la</strong> chamusquina,<br />

allá es llevado <strong>el</strong> huaxteco, flor<br />

<strong>de</strong> guerra,<br />

T<strong>la</strong>cahuepan.<br />

En <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> los cactos <strong>de</strong> variados<br />

colores,<br />

allá, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> licor florido,<br />

lo bebe T<strong>la</strong>cahuepan.<br />

Escuchad,<br />

vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tonando cantos <strong>de</strong> guerra,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> monte <strong>de</strong> los otomíes nos embriagamos,<br />

nosotros huaxtecos.<br />

Con escudos es festejado nuestro Dios.<br />

<strong>La</strong> chamusquina [65v] se vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>azando,<br />

nuestra flor, nosotros huaxtecos.<br />

Cual cascab<strong>el</strong>es da voces.<br />

Con escudos es festejado nuestro Dios,<br />

Él Dios. 112<br />

El pulque, <strong>la</strong> embriaguez, los gritos y <strong>el</strong> sonido <strong>de</strong> los cascab<strong>el</strong>es recuerdan<br />

inconfundiblem<strong>en</strong>te a los <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> este contexto repres<strong>en</strong>tativo con<br />

carácter sacrificial.<br />

110 Francisco Hernán<strong>de</strong>z, p. 106.<br />

111 Cantares mexicanos, p. 952 y 954.<br />

112 Ibi<strong>de</strong>m, p. 953 y 955. Traducción <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> León-Portil<strong>la</strong>.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 117<br />

consi<strong>de</strong>raciones hipotéticas<br />

Asumi<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s <strong>cultura</strong>s huasteca y <strong>náhuatl</strong> se permearon mutuam<strong>en</strong>te a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, proponemos aquí una reconsi<strong>de</strong>ración conceptual y un<br />

cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas nociones comúnm<strong>en</strong>te aceptadas.<br />

El g<strong>en</strong>tilicio toltecatl<br />

Ya hemos consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong>s distintas pa<strong>la</strong>bras e imág<strong>en</strong>es con carácter g<strong>en</strong>tilicio<br />

mediante los cuales los <strong>huasteco</strong>s eran referidos. En lo que concierne a los<br />

toltecas, todo parece indicar que <strong>el</strong> nombre provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> tollin o tullin, los tules<br />

y que su significado es “g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los tules”. Asimismo, <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Tol<strong>la</strong>n o Tul<strong>la</strong>n sería <strong>en</strong>tonces simplem<strong>en</strong>te “<strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> los tules”. Sin embargo,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto inter<strong>cultura</strong>l <strong>en</strong> que nos situamos, es preciso cuestionar si no<br />

<strong>el</strong> g<strong>en</strong>tilicio <strong>en</strong> sí, por lo m<strong>en</strong>os su significado. Al evocar a los toltecas, los<br />

informantes <strong>de</strong> Sahagún indican:<br />

Auh injque in tulteca: ca mochichimecaitoa,<br />

atle v<strong>el</strong> c<strong>en</strong>camatl intoca: çan<br />

intech man, intech qujz, in jntoca, in<br />

jnnemjliz, in jnt<strong>la</strong>chioal injc tolteca,<br />

mjmatinj, mochi qualli, mochi iectli,<br />

mochi mjmati, mochi maviztic in<br />

jnt<strong>la</strong>chioal, qualli in jncal, t<strong>la</strong>xiuhçalolli,<br />

t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>chictli, t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>quilli, v<strong>el</strong> maviztic. 113<br />

113<br />

Y estos, los toltecas, se <strong>de</strong>cían (a sí<br />

mismo) chichimecas. No hay una<br />

pa<strong>la</strong>bra para nombrarlos. Su nombre<br />

sólo provi<strong>en</strong>e, se origina <strong>en</strong> su forma<br />

<strong>de</strong> vivir, <strong>en</strong> sus obras como artistas.<br />

Eran avisados. Sus obras son muy<br />

bu<strong>en</strong>as, muy b<strong>el</strong><strong>la</strong>s, muy finas, admirables.<br />

Sus casas eran b<strong>el</strong><strong>la</strong>s, con mosaicos<br />

<strong>de</strong> turquesa, bi<strong>en</strong> ap<strong>la</strong>nadas, con<br />

estuco, maravillosas.<br />

Esta versión contradice lo que es comúnm<strong>en</strong>te aceptado: que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

<strong>náhuatl</strong> para “artista” prov<strong>en</strong>dría, por antonomasia, <strong>d<strong>el</strong></strong> g<strong>en</strong>tilicio toltecatl,<br />

g<strong>en</strong>te particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te hábil <strong>en</strong> producir obras <strong>de</strong> arte. El nombre <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo<br />

se habría aplicado al artista. En cambio, <strong>de</strong> acuerdo con esta información,<br />

“tolteca” habría sido originalm<strong>en</strong>te tan sólo un apodo, no habría habido un<br />

g<strong>en</strong>tilicio específico que los <strong>de</strong>signara: se <strong>de</strong>cían a sí mismo “chichimecas”.<br />

113 Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, capítulo 29.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


118<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Si acatamos esta explicación, <strong>el</strong> término <strong>náhuatl</strong> toltecatl podría haber<br />

<strong>de</strong>signado originalm<strong>en</strong>te a los artesanos que fabricaban objetos hecho <strong>de</strong><br />

juncos (tollin) como <strong>la</strong>s esteras <strong>de</strong> carrizos tolpet<strong>la</strong>tl por ejemplo, y <strong>el</strong> término<br />

se habría g<strong>en</strong>eralizado por antonomasia a todos los artesanos, cualquiera que<br />

fuera su especialidad. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> calificativo se habría aplicado específicam<strong>en</strong>te<br />

a un pueblo que contaba con muchos artistas, y <strong>de</strong> simple apodo,<br />

se habría vu<strong>el</strong>to pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>tilicio.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, existe también <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> nombre o por lo m<strong>en</strong>os<br />

<strong>el</strong> radical léxico haya sido <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong>, y fuera nahuatlizado mediante<br />

<strong>el</strong> sufijo –tecatl. En efecto, to’ol significa “pez” o “pescado” <strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek.<br />

To’oltecatl sería <strong>en</strong>tonces una pa<strong>la</strong>bra híbrida que habría significado “g<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

los peces” o “pescador”. <strong>La</strong> lámina <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Boturini, correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

estancia <strong>en</strong> Tol<strong>la</strong>n <strong>de</strong> los mexicas podría ilustrar lo anterior (fig. 42). En esta<br />

lámina <strong>el</strong> topónimo Tol<strong>la</strong>n está referido pictográficam<strong>en</strong>te mediante <strong>el</strong> tule<br />

(tollin) pero también mediante un pez, to’ol <strong>en</strong> <strong>huasteco</strong>, 114 por lo que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />

correspondi<strong>en</strong>te a Tol<strong>la</strong>n podría leerse “lugar <strong>de</strong> tules” (Tol-<strong>la</strong>n) o “lugar<br />

<strong>de</strong> peces” (To’ol-<strong>la</strong>n), según <strong>el</strong> idioma al que correspon<strong>de</strong> <strong>el</strong> glifo.<br />

Ehécatl: ¿<strong>el</strong> dios <strong>d<strong>el</strong></strong> aire o <strong>el</strong> dios negro?<br />

Para los pueblos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi, Quetzalcóatl, <strong>en</strong><br />

su advocación Ehécatl, es <strong>el</strong> aire, <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to. Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> g<strong>en</strong>tilicio<br />

toltécatl, sugerimos sin embargo otro significado <strong>d<strong>el</strong></strong> término que podría arraigar<br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong>-tolteca <strong>en</strong> un pasado <strong>huasteco</strong> más remoto. El hecho <strong>de</strong><br />

que ehec <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek significa “negro” y que Quetzalcóatl-Ehécatl (o su<br />

sacerdote) aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> ciertos contextos rituales con este atributo cromático,<br />

podría ser r<strong>el</strong>evante y matizar <strong>el</strong> simbolismo correspondi<strong>en</strong>te.<br />

En una <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia (fig. 43) observamos a un Ehécatl negro<br />

con cab<strong>el</strong>lo rubio y una mazorca <strong>de</strong> maíz <strong>en</strong> <strong>la</strong> nuca. Está <strong>de</strong>snudo; 115 ti<strong>en</strong>e<br />

114 El pez podría indicar simplem<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> espacio circunscrito por una línea negra es una<br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> agua (para evitar una confusión) sin que t<strong>en</strong>ga una función refer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>terminante.<br />

Es preciso recordar que una línea que ro<strong>de</strong>a un glifo toponímico remite a <strong>la</strong><br />

locución <strong>náhuatl</strong> it<strong>la</strong>n (cerca <strong>de</strong>). El pez podría haber contribuido a evitar <strong>la</strong> lectura Tultit<strong>la</strong>n.<br />

115 En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los códices mesoamericanos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z no se expresa siempre <strong>de</strong><br />

manera “realista” mediante un cuerpo <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>snudo. Si no existe una refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>terminante a <strong>la</strong> sexualidad, un simple taparrabo expresa <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> atributos indu-


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 119<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mano una coa, lo que lo sitúa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un contexto agríco<strong>la</strong>; fr<strong>en</strong>te<br />

a él bai<strong>la</strong> una mujer que repres<strong>en</strong>ta probablem<strong>en</strong>te a Teem, num<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong><br />

equival<strong>en</strong>te a Xochiquétzal. Los dos personajes que figuran <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mujer podrían ser m<strong>el</strong>lizos (quaya <strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek, coatl <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>) y remitir al<br />

maíz con doble mazorca conocido como xolotl.<br />

Cuextécatl y Quetzalcóatl<br />

Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> gesta antes m<strong>en</strong>cionada, <strong>la</strong> información concerni<strong>en</strong>te a Cuextécatl<br />

es prácticam<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong> y no t<strong>en</strong>emos una <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> gobernante <strong>huasteco</strong>,<br />

qui<strong>en</strong> podría haber t<strong>en</strong>ido, como <strong>el</strong> Quetzalcóatl <strong>de</strong> Tu<strong>la</strong>, un carácter divino.<br />

Algunos indicios con valor mitológico permit<strong>en</strong> sin embargo, compararlo con<br />

este último.<br />

<strong>La</strong> embriaguez<br />

El <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> Cuextécatl, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Quetzalcóatl se ve s<strong>el</strong><strong>la</strong>do por una transgresión<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> pulque (fig. 44).<br />

El incesto<br />

En una versión <strong>de</strong> <strong>la</strong> gesta <strong>de</strong> Quetzalcóatl, éste se embriaga con su hermana<br />

Quetzalpét<strong>la</strong>tl y ti<strong>en</strong>e un ayuntami<strong>en</strong>to incestuoso con <strong>el</strong><strong>la</strong> (Anales <strong>de</strong><br />

Cuauhtit<strong>la</strong>n, fol. 6). En otro contexto mitológico, Yappan alias Quetzalcóatl<br />

hace lo mismo con su hermana Xochiquétzal, se ve <strong>de</strong>capitado por Yáotl<br />

y se transforma <strong>en</strong> a<strong>la</strong>crán. 116 Esta hierogamia <strong>en</strong>tre un <strong>en</strong>te h<strong>el</strong>íaco y otro<br />

s<strong>el</strong>énico, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sol y <strong>la</strong> luna, podría haber suscitado rituales afines <strong>en</strong>tre<br />

los toltecas y más aún <strong>en</strong>tre los <strong>huasteco</strong>s, cuyo mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>cultura</strong>l podrían<br />

haber seguido los primeros.<br />

Elem<strong>en</strong>tos <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> Quetzalcóatl-Ehécatl<br />

<strong>La</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Quetzalcóatl <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> ti<strong>en</strong>e rasgos <strong>huasteco</strong>s<br />

inconfundibles. Proponemos, para <strong>el</strong> análisis comparativo, <strong>la</strong> ilustración<br />

m<strong>en</strong>tarios. Es preciso m<strong>en</strong>cionar, por otra parte, que <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z es g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te parcial<br />

y que <strong>la</strong> parte <strong>d<strong>el</strong></strong> cuerpo <strong>de</strong>snudada g<strong>en</strong>era un término específico para “<strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z”.<br />

116 Cf. De <strong>la</strong> Serna <strong>en</strong> El alma <strong>en</strong>cantada, p. 381-382.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


120<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

correspondi<strong>en</strong>te al texto <strong>de</strong> fray Diego Durán concerni<strong>en</strong>te al “ídolo” que<br />

v<strong>en</strong>eraban <strong>en</strong> Cholu<strong>la</strong> (fig. 45). El texto refer<strong>en</strong>te a esta lámina es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

Era este ídolo <strong>de</strong> palo, y t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> figura que <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura vimos, convi<strong>en</strong>e<br />

a saber: todo <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> hombre y <strong>la</strong> cara, <strong>de</strong> pájaro, con un pico colorado,<br />

nacida <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo pico una cresta con unas verrugas <strong>en</strong> él, a manera<br />

<strong>de</strong> anadón <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú. T<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo pico unas ringleras <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> fuera, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> pico hasta <strong>la</strong> media cara, t<strong>en</strong>ía amaril<strong>la</strong> y luego<br />

una cinta negra que le v<strong>en</strong>ía junto al ojo ciñ<strong>en</strong>do por <strong>de</strong>bajo <strong>d<strong>el</strong></strong> pico […]<br />

El ornato <strong>de</strong> este ídolo era que <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza t<strong>en</strong>ía una mitra <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>,<br />

puntiaguda, pintada <strong>de</strong> negro y b<strong>la</strong>nco y colorado. De esta mitra colgaban<br />

atrás unas tiras <strong>la</strong>rgas pintadas, con unos rapacejos al cabo, que se t<strong>en</strong>dían<br />

a <strong>la</strong>s espaldas. T<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s orejas unos zarcillos <strong>de</strong> oro a <strong>la</strong> mesma hechura<br />

<strong>de</strong> unas orejas. 117<br />

Los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>huasteco</strong>s tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> Quetzalcóatl como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> Durán son los sigui<strong>en</strong>tes: los di<strong>en</strong>tes aguzados; <strong>el</strong> gorro cónico;<br />

<strong>la</strong> raya vertical <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro (ixt<strong>la</strong>mioa); <strong>el</strong> pectoral-caracol ehecacozcatl; <strong>la</strong> capa<br />

y <strong>el</strong> taparrabo con motivos típicam<strong>en</strong>te <strong>huasteco</strong>s; <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z r<strong>el</strong>ativa<br />

(maxauhtinemi); <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua “<strong>de</strong> fuera”; <strong>la</strong> voluta cuechtli <strong>d<strong>el</strong></strong> escudo y <strong>d<strong>el</strong></strong> pectoral;<br />

<strong>el</strong> escoplo con forma <strong>de</strong> xonecuili.<br />

<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong>, quetzalcoatl-ehecatl y <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos tanto <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> emblemática <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s tal y como <strong>la</strong><br />

hemos esbozado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>náhuatl</strong>, así como algunos <strong>de</strong> sus usos<br />

y costumbres, y los comparamos con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go, resulta interesante constatar<br />

que exist<strong>en</strong> semejanzas que podrían no ser fortuitas. Por otra parte, <strong>la</strong><br />

filiación maya118 <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca y <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuevas<br />

y <strong>el</strong> morador <strong>de</strong> dichas cuevas <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Huasteca<br />

podría rev<strong>el</strong>ar una r<strong>el</strong>ación totémica119 <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> quiróptero y los <strong>huasteco</strong>s.<br />

117 Durán I, p. 62.<br />

118 Dtzotz’ (<strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go) está omnipres<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitología como <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía<br />

maya.<br />

119 Consi<strong>de</strong>raremos aquí <strong>el</strong> tótem como un animal protector, prog<strong>en</strong>itor o ancestro.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 121<br />

El murcié<strong>la</strong>go: hijo <strong>de</strong> Quetzalcóatl<br />

Resulta difícil saber si <strong>el</strong> mito <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go antes aducido (supra,<br />

p. 102) es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong>. Tzinacatl es tan importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong><br />

como lo es zut <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca. Sin embargo, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> diosa cuyo<br />

clítoris fue cerc<strong>en</strong>ado por <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go sea Xochiquétzal sugiere que <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato<br />

está mitológicam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> Huasteca. En efecto, Xochiquétzal es <strong>el</strong><br />

nombre <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa huasteca Teem. Por otra parte, <strong>el</strong> tolteca Quetzalcóatl<br />

parece estar <strong>en</strong>trañablem<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> Huasteca.<br />

El murcié<strong>la</strong>go y los rasgos <strong>cultura</strong>lm<strong>en</strong>te emblemáticos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong><br />

Nos limitaremos aquí a <strong>en</strong>unciar brevem<strong>en</strong>te algunos rasgos formales que<br />

podrían vincu<strong>la</strong>r al <strong>huasteco</strong> con Ehécatl y con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go y que, por lo<br />

tanto, son significativos.<br />

Los di<strong>en</strong>tes afi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> punta<br />

Uno <strong>de</strong> los rasgos <strong>cultura</strong>les con alto valor id<strong>en</strong>titario, por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>náhuatl</strong>, es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los <strong>huasteco</strong>s se afi<strong>la</strong>ban los di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> punta. Como ya lo vimos, esta costumbre podría remontar a tiempos<br />

anteriores a su migración a Panot<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> sureste <strong>de</strong> Mesoamérica.<br />

Dice Durán <strong>d<strong>el</strong></strong> ídolo <strong>de</strong> Cholu<strong>la</strong>: “T<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo pico unas ringleras<br />

<strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes”. 120 Con base <strong>en</strong> los testimonios orales transcritos, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Quetzalcóatl <strong>de</strong> Cholu<strong>la</strong> (fig. 45) y <strong>la</strong>s fotos <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go (fig. 46) (<strong>el</strong> único<br />

mamífero que vu<strong>el</strong>a y que ti<strong>en</strong>e di<strong>en</strong>tes) <strong>en</strong>contramos una semejanza que<br />

podría ser significativa.<br />

<strong>La</strong> hoja nasal <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go y Quetzalcóatl-Ehécatl<br />

Otro rasgo iconográfico específico <strong>de</strong> Quetzalcóatl-Ehécatl lo constituye sin<br />

duda alguna <strong>el</strong> conjunto nariz/pico <strong>de</strong> ave con una protuberancia característica<br />

<strong>en</strong>cima <strong>d<strong>el</strong></strong> pico. Ahora bi<strong>en</strong>, si comparamos <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Quetzalcóatl<br />

con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>la</strong> semejanza <strong>en</strong>tre s<strong>en</strong>das narices es impactante. Es<br />

interesante observar que <strong>la</strong> línea que conforma <strong>la</strong> extremidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong><br />

120 Durán I, p. 62.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


122<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Quetzalcóatl, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina 56 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia reproduce <strong>el</strong> contorno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nariz <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go (figs. 46 y 47).<br />

Asimismo, este rasgo distintivo que caracteriza a Quetzalcóatl-Ehécatl<br />

figura <strong>en</strong> ciertas repres<strong>en</strong>taciones <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go. En <strong>la</strong> lámina 41 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice<br />

Féjérvary- Mayer (fig. 48), <strong>la</strong> protuberancia roja que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> punta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go parece situarse <strong>en</strong> esta línea isomorfa <strong>de</strong> significación<br />

pictográfica.<br />

El septo perforado y <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

Un rasgo también emblemático <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> lo<br />

constituye <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> los hombres solían perforarse <strong>el</strong> septo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz. <strong>La</strong><br />

semejanza anatómica con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go es quizás m<strong>en</strong>os evid<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este<br />

aspecto, pero un vínculo lingüístico podría constituir un es<strong>la</strong>bón significativo<br />

<strong>en</strong>tre esta práctica y <strong>el</strong> quiróptero. Resulta interesante constatar que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

te<strong>en</strong>ek para “agujerado” o “perforado” es: ts’o’otz, 121 término que recuerda inconfundiblem<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> vocablo maya para murcié<strong>la</strong>go tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> maya <strong>de</strong> Yucatán<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas quicheanas <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>: tzootz’.<br />

Es probable que una r<strong>el</strong>ación lingüística vincule al murcié<strong>la</strong>go con <strong>la</strong> práctica<br />

maya y luego propiam<strong>en</strong>te huasteca <strong>de</strong> agujerarse <strong>el</strong> septo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> variante iconográfica cholulteca aquí aducida, una<br />

especie <strong>de</strong> agujero/voluta/ figura <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong> Quetzalcóatl. Durán<br />

<strong>de</strong>fine esta particu<strong>la</strong>ridad como una cresta con unas verrugas <strong>en</strong> él, a manera<br />

<strong>de</strong> anadón <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú. 122 Sea lo que fuere, <strong>la</strong> nariz <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go parece haber<br />

sido <strong>de</strong> primera importancia y haber sido r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> muerte. En <strong>el</strong><br />

Popol Vuh, <strong>el</strong> narrador indica que <strong>la</strong>s narices <strong>de</strong> Camatzotz’, <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go,<br />

“eran sus instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> muerte”. 123<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>formación craneana y <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>formación craneana emblemática <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s remonta probablem<strong>en</strong>te<br />

a tiempos anteriores a su migración ya que <strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

maya. En ambos casos dicha <strong>de</strong>formación hipertrófica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza podría<br />

haber buscado una semejanza con <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> ciertos murcié<strong>la</strong>gos, que cu<strong>el</strong>-<br />

121 Cf. Ramón <strong>La</strong>rs<strong>en</strong>, Vocabu<strong>la</strong>rio <strong>huasteco</strong>.<br />

122 Durán I, p. 62.<br />

123 Cf. Craveri, p. 528.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 123<br />

gan con <strong>la</strong> cabeza abajo <strong>d<strong>el</strong></strong> techo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuevas. El gorro<br />

cónico o semi-cónico podría haber ac<strong>en</strong>tuado, <strong>en</strong> un contexto indum<strong>en</strong>tario,<br />

esta alteración física <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza.<br />

<strong>La</strong>s a<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go y <strong>la</strong> bóveda c<strong>el</strong>estial nocturna<br />

<strong>La</strong> cueva oscura <strong>en</strong> <strong>la</strong> que viv<strong>en</strong> los murcié<strong>la</strong>gos repres<strong>en</strong>taba probablem<strong>en</strong>te<br />

para los pueblos mesoamericanos una reducción natural <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo nocturno.<br />

A su vez <strong>el</strong> morador <strong>de</strong> estas cuevas (¿oztomecatl?) podría haber constituido,<br />

con sus a<strong>la</strong>s-membranas <strong>de</strong>splegadas, una <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> ci<strong>el</strong>o nocturno. Ningún<br />

texto refiere explícitam<strong>en</strong>te lo anterior por lo que t<strong>en</strong>dremos que inferirlo a<br />

partir <strong>de</strong> indicios.<br />

En <strong>la</strong> fisionomía <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong>stacan partes constitutivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>smembranas<br />

que se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>d<strong>el</strong></strong> quiróptero mediante<br />

motivos geométricos (fig. 31). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los contornos, los ojos-estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

que figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación iconográfica remit<strong>en</strong><br />

a <strong>la</strong> noche. En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s-membranas <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

semejan un quechquemitl (zayem) con garras o di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su oril<strong>la</strong> (figs. 22<br />

y 48). <strong>La</strong> textura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s-membranas <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go fueron asimi<strong>la</strong>das a<br />

una pi<strong>el</strong> o cuero ōt’ o ot’ol (cuet<strong>la</strong>chtli <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>) más que a “a<strong>la</strong>s” (ocob <strong>en</strong><br />

te<strong>en</strong>ek, aht<strong>la</strong>palli <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>). Ahora bi<strong>en</strong>, resulta interesante constatar, <strong>en</strong><br />

este contexto interpretativo, que <strong>el</strong> término te<strong>en</strong>ek para estr<strong>el</strong><strong>la</strong>: ōt es prácticam<strong>en</strong>te<br />

homófono <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra para pi<strong>el</strong> ōt’. <strong>La</strong> única difer<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> glotalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consonante oclusiva d<strong>en</strong>tal sorda t. Es probable que <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación paronímica <strong>en</strong>tre ōt’ y ōt, haya conllevado una r<strong>el</strong>ación simbólica<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go y <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o nocturno estr<strong>el</strong><strong>la</strong>do. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

chutz<strong>el</strong> ōt <strong>la</strong> “estr<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> amanecer”, es <strong>de</strong>cir V<strong>en</strong>us, podría haber sido<br />

r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go y Quetzalcóatl, más específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />

advocación <strong>de</strong> estr<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> atar<strong>de</strong>cer, ya que los murcié<strong>la</strong>gos su<strong>el</strong><strong>en</strong> salir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cuevas <strong>en</strong> <strong>el</strong> crepúsculo.<br />

<strong>La</strong> pi<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go y <strong>el</strong> pectoral ehecacózcatl <strong>de</strong> Quetzalcóatl<br />

El pectoral que ost<strong>en</strong>ta Quetzalcóatl-Ehécatl <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía <strong>náhuatl</strong> parece<br />

repres<strong>en</strong>tar un caracol y estar r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> aire o <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to. Está g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

referido como ehecacozcatl, es <strong>de</strong>cir, literalm<strong>en</strong>te “joy<strong>el</strong> dorado <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

aire”. Es un atributo distintivo <strong>de</strong> Quetzalcóatl, sin duda, pero podría repre-<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


124<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

s<strong>en</strong>tar otra cosa que un caracol <strong>en</strong> ciertos contextos iconográficos. En <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Quetzalcóatl Cholulteca aquí consi<strong>de</strong>rada (fig. 45) se observa un<br />

pectoral <strong>de</strong> color amarillo o dorado que colgaba. Fray Diego Durán lo <strong>de</strong>scribe<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> manera sigui<strong>en</strong>te: “T<strong>en</strong>ía al cu<strong>el</strong>lo un joy<strong>el</strong> <strong>de</strong> oro gran<strong>de</strong>, a <strong>la</strong> hechura<br />

<strong>de</strong> una a<strong>la</strong> <strong>de</strong> mariposa, colgado <strong>de</strong> una cinta <strong>de</strong> cuero colorado”. 124<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción comparativa que da Durán <strong>de</strong> este objeto, “a <strong>la</strong><br />

hechura <strong>de</strong> una [sic] a<strong>la</strong> <strong>de</strong> mariposa”, no parece correspon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong><br />

un caracol. Si observamos los rasgos formales que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

<strong>en</strong> distintas repres<strong>en</strong>taciones, este “joy<strong>el</strong>” <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> a<strong>la</strong> <strong>de</strong> mariposa<br />

según Durán, podría correspon<strong>de</strong>r a un a<strong>la</strong> <strong>de</strong> murcié<strong>la</strong>go y poco o nada<br />

t<strong>en</strong>dría que ver con un caracol, aun cuando <strong>el</strong> caracol como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> aire no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca.<br />

Resulta interesante observar que Durán, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be haber contado con<br />

<strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> sus informantes, no evocó <strong>el</strong> aire sino <strong>la</strong> forma que ost<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> pectoral.<br />

No es fácil distinguir lo que podría ser a<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mariposa y a<strong>la</strong>s estilizadas <strong>de</strong><br />

murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> <strong>la</strong> iconografía te<strong>en</strong>ek. En una figura fem<strong>en</strong>ina <strong>de</strong> terracota (fig. 15)<br />

<strong>el</strong> motivo pintado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer podría repres<strong>en</strong>tar a<strong>la</strong>s <strong>de</strong> murcié<strong>la</strong>go.<br />

Si comparamos <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina 44 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia<br />

(fig. 31) con <strong>el</strong> diseño geométrico <strong>la</strong>brado sobre <strong>el</strong> pecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, esta interpretación<br />

resulta factible. En cuanto a los tres círculos que figuran sobre cada “a<strong>la</strong>”,<br />

podría remitir al numeral ox (tres) y <strong>de</strong>signar al <strong>huasteco</strong> si consi<strong>de</strong>ramos que<br />

oc’ ox inic (<strong>el</strong> primer hombre o <strong>el</strong> mayor) conti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> numeral “tres” (ox). A<strong>de</strong>más,<br />

si comparamos <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> iconográficam<strong>en</strong>te estilizada <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go (fig. 31) y<br />

<strong>el</strong> ehecacózcatl, <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Quetzalcóatl <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

56 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia (fig. 47), <strong>la</strong> semejanza <strong>d<strong>el</strong></strong> diseño podría ser pertin<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> raya vertical <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro<br />

<strong>La</strong> raya que atraviesa verticalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> rostro pasando por <strong>el</strong> ojo, característica<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> (fig. 13) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Quetzalcóatl (fig. 45),<br />

podría t<strong>en</strong>er varios refer<strong>en</strong>tes. En <strong>el</strong> contexto comparativo aquí consi<strong>de</strong>rado,<br />

podría reproducir miméticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> franja negra compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre dos<br />

rayas b<strong>la</strong>ncas <strong>de</strong> ciertos murcié<strong>la</strong>gos (fig. 49).<br />

124 Durán I, p. 62.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 125<br />

El t’<strong>el</strong><strong>el</strong><strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> y los murcié<strong>la</strong>gos<br />

Como ya lo vimos, los <strong>huasteco</strong>s se caracterizaban también por <strong>el</strong> grito <strong>de</strong><br />

guerra singu<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>nzaban. Dicho grito, que era producido con voz temb<strong>la</strong>da,<br />

se acompañaba probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un temblor g<strong>en</strong>eral conocido <strong>en</strong><br />

te<strong>en</strong>ek como t’<strong>el</strong><strong>el</strong><strong>el</strong>, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> t<strong>el</strong><strong>el</strong>e. El sonido producido podría haber sido<br />

una imitación <strong>d<strong>el</strong></strong> “chillido” <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>d<strong>el</strong></strong> que hab<strong>la</strong> <strong>el</strong> Popol Vuh.<br />

En <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia alusiva a <strong>la</strong> <strong>de</strong>capitación <strong>de</strong> Hunajpu por Camatzotz’, <strong>el</strong><br />

murcié<strong>la</strong>go, <strong>el</strong> narrador insiste sobre <strong>el</strong> ruido. Los murcié<strong>la</strong>gos que revolotean <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> noche dic<strong>en</strong> kilitz kilitz. Una vez su cabeza cerc<strong>en</strong>ada, Hunajpu emite un extraño<br />

ruido <strong>de</strong> <strong>la</strong> garganta. <strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra utilizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> original quiché es chikosos,<br />

término que, según D. Guarcha, significa “roncar, salir <strong>el</strong> aire por <strong>la</strong> garganta”. 125<br />

Es posible que <strong>el</strong> grito <strong>de</strong> guerra <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s que los caracterizaba<br />

fuera <strong>de</strong> esta índole y que reprodujera <strong>el</strong> “chillido” <strong>de</strong> los murcié<strong>la</strong>gos. En un<br />

contexto lingüístico, es interesante observar que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra te<strong>en</strong>ek para “ronco”<br />

o “voz ronca” es zut<strong>el</strong> <strong>el</strong> cual <strong>en</strong>traña <strong>el</strong> radical zut “murcié<strong>la</strong>go”.<br />

Usos y costumbres <strong>huasteco</strong>s y <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

Los <strong>huasteco</strong>s no se limitaron a reproducir miméticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus atavíos y<br />

<strong>en</strong> su cuerpo <strong>el</strong> aspecto físico <strong>d<strong>el</strong></strong> animal que podría haber sido un tótem, sino<br />

que actuaron quizá <strong>en</strong> función <strong>d<strong>el</strong></strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go tal y como<br />

lo percibían.<br />

Los distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z, <strong>el</strong> culto al falo, <strong>la</strong> sexualidad y <strong>la</strong><br />

capacidad g<strong>en</strong>ésica, emblemáticos <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s, podrían originarse <strong>en</strong> una<br />

reproducción mimética <strong>de</strong> <strong>la</strong> anatomía y <strong>de</strong> <strong>la</strong> función polinizadora <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go<br />

(fig. 51).<br />

El hecho <strong>de</strong> que ciertas especies <strong>de</strong> murcié<strong>la</strong>gos, conocidos g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te<br />

como vampiros, succionan <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> animales y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> humanos,<br />

podría haber sido <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o ejemp<strong>la</strong>r para que los guerreros <strong>huasteco</strong>s<br />

bebieran <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> sus prisioneros y <strong>de</strong> víctimas sacrificiales. En <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />

que ilustra <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> fray Diego Durán “<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> fuera” m<strong>en</strong>cionada no<br />

figura pero <strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> otros contextos. Dicha l<strong>en</strong>gua recuerda tanto<br />

al murcié<strong>la</strong>go hematófago <strong>en</strong> sí como a <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones que se hicieron<br />

<strong>de</strong> él (figs. 22 y 48).<br />

125 Keb’ujujik <strong>en</strong> quiché, <strong>la</strong> raíz <strong>d<strong>el</strong></strong> verbo es b’uh; Cf. Craveri, p. 528.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


126<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

El murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong>capitador<br />

En <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> maya, <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go es <strong>el</strong> <strong>de</strong>capitador por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia. Basta con<br />

recordar <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Popol Vuh ya consi<strong>de</strong>rada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que Camatzotz’<br />

cerc<strong>en</strong>ó <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> Hunajpu cuando éste se asomó y sacó <strong>la</strong> cabeza fuera<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cerbatana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se había refugiado, para ver si amanecía. 126 Es probable<br />

que <strong>la</strong> costumbre <strong>de</strong> los guerreros <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>capitar a sus prisioneros<br />

haya existido antes <strong>de</strong> su migración hacia Pánuco y haya t<strong>en</strong>ido su<br />

orig<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región maya <strong>de</strong> <strong>la</strong> que prov<strong>en</strong>ían.<br />

Es interesante observar que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina xli <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Féjérvary Mayer<br />

(fig. 48), <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s-membranas <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> quechquemitl <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong>capitador<br />

están bor<strong>de</strong>adas con di<strong>en</strong>tes, a difer<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice<br />

Vaticano B (fig. 22) <strong>el</strong> cual ost<strong>en</strong>ta garras <strong>en</strong> sus a<strong>la</strong>s. Camatzotz’ ha sido traducido<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te como “murcié<strong>la</strong>go-muerte”. 127 El término te<strong>en</strong>ek c’amab<br />

significa “di<strong>en</strong>te” por lo que <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>d<strong>el</strong></strong> término quiché podría aludir a los<br />

di<strong>en</strong>tes, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua te<strong>en</strong>ek.<br />

R<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> <strong>de</strong>capitación está <strong>el</strong> ruido “ronco” que emite Hunajpu<br />

por <strong>la</strong> garganta, y que podría haber sido reproducido por los <strong>huasteco</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

famoso grito <strong>de</strong> guerra que asombraba a los mexicas. Si consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra <strong>el</strong><strong>el</strong> significa “manar”, “brotar” <strong>en</strong> te<strong>en</strong>ek, <strong>el</strong> grito <strong>de</strong> guerra <strong>huasteco</strong><br />

podría haber “manado” <strong>de</strong> una garganta cerc<strong>en</strong>ada y haber sido acompañado<br />

<strong>de</strong> un temblor afín g<strong>en</strong>erando lo que se conoce como <strong>el</strong> t’<strong>el</strong><strong>el</strong><strong>el</strong>. 128<br />

<strong>La</strong> hoja nasal <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl<br />

Uno <strong>de</strong> los rasgos fisiológicos sobresali<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los murcié<strong>la</strong>gos es sin duda<br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “hoja nasal” que ost<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y que ti<strong>en</strong>e un aspecto<br />

distinto según <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> quiróptero (fig. 46).<br />

Ya consi<strong>de</strong>ramos este rasgo peculiar <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Ehécatl-<br />

Quetzalcóatl. Proponemos ahora efectuar una comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> hoja nasal<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go y un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to iconográfico pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una repres<strong>en</strong>tación<br />

126 Craveri, p. 529.<br />

127 Ibi<strong>de</strong>m, p. 528.<br />

128 Aun cuando figura <strong>en</strong> <strong>el</strong> diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong>, es probable que <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra t<strong>el</strong><strong>el</strong>e prov<strong>en</strong>ga <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo te<strong>en</strong>ek t’<strong>el</strong><strong>el</strong><strong>el</strong> que significa “temblor”. Podría haber<br />

pasado al español g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s incursiones <strong>de</strong> los españoles <strong>en</strong> tierras huastecas.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 127<br />

<strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl (fig. 51). Este <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> hoja negra oblonga que se <strong>el</strong>eva<br />

sobre <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl. <strong>La</strong> diosa ti<strong>en</strong>e una codorniz <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca, <strong>la</strong> cual<br />

podría estar <strong>de</strong>capitando más que <strong>de</strong>vorando. Por otra parte, esta forma triangu<strong>la</strong>r-oblonga<br />

que figura sobre su nariz parece ser <strong>la</strong> misma que se observa,<br />

como divisa, sobre algunos escudos <strong>huasteco</strong>s con dos rayas negras <strong>de</strong> cada<br />

<strong>la</strong>do (fig. 25). <strong>La</strong> trec<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> que correspon<strong>de</strong> dicha <strong>imag<strong>en</strong></strong> es <strong>la</strong> 1-cuetzpallin<br />

(1-<strong>la</strong>gartija), vincu<strong>la</strong>da con Cinteotl Itz<strong>la</strong>coliuhqui, y se ubica, <strong>en</strong> este caso<br />

específico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes Ochpaniztli.<br />

El murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta Ochpaniztli<br />

En <strong>la</strong> lámina <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borbónico, refer<strong>en</strong>te a esta fiesta, observamos a <strong>la</strong> diosa<br />

Toci (o Chicomecóatl o Xochiquétzal) con una codorniz <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca. En este<br />

contexto festivo, como ya lo seña<strong>la</strong>mos, los <strong>huasteco</strong>s están fecundando a <strong>la</strong><br />

diosa para que nazca <strong>el</strong> maíz. Atrás <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s y <strong>en</strong>cabezando <strong>la</strong> procesión<br />

<strong>de</strong> tres dioses zoomorfos, observamos a un murcié<strong>la</strong>go (fig. 52). El pe<strong>de</strong>rnal<br />

que se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> nariz repres<strong>en</strong>ta quizás <strong>la</strong> hoja nasal <strong>d<strong>el</strong></strong> quiróptero.<br />

Aunque <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no refier<strong>en</strong> explícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> función que podría haber<br />

t<strong>en</strong>ido dicho murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto ritual <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta Ochpaniztli, es<br />

probable que estuviera r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>capitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas. En<br />

efecto, <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go es <strong>el</strong> <strong>de</strong>capitador por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> “chupador <strong>de</strong> sangre”. Por tanto es posible que <strong>el</strong> sacrificador<br />

que cerc<strong>en</strong>aba <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> Toci129 estuviera disfrazado <strong>de</strong> murcié<strong>la</strong>go.<br />

En <strong>el</strong> sacrificio subsecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> “cuatro sayones” 130 y a su <strong>de</strong>capitación, se<br />

añadía <strong>el</strong> ritual <strong>de</strong> chupar <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas, pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> un lebrillo<br />

“todo emplumado <strong>de</strong> plumas coloradas”: 131 “Bajábase <strong>el</strong> indio que repres<strong>en</strong>taba<br />

<strong>la</strong> diosa y mojaba <strong>el</strong> <strong>de</strong>do <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> sangre humana y chupábase <strong>el</strong> <strong>de</strong>do<br />

con <strong>la</strong> boca. Acabado <strong>el</strong> chupar así, inclinado empezaba a gemir dolorosam<strong>en</strong>te.<br />

A los cuales gemidos se estremecían todos y cobraban temor. Y dic<strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> tierra hacía s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y temb<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> instante”. 132<br />

En otra secu<strong>en</strong>cia ritual, uno <strong>de</strong> los que habían participado a <strong>la</strong> escaramuza<br />

moyohualicali (<strong>la</strong> escaramuza <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche), y al baile ritual <strong>en</strong>tre los<br />

129 Cf. Durán I, p. 146.<br />

130 Ibi<strong>de</strong>m, p. 147.<br />

131 I<strong>de</strong>m.<br />

132 I<strong>de</strong>m.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


128<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

cuales figuraban los <strong>huasteco</strong>s, metía <strong>el</strong> <strong>de</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> lebrillo <strong>de</strong> sangre antes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a los <strong>de</strong>más. 133<br />

El murcié<strong>la</strong>go: un polinizador nocturno<br />

<strong>La</strong>s tribu<strong>la</strong>ciones <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go, cerc<strong>en</strong>ador <strong>d<strong>el</strong></strong> clítoris <strong>de</strong> Xochiquétzal y<br />

artífice <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores, podrían constituir una metáfora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

polinización. El murcié<strong>la</strong>go es un polinizador nocturno, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> colibrí<br />

es polinizador diurno. <strong>La</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> polinizador es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “Un<br />

polinizador es un vector animal (ag<strong>en</strong>te biótico) que tras<strong>la</strong>da pol<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

antera (órgano masculino <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor) al estigma (órgano fem<strong>en</strong>ino) permiti<strong>en</strong>do<br />

que se efectúe <strong>la</strong> unión <strong>d<strong>el</strong></strong> gameto masculino <strong>en</strong> <strong>el</strong> grano <strong>d<strong>el</strong></strong> pol<strong>en</strong> con<br />

<strong>el</strong> gameto fem<strong>en</strong>ino <strong>d<strong>el</strong></strong> óvulo, proceso conocido como fertilización o singamia”.<br />

134 Si comparamos <strong>el</strong> texto ci<strong>en</strong>tífico aquí aducido con <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato mitológico,<br />

<strong>la</strong> analogía metafórica establecida sugiere <strong>el</strong> carácter polinizador <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

murcié<strong>la</strong>go.<br />

<strong>La</strong> lámina 44 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia antes aducida, podría remitir, pictográficam<strong>en</strong>te<br />

tanto al mito como al hecho biológico (fig. 31). En dicha lámina se<br />

observa, <strong>en</strong> una cueva, a un murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>d<strong>el</strong></strong> que sale una corri<strong>en</strong>te<br />

florida <strong>de</strong> sangre preciosa que se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos: una que llega a <strong>la</strong>s partes<br />

íntimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa Xochiquétzal, <strong>la</strong> otra que se dirige hacia su rostro y le<br />

lleva un corazón que <strong>el</strong><strong>la</strong> recibe <strong>en</strong> sus garras. En <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> su cuerpo<br />

se observa un círculo <strong>de</strong> sangre que ro<strong>de</strong>a a su vez una luna <strong>en</strong> cuyo c<strong>en</strong>tro<br />

figura un corazón con fauces y ojos. De este c<strong>en</strong>tro con valor s<strong>el</strong>énico-umbilical<br />

brota un árbol florido sobre <strong>el</strong> cual aparece un personaje negro <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuerpo <strong>de</strong> un colibrí. En torno al murcié<strong>la</strong>go figuran cuatro colibríes cuyos<br />

picos están <strong>en</strong> contacto con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go. Cada colibrí ti<strong>en</strong>e dos mazorcas<br />

<strong>de</strong> maíz junto a su cuerpo.<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> diosa huasteca Xochiquétzal, <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go, los colibríes<br />

y <strong>la</strong>s flores podría expresar iconográficam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> polinización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> una cueva que parece repres<strong>en</strong>tar Xochit<strong>la</strong>lpan “<strong>la</strong> tierra florida” si<br />

consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong>s flores que circundan <strong>la</strong> casa-cueva.<br />

133 Ibi<strong>de</strong>m, p. 148.<br />

134 Cf. Quiropterofilia, <strong>en</strong> Wikipedia.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 129<br />

Xólotl: ¿perro o murcié<strong>la</strong>go?<br />

Si observamos los rasgos formales <strong>de</strong> Xólotl <strong>en</strong> su repres<strong>en</strong>tación iconográfica,<br />

surge <strong>la</strong> duda sobre su asimi<strong>la</strong>ción a un perro, aun cuando dicho animal<br />

es psicopompo y por tanto está vincu<strong>la</strong>do con <strong>el</strong> recorrido <strong>d<strong>el</strong></strong> sol <strong>en</strong> <strong>el</strong> inframundo.<br />

Xólotl es <strong>el</strong> gem<strong>el</strong>o nocturno <strong>de</strong> Quetzalcóatl-Ehécatl y es <strong>el</strong> único que<br />

se rehuzaba a morir cuando los dioses <strong>de</strong>cidieron autoinfligirse <strong>la</strong> muerte,<br />

creando asimismo este espacio-tiempo divino don<strong>de</strong> iban a morar. Lo persiguió<br />

su gem<strong>el</strong>o, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> persecución Xólotl se transformó sucesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

maíz con doble caña (mil<strong>la</strong>ca-xolotl), <strong>en</strong> maguey <strong>de</strong> dos cuerpos (mexolotl),<br />

<strong>en</strong> su int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escapar a una muerte inexorable, antes <strong>de</strong> que Quetzalcóatl<br />

lo alcanzara para infligirle <strong>la</strong> muerte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> agua, <strong>en</strong> su última forma <strong>de</strong> ajolote<br />

(axolotl). Fue Xólotl también <strong>el</strong> que fue al inframundo a pedir a Mict<strong>la</strong>ntecuhtli<br />

los huesos preciosos para crear al hombre.<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> Quetzalcóatl-Xólotl que figura <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

65 <strong>d<strong>el</strong></strong> Códice Borgia (fig. 53) y <strong>la</strong> comparamos con <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong> cerámica<br />

que se conserva <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museo <strong>d<strong>el</strong></strong> Templo Mayor (fig. 54) es válido cuestionar <strong>el</strong><br />

carácter canino <strong>d<strong>el</strong></strong> animal repres<strong>en</strong>tado: 135 <strong>la</strong>s manos y los pies <strong>de</strong> ambos animales<br />

son garras propias <strong>de</strong> animales <strong>d<strong>el</strong></strong> inframundo; a <strong>la</strong>s tres campanitas (cascab<strong>el</strong>es)<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go correspond<strong>en</strong> los caracolillos (cuechtli) <strong>de</strong> Xólotl; al col<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> maíz seco que ost<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> murcié<strong>la</strong>go correspon<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> <strong>de</strong> jaguar<br />

que circunda <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Xólotl; los hocicos respectivos <strong>de</strong> cada repres<strong>en</strong>tación<br />

son simi<strong>la</strong>res. Los di<strong>en</strong>tes apar<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua salida, <strong>la</strong> nariz con <strong>la</strong> espiral; <strong>la</strong><br />

hoja nasal <strong>d<strong>el</strong></strong> murcié<strong>la</strong>go parece t<strong>en</strong>er un equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> protuberancia seccionada<br />

que figura <strong>en</strong> <strong>la</strong> nuca <strong>de</strong> Xólotl; <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> Xólotl es un cuerpo “nocturno”<br />

parecido al <strong>d<strong>el</strong></strong> inframundo, lo que lo r<strong>el</strong>aciona con <strong>la</strong>s cuevas<br />

infraterr<strong>en</strong>ales; <strong>la</strong> cabeza y <strong>el</strong> hocico están surlineados con una materia <strong>de</strong> color<br />

amarillo con carácter excrem<strong>en</strong>ticio; <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> Xólotl se asoma <strong>el</strong><br />

resp<strong>la</strong>ndor <strong>d<strong>el</strong></strong> sol d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un ci<strong>el</strong>o nocturno estr<strong>el</strong><strong>la</strong>do que constituye <strong>la</strong> capa.<br />

El nombre: Xólotl no <strong>en</strong>traña indicio alguno sobre <strong>la</strong> tipología animal <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

personaje. Xólotl, <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, significa “paje”; xolóchtic “arrugado”; choloa “huir”.<br />

135 El perro conocido como Xoloitzcuintle podría t<strong>en</strong>er este nombre por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser<br />

“completam<strong>en</strong>te p<strong>el</strong>ado” (Rémi Siméon) y parecerse por tanto a cierto tipo <strong>de</strong> murcié<strong>la</strong>gos.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


130<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

Es interesante seña<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> un contexto inter<strong>cultura</strong>l y translingüístico, que <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra te<strong>en</strong>ek jol, fonéticam<strong>en</strong>te próxima a xol− significa “cueva” y que −ōt’<br />

“cuero” o “pi<strong>el</strong>” y/o ōt “estr<strong>el</strong><strong>la</strong>” (ya consi<strong>de</strong>rados) podrían esbozar una <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />

verbal te<strong>en</strong>ek significativa: jol-ot(ot’) refer<strong>en</strong>te al murcié<strong>la</strong>go como morador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuevas. Esta voz te<strong>en</strong>ek podría haber sido “nahuatlizada” <strong>en</strong> Xólotl.<br />

<strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> reflejada por <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> o <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> refractada no<br />

sólo pone <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia rasgos sobresali<strong>en</strong>tes <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> y <strong>de</strong> su modus viv<strong>en</strong>di,<br />

sino que rev<strong>el</strong>a un cierto arraigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> huasteca.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> contacto directo o los roces bélicos <strong>en</strong>tre ambos grupos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

periodo postclásico <strong>de</strong>terminaron varios aspectos <strong>de</strong> sus <strong>cultura</strong>s respectivas,<br />

es probable que lo es<strong>en</strong>cial haya sido captado y procesado anteriorm<strong>en</strong>te por<br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> tolteca a <strong>la</strong> cual abrevaron <strong>de</strong>spués los pueblos nómadas que se<br />

as<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> México.<br />

<strong>La</strong> toltecayotl podría haber sido permeada tempranam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> cuextecayotl<br />

<strong>en</strong> una proporción que resulta difícil apreciar ya que carecemos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

históricas al respecto. Sin embargo <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>huasteco</strong> que permanece <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> palimpsesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> permite establecer fecundas infer<strong>en</strong>cias<br />

y abrir un horizonte <strong>de</strong> estudio sobre este “es<strong>la</strong>bón perdido” que repres<strong>en</strong>ta,<br />

según me parece, <strong>la</strong> civilización huasteca.<br />

bibliografía<br />

ari<strong>el</strong> <strong>de</strong> vidas, Anath, El tru<strong>en</strong>o ya no vive aquí: repres<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginalidad<br />

y construccion <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad te<strong>en</strong>ek: Huasteca veracruzana, México, C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Investigaciones y Estudios Avanzados <strong>en</strong> Antropología Social/Colegio<br />

<strong>de</strong> San Luis, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Mexicanos y C<strong>en</strong>troamericanos, 2003.<br />

Cantares mexicanos (ms. <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>), Manuscrito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />

México, México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, Instituto<br />

<strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas, 1994.<br />

Códice Aubin, (Ms. 85, Ms. 40), <strong>en</strong> Walter Lehmann und Gerd Kutscher, Geschichte<br />

<strong>de</strong>r Aztek<strong>en</strong>, Berlín, Gebr. Mann Ver<strong>la</strong>g, 1981.<br />

Códíce borbónico, México, Editorial Siglo XXI, 1981.<br />

Códice Borgia, copia facsimi<strong>la</strong>r con com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> Eduard S<strong>el</strong>er, 3 v., México,<br />

Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, 1980.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 131<br />

Códice Boturini o Tira <strong>de</strong> <strong>la</strong> peregrinación, estudio introductorio y análisis <strong>de</strong><br />

Patrick Johansson, <strong>en</strong> Arqueología Mexicana, México, Edición Especial<br />

Códices, n. 26, diciembre 2007.<br />

Códice Chimalpopoca (Anales <strong>de</strong> Cuauhtit<strong>la</strong>n y Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los Soles), 3a. ed., traducción<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>náhuatl</strong> por Primo F<strong>el</strong>iciano V<strong>el</strong>ázquez, México, Universidad<br />

Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, 1992.<br />

Códice <strong>de</strong> Xicotepec, estudio e interpretación <strong>de</strong> Guy Stresser-Péan, México,<br />

Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> estado <strong>de</strong> Pueb<strong>la</strong>, C<strong>en</strong>tro Francés <strong>de</strong> Estudios Mexicanos y<br />

C<strong>en</strong>troamericanos, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, 1995.<br />

Códice Féjérváry-Mayer, edition établie et prés<strong>en</strong>tée par Migu<strong>el</strong> León-Portil<strong>la</strong>,<br />

traduit <strong>de</strong> l’espagnol (Mexique) par Myriam Dutoit, París, <strong>La</strong> Differénce,<br />

1992.<br />

Códice flor<strong>en</strong>tino (testimonios <strong>de</strong> los informantes <strong>de</strong> Sahagún), edición facsimi<strong>la</strong>r<br />

<strong>el</strong>aborada por <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Mexicana, México, Giunte<br />

Barbera, 1979.<br />

Códice <strong>La</strong>ud, edición facsimi<strong>la</strong>r, Graz-Austria, Aka<strong>de</strong>mische Druck und Ver<strong>la</strong>gsanstalt,<br />

1994.<br />

Códice magliabechiano, Graz, Aka<strong>de</strong>mishe Druck, Ver<strong>la</strong>gsanstalt,1970.<br />

Códice Matrit<strong>en</strong>se <strong>d<strong>el</strong></strong> Real Pa<strong>la</strong>cio (textos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as informantes <strong>de</strong><br />

Sahagún), edición facsimi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Francisco <strong>d<strong>el</strong></strong> Paso y Troncoso, Madrid,<br />

Fototipia <strong>de</strong> Hauser y M<strong>en</strong>et, 1907.<br />

Códice m<strong>en</strong>docino, editado por José Ignacio Echeagaray, México, San Áng<strong>el</strong><br />

Ediciones, 1979.<br />

Códice mexicanus, publicado por Ernest M<strong>en</strong>gin, “Comm<strong>en</strong>taire du Co<strong>de</strong>x<br />

Mexicanus No. 23-24 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bibliothèque Nationale <strong>de</strong> Paris”, <strong>en</strong> Journal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Société <strong>de</strong>s Américanistes, núm. 41, 1952, p. 377- 498.<br />

Códíce Vaticano-Ríos, <strong>en</strong> Antigüeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> México, recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Lord Kingsborough,<br />

México, Secretaria <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público, 1964.<br />

Códíce Vatícanus B, 3773, edición <strong>de</strong> Ferdinand An<strong>de</strong>rs, Graz, Aka<strong>de</strong>mische<br />

Druck und Ver<strong>la</strong>gsanstalt, 1972.<br />

chevalier, Jean y A<strong>la</strong>in Gheerbrant, Dictionnaire <strong>de</strong>s symboles: mythes, rêves,<br />

coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres, París, Editions Robert<br />

<strong>La</strong>ffont, 1982.<br />

craveri s<strong>la</strong>viero, Mich<strong>el</strong>a, “El Popol Vuh y su función poética. Análisis literario<br />

y estudio crítico <strong>d<strong>el</strong></strong> texto K’iche’”, tesis <strong>de</strong> doctorado, México,<br />

Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, 2007.<br />

díaz <strong>d<strong>el</strong></strong> castillo, Bernal, Historia verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva España,<br />

México, Editorial Robredo, 1939.<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


132<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133<br />

patrick johansson k.<br />

durán, Diego, Historía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias <strong>de</strong> Nueva España e is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Tierra Firme,<br />

2 v., México, Editorial Porrúa, 1967.<br />

Flor<strong>en</strong>tine co<strong>de</strong>x, 12 v., traducción al inglés por Arthur J. O. An<strong>de</strong>rson y Charles<br />

E. Dibble, Santa Fe, Nuevo Mexico, The School of American Research/<br />

The University of Utah, 1970 (Monographs of The School of American<br />

Research).<br />

hernán<strong>de</strong>z, Francisco, “Escritos varios”, <strong>en</strong> Obras completas, México, Universidad<br />

Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, 1984, tomo vi.<br />

Johansson, Patrick, “Tamoanchan: una etimología <strong>d<strong>el</strong></strong> orig<strong>en</strong>” <strong>en</strong> De historiografía<br />

lingüística e historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, México, Universidad Nacional<br />

Autónoma <strong>de</strong> México, Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas/Siglo XXI,<br />

2004, p. 287-307.<br />

, “Un Padre Nuestro <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo xvi”, <strong>en</strong> Castálida, revista <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Instituto Mexiqu<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Cultura, México Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado <strong>de</strong> México,<br />

año iv, n. 13, 1998, p. 12-19.<br />

, <strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong>, y <strong>el</strong> manuscrito. Lecturas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> un texto<br />

pictórico <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo xvi. México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México,<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas, 2004, 480p.<br />

, “Estudio comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestación y <strong>d<strong>el</strong></strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huitzilopochtli<br />

<strong>en</strong> un r<strong>el</strong>ato verbal, una variante pictográfica y un ‘texto’ arquitectónico”,<br />

Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, México, Universidad Nacional<br />

Autónoma <strong>de</strong> México, Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas, v. 30, 1999,<br />

p. 71-112.<br />

, “Erotismo y sexualidad <strong>en</strong>tre los Huastecos” <strong>en</strong> Arqueología Mexicana,<br />

México, v. xiv, núm. 79, mayo-junio, 2006, p. 58-64.<br />

<strong>la</strong>nda, Diego <strong>de</strong>, R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> Yucatán, México, Editorial Porrúa,<br />

1978.<br />

<strong>la</strong>rs<strong>en</strong>, Ramón, Vocabu<strong>la</strong>rio <strong>huasteco</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> estado <strong>de</strong> San Luis Potosí, México, Instituto<br />

Lingüístico <strong>de</strong> Verano/Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública, 1955.<br />

lehmann, Walter und Gerd Kutscher, Die Geschichte <strong>de</strong>r Konigreiche von Culhuacan<br />

und Mexico, Berlín, Ver<strong>la</strong>g W. Kohlhammer, 1974.<br />

Mea<strong>de</strong>, Joaquín, <strong>La</strong> Huasteca. Época antigua, México, Editorial Cossio, 1942.<br />

Programa <strong>de</strong> Revitalización, Fortalecimi<strong>en</strong>to y Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s L<strong>en</strong>guas Indíg<strong>en</strong>as<br />

Nacionales, 2008-2012, México, sep, inali, 2009.<br />

sahagún, fray Bernardino <strong>de</strong>, Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> Nueva España,<br />

México, Editorial Porrúa, 1989.<br />

serna, Jacinto <strong>de</strong> <strong>la</strong>, “Manual <strong>de</strong> ministros <strong>de</strong> indios”, <strong>en</strong> El alma <strong>en</strong>cantada,<br />

México, Instituto Nacional Indig<strong>en</strong>ista/Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica,<br />

1987.


<strong>el</strong> <strong>huasteco</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>espejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 133<br />

siméon, Rémi, Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> o mexicana, México, Editorial<br />

Siglo XXI, 1977.<br />

stresser-péan, Guy, Viaje a <strong>la</strong> Huasteca con Guy Stresser-Péan, coordinación<br />

Guilhem Olivier, prólogo Migu<strong>el</strong> León-Portil<strong>la</strong>, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica/C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Estudios Mexicanos y C<strong>en</strong>troamericanos, 2008.<br />

tapia z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, Carlos <strong>de</strong>, Paradigma apologético y noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua Huasteca,<br />

México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Filológicas, 1985.<br />

tezozómoc, Alvarado Hernando, Crónica mexicana, México, Editorial Porrúa,<br />

1980.<br />

Wikipedia<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>náhuatl</strong> 44, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012, p. 65-133


1. Macuilxóchitl. Códice magliabechiano, <strong>la</strong>mina 60<br />

2. Xochipilli. Museo Nacional <strong>de</strong> Antropología<br />

2<br />

1


4<br />

5<br />

3. Paradigmas lúdicos colocados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> diosa <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>huasteco</strong> Xochiquétzal<br />

y un danzante también <strong>huasteco</strong>. Códice Borgia, lámina 62<br />

4. Macuilxóchitl. Códice Féjérvary-Mayer, lámina XXXVII<br />

5. Guerrero <strong>huasteco</strong> con sonajas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cintura. Códice <strong>de</strong> Xicotepec, sección 10<br />

3


6<br />

8<br />

6. Códice Borgia, lámina 50<br />

7. T<strong>la</strong>zoltéotl. Códice Féjérvary-Mayer, lámina 35<br />

8. <strong>La</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> un <strong>huasteco</strong>. Códice flor<strong>en</strong>tino, libro X, fol. 50v<br />

9. Cuexteca ichocayan (<strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> lloró <strong>el</strong> <strong>huasteco</strong>). Códice Boturini, lámina V<br />

7<br />

9


10 11<br />

12<br />

10. Personaje <strong>huasteco</strong> con cab<strong>el</strong>lera amaril<strong>la</strong>. Códice Féjérvary-Mayer, lámina XXVI<br />

11. Guerrero <strong>huasteco</strong>. Códice <strong>de</strong> Xicotepec, sección 10<br />

12. Banqueta <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura A, Tamuin, San Luis Potosí. Acuar<strong>el</strong>a <strong>el</strong>aborada<br />

por Agustín Vil<strong>la</strong>gra


14<br />

13. Raya vertical <strong>en</strong> un rostro <strong>huasteco</strong>. Banqueta <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura A, Tamuin,<br />

San Luis Potosí. Acuar<strong>el</strong>a <strong>el</strong>aborada por Agustín Vil<strong>la</strong>gra<br />

14. Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 10v<br />

15. Cerámica huasteca. Tamaulipas<br />

15<br />

13


16. Pintura mural <strong>en</strong> un altar <strong>de</strong> Tamuín, San Luis Potosí<br />

17. Mujer huasteca con quexquemitl. Códice Féjérvary-Mayer, lámina XXXVIII<br />

17<br />

16


18 19<br />

18. Falo <strong>de</strong> piedra. Yahualica, Huejut<strong>la</strong>, Hidalgo<br />

19. Figura masculina huasteca <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>e que se c<strong>la</strong>vaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra para<br />

fecundar<strong>la</strong> simbólicam<strong>en</strong>te. Proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sconocida


20. Fecundación teatro-ritual <strong>de</strong> Toci por sus <strong>huasteco</strong>s. Códice borbónico, lámina 30<br />

21. Guerreros <strong>huasteco</strong>s <strong>de</strong>rrotados y cautivados <strong>en</strong> un combate contra los acolhuas<br />

<strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Nezahualcóyotl. Códice <strong>de</strong> Xicotepec, sección 10<br />

21<br />

20


22. Murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong>capitador con gorro <strong>huasteco</strong>. Códice Vaticano B, lámina 24<br />

22


23<br />

24<br />

25<br />

23. Murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong>capitador y chupador <strong>de</strong> sangre. Códice Borgia, lámina 49<br />

24. ¿El grito ronco <strong>de</strong> los <strong>huasteco</strong>s? Banqueta <strong>de</strong> Tamuin, San Luis Potosí<br />

25. Guerrero mexica <strong>de</strong> rango cuextecatl, capturando a un <strong>en</strong>emigo.<br />

Códice m<strong>en</strong>docino, lámina 64r


26a 26b<br />

27<br />

26. Pueblos <strong>huasteco</strong>s conquistados por Axayácatl. Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 10<br />

27. Mo<strong>la</strong>nco. Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 16r<br />

26c


29<br />

28. Guerra contra Mo<strong>la</strong>nco <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Moctezuma Xocoyotzin. Códice mexicanus,<br />

lámina LXXV<br />

29. Personaje masturbándose para fecundar <strong>la</strong> tierra (o <strong>la</strong> piedra). Museo Regional <strong>de</strong><br />

San Luis Potosí<br />

28


30. Códice magliabechiano, lámina 62<br />

31. Creación y polinización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores. Códice Borgia, lámina 44<br />

30<br />

31


32<br />

33<br />

32. Códice <strong>La</strong>ud, lámina 1<br />

33. Códice matrit<strong>en</strong>se <strong>d<strong>el</strong></strong> Pa<strong>la</strong>cio Real, fol. 251v<br />

34. Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 19r<br />

34


35. Itzt<strong>la</strong>coliuhqui. Códice borbónico, lámina 12<br />

35


36. Códice matrit<strong>en</strong>se, fol. 78v<br />

37. Escudo con <strong>el</strong> rostro s<strong>el</strong>énico <strong>de</strong> Cintéotl Itzt<strong>la</strong>coliuhqui. Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 20r<br />

38. Mayahu<strong>el</strong> amamanta al maíz <strong>en</strong> flor. Códice Borgia, lámina 16<br />

36<br />

38<br />

37


39. T<strong>la</strong>zoltéotl con su tocado <strong>de</strong> algodón. Códice borbónico, lámina 13<br />

39


40<br />

40. Ichcacuáhuitl, <strong>el</strong> árbol <strong>d<strong>el</strong></strong> algodón. Códice Borgia, lámina 30<br />

41. Tributos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huasteca. Códice m<strong>en</strong>docino, fol. 54r<br />

41


43 44<br />

42. Glifo toponímico <strong>de</strong> Tol<strong>la</strong>n. Códice Boturini, lámina VII<br />

43. Ehécatl negro. Códice Borgia, lámina 60<br />

44. Quetzalcóatl ebrio. Códice flor<strong>en</strong>tino, Libro III, fol. 22r<br />

42


45 46<br />

45. Quetzalcóatl-Ehécatl <strong>de</strong> Cholu<strong>la</strong>. Durán I, lámina 12<br />

46. Murcié<strong>la</strong>go con hoja nasal y di<strong>en</strong>tes afi<strong>la</strong>dos<br />

47. Quetzalcóatl-Ehécatl y Mict<strong>la</strong>ntecuhtli. Códice Borgia, lámina 56<br />

47


48. El murcié<strong>la</strong>go <strong>de</strong>capitador. Códice Féjerváry-Mayer, lámina 41<br />

48


49 50<br />

49. Especie Artibeus toltecus (murcié<strong>la</strong>go tolteca) con rayas <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro<br />

50. El murcié<strong>la</strong>go y <strong>el</strong> culto al falo


51<br />

52<br />

51. Rostro <strong>de</strong> T<strong>la</strong>zoltéotl. Códice borbónico, lámina 13<br />

52. Sacerdote mexica como dios murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta Ochpaniztli. Códice borbónico,<br />

lámina 30<br />

53. Xólotl. Códice Borgia, lámina 65<br />

53


54<br />

54. Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un murcié<strong>la</strong>go <strong>en</strong> cerámica. Estado <strong>de</strong> México

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!