14.05.2013 Views

La humedad en las propiedades físicas del suelo. - Grupo de Física ...

La humedad en las propiedades físicas del suelo. - Grupo de Física ...

La humedad en las propiedades físicas del suelo. - Grupo de Física ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>La</strong> Humedad <strong>en</strong> <strong>las</strong> Propieda<strong>de</strong>s <strong>Física</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> Suelo<br />

Juan Carlos Zamora Cardona, Fernando Cristancho<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Física</strong>, Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />

Bogotá, 2008<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Dada su importancia <strong>en</strong> varios campos <strong>de</strong> investigación, la c<strong>las</strong>ificación, ret<strong>en</strong>ción y movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> ha llamado la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> muchos investigadores durante el último siglo. En<br />

este trabajo se investiga el efecto <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> sobre <strong>las</strong> <strong>propieda<strong>de</strong>s</strong> <strong>físicas</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> tales como<br />

la d<strong>en</strong>sidad o la conductividad hidráulica. A<strong>de</strong>más se exploran algunos métodos para la medición<br />

indirecta <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>. Como resultado <strong>de</strong> <strong>las</strong> mediciones <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> se <strong>en</strong>contró que <strong>las</strong> sondas<br />

<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un tiempo <strong>de</strong> respuesta gran<strong>de</strong> (días) y la respuesta <strong>de</strong> la sonda <strong>de</strong><br />

neutrones <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a es una función cuadrática con el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>.<br />

1. Introducción<br />

El <strong>suelo</strong> es un sistema natural que consta <strong>de</strong> una o más sustancias y <strong>de</strong> una mezcla <strong>de</strong> interacciones<br />

<strong>en</strong>tre sus tres fases [1]: fase sólida (<strong>las</strong> partícu<strong>las</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>), fase líquida (agua) y fase gaseosa (aire). <strong>La</strong><br />

fase sólida pue<strong>de</strong> ser mineral u orgánica; la mineral está compuesta por partícu<strong>las</strong> <strong>de</strong> distintos tamaños,<br />

formas y composición química; la orgánica está compuesta por residuos vegetales <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición y organismos <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> vida activa. <strong>La</strong> fase líquida está constituida por el agua <strong>en</strong> el<br />

<strong>suelo</strong> con sustancias <strong>en</strong> solución y ocupa una parte o la totalidad <strong>de</strong> los poros <strong>en</strong>tre partícu<strong>las</strong> sólidas.<br />

<strong>La</strong> fase gaseosa correspon<strong>de</strong> al vapor o aire que ocupa aquel espacio <strong>en</strong>tre poros no ocupado por el agua,<br />

así como se muestra <strong>en</strong> la Fig. 1.<br />

Figura 1. Fases <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>. Los poros <strong>en</strong>tre partícu<strong>las</strong> sólidas pued<strong>en</strong> estar ocupados por aire o agua.<br />

El <strong>suelo</strong>, como un todo, está difícilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> equilibrio ya que continuam<strong>en</strong>te sufre alteraciones <strong>en</strong> sus<br />

<strong>propieda<strong>de</strong>s</strong> <strong>físicas</strong> como: cambios mecánicos (expansión o contracción), movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su fase líquida,<br />

transporte <strong>de</strong> solutos, variaciones térmicas, etc. Dichas alteraciones se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> (<strong>humedad</strong>). Conocer el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> y los efectos <strong>en</strong> sus<br />

<strong>propieda<strong>de</strong>s</strong> <strong>físicas</strong> es <strong>de</strong> gran importancia para distintas líneas <strong>de</strong> investigación que abordan el tema.<br />

En la primera parte <strong>de</strong> este trabajo se estudia el movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> a partir <strong>de</strong> la solución<br />

numérica <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> Richard [2], <strong>en</strong> la segunda parte se muestran resultados experim<strong>en</strong>tales para<br />

<strong>de</strong>terminar el efecto <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> la d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> y <strong>en</strong> la última se investigan tres métodos<br />

1


para la medición indirecta <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong>: sonda <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica, reflectómetro y sonda<br />

<strong>de</strong> neutrones.<br />

2. Composición <strong><strong>de</strong>l</strong> Suelo<br />

El <strong>suelo</strong> es un sistema hetereogéneo y poroso, compuesto por partícu<strong>las</strong> muy pequeñas e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

cuyo arreglo <strong>de</strong>termina el volum<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> espacio poroso, <strong>en</strong> el cual se transmite o se reti<strong>en</strong><strong>en</strong> el agua y el<br />

aire. <strong>La</strong> separación <strong>en</strong> <strong>en</strong>tre partícu<strong>las</strong> está relacionada con su tamaño. Los <strong>suelo</strong>s se divid<strong>en</strong> <strong>en</strong> grupos<br />

[3] <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> diámetro promedio <strong>de</strong> partícula. En la Tabla 1 se muestra tal c<strong>las</strong>ificación.<br />

Suelo Diámetro <strong>de</strong> grano [mm]<br />

ar<strong>en</strong>a muy gruesa 2.00-1.00<br />

ar<strong>en</strong>a gruesa 1.00-0.50<br />

ar<strong>en</strong>a media 0.50-0.25<br />

ar<strong>en</strong>a fina 0.25-0.10<br />

ar<strong>en</strong>a muy fina 0.01-0.05<br />

limo 0.05-0.002<br />

arcilla m<strong>en</strong>ores a 0.002<br />

Tabla 1. C<strong>las</strong>ificación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> según su diámetro promedio <strong>de</strong> grano.<br />

Al volum<strong>en</strong> relativo <strong>de</strong> poros <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> se le conoce como porosidad [1] y se <strong>de</strong>fine como la relación <strong>en</strong>tre<br />

el volum<strong>en</strong> ocupado por los poros (Vp), respecto al volum<strong>en</strong> total <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> (VT).<br />

φ = Vp<br />

VT<br />

= Vg + Vl<br />

, (1)<br />

Vs + Vg + Vl<br />

don<strong>de</strong> Vl es el volum<strong>en</strong> ocupado por el líquido, Vg es el volum<strong>en</strong> ocupado por el gas y Vs es el volum<strong>en</strong><br />

ocupado por los sólidos. Los <strong>suelo</strong>s con un diámetro <strong>de</strong> partícula gran<strong>de</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or porosidad que<br />

<strong>suelo</strong>s con un diámetro <strong>de</strong> grano pequeño, aunque el tamaño medio <strong>de</strong> los poros individuales sea mayor<br />

<strong>en</strong> los primeros (granos gran<strong>de</strong>s) que <strong>en</strong> los segundos (granos pequeños). En los poros es precisam<strong>en</strong>te<br />

don<strong>de</strong> el agua se almac<strong>en</strong>a. El almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> nos lleva a otro importante concepto,<br />

<strong>humedad</strong>, <strong>de</strong>finida como el cont<strong>en</strong>ido relativo <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong>. <strong>La</strong> <strong>humedad</strong> se pue<strong>de</strong> expresar <strong>de</strong> varias<br />

maneras, relación <strong>de</strong> peso (gravimétrica), relación <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> (volumétrica) o con relación al volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> poros ocupados por agua (grado <strong>de</strong> saturación). En este trabajo la relación usada es la gravimétrica,<br />

que se expresa como:<br />

θ = ml<br />

, (2)<br />

ms<br />

es <strong>de</strong>cir la relación <strong>en</strong>tre el peso <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> (ml) con respecto al peso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> seco (ms).<br />

3. <strong>La</strong> Succión <strong>en</strong> el Suelo<br />

El concepto <strong>de</strong> succión está relacionado con la capacidad <strong>de</strong> extraer o movilizar el agua exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

<strong>suelo</strong>. <strong>La</strong> succión se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te a la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> presión <strong><strong>de</strong>l</strong> gas d<strong>en</strong>tro <strong>suelo</strong>. Cuando el <strong>suelo</strong><br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> saturación, es <strong>de</strong>cir cuando todos los poros están ocupados por agua, no existe<br />

succión. Entre el <strong>suelo</strong> y el agua exist<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> fuerzas (químicas, térmicas, gravitacionales) y su<br />

combinación g<strong>en</strong>era un pot<strong>en</strong>cial total (ΨT). Este pot<strong>en</strong>cial se pue<strong>de</strong> expresar como la superposición <strong>de</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes pot<strong>en</strong>ciales que actuan <strong>en</strong>tre el <strong>suelo</strong> y el agua [4].<br />

ΨT = Ψm + Ψs + Ψz,<br />

don<strong>de</strong> Ψm es el pot<strong>en</strong>cial matricial, Ψs el pot<strong>en</strong>cial osmótico y Ψz el pot<strong>en</strong>cial gravitacional. A continuación<br />

se explica la proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos.<br />

2


Pot<strong>en</strong>cial matricial<br />

El pot<strong>en</strong>cial matricial está asociado con <strong>las</strong> fuerzas capilares que obran <strong>en</strong>tre el agua y la matriz<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>.<br />

Figura 2. Efecto <strong>de</strong> capilaridad. El agua se adiere al <strong>suelo</strong> <strong>en</strong> los poros capilares <strong>de</strong>bido a una difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> presiones<br />

En la Fig. 2, se ilustra el efecto <strong>de</strong> capilaridad, el cual liga el agua al <strong>suelo</strong>. El pot<strong>en</strong>cial matricial se<br />

<strong>de</strong>fine como la presión negativa, relativa a la presión <strong><strong>de</strong>l</strong> gas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> y la presión <strong><strong>de</strong>l</strong> gas externo<br />

al <strong>suelo</strong>.<br />

Ψm = − ρRT<br />

<br />

p<br />

ln , (3)<br />

Mw<br />

don<strong>de</strong> ρ es la d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, R la constante universal <strong>de</strong> los gases, T la temperatura <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>,<br />

Mw es la masa molecular <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, p es la presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> agua y p0 es la presión <strong>en</strong> el estado<br />

<strong>de</strong> saturación. <strong>La</strong> relación <strong>en</strong>tre presiones<br />

se conoce como <strong>humedad</strong> relativa.<br />

RH = p<br />

,<br />

Pot<strong>en</strong>cial osmótico<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> solutos afecta <strong>las</strong> <strong>propieda<strong>de</strong>s</strong> termodinámicas <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, <strong>en</strong> particular los solutos<br />

bajan la presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> agua <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>.<br />

Figura 3. Efecto <strong>de</strong> difusión a través <strong>de</strong> una membrana semipermeable<br />

El pot<strong>en</strong>cial osmótico se <strong>de</strong>be a la difusión <strong>de</strong> solutos <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> y es <strong>de</strong> importancia <strong>en</strong> vecinda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> membranas semipermeables como la interfase <strong>en</strong>tre el <strong>suelo</strong> y <strong>las</strong> raices <strong>de</strong> una planta.<br />

Está relacionado con la temperatura y la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto Cs.<br />

p0<br />

Ψs = −RTCs<br />

3<br />

p0<br />

(4)


Pot<strong>en</strong>cial gravitacional<br />

El pot<strong>en</strong>cial gravitacional es el trabajo necesario para <strong>de</strong>splazar el agua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

a otro <strong>de</strong> interés, bajo el efecto <strong>de</strong> la fuerza gravitacional. Este tipo <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial es <strong>de</strong> mayor<br />

importancia <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> saturación, ya que <strong>en</strong> éste estado los otros pot<strong>en</strong>ciales son nulos.<br />

Figura 4. Flujo <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> <strong>de</strong>bido al pot<strong>en</strong>cial gravitacional. Todos los poros están ocupados por agua y<br />

por lo tanto no existe succión.<br />

El pot<strong>en</strong>cial gravitacional se expresa como:<br />

Ψz = ρgz, (5)<br />

don<strong>de</strong> g es la aceleración gravitacional y z es la altura <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a la que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el agua.<br />

3.1. Relación Succión-Humedad<br />

Definimos la <strong>humedad</strong> reducida [4] como:<br />

S ≡<br />

θ − θr<br />

, (6)<br />

θs − θr<br />

con θr la <strong>humedad</strong> residual, es <strong>de</strong>cir el agua que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los poros no interconectados y por lo<br />

tanto no es fácilm<strong>en</strong>te extraible y θs la <strong>humedad</strong> <strong>de</strong> saturación. Para relacionar la <strong>humedad</strong> y la succión<br />

hay varios mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os, uno <strong>de</strong> los más usados es el <strong>de</strong> Van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong> (VG) [5].<br />

<br />

θ − θr 1<br />

=<br />

1 + (αΨT) n<br />

m , (7)<br />

don<strong>de</strong>:<br />

θs − θr<br />

m = 1 − 1/n, 0 < m < 1.<br />

α es un parámetro que da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la porosidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> (si t<strong>en</strong>emos dos tipos <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> tal que α1 > α2,<br />

el <strong>suelo</strong> que correspon<strong>de</strong> a α2 ti<strong>en</strong>e una mayor porosidad). En g<strong>en</strong>eral α, n, m y θr son parámetros a<br />

ajustar.<br />

Ψ (kPa)<br />

10 2<br />

10 1<br />

10 0<br />

θ r<br />

10 -1<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45<br />

θ (%)<br />

Figura 5. Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> Van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>. Ver ec. (7).<br />

4<br />

θ s


En la Fig. 5, el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o VG: la succión crece a bajas <strong>humedad</strong>es hasta el punto <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> residual (θr)<br />

y es muy pequeña <strong>en</strong> <strong>humedad</strong>es cercanas al punto <strong>de</strong> saturación (θs).<br />

4. Movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Agua <strong>en</strong> el Suelo<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> ocurre <strong>en</strong> el caso saturado y <strong>en</strong> el no saturado. En el estado saturado<br />

el agua ti<strong>en</strong>e un movimi<strong>en</strong>to prefer<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te horizontal y una pequeña compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> flujo vertical,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el caso no saturado el agua se dirige hacia la zona freática (zona saturada), es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong><br />

dirección vertical aunque es posible t<strong>en</strong>er compon<strong>en</strong>tes laterales [4].<br />

4.1. Conductividad Hidráulica<br />

<strong>La</strong> conductividad hidráulica (K) es un importante parámetro <strong><strong>de</strong>l</strong> flujo <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong>. En el caso<br />

saturado (Ks) es función <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>sidad, viscosidad <strong><strong>de</strong>l</strong> fluido (η) y <strong>de</strong> la permeabilidad intrínseca <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>suelo</strong> (k):<br />

Ks = kρg<br />

. (8)<br />

η<br />

<strong>La</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la conductividad hidráulica son <strong>de</strong> velocidad y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te están dadas <strong>en</strong> cm/h. Los<br />

<strong>suelo</strong>s con una alta porosidad y una pobre interconectividad <strong>en</strong>tre los poros, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pequeños valores <strong>de</strong><br />

Ks [4]. En el caso no saturado la conductividad hidráulica <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> succión. En la Ref. [5]<br />

se propone la conductividad hidráulica como:<br />

⎡<br />

K(h) = Ks S 1/2 ⎣<br />

S dx<br />

0 h(x)<br />

1 dx<br />

0 h(x)<br />

⎤<br />

⎦<br />

2<br />

, (9)<br />

don<strong>de</strong> h es conocido como el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> elevación y está relacionado con el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> succión como<br />

Ψm = ρgh. (10)<br />

Es un pot<strong>en</strong>cial con unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distancia y físicam<strong>en</strong>te lo po<strong>de</strong>mos asociar con la profundidad a la que<br />

existe un pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> succión Ψm. <strong>La</strong> ec. (9) es posible integrarla analíticam<strong>en</strong>te usando la relación <strong>de</strong><br />

VG y como resultado t<strong>en</strong>emos la conductividad hidráulica <strong>en</strong> el estado no saturado:<br />

En la sección 4.3 se estudiarán <strong>las</strong> implicaciones <strong>de</strong> esta ecuación.<br />

4.2. Flujo <strong>en</strong> Suelo no Saturado<br />

<br />

1/2<br />

K(S) = Ks S 1 − (1 − S 1/m ) m 2<br />

. (11)<br />

Tal como se muestra <strong>en</strong> la Fig. 6, la zona no saturada está limitada <strong>en</strong>tre la superficie <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> y la<br />

zona freática. Allí el cont<strong>en</strong>ido volumétrico <strong>de</strong> agua es m<strong>en</strong>or que la porosidad <strong><strong>de</strong>l</strong> medio, es <strong>de</strong>cir que no<br />

todos los poros están ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> agua. El movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> la zona no saturada es producido por la<br />

combinación <strong>de</strong> efectos gravitacionales, térmicos y pot<strong>en</strong>ciales químicos [1].<br />

5


Figura 6. Zonas <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong>. <strong>La</strong> zona no saturada está limitada <strong>en</strong>tre la superficie <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> y la zona freática.<br />

<strong>La</strong> ecuación <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> fluido <strong>en</strong> la zona no saturada se pue<strong>de</strong> hallar a partir <strong>de</strong> la ley <strong>de</strong> Darcy [6],<br />

que relaciona el flujo <strong>de</strong> agua a través <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> (q) y el gradi<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> elevación total, H = h+z<br />

(ver ecuaciones (5) y (10)).<br />

y <strong>de</strong> la continuidad <strong><strong>de</strong>l</strong> flujo <strong>de</strong> agua<br />

q = −K(h)∇H, (12)<br />

∂θ<br />

= −∇q − ℓ, (13)<br />

∂t<br />

si<strong>en</strong>do ℓ la rata con la que se está perdi<strong>en</strong>do <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> el medio. Al introducir (12) <strong>en</strong> (13) se ti<strong>en</strong>e que<br />

<br />

∂θ ∂<br />

= Ki(h)<br />

∂t ∂xi<br />

∂H<br />

<br />

− ℓ<br />

∂xi<br />

(el subíndice i es una abreviación para <strong>las</strong> compontes (x, y, z)). Por lo tanto al <strong>de</strong>scomponer el pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> elevación total t<strong>en</strong>emos<br />

<br />

∂θ ∂ ∂(h + z)<br />

= Ki(h) − ℓ. (14)<br />

∂t ∂xi ∂xi<br />

Esta es llamada ecuación <strong>de</strong> Richard, la cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> (θ) y <strong><strong>de</strong>l</strong> pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> elevación (h).<br />

4.2.1. Ecuación <strong>de</strong> Richard <strong>en</strong> Función <strong>de</strong> la Humedad<br />

Si hacemos uso <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> difusibilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> no saturado [2],<br />

<br />

<br />

D(h) = K(h) <br />

∂h<br />

<br />

∂θ<br />

,<br />

y suponemos que el movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> agua es vertical, la ec. (14) se convierte <strong>en</strong><br />

∂θ<br />

∂t<br />

= ∂<br />

∂z<br />

<br />

D(h) ∂(θ)<br />

∂z<br />

<br />

+ ∂K(h)<br />

− ℓ.<br />

∂z<br />

Los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conductividad hidráulica y difusibilidad se expresan <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> usando<br />

la relación <strong>de</strong> VG (ec. (7)). El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conductividad hidráulica <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> es la<br />

ec. (11) y el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión es<br />

D(S) =<br />

(1 − m)Ks<br />

αρgm(θs − θr) S1/2−1/m ×<br />

Por lo tanto la ecuación <strong>de</strong> Richard <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> es<br />

<br />

(1 − S 1/m ) −m + (1 − S 1/m ) m <br />

− 2 . (15)<br />

∂θ<br />

∂t = D(θ)∂2 θ ∂θ ∂ ∂<br />

+ D(θ) + K(θ) − ℓ. (16)<br />

∂z2 ∂z ∂z ∂z<br />

Como po<strong>de</strong>mos ver, esta ecuación difer<strong>en</strong>cial ti<strong>en</strong>e una compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión (primer término), una<br />

compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión (segundo término), compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> efecto gravitacional (tercer término) y<br />

pérdida <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> (cuarto término).<br />

6


4.3. Solución Numérica<br />

Para solucionar la ecuación (16), <strong>de</strong>bemos hacer uso <strong>de</strong> <strong>las</strong> parametrizaciones (6), (11) y (15). En la<br />

Ref. [5] reportan algunos valores calculculados para los parámetros a ajustar <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> VG (α, n, m<br />

y θr), con distintos tipos <strong>de</strong> <strong>suelo</strong>. En nuestro caso los <strong>suelo</strong>s a estudiar son la ar<strong>en</strong>a y el <strong>suelo</strong> franco (un<br />

<strong>suelo</strong> que conti<strong>en</strong>e minerales <strong>en</strong> igual proporción óptimo para el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plantas ). Usando estos<br />

valores po<strong>de</strong>mos estudiar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conductividad y difusión.<br />

K (m / dia)<br />

10 2<br />

10 0<br />

10 -2<br />

10 -4<br />

10 -6<br />

10 -8<br />

10 -10<br />

ar<strong>en</strong>a<br />

franco<br />

10 -12<br />

0 10 20 30<br />

θ (%)<br />

40 50<br />

D (m 2 / dia)<br />

10 2<br />

10 1<br />

10 0<br />

10 -1<br />

10 -2<br />

10 -3<br />

10 -4<br />

10 -5<br />

10 -6<br />

10 -7<br />

0 10 20 30<br />

θ (%)<br />

40 50<br />

θ s<br />

ar<strong>en</strong>a<br />

franco<br />

Figura 7. Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conductividad hidráulica y coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong><br />

En la Fig. 7 t<strong>en</strong>emos la conductividad hidráulica para la ar<strong>en</strong>a y <strong>suelo</strong> franco. Este coefici<strong>en</strong>te es creci<strong>en</strong>te<br />

como función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> y toma su mayor valor <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> saturación. El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión a<br />

bajas <strong>humedad</strong>es es muy pequeño, mi<strong>en</strong>tras que cerca al punto <strong>de</strong> saturación toma valores <strong>de</strong> importancia.<br />

En g<strong>en</strong>eral, la conductividad hidráulica y la difusión son mayores <strong>en</strong> la ar<strong>en</strong>a que <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> franco.<br />

4.3.1. Movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> agua sin término <strong>de</strong> secado (ℓ = 0)<br />

Para la solución <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> Richard se necesitan algunas condiciones que hemos elegido librem<strong>en</strong>te.<br />

Condiciones <strong>de</strong> Frontera: Sobre la superficie, el <strong>suelo</strong> está seco y a una profundidad <strong>de</strong> 4 m <strong>en</strong> estado<br />

<strong>de</strong> saturación (ver Fig. 6).<br />

Condiciones iniciales: Un gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> como función la profundidad (una función cuadrática).<br />

θ (%)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

Ar<strong>en</strong>a<br />

10 dias<br />

0.5 dias<br />

0 dias<br />

0<br />

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4<br />

0<br />

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4<br />

z (m)<br />

z (m)<br />

Figura 8. Solución <strong>de</strong> la ec. (16) con ℓ = 0. Humedad como función <strong>de</strong> la profundidad<br />

θ (%)<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

Franco<br />

θ s<br />

10 dias<br />

5 dias<br />

1 dia<br />

0 dias<br />

En la Fig. 8 t<strong>en</strong>emos algunas curvas que son resultado <strong>de</strong> la solución <strong>de</strong> la ec. (16), con <strong>las</strong> condiciones<br />

anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> es función <strong>de</strong> la profundidad. En la ar<strong>en</strong>a y <strong>en</strong><br />

el <strong>suelo</strong> franco se pue<strong>de</strong> apreciar el gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> inicial cuadrático (t = 0), la distribución <strong>de</strong><br />

<strong>humedad</strong> cambia <strong>de</strong> distinta forma para la ar<strong>en</strong>a y el <strong>suelo</strong> franco. En la ar<strong>en</strong>a, el flujo hacia la zona<br />

7


freática es rápido, tanto así que al cabo <strong>de</strong> medio día la función que <strong>de</strong>scribe el gradi<strong>en</strong>te cambia <strong>de</strong><br />

concavidad. En el <strong>suelo</strong> franco vemos que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 5 días, el gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> pasa <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia cuadrática con la profundidad, a ser una función lineal.<br />

θ (%)<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

Ar<strong>en</strong>a<br />

2 m<br />

1 m<br />

0.5 m<br />

0.1 m<br />

0<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

0<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

t (dias)<br />

t (dias)<br />

Figura 9. Solución <strong>de</strong> la ec. (16) con ℓ = 0. Humedad como función <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo<br />

θ (%)<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

Franco<br />

De la Fig. 9 se pue<strong>de</strong> inferir que <strong>en</strong> la ar<strong>en</strong>a el movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> fluido es más rápido. Durante el primer día<br />

ocurre todo el transporte <strong><strong>de</strong>l</strong> fluido, aproximadam<strong>en</strong>te a una profundidad <strong>de</strong> 2 m, la ar<strong>en</strong>a se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

saturada. En el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> franco, el movimi<strong>en</strong>to es más l<strong>en</strong>to ya que el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> comi<strong>en</strong>za<br />

a estabilizarse <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 9 días. A profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 2 y 3 m, la <strong>humedad</strong> ha aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un 10%<br />

durante los 10 primeros días.<br />

4.3.2. Movimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> agua con término <strong>de</strong> secado (ℓ = 0)<br />

Para mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ar el secado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>, nos hemos basado <strong>en</strong> resultados experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>humedad</strong><br />

durante 10 días <strong>de</strong> un <strong>suelo</strong> saturado. El factor <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> extrapolado es:<br />

3 m<br />

2 m<br />

1 m<br />

0.5 m<br />

0.1 m<br />

ℓ(z, t) = bte −az , (17)<br />

don<strong>de</strong> b es la rata <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> diaria y el inverso <strong>de</strong> a es aproximadam<strong>en</strong>te la profundidad a<br />

la que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra la zona saturada. Los parámetros ajustados son:<br />

a = 3.75 m −1<br />

b = 0.078 dia −1<br />

A continuación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>las</strong> condiciones para la solución <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> Richard:<br />

Condiciones <strong>de</strong> Frontera: A una profundidad <strong>de</strong> 4 m se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra la zona freática.<br />

Condiciones iniciales: Todo el sistema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> saturación.<br />

<strong>La</strong> Fig. 10 muestra la <strong>humedad</strong> como función <strong>de</strong> la profundidad para ar<strong>en</strong>a y <strong>suelo</strong> franco. En los dos<br />

tipos <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> se parte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el estado <strong>de</strong> saturación. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> disminuye rápidam<strong>en</strong>te<br />

sobre la superficie <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> (z = 0). En la ar<strong>en</strong>a se observa que a partir <strong>de</strong> una profundidad <strong>de</strong> 2 m, el<br />

<strong>suelo</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra saturado para todo tiempo. <strong>La</strong> superficie pasa <strong>de</strong> estar con una <strong>humedad</strong> <strong>de</strong> 25% a<br />

11% al cabo <strong>de</strong> 10 días <strong>de</strong> secado. En el <strong>suelo</strong> franco, a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> quinto día, la zona freática está a 3 m<br />

<strong>de</strong> profundidad y a los 10 días es notorio un gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> sobre toda la muestra.<br />

8


θ (%)<br />

28<br />

26<br />

24<br />

22<br />

20<br />

18<br />

16<br />

14<br />

0 dias<br />

1 dia<br />

5 dias<br />

Ar<strong>en</strong>a<br />

12<br />

10 dias<br />

10<br />

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4<br />

30<br />

10 dias<br />

28<br />

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4<br />

z (m)<br />

z (m)<br />

Figura 10. Dinámica <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> <strong>suelo</strong> saturado con efecto <strong>de</strong> seacado. Humedad como función <strong>de</strong> la profundidad.<br />

θ (%)<br />

28<br />

26<br />

24<br />

22<br />

20<br />

18<br />

16<br />

14<br />

12<br />

Ar<strong>en</strong>a<br />

0 m<br />

0.5 m<br />

1 m<br />

2 m<br />

10<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

θ (%)<br />

42<br />

40<br />

38<br />

36<br />

34<br />

32<br />

0 dias<br />

1 dia<br />

5 dias<br />

Franco<br />

28<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

t (dias)<br />

t (dias)<br />

Figura 11. Dinámica <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>en</strong> <strong>suelo</strong> saturado con efecto <strong>de</strong> seacado. Humedad como función <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo<br />

θ (%)<br />

42<br />

40<br />

38<br />

36<br />

34<br />

32<br />

30<br />

Franco<br />

En la Fig. 11 está la <strong>humedad</strong> como función <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo para ar<strong>en</strong>a y <strong>suelo</strong> franco. Para ambos casos el<br />

secado sobre la superficie es lineal y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or magnitud para mayores profundida<strong>de</strong>s. Por ejemplo, para<br />

la ar<strong>en</strong>a a una profundidad <strong>de</strong> 2 m, casi no hay pérdida <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>. En el <strong>suelo</strong> franco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 10<br />

días la <strong>humedad</strong> sobre la superficie y a 50 cm <strong>de</strong> profundidad son iguales.<br />

5. <strong>La</strong> D<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Suelo<br />

<strong>La</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> se ve afectada principalm<strong>en</strong>te por dos razones, la relación aire-agua <strong>en</strong> los poros<br />

(<strong>humedad</strong>) y la disminución <strong><strong>de</strong>l</strong> volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> los poros (compactación). Se <strong>de</strong>fine d<strong>en</strong>sidad apar<strong>en</strong>te [7]<br />

0.5 m<br />

0 m<br />

ρ ≡ mt<br />

, (18)<br />

Vt<br />

la relación <strong>de</strong> la masa total (sólido, líquido y aire) <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> mt y el volum<strong>en</strong> total ocupado Vt por la<br />

muestra <strong>de</strong> <strong>suelo</strong>. <strong>La</strong> d<strong>en</strong>sidad real o específica se <strong>de</strong>fine como:<br />

ρs ≡ ms<br />

, (19)<br />

Vs<br />

como la relación <strong>de</strong> la masa <strong><strong>de</strong>l</strong> material sólido ms y el volum<strong>en</strong> ocupado por dicho material Vs. A<br />

continuación se expon<strong>en</strong> métodos para la medición <strong>de</strong> estas d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s.<br />

5.1. D<strong>en</strong>sidad Real o Específica<br />

Para hallar la d<strong>en</strong>sidad real se usa el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la norma <strong>de</strong> INVIAS-128, gravedad específica [8].<br />

En este procedimi<strong>en</strong>to se obti<strong>en</strong>e la relación <strong>de</strong> peso <strong><strong>de</strong>l</strong> material sólido que ocupa un volum<strong>en</strong> V , con<br />

respecto al peso <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>stilada ocupando el mismo volum<strong>en</strong> V .<br />

9<br />

1 m<br />

2 m<br />

3 m


Gs = ms/V<br />

mw/V<br />

ρs<br />

= . (20)<br />

ρW<br />

Dado que la d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> agua es ∼1 g/cm 3 , el valor <strong>de</strong> Gs se reduce a la d<strong>en</strong>sidad real <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>. El<br />

objetivo <strong>de</strong> la práctica es hallar el peso <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <strong>de</strong>splazada al introducir el material sólido (principio <strong>de</strong><br />

Arquíme<strong>de</strong>s).<br />

Figura 12. Balón aforado. En su interior se ti<strong>en</strong>e una mezcla <strong>de</strong> agua y material sólido.<br />

En un recipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vidrio con agua <strong>de</strong>stilada (Fig. 12) a una cierta temperatura T, introducimos una<br />

muestra <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> y se calcula el peso <strong><strong>de</strong>l</strong> fluido <strong>de</strong>splazado <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

mw = mrw + ms − mrsw,<br />

don<strong>de</strong> mrw es la masa <strong><strong>de</strong>l</strong> recipi<strong>en</strong>te con un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua V mi<strong>en</strong>tras que mrsw es la masa <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

recipi<strong>en</strong>te con una mezcla <strong>de</strong> material sólido y agua ocupando el mismo volum<strong>en</strong> V .<br />

Si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el efecto <strong>de</strong> la temperatura sobre la d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, aum<strong>en</strong>tamos un poco la<br />

precisión<br />

Gs = α ms<br />

,<br />

don<strong>de</strong> α es la relación <strong>en</strong>tre pesos unitarios (la misma unidad <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>) <strong><strong>de</strong>l</strong> agua a temperatura T y<br />

a 20 o C<br />

mw<br />

α = γT<br />

γ20o ,<br />

C<br />

valor tabulado <strong>en</strong> la Ref. [8]. <strong>La</strong> Tabla 2 lista algunos valores típicos <strong>de</strong> Gs [9].<br />

5.2. D<strong>en</strong>sidad Apar<strong>en</strong>te<br />

Tipo <strong>de</strong> Suelo Gs<br />

Ar<strong>en</strong>a 2.65-2.67<br />

Ar<strong>en</strong>a limosa 2.67-2.70<br />

Arcilla inorgánica 2.70-2.80<br />

Suelos con micas o hierro 2.75-3.00<br />

Tabla 2. Gs para algunos tipos <strong>de</strong> <strong>suelo</strong>s.<br />

El agua <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> se liga a <strong>las</strong> partícu<strong>las</strong> sólidas por un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o llamado cohesión. <strong>La</strong> cohesión se <strong>de</strong>be a<br />

fuerzas <strong>de</strong> Van <strong>de</strong>r Waals [2], es <strong>de</strong>cir fuerzas <strong>de</strong> atracción <strong>en</strong>tre molécu<strong>las</strong> neutras <strong><strong>de</strong>l</strong> agua y <strong><strong>de</strong>l</strong> sólido,<br />

así como se sugiere <strong>en</strong> la Fig. 13.<br />

10


Figura 13. Efecto <strong>de</strong> cohesión. El agua se liga a <strong>las</strong> partícu<strong>las</strong> sólidas por fuerzas <strong>de</strong> Van <strong>de</strong>r Waals.<br />

Debido a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se forman cúmulos <strong>de</strong> granos. En un <strong>suelo</strong> seco los granos no se un<strong>en</strong>, todos los<br />

granos están sueltos y <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> ellos exist<strong>en</strong> pequeños poros (microporos).<br />

Figura 14. Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>bido a la <strong>humedad</strong>. El agua hace que se form<strong>en</strong> cúmulos <strong>de</strong> granos modificando así el<br />

espacio poroso.<br />

En un <strong>suelo</strong> húmedo, el espacio <strong>en</strong>tre cúmulos <strong>de</strong> granos es mucho más gran<strong>de</strong> (macroporos) [3] y como<br />

resultado neto el volum<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> húmedo es mayor al <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> seco, tal como se ilustra <strong>en</strong> la Fig. 14.<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong> modifica la d<strong>en</strong>sidad apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la muestra. El volum<strong>en</strong> ocupado por los<br />

poros pue<strong>de</strong> ser modificado con compactación sobre el <strong>suelo</strong>. <strong>La</strong> compactación pue<strong>de</strong> ser asociada [9] con<br />

la cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía mecánica E que se le da a una muestra para que ocupe un cierto volum<strong>en</strong> V<br />

C = E<br />

−→ nmpgh , (21)<br />

V V<br />

<strong>de</strong>jando caer n veces una masa mp, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una altura h sobre la muestra <strong>de</strong> <strong>suelo</strong>, <strong>de</strong> acuerdo con la<br />

norma <strong>de</strong> INVIAS-141 [8], la cual <strong>de</strong>fine también el instrum<strong>en</strong>to (ver Fig. 15) para la realización <strong>de</strong> tal<br />

operación.<br />

Figura 15. Recipi<strong>en</strong>te metálico para la compactación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>. <strong>La</strong> muestra <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> se introduce <strong>en</strong> el recipi<strong>en</strong>te y se<br />

compata con la caida libre <strong>de</strong> un martillo.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral se basa <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una muestra <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> con un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> conocido y<br />

<strong>en</strong>contrar el peso <strong>de</strong> ésta muestra compactada ocupando siempre el mismo volum<strong>en</strong> V <strong><strong>de</strong>l</strong> recipi<strong>en</strong>te. Esto<br />

se repite con distintos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> y cambiando el valor <strong>de</strong> la compactación. A continuación<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran algunos resultados para ar<strong>en</strong>a.<br />

11


ρ ( g/cm 3 )<br />

2<br />

1.9<br />

1.8<br />

1.7<br />

1.6<br />

1.5<br />

1.4<br />

1.3<br />

1.2<br />

15.1(3)%<br />

12.5(2)%<br />

10.9(2)%<br />

7.6(3)%<br />

3.1(2)%<br />

0.2(2)%<br />

1.1<br />

0 5 10 15 20 25<br />

n ( numero <strong>de</strong> golpes )<br />

Figura 16. D<strong>en</strong>sidad vs número <strong>de</strong> golpes con el martillo (compactación), para distintas <strong>humedad</strong>es.<br />

En la Fig. 16 se pue<strong>de</strong> ver que la d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> aum<strong>en</strong>ta a medida que lo compactamos. <strong>La</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s se refleja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer golpe <strong>de</strong> martillo con un aum<strong>en</strong>to promedio <strong>en</strong> todas <strong>las</strong> <strong>humedad</strong>es<br />

<strong>de</strong> 0.3 g/cm 3 , y <strong>de</strong> ahí <strong>en</strong> a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante el aum<strong>en</strong>to promedio <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>sidad por golpe es pequeño (5.0 ×10 −3<br />

g/cm 3 ).<br />

ρ ( g/cm 3 )<br />

2<br />

1.9<br />

1.8<br />

1.7<br />

1.6<br />

1.5<br />

1.4<br />

1.3<br />

1.2<br />

1.1<br />

0 5 10 15 20 25<br />

θ ( % )<br />

Figura 17. D<strong>en</strong>sidad vs <strong>humedad</strong>, para distintos valores <strong>de</strong> compactación<br />

En la Fig. 17 t<strong>en</strong>emos la d<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> para distinto número <strong>de</strong> golpes<br />

con el martillo. En esta gráfica po<strong>de</strong>mos ver más claram<strong>en</strong>te el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>sidad con la <strong>humedad</strong>.<br />

A una compactación <strong>de</strong> n = 0, la d<strong>en</strong>sidad ti<strong>en</strong>e cambios bruscos. Esto se <strong>de</strong>be a que la muestra sin<br />

ningún golpe <strong>de</strong> martillo pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una compactación muy variable. Si promediamos los resultados <strong>de</strong><br />

la Fig. 17, para <strong>las</strong> distintas compactaciones, hallamos una relación <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>sidad<br />

apar<strong>en</strong>te como función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong>, mostrada <strong>en</strong> la Fig. 18<br />

ρ ( g/cm 3 )<br />

2.2<br />

2.1<br />

2<br />

1.9<br />

1.8<br />

1.7<br />

1.6<br />

1.5<br />

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18<br />

θ ( % )<br />

Figura 18. Comportami<strong>en</strong>to promedio <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a compactada como función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong>.<br />

12<br />

0<br />

1<br />

5<br />

10<br />

20<br />

n<br />

θ


<strong>La</strong> función ajustada <strong>en</strong> la Fig. 18 es tipo cuadrática<br />

con párametros <strong>de</strong> ajuste<br />

ρ(θ) = aθ 2 + bθ + c,<br />

a = 1.41 × 10 −7 g/cm 3<br />

b = 1.22 × 10 −5 g/cm 3<br />

c = 1.62 g/cm 3<br />

Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia nos da información sobre la d<strong>en</strong>sidad promedio <strong>de</strong> la ar<strong>en</strong>a <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>es <strong>de</strong><br />

0 a 25% gravimétrico (estado no saturado). Por ejemplo la d<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> seco (θ = 0 %) <strong>de</strong> la ar<strong>en</strong>a es<br />

aproximadam<strong>en</strong>te 1.62 g/cm 3 .<br />

6. Medición <strong>de</strong> Humedad<br />

6.1. Sondas <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia Eléctrica<br />

El método <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica es una forma indirecta para medir el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> succión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>. El<br />

s<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica (Fig. 19) lleva <strong>en</strong> su interior un trozo <strong>de</strong> yeso conectado a electrodos <strong>de</strong><br />

tal forma que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> que t<strong>en</strong>ga el yeso, cambia el valor <strong>de</strong> su resist<strong>en</strong>cia<br />

eléctrica.<br />

Figura 19. S<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica<br />

El fabricante relaciona el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> succión con el valor <strong>de</strong> la resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te forma [10]<br />

Ψ(R, T) =<br />

4.093 + 3.213R<br />

, (22)<br />

1 − 0.00973R − 0.01205T<br />

si<strong>en</strong>do R la resist<strong>en</strong>cia eléctrica <strong><strong>de</strong>l</strong> yeso medida <strong>en</strong> kΩ, T la temperatura <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> ( o C) y Ψ el pot<strong>en</strong>cial<br />

calculado (kPa). <strong>La</strong> respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> s<strong>en</strong>sor se ve afectada con cambios térmicos (ec. (22)), por lo tanto es<br />

necesario hacer correciones con el valor <strong>de</strong> la temperatura promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>.<br />

T ( o C)<br />

18<br />

17.5<br />

17<br />

16.5<br />

16<br />

15.5<br />

15<br />

14.5<br />

0 10 20 30 40 50 60<br />

t (dias)<br />

Figura 20. Temperatura <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> franco <strong>en</strong> una matera por 2 meses.<br />

<strong>La</strong> temperatura <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> se pue<strong>de</strong> medir con la sonda 109-L [11]. En la Fig. 20 se muestra la lectura <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

s<strong>en</strong>sor d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una matera con <strong>suelo</strong> franco durante 2 meses. Se obtuvo una temperatura promedio <strong>de</strong><br />

16.2(5) o C. Con esta temperatura se corrige la respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> s<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica (ec. (22)).<br />

13


6.1.1. Calibración <strong>de</strong> <strong>las</strong> Sondas <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia Eléctrica<br />

<strong>La</strong> i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral para la calibración es fijar ciertos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> e introducirles<br />

los s<strong>en</strong>sores saturados para que se sequ<strong>en</strong> hasta que la <strong>humedad</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> sea la misma que <strong>en</strong><br />

la sonda.<br />

Figura 21. Ilustración <strong><strong>de</strong>l</strong> procedimi<strong>en</strong>to para lograr una mezcla homogénea <strong>de</strong> <strong>suelo</strong>. Materas selladas herméticam<strong>en</strong>te<br />

Es necesario t<strong>en</strong>er un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> homogéneo <strong>en</strong> la muestra <strong>de</strong> <strong>suelo</strong>. El método para homog<strong>en</strong>eizar<br />

una muestra gran<strong>de</strong> es tomar pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> y darles un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong><br />

específico (gravimétricam<strong>en</strong>te). Finalm<strong>en</strong>te se vuelv<strong>en</strong> a mezclar todas estas pequeñas muestras (Fig. 21).<br />

El <strong>suelo</strong> húmedo se introduce con <strong>las</strong> sondas <strong>en</strong> materas y se sella herméticam<strong>en</strong>te el sistema para que<br />

la pérdida <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> sea mínima. El secado <strong>de</strong> la sonda se mo<strong><strong>de</strong>l</strong>a usando la ecuación <strong>de</strong> Hinks [12],<br />

apropiada para mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ar efectos <strong>de</strong> difusión a través <strong>de</strong> una membrana semipermeable, el cual es aplicable<br />

<strong>en</strong> nuestro caso ya que se trata <strong>de</strong> un proceso similar. Matemáticam<strong>en</strong>te el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o se expresa como<br />

Ψ − Ψe<br />

Ψi − Ψe<br />

= e −kt , (23)<br />

si<strong>en</strong>do la succión inicial Ψi y la succión estacionaria Ψe. El objetivo <strong>de</strong> la calibración es relacionar la<br />

lectura <strong>de</strong> <strong>las</strong> sondas (Ψ) con el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> gravimétrico (θ). <strong>La</strong> <strong>humedad</strong> gravimétrica se<br />

calcula a partir <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> húmedo que son secadas <strong>en</strong> un horno a 105 o C durante 24 horas.<br />

Ψ (kPa)<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

θ = 6.4(8)%<br />

Ψ (kPa)<br />

0<br />

50<br />

0 1 2 3<br />

t (dias)<br />

4 5 6<br />

0 1 2 3<br />

t (dias)<br />

4 5<br />

Figura 22. Respuesta <strong>de</strong> <strong>las</strong> sondas <strong>en</strong> función <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

θ = 43.2(4)%<br />

En la Fig. 22 se ve que a bajas <strong>humedad</strong>es (∼6% gravimétrico) <strong>las</strong> sondas no se estabilizan. A <strong>humedad</strong>es<br />

más altas como la que se muestra <strong>de</strong> 43%, <strong>las</strong> sondas se secan hasta llegar a una <strong>humedad</strong> similar con<br />

la <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong>. Ajustando el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> Hinks a este caso, <strong>en</strong>contramos el valor <strong>de</strong> interés Ψe. En la Fig. 23<br />

t<strong>en</strong>emos los ajustes para la respuesta <strong>de</strong> <strong>las</strong> sondas a distintas <strong>humedad</strong>es. A mayor <strong>humedad</strong> gravimétrica<br />

(θ), m<strong>en</strong>or es el valor Ψe.<br />

14


Ψ (kPa)<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

21.7(3)%<br />

30.0(5)%<br />

33.9(3)%<br />

36.2(5)%<br />

38.8(4)%<br />

0 1 2 3 4<br />

t (dias)<br />

5 6 7 8<br />

Figura 23. Ajustes para difer<strong>en</strong>tes <strong>humedad</strong>es.<br />

El tiempo que <strong>de</strong>mora la sonda <strong>en</strong> secarse es relativam<strong>en</strong>te largo, <strong>en</strong>tre 1 y 5 días <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> (Fig. 23). En la Fig. 24 se muestra la calibración final para este tipo <strong>de</strong><br />

sondas.<br />

Ψ (kPa)<br />

1000<br />

900<br />

800<br />

700<br />

600<br />

500<br />

400<br />

300<br />

200<br />

100<br />

0<br />

10 20 30 40<br />

θ (%)<br />

50 60 70<br />

Figura 24. Calibración sondas Watermark.<br />

Los datos experim<strong>en</strong>tales son ajustados a una distribución <strong>de</strong> Fermi, ya que los puntos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

similar.<br />

ΨA<br />

Ψ(θ) =<br />

1 + exp{ θ−θ0<br />

dθ } + ΨB. (24)<br />

Los respectivos parámetros se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> la Tabla 3.<br />

ΨA (kPa) ΨB (kPa) θ0(%) dθ( %)<br />

822.8 104.7 30.5 4.6<br />

Tabla 3. Parámetros para la calibración <strong>de</strong> sondas Watermark<br />

6.2. Reflectómetro <strong>de</strong> Ondas Electromagnéticas.<br />

El funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un reflectómetro electromagnético se basa <strong>en</strong> la medición <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo que emplea<br />

una onda electromagnética <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se emite hasta que se registra su reflexión (reflectómetro) a través<br />

<strong>de</strong> un cierto medio.<br />

15


Figura 25. El reflectómetro consta <strong>de</strong> un circuito emisor <strong>en</strong> la parte superior y dos varil<strong>las</strong> metálicas igualm<strong>en</strong>te espaciadas<br />

que se introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> su totalidad <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong>.<br />

Si <strong>en</strong> este medio se propaga una onda electromagnética, <strong>en</strong>tonces el vector <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to eléctrico<br />

es [13]:<br />

don<strong>de</strong> el coefici<strong>en</strong>te<br />

D = ǫ0E + ǫ0χeE = ǫE, (25)<br />

ǫ = (1 + χe)ǫ0<br />

se conoce como permeabilidad eléctrica <strong><strong>de</strong>l</strong> medio, y se expresa <strong>en</strong> la mismas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ǫ0 (permeabilidad<br />

eléctrica <strong><strong>de</strong>l</strong> vacio). <strong>La</strong> permeabilidad relativa se <strong>de</strong>fine como:<br />

ǫr = ǫ<br />

. (26)<br />

Para sólidos constituy<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> el valor <strong>de</strong> la constante dieléctrica es ǫr ∼ 5 y para el agua es<br />

ǫr ∼ 80. El funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este s<strong>en</strong>sor es similar al <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> transmisión, don<strong>de</strong> la velocidad<br />

<strong>de</strong> porpagación <strong>de</strong> una onda <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la constante dieléctrica <strong><strong>de</strong>l</strong> medio.<br />

v = 1<br />

√ µǫ =<br />

ǫ0<br />

1<br />

√ µ0ǫ0ǫr<br />

= c<br />

√ ,<br />

ǫr<br />

por lo tanto expresamos la constante dieléctrica como función <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo que gasta <strong>en</strong> llegar la onda<br />

reflejada<br />

ǫr =<br />

2 ct<br />

. (27)<br />

2L<br />

<strong>La</strong> sonda ilustrada <strong>en</strong> la Fig. 25 es el s<strong>en</strong>sor CS616 [11]. Este dispositivo, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia eléctrica, ti<strong>en</strong>e respuesta inmediata sin embargo como <strong>en</strong> todas <strong>las</strong> sondas, es necesario t<strong>en</strong>er<br />

una calibración inicial puesto que no todos los <strong>suelo</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la misma constante dieléctrica. El rango <strong>de</strong><br />

medida para estas sondas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre dos extremos: respuesta al aire libre y respuesta cuando se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra totalm<strong>en</strong>te sumergida <strong>en</strong> agua. En la Tabla 4 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra la respuesta <strong>de</strong> la sonda <strong>en</strong> estos<br />

dos medios.<br />

Aire Agua<br />

t[µs] 14.89(2) 40.70(4)<br />

Tabla 4. Respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> s<strong>en</strong>sor CS616 al aire libre y <strong>en</strong> agua.<br />

Por lo tanto se espera que al introducir la sonda <strong>en</strong> algún tipo <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> la lectura esté <strong>en</strong>tre 15 y 40 µs.<br />

Al igual que <strong>en</strong> la sección 6.1.1, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>las</strong> muestras <strong>de</strong> <strong>suelo</strong> húmedo se introduc<strong>en</strong> los s<strong>en</strong>sores y se<br />

registra la lectura <strong>en</strong> cada caso. En la Fig. 26 se muestra la respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> s<strong>en</strong>sor <strong>en</strong> <strong>suelo</strong> franco, variando<br />

el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>de</strong> <strong>las</strong> muestras.<br />

16


θ (%)<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

15 20 25 30 35 40<br />

t (µs)<br />

Figura 26 . Calibración <strong>de</strong> la sonda CS616 <strong>en</strong> <strong>suelo</strong> franco.<br />

<strong>La</strong> función ajustada <strong>en</strong> este caso es <strong>de</strong> la forma:<br />

<br />

t − t0<br />

θ(t) = θf 1 − exp , (28)<br />

τ<br />

don<strong>de</strong><br />

θf = 49.1%<br />

t0 = 15.94 µs<br />

τ = 5.71 µs<br />

Como se observa <strong>en</strong> la Fig. 26, cuando la sonda ti<strong>en</strong>e lectura ∼40 µs el <strong>suelo</strong> franco se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra saturado<br />

(50% gravimétrico). Si revisamos la Tabla 4, la respuesta <strong>en</strong> el agua es muy cercana a este valor, es <strong>de</strong>cir<br />

que con esta sonda no po<strong>de</strong>mos distinguir <strong>humedad</strong>es <strong>en</strong> el <strong>suelo</strong> mayores al 50% gravimétrico. <strong>La</strong> Fig. 27<br />

muestra los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a.<br />

θ (%)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

15 20 25<br />

t (µs)<br />

30 35 40<br />

Figura 27 . Calibración <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> la sonda CS616<br />

En la Fig. 26 el rango compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 15 y 30 µs, ti<strong>en</strong>e una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia muy similar con los datos <strong>de</strong> la<br />

Fig. 27. Por lo tanto hacemos un ajuste <strong>de</strong> la misma forma, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los mismos valores <strong>de</strong> θf y t0.<br />

El valor ajustado es τ = 17.10 µs.<br />

6.3. Sonda <strong>de</strong> Neutrones<br />

Los neutrones son c<strong>las</strong>ificados por la magnitud <strong>de</strong> su <strong>en</strong>ergía, <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te forma [14]<br />

17


C<strong>las</strong>ificación Rango <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

Rápidos 200 keV a 100 MeV<br />

Intermedios 0.4 eV a 200 keV<br />

Térmicos kT ∼ 0.025 eV<br />

Frios ∼meV<br />

Ultra frios ∼ µeV<br />

Tabla 5. C<strong>las</strong>ificación <strong>de</strong> los neutrones según su <strong>en</strong>ergía<br />

Debido a que los neutrones carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> carga eléctrica, no sufr<strong>en</strong> interacciones Coulombianas con los<br />

electrones y núcleos que compon<strong>en</strong> la materia. Los neutrones rápidos pierd<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía principalm<strong>en</strong>te por<br />

medio <strong>de</strong> dispersiones elásticas con los núcleos, es <strong>de</strong>cir reacciones <strong>de</strong> la forma A(n, n)A.<br />

Figura 28. Colisión <strong>en</strong>tre un neutrón y un núcleo con A nucleones <strong>en</strong> el sistema c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> masa.<br />

<strong>La</strong> Fig. 28 ilustra la colisión <strong>en</strong>tre un neutrón y un núcleo con A nucleones <strong>en</strong> el sistema c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> masa.<br />

Es fácil <strong>de</strong>ducir el rango <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía que ti<strong>en</strong>e el neutron dispersado [15]<br />

2 A − 1<br />

E0 < E < E0,<br />

A + 1<br />

don<strong>de</strong> E0 es la <strong>en</strong>ergía <strong><strong>de</strong>l</strong> neutrón incid<strong>en</strong>te. Según esta expresión, si la masa <strong><strong>de</strong>l</strong> núcleo es A = 1,<br />

(núcleos <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o) <strong>en</strong>tonces el neutrón dispersado ti<strong>en</strong>e una <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> el rango<br />

0 < E < E0.<br />

Por lo tanto los neutrones se termalizan rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> medios con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, como por<br />

ejemplo el agua. Para la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> neutrones térmicos usamos contadores proporcionales <strong>de</strong> 3 He [14].<br />

El gas <strong>de</strong> 3 He se usa como medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección a través <strong>de</strong> la reacción<br />

la cual es producida prefer<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por neutrones térmicos.<br />

σ (barns)<br />

10 6<br />

10 5<br />

10 4<br />

10 3<br />

10 2<br />

10 1<br />

10 0<br />

10 -1<br />

3<br />

2He +10 n →31 H +11 p, (29)<br />

10 -2<br />

10 -12<br />

10 -10<br />

10 -8<br />

10 -6<br />

10 -4<br />

10 -2<br />

10 0<br />

10 2<br />

E (MeV)<br />

Figura 29. Sección eficaz para la reacción <strong>de</strong> la ec. (29).<br />

18


<strong>La</strong> Fig. 29 muestra la sección eficaz para la reacción <strong>de</strong> la ecuación (29), según la cual neutrones a bajas<br />

<strong>en</strong>ergías ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una alta probabilidad <strong>de</strong> ser capturados por núcleos <strong>de</strong> helio, mi<strong>en</strong>tras que para neutros<br />

rápidos la probabilidad es muy pequeña.<br />

Para la medición <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> con neutrones usamos el montaje que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la Fig. 30.<br />

Figura 30.Montaje experim<strong>en</strong>tal para medición <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> con neutrones.<br />

Sobre un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a seca (θ = 0.3%) <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones: 120 × 120 × 90 cm 3 , ponemos una muestra<br />

<strong>de</strong> <strong>suelo</strong> húmedo <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones: 50 × 50 × 5 cm 3 , y sobre éste <strong>suelo</strong> húmedo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el montaje<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>tección que consta <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong>tectores <strong>de</strong> 3 He. En punto el medio <strong><strong>de</strong>l</strong> arreglo <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 252 Cf, isótopo que <strong>de</strong>cae por fisión espontánea. Los neutrones emitidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

el rango neutrones rápidos (Tabla 5). <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong><strong>de</strong>l</strong> procedimi<strong>en</strong>to es variar el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>de</strong><br />

la capa <strong>de</strong> 5 cm y correlacionarlo con número <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong><strong>de</strong>l</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectores. En la Fig. 31 se<br />

observa la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> número <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas como función <strong><strong>de</strong>l</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> <strong>en</strong> la ar<strong>en</strong>a.<br />

C / C 0<br />

5<br />

4.5<br />

4<br />

3.5<br />

3<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20<br />

θ (%)<br />

Figura 31. Cu<strong>en</strong>tas normalizadas con el valor <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a seca como función <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong>. <strong>La</strong> línea sólida correspon<strong>de</strong> a un<br />

ajuste cuadrático y <strong>las</strong> punteadas son ajustes lineales <strong>en</strong> <strong>las</strong> respectivas regiones.<br />

De esta figura po<strong>de</strong>mos inferir que a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> 10% <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>las</strong> cu<strong>en</strong>tas cambia<br />

notablem<strong>en</strong>te. En el intervalo <strong>de</strong> 0 a 10% <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> el aum<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> 0.1 por cada 1 % <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong>spués <strong><strong>de</strong>l</strong> 10% el aum<strong>en</strong>to crece a 0.3 por cada 1 % <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>. <strong>La</strong> línea sólida es la<br />

función ajustada, una parábola <strong>de</strong> la forma<br />

don<strong>de</strong><br />

C<br />

C0<br />

= aθ 2 + bθ + c<br />

a = 1.1 × 10 −6<br />

b = −2.0 × 10 −4<br />

c = 1.1<br />

Usando esta curva po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que <strong>las</strong> cu<strong>en</strong>tas al 11% <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> son el doble <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a<br />

seca y a 17% aum<strong>en</strong>tan cuatro veces el mismo valor.<br />

19


7. Conclusiones<br />

<strong>La</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la <strong>humedad</strong> y <strong><strong>de</strong>l</strong> grado <strong>de</strong> compactación, sin embargo po<strong>de</strong>mos<br />

aproximar la d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>suelo</strong> compactado a función cuadrática con la <strong>humedad</strong>.<br />

Los s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia eléctrica no funcionan <strong>en</strong> <strong>suelo</strong>s con baja <strong>humedad</strong>, a<strong>de</strong>más el tiempo<br />

<strong>de</strong> respuesta es muy largo (días).<br />

El reflectómetro es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición instantánea <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>, y ti<strong>en</strong>e un rango <strong>de</strong> medida<br />

<strong>en</strong>tre 0 y 50% <strong>de</strong> <strong>humedad</strong> gravimétrica.<br />

Al medir la <strong>humedad</strong> <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a con neutrones, se observó que la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas por <strong>de</strong>bajo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

10% gravimétrico se ajusta <strong>en</strong> forma lineal. A mayores <strong>humedad</strong>es la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia también es lineal<br />

pero con una rata <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to más fuerte. Finalm<strong>en</strong>te se hizo un ajuste cuadrático para todo el<br />

rango <strong>de</strong> <strong>humedad</strong>es (estado no saturado).<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

[1] D. Malagón H. Mont<strong>en</strong>egro. Propieda<strong>de</strong>s <strong>Física</strong>s <strong>de</strong> los Suelos. Intituto Geográfico A. Codazzi.,<br />

1990.<br />

[2] Don Kirkham. Advanced Soil Physics. John Wiley & Sons, 1972.<br />

[3] H<strong>en</strong>ry D. Foth. Fundam<strong>en</strong>tals of Soil Sci<strong>en</strong>ce. John Wiley & Sons, 1990.<br />

[4] M. Sumner. Handbook of Soil Sci<strong>en</strong>ce. Taylor & Francis Group, 2000.<br />

[5] M. Van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>. A closed form equation for predicting the hydraulic conductivity of unsaturated<br />

soils. Soil Sci<strong>en</strong>ce, 44:892–898, 1980.<br />

[6] F. Javier Sánchez. Flujo <strong>en</strong> medios porosos. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Geología, Universidad <strong>de</strong> Salamanca,<br />

2003.<br />

[7] A. Pinzón. Apuntes Sobre <strong>Física</strong> <strong>de</strong> Suelos. Universidad Jorge Ta<strong>de</strong>o Lozano, 2006.<br />

[8] INVIAS. Normas <strong>de</strong> Ensayo <strong>de</strong> Materiales para Carreteras. 2007.<br />

[9] J.E. Bowles. Manual <strong>de</strong> <strong>La</strong>boratorio <strong>de</strong> Suelos <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>ieria Civil. McGraw-Hill, 1980.<br />

[10] Julie Chard. Watermark Soil Moisture S<strong>en</strong>sors. Utah State University, 2005.<br />

[11] http://www.campbellsci.com/in<strong>de</strong>x.cfm.<br />

[12] N. Abu-Ghannam. Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ling textural changes during the hydration process of red beans. Food<br />

Engineering, 38, 1998.<br />

[13] E. Finn M. Alonso. <strong>Física</strong>. Addison-Wesley, Iberoamericana, 1995.<br />

[14] J. Byrne. Nuclei and Matter. Institute of Physics Publishing, 1994.<br />

[15] W.R. Leo. Techniques for Nuclear and Particle Physics Experim<strong>en</strong>ts. Springer-Verag, 1994.<br />

20

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!